1

AKPA IWUOD
NTỌỌỌ IKỌ
1.0 Se iba ke isọ

Keene se ewed ebaa ubọp obio, nduuọ anam yak ediọọ ke mme ka ukara esịd

idʌ ke esed ekenekke enam ubiọ utom ammọ ke afa ubọp idʌ nte ukwọk

nnyʌ ntem anen ye usʌ idʌ mmaana ndiọ nnyʌ mbọọb mme ufọk udua.

Akedo ubiọ utom idʌ adidiọ idịm nnyʌ nnịm mbed awuanake adinam yak idʌ

asana ke esed.

Ubọp abio ado ndutʌm ye mbed ukara abio ebọppọ nte usʌ adinam yak ndukopo ye

eduek akaiso ke atu mme awo enyʌ ekpan mme awo adinam se idiọk. Abio Ibibio

tọọọ ke esed ubed esed ubeede, ema enie mme kan-kʌk adooho uwak ufọk,

atooho ubon iyiib ekesebaaake edọ ke ikpeghe ita. Ammọ ekese esịne ke idak ukara

ubọ keed adooho abọ ikpaisọ (Udo, 1983).

Mbaak eduuwem Ibibio adaha ke ndaaha adisop asʌk akaiso anyʌ ado se eyaak mme

mbed ami enọ ufa enmana, ado nnen-nnen adiwed kpọ mbaa mme eduuwem ami.

Nduuọ ami akenekke ase kpọ abaa uwed kpọ mbaa mme usʌ ubọp obio nte

ikpeghe adikpeeb daa etuum eduuwem ibibio. Eduuwem ado ndut˄m awọttọ daa

mme owo enaa kpọ ọmmọ ke kan-k˄k ke ini ke ini.

Wardhayoh (2000, p.144) awed abo ke “eduuwem ke kan-k˄k keed akedodo ana nte

adọọọ ukeed se ana nte ediọọ enịm, man ekan esaa ke us˄ ukeed owo

enyịmmeke, ko adinam ukeed se enyịmme eno idem ọmmọ”. Ke unyịmme se ewed

ami, Okon (2007, p.85) akịd ke eduuwem ado ifiọk owo aniehe ke anye adido keed ke otu

mbon kan-k˄k ado.Ke ukeed se ewed ebaa eduuwem, ibaaha id ˄ ntekeed

idinieghe edu uwem ammọ.

 2
Ikọ ami ndutʌm awọọọ us˄n ado eyịmmeke yak enam kpọ ke kan-kʌk, anye

ado mbed ado mme da iso enịmme ebaa edu daa ana nte ebaa ke kan-kʌk.

Ndutʌm nte usʌ edinam anie ewana mme daa ekaara ke mbed, ye edu uwem

idʌ. Ke uto usʌ ami, ndut˄m ado odudu abaake usʌ unam kpọ ke idịd, obio,

idʌ, mbogho atooho mme owo.

Akeme adito mme ada ukara ke kan-kʌk, edu uwem ado ewana, ko anyʌ awot

edu uwem. Samovar, Porter and Mcdaniel (2007, pp.66-82) ebo “ke ibaaha afa uwem

owo ntekeed eduwem imituukọ”. Man ekaiso ekpeme mme eduuwem Ibibio ado nnen-

nnen adinie se ewed ebaa mme ndutʌm ye edu uwem Ibibio ke usem Ibibio man ufa

emana enie se edi kood enyʌ ebọ ifiọk eto akpan-akpan ke afa eduuwem.

1.1 Mbon Ibibio, Se ibaa Ammọ ye usem ammọ

Mbon Ibibio edʌọ ke edem usaik utịn Nigeria Ammọ edʌọ ediana, enyʌ enie

adaa ye mbon Efịk ke Cross River, uneghe ke Abia sted ye mbon se ito Rivers State ke

ka mmọọ. Mbon edatta nte ata Ibibio edo mb on se ito Ikono, Ini, Ibiono, Ubium,

Afọọd Uruan, Onna, Iman, Nsid, Ibesikpo, Etoi, Itam, Itu, Ette ye Minya.

Mbon se ido ukod ye imaan Ibibio edo mbon Anaa, Oron, Andoni, Ekid mme Ibunọ

(Akpan, Essien & Akpan, 2017). Uwak mme anam nduuọ ebo ke Ibibio ami akeme ido

mbon see ikito ufuọd unaisọn Benue edi. Mkpa (1993, p.2) abo ke afid mbon ami edoo

ube Ibibio enyʌn edʌọ edukpedde keed eken ewaana usem, edu uwem, ibed ye mbre

ukara keed. Mkpa (1993), abo “ke afid mbon Ibibio isinekeke inyọọ anyan, esido mmək-

mmək ke ebenne edomo ye mbon idid Nigeria mfen etooho itie nte Akusa”. Akeene daa

Ibibio mmisinyọọọ ke idaha mbon idid Nigeria mfen ekanna ekood ammọ Ibibio

awuọọke ibio.
 3
Ke ini afid ubon Ibibio ami eketooho obio ibom ke Arochwkwu edi itie ado ammọ ekekịtte

idem ammọ, eketo itu mbon uso ye ka ikwerre ediwuọ ikpaisọn ikpe adooho ukara

ọkọnsin ini mfịn ami ye Ibiaku Ikot Ibom adooho Ibiake Ntok Ọkpọ mfịn ami mbemiso

edikaa Ikọnọ Ibom ke itie ami ndioke ammọ ekedisuana edọọ mme itie ammọ abaaha

mfin ami keene daa ekediwak. Mbon Ibibio ekedi suana ke emaekekpọ ntịppe ammọ

adọọhọ Ikono Ibom (Atai, 1999).

1.1.1 Isa Mbon Ibibio

Ibibio daa mbʌk ata eketọọọ isa ọmmọ ke idaha ntịme akebaaha ke isọ Israel.

Ke ini nditọ ekesọọ iwoud ye Abasi yak Abasi asuan ammọ ke afịd iso isọ  da a

enye akewọọ nte wed Abasi ataa. Ata uwak ammọ ke isa odo ema enyọọ

edidʌọ ke isọ Afrika ye ke nsio nsio itie mfen. Ubaakọmmọ ekedidʌọke ke usuuk

usuuk idịd Sudan, mfin ke idịd odo enie mbon ekereke Abaibo do ke Sudan. Faithman

abo, “ke isua 609-598BC ke idaha ukara Johaiakim/Eliakim ekebumeke ammọ eka

Babylon ke uwak ndito Israel ekefeee ediedidᴧọ ke isọ Afrika” (Faithman, 1999,

p.20).

Anye amaana ata abo ke idaha ukara Rome ekefʌnnọke ndito Israel ko, ke ukara

Edidem Hasmonea ke isua 68BC, ke uwak ọmmọ ema efeee eyem ubọkkọ ke nsio-nsio

itie nte Arab, Afrika, Europe, ntd ntd. Ntak isa ammọ ekedo kpọ nte ekọ, ye mme

nsio-nsio afanikọ mfen. Nte ammọ ekakaa, ema ebuaha ye mbon udodo, ammọ ema

etọd enyʌ ewak. Ntro ke ekesuana edọọ ke mme idịd afịd ederimbod tutu ediwuọ

idịd Afrika.

Utọ mfʌnnọ emi ke usᴧk owo ekere ke akeben ndito yew (Jew) emi edidᴧọ ke isọ 

Afrika. Usuk ammọ ema enyọñọ Usụụk Usụụk Sudan ekedᴧọ ke itie ekootto Nubi Hill.

Ke ammọ ema ekedʌọ ke Nubi Hill ke anyan ini, etәk mfịna ama adakka ke itie odo

akanamma ammọ emaana etọọọ isa imaana nyeem itie mfen se ediifọn ammọ ke
 4
idem. Ntro ke ammọ ekesaa ediwuọọ ke idịd Central African Republic (CAR) ye

idịd Democratic Republic of Congo (Zaire).

Ammọ ema edʌọ ke idịd iba emi, akemaana ammọ edaaa do, eto do ewọk akamba

akai tọọọ do tutu ediwuọ Nayidia (Nigeria). Ammọ ekesaña usʌ idịd Cameroun,

ammọ eto Cameroun edʌk Nigeria ke idᴧ ekooto ‘Unaisọ Benue’ (Benue Valley).

Tọọ do ke Unaisọñ Benue ammọ esana esụụk usụụk Nayidia tutu edikaaa inya

efrọ edisiak idᴧ ekekotto ibom abaaha ke Arochukwu.

Idʌ odo asine idʌ uneghe (Igbo), asᴧk ababa mfịn emi, odo idisineke Arochukwu

LGA ke Abia State. Mbon idʌ ibom ke Aro edioọ ebo ke Ibom odo idʌ Ibibio

ekesiakka. Ibibio ekewuo ekpọ Ibom akeene etək ndituaiya akedibaaha ke ufuọd ndito

Ibibio ye ndito Uneghe ammọ ekedʌọke keed. Anam nditọ Ibibio ewuọọ do ekesiak

Ikọnọ ke Ibibio ediọọke mfịn emi nte “ntippe Ibibio”.

1.1.2 Idịb Usem Ibibio awuọhọ

Usem Ibibio owuo ato:

Niger-congo - family (ubon)

Benue-congo - sub-family (akpan ọdᴧ)

New Benue-congo - group (ufa akpan ọdᴧ)

Eastern Benue Congo - sub-group (kọk ọdᴧ)

Bantoid Cross - sub-sub-group (idịb)

Cross River - Branch (Ekamba kọk)

Delta-Cross - Sub-branch (Etәk kọk)

Central Delta ogoni lower cross upper cross

(Ekpᴧk)

Ibibiod (Eboho)

Obolo Usahaede
 5

Iko CLC Ebughu Illue Ewa-uda

Ewa Uda
Itu mbon-uso Ibibio Oro Ibeno
Ibuoro Anaa Okobo Andoni
Nkari Efik Mbo (Efai)
Ito
Ukwa
Idere
FIGURE 1
Ndise atooho wed Ekong anam nduuọ aneeeke

1.2 Mfina Nduuọ

Mbem iso mbon ukara mbakara eben eduuwem ye usʌ ubọp abio edʌk idịd Nigeria,

mbon Ibibio nte mme obio mfen ke adodombod ema enniee usʌ ubọp abio ammọ.

Ado mme usʌ ami ke emana ami eda ke ndaaha adisoomo keene ntak adooho mbon

Ibibio inie ini aba inọ mme afa eduuwem ami. Mfina abaaha odo:

I. Eduuwem Ibibio nte uwak eduuwem ke adodombod ada ke ndagha adisop

keene ndaaha se mbon Ibibio edaaha eduuwem ammọ, nyʌ keene

ukpuuọ kpọ ke adodombod.

II. Uwak mbon Ibibio idatta mme ubọp abio aba nte akpan kpọ ke emana ami.

III. Mbon Ibibio eneke eyaak ubọp abio ke emana ami enọ ukaara akọnsịn.

IV. Uwak mbon Ibibio ekpono mbed ye ndutʌm ididooho usʌ eduuwem mme

ikan ammọ.

1.3 Ntak Nduuọ

Ekenam nduuọ ami akpan-akpan uwed kpọ mbaa mme usʌ ubọp obio nte

ikpeghe adikpeeb daa etuum eduuwem Ibibio. Mme ntak mfen ekedoo:

I. Man ekịd ufọn adidịppe ndaaha eduuwem Ibibio ke afa ubọp abio
 6
II. Man ekịd ufọn adikpeme mme mbed ye ndutʌm Ibibio yak ufa emana

edinie ifiọk ebaa

III. Adidemme ndutʌm ye ndaaha ubọp abio ke atu mbon Ibibio.

IV. Adinam mme awo ekịd ufọn adibọp abio

1.4 Ufọ Nduuọ

Nduuọ ami aya aba ufọ annọ mme andikood akpn-akpan nditọ ufọwed ntaifọk ye

mbon kan-kʌk Ibibo mfen. Nduuọ ami aya aba ufọn annọ mme andikpeeb ke

ufọkwed braimadi ke ntak adooho ọmmọ eya ekiid mme ufọn ami:

I. Ayaa anam mme owo enie ifiọk ebaa mme usʌ ubọp abio ke idʌ 

Ibibio

II. Udịppe ndaaha eduuwem Ibibio ke afa usʌ ubọp abio.

III. Udemme ndutʌm ye mbed Ibibio ke kan-kʌk esịd idʌ Ibibio.

IV. Aya anam mme awo ekịd ufọn adituum eduuwem ibibio yak ado se ufa

emana edinie ifiọk ebaa

1.5 Mbuume Nduuọ

Mme mbuume se anam nduuọ ami akekama abo etop nduuọ ami ekedọo:

I. Nsoo ido ndaaha ubọp abio ke Ibibio mbem iso nduuọ ami?

II. Ado nte mbon Ibibio isaake ke ikpad ubọp abio esed aba?

III. Ado nte usʌ ubọp abio ukara akọnsịn iyakka yak mme ka ukara ke Ibibio

enam ubiọ utom ammọ?

IV. Ekpenam die etuum eduuwem Ibibio?

1.6 Ata Nuuk

 7
Eke nam nduuọ ami adiwed kpọ mbaa mme usʌ ubọp abio ke Ibibio.

kpodoho ado eke kamake ewed nduuọ ami aketo ubed ubono wed (Library) ye

intanet.

1.7 Ubiọọ Nduuọ

Mme kpọ se ikida nte ubiọọ akekpanna anam nduuọ adidʌk ke nduuọ ami

ntọtʌọ-ntọtʌọ aketo ke unana akʌk.

 8
AYỌHỌ IWUOD IBA

NTA MBAA

2.0 NTỌỌỌ IKỌ

Iwuod iba ami asekpọ abaa mme wed nnịm kpọ mme anam nduuọ etaa

ebaa. Mme nsio-nsio afa nduuọ aniehe kpọ adinam ye iwuọd nduuọ ami.

Iyaise kpọ ibaa mme afa ami:

2.1 Se Ido Abio

Keene mbon se ikibak ita kpọ ibaa abio ke esed, abio ado mme kan- kʌk ado

mme awo edʌọke edukpette idem ammọ enyʌ enie ewuana iso ye iso ke usen ke

usen. Ke adidian ke se ewet ami, Tonnies (1955) abo ke abio ado ebəho ebọppọ ke

ewuana ye ndukoppo atooho nsio nsio ekpək adooho ewuana eduuwem keed ke kan-

kʌk ammọ.

Keene daa Tonnies (1955, pp.85-90) akịd, ado se inyịmme ke abio ado mme awo

edʌọke ke kan-kʌk keed adooho ammọ eto nsio-nsio ufọk ediana keed ewuana

eduuwem enyʌ edinakeed ebọp eduek ye uforo kan-kʌk ammọ edʌọke do.

Daa ubono kpọ akpụụọ ke adrombod, ndaaha uwem anyʌ akpəho, mme awo

enie unen ke emana ami adikpere idem ammọ ke adikama kpodogho teknọdọyi nnie

ewuana.

Ami awọt ke adaa ubọp abio ibaaha ke emana ami ke ntak adooho ndaaha uwem

amaana adịppe ado se mme awo ekeme adibọp abio ke nsan-nsan. Bhattacharya (2004, p.

11) ko adeed awọd ke adikịd abio nte itie keed ikemme ke se ido abio ke ntak ita ami

adooho:

I. ado mbọhọ idʌ, etək idʌ

 9
II. itaarake isịm nsio-nsio ukpʌhọde anyʌ anam ndukoppo ataara adaa akpọ

mme awo ke kan-kʌk keed ewuanake eduuwem keed

III. adibo ke abio ado kan-kʌk keed itaarake mme afa ndukoppo atooho ufa

emana ami.

Ke adidian do, akpan kpọ keed ke abio ado adinie ewuana nnyʌ ndiana keed ke

adisịn uwam nnọ mbọhọ ke nte akpe ababa ke adrombod keene ndaaha uwem ke

emana ami.

2.2 Se Ido Ubọp Abio

Mbem iso ita se ido ubọp abio, ado nnennen adita ikọ mbaa se ido abio. Se ekibak

ewed ebaa abio awọd ke “Obio” awuọọ mme awo ke kan-kʌk eniehe ewuana

iso ye iso ke atu idem ammọ. Keene se ewed ami, Tonnie (1995) akịd abio

nte‘Gemeinschaft’ awuọọke ebəho mme awo edʌọ ke kan-kʌk keed ebọppọ

eduek ye ndukoppo ke atu idem ammọ. Adita se abio ado ke afa ubọp abio, ataara ke

ndaaha keene ubono kpọ emana ami.

Mbufiọk ekọdọyi (ecological theory) adeed abio nte ndukoppo ekọọkọ eto ebəho mme

awo se inie ewuana ke usen ke uesn ke kan-kʌk ke usʌ adiyem akpan kpọ ke

uwem Matarrita-Cascante & Brennan (2012, p. 294). Keene se ewed ke mbufiọk ami ado

se inyịmme ke Obio ado itie mme awo edʌọke keed enyʌ ewam idem ammọ ke

adibọp eduek ye uforo idem ammọ.

Mbufiọk anam yak inie ifiọk ke abio ado adidian nsio-nsio ufọk ke kan-kʌk keed

adooho ubiọ utom ammọ adooho adibọp eduek ye uforo abio ammọ. Mbufiọk ami akịd

ke ado ubiọ utom mme awo adidiana keed nnam yak abio aba ke adodombod ke adinie

ewuana ye keed-eken.

2.3 Usʌ Daa Esaa Ebọp Obio

 10
Etọọọ ke Idịp Ete, Ufọk, ye Ekpək idʌ. Ibibio ekebono ndaaha ukaara ammọ ke

ikpeghe ke ikpeghe adooho Ọbọ ikpaisọ akedo andikara ye mme mbọọ ekpʌk,

ediana ko ye mme mbọọ ka nte idiọ, ekpo, ekọọ, Ebre ke afa ibaan. Afịd

mme mbọ ami edoo mbon se idiana ibọp Afe, Asan ye esop ikpaisọ ke abod

Ibibio. Mme mbọ ekpo ye ka mfen ekedoo mbon se inam se Ọbọ ikpaisọ

eta ebaa mbed nte mme abodisi ye ekọ ke emana ami.

Ke esed Ọbọ ikpaisọ akesedọ ekpo yak akesio awo se idue isop nte ukara ke

emana ami esedọọ abosisi. Enam nduuọ ami adiwet kpọ mbaa usʌ ubọp abio

nte usʌ utịm eduuwem Ibibio. Tọọọ ke esed mbon Ibibio ema enie usʌ ukara

ammọ nte mme idʌ mfen ke adodombod, mbem iso ukaara mbakara adʌk adi idịd

Nigeria.
 11

Fig. 2.3 Daa Ebọp Obio Ibibio

A B C Ikpa Isọ

Idʌ Idʌ
Idʌ

Ukpọ Ọrọk Okoro Ituk Inya

Akpan Adiaha Udo Etim

(A. B. C.) Edoo mme idʌ se idiana keed ido ikpa isọ.

Fig.1 Ndise atooho wed Udo (1983)

Man abio akaa iso aba enyʌ ewam idem ammọ adidịppe ndaaha uwem ammọ,

adooho ammọ ana nte enie awuana ye mme nsio-nsio kpọ nte ndukoppo, eduek, ufọk

idʌ ye kan-kʌk (Chaskin, 2009, p. 32). Matarrita-Cascante and Brennan (2012,

p.295) abo ke mme kpodogho abod edoo akpan kpọ aniehe ubiọ ye ntak anọ

mbon se idʌọ ke kan-kʌk ado.

Ekpe yem adise kpọ mbaa mme ufọn kpodogho abod anamma anọ mme

andidʌọ ke abio, ado nnennen adiyịmme ke mme awo se idʌọ ke obio ado

idooho se ekpe etịp mme ufọn ami ke adikama mbọp eduek ye ndukoppo idem ammọ. Ke

adidian do mme awo ema adidʌ ke itie se iyaiya adooho adudu ammọ asịne ke adidiana

keed (Matarrita-Cascante & Brennan 2012, p. 295).

 12
2.4 Eduuwem Ibibio

Eduuwem ado usʌ daa mme owo enam kpọ enyᴧ ebono kpọ ke kan-kʌk

ammọ. Mmana ndikid eduuwem ke Ibibio ado mme kpọ mme ete-ete nnyin ke eyo

esed ekedioọke ndion eyaak enim enọ ufa emana (Udo, 1983 p.54). Mme mmana

ndikid eduuwem ami awuana kpọ ye nsine, ndidia, ekoom, ido ndo, ubọkutom, ikwọ,

unek ye mme nsio nsio kpọ mfen. ke ima ita se ido edu uwem iyaise kpọ iba a

iya ideed mme nsio-nsio afa ami keed-e-keed

2.4.1 Mbana idem ke Ibibio

Mbana idem ado edu usine kpọ ke Ibibio, ibaan ye ideen isineke ke kpọ ukem-

ukem. Ke ntodo awo anwan akpesinne ñkpọ owodeen anye ado mbubiam. Kpa dana nsio

nsio idʌ enie nsine ammo, Ibibio enyᴧ enie kpa ukeme ado. Nsine ideen Ibibio anie

ndianna ye ake ibaan. Ata awodeen Ibibio asisine anyan isin mme imәk isin siọd nte

afọ ideen ke ini ibaan ekineke afon isin ye ablouse.ke ima itan se mbana idem ado nọ

ise kpọ ibaa usem Ibibio.

2.4.2 Ubọkutom Ibibio

Owo Ibibio adʌọ akpede mben inya awad inya. Awo Ibibio adᴧmo abod

anie aditọ iwa mmidooho anyam udua mme nsio-nsio ubọkutom mfen. Mme owo

enaa mme ubok utom mfen nte utuak ukod, utop eyop, ukook afik, utop ye mme

utom usọ nte utᴧ udᴧ, Mbon edᴧoke mben inya edok nsiim. Ado ata akpan

ubọkutom Ibibio edatta nte mmana ndikid ado utom iwa.

Utom iwa ado ata akpan ubọkutom ke Ibibio ami asioho ndidia ye akᴧk anọ mme

awọ. Anye anam ebo ke utom iwa ado ubọkutom asoọ akan afid ubokutom ke

adodombod. Sia owo mmitọọhọ iwa ndidia idibaaha.

2.4.4. Utom Uso

 13
Uwak mbon Ibibio ke adidian ke ubọp nyʌ ndịpe ndaaha idʌ enam utom usọ.

Mme utom usọ ke kan-kʌk Ibibio edo udọk kpọ, ubod kpọ, ukọọk kpọ, ye

ukịm kpọ nte kanya. Mme kpodogho nte ikʌk akọọk, akpakagha ye akak abere,

ikad mme akpasa kanya ye aya/mbịd edoo ubọk utom usọ ke kan-kʌk Ibibio

(Udo, 1983). Ami anam yak ediọọ ke mbon Ibibio mbem iso ukara Mmakara, ema enie

usʌ ubọọb ufọk ammọ keene ifiọk ammọ adooho eetad ke uwak ndaaha ke amana ami.

Mbon kan-kʌk Ibibio nte Anaa ye Ọrọn eneke anam kpọ ebaa ukwad eto nte

ikemeke ikịd ke National Museum ke Ọrọn. Eto se ekese ekama ke afa utom uso ami

akeseado “ukpo” kposʌk nte eto ami ayakake kakad isitaaha asekpeene anyʌ adad ini

atikinie mfịna. Mbon ikọd Ekpene ediọọke ke esed nte Raffia City idaaha edem ke adi

kwad iso Ekpo ye kpogho eto se ekama ebre mbre ke kan-kʌk Ibibio

Utom Usọ ko akesʌk aka iso ke mme kan-kʌk nte Ikọd Abasi ke Etinan, Ikọd

Ibom ke Itam Itu, Ukịm ye Ituk mba ke Uruan, ye Ikọd Ession Iwok Obio Adua.

Ebood aba ke utọ ke utọ enyaam enọọ mbon kan-kʌk Ibibio ye kan-kʌk

mfen ke idịd Nigeria. Ubod aka-ka akedo ubọk utom mbon Ikọd Ekpene ye Itu

ko ammọ enyʌ enam mme kpodogho inwa nte ikwa ye udọk mbied akedo ubọk

utom Raffia City ye Itu.

2.4.4 Edu Ukpono

Tọọọ ke esed, Ibibio enie se ekpono ye edu ukpono ọmmọ. Ibibio ediọọọ se ọmmọ

ekpono nte Abasi Ibom. Ibom ada ọnọ daa nte Abasi emi okpon, atara, inieghe

ntọọọ, inieghe utid. Abasi ibom ado andikibot afid ederimbod.uwak ini Ibibio ekood

enye Abasi enye Abasi enyọ sia ekere ete ke enye ọdᴧ ke ikpa enyọ ọmmọ

emaana ekood enye Abasi isọ ko sia anye okobot isọ ko. Ibibio inieghe ufọk

mme itie emi ebọppọ saa nte itie ukpono Abasi ibom. Ndusʌk owo esidad esio mbat
 14
esịn mmọọ enịm ke itak ọkọnọ, ekood ndutʌm emi iso Abasi. Ke itie emi ewa ebod,

unene ye mme ufene enọ Abasi ibom. Ibibio enie mme kpo se ebat edian abasi ibom.

Keed ke mme kpọ emi odo usen udua Ataetaha emi odoho ọyọhọ usen udua itiaita ke

out usen udua Ibibio. Owo ikisinamma utom ke ataetaha; ekesio enye enịm nte usen

Abasi. kpọ mfen emi Ibibio ebatta edian abasi odo mme kọk ke ubon, ukod, eyeyịn

ye imaan. Ke ntak odooho Abasi ukod, Abasi eyeyịn, Abasi imaan, odo ibed ke ibibo

edinam ọmmọ emi idiọọk kpọ inwa ke ufọk ukod, eyeyịn ye imaan. Ibibio ediọọọ

enye ke uduod Eka Abasi, ebe Abasi ye Abasi isọ.

Eka Abasi anie ekamba idaha ke edu ukpono mbon Ibibio. Enekke enọ enye itie ke usʌ

uman nte andise kpọ mbaña nditọ mbemiso ọmmọ edimana ke ederimbod. Nditọ ema

edọnọ udọọ esiwa kpọ enyʌ enam ndutʌm enọ Eka Abasi ke abaa nsọ-idem

ye uwem ọmmọ. Ebe Abasi odo enye emi ediọọọke ke uduod ebe. Enye adiana ubọikpa

emi mmidọọhọ ebe onyʌ anie ewana oyommo ke ndap. Ibaan enie ndịk ebaa ebe

Abasi. Esiwa kpọ ma ekpan ewana ebe Abasi ye ibaan.

2.5 Mme Nsio-Nsio Edu Ukpono Ke Ibibio

2.5.1 Ndem Ibibio

Ndem ado keed ke atu mme edu ukpono ke Ibibio. Mbon Ibibio ema esisnịm ke ndem

anie adudu. Mme ndem akemme adido eti ye idiok ke usʌk idaha itie idʌ ammọ

akesido abod, inya, eto, akai mme itiad. Ibibio ema enie ndem ikpaison, usʌk mme owo

enie ndem ufok mme owo ekesinie ke mme ufok ammọ. Ekpono ke ini usʌk ekesi ikpono

ke anye anie idʌ.

Ekesidiọnọ ke ndem ikpaiso ado idiọo emem anọ mme awo ke isọ idʌ. ke idʌ

Ibibio, utọ ndem iba ebaaha edo ndem mmọọn ye ndem abod.Mme nsio-nsio idʌ enie

ndem ekesidaaha enọ id keed-e-keed.

 15
Fig2. Akpokoro awọttọ mme ndem Ibibio

Mme Nndem Idʌ

1. Atakpọ Uruan
2. Anya Nsit Ubium
3. Etefia Ikono
4. Akpasima Ibesikpo
5. Abam itak Ibiono
6. Itina Iman
7. Ukana Offot
8. Awa Itam
9. Afia Etoi
10. Itauma edoho Eket
11. Imokon Ibritam

Mme owo ekesinịm ke ndem ami ado isʌ utom abasi ke ekeben ammọ edi ke mbiod

abasi. ko ke ammọ esinam abasi ikpọọ. Edu ukpono ado saa ke Ibibio Edad ke

abasi ekesiyaara idem amo ato mme ndem ami, ko mme ndem enie inweek adinam

keed adooho, eti me idiọk ke uwem awo.

Ammo ema esiyem mme owo etuak iwuod enọ mme ndem ami,owo aduehe ufen itreke

idiana. Mme ufen akesikeene ke mbon se idue akesido ke usʌk idaha, ekappa idaad,

uweene me ekpakpa.

Mme ndem ikpaiso mme ake idʌ keed-e-keed ema esinie adudu edikaara abod owo.

Sia mme owo ekenim ke abasi akebod ammo, ammọ ko emaesikpere (Akwa Abasi

Ibom) ke ntom ekesida ke ndaha adiben mfoniso me ufen abasi ndod mme awọ. Mme

ndem ami ke ekesidad nte asịne ufuọd ke atu mme owo ye abasi. Amaaba mme ndem

ekesidatta nte eka abasi ke Ibibio. Ammọ ekesinim ke eka abasi ami ado andikpeme

nditọ. “Adudu ekaabasi ikidooho kpọ ekesidatta ebre mbre, ado ekesida adinam uwa ke

ini ke ini nnọ anye mbaak adifina ntәk ayịn (Utin, 1987, p.195).
 16
2.6 Mme Nsio-Nsio ka Ukara ke Ikpa Isọ Ibibio

Mbon Ibibio emaesinie nsio-nsio ka ke isọ ammọ. Mme ka ami isoo adudu ke

daa akesisọ ke esed ke ntak ukpʌhọ kpọ. Mbem iso ukara Mbarake edʌk edisịn

ka adrombbod Africa, mbon Africa ke uwak tausịn isua ema enie eduuwem ammọ ye

usʌ ubọp obio ammọ akedooho eduuwem ammọ. Ibibio nte keed ke atu kan-kʌk

Africa idaaha edem ke adibọp eduek ye uforo kan-kʌk Ibibio ke adiboono ndaaha

ukara ye ubiọ utom ammọ. Ke ikpeghe ami iya ise kpọ ibaa mme nsio-nsio ka

uakra ke ikpa isọ Ibibio ke iwuod ke iwuod.

2.6.1 ka Idiọ

Ikọ ami “Idiọ” awọọọ mme nsio-nsio usʌ awo akamake anie enwana ye adudu

abod. Idiọ ado usʌ uyem ifiọk akanna ifiọk kaa anyen awo. Idiọ akeme adido

afa eduuwem ke kan-kʌk keed akedodo. Idiọ awuanake ukọọk ifiọk, se enie

ewuana ye mme ndem ye abasi ke afa mfen ke adiwọd ke nsio-nsio idiọọ awuanake

abod, mme abasi.

2.6.1.1 Ubiọ Utom ka Idiọ ke Esed

Mme ubiọ utomka idiọ ke Ibibio ke esed akesedo:

I. Adita kụkịd Ini-iso: nte mme brọfet esed ke wed Abasi edooho mme

asaa-asaa mbon se ita kụkịd, ukeed mbon ka idiọ ke kan-kʌk

Ibibio edoo mbon se inie asaa- asaa ikood ito Abasi anyọ, Abasi Isọ ,

mme ndem ye mme ikaan adita kụkịd ini-iso. Ukeed mbon ka idiọ ke

kan-kʌk Ibibio ana nte eban ka ami ke adibaa mbaa kpọ ke ikpeghe

ke ikpeghe ye ke ndaha.

II. Adikpe Ipke nsịn emem ke idʌ: Mbon ka idiọ ke esed ekedoo awuọ

iso ka ukara ke ikpa isọ Ibibio ke ntak adooho ammọ ekpe ikpe esịn emem ke
 17
idʌ ko, ammọ ekesekọọ ọbọ udak enyʌ enie ewuana ye Abasi

anyọ, Abasi isọ, mme ndem ikpa isọ ye spịrịd ufuum anyọ. Ataa akpan

ubiọ utom ka idiọ ado adinam yak idʌ aba ke emem ke adiyaara mme

kpọ se ikaa iso ke ndịppe awa-awa (Udo, 1983 p. 144).

Fig. 2.6 Ndise Mbia Idiọ: Ndise Atooho https://www.google.com/search?

q=image+of+African+Divinition

Ndutʌm Idiọ

Mme mbia idiọ edoo mbon se ekeyaak adudu adikịd se kaa anyen imikịtte

enọ, adooho awo akpe due mbed ke nte adiyịp inọ, mma awaan awo, nsịn efịbbe ye

mme kpọ. Ammọ ekese kkpe ikpe enyʌ etoppo awo ikpe ke afe ikpa isọ. Adidʌk

nduuo mbaa kpo ntịppe ye usʌn adineee nnyʌ nyo ake do ubiọ utom idio

adooho ana awuaa ndutʌm ake abod anyʌ akeme ito ukọkọọk ifiọk.

Adisoobo ye adudu ami akeme adito ke asaa saa ukpeeb kpo nte (asceticism).

Ifiọk idio aneke anie kpo adinam ye mme afa ukpeeb ukpono obod, mfen nte

uta brofisi, shamanism, ye adiyaara kukịd ini iso. Ukeed ndutʌm adooho ukọọk ifiọk

ye idio ado ubiọ utom mme abo ukpeeb wuọnda asa-saa, adooho akeme

adido ebọ ukpeeb adikama ukọọk ifiọk mbre idio mme adikama asaa-saa usʌ

nnie ewuana ye ko kan ikpeghe.

Adiban ka ami ndʌk kesim ndaaha adiwuo nda asaa-saa akeme adikpuuo

idiọọ owo awuanake (Holbraad, 2012 pp. 231-236). Mbon Babylon Chaldeans ye
 18
Persian, edoo uwod kpo mbo mbia idio akeme adinie ubio ke adisio odudu

ukara, ke nte adisine ke atu mbon esop afe idʌ.

Mme mbia idio edoo mbon se eidod ukara ke ikpa isọ Ibibio. Ke kan-kʌk

Ibibio. Ke esed esed, idʌ imaidiana idio ke ukara idio ananake ukpeme akeme

adido mfina ano ukara ado. Mbia idiọ ke Ibibio ekenie ataa akpan ubiọ utom ke

ukara ye ubọp obio, ke ntak adooho ibaaha awodeen Ibibio ntekeed se imikisiyemme ikop

uyo idiọ ke Ibibio mbem iso anam kpọ ntekeed.

2.6.3 ka Ekpo

ka ekpo ado ka Ibibio ke ido ye daa ebre anye (Ema 1938 ke Ekong 2007:314).

Ekpo ke ayo esed akedo kpọ se ebaban enyʌ ebabaak ko, se ke ifiọk mfen, anye

akedo kpọ mbre ye inemesịd, ndion ke ifiọk mfen anye ada nte udọ-abod anọ abio

mme idʌ. Ekpo ikisiyakka mkparawa ado mmibanna ekpo. Ekpo akedo kpọ ndịk ye

kpọ ima. Ekpo akedo ka akenaaha nte ukeed mkparawa eban ko ama akama

utee ke ntak adooho uwa usio isop akpedo mkpa, ado mkpa. Akpedo ebod ado ebod

II.6.4 Ubiọ Utom ka Ekpo ke Ukara Esed

Nte mme ka mfen ke idak ukara Ibibio ke esed, ka Ekpo ema enie ata akpan ubiọ

utom akedooho:

I. Ukpeme Obio: Ekpo ke afa ubọp obio, ammọ ekedo mbon se isio isop uwa

mme adue mbed ye ewʌkhọ idʌ. Akesedo uka ama atịb awo, yak ọbọ

abo yak ebio anye akedo ubiọ utom ka Ekpo adibio andidue isop Udo

(1983 pp.50:52). Ammọ ekedoọ mbon se ikpeme abio inyʌ iwana

awan idʌ nte ekọ. Ke adita mbaa ka Ekpo nte ka ukara ke

Ibibio ekenekke ese kpọ ebaa ukpeme obio yak emem ye ndukoppo akaa

iso.
 19
II. ka Ekpo nte ka Ek ke afa ukara Mbakara, ekedoo ke ikpeghe ye

ke ndaha akeene ubiọ utom ammọ. Mme ndaaha ami ado:

Mbat Eka ekpo

Mbat Ayaara
Mbad uniana Ekpo
Mbat ikpe
Mbat awaad Ekpo
Ekọọ Ekpo
Mbat ukat Ekpo
Mbat inyọọn Ekpo
Mbat Akpan Abobom Ekpo Udo (1983 p. 50).

Ukeed ka ekpo ami ekenam utom keed ye mbia idiọ ke adinam mme awo enie

uteee enọ mbed ye ndutʌm ikpa isọ, akedooho usʌ uwem mme ete-ete ammọ

tọọọ ke esed. Mme wuọ nda ka iba ami adooho idiọ ye Ekpo ekeneke ewuọ iso

ke afa ukara ke ikpa isọ Ibibio. Ekpo ndem isọ akedo ikpeghe ka Ekpo adooho

mme mbọọ Ekpo eseban ke ntak adooho adinam ammọ asewuana ukpeme mbeb nte

ndedịbe kpọ.

Akesedo awo akpesịn ntịme abọhọ ke idʌ nte ukọk ufọd, wod awo nnyaaa isọ ,

ye mme kpọ ntro, akedo ubiọ utom mme mbọọ Ekpo adidʌk mbono enyʌ esio

uto awo ado ke idʌ ke adiwod nduọk ke akai Ekpo mme awo ikịtte idaaha atịppeke

Fig. 2.6 Ndise Ekpo

Ndise Atooho https://www.google.com/search?q=ekpo+masquerade

2.7 ka Ebre ye ka Ibaan Isọ Esịd

 20
ka Ebre ye ka Ibaan Isọ Esịd akedo ka ukara ibaan adooho akene nte afịd

ibaan se inam ndọ eban. Akpesʌk nte adooho amase akpon mbaa, mme ebe ibaan ami

ema esedian ubọk ke adidọ usʌk akpan nnọ iban ammọ. Udo (1983) abo ke ka ami

ema enie ubiọ utom ammọ ke ikpeghe ubọp mbed ukara ke obio. Mme ka ami

ekenekke esọ adudu ke kan-kʌk mben mmọọ nte Uruan, Etoi, ye Efịk. Ammọ

ekediana mme ka mfen eboono mme kpọ ke itie man eduek ye uforo ataara ke afịd

isọ obio

2.7.1 Ubiọ Utom ka Ebre ye ka Ibaan Isọ Esịd ke Ukara Esed

I. Ukpeme anyị ibaan: Nte mme ka mfen se ikidiana ke ubọb abio, ka Ebre

ye ka Ibaan Isọ Esịd ekedo ka se ise-kpọ ibaa adinam ibaan ke kan-

kʌk. Ammọ ekesekpeme anyị ibaan, awodeen iyette awowaan ndọk idakka

kaa, ana akpe isop ke afe ka Ebre ye ka Ibaan Isọ Esịd.

II. Usio isop nnọ ibaan: ko awowaan ntekeed awuanake ke mbubiam ido nte

inọ, akedo ubiọ utom ibaan ka Ebre ye ka Ibaan Isọ Esịd adisuuk utọ

awowaan ado ifed nnyʌ mben anye nsaaa ke afịd idʌ nsuenne anye

mbaak awo mfen adad uwọd kpọ

Fig. 2.7: Ndise Iban ka Ebre Ye ka Ibaan Isọ Esịd

Ndise Atooho

https://www.google.com/search?q=Ebre+Traditional+ibibio+women+occult

2.8 Mme kpodogho Ukara se Mbon ka Ukara Ibibo Ekesekama

 21
Ukeed mme ka ukara ke Ibibio ema enie mme kpodogho ekekamake ekara abio

yak eduek ye ndukoppo aba. Mme kpodogho ukara se mme ka ukara ami ekese

ekama ebọp obio edoo:

2.8.1 Afia Uka

Nte mbon Anglo-Saxon ke esed, mbon ibibio ema enie nsio nsio usʌ  ukịm uka , nte

uka utetem adan akpʌkkọ, uka nsen unen, uka mbịd/aya, uka mmọọ ke usan,

ye ada se isọ adudu ikan, uka kọti esere. Mbon Ibibio ekenịm ke awo ikemeke

adisʌkkọ nsu nnyʌ mbọkkọ idiọk kpọ Udo (1983 p. 146). Uka ke Ibibio akedo

nnennen usʌ adinie ewuana ye Abasi Ibom, mme ndem ye ikaan adisio, ke usʌ

mkpaidem se ido nnennen akpanikọ. Ke ntro, uka akedo afa ukpono ye ibed ke

Ibibio. Ke nte uwọd kpọ, awaan awo akpe akaa awo, ndịk uwọọ mbiam

akesenam yak ebe ayem akpanikọ ke adikịm uka.

2.8.2 Mbiam

Mbiam edimʌm awo ke Ibibio ado ata idiọọk kpọ. Enye odo kpọ ami miibiakkabiak

awo nte uto-enyen, ewako mme kaa udoo mfen. Enim ke akpanikọ ebo ke ado

awọ adue kpọ ndion mbiam anam. usʌk ini, mbiam asimʌm awo akeene daa

etaa, ke owo ado eduehe ye miiduehe. Edieke owo akpaaha oto mbiam, ndion owo

idiọọọke nte mbiam ado oto, mme unie owo emi ana nte eduuọ ediọọọ nte mbiam

emi oto, ndion ekenuak mbiam (eke enọọ mbiam emi mme kpọ se enye eyem) ke

emaenam odo ema, eyaekood mbon ndibe ka emi ediọọọke nte “anko”.

Odo ọmmọ mbon ka emi ediinam ndutʌm, enyʌ eben owo emi ekebuuk ke akai

okoneyo. Owo isisinne owo kpa mbaim ke ekebe, esibọb utọ owo odo ke ọdọọ,

miidooho edod ke akwa (Charls 1944:103 ke Udo 1983). Ke akai odo, eyaedeeme enye

ken dido idem enyʌ ebuuk nsio-nsio. Owo keed emi mmidʌkkọ ka odo idiibaaha ke
 22
itie ndutʌm odo, inyʌọ ikeene ika itie nte ebuuk owo emi, okpọkọm akpekema die

owo odo.

2.8.3 Ayei Ikpaisọ

kpodogho keed mme ka ukara ekesekamake ebọp abio ado ayei ikpaisọ. Ayei

ikpaisọ ado kpdogho ukara ekamake emuum awan nte unyaa ikọ ye isọ. Ayei

ami anie inweek akewuo itie adooho idᴧ ekpeno ayei esok awo, ana aba ke nyenidem.

Ayei nko amaana ado nte idiọñọ ikpan ke abaa kpọ enimme ake ndinie imiyemme

etuk. Eben ayei etidde anwan ison ke ebenne eyed ke ufuọd inwan anye amuum anwan

tutu mfina ake akebaha ama aboyo afeb, ke esinne owo ayei ke inua awod ke inaaha nte

atan iko ndomokeed tutu aka se idᴧ ekedọ anyọ.

2.9 Mme Ufọn Abaaha ke Utuum Eduuwem Ibibio

Man ufa emena edinie ifiọk ebaa mme eduuwem Ibibio, ko mme edemme eduuwem

Ibibio ado nnennen adiweedkpọ mbaa mme afa Mbaak eduuwem Ibibio adaha ke

ndaaha adisop asʌk akaiso anyʌ ado se eyaak mme mbed ami enọ ufa enmana, ado

nnen-nnen adiwed kpọ mbaa mme eduuwem ami. Nduuọ ami akenekke ase kpọ

abaa uwed kpọ mbaa mme usʌ ubọp obio nte ikpeghe adikpeeb daa etuum

eduuwem ibibio ke ntak adooho aya awam ke adidemme eduuwem Ibibio.

Utuum eduuwem ami aya anam mme ufọn ami ko:

I. Adinam mme awo ediọọ ke mbon Ibibio ema enie eduuwem ammọ mbem iso

ukara mbakara

II. Ekaiso ekpeme mme afa eduuwem ami

III. Awọd ndubiotto ye ukpʌhọde abaha ke eduuwem.

 23
Mme ka ukara se ikidiana keed ibọp obio Ibibio ke esed, ke adinam yak eduek ye

uforo atara ke afịd abio Ibibio, enam yak enie ifiọk ke mbon Ibibio mbem iso ukara

Mbakara, ema enie usʌ daa ebọp abio ammọ.

Ndubiotto ye ukpʌhọde aba ke ukeed eduuwem. Nte mbon Ibibio, etọọọ ke Idịp Ete,

Ufọk, Ekpək, idʌ, ye ikpa isọ ekara. Ọbọ Ekpək akaara Idịp Ete, Ufọk. ke ntro

Ọbọ Ekpək abọọrọ mbuume abaa Idịp Ete, Ufọk ke mbono afe idʌ mme ikpa

isọ. Ubiọ utom afịd ka ami ikidooho adikaara ikpọ, ama awuana adibọp eduek,

uforo ye ibed ukpono ke Obio. Keed ke atu ubiọ utom Ọbọ Ekpək akedo adideeme

ikọd kwa isua yak asop mme awo ke Idịp Ete ye Ufọk.

Ekpe ebi bad daa ekanna ikọd kwa isua ke kan-kʌk Ibibio, ekeme adibaaa

ndọ ke ikpeghe ke ikpeghe keene ndaaha ukara ke Ibibio. Ke akpa ikpeghe, idʌ eke

nie ikọd tutu adisịm ndaaha se ebaaa ikọd edọ ke Idịp Ete, Ufọk, ye Ekpək yak ado

anie akemọ anie. Ikọd adooho idʌ ekaara, ibaaha owo asedaaha ọkpọ-ọkpọ.

ka idiọ ado akpan ka ke kan-kʌk esịd idʌ Ibibio ekesehe ediana ye mme

mbọ ebọp obio ke esed nte akedooho ke mme idʌ ke kan-kʌk Mesopotamia.

Keene se enie ke nduuọ ami, ado nnennen adiyịmme ke ndutᴧm idiọ ke kan-kʌk

Ibibio akedo wuọ nda ke afa ukara ke ntak adooho ammọ akedo inua ye anyen idʌ 

ke adita nnyʌ kịd se kaa anyen idikịtte.

 24
IWUOD ITA

USΛ DAA ENAM NDUUỌ

3.0 Ntọọọ ikọ:

Ke iwuod ami, ebise kpọ ibaa mme edu nduuọ anam nduuọ ami akekamake

enam utom nduuọ ami.

3.1 Uto nduuọ:

Anam nduuọ ami akekama uto nduuọ ediọọke nte usaa nseed. Ekekịd utọ

nduuọ ami nte nnen-nnen usʌ se ekama ebọi etop nduuọ ami ke ntak adooho anam

yak ewuana aba ke ufuọd anam nduuọ ye mbon se anye akamake anam nduuọ.

3.2 Itie nduuọ:

Itie ekenama nduuọ ami akedo ke idak ukara ọkonsin Etinan ke Akwa Ibom Sted.

Ukara ọkonsin Etinan ado keed ke atu kpeene ukara edịp mme duop keed ebaa ke

Akwa Ibom Sted. Etinan aba ke usuuk-usuuk (southern) Akwa Ibom. Mme idʌ ifa se

ediaa adaa ye Etinan. Ammọ edoo: Nsit Ibom, Nsit Ubuim, kpat Enin ye uyo

ke usiak utin, usop utin ye usuuk.

Keene ibad se ufọk utom ubad owo ake isua 2006 (national census commission), ibad

ideen akedo 86,760, ibaan edono 83,164, ukeed ibad owo ke idak ukara ọkonsin Etinan

akedo 168,924. Mbon Etinan edo mbon esemme ata nwuọnda usem Ibibio.

Etinan ado idʌ keed uforo ake bakka adʌk ke ntak adooho ammọ eniee mme anam

utom ọkonsin, mme ato inwan, mme anam utom uso, uwak enyʌn edoo mme anyam

udua. Etinan ado idʌ uforo, tọọọ ke ufọkwed, ufọk utom eduuwem ye enọ obod.

Ke afid ami, iko abasi itimmeke ke se enam.

3.3 Mbon se ekekama enam nduuọ

 25
Mbon se anam nduuọ akedad ke nduuo ami akedo ukeed mbọọ ikpa isọ

ebaake ke idʌ Etinan. Anam nduuo akedad edu usasad asad mbọọ duop ke idak

ukara ọkọnsịn Etinan.

Mme idʌ se ekenam nduuọ

S/N Mme Idʌ ke Idak Ukara Esịd

Idʌ
1. Ekot Ebo
2. Mbiotto
3 Efa
4 Iwo Eto
5 Ikot Abio inyang
6 Ekom Iman
7 Ikot Ekan
8 Ikot Akpabio
9 kana
10 Ikot Nsʌ

3.4 kpodoho nduuọ

kpodoho nduuọ anam nduuọ akedatta ke nduuọ ami akedo wed mbuume ye

nneme ke usʌ ubọp obio nte ikpeghe adikpeeb daa etuum eduuwem Ibibio. Ekenam

kpodoho ami adikama mbọị etop ado abaake usʌ ubọp obio nte ikpeghe adikpeeb

daa etuum eduuwem Ibibio.

 26
3.5 Usʌ daa anam nduuọ

Ekekama edu usasad esaad ibad awo ikie eto idʌ duop ke idak ukara akọnsịn Etinan nte

mbon ekamake ebọi etop akewuama anam nduuọ adinam nduuọ ami ke nnen-nnen

usʌ.

3.6 Daa kpodogho Nduuọ Anen

kpodogho nduuọ ekekamake ke utom nduuọ ami akedooho wed mbuume

nduuọ ke usʌ ubọp obio nte ikpeghe adikpeeb daa etuum eduuwem Ibibio akedo

ke unyịmme ada iwuod utom nduuọ ami ake tịmme ase mme ndudue anyʌ  anee e

ke ikpeghe ye ndaha.

3.7 Edu udeed Nduuọ

Anam nduuọ ami akedeed nduuọ akeene ibọọrọ mme anọ ibọọrọ ekenọọhọ.

Ekekama ndise edeed nduuọ ami ke iwuod ke iwuod ekeene da a ekebọọrọ nduuọ.

Eke baaa ibọọrọ ami ke ikpeghe iba adooho utata ye idiọọ.

 27
IWUOD INAA

UDEED NWOD YE UTADIFIOK NDUUO

4.0 Ntọọọ Ikọ

Iwuod anyem akedeed mme nsio idiọọ idᴧ abaaha ke Etinan ye Ewuana ammo

enieghe ke adiyọ mfina.

IV.1 Udeed Nduuọ

Ikpeghe ami awọd ndise kpodoho ubọp Obio ke Ibibio ko edeed ekeene ibọọrọ se

eke enie.

4. 1.1 Nsoo ido ndaaha ubọp abio ke Ibibio mbem iso nduuọ ami?

Ke abaa mme ndaaha ubọp abio ke Ibibio mbem iso nduuọ ami, mme andibọrọ

mbuume nduuọ ami ekeda ke afa enyịmmeke ke ado ubiọ utom mme ka ukaara

ke Ibibo adinam yak mbon idʌ anie ifiọk ebaa mme usʌ ubọp obio nte aditem

anen ye usʌ idʌ, ndiọ idịm mbọọb ufọk udua. Keene se akebọrọ ke afa ubọp

idᴧ, ado anaaha nte ammọ enie ifiọk ebaa ke afa mbed ye ndut ᴧm kan-kᴧk

man esaa ke mbed ye ndutᴧm idᴧ akpan-akpan ke unie ifiọk mbaa adaa ikọd.

Ke Akwa Ibom Sted nte mme itie mfen ke idịd Nigeria, ndutʌm ubọp obio ado kpọ ke

emana ami ado ke ndaaha emana ami. Keene se ekenie ke uto ndduuọ ami, ubọp obio

ke emana ami ado ubiọ utom ukara ọkọnsịn ke ka anyọ mbod ukara, ke ntom

ado ubiọ utom mme ada iwuod esịd idʌ enam ubiọ utom ammọ ke adinam yak

mme awo ediọọ ufan adidiana keed mbọb obio.

Keene se ewed ebaa ubọp obio, nduuọ anam yak ediọọ ke mme ka ukara esịd

idʌ ke emana ami inekkeke inam ubiọ utom ammọ ke afa ubọp idʌ nte ukwọk

nnyʌ ntem anen ye usʌ idʌ mmaana ndiọ nnyʌ mbọọb mme ufọk udua. Ado

unen ukara ọkọnsịn adisịn unwam nnọ esịd idʌ ibibio ke emana ami ke adinọ mme

kpodoghgo se idiwam ammọ ke ubọp abio

 28
Ke ntak adooho usᴧ ubọp obio ami ado se mme etebom eke yaak, mme anọ ibọọrọ

ekekịd ke mbem iso ufọkwed ekpeeb nditọ kpọ ebaa eduuwem Ibibio, ke ado nne-

nnen mme ete ntәkayịn adinam yak nditọ ammọ enie ifiọk ebaa idiọọ ewuana

anamma yak idᴧ ebonno ke ndukoppo. Mbaak 90% ke atu mme anọ ibọọrọ ke

kpodoho 1-5 eke enyịmme ke mme ete edoo mme amuum anwan ini-iso ke

adinam mme nditọ ammọ enie ifiọk awuanake daa ukara ibibio asaa tọọọ ke idịp

ete tut akesị ikpa isọ.

4.2 Ubọrọ ayọhọ mbuume nduuọ iba: Ado nte mbon Ibibio isaake ke ikpad

ubọp abio esed aba?

4.2.1 Mme Idiọọ Idᴧ Nte kpodogho Ukara Esed

Nsio-nsio usᴧ ado idiọọ idᴧ akesinwamma ke adidad nnie mbọp idᴧ mbemiso

ufa ido ubọp idᴧ adᴧk adi Ibibio. Mme idioọ idᴧ ado se isiak usᴧ ke se inie mfin

ami. Uwak mme awed kpọ mbaa idiọọ idᴧ, enam ediọọ ke ewuana ado anye

anamma ke uyọ mfina idᴧ. Ndion ekịd ke ewuana aba ke ufuọd nneme. Mme idiọọ

ye ediwuana se ada anọ ke adise kpọ mbaa, ado adikid ufọn ado anye anamma ke

ediwaana se ada ano. Ado, awo mmikanna idọñ etop, ewuana idatta itie.

Cowley (2000) abo ke mme idiọọ ami ada anọ nsio-nso kpọ ke mme kan-kᴧk

keed-e-keed. Awotto ke idiọọ keed akeme iwuọọ kpọ mfen anọ kan-kᴧk

mfen. Ami ke Gamble & Gamble (2002:13) ebo ke mme awo ke nsio-nsio kan-kᴧk

enie nsio-nsio ifiọk, adooho ke nsio-nsio ewuana ammọ enieghe akeene mme kpọ se

ekid ke kan-kᴧk ado amo ebaake. Akpesᴧk ado mfina akpan kpọ, ana nte eyọ

anye man awam ederimbod adisᴧk ka iso.

ko, ekeme adiyo mfina ato ke adinie ewuana. Okuuna (2005:36) abo ke ana mme

andinọ ye andibọ etop enie ukem akikere ke etaa abaa adiwod se awuọọ ke

ukem usem ye mme idiọọ edatta enie ewuana, man ekan eyọ mfina. Ukem ami nko,
 29
Williams (1989:29) atan ukem ami. Aka-ka ado idiọọọ awoddo ukeme,

adudu ye uko anye awod anwan, emasio aka-ka ewuuk ke iso mme asua awod ke

ebeene idem ediwana anwan. Eded ekpe ado idiọọ adudu ko ke ọbọọ  ikpaison

akọọke eded ekpe ke itọ amo, awod nsuukidem ke ukara akeene da a mbed

atemme. Wilson (2002:41) ata mme idiọọ awuanake ye nnᴧk enin nte:

i. Edisị emem ke itie utok

ii. Edidokko mbon idᴧ kpa abọọ, ekammba mfina ye kpa mfen abaaha.
iii. Edisi ubiọọ ke ufuod kpọ anieghe mfina
iv. Nte edon utom abaake akpan usoro ake awo ke ndibe ka anieghe.

Udosen (2009) abo ke atu afid mme idiọọ idᴧ abaaha ke abod ibibio ke nnᴧk enin

ada ano ubọọñ anyᴧ abiọọ adituuk kpọ abana ke mfina. Ndom ado idiono

inemesid adikan ye ukpono. Ndom ko anyᴧ ado idiọọ mfoniso. Ke awoanwan

amanna nsekayịn ufa, anye ye mbon se ima eyaeyei ndom adiwod inemesid. ka ado

idiọọọ esuenne, edikpu ye abuud, esiyed awo emᴧmmo ke ino ka. Edad eto ọkọnọ

ewọd nte idiọọọ aminaaha awo aboho adana.

Ekpad ukọm ado idioo awọttọ ke mfina akebaaha ado awo mmimituuko kpo atre.

Ekong (2001, p. 42) awod usᴧk idiọọ idᴧ ake abood Ibibio adooho: (Ekong 2001),

asᴧk akaiso ata ate ke mbiam ado idiọọọ emem ye edikama mkpeme idᴧ. Awo

ndomokeed ayemme adifaaa idem ke ino, inamma se etan edian anye ana anwooñọ

mbiam.

Mbiam akedo idiọọọ edatta esin emem ke ufuọd mfina mme awan, adinie awo ubọk

edem. Nsu ikisinekke iba, sia ekesinim ke mbiam mmo aba adinam ediọọ akpaniko.

kpọ mfen ekesidatta ekpan mfina akesido: mbriitem, mkpatat, mkpok ekwọọn okono

ye ayei.

4.2.1 Ubọrọ Ayọhọ Mbuume Nduuọ Ita: Ado nte usʌ ubọp abio ukara

akọnsịn iyakka yak mme ka ukara ke Ibibio enam ubiọ utom ammọ?
 30
Usᴧ Ubọp Obio ke emana Ami

Ntadanyen mme uforo adʌkkọ afa ubọp idʌ ke emana ami ado se mbon Ibibio ekpe

eforo, ke ntak adooho uwak kan-kʌk ke idịd Nigeria ediọọ ubọp abio nte akpan

afa eduuwem Ibibio anama yak mme owo enie ewuana. Man eka-iso enie se edia ke

ukeed kan-kʌk Ibibio, nduuọ ami anam yak enie ifiọk ebaa ufọn ye ubiọ ado

teknọnọyi anama ke aditaara ndaaha ubọp Obio ke kan-kʌk Ibibio ko nduuọ

anam yak ekịd ubiọ utom ka ukara ado adibọp uforo ukeed kan-kʌk Ibibio.

Mme nsio-nsio usᴧ ebaa edatta ebọp Obio enyᴧ ekaara idʌ ke ayo mfin. Ke

ntak adooho ekeme itie ke itie adoohodo enie ewuana ye mme awo ke anyan usᴧ. Mme

kpodogho nte wed mbᴧk kpọ ntippe, akebe nduse, akebe utaniko, kpọ utaiko,

sedima edoo mme kpodogho anwamma ke adisuan etop. Unie ewuana nto wed

mbᴧk kpọ ntippe ado usᴧ keed mme awo ekemeke adiwed se itippe ke usen ku usen

ndon ke wed kpọ ntippe ami, ndion awo keed adohodo ke itie adohodo ayemme

idioọ se itippe ke idʌ me ke sted adep akood anyᴧn anie ifiọk ami anwamma

adidiọọ se itippe ke adodobod.

ko nduuọ anam yak enie ifiọk ebaa ubiọ utom ukara akọsịn ke adidịppe ndaaha

ubọp obio ke ukeed kan-kʌk esịd idʌ Ibibio man atodo mbon Ibibio enyᴧ enie

ubiọ ke adibọp uforo ye kọd enyʌ enam mbubeghe unyam udua ye mme idʌ

mfen ke idịd Nigeria.

4.3 Utad Ifiọk

Ubọp Obio ado ataa akpan kpọ ke kan-kʌk keed akedodo. Ekenam nduuọ ami

adiwed kpọ mbaa ubọp Obio nte usʌ adituum eduuwem Ibibio, ado nnennen se

enyịme ke n Ubọp Obio ke kan-kʌk Ibibio amaana ataara ke ndaaha keene mme ufa

kpodogho teknọnọyi ado ukara akọsịn edọọ ke afa mme nsio-nsio esịd idʌ
 31
adikịd ke ukeed kan-kʌk Ibibio eda ke ndaaha eduek ye uforo mme idʌ mfen ke

Nigeria.

ko nduuọ anam yak enie ifiọk ebaa ubiọ utom ukara akọsịn ke adidịppe ndaaha

ubọp Obio ke ukeed kan-kʌk Ibibio man atodo mbon Ibibio ekpe kan ewuọ eda

asaa-saa ammọ enyʌ eda ke ndaaha ye mme idʌ mfen ke idịd Nigeria.

Ntadanyen mme uforo adʌkkọ afa ubọp Obio ado se mbon Ibibio ekpe eforo ke ntak

adooho uwak kan-kʌk ke idịd Nigeria ediọọ ndutʌm ubọp Obio nte akpan afa

eduuwem Ibibio.

Keene se enie ke nduuọ ami, ubọp abio ke Ibibio ake saa ke adak ukara. Adak ukara

ibibio ke se inie ke nduuọ ami ado ke ikpeghe ke ikpeghe keene ndaaha eduuwem ke

kan-kʌk Ibibio. Etọọọ ke ufọk ekaara ekesịm idʌ. Ekebaaa ukara ami edọ

ke Idịp Ete, Ufọk, Ekpək, idʌ ye ikpaisọ anaaha nte asịne ayọhọ idʌ ita yak ado

anie ọbọ amọ anie.

Keene daa mme owo ewak ke adododmbod ke emana ami, ndaaha uwem anyʌ

akpuuọ ifiọk ko anyʌ ataara ke ndaaha mme owo ekịd ufọn adibaaa ikọd ndọ

ke ndaaha ukaara idʌ adooho Idịp Ete, Ufọk, ekpək tutu ntro ataara asịm ukeed owo ke

idʌ. Daa eboono kpọ ke Ibibio ado ke ndaaha ukara tọọọ ke Idịp Ete, Ufọk,

ekpək tutu aksịm ikpaisọ.

ko, nduuọ anam yak ekịd ubiọ ka ukara ke adibọp uforo ye eduek idʌ. Keene

se inie ke nduuọ ami, mme ke ukara ke ibibio nte mme ka ukara mbaraka ema

eniee nsio-nsio ubiọ utom ammọ ke adinam yak idʌ aba ke emem, eduek ye

ndukoppo. Akpan ka ukara keed akewuọhọ ada ke atu mme ka ukara akedo ka

idiọ ke ntak adooho ammọ ekese kọọ mbọọ udak. Nte mme abodisi Mbakara
 32
enam ubiọ utom adiwana ye idiọk, ka ekpo akedo ka se iwana ekọ inọ

idʌ ke ntak ado ka ekpo ema enie ikpeghe ye ndaaha.

Mbon Ibibio edoo mme anam utom adooho ammọ ke esed ekese kama ami ebọp abio

ammọ ke atu idem ammọ adooho ke emana ami mme ndutᴧm ye eduuwem ami asᴧk akaa

iso ke esịd idʌ. Man ekan ebọp uforo isọ Akwa Ibom, enam eduek akaa iso aba ke

kan-kᴧk, ado nnen-nnen mbon Ibibio edikaa iso nnam utom ubọp obio nnyᴧ

keene mme idᴧ mfen mbọp uforo idịd Nigeria ke afa mbubeghe ye mme kpọ

mfen.
 33
IWUOD ITION
IBIO-IBIO IKỌ, SE EKPENAM YE NSỤỤK IKỌ

5.1 Ibio-Ibio Ikọ

Ekeenam nduuọ ami adiwed kpọ mbaa mme usʌ ubọp obio nte ikpeghe

adikpeeb daa etuum eduuwem Ibibio. Ekeenam nduuọ ami adisioo mme nsio-nsio

usᴧ ado idiọọ idᴧ akesiwamma ke edidad nnie mbọp idᴧ mbemiso ufa ido

ukara adᴧk adi abod Ibibio. Ekekama edu usasaad asaad ikpọ ibaan ye ideen ikie ke atu

ibad awo 168,924 ebaaha ke ukara okọnsin Etinan adad aboi ifiọk anam nduuọ

ami.ko akedad kpọ udeed nduuọ edionọke nte mmem-mmem ibad mbaak adooho

ke mbaak ikie, edeed ifiọk ado anye akeboiyo ato mbon se akedad ke nduuọ ami. Ke

akpatre ekekid ke ubọp idᴧ ke abod Ibibio enie usᴧ. Ekedeed mme ibọọrọ mbuume

ami ke ikpeghe keed adooho aditad ifiọk awuanake ukara isọ idʌ. Keene mme ifiọk

ado eke niehe eto utom nduuọ ami ekekịd ke ado nnen-nnen mme awo adinie ifiọk

mbaa eduuwem Ibibio ke afa ubọp uforo ye eduek idʌ Ibibio.

5.2 Nsuuk duuọ

Ekid usᴧ ubọp Obio nte ubiọ utom ka ukara ke esịd idʌ Ibibio, ke ntak adooho

ammo edo mbon se ukeed awo ke idʌ ese anyen. Ke ido Ibibio aba us ᴧ esidatta ebọp

obio adooho ana etọọọ ke idịp ete tutu akesịm ikpaisọ adooho ana asịne ayọhọ idʌ 

ita. Esᴧk edad mme edu ami ke ufuod mbon ukara okonsin ake mbakara ko. Ekeme

ikama mbiam eyem akpanikọ ke ufuọd mfina ado.

Edimᴧm mme idioọ idᴧ ami nkama ado ke unwam nditọ Ibibio, aya anam ammo nko

edisᴧk mmaana ntoiyo mme idioñọ idᴧ ami ke ini enieghe edinam mme usoro enyᴧ

eta mme ufọn ammọ. Ediwuana ido esed ye ake ayo mfin awam ekpeeb edidioọọ

mme ufọn ye edinie ifiọk mbana se eda enọ ke eyemme adibọp idᴧ.
 34
Ke adisio ifiọk se enie ebaa ka idịọ mfep, ka idiọ ke Ibibio enịm ke

adodombod idooho daa eda ekịd, ke aba ndedịbe ifiọk, ado ke enie ntatara ufa ke

ikpeghe “afịm adooho ibaaha ke isọ” adiwuana ke ikpeghe ubod kpọ.

Daa aba ke ukeed ndutʌm utom idiọ adooho etop se ana nte ekama eyọ mfịna asịne

ke ndedịbe ewuana ye nsio-nsio mme owo, kpdoho ye mme ndutʌm anamma uwem

aboro. Ke ntom ka idiọ ado akpan ka ukara ke ikpaisọ ibibio ke ntak adooho

ammọ mme ata akpanikọ mbaa se idịbbe ifiọk awo.

Adidʌk nduuo mbaa kpo ntịppe ye usʌn adineee nnyʌ nyo adooho ubiọ

utom, ndutʌm idio ana awuaa adooho akeme ido ake abod akeme inyʌ ito

ukọkọọk ifiọk.
 35

5.3 Se Ekpenam

Ke emaekenam nduuọ ke abaa iwuọd nduuọ ami, ema ekịd ke se ekpenam ado:

I. Adikpeeb kpọ mbaa mme usʌ ubọp idᴧ ke mme ufọkwed mbaak

awam nditọ Ibibio eyọ mfin.

II. Adinam mme awo ediọọ mme ufọn abaaha ke adinam utom idʌ nte afa

utad ndaha eduuwem Ibibio.

III. Adiwuana usʌ ubọp Obio esed mme ake ayo mfin nte us ᴧ unie kama

ndịppe ndaha ukara isọ idʌ Ibibio.

MME ITIE NDUUỌ

Akpan, G. W., Essien, J. O. & Akpan, A. E. (2017). wed ukpeeb Ikọ Ibibio. Ibadan:
Rasmed Publication.
Atai, F. A. (1999). Ubium: History, customs and culture. Calabar: Paico Press and Books.
Bhattacharyya, J. (2004). Theorizing community development. Journal of community
development, 34(2), 5-34. Retrieved from:
https://www.researchgate.net/publication/247529058_Theorizing_Community_De
velopment
Chaskin, R. J. (2009). Building community capacity for children, youth, and families.
Children Australia, 34(1), 31-39.
Ekong, E. A (2007). Sociology of the Ibibios: A study of social organization and change.
Calabar: Modern Business Press.
Faithman, N. (1999). Ibibio Jews of Nigeria. Uyo: Menorah Publishing.
Gamble, D. N., & Weil, M. (2002). Community: Practice interventions. In T. Mizrahi &
L. E. Davis (Eds), Encyclopedia of social work 20 (1), pp. 355–368. Washington:
NASW Press. Retrieved from: https://www.socialworkers.org/LinkClick.aspx?
fileticket=MsqoiY7cG48%3D&portalid=0
Matarrita-Casc Ante, D. & Brennan, M. A. (2012). Conceptualizing community
development in the twenty-first century. Community Development, 43(3), 293-
305. Retrieved from: https//doi:10.1080/15575330.2011.593267
Mkpa, E. D. (1993). Divers cultures and traditions in Nigeria: A historian's experience.
Journal of the Historical Society of Nigeria 17, 75-84.
 36
Okuuna, C. S. (1994). Introduction to mass communication. Enugu: New Generation
Books.
Samovar, L. A., Porter R. & McDaniel E. R. (2007). Communication between cultures 9th
edition. Retrieved from:
https://www.researchgate.net/publication/281976681_Communication_Between_
Cultures_9th_edition.
Tönnies, F. W. (1955). Community and association. London: Routledge & Kegan Paul.
Udo, E. A. (1983). Who are the Ibibio? Onitsha: Africana FEP Publishers.
Udosen, E. (2007). An enquiry into culture, Ibibio Names. Uyo: Dorand Publishers.
Utin, W. T (1987). History and culture of the Upper Cross River. California: The
University of California Press
Wardhayo, E. S. (2000). African language structures. Berkeley: University 3 of
California Press.
Williams, F. M. (1989). New communications. Belmont: Wadsworth Publishing.
Wilson, D. A. (2002). Speech, proverb and folklore aesthetics in traditional African
communication. Journal of Media and Aesthetics, 2, 13-24.