Professional Documents
Culture Documents
Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΕΦΗΒΩΝ
Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΕΦΗΒΩΝ
Εφηβεία, μια κατ εξοχήν κρίσιμη περίοδος που βρίσκεται στο μεταίχμιο μεταξύ παιδικότητας και
ενηλικίωσης. Το παιδί δεν είναι πλέον παιδί αλλά ούτε και ώριμος άνθρωπος...
Ποιοί είναι γενικά οι στόχοι της εφηβείας από ψυχολογική και κοινωνική άποψη;
Κατ αρχήν η σταδιακή ανάπτυξη μέχρι το άτομο να γίνει ανεξάρτητο και αυτόνομο.
Το να αναπτύξει το άτομο μια ρεαλιστική αλλά και αποδεκτή εικόνα για το σώμα του και τον εαυτό
του.
Να αποκτήσει ικανοποιητικό έλεγχο των γενετήσιων ορμών του αλλά και ικανότητα να εκφράσει
τα ερωτικά του συναισθήματα, όταν χρειαστεί.
Να επεκτείνει την κοινωνικότητά του με σχέσεις και συναναστροφές έξω από την οικογένεια.
Να είναι ικανός να εφαρμόσει ένα ρεαλιστικό σχέδιο για να πετύχει μια κοινωνική και οικονομική
επιβίωση.
Να αποδεχτεί ένα σύστημα κοινωνικών και ηθικών αξιών που θα του επιτρέψει να σταθεί μέσα
στην κοινωνία.
Τι προβλήματα μπορεί να αντιμετωπίσουμε στην αρχική εφηβεία ή προεφηβεία (11-13);
Η εποχή αυτή χαρακτηρίζεται από ραγδαίες αλλαγές σε βιολογικό αλλά και ψυχολογικό επίπεδο.
Είναι μια κρίσιμη μεταβατική περίοδος που μπορεί να προβληματίσει γονείς και παιδιά και γι αυτό
είναι σκόπιμο να είμαστε έτοιμοι και να καταβάλουμε ιδιαίτερη προσοχή.
Μέχρι τώρα είχαμε να κάνουμε με ένα παιδί που μεγάλωνε σιγά σιγά. Τώρα έχουμε να
αντιμετωπίσουμε και εντυπωσιακές ποιοτικές αλλαγές που θα το διαφοροποιήσουν και θα του
δώσουν χαρακτηριστικά ανδρικά ή γυναικεία. Αλλαγές που θα συνεχιστούν και θα ολοκληρωθούν
μέσα στα επόμενα 2-6 χρόνια με την εμφάνιση των δευτερογενών χαρακτηριστικών του φύλου,
εκείνων δηλ. που θα το κάνουν να φαίνεται σαν αγόρι ή κορίτσι.
Όσο όμως και αν φαίνονται κοινότυπες αυτές οι αλλαγές δεν έχουν την ίδια επίδραση σε όλους.
Έτσι οι σωματικές αλλαγές μπορεί να μην είναι ταυτόχρονες και αρμονικές σε όλα τα όργανα,
οπότε να προξενήσουν ανησυχία στον έφηβο που μπορεί να μην γνωρίζει τι πρόκειται να
επακολουθήσει. Εξ άλλου μια ήπια ακμή του προσώπου μπορεί να φαντασιώνεται σαν
παραμόρφωση και να προξενήσει κατάθλιψη στο νέο. Γι αυτό εδώ θα πρέπει να γίνει ενημέρωση
και συζήτηση από το γονιό ή έναν γιατρό και ανάλογη υποστήριξη.
Ένα άλλο σημαντικό χαρακτηριστικό της ηλικίας αυτής είναι ότι ο έφηβος αρχίζει να έχει έντονο
ενδιαφέρον για σεξουαλικά θέματα, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι έχει και σεξουαλική
δραστηριότητα. Γοητεύεται από ερωτικές σκηνές που μέχρι τώρα αγνοούσε (ίσως και να
αποστρεφόταν!) και η περιέργειά του αυξάνει.
Είναι σημαντικό για τους γονείς σ αυτή τη φάση να μπορούν να κρατήσουν την ψυχραιμία τους...
Να μην τρομάξουν και παρεξηγήσουν τα πρώιμα ενδιαφέροντα του παιδιού τους νομίζοντας ότι
έχει πρόθεση να αρχίσει σεξουαλική ζωή! Γιατί τότε μπορεί να ανησυχήσουν και να
επιστρατεύσουν απαγορεύσεις και τιμωρίες εφ όλης της ύλης, φοβούμενοι μήπως χάσουν τον
έλεγχο. Τότε σίγουρα θα τον χάσουν γιατί το παιδί θα επαναστατήσει αλλά και θα χάσει την
εμπιστοσύνη στους γονείς του με αποτέλεσμα να μην τους κοινοποιεί τα προβλήματα του.
Παράλληλα μπορεί να εμποδιστεί η συνολικότερη ανάπτυξη του εφήβου και η πορεία του προς την
ανεξαρτητοποίηση.
Πώς διαμορφώνονται οι σχέσεις του εφήβου με τους γονείς του κατά την περίοδο αυτή;
Μέχρι τώρα το παιδί ταυτιζόταν έντονα με τους γονείς του και τους χρησιμοποιούσε σαν πρότυπα.
Τώρα, σαν έφηβος, έχει την ανάγκη ψυχολογικά, να διαφοροποιηθεί από τους γονείς του και να
αναζητήσει τη δική του ταυτότητα. Αυτό είναι απόλυτα φυσιολογικό και στις περισσότερες
περιπτώσεις επιτυγχάνεται σιωπηρά, χωρίς ανοιχτή ρήξη, μέσα από ενέργειες όπως το ιδιόμορφο
ντύσιμο, κούρεμα, μουσικές προτιμήσεις και την αυξημένη βαρύτητα που δίνει σε στενούς του
φίλους.
Σε μερικές οικογένειες όμως αυτή η τάση για διαφοροποίηση μπορεί να γίνει αφορμή έντονων
συγκρούσεων και αναστάτωσης. Κινδυνεύουν όμως να αποξενωθούν από αυτό και να μη
μπορέσουν τελικά να σταθούν δίπλα του αυτά τα δύσκολα χρόνια. Έτσι μπορεί να κερδίζουμε τις
μάχες αλλά να χάσουμε τελικά τον πόλεμο!
Τι πρέπει να περιμένουμε να δούμε σε έναν έφηβο που βρίσκεται στη μέση εφηβεία (14-16χρ.);
Η εξελικτική ψυχολογία μας λέει ότι σ αυτή την περίοδο ο έφηβος πρέπει να πετύχει και να
αποκρυσταλλώσει την ταυτότητα του φύλου του.
Τι σημαίνει αυτό; Να μπορεί κανείς να είναι άνετος με το φύλο του (είτε είναι αγόρι είτε κορίτσι),
να μάθει να εκφράζει αλλά και να ελέγχει τα ερωτικά του συναισθήματα με τον κατάλληλο τρόπο.
Ακόμη να μπορεί να δέχεται ανάλογες εκδηλώσεις από το άλλο φύλο, όταν χρειαστεί.
Με λίγα λόγια να έχει ενσωματώσει και αποδεχτεί τους ρόλους και τη συμπεριφορά του φύλου του,
όπως τα έχει προσδιορίσει η κοινωνία μας αλλά και η οικογένειά του και η εκκλησία.
Για να το πετύχει αυτό ο έφηβος θα πρέπει να είναι κατ αρχήν άνετος με το σώμα του. Έπειτα θα
πρέπει να έχει αναπτύξει μια καλή και ισόρροπη σχέση με τους δύο γονείς του και σ αυτό θα πρέπει
να τον βοηθήσουν και εκείνοι, αλλά και οι συνθήκες μέσα στην οικογένεια.
Παράλληλα όμως, θα πρέπει να τον ενισχύουν με το να ενθαρρύνουν τις πρωτοβουλίες του, αλλά
και να μπορούν να πουν μια καλή κουβέντα για το παράστημά και την εμφάνισή του.
Τί γίνεται με τις παρέε ς των παιδιών στη μέση εφηβεία;
Οι έφηβοι συμμετέχουν πλέον και σε ομάδες που αποτελούνται από νέους και των δύο φύλων
(αρκεί να παρατηρήσει κανείς τις παρέες στην αυλή ενός Λυκείου). Εκεί μέσα ο ένας υποστηρίζει
τον άλλο και αποκτά αυτοπεποίθηση κάτω από το άγρυπνο βλέμμα του άλλου φύλου, με το οποίο
μαθαίνει έτσι να συναναστρέφεται και να αποκτά άνεση.
Οι σχέσεις των εφήβων μπορεί να επεκτείνονται και σε άλλους τομείς εκτός οικογένειας. Έτσι
συχνά συνδέονται με έναν ή δύο ενήλικες (όπως ένας καθηγητής, ένας ιερέας) ή ακόμη μπορεί να
δείξουν φροντίδα σε μικρότερα παιδιά.
Αυτές όλες είναι σπουδαίες αλληλεπιδράσεις και εκθέτουν τους εφήβους σε τρόπους ζωής και
φιλοσοφίες διαφορετικές από εκείνες της οικογένειάς τους. Ας μην ανησυχούν όμως χωρίς σοβαρό
λόγο οι γονείς, βρίσκονται τώρα στα πλαίσια της αναπτυξιακής εξερεύνησης και συνήθως όταν οι
έφηβοι ενηλικιωθούν, διαμορφώνουν παρόμοιες πολιτικές και φιλοσοφικές απόψεις με τους γονείς
των.
Τι βιώνει ο έφηβος
Όλα αλλάζουν σε αυτόν και γύρω του-το σώμα του, οι συναισθηματικοί του δεσμοί, τα
ενδιαφέροντά του-, αλλά χωρίς να έχει την παραμικρή βεβαιότητα για το αποτέλεσμα αυτών των
αλλαγών. Οι αλλαγές δε στο σώμα συνοδεύονται με αντίστοιχη αλλαγή στον τρόπο που του
συμπεριφέρονται οι άλλοι, πρωτίστως οι γονείς, αλλά και το περιβάλλον –οι καθηγητές στο
σχολείο του, π.χ. γίνονται πιο αυστηροί ή έχουν μεγαλύτερες προσδοκίες από αυτόν. Εκείνος όμως
δυσκολεύεται να ερμηνεύσει αυτή την αλλαγή στάσης από τους γύρω του. Ο έφηβος είναι
μπερδεμένος-αφενός επιθυμεί να μεγαλώσει , αφετέρου νοσταλγεί την παιδική του ηλικία – έχει
ανάγκη να επιβεβαιωθεί , αλλά ταυτόχρονα φοβάται να συγκρουστεί με τον εξωτερικό κόσμο. Και
αυτές οι αντιφάσεις μεταφράζονται σε εσωτερική ένταση . Έτσι, ως αντίδραση καταφεύγει συχνά
στην απομόνωση, τη θλίψη, ή σε συμπεριφορές «παράξενες» για τους ενηλίκους.
Συμπεριφορά με μεταπτώσεις.
Η διάθεση του εφήβου είναι «μία επάνω , μία κάτω», χαρακτηρίζεται από απότομες και μη
ανεξήγητες εναλλαγές . Η ευχαρίστηση , η εγρήγορση , η χαρά μεταβάλλονται εύκολα σε ανία,
άγχος ανασφάλεια, αγωνία, μελαγχολία και ντροπή. Αυτές οι μεταπτώσεις της συναισθηματικής
κατάστασης είναι φυσιολογικές. Μάλιστα συχνά επεκτείνονται και στη συμπεριφορά του. Μπορεί
π.χ. να κάθεται λίγα λεπτά μπροστά στην τηλεόραση, μετά να πάει στο ψυγείο ψάχνοντας κάτι να
δοκιμάσει και αμέσως μετά να ξαπλώσει στο κρεβάτι του κοιτώντας το ταβάνι!
Τι πρέπει να προσέξετε
Η τάση για διαφοροποίηση μπορεί να γίνει αφορμή έντονων συγκρούσεων και αναστάτωσης
μεταξύ γονιών και εφήβων. Το ρίσκο που παίρνουν όμως οι γονείς σε αυτή την περίπτωση είναι ότι
κινδυνεύουν να αποξενωθούν από τα παιδιά τους που μεγαλώνουν και να μην μπορέσουν τελικά να
σταθούν δίπλα τους αυτά τα δύσκολα χρόνια. Η αποδοχή κάποιων επιλογών των εφήβων είναι ένας
από τους δρόμους που θα σας οδηγήσουν κοντά στο παιδί , που είναι και το ζητούμενο.
Καλό είναι να θυμάστε ότι :
-Η συναισθηματική ηλικία του παιδιού σας δεν συμβαδίζει ούτε με την σωματική ανάπτυξη ούτε με
το ημερολόγιο της εφηβείας όπως το διαβάζετε στα βιβλία.
- Προετοιμάστε το παιδί για όλες τις αλλαγές και τονίστε ότι μπορεί να υπάρχουν φυσιολογικές
διαφορές φάσης απ0ό τους συμμαθητές ή τις συμμαθήτριές του.
-Συζητήστε μαζί του για τη σεξουαλικότητα , τον αυνανισμό, και τη σχέση του με το άλλο φύλο.
Μην παραλείψετε να το ενημερώσετε για τα μέσα προφύλαξης και τις σεξουαλικά μεταδιδόμενες
ασθένειες.
- Καθησυχάστε το όταν εκφράζει προβληματισμούς ή ανασφάλειες για την εμφάνισή του.
-Περιορίστε τις απαιτήσεις σας από το παιδί . Το γεγονός ότι εσείς κάνατε πολλές θυσίες για αυτό,
δεν συνεπάγεται ότι θα συμπεριφέρεται όπως εσείς θα επιθυμείτε.
- Μην έχετε άσκοπες ενοχές και μην αναρωτιέστε που φταίξατε και έχετε «αντάρτικο» στην
εφηβεία.
-Όσο και αν σας αναστατώνει αυτή η φάση και κατά συνέπεια η συμπεριφορά του παιδιού, μείνετε
κοντά του. Είναι σημαντικό να μην χάσετε την επικοινωνία μαζί του.
-Όταν ξεσπάει ένας καυγάς , έχετε υπόψη ότι το παιδί δεν μπορεί να έρθει στη θέση σας. Εσείς ,
όμως, μπορείτε να έρθετε στη δική του.
Οι αιτίες
Η εφηβεία είναι περίοδος έντονων ορμονικών και ψυχολογικών ανακατατάξεων, ο προάγγελος της
εισόδου του ατόμου στην ενήλικη ζωή. Το παιδικό σώμα σταδιακά τελειοποιείται και αποκτά
αναλογίες ενηλίκου, καθώς αρχίζουν να διαφαίνονται τα χαρακτηριστικά του φύλου. Η
συμφιλίωση και η αποδοχή των αλλαγών αυτών προϋποθέτουν την υγιή ψυχική λειτουργία του
ατόμου.
Οι διαταραχές στη διατροφή (βουλιμία, ανορεξία), κυρίως στα κορίτσια, οφείλονται στην επιθυμία
να επισκιαστούν τα χαρακτηριστικά της σεξουαλικότητας. Η κοπέλα αισθάνεται την ανάγκη να
παραμείνει στην παιδική ηλικία και υποσυνείδητα καθιερώνει μια σειρά ακραίων συμπεριφορών,
πολλές φορές με στόχο τη διατροφή. Στη συνέχεια οι τύψεις από την υπερκατανάλωση τροφής
οδηγούν σε αυστηρές δίαιτες που τελικά την αγχώνουν και την κουράζουν, παρασύροντάς την
ακόμα μία φορά στην υπερφαγία.
Είναι φανερό πως η μετάβαση από την παιδική ηλικία στην ενήλικη ζωή παρουσιάζει στον έφηβο
συμπτώματα δισυπόστατης ψυχολογικής περιόδου. Ενώ, δηλαδή, αντιλαμβάνεται τα όρια του
φυσιολογικού τρόπου θρέψης και διατήρησης της σωματικής του υγείας, έρχεται σε σύγκρουση με
την ψυχική αναστάτωση που βιώνει, καταφεύγοντας αντιδραστικά σε βουλιμίες ή σε ανορεκτικές
κρίσεις.
Είναι πράγματι η εφηβεία περίοδος υψηλού κινδύνου για την εμφάνιση ψυχικών διαταραχών;
Η αλήθεια είναι πως η κατάθλιψη είναι ένα φαινόμενο που παρατηρείται συχνά στους εφήβους.
Μία αιτία ίσως είναι οι ορμονικές αλλαγές που παρουσιάζονται στην εφηβεία. Κάποιες φορές
όμως, οι έφηβοι μπορεί να εμφανίσουν σοβαρές καταθλιπτικές διαταραχές, η χρήση ναρκωτικών
και αλκοόλ αυξάνεται και ο έφηβος μπορεί να έρθει αντιμέτωπος ακόμη και με το νόμο λόγω
παραβατικής συμπεριφοράς.
Κοινωνική διάσταση των προβλημάτων και στάσεων των εφήβων των αστικών κέντρων
(έρευνα), του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Στην έρευνά για την κοινωνική διάσταση των θεμάτων και των προβλημάτων των εφήβων των
αστικών κέντρων θα μπορούσαμε να πάρουμε με τις 107 ερωτήσεις για τις 8 περιπτώσεις των
μεταβλητών (φύλο, επάγγελμα, μόρφωση, κλπ.) 856 θεωρητικές συχνότητες σημαντικών
διαφορών. Τελικά οι παρατηρηθείσες συχνότητες σημαντικών διαφορών ήταν μόνο 151, δηλαδή
μόνο το 17% περίπου των συνολικών περιπτώσεων.
Οδηγούμαστε, ως εκ τούτου, στη διατύπωση ενός σημαντικού συμπεράσματος που προέκυψε από
την παρούσα έρευνα και που έχει ως εξής:
«Τα προβλήματα και οι στάσεις των εφήβων των αστικών κέντρων, στη συντριπτική τους
πλειοψηφία, δε διαφοροποιούνται σε σχέση με την κοινωνικοοικονομική κατάσταση των γονέων».
Επιμέρους συμπεράσματα είναι και τα ακόλουθα σε σχέση με το 17% των περιπτώσεων
σημαντικής διαφοράς:
1) Η σωματική ανάπτυξη των εφήβων είναι ικανοποιητική, παρά το γεγονός ότι διαπιστώθηκε
σημαντική διαφορά ως προς το ύψος και βάρος των εφήβων της ανώτερης και κατώτερης τάξης,
υπέρ της ανώτερης τάξης φυσικά.
2) Όλοι οι έφηβοι ανεξαιρέτως ζητούν διαφώτιση για τα γενετήσια προβλήματά τους.
3) Τα αγόρια πιστεύουν ακόμα και σήμερα πως αποτελούν «το ισχυρό φύλο» και πως οι διαφορές
ανάμεσα στα φύλα σημαίνουν ανισότητα των δύο φύλων.
4) Όλοι οι έφηβοι ανεξαιρέτως δίνουν ιδιαίτερη σημασία στο αθλητικό παράστημα των
συνομηλίκων που συγκροτούν την παρέα.
5) Επιθυμούν να γίνονται τα μαθήματα έτσι, ώστε να αποστηθίζουν μόνο τα βασικά σημασία και
πιο πολύ να κρίνουν, να προβληματίζονται πάνω σ αυτά και να δημιουργούν.
6) Επιθυμούν οι πολύ έξυπνοι μαθητές (μαθήτριες) και οι πολύ αδύνατοι (αδύνατες) να πηγαίνουν
σε χωριστά σχολεία ειδικά γι αυτούς.
7) Στο συναισθηματικό τομέα διαπιστώθηκε πως τα κορίτσια έχουν περισσότερα προβλήματα σε
σχέση με τα αγόρια και μάλιστα είναι ιδιαίτερα έντονες σε συναισθηματικές καταστάσεις του
θυμού, της αλλαγής διάθεσης, της μελαγχολίας, της ονειροπόλησης, του φόβου, του θαυμασμού και
της αντιπάθειας.
8) Τα κορίτσια έχουν περισσότερα προβλήματα με τους γονείς σε σχέση με τα αγόρια, αλλά γενικά
οι γονείς και ιδιαίτερα οι πατεράδες είναι πιο αυστηροί με τα αγόρια.
9) Τα κορίτσια έχουν λιγότερα προβλήματα με τους εκπαιδευτικούς σε σχέση με τα αγόρια και
ιδιαίτερα οι έφηβοι της κατώτερης κοινωνικά τάξης
10) Τα αγόρια επιθυμούν περισσότερο σε σχέση με τα αγόρια τη συμμετοχή τους στις ομάδες
φιλίας (παρέες)
11 )Στο θέμα των σχέσεων των δύο φύλων δεν υπάρχουν διαφοροποιήσεις ανάμεσα στα αγόρια και
τα κορίτσια που ζητούν έντονα γενετήσια διαφώτιση από τους ειδικούς.
12) Τα κορίτσια έχουν, σε σχέση με τα αγόρια, περισσότερα προβλήματα με τα επαγγελματικά
ενδιαφέροντα και τις επαγγελματικές επιδιώξεις
13) Οι έφηβοι των κατώτερης τάξης οδηγούνται ενωρίτερα σε πρακτικά επαγγέλματα, ενώ οι
έφηβοι της ανώτερης τάξης προτιμούν σπουδές που οδηγούν σε ανώτερα επαγγέλματα
14) Δεν μένουν ικανοποιημένοι από τον επαγγελματικό προσανατολισμό που τους γίνεται και
ζητούν πιο συστηματική ενημέρωση γύρω από αυτό το θέμα
15 ) Τα κορίτσια σε σχέση με τα αγόρια έχουν γενικά περισσότερα προβλήματα φιλοσοφικά
ηθικά ή στάσης στη ζωή και μάλιστα πιο έντονα οι νέοι της ανώτερης τάξης
16) Τα κορίτσια σε σχέση με τα αγόρια αγωνιούν περισσότερο για τη μόλυνση της ατμόσφαιρας,
έχουν μεγαλύτερο άγχος για πυρηνικό πόλεμο, βασανίζονται περισσότερο με την ιδέα του θανάτου,
νιώθουν μεγαλύτερο αβεβαιότητα και ανασφάλεια αλλά αντιμετωπίζουν τη ζωή με θάρρος και
υπευθυνότητα
17) Τα αγόρια είναι περισσότερο αισιόδοξα απέναντι στη ζωή.
Οι παράγοντες κινδύνου για την εµφάνιση της κατάθλιψης είναι οι εξής: o τα παιδιά που
βρίσκονται σε κατάσταση έντονου στρες, που έχουν βιώσει µια σηµαντική απώλεια, έχουν
µαθησιακές δυσκολίες ή προβλήµατα συµπεριφοράς έχουν περισσότερες πιθανότητες να
εµφανίσουν κατάθλιψη o η εφηβεία είναι ισχυρότερος παράγοντας κινδύνου για τα κορίτσια σε
σύγκριση µε τα αγόρια o τα παιδιά που εµφανίζουν κλινική κατάθλιψη, συνήθως προέρχονται από
οικογένειες µε ιστορικό κατάθλιψης.
Οι επιπτώσεις για την εµφάνιση της κατάθλιψης είναι οι εξής : o τα παιδιά που έχουν περάσει ένα
καταθλιπτικό επεισόδιο είναι πολύ πιθανό στα επόµενα πέντε χρόνια να εµφανίσουν ένα δεύτερο
επεισόδιο o η κατάθλιψη στην παιδική ηλικία µπορεί να προοιωνίζει σοβαρότερες καταστάσεις
κατά την ενήλικη ζωή o η κατάθλιψη σε παιδιά και εφήβους είναι συνδεδεµένη µε τον αυξηµένο
κίνδυνο αυτοκτονίας ( ΕΠΙΨΥ 2006 ).
Γνωστική ανάπτυξη των εφήβων
Οι έφηβοι σκέπτονται τις πιθανότητες, επεξεργάζονται υποθέσεις, οραματίζονται το μέλλον,
σκέπτονται για τη σκέψη, σκέπτονται πέρα από τα συμβατικά όρια. Η εφηβική σκέψη
προσδιορίζεται από μία νέα χρονική προοπτική, αυτήν του μέλλοντος. Στρέφεται από το
πραγματικό στο πιθανό. Εμπλέκεται σε έναν συνεχή πειραματισμό. Ο έφηβος δίνει ιδιαίτερη
σημασία στις εκτιμήσεις των άλλων για τον Εαυτό. Έτσι καταφέρνει να αλλάζει τους ρόλους και να
επαναξιολογεί τον Εαυτό.
Η κοινωνική σκέψη του εφήβου εμπεριέχει την ικανότητα ανάληψης ρόλων, την υποθετική
σκέψη, την ικανότητα ενσυναίσθησης, τον ηθικό στοχασμό, τη διαπροσωπική λύση προβλημάτων
και την αυτογνωσία. Η αυτο-εκτίμηση είναι ένα αναπτυξιακό φαινόμενο. Αναδύεται μέσα από τις
κοινωνικές συγκρίσεις και χαρακτηρίζεται από τέσσερις διαστάσεις: α) ικανότητα για απόδοση, β)
κοινωνική αποδοχή, γ) αυτοέλεγχο και υπευθυνότητα και δ) προσκόλληση σε ηθικά κριτήρια (π.χ.
διαπροσωπική αρμονία). Η αλληλεπίδραση χαμηλής αυτο-εκτίμησης και αρνητικής κοινωνικής
ανατροφοδότησης οδηγεί σε βιώματα κατάθλιψης, άγχους, ακόμη και σε παραβατική ή
εγκληματική συμπεριφορά. Η χαμηλή αυτο-εκτίμηση, η ματαίωση των προσδοκιών, οι άνισες
ευκαιρίες για εκπαίδευση και επαγγελματική ανέλιξη, η έλλειψη ενός υποστηρικτικού
οικογενειακού περιβάλλοντος, και ο ρυθμός ζωής στις σύγχρονες πόλεις είναι μερικοί παράγοντες
που συμβάλλουν στην εμφάνιση νεανικής αντικοινωνικής ή παραβατικής συμπεριφοράς.
Στην αναζήτηση της αυτονομίας του, o έφηβος πρέπει συχνά να περιορίσει την εγγύτητα
του δεσμού του με τους γονείς, να αναζητήσει αυτή την εγγύτητα σε παρέες συνομηλίκων,
προκειμένου να αποδεσμευτεί από την πατρική οικογένεια και να πάρει τη ζωή στα χέρια του,
πράγμα που κυρίως καλείται να κάνει στη μετεφηβεία του. Η εγγύτητα του δεσμού εδώ
προσδιορίζεται ως έκφραση θετικού συναισθήματος, δεκτικότητα απέναντι στα επιχειρήματα της
μητέρας ή του πατέρα, και χαμηλή έκφραση απόρριψης ή αρνητικού συναισθήματος απέναντι
στους γονείς. Ωστόσο, αξίζει να σημειώσουμε το εξής: αυτή η αναζήτηση αυτονομίας σε σχέση με
την εγγύτητα του δεσμού δεν είναι γραμμική στο χρόνο. Η καμπύλη ανάπτυξης παρουσιάζει
αντεστραμμένο σχήμα U. Δηλαδή, ενώ στη μέση εφηβεία μειώνεται δραματικά αυτή η εγγύτητα
και αυξάνεται η αυτονομία, προς το τέλος της εφηβείας παρατηρείται πάλι αύξηση της εγγύτητας
και μείωση της τάσης αυτονομίας. Αυτό ίσως εξηγείται και στο πλαίσιο της συστημικής θεώρησης
των οικογενειακών διεργασιών, καθώς οι γονείς έχουν μάθει πια να προσαρμόζονται στις
αναπτυξιακές ανάγκες των εφήβων τους και άρα μειώνεται η μεταξύ τους αντιπαλότητα. Επίσης,
συχνά παρατηρείται πιο γρήγορη κατάκτηση της αυτονομίας στα κορίτσια, καθώς αυτά διαθέτουν
υψηλότερες κοινωνικές δεξιότητες (π.χ. διαλογική ικανότητα λύσης κοινωνικών διλημμάτων /
συγκρούσεων) σε σχέση με τα αγόρια στην εφηβεία – τα κορίτσια επηρεάζουν πιο εύκολα τη
γνώμη της μητέρας σε σχέση με τις επιθυμίες και τις ανάγκες τους.
Παρόλα αυτά, ο αποχωρισμός από τους γονείς δεν είναι προϋπόθεση για την εξατομίκευση
στην εφηβεία. Η απεξάρτηση και η αυτονόμηση φαίνεται να είναι δύο παράλληλοι αναπτυξιακοί
μηχανισμοί στην εφηβεία. Είναι γεγονός ότι οι έφηβοι που τείνουν να απεξαρτηθούν από τους
γονείς, αναζητούν άλλους δεσμούς, συχνότερα ανάμεσα στις παρέες συνομηλίκων. Φαίνεται ότι η
ταύτιση με μία ομάδα, η αίσθηση του ανήκειν σε μία φιλική σχέση ή υποκουλτούρα, βοηθά τον
έφηβο όχι μόνο στην απεξάρτηση από τους γονείς, αλλά και στην αναζήτηση της ταυτότητάς του.
Από αυτοαναφορές εφήβων, γνωρίζουμε ότι η μεγαλύτερή τους έγνοια είναι η αποδοχή από τους
άλλους, κυρίως από τους συνομηλίκους.
Ψυχοκοινωνική ανάπτυξη εφήβου
Πρώιμη εφηβεία (11–14 ετών)
Χαρακτηρίζεται από την έναρξη της ενήβωσης και τη σταδιακή ανάδυση της ανεξαρτησίας από την
οικογένεια. Τα παιδιά προσαρμόζονται σιγά-σιγά στις σωματικές αλλαγές, αναπτύσσουν περιέργεια
γύρω από το σεξ, αποστασιοποιούνται συναισθηματικά από τους γονείς και αντικαθιστούν τη
σχέση τους με την οικογένεια με τη σχέση με τους συνομηλίκους, κυρίως του ίδιου φύλου.
Ο έφηβος βιώνει με αγωνία τις ραγδαίες σωματικές αλλαγές. Η ασύγχρονη ανάπτυξη των διαφόρων
μερών του σώματος, η αδεξιότητα στις κινήσεις, οι σωματικές οσμές και τα σιδεράκια που συχνά
φοράει στα δόντια του, δημιουργούν αισθήματα αμηχανίας και ντροπής.
Η σεξουαλικότητα αφυπνίζεται. Αναζωπυρώνονται οι αιμομικτικές, σεξουαλικές και επιθετικές
ενορμήσεις. Αναβιώνει η σεξουαλικότητα προς τον γονέα του αντίθετου φύλου. Οι έφηβοι
κατακλύζονται από σεξουαλικές και επιθετικές φαντασιώσεις. Δείχνουν έντονο ενδιαφέρον για
σεξουαλικά ζητήματα, αλλά συνήθως είναι σεξουαλικά ανενεργοί. Κουβεντιάζουν γύρω από
σεξουαλικά θέματα, εκτονώνονται μέσα από πειράγματα προς το άλλο φύλο και βωμολοχίες,
συγκρίνουν τα γεννητικά τους όργανα, αυνανίζονται. Η αδυναμία να λύσουν τις εσωτερικές
συγκρούσεις που βιώνουν, συχνά οδηγεί σε εξιδανίκευση του άλλου φύλου και πλατωνικούς
έρωτες.
Εκτός όμως από τη σεξουαλικότητα, οι ορμόνες, σε συνδυασμό με τις λειτουργικές αλλαγές που
συμβαίνουν στον εγκέφαλο, επηρεάζουν και τη γενικότερη συμπεριφορά και κάνουν τον έφηβο
ευσυγκίνητο, υπερευαίσθητο, νευρικό, με μεγάλη συναισθηματική αστάθεια. Άλλοτε είναι
εκρηκτικά χαρούμενος και άλλοτε κακόκεφος, νωθρός, στα όρια της κατάθλιψης. Συχνά
αποσύρεται στον εαυτό του, μένει ώρες κλειδωμένος στο δωμάτιό του. Άλλοτε είναι ανήσυχος,
εύθικτος, ευέξαπτος, ζηλότυπος και εριστικός με τα αδέλφια του. Αυτές οι συνεχείς και απότομες
αλλαγές στη διάθεση, του απορροφούν την ενεργητικότητα. Δυσκολεύεται να συγκεντρωθεί και
νοιώθει κουρασμένος και απρόθυμος να ολοκληρώσει τις σχολικές εργασίες, με αποτέλεσμα
απότομη πτώση στη σχολική επίδοση και συχνά σχολική αποτυχία.
Η ονειροπόληση, μια από τις πιο προσφιλείς ενασχολήσεις του εφήβου, δίνει διέξοδο στις έντονες
συναισθηματικές εντάσεις. Ταυτίζεται με πρότυπα ηρώων που μάχονται με τις αντιξοότητες και
νικάνε.
Το ενδιαφέρον του μετατοπίζεται από τους γονείς προς τους φίλους. Οι παρέες είναι συνήθως του
ίδιου φύλου. Μπορεί να ανήκει ταυτόχρονα σε πολλές διαφορετικές ομάδες. Κάποια παιδιά, κυρίως
κορίτσια, υιοθετούν αντιδραστική και συχνά ανοιχτά εχθρική στάση προς το αντίθετο φύλο.
Στις προσωπικές φιλίες, τα κορίτσια διαφέρουν από τα αγόρια. Οι κοριτσίστικες φιλίες
επικεντρώνονται στην ανταλλαγή εξομολογήσεων ενώ οι αγορίστικες εστιάζουν κυρίως σε κοινές
δραστηριότητες και στην άμιλλα.
Παρότι οι φίλοι παίζουν όλο και σημαντικότερο ρόλο, τα παιδιά εξακολουθούν να περιμένουν από
τους γονείς επιβεβαίωση, τρυφερότητα, βοήθεια στις σχολικές εργασίες και εξακολουθούν να
απολαμβάνουν τις κοινές οικογενειακές εκδηλώσεις, τις εξόδους και τα παιχνίδια με την
οικογένεια.
Η αλλαγή από το Δημοτικό σχολείο στο Γυμνάσιο, με πολλούς και εναλλασσόμενους καθηγητές,
διαφορετικούς τρόπους διδασκαλίας, μεγάλο όγκο στη σχολική εργασία, νέους συμμαθητές, είναι
δύσκολη και προκαλεί άγχος.
Η ανάγκη του εφήβου για εναντίωση στην εξουσία οδηγεί σε αρνητικές συμπεριφορές μέσα στην
τάξη. Μιλάει με τους διπλανούς του, αδιαφορεί για το μάθημα, είναι αμελής, συχνά αγενής και
δυσανασχετεί στην επιβολή περιορισμών.
Η ανάγκη του για εξερεύνηση μπορεί να οδηγήσει σε επιλογές που βάζουν σε κίνδυνο την υγεία
του (κάπνισμα, αλκοόλ, βία).
Η μετάβαση από τη συγκεκριμένη σκέψη του παιδιού της σχολικής ηλικίας στην τυπική
αφηρημένη σκέψη του εφήβου αρχίζει μετά το 12ο έτος και κατακτάται σταδιακά.
Η εφηβεία χαρακτηρίζεται από σωματικές αλλαγές οι οποίες συμβαίνουν υπό την επίδραση των
ορμονών (οιστραδιόλης στα κορίτσια, τεστοστερόνης στα αγόρια). Ή εφηβεία χαρακτηρίζεται
από ραγδαία αύξηση ύψους σε αμφότερα τα φύλα (αγόρι, κορίτσι). Αποκτούν τρίχωση ο χώρος του
εφηβαίου – μασχάλες. Μπορεί ακόμη να παρατηρηθεί ακμή. Στα κορίτσια παρατηρείται ανάπτυξη
του στήθους. Χαρακτηριστικά μάλιστα ξεκινά η έμμηνος ρήση. Στα αγόρια παρατηρείται τριχοφυΐα
στο πρόσωπο, αύξηση του μεγέθους των γεννητικών οργάνων, η φωνή σπάει και αποκτά την
βραχνάδα της αντρικής φωνής. Ακόμη τα αγόρια έχουν νυχτερινές εκσπερματίσεις (ονειρώξεις).
Οι σωματικές αλλαγές της εφηβείας προκαλούν κάποιο φόβο, αβεβαιότητα στους εφήβους. Οι
καλά πληροφορημένοι έφηβοι για αυτές τις αλλαγές νιώθουν περηφάνια που μεταβαίνουν από την
παιδική ηλικία στην ενήλικη ζωή. Εντούτοις νιώθουν αβεβαιότητα για την καινούργια θέση στην
οικογένεια ή στην κοινωνία.
Οι σχέσεις των δύο φύλων στην περίοδο της εφηβείας χαρακτηρίζεται από πειραματισμούς,
αμφισβητήσεις, κρίσεις ταυτότητας. Τα πιο πάνω μπορεί να είναι αποτελούν πηγή ευχαρίστησης
αλλά μπορούν να έχουν δυσάρεστες συνέπειες σαν πηγή άγχους – κατάθλιψης
Εφηβεία – Αντιμετώπιση
Η εφηβεία αποτελεί πηγή άγχους, αβεβαιότητας τόσο για τον έφηβο όσο και για τα αδέρφια,
γονείς, εκπαιδευτικούς ή άλλα πρόσωπα του οικογενειακού – κοινωνικού κύκλου.
Οι αντιπαραθέσεις σε αυτή στην εφηβεία είναι σχεδόν αναπόφευκτες. Γι αυτό τον λόγο πρέπει όλοι
να θυμόμαστε ότι σπάνια οι έφηβοι αντιμετωπίζουν πολύ σοβαρά προβλήματα στην εφηβεία. Τα
προβλήματα που πρέπει να ξεπεράσουν είναι σημαντικά για τους ίδιους. Γι αυτό πρέπει να τα
επιλύουμε με σοβαρότητα, κατανόηση και ψυχραιμία.
Οι ίδιοι οι έφηβοι πρέπει να συμφωνήσουν κυρίως με τους γονείς σε βασικούς κανόνες που θα
διέπουν τη ζωή τους κατά την περίοδο της εφηβείας καταλαβαίνοντας ότι η οικογένειά θέλει να
τους στηρίξει σε αυτή τη δύσκολη περίοδο αλλά μπορεί να μην ξέρει πως. Οι έφηβοι πρέπει να
προσπαθήσουν να διατηρήσουν την σωματική, ψυχική υγεία με σχολαστική ατομική υγιεινή, καλή
διατροφή, φυσική και πνευματική άσκηση, καταπολέμηση του στρες, αποφυγή της βίας η της
παραβατικότητας.
Οι γονείς ( μαμά, πατέρας) μεταξύ τους πρέπει να συμφωνήσουν να έχουν κοινή πολιτική
αντιμετώπισης του εφήβου έτσι ώστε να μην παρέχουν αντικρουόμενες απόψεις στον εφήβο. Οι
γονείς πρέπει να είναι προσιτοί. Να μπορούν να συζητήσουν, να διαπραγματευθούν με ψυχραιμία
αποφεύγοντας τις συγκρούσεις. Οι γονείς πρέπει ακόμη να δίνουν το καλό παράδειγμα όχι μόνο με
λόγια αλλά και με πράξεις. Οι γονείς πρέπει να αφήνουν τον έφηβο να έχει το δικό του χώρο –
χρόνο, εφόσον ο έφηβος κατανοεί ότι εξακολουθεί να είναι μέλος της οικογένειας με δικαιώματα
αλλά και ευθύνες.
Οι γονείς συχνά δυσκολεύονατι να παραδεχτούν ότι το παιδί τους μεγάλωσε και μπορεί μερικά
πράγματα να τα κάνει χωρίς αυτούς. Είναι πιο πιθανό ο έφηβος να περάσει την εφηβεια χωρίς
σημαντικές αντιπαραθέσεις, αντιδράσεις, προβλήματα αν οι γονείς, τον αντιμετωπίζουν σαν
υπεύθυνο άτομο το οποίο μπορούν να εμπιστευθούν έχοντας πάντα υπόψη τους βασικούς κανόνες
που συμφωνήθηκαν. Τέλος αν οι έφηβοι παρουσιάσουν προβλήματα σωματικά ή ψυχικά που οι
ίδιοι ή οι γονείς δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν καλό είναι να συμβουλευτούν κάποιο παιδίατρο ή
άλλο ειδικό έχοντας υπόψη ότι τα περισσότερα εφηβικά προβλήματα είναι παροδικά. Καλό είναι οι
έφηβοι να ξέρουν ότι αν δεν νιώθουν άνετα να συζητήσουν τα θέματα που τους απασχολούν
μπροστά στους γονείς, έχουν το δικαίωμα να δουν ένα ειδικό μόνοι ή να ζητήσουν από τους γονείς
να περιμένουν έξω ενώ συζητούν κάποια ευαίσθητα θέματα.
Για να καταλάβετε καλύτερα τους εφήβους, λάβετε υπόψη ότι οι βασικές ψυχολογικές αντιδράσεις
των εφήβων είναι οι εξής:
Επιθυμία να μένει μόνος: Η έντονη επιθυμία για συντροφιά που χαρακτηρίζει το άτομο
μέχρι και το τέλος της σχολικής ηλικίας δίνει τη θέση της στην έντονη επιθυμία να μένει
μόνο του.
Αποστροφή προς την εργασία: Η ταχεία βιοσωματική ανάπτυξη απορροφά μεγάλο μέρος
της ενεργητικότητας του εφήβου, με αποτέλεσμα να νιώθει κουρασμένο και απρόθυμος να
ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του.
Έλλειψη συντονισμού στις κινήσεις: Η προσωρινή αδεξιότητα οφείλεται στην απότομη
και ανισομερή αύξηση των μελών του σώματος του εφήβου και ειδικά των άκρων.
Ανία και βαρεμάρα: Είναι σύνηθες ο έφηβος να δηλώνει ότι βαριέται και να περιφέρεται
με πλήξη και αδιαφορία ακόμα και για άλλοτε αγαπημένες ασχολίες.
Νευρικότητα-ανησυχία: Η αυξημένη εσωτερική ένταση που συχνά ο έφηβος προσπαθεί να
ελέγξει και να μην εξωτερικεύσει εκφράζονται ως νευρικότητα.
Αυξημένη ευσυγκινησία: Η διατάραξη στην ισορροπία των ορμονών προκαλεί
ευσυγκινησία που κάνει τον έφηβο να χάνει το κέφι της παιδικής ηλικίας και να βυθίζεται
σε κακοκεφιά. Τα κορίτσια ενδέχεται να ξεσπούν σε κλάματα και τα αγόρια σε βίαιες
εκρήξεις.
Εχθρική στάση προς τους άλλους: Ο έφηβος στις σχέσεις του με τους άλλους τείνει να
φέρεται αντικοινωνικά, σχεδόν εχθρικά.
Εχθρική στάση προς το άλλο φύλο: Στην πρώτη φάση της εφηβείας, ειδικά τα κορίτσια,
δείχνουν αποστροφή προς τα μέλη του αντίθετου φύλου, αποστροφή που γενικεύεται
ανεξάρτητα από την ηλικία, τη συγγένεια ή την ποιότητα της σχέσης στο παρελθόν (π.χ.
στενή και αρμονική σχέση στο παρελθόν.
Εναντίωση προς κάθε μορφή εξουσίας: Ο θαυμασμός και η υποταγή στους μεγαλύτερους
δίνουν τη θέση τους στην αμφισβήτηση και την εναντίωση προς κάθε μορφή εξουσίας (π.χ.
γονεϊκή, σχολική).
Υπεραπασχόληση με θέματα του σεξ: Το ενδιαφέρον και τη περιέργεια των εφήβων την
μονοπωλεί το θέμα του σεξ εν όψει του αυξανόμενου ενδιαφέροντος για τη σχέση με το
άλλο φύλο.
Υπέρμετρη αιδημοσύνη: Οι αλλαγές που συντελούνται στο σώμα του εφήβου τον κάνουν
συχνά να δείχνει υπερβολική ντροπαλότητα και να μην αισθάνεται άνετα με την παρουσία
των άλλων.
Έλλειψη αυτοπεποίθησης: Οι ραγδαίες αλλαγές συχνά δημιουργούν στον έφηβο αίσθημα
ανασφάλειας και αβεβαιότητας.
Ονειροπόληση: Ο έφηβος απολαμβάνει να περιπλανιέται στο χώρο της φαντασίας και του
ονείρου, καθώς με αυτόν τον τρόπο εκτονώνει τις εσωτερικές εντάσεις και τις διαθέσεις
του. Μάλιστα, είναι δυνατόν ακόμα και όταν ο έφηβος βρίσκεται σε εγρήγορση να
βρίσκεται και να συμπεριφέρεται σαν σε όνειρο, αδυνατώντας να προσαρμοστεί στην
πραγματικότητα.
Η εφηβεία είναι η περίοδος της μετάβασης από την παιδική στην ώριμη ηλικία κι έχει για κέντρο
της την ήβη. Σαν όρος δηλαδή, αφορά στο σύνολο των ψυχικών λειτουργιών που συντελούνται επί
τη ήβης (= εφηβεία) για να μπορέσει το άτομο να ενσωματώσει ψυχικά τις μεγάλες αλλαγές που
προκύπτουν απ’ αυτήν.Τα όρια της χρονικά είναι αρκετά ασαφή.Μπορούμε να προσεγγίσουμε την
εφηβεία βλέποντάς την σαν μία δεύτερη γέννηση, που γίνεται όμως προοδευτικά. Στην εφηβεία
καλούμαστε ν’ αφήσουμε σιγά – σιγά την οικογενειακή προστασία, όπως αφήσαμε κάποτε τον
προστατευτικό πλακούντα.Η φύση, για μία ακόμη φορά δουλεύει με το δικό της ρυθμό: το σώμα
αλλάζει, δημιουργώντας ορμές και επιθυμίες. Συχνά αυτές τις επιθυμίες ο έφηβος δεν καταφέρνει
να τις συνειδητοποιήσει αλλά και να τις ελέγξει, με αποτέλεσμα να του προκαλούν εκρήξεις είτε
βίας είτε αδυναμίας μπροστά σ’ αυτό που θα ήθελε με τη φαντασία του να πραγματοποιήσει αλλά
δεν είναι ικανός ακόμα.
Ταυτόχρονα όμως το σώμα του εφήβου που αλλάζει του λέει ότι ‘μπορεί’ – ίσως να κάνει
πραγματικότητα ότι θελήσει.
Γι’ αυτό και στην εφηβεία είναι συχνά τα ‘περάσματα στην πράξη’: από τις πόρτες που κλείνουν
βίαια ως τη χρήση του αλκοόλ και των ναρκωτικών. Οι έφηβοι που ‘πράττουν’ αντί να σκέφτονται,
είτε προσπαθούν να κατευνάσουν το υπερβολικό άγχος τους για όλα αυτά που συμβαίνουν μέσα
τους, είτε όταν χτυπούν για παράδειγμα τις πόρτες για να μη χτυπήσουν τη μητέρα τους,
μεταθέτουν – με επιτυχία – το θυμό τους!
Οι έφηβοι δεν μιλάνε. Όχι γιατί δεν έχουν τίποτα να πουν, αλλά γιατί όλα μέσα τους είναι
συγκεχυμένα και βιώνουν μία αδιόρατη αίσθηση κινδύνου. Όπως οι αστακοί που όταν αλλάζουν
εξωτερικό περίβλημα, χάνουν κατ’ αρχήν το παλιό και μένουν χωρίς καμία άμυνα όσο χρόνο
χρειάζεται να φτιάξουν ένα καινούριο, έτσι και οι έφηβοι σε όλο αυτό το διάστημα κινδυνεύουν
πολύ.
Βρίσκονται γεμάτοι ανασφάλεια μπροστά σε αλλαγές – όπως για παράδειγμα η αλλαγή της φωνής
στ’ αγόρια, όπου καλούνται να πενθήσουν το ‘παλιό’ με το οποίο αναγνώριζαν τον εαυτό τους,
χωρίς να ξέρουν πώς θα είναι το ‘καινούριο’.
Έχουν διλήμματα στο ηθικό πεδίο, αμφισβητούν αρχές και αξίες στην προσπάθεια να
επαναπροσδιορίσουν τους γονείς τους για να καταφέρουν αργότερα να τους ‘αποχωριστούν’, να
μπουν δηλαδή σε μία νέα ενήλικη σχέση μαζί τους. Ζητούν το ενδιαφέρον των ενηλίκων γι’ αυτή
την απίστευτη εξέλιξη που συντελείται μέσα τους, όταν όμως το ενδιαφέρον αυτό εκδηλώνεται
νιώθουν συχνά ακινητοποιημένοι.
Ένας ‘άλλος’ ενήλικας που θα παίξει το ρόλο του ‘τρίτου γονέα’ που θα ακούσει τον έφηβο χωρίς
την συναισθηματική εμπλοκή και την αγωνία του γονιού, είναι πολύ χρήσιμος σε ορισμένες
περιπτώσεις. Ιδιαίτερα δε, όταν έχει αρχίσει να φαίνεται πως ο έφηβος δεν καταφέρνει να
ενσωματώσει με ευκολία τις αλλαγές: ‘Κρύβει’ την νεοευρεθείσα σεξουαλικότητά του πίσω από
παραπανίσια κιλά, εμφανίζει διάφορα ψυχοσωματικά συμπτώματα (π.χ. αλλεργίες), αποσύρεται
ψυχικά από τις σχέσεις του με τους άλλους.
Η λέξη ‘βγαίνω’ είναι μία λέξη κλειδί για την εφηβεία: σημαίνει ταυτόχρονα το βασανιστήριο των
γονιών το βράδυ (βραδινή έξοδος), το ‘έχω μία ερωτική σχέση’ (βγαίνω με κάποιον/α) αλλά
σημαίνει ακόμα και ‘βγαίνω απ’ το κουκούλι μου’, βγαίνω όπως ο βλαστός από το χώμα.
Σημαίνει εν τέλει τη δύναμη της μεταμόρφωσης που συντελείται στην εφηβεία. Μεταμόρφωση
επώδυνη μεν, απαραίτητη και γεμάτη χαρά και δύναμη δε. Όταν οι έφηβοι έχουν διδαχθεί να
εμπιστεύονται τη ζωή, εμπιστεύονται και τη μεταμόρφωσή τους και καταφέρνουν να ‘γράψουν’
την προσωπική τους ιστορία στο μέλλον, συνδέοντάς την με το παιδικό τους παρελθόν.