CÜMLENİN ÖGELERİ
1.TEMEL ÖGELER:
Türkçede temel ögeler yüklem ve özne
olmak üzere ikiye ayrılır.
YÜKLEM:
Cümlede anlatılan iş, olay, duygu, düşünce
ya da yargıyı içeren temel öğeye “yüklem”
denir. Yüklemler kip , şahıs ve ek fiille
çekimlenmiş ögelerdir.
*Yüklem, fiil kökü ise kip ve şahıs ekleriyle
isim kökü ise ek fiille çekimlenerek yüklem
olmuştur.
*Yüklem her zaman cümlenin sonunda
olmayabilir.
*Yüklemi bulmak için herhangi bir soru
yoktur. Yüklem bir sözcükten oluşabileceği
gibi sözcük grubundan da oluşabilir.
*Yüklem olmadan cümle de oluşmaz.
*Bütün sözcük türleri (isim, sıfat tamlaması,
zamir, fiil, fiilimsi, birleşik fiiller vs),
ikilemeler, tamlamalar ve deyimler yüklem
oluşturabilirler.
*Diğer unsurlar, yüklemin anlamını
desteklemek üzere cümlede bulunur.
*Siz bu konuda bir şeyler yapabilirsiniz.
*Yıldız nedense geçen akşam çok neşeliydi.
*Babasının ona sürpriz yapacağı içine
doğmuştu.
*Kadın, çocuğunu çok merak ediyordu.
*Ondan alacağım para ceketin cebindeymiş.
*Ağır ağır çıkacaksın, bu merdivenleri.
*Yahya Kemal güzel şiirler yazmıştır.
ÖZNE:
Yüklemin bildirdiği iş, oluş ya da durumu
yapan veya cümledeki olanı karşılayan
ögeye özne denir. Özne, cümlenin temel
öğesidir
Özne, fiil cümlelerinde işi yapandır. İsim
cümlelerinde özne, yüklemin bildirdiği
durumda olandır.
Özne, yükleme sorulan “kim, ne?” soruları ile
bulunur.
Özne sorusunu yükleme “yapan kim, olan ne?”
biçimlerinde sorulması daha uygundur.
*Çocuklar bahçede neşeyle koşuyor.
* Elma, çok faydalı bir meyvedir.
*Çocukların yaptığı deneyler Öğretmenini
mutlu etmişti.
*Şehir dışına çıkmak bu insanları olumlu
şekilde etkileyecektir.
*Yağmur bastırınca herkes hemen içeri kaçtı.
* Arabasının başına gelenleri ona ben
anlatamadım.
* Arkadaşım telefonunu masanın üzerinde
unuttu.
*Çocuğun ateşi bir türlü düşmedi.
ÖZNE ÇEŞİTLERİ:
GERÇEK (AÇIK ÖZNE)
Yüklemin bildirdiği yargıyı gerçekleştiren
ya da yargının konusu olan varlığın cümlede
açıkça ifade edildiği öznedir.
*Dayımlar her hafta sinemaya gider.
*Biz bu sene tatile gitmiyoruz.
*Yağmur çok şiddetli yağdı.
GİZLİ ÖZNE:
Özne cümle içinde verilmemişse gizli
öznedir. Gizli özne de gerçek öznedir.
Cümlede bir sözcük olarak bulunmayan,
yüklemin çekiminden anlaşılan öznelere gizli
özne denir.
*Sen /Arabayı yenilediğini her
fırsatta söylüyorsun.
* Ben / Bu konuyu size anlatacağım.
* 0 / Yerdeki cam kırıklarını topladı.
SÖZDE ÖZNE:
Sözde özneler edilgen fiillerin bulunduğu
cümlelerde bulunurlar. İşi yapan cümle içerisinde
belli değilse özne “sözde özne” olur. Yüklemde -l
ya da –n çatı eklerinden birisi varsa
fiil edilgendir. *Kim tarafından sorusuna
başkası tarafından cevabı alınır.
* Ad cümlelerinde sözde özne olmaz.
* Bardaklara çaylar koyuldu.
* Bütün yazılar okundu.
* Sokakta yüksek sesle konuşulmaz.
* Yarın pikniğe gidilecek.
* Bozulan araba yolun kenarına çekildi.
*Soruların tümü bir saatte çözüldü.
ÖRTÜLÜ ÖZNE:
Bazı cümlelerde eylemi yapan bulunmasına
karşın, bunlar aldıkları bazı ekler (-ca, -ce)
ya da birlikte kullanıldıkları bazı sözcükler
(nedeniyle, etkisiyle, tarafından) nedeniyle
cümlede gerçek özne değil zarf tümleci
görevini üstlenir. Örtülü özneler yalnızca
edilgen çatılı cümlelerde bulunur.
* Şiddetli rüzgârın etkisiyle cam kırıldı.
*Yarışma halk tarafından çok beğenildi.
*Fırtına nedeniyle yollar kapandı.
* Rüzgârın etkisiyle tüm camlar kırıldı.
* Yasa kurulca kabul edildi.
2.YARDIMCI ÖGELER:
NESNE:
Nesne, cümlede öznenin yaptığı işten
etkilenen öğedir.
Yükleme sorulan “ne, neyi, kimi?”
sorularıyla bulunur.
BELİRTİLİ NESNE:
Yükleme sorulan “neyi, kimi?” sorularına
cevap veren sözcük ya da sözcük gruplarıdır.
Belirtili nesne durumundaki sözcük ya da
sözcükler belirtme hâl ekini (-i) alır.
*Televizyona yeni aldığım kumandayı kırmış.
*Annem beni çok seviyor.
*Bu maçı mutlaka biz kazanırız.
BELİRTİSİZ NESNE:
Cümlede özneyi bulduktan sonra yükleme
sorulan ‘’ne’’ sorusuna cevap verir.
* Biriktirdiği parasıyla güzel bir araba aldı.
* Adam bir çuval taşıyordu.
* Dünkü yazılıdan hiç kimse yüksek not
alamamış.
* Dedem biriktirdiği tüm parayla okul
yaptırdı.
DOLAYLI TÜMLEÇ(YER TAMLAYICISI):
Yüklemde bildirilen anlamı "yaklaşma, yer,
yönelme, ayrılma, bulunma, yön ve uzaklaşma"
bakımlarından belirten bir cümle öğesidir.
Yer tamlayıcısı “-e, -de, -den” ekleriyle
oluşan sözcük veya sözcük gruplarıdır.
Dolaylı tümleç, yükleme sorulan “kime,
kimde, kimden; nereye, nerede, nereden;
neye, neyde, neyden?” gibi sorularla
bulunur.
* Sel nedeniyle tarihî eserler sular
altında kalmış.
* Masamdaki lambayı yakıp sokağa baktım.
* Bulduğum cüzdanda para yoktu.
* Perşembe günü ben evde olmayacağım.
* Bilgisayardan garip sesler geliyor.
* Yarın beraber pikniğe gideceğiz.
NOT:
Yön bildiren sözcükler ‘’ -e, - de, -den’’ eki
alırsa dolaylı tümleç almazsa zarf olurlar.
*Çocuk hızla aşağı indi. D.T
* Çocuk aşağıya indi. Z.T
* Babasını görünce içeri kaçtı. D.T
* Babasını görünce içeriye kaçtı. Z.T
NOT:
İsmin “-e, -de, -den” hâl eklerini alan her
sözcük cümlede dolaylı tümleç görevinde
bulunmaz. Bu ekleri alan sözcükler, cümlede
zaman veya durum bildirirse, zarf tümleci
olur.
* Unutma, akşama seninle buluşacağız.
* Sıcaktan tüm ekinler yanmıştı.
ZARF TÜMLECİ:
Yön, zaman, tarz, sebep, miktar, vasıta ve
şart bildirerek yüklemi tamamlayan ve
yükleme sorulan “ne zaman, nasıl, niçin,
niye, neden, ne kadar, ne şekilde?” gibi
sorulara cevap veren söz ya da söz
öbeklerine Zarf Tümleci denir.
* Bu araştırmayı arkadaşıyla yapmış.
* Anlatılanları sessizce dinledik.
* Ayşe bugün derse gelmedi.
* Ben resim çekmeyi de çok seviyorum.
* Anlatılanları korkuyla dinledik.
* Onu görmek için beklemiştik.
ARA SÖZ:
Herhangi bir ögenin açıklayıcısı olarak
cümleye giren, iki virgül veya iki kısa çizgi
arasında yer alan, cümleden çıkarıldığında
cümlenin anlamında herhangi bir daralmaya
yol açmayan, sözcük ya da sözcük
gruplarına ara söz denir.
* İzmir’e, doğduğu kente, gidiyordu.
* Yaşlı adam onu, rengi solmuş çocuğu,
bağrına bastı.
* Babamın bana aldığı bisiklete – üç
tekerlekli olan – şimdi oğlum biniyor.
* Amcam – babamın ağabeyi – yeni bir ev
almış.
NOT:
Cümlenin kuruluşuna katılmayan, yani öğe
olmayan ve dolaylı olarak cümlenin anlamına
yardımcı olan unsurlar cümle dışı unsurlardır.
Bağlaçlar, ünlemler, ünlem grupları,
hitaplar, ara sözler cümle kuruluşunun
dışında kalan unsurlardır.
Cümlede herhangi bir öğenin açıklayıcısı ve
açıkladığı öğe ile aynı görevde olabilir.
*Arka sıradakilerden biri, gözlüklü olanı,
bir soru sordu. (Özneyi)
*Dün Ali amcalara, eski komşumuza,
gittik. (Dolaylı tümleci)
CÜMLENİN ÖGELERİNİ BULURKEN
DİKKAT ETMEMİZ GEREKEN
NOKTALAR:
Sırasıyla önce yüklem, yüklemin ardından
da özne bulunmalıdır. Temel ögeler
bulunduktan sonra varsa cümledeki nesne,
dolaylı tümleç, zarf tümleci ve edat
tümleci gibi yardımcı ögeler bulunur.
 Cümlenin ögeleri bulunurken, cümledeki isim
tamlamalarını, sıfat tamlamalarını, deyimleri,
ikilemeleri, birleşik fiilleri vb kelime
gruplarını parçalayamazsınız.
*Oğuzhan, çok dürüst arkadaşımdır.
Bir soruya verilen cevap hangi ögeyi
karşılıyorsa soru o ögeyi buldurmaya
yöneliktir. Soru anlamı “mi” edatıyla sağlanan
soru cümlelerinde “mi” soru edatı hangi
ögeden sonra geliyorsa o öge aranıyor
demektir.

* Bir ögenin içindeki kelime sayısı sınırlı

*Salonu boyamaya yardım etmesi
değildir. Tüm ögeler tek sözcükten de
için kimi çağırdın?
oluşabilir birden fazla sözcükten de.
Cevap: Murat’ı = Belirtili Nesne
Özellikle uzun cümlelerde bu durum söz
konusudur.
Dün alışverişte Mehmet’i mi gördün?
*Sessiz sedasız oradan uzaklaşmanın hayırlı
Cevap: Mehmet’i gördüm. = Belirtili Nesne
olduğuna inanıyor.

* Bizden devrik bir cümlenin yani yüklemi

sonda olmayan bir cümlenin ögelerini
bulmamız istenirse, daha rahat çözümleme
yapabilmek için devrik cümleyi yüklemi sonda
olacak şekilde düz/kurallı cümle haline
getirebiliriz.

*Dünyanın birçok yerinde görülür bu

medeniyetin izleri.
*Bu medeniyetin izleri dünyanın birçok
yerinde görülür.

Bağlaçlar, ünlemler, hitaplar ve seslenme

sözcükleri tek başlarına cümle ögesi olarak
incelenemezler. Bir ögenin ya da bir söz
grubunun içinde yer alabilirler; fakat bunun
dışında cümle dışı unsur olarak kabul
edilirler.

*Çok çalıştık ancak istediğimiz

sonucu alamadık.

Özne ve belirtisiz nesne isim çekim

eklerinden hal ekini alamaz.