ΨΗΦΙΑΚΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ

ΧΡΗΣΙΜΕΣ ΧΗΜΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΕΣ ΤΑΞΕΙΣ

ΕΝΟΤΗΤΑ 4η: ΕΙΔΗ ΧΗΜΙΚΩΝ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΩN

Οι χηµικές αντιδράσεις μπορούν να ταξινομηθούν σε δύο μεγάλες κατηγορίες,

Α) τις οξειδοαναγωγικές στις οποίες παρατηρείται μεταβολή του αριθμού οξείδωσης
(ΑΟ) ενός τουλάχιστον στοιχείου στη χημική αντίδραση,
Β) τις µεταθετικές στις οποίες δεν μεταβάλλεται ο ΑΟ κανενός στοιχείου.

Αριθμός Οξείδωσης (ΑΟ)

Αριθμός οξείδωσης ενός ατόμου σε μία ομοιοπολική ένωση ορίζεται το φαινομενικό
φορτίο που θα αποκτήσει το άτομο, αν τα κοινά ζεύγη ηλεκτρονίων αποδοθούν στο
ηλεκτραρνητικότερο άτομο. Αντίστοιχα, αριθμός οξείδωσης ενός ιόντος σε μια
ιοντική ένωση είναι το πραγματικό φορτίο του ιόντος.
Για τον υπολογισμό των αριθμών οξείδωσης στοιχείων σε ενώσεις ακολουθούμε
τους παρακάτω πρακτικούς κανόνες:
- Κάθε στοιχείο σε ελεύθερη κατάσταση έχει   0 .
- Το  στις ενώσεις του έχει   1 , εκτός από τις ενώσεις του με τα μέταλλα
(υδρίδια) που έχει   1 .
- To F στις ενώσεις του έχει πάντοτε   1 .
- Το O στις ενώσεις του έχει   2 , εκτός από τα υπεροξείδια (που έχουν
την ομάδα     π.χ. 22 ), στα οποία έχει   1 , και την ένωση OF2
(οξείδιο του φθορίου), στην οποία έχει   2 .
- Τα αλκάλια, π.χ. Na , K έχουν πάντοτε   1 , και οι αλκαλικές γαίες,
π.χ. Ca , Ba , έχουν πάντοτε   2 .
- Το αλγεβρικό άθροισμα των ΑΟ όλων των ατόμων σε μία ένωση είναι ίσο με το
μηδέν.
- Το αλγεβρικό άθροισμα των ΑΟ όλων των ατόμων σε ένα πολυατομικό ιόν είναι
ίσο με το φορτίο του ιόντος.
Εφαρμογή
Να βρεθούν οι ΑΟ του υπογραμμισμένου στοιχείου στις ενώσεις:
2
α) HClO4 , β) NaHCO3 , γ) HCOOH δ) Cr 2O7 .
α) HClO4 : 1  x  4(2)  0  x  7 .
β) NaHCO3 : 1 1  x  3(2)  0  x  4 .
γ) HCOOH : 1  x  2( 2)  1  0  x  2 .
2
δ) Cr 2O7 : 2x  7(2)  2  2x  12  x  6 .

Οξειδοαναγωγικές αντιδράσεις
Αυτές στις οποίες παρατηρείται μεταβολή ΑΟ ενός τουλάχιστον στοιχείου που
συμμετέχει στη χημική αντίδραση, για παράδειγμα
0 0 1 2
2 Η 2 + O2  2 H 2 O
1 5 2 1 1 0
2 K Cl O 3  2 K Cl+ 3O 2
Οι οξειδοαναγωγικές αντιδράσεις διακρίνονται σε:
 Αντιδράσεις σύνθεσης ( ί 1  ί 2  ...  ή έ )

1
 ΨΗΦΙΑΚΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ

π.χ.
0 0 -3 1
3Η 2 + Ν 2  2 Ν Η 3 ,
0 0 2 2
Zn  S  Zn S .

 Αντιδράσεις αποσύνθεσης ( ή έ  ί 1  ί 2  ... )

π.χ.
0 2 0 0
2 Cu O  2Cu  O 2 ,
1 2 0 0
2 H2 O  2 Η 2 + O2
 Αντιδράσεις διάσπασης (ύ ό  ό ό) π.χ.
1 2 1 2 0
2 H2 O2  2H 2 O + O2
Προσοχή! Οι διασπάσεις δεν είναι όλες οξειδοαναγωγικές αντιδράσεις. Για
παράδειγμα η διάσπαση του ανθρακικού ασβεστίου είναι μεταθετική αντίδραση
2 4 2 2 2 4 2
Ca C O 3  Ca O  C O 2 .
 Αντιδράσεις απλής αντικατάστασης.
Αυτές με τη σειρά τους διαιρούνται σε:
A) Αντιδράσεις αντικατάστασης μετάλλου ή υδρογόνου οξέος από άλλο μέταλλο.
Για να συμπληρώσουμε αντιδράσεις αυτής της μορφής ακολουθούμε τα εξής
βήματα:
Βήμα 1. Εξετάζουμε αν η αντικατάσταση είναι συμβατή με τη σειρά δραστικότητας
των μετάλλων, σύμφωνα με την οποία κάθε μέταλλο είναι δραστικότερο από τα
μέταλλα που βρίσκονται δεξιά του και τα αντικαθιστά στις ενώσεις τους με
αρνητικά ιόντα.
  a Ca Na Mg Al Zn Fe Pb [H] Cu Hg Ag
Για παράδειγμα,
Zn  AgNO3 
Ca  K 2SO4   ί
Mg  HCl 
Βήμα 2. Αν η αντικατάσταση είναι συμβατή, τότε κάνουμε την αντιμετάθεση των
μετάλλων ή την αντιμετάθεση του μετάλλου με το υδρογόνο.
Για παράδειγμα,
Zn  AgNO3  ZnNO3  Ag
Mg  HCl  MgCl  H
Βήμα 3. Γνωρίζοντας τους αριθμούς οξείδωσης του μετάλλου και του αρνητικού
ιόντος στην ένωση που θα προκύψει, γράφουμε τους σωστούς δείκτες στο προϊόν.
Όταν παράγεται στοιχειακό υδρογόνο το γράφουμε πάντα ως διατομικό μόριο H2 .
Zn  AgNO3  Zn(NO3 )2  Ag
Mg  HCl  MgCl2  H2
Βήμα 4. Συμπληρώνουμε τους κατάλληλους συντελεστές, ώστε να ισοσταθμίζονται
τα άτομα.
Zn  2AgNO3  Zn(NO3 )2  2Ag
Mg  2HCl  MgCl2  H2

2
 ΨΗΦΙΑΚΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

1) Τα μέταλλα που έχουν πολλούς ΑΟ, στις αντιδράσεις απλής αντικατάστασης

δίνουν το άλας με τον ελάχιστο ΑΟ. Για παράδειγμα ο σίδηρος (ΑΟ = +2, +3) δίνει
Fe  2HCl  FeCl2  H2 .
Εξαίρεση αποτελεί ο χαλκός (ΑΟ = +1, +2) που δίνει:
Cu  2AgNO3  Cu(NO3 )2  2Ag .
2) Τα πολύ δραστικά μέταλλα, δηλαδή τα  ,  a, Ca, και Na «αντιλαμβάνονται»
 
το υδρογόνο του νερού ως όξινο ( H O  ) και το αντικαθιστούν, δημιουργώντας
τις αντίστοιχες βάσεις και ελευθερώνοντας υδρογόνο. Για παράδειγμα,
2Na  2H2O  2NaOH  H2
Ca  2H2O  Ca(OH)2  H2

B) Αντιδράσεις αντικατάστασης αμετάλλου από άλλο αμέταλλο:

Για να συμπληρώσουμε αντιδράσεις αυτής της μορφής ακολουθούμε τα ανάλογα
βήματα με την περίπτωση Α.
Η δε σειρά δραστικότητας των αμετάλλων είναι: F2 Cl2 Br2 O2 I2 S .

 Αντιδράσεις πολύπλοκης μορφής π.χ.

1 -1 1 7 2 0 2 1 1 1 1 2
16 H Cl+ 2 K Mn O 4  5Cl 2 + 2 Mn Cl 2 + 2 K Cl+ 8 H 2 O
Τις αντιδράσεις αυτές θα τις εξετάσουμε αναλυτικά στη Γ΄ Λυκείου.

Μεταθετικές αντιδράσεις
Στις αντιδράσεις αυτές οι αριθμοί οξείδωσης όλων των στοιχείων που μετέχουν
στην αντίδραση παραμένουν σταθεροί. Για παράδειγμα,
1 1 1 1 1 1 1 1
Ag NO3  HCl  AgCl   H NO3
2 1 1 1 2 1 1 2
Ca(OH)2  2HBr  Ca Br 2  2H2 O
Τέτοιες αντιδράσεις είναι οι αντιδράσεις εξουδετέρωσης και διπλής
αντικατάστασης.
Α) Aντιδράσεις εξουδετέρωσης
Εξουδετέρωση (κατά Arrhenius) ονομάζεται η αντίδραση ενός οξέος με μία βάση.
Κατά την αντίδραση αυτή τα υδρογονοκατιόντα που προέρχονται από το οξύ
αντιδρούν με τα υδροξείδια που προέρχονται από τη βάση παράγοντας νερό
       2  .
Κατά την εξουδετέρωση το ανιόν του οξέος και το κατιόν της βάσης σχηματίζουν
άλας, γι’ αυτό συχνά συναντάμε και τον εξής συμβολισμό για την εξουδετέρωση,
κατά Arrhenius:
ύ  ά  ά  ό
Στις εξουδετερώσεις περιλαμβάνονται οι ακόλουθες κατηγορίες αντιδράσεων:
i. Οξύ + βάση. Για παράδειγμα,
 Cl  NaOH  NaCl  H 2 O
2 Br  Ba(OH ) 2  BaCl 2  2H 2 O
 2SO 4  2KOH  K 2SO 4  2H 2 O
Προσοχή! Αν η βάση είναι η αμμωνία δεν παράγεται νερό.
 Cl  NH 3  NH 4 Cl

3
 ΨΗΦΙΑΚΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ

 2SO 4  2NH 3  (NH 4 ) 2 SO 4

ii. Οξύ + βασικό οξείδιο. Για παράδειγμα,
2HCl  Na 2 O  2NaCl  H 2 O
(  Na 2 O  ό ί NaOH)
2HNO 3  CaO  Ca(NO 3 ) 2  H 2 O
(  CaO  ό ί Ca (OH) 2 )
iii. Όξινο οξείδιο + βάση. Για παράδειγμα
SO 3  2NaOH  Na 2SO 4  H 2 O
(  SO 3  ό ί  2 SO 4 )
CO 2  Ca(OH) 2  CaCO 3  H 2 O
(  CO 2  ό ί  ί   2 CO 3 )
iv. Όξινο οξείδιο + βασικό οξείδιο. Για παράδειγμα
SO 3  Na 2 O  Na 2SO 4
Β) Αντιδράσεις διπλής αντικατάστασης
Οι αντιδράσεις μεταξύ δύο ηλεκτρολυτών σε υδατικά διαλύματα στις οποίες οι
ηλεκτρολύτες ανταλλάσσουν ιόντα, σύμφωνα με το σχήμα:
A  B               
Μια αντίδραση διπλής αντικατάστασης γίνεται μόνο όταν ένα τουλάχιστον από τα
προϊόντα της αντίδρασης είναι ίζημα (αδιάλυτη στο νερό ένωση) ή αέριο ή ελάχιστα
ιοντιζόμενο σώμα όπως νερό, αμμωνία κ.ά.
Ας δούμε ορισμένα παραδείγματα διπλής αντικατάστασης:
g  NO 3   Na  Cl   AgCl   Na  NO 3 
 2  S  Pb  Cl 2   PbS   2K  Cl 
2  a  OH   Mg   NO 3 2  Mg  OH 2   2Na  NO 3 


2H Cl  Na 2 CO3  2Na  Cl  CO2   H2 O

[H 2 CO3 ]
     
H Cl  C3C a  Na Cl  C3CH
[ώ ό]
a  OH   NH 4  Cl  Na  Cl  NH3  H 2 O
[ώ ό ]

Ημερομηνία τροποποίησης: 26/04/2019

Επιμέλεια: Κουκουλάς Βαγιανός

Επιστημονικός έλεγχος: Αποστολόπουλος Κωνσταντίνος – Γιαλούρης Παρασκευάς