ALLE

WEGEN
LEIDEN
NAAR
ROME
Hoe Romeins is het
Nederlands recht?

Noor Bouma
PWS V6 2022-2023
April 2023
M. Meens
D. Paagman
 Er is bewust gekozen voor de kleur paars als accentkleur.
Paars is namelijk onderdeel van de huisstijl van de Rechtspraak in Nederland.

2
Inhoudsopgave

Inhoudsopgave.......................................................................................................................................3
I Voorwoord.....................................................................................................................................6
II Inleiding.........................................................................................................................................7
II.I Verklaringen...........................................................................................................................7
II.II Hoofd- en deelvragen.............................................................................................................7
II.II.I Hoofdvraag.................................................................................................................7
II.II.II Deelvragen.................................................................................................................7
III Hoe wordt het recht geregeld?.......................................................................................................8
III.A Hoe werd het recht in Rome geregeld?..................................................................................8
III.I Codex.....................................................................................................................................9
III.I.I Codex Gregorianus...............................................................................................................9
III.I.II Codex Hermogenianus.........................................................................................................9
III.I.III Codex Theodosianus...........................................................................................................9
III.I.IV Corpus Iuris Civilis..........................................................................................................10
III.I.IV.A Codex Justinianus.........................................................................................................10
III.I.IV.B Digesten........................................................................................................................11
III.I.IV.C Instituten.......................................................................................................................12
III.I.IV.D Novellae Constitutiones................................................................................................12
III.B Hoe wordt het recht in Nederland geregeld?.......................................................................13
III.II Rechtsgebieden........................................................................................................................13
III.II.I Civiel recht........................................................................................................................13
III.II.II Bestuursrecht....................................................................................................................13
III.II.III Strafrecht........................................................................................................................14
III.III Totstandkoming van Nederlands recht....................................................................................14
III.IV Strafrecht................................................................................................................................14
III.IV.I Materieel strafrecht..........................................................................................................14
III.IV.II Formeel strafrecht...........................................................................................................15
III.V Samenvatting...........................................................................................................................15
III.V.I Romeinse deel....................................................................................................................15
III.V.II Nederlandse deel..............................................................................................................15
IV Wat is de weg naar de (straf)rechtbank?....................................................................................16
IV.A De weg naar de rechtbank in Rome.....................................................................................16
IV.I Iudicium populi....................................................................................................................17
IV.II Iudicia publica (juryrechtspraak)..........................................................................................17

3
 IV.III Poena legis.............................................................................................................................18
IV.IV De rechtsgang in de praktijk...................................................................................................18
IV.V Cognitio extraordianaria..........................................................................................................18
IV.B De weg naar de rechtbank in Nederland..............................................................................20
IV.VI Rechtsgang in Nederland........................................................................................................20
IV.VII De strafrechtszaak.................................................................................................................21
IV.VIII Voorbereidend onderzoek....................................................................................................21
IV.IX Opportuniteitsbeginsel...........................................................................................................21
IV.X Samenvatting...........................................................................................................................22
IV.X.I Samenvatting Romeinse deel..............................................................................................22
IV.X.II Samenvatting Nederlandse deel........................................................................................22
V Hoe verliep een (straf)rechtszaak?................................................................................................23
V.A Een strafrechtszaak in Rome.................................................................................................23
V.I Iudicium populi..........................................................................................................................23
V.II Iudicia publica...........................................................................................................................24
V.B Een strafrechtszaak in Nederland..........................................................................................26
V.III Wat betekent het ‘onderzoek ter terechtzitting’?......................................................................26
V.IV Samenvatting...........................................................................................................................27
VI Wat is de rol van de verdachte?...................................................................................................28
VI.A Wat was de rol van de verdachte bij de Romeinen?...........................................................28
VI.I De verdachte.............................................................................................................................28
VI.I.I Personen met uitzonderingen..............................................................................................28
VI.I.II Medeplichtigen...................................................................................................................29
VI.I.III Aansprakelijkheid.............................................................................................................29
VI.I.IV Verweer en verzachtende omstandigheden.......................................................................29
VI.B Wat is de rol van de verdachte in Nederland?.....................................................................30
VI.II De verdachte............................................................................................................................30
VI.II.I Medeplegen........................................................................................................................30
VI.III.II Medeplichtigheid.............................................................................................................30
VI.II.III Verzachtende omstandigheden........................................................................................30
VI.II.IV Personen met uitzonderingen...........................................................................................30
VI.III Samenvatting..........................................................................................................................31
VIII Discussie.......................................................................................................................................32
VII.I Deelvraag 1..............................................................................................................................32
VII.II Deelvraag 2............................................................................................................................32
VII.III Deelvraag 3...........................................................................................................................32
VII.IV Deelvraag 4...........................................................................................................................33

4
 VII.V Over het algemeen..................................................................................................................33
VII.I Onafhankelijkheid................................................................................................................33
VII.II Transparantie.....................................................................................................................33
VII.II Vakkundigheid....................................................................................................................34
VIII Conclusie......................................................................................................................................35
IX Bibliografie.....................................................................................................................................36
IX.I Boeken......................................................................................................................................36
IX.II Sites.........................................................................................................................................36
X Bijlagen............................................................................................................................................37
X.I Verklarende woordenlijst...........................................................................................................37
X.II Logboek....................................................................................................................................38

5
I Voorwoord
Op 15 juli 2021 werd op klaarlichte dag Peter R. de Vries vermoord. Een gebeurtenis die de media, de
overheid en de rechtspraak op zijn kop zette en waarvan de gevolgen nog steeds niet zijn te overzien.
Hoewel deze gebeurtenis plaatsvond ver voor het moment dat ik over mijn profielwerkstuk nadacht, is
het wel de indirecte oorzaak voor het schrijven van een profielwerkstuk over strafrecht. De seconde
dat een moord wordt gepleegd, start een juridisch proces dat zich vaak nog jaren voortzet. Hoe
complexer de zaak, hoe langer het duurt. Het is juist dit proces dat mij boeit en waar ik me graag meer
in wil verdiepen.

Het was puzzelen om een goed doel en bijbehorende hoofdvraag te formuleren.

Eerst dacht ik mijn profielwerkstuk te gebruiken om de berechting van twee moordzaken te
vergelijken: eentje uit de Romeinse tijd en eentje uit deze tijd (die van Peter R. de Vries). Echter, deze
rechtszaak is nog niet afgerond en komt dus niet in aanmerking voor een vergelijk.
Een andere optie viel ook af, nl. het onderzoek naar het verloop van een Nederlandse strafzaak: te
weinig uitdagend en niet omvattend genoeg om een goed profielwerkstuk op te leveren.
Vandaar dat ik een vergelijking wilde maken met het Romeinse strafrecht: de bakermat van ons
strafrechtssysteem. Echter, na 1000 jaar Romeins bestuur en daarna nog eens 1000 jaar geschiedenis is
er veel veranderd in rechtspraak. Daarom heb ik mijn onderwerp voor dit werkstuk afgebakend tot de
volgende hoofdvraag:

Wat is het onderscheid tussen het klassieke strafrecht in de Romeinse tijd en het
moderne Nederlandse strafrecht?

6
II Inleiding
II.I Verklaringen
Tijdens mijn onderzoek naar informatie over rechtszaken in de Romeinse periode, bleek daar weinig
over te vinden. De meeste informatie die bekend is, weten we dankzij de publicaties van Cicero. Dat is
de reden dat in dit profielwerkstuk de nadruk ligt op zíjn perspectief op recht, m.n. in hoofdstukken III
en IV. Een ander accent in dit werkstuk ligt op het strafrecht binnen de rechtspraak. Dat komt omdat
mijn belangstelling werd gewekt door de verdrietige moord op Peter R. de Vries. En dit misdrijf wordt
berecht via het strafrecht.
In de referenties binnen de tekst is voor URL’s naar rechtspraak.nl verwezen naar een verkorte link.
Dit vanwege de lengte van de directe URL’s van rechtspraak.nl.

II.II Hoofd- en deelvragen

Om antwoord op de hoofdvraag te kunnen geven, ben ik tot onderstaande deelvragen gekomen. Om
het onderscheid tussen de Romeinse en Nederlandse rechtspraak inzichtelijk te maken, heb ik bij
iedere deelvraag mijn bevindingen uitgesplitst in a (ten tijde van de Romeinen) en b (in de huidige
Nederlandse rechtspraak).

II.II.I Hoofdvraag
Wat is het onderscheid tussen het klassieke strafrecht in de Romeinse tijd en het moderne Nederlandse
strafrecht?

II.II.II Deelvragen
I. Hoe wordt het recht geregeld?
A. In Rome
B. In Nederland
II. Wat is de weg naar de (straf)rechtbank?
A. In Rome
B. In Nederland
III. Hoe verliep een (straf)rechtszaak?
A. In Rome
B. In Nederland
IV. Wat is de rol van de verdachte?
A. In Rome
B. In Nederland

7
III Hoe wordt het recht geregeld?
III.A Hoe werd het recht in Rome geregeld?

Een commissie van tien mannen (decemviri legibus scribundis) schreef in 450 v.Chr. de Wetgeving
van de Twaalf Tafelen (duodecim tabulae). Dit is het eerste enigszins vaste aanknopingspunt in de
geschiedenis van het Romeinse recht waarvan helaas nog slechts enkele fragmenten bewaard zijn
gebleven. Dit laat wel duidelijk zien hoe de Romeinen zelf de grondslag van hun gehele rechtsleven
(fons omnis publici privatique iuris) in de Wetgeving van de Twaalf Tafelen vastlegden.

‘Ze hielden voorschriften in voor de procesgang, met inbegrip van de executie, en over die terreinen
van het recht die we tegenwoordig als privaatrecht en strafrecht scherp uit elkaar houden, terwijl ze
in de ogen van de Oud-Romeinse wetgever nog een eenheid vormden. Maar het staatsrecht en de
rechterlijke organisatie vindt men er niet in geregeld. De wetgever wilde dus alleen het ‘ius civile’ 1
samenvatten, dat zijn die normen die voor het recht van de individuele burger van doorslaggevende
betekenis waren, maar dat dan ook volledig. Een dergelijke begrenzing van de stof is ook volkomen in
overeenstemming met het doel dat volgens de overlevering met de Twaalftafelenwetgeving beoogd
werd, nl. in de eerste plaats zekerheid te geven aan de kleine man tegenover de willekeur van de
patricische adel in het rechtsverkeer en bij de rechtspraak.’ 2

Vanuit de Wetgeving van de Twaalf Tafelen ontstond het Oud-Romeinse ius civile. Dit was alleen van
toepassing op Romeinse burgers en regelde de rechten van de burgers onderling. Buitenlanders
(peregrini) vielen onder andere rechtsregels en waren niet gebonden aan ius civile. Later werden
echter verschillende vormen van universeel recht (ius gentium) ontwikkeld om de belangen van
buitenlanders te beschermen. In de Middeleeuwen is het ius civile uiteindelijk vervangen door het ius
commune. Dit was gebaseerd op Romeinse wetgeving en van toepassing op alle Europeanen ongeacht
hun nationaliteit.

Over het algemeen valt onder het ius civile een groot scala aan onderwerpen. Tegenwoordig zijn dat:
- Personen- en familierecht
- Goederenrecht
- Verbintenissenrecht
- Erfrecht

1
Het burgerrecht
2
Kunkel, 1972, p. 38-39

8
III.I Codex

Allereerst beschrijf ik een aantal begrippen die van toepassing zijn op deze deelvraag. Een codificatie
is het verzamelen, ordenen en vastleggen van geldende regels en het definitief opstellen van een
wetboek.3 Een codex (meervoud = codici) is een verzameling van meerdere codificaties.
Door de publicatie van de Codex Justitianus (zie hoofdstuk III.I.IV.A) is het woord codex een
synoniem geworden voor het woord wetboek.

Het doel van een codex is meer structuur en duidelijkheid aanbrengen in wetboeken. Daarmee
beoogde men destijds het rechtssysteem te vereenvoudigen, het voorkomen van rechterlijke willekeur
en het vergroten van de rechtszekerheid. Eigenlijk is de Wetgeving van de Twaalf Tafelen ook een
codificatie. Justitianus I schreef niet de eerste codex. Hieronder licht ik toe wie dat eerder deden en de
context die daarbij hoort.
I. Codex Gregorianus
II. Codex Hermogenianus
III. Codex Theodosianus
IV. Corpus Iuris Civilis

III.I.I Codex Gregorianus

Als een van de eersten beschreef Gregorianus de Romeinse wetgeving in zijn codex. Het bestond uit
een verzameling van keizerlijke constituties (keizerlijke verordeningen) uit de periode van keizer
Hadrianus tot keizer Constantijn de Grote (117 – 313 n.Chr.). Het belangrijkste doel was om de
toenmalige Romeinse wetgeving meer inzichtelijk te maken. De codex was vooral gericht op het
burgerlijk recht en omvatte onder meer bepalingen over eigendomsrecht, huwelijksrecht, erfrecht en
contractenrecht.

III.I.II Codex Hermogenianus

Deze codex is een verzameling van grondwetten, geschreven door Aurelius Hermogenianus, een
belangrijk jurist uit de jaren 293-294 n.Chr. Zijn codex bevat de constituties uit de periode van keizers
Diocletianus tot Maximianus (284-305 n.Chr.). Men veronderstelt dat zowel Gregorianus als
Hermogenianus ambtenaren van het centraal bestuur waren en daarom toegang hadden tot de
keizerlijke archieven waarin erg veel constituties beschikbaar waren.

III.I.III Codex Theodosianus

Dit werk vormt een vervolg op de twee eerdergenoemde constitutieverzamelingen en is een zeer
uitgebreide, officiële verzameling van keizerlijke verordeningen. In het jaar 429 n.Chr. gaf keizer
Theodosius II de opdracht aan negen mannen om alle keizerlijke grondwetten te verzamelen en op een

3
Geerts, 1991, p. 546

9
overzichtelijke manier beschikbaar te stellen. Het betrof alle verordeningen uitgegeven vanaf
Constantijn de Grote tot Theodosius II zelf. Samen met de twee constitutieverzamelingen (de Codex
Hermogenianus en de Codex Gregorianus), moest deze verzameling een echt wetboek en een model
voor de opleiding van juristen worden; een zeer bepalend boek voor die tijd dus. Het opstellen van
deze codex zou negen jaar hebben geduurd. Op 15 februari 438 n.Chr. werd de Codex Theodosianus
eerst in het oostelijk rijksdeel gepubliceerd. Hierna nam ook de keizer van het West-Romeinse deel,
Valentinianus III, deze aan voor zijn gebied, waarmee op 1 januari 439 de codex bindend werd voor
het hele Romeinse Rijk.
De codex is in zestien boeken verdeeld, elk gewijd aan een onderwerp, zoals belastingen of burgerlijk
recht. Het grootste deel van de eerste zes boeken is helaas verloren gegaan.

III.I.IV Corpus Iuris Civilis

Letterlijk vertaald: ‘het lichaam van het burgerrecht’. Hoewel dit boek in de zesde eeuw n.Chr. werd
gepubliceerd, is het nog steeds van invloed op vele rechtssystemen. (Het kreeg pas in de zestiende
eeuw de naam Corpus Iuris Civilis.)
Het is het meest uitgebreide wetboek van Romeins recht en hét basisdocument van al het moderne
burgerlijk recht. Justitianus I verzamelde een groep van tien juristen en 39 geleerden en uit meer dan
2000 boeken en drie miljoen regels, schreven zij een nieuw, alomvattend wetboek. Ik vind daarom de
naam ‘Corpus Iuris Civilis’ wel toepasselijk.

Keizer Justitianus wilde meer politiek gezag en de macht van het keizerrijk verstevigen. Daarom
verzamelde hij ál het Romeinse recht en bracht dit bijeen in één boek, een nieuwe codex. Dit is een
van de vier delen van wat later de Corpus Iuris Civilis zou heten. Dit zijn alle onderdelen:
A. Codex Justitianus
B. Digesten
C. Instituten
D. Novellae Constitutiones
Hieronder omschrijf ik wat deze vier delen inhouden.

III.I.IV.A Codex Justinianus

Op 7 april 529 introduceert de Byzantijnse keizer Justinianus I zijn Codex Justitianus. Dit omvat uit
een rijke verzameling van twaalf boeken met in totaal 4.562 keizerlijke constituties daterend uit de tijd
van keizer Hadrianus tot keizer Justinianus I (117 – 527 n.Chr.). In de codex staat het gewoonterecht,
keizerlijke wetgeving en rechtspraak uit de vorige periode, aangevuld met de codici van keizer
Theodosius II, en juristen Gregorianus en Hermogenianus. Dit geheel was de basis voor de Codex
Justinianus die later zo belangrijk werd (en bleef!) voor rechtspraak in het algemeen.

10
De redenen die Justinianus I had om dit wetboek samen te stellen, was om Romeinse wetten te
verduidelijken en beter inzichtelijk te maken. Het belangrijke gevolg hiervan was dat juridische
processen versneld konden worden uitgevoerd en daar had iedereen voordeel bij.

Met het uitbrengen van de Codex Justinianus, waren er dus meer codici met gedeeltelijk dezelfde
teksten; iets wat niet de bedoeling was. Om onduidelijkheden te voorkomen, gold de regel ‘lex
posterior derogat legi priori'. Dit betekent dat de latere wet de eerdere wet ontkracht. Hierdoor waren
andere codici en alle andere keizerlijke wetten niet meer van toepassing. Daarnaast schoonde hij oude
codici op dubbelingen en tegenstrijdigheden en actualiseerde hij sommige wetten. Hij wilde dat iedere
keizerlijke brief, speech of bevel in dit nieuwe wetboek opgenomen werd.
Lex citandi
De grote hoeveelheid juridische teksten kwam de overzichtelijkheid niet ten goede, maar vooral ook
de rechtvaardigheid van sommige teksten kwam ter discussie te staan.
Een gewiekste advocaat kon bijvoorbeeld, opportuun, citeren uit rechtsliteratuur of uit keizerlijke
constituties. Deden beide partijen dit, dan was het onmogelijk voor de rechter om te bepalen wie gelijk
had of het recht aan zijn kant had. Immers, beide partijen verwijzen naar gelijk gewaardeerde
rechtsbronnen. Hiervoor gebruikte men de citeerwet (lex citandi). Oorspronkelijk kwam deze wet uit
de Codex Theodosianus, maar is overgenomen in de Corpus Iuris Civilis. De citeerwet bepaalt welke
juristen voor het gerecht als gezaghebbend op het gebied van de ius, het juristenrecht, mochten worden
aangehaald. Alle geschriften van onderstaande juristen zouden voor het gerecht van kracht zijn:
- Papinianus
- Paulus
- Ulpianus
- Modestinus
- Gaius

III.I.IV.B Digesten
Het belangrijkste inhoudelijke stuk van de Corpus Iuris Civilis zijn de Digesten. Dit geeft ons inzicht
in de ontwikkeling van de Romeinse rechtswetenschap tussen ca. 100 v.Chr. tot het einde van de
klassieke periode (ca. 450 n.Chr.). Mogelijk is het zelfs de voornaamste kennisbron. Men zegt dat we
zonder de Digesten ‘ons van het klassieke recht slechts een zeer gebrekkige en van de
wetenschappelijke prestatie van de grote klassieke juristen praktisch geen voorstelling kunnen
maken.’4

III.I.IV.C Instituten
Keizer Justitianus I stelde een bondig leerboek (Instituut) samen voor de rechtsscholen. Dit Instituut
bestaat uit vier leerboeken, die de grondslag van het Romeinse recht uitgebreid beschrijven. De
4
Kunkel, 1972, p.195

11
Instituten van Gaius (ca. 110-180 n.Chr.) zijn als basis gebruikt en aangevuld met uittreksels uit
andere, oudere leerboeken. De instituten kwamen kort vóór de Digesten gereed en werden uiteindelijk
gebruikt als leerboek voor studenten rechtsgeleerdheid. Het belang van de Instituten blijkt uit het feit
dat in de vijfde eeuw n.Chr. grote faculteiten van Constantinopel en Beiroet deze leerboeken als
standaardintroductie tot het Romeins recht gebruikten.

III.I.IV.D Novellae Constitutiones

Deze ‘nieuwe wetten’ maken officieel geen deel uit van de Corpus Iuris Civilis. Deze
wetsvernieuwingen werden toegevoegd na keizer Justitianus. Hiermee actualiseerde men de
wetgeving. Denk hierbij bijvoorbeeld aan wetgeving in familie- en erfrecht.

t artikel op Historischnieuwsblad.nl is alleen toegankelijk voor abonnees. Met

liefde en zorg werken wij iedere dag weer aan de beste historische verhalen
door toonaangevende historici. Steun ons door lid te worden voor maar
€3,99 per maand, de eerste maand €1 sluit een abonnement

12
III.B Hoe wordt het recht in Nederland geregeld?

‘Allen die zich in Nederland bevinden, worden in gelijke gevallen gelijk behandeld’.

Zo luidt de eerste zin van de Nederlandse Grondwet. Om te zorgen dat we op een veilige manier
kunnen samenleven, zijn er regels opgemaakt. Die regels vormen een rechtssysteem dat duidelijkheid
geeft in wat wel en niet mag. Mocht er toch onenigheid ontstaan, dan beslist een onpartijdige rechter.
Het voornaamste doel van recht is: 
‘Het gedrag van mensen in hun onderlinge verkeer te ordenen en te uniformeren,  
waarbij vanuit een perspectief van een rechtvaardige samenleving ieders belangen  
zo veel mogelijk worden gerespecteerd en veiliggesteld. ’5 

III.II Rechtsgebieden 
Het recht in Nederland is onderverdeeld in drie rechtsgebieden: 
I. Civiel recht
II. Bestuursrecht
III. Strafrecht

III.II.I Civiel recht 

Veruit het grootste deel van de rechtszaken (72%) betreft civiel recht. Hieronder vallen bijvoorbeeld
aansprakelijkheid bij schade of omgangsregeling bij scheiding. Er zijn twee soorten rechters voor het
berechten van civiele zaken: een civiel rechter en een kantonrechter. Het verschil zit in de hoogte van
het bedrag waar de zaak over gaat en het onderwerp. Een civiel rechter oordeelt over zaken met een
waarde van meer dan €25.000 en zaken met betrekking tot familierecht. Een kantonrechter oordeelt
over zaken met waarde van minder dan €25.000 en lichtere overtredingen, zoals
verkeersovertredingen. Civiel recht wordt ook wel burgerrecht of privaatrecht genoemd. Hierbij staan
twee partijen (de eiser en de gedaagde) tegenover elkaar. Zo’n rechtszaak begint met een dagvaarding,
waarin de eiser de gedaagde oproept om op een bepaalde dag voor de rechter te verschijnen en een
omschrijving van de vordering die de eiser op de gedaagde meent te hebben. Na de rechtszaak doet
een civiel – of kantonrechter uitspraak. Men is bij dergelijke zaken verplicht een advocaat in te
schakelen.

III.II.II Bestuursrecht 
Met een percentage van 8% heeft het bestuursrecht het minste aantal rechtszaken. Dit recht beschrijft
de regels waaraan de overheid zich moet houden. Denk bijvoorbeeld aan vergunningen of subsidies.

5
Verheugt, 2018, p. 2

13
Bestuursrecht heet ook wel administratief recht. De regeling van het procesrecht in bestuurszaken is in
de Algemene wet bestuursrecht opgenomen.
Een rechtszaak begint als iemand een bezwaar maakt tegen een beschikking. Een beschikking is een
beslissing van een overheidsorgaan (bijvoorbeeld een gemeente, waterschap of provincie).
Voorbeeld: een burger krijgt geen bouwvergunning. Hij maakt daartegen bezwaar bij het betrokken
overheidsorgaan. Als dat bezwaar wordt afgewezen, de bouwvergunning wordt nog steeds niet
verleend, kan hij tegen de beschikking ‘beroep bij de rechtbank’ instellen. Hiermee begint een
rechtszaak. Men is niet verplicht een advocaat in te schakelen.

III.II.III Strafrecht 
Zo’n 20% van alle rechtszaken in Nederland heeft betrekking op strafrecht. Hierin staan regels
waaraan burgers zich moeten houden. Als dat niet gebeurt, begaat men een strafbaar feit en kan de
Officier van Justitie (OvJ) van het Openbaar Ministerie (OM) bepalen of de verdachte voor de rechter
moet komen. De strafrechter bepaalt na de zitting of de verdachte schuldig is en welke straf hiervoor
rechtvaardig is. Denk bij strafrecht aan kleine overtredingen zoals zwartrijden of grotere overtredingen
zoals moord met voorbedachten rade. Men is niet verplicht een advocaat in te schakelen.

III.III Totstandkoming van Nederlands recht

De basis voor het huidige Nederlands recht ligt bij de Romeinen, maar Napoleon Bonaparte heeft
ervoor gezorgd dat destijds (rond 1800) de rechtspraak gemoderniseerd werd. In Frankrijk werd in
1804 de Code Civil van kracht die ook buiten Frankrijk grote invloed had. In deze (toen eigentijdse)
codificatie nam hij ook delen van het Romeinse recht op, uit de Corpus Iuris Civilis.
Naast de Code Civil, introduceerde Napoleon ook de Code Penal, oftewel het ‘Wetboek van
Strafregt’. Tegenwoordig zijn er twee soorten wetboeken: het burgerlijk wetboek en strafwetboek. De
focus ligt vanaf nu op strafrecht.

III.IV Strafrecht 
Strafrecht valt uiteen in het materiële strafrecht (beschrijving van strafbare feiten en straffen) en het
formele strafrecht of het strafprocesrecht (het geheel van procedurele spelregels waarop het materiële
strafrecht wordt toegepast). 

III.IV.I Materieel strafrecht 

In het Wetboek van Strafrecht is door de wetgever vastgelegd welke gedragingen men als strafbare
feiten aanmerken en welke straffen en/of maatregelen de rechter kan opleggen. 6

6
SDU, 2023

14
 III.IV.II Formeel strafrecht 
Het strafprocesrecht bepaalt hoe en wie onderzoekt of en wie een strafbaar feit heeft begaan. Tevens
beschrijft het strafprocesrecht naar welke maatstaven dit wordt berecht en welke straffen daarbij
horen. Hoofddoel van het strafproces is de toepassing van het materiële strafrecht op verdachten
mogelijk te maken. Het strafproces is de noodzakelijke schakel tussen het strafbare feit en de straf die
de rechter oplegt.
Het Wetboek van Strafvordering regelt het gehele strafproces, vanaf het eerste optreden naar
aanleiding van een verdenking tot en met de executie van de straf. 7
Het Nederlandse strafproces kan een accusatoir of een inquisitoir karakter hebben. Zuiver accusatoir is
het proces dat een rechter, als onafhankelijke partij, een oordeel velt. Dat is zijn enige rol; de beide
andere partijen bepalen de procesgang. Inquisitoir is de procesvorm waarbij de rechter ook vragen stelt
aan de verdachte.

III.V Samenvatting
III.V.I Romeinse deel
Het Romeinse recht start met de Wetgeving van de Twaalf Tafelen (450 v.Chr.) die uiteindelijk ten
grondslag ligt aan de hedendaagse rechtspraak. In de Wetgeving van de Twaalf Tafelen staat het ius
civile beschreven. Hierna kwamen er een aantal belangrijke codici tot stand, m.n. de Codex
Gregorianus en de Codex Hermogenianus. Dit betreft verzamelingen van keizerlijke constituties.
Keizer Theodosius II breidt deze verzameling verder uit tot (wat later zal blijken te zijn) een wetboek
en model voor de opleiding juristen: de Codex Theodosianus. Tenslotte bracht keizer Justitianus I in
529 v.Chr. hét basisdocument en meest uitgebreide wetboek tot dan toe: het Corpus Iuris Civilis.
Hierin werd al het Romeinse recht gebundeld. In totaal bevatte dit vier onderdelen: de Codex
Justitianus, Digesten, Instituten, en Novellea Constitutiones
III.V.II Nederlandse deel
In Nederland is het recht onderverdeeld in drie soorten: straf-, bestuurs-, en civiel recht. Bij
bestuursrecht gaat het om zaken tegen de staat, bij civiel recht staat eiser tegenover de gedaagde en bij
strafrecht staat OM tegenover verdachte(n). Bij dit laatstgenoemde recht is er onderscheid in twee
soorten strafrecht: het materieel (beschrijving van strafbare feiten en straffen) en formeel strafrecht
(het geheel van procedurele spelregels waarop het materiële strafrecht wordt toegepast).

7
SDU, 2023

15
IV Wat is de weg naar de (straf)rechtbank?
IV.A De weg naar de rechtbank in Rome

‘Alle wegen leiden naar Rome’

Het is niet voor niets dat hier de stad Rome wordt genoemd. Het was natuurlijk dé stad in het
Romeinse rijk en groeide uit tot een ware metropool met bijbehorende groeiende criminaliteit. Er
ontstond een toenemende behoefte aan maatregelen ter bescherming van openbare orde en veiligheid
en een politiemacht.

Door de eeuwen heen veranderde er veel op het gebied van Romeinse strafrecht. In het eerste gedeelte
van deze deelvraag ga ik hier dieper op in.
Tijdens het koninkrijk en vroege Republiek (c. 650 - 264 v.Chr.) kon men maar op één manier met het
strafrecht in aanraking komen: het legis actio. Dit proces bestond uit twee stappen. Twee partijen met
een geschil benaderden eerst de pontifex8, die op zijn beurt keek of de Wetgeving van de Twaalf
Tafelen9 uitsluitsel bood. Dit staat bekend als het actio utilis. Was dit het geval, kon het geschil berecht
worden door de rechter die gekozen was door het volk. Stond het niet in de Wetgeving van de Twaalf
Tafelen, dan vond er ook geen rechtspraak plaats. Overigens hechtte men veel waarde aan het feit dat
degene die het recht uitoefende een priester was; immers hij kent de wil van de goden en kent daarmee
het recht.

Nog voor 500 v.Chr. kwam er al verandering in het Romeins recht. Allereerst verving een praetor10 de
pontifex. De praetor introduceerde ook een nieuw proces: het Formula-proces. Dit ging, in
tegenstelling tot het legis actio, sneller en men kon ook meer geschillen behandelen. Het belangrijkste
kenmerk van het Formula-proces is dat men ook geschillen behandelen die niet in de Wetgeving van
de Twaalf Tafelen staan. Dat noemde men actio in factum. Hiermee besloot de praetor dat het
belangrijk geschil voor de rechter moest komen. De macht die de praetor daarin had, is het ius
praetorium (het recht van de praetor).
Er was in die tijd nog geen mogelijkheid om in beroep te gaan tegen het vonnis.

Ten tijde van de Romeinse Republiek behoorde strafrechtspraak niet tot de taken van de overheid. Er
was geen openbare aanklager en er waren geen door de overheid betaalde rechters. Wel werden vanaf
het midden van de tweede eeuw v.Chr. door de wil van de burgers rechtbanken ingesteld. Dit gebeurde

8
Een Romeinse priester
9
Zie hoofdstuk III.A
10
Een hoge Romeinse bestuurder en later voorzitter van een rechtbank

16
eerst alleen voor één misdrijf, namelijk als een gouverneur van een Romeinse provincie de bevolking
afperste. Later ontstonden meer soorten rechtbanken voor verschillende soorten misdrijven.

In het algemeen kenden de Romeinen verschillende systemen voor strafrechtbanken en straffen over
de tijd heen. Deze deelvraag behandelt het deel tijdens de Republiek en de vroege keizertijd (c. 650 -
264 v.Chr.).
Geen systeem is helemaal anders dan zijn voorganger; er is een overlap, maar er zijn ook verschillen
tussen de rechtssystemen. Die beschrijf ik hierna.

IV.I Iudicium populi

Allereerst was er de iudicium populi, waarbij het strafrechtproces ingevuld werd door magistraten 11 en
het volk. Het tijdsbestek hiervan is onbekend. Er wordt gezegd 12 dat dit proces is ontstaan door een
conflict tussen plebejers13 en patriciërs14. Een plebejer zou zijn bedreigd door een patriciër en deze
dreigde meerdere straffen op te leggen aan de plebejer. De plebejer deed een beroep op omstanders, en
een tribuun15 ging zich bemoeien met de zaak. Dit gebeurde daarna bij meerdere zaken en gaandeweg
verschoof het strafrechtsproces naar juryrechtspraak. Dit beschrijf ik in de volgende paragraaf.

IV.II Iudicia publica (juryrechtspraak)

In het midden van de tweede eeuw v.Chr. was er al sprake van een radicale reorganisatie van
strafrechtbanken; iudicium populi voldeed niet meer aan de eisen in die tijd. Daarbij was politiek en
bestuur zo gecompliceerd geworden, dat men niet meer in staat was de omstandigheden van het delict
te beoordelen. Processen met het volk werden omslachtig en tijdrovend en daarom werd het tijd voor
een fundamentele hervorming. Het werd tijd voor de introductie van quaestiones perpetuae.16

In 149 v.Chr. werd de lex Calpurnia van toepassing waardoor deze permanente juryrechtbanken
ontstonden. Hier werden zaken behandeld zoals verraad, moord of afpersing. De invoering van deze
lex had een enorme verbetering van de strafprocessen als gevolg.
Een rechtbank bestaande uit een magistraat en een jury van ongeveer 50 personen, domineerde
rechtsprocessen in die tijd. Ze deden onderzoek naar misdaden en er was voor bijna elke misdaad wel
een rechtbank, zoals omkoping of diefstal.
Aan het einde van de eerste eeuw v.Chr. was iudicium populi volledig verdrongen door de nieuwe
iudicia publica.

11
Verzamelnaam voor belangrijke functies
12
Bauman, 2004, p.10
13
Het normale volk
14
Romeinse elite
15
Bestuurlijke functie
16
Permanente juryrechtbank

17
IV.III Poena legis
Er was geen algemene formulering van straffen in de vroegere wetgeving. In de Wetgeving van de
Twaalf Tafelen stonden wat wetten, maar volgens Cicero zou dat mager zijn geweest. Handelingen die
als gevaarlijk werden beschouwd, werden ad hoc bestraft. Naast de lex Calpurnia was ook de lex
Acilia repetundarum (123 v.Chr.) erg belangrijk. Door deze wet kregen ridders 17 een plek als jurylid in
een rechtbank. De senatoren waren hier niet blij mee, want zij voelden zich hierdoor gedegradeerd.
Een ander belangrijk doel van deze laatste twee wetten was de beschrijving van specifieke
strafrechtelijke sancties, dus: welke straf hoort bij welke misdaad? Dit staat beschreven in de poena
legis (= straf van de wet) en was dus uiterst belangrijk voor de rechters. Dit gaf ze immers een handvat
om een passende straf toe te kennen.

IV.IV De rechtsgang in de praktijk

Als iemand slachtoffer was geworden van een misdrijf, deed men aangifte bij de praetor.
Die stelde aan het begin van zijn ambtsjaar een lijst van burgers op, die dat jaar als rechters optraden
(een jury bestaande uit burgers verdween na een tijdje om onduidelijke redenen). Zelf sprak een
praetor geen recht. Overigens konden alleen volwassen mannelijke burgers van goede reputatie een
aangifte doen. Hiermee ontstond gaandeweg de functie van openbaar aanklager. Rechtszaken waren
afhankelijk van particulier initiatief: er was geen officiële aanklager en als niemand aangifte deed, was
er ook geen vervolging.
Als er aangifte was gedaan, stelde de praetor een jury van tientallen rechters (iudices) samen. Na het
verdwijnen van de ‘burgerjury’, bestond de jury alleen uit senatoren. Later werden ook ridders
(equites) toegelaten (lex Acilia repetundarum)18. De jury bestond uit 50 tot 75 iudices en de praetor zat
deze voor. De jury had twee taken:
- Oordelen over het onrechtmatig gedrag van de beschuldigde
- Werd de beschuldigde ook schuldig bevonden, dan stelde de jury direct het boetebedrag vast.
o Dit systeem met een jury was een indrukwekkende demonstratie van ‘humanitas’,
oftewel: ‘het beschaafd behandelen van onderdanen was nog prijzenswaardiger dan
dat met medeburgers te doen’19, en al gauw paste men dit nieuwe systeem toe op
zoveel mogelijk rechtszaken.

IV.V Cognitio extraordianaria

Toen keizer Augustus in 27 v.Chr. het keizerrijk stichtte, stelde hij de voorwaarden om het strafrecht
evenveel te veranderen als andere bestuursvormen. Het resultaat, de cognitio extraordianaria, was
bedoeld om rechtssituaties te vergemakkelijken wanneer het gewone ius faalde. Het was de enige
vorm van procesvoering waarbij de rechtsspraak werd geleid door keizerlijke ambtenaren die optraden

17
In de Romeinse tijd waren ridders van lagere adel
18
Zie poena legis
19
Bauman, 2004, p.23

18
als vertegenwoordigers. In een relatief korte tijd werd deze procedurevorm doorgevoerd binnen het
hele Romeinse Rijk. Zelfs eerdere rechtsvormen, zoals het Formula-proces en quaestiones perpetuae,
werden vervangen door een rechtspraak waarin het keizerlijk gezag centraal stond en de rechtbanken
meer macht kregen.

Een andere verandering was dat de gedaagde ook kon worden veroordeeld als deze niet aanwezig was
én beide partijen in hoger beroep konden gaan bij een hogere partij of zelfs de keizer. De cognitio
extraordianaria gold niet alleen voor strafrecht, maar ook voor bijvoorbeeld privaatrecht 20.
De band met het publieke strafrecht is overigens nooit helemaal verbroken; hoe radicaal de
veranderingen ook waren, misdaden bleven ingedeeld onder de vastgestelde ‘ordo iudiciorum
publicorum’ (vier groepen die de rechtbanken verdeelden). 21

20
Recht van en tussen Romeinse burgers
21
Senatoren, ridders, mengeling van ridders en senatoren en rechters

19
IV.B De weg naar de rechtbank in Nederland
Als je in Nederland een rechtszaak wil beginnen, ga je eerst naar een rechtbank. Dat is een rechtbank
in het gebied waar jij woont. Wanneer je het niet eens bent met de uitspraak van de rechter, kun je
opnieuw een andere rechter naar jouw zaak laten kijken. Dan ga je ‘in hoger beroep’. Dat gebeurt bij
een gerechtshof, het dichtst bij jou in de buurt.
Voor zaken die te maken hebben met belastingrecht, bestuursrecht of economische zaken (voor
bedrijven bijvoorbeeld) ga je naar een speciaal gerechtshof (de Centrale Raad voor Beroep voor
bestuursrecht, de Commissie van Beroep voor het Bedrijfsleven voor economische zaken).
Voor sommige zaken, m.n. strafrecht, kun je daarna nog verder procederen en dat gebeurt bij de Hoge
Raad. Dan ga je niet in hoger beroep, maar ‘in cassatie’. De Hoge Raad bekijkt of het gerechtshof de
zaak volgens de juiste regels heeft behandeld. Men kijkt dus niet naar de inhoud van de zaak.

IV.VI Rechtsgang in Nederland

Kantonrechter
Voor overtredingen
Een rechter
Politierechter
Veelvoorkomende criminaliteit
Een rechter
Rechtbank Maximaal een jaar gevangenisstraf
Meervoudige kamer
Zware misdrijven
Drie rechters

In hoger beroep gaan

Gerechtshof

In cassatie gaan
Hoge Raad

Figuur 1

20
IV.VII De strafrechtszaak
De definitie van strafrecht kan als volgt worden uitgelegd 22:  
Het geheel van regels waarin is vastgelegd: 
- Welk gedrag is strafwaardig? (Welke strafbare feiten zijn er?) 
- Welke straffen worden er gegeven? 
- Hoe wordt de strafoplegging uitgevoerd? 
 
Centraal staat het straffen van bepaald gedrag, dat volgens de wet strafbaar is. Strafbare feiten bestaan
uit overtredingen en misdrijven. Een misdrijf is ernstiger dan een overtreding. Een overtreding is bijv.
een boete voor te hard rijden, fietsen zonder verlichting, winkeldiefstal. Een misdrijf is een zware
overtreding, bijv. mishandeling, verkrachting, moord.
 
In Nederland kent het strafproces twee fases:  
- Het voorbereidend onderzoek 
- Het onderzoek ter terechtzitting. Dit komt in een later hoofdstuk V.III ter sprake.
 

IV.VIII Voorbereidend onderzoek

Elke strafzaak begint met een opsporingsonderzoek, verricht door opsporingsambtenaren van de
politie en, afhankelijk van de omvang van de zaak, onder leiding van een OvJ. Een onderzoek kan pas
starten nadat er bij de politie aangifte is gedaan of een klacht is ingediend. In het Nederlands recht is
alleen het OM bevoegd tot strafvervolging. Dat heet het vervolgingsmonopolie.
Het onderzoeksdoel is duidelijkheid krijgen over de ware toedracht, het vinden van de mogelijke
dader(s) en het verzamelen van bewijs. Het resultaat van dit alles staat in het proces-verbaal. Dat is
een belangrijk stuk dat in het onderzoek ter terechtzitting gebruikt kan worden. 
Afhankelijk van het resultaat van het onderzoek bepaalt de OvJ of hij tot vervolging overgaat. Doet hij
dat niet, dan wordt de zaak geseponeerd.   

IV.IX Opportuniteitsbeginsel 
Dit betekent het uitgangspunt dat een OvJ zelf beslist of een strafbaar feit wordt vervolgd. Als de
officier beslist om niet te vervolgen, kan een belanghebbende daarover een klacht indienen bij het
gerechtshof met het verzoek alsnog opdracht te geven tot vervolging. 23

22
shorturl.at/goHIX
23
shorturl.at/efquD

21
IV.X Samenvatting
IV.X.I Samenvatting Romeinse deel
De manier waarop de Romeinen met het strafrecht omgingen, heeft vele ontwikkelingen moeten
doorgemaakt. Allereerst was het legio actis en daarna het Formula-proces. Door een conflict tussen
een plebejer en patriciër ontstond het iudicium populi; een strafrechtproces zonder rechtbank. Door
toenemende complexiteit bij politiek en bestuur ontstond een behoefte aan verandering. Dat kwam in
de vorm van de quaestiones perpetuae. Een andere wijziging was het poena legis: hier kwam in te
staan bij welke straf welke strafrechtelijke sancties hoorden en tenslotte veranderde keizer Augustus
het strafrecht drastisch met de cognitio extraordianaria als gevolg. Dit was de enige vorm van
procesvoering waarbij de rechtsspraak werd geleid door keizerlijke ambtenaren die optraden als
vertegenwoordigers
IV.X.II Samenvatting Nederlandse deel
In Nederland is het strafrecht momenteel wat minder ingewikkeld dan in de Romeinse tijd. De
rechtsgang bestaat uit drie stappen. Als eerst gaat men naar een rechtbank en als je het niet met het
vonnis eens bent, gaat men naar een gerechtshof. Is men het er nog steeds niet mee eens, is de derde
stap de Hoge Raad. Centraal staat het straffen van bepaald gedrag, dat volgens de wet strafbaar is. Het
strafproces kent twee fases, waarvan in deze deelvraag het voorbereidend onderzoek is uitgelegd.
Daarnaast wordt het begrip opportuniteitsbeginsel uitgelegd.

22
V Hoe verliep een (straf)rechtszaak?
V.A Een strafrechtszaak in Rome
In de vorige deelvragen beschreef ik de ontwikkeling van het (straf)recht. Bij deze deelvraag ga ik
dieper in op de iudicium populi en de iudicia publica, omdat die een goede indruk geven van het
verloop van een strafrechtszaak in de Romeinse tijd.

V.I Iudicium populi

Een strafproces verliep als volgt24:
I. De tribuun voerde een vooronderzoek uit (anquisitio), waarna hij de beschuldigde
(verdachte) voor de volksvergadering brengt.
Dit onderzoek werd gehouden in drie sessies (contiones) op verschillende dagen
waarbij een groot publiek kwam opdagen
De tribuun stelde een straf voor. Als het een boete betrof, noemde hij ook meteen het bedrag.
II. Na het horen van toespraken volgden er drie marktdagen (trinundinum) voordat het
volk zou stemmen over het voorstel. Aanvragen voor een tweede zitting waren er wel,
maar leden van de vergadering die dat voorstelden, kregen vaak een boete. Wanneer
twee derde van de vergadering klaar was om te stemmen, werd het een derde deel dat
er nog niet klaar voor was, verwijderd uit de vergadering 25.
III. De stemming gebeurde als volgt:
- Leden van de vergadering kregen een stembiljet van hout dat aan twee kanten
beschreven was met inkt. Aan één kant stond een C voor condemno (schuldig) en
aan de andere kant een A voor absolvo (onschuldig).
- Leden moesten de letter die zij niet wilden, vernietigen, of allebei de letters
vernietigen wanneer zij blanco wensten te stemmen.
- Uiteindelijk haalde een door het lot verkozen lid de stembiljetten uit de pot en las
ze voor, waarna ze aan de praetor werden overhandigd.
IV. Aan het einde van elke sessie legde de tribuun een straf op en vroeg hij de verdachte
of hij schuld bekende
V. Hierna waren er twee mogelijkheden:
- Als de verdachte bekende, dan bleef het vonnis staan en werd de verdachte direct
veroordeeld.
- Als de verdachte drie keer ontkende, kwam er een vierde zitting tijdens een
(volks)vergadering, de quarta accusatio.

24
Bauman, 2004, p.10
25
Powell & Paterson, 2004, p.71

23
 - Als de tribuun de doodstraf voorstelde, kwam het volk bij elkaar als comitia
centuriata.
- Als het een sub-straf was (boete of multa), kwamen 35 stammen bijeen als de
comitia tributa. Doordat het publiek hun mening al had geuit in de contiones,
werd er niet gediscussieerd in deze vergaderingen. Het enige wat de leden
moesten doen, was stemmen over het vonnis betreffende de boete.

Destijds speelde religie een belangrijke rol in de context van een proces. Men geloofde dat goden
alwetend waren en daarom achtte men een ontkenning onwaarschijnlijk. De goden zouden immers
veel zwaarder straffen.
Door middel van provocatio (een van de rechtswetten, doorgevoerd tussen 509 en 184 v.Chr.) kon de
beschuldigde in hoger beroep gaan tegen de volkstribuun.
Opvallend: er was geen vaste straf; het vonnis was afhankelijk van het oordeel van de tribuun en de
goedkeuring van het volk daarop.
Dit systeem was populair en veelgebruikt tot aan het midden van de tweede eeuw v.Chr.

V.II Iudicia publica

Een strafproces verliep als volgt26:

I. Ten eerste was er een voorafgaande hoorzitting voor de praetor, die was aangesteld als
voorzitter van de rechtbank. Hierbij beoordeelde hij of de zaak te beantwoorden was
via de wet. Was dit het geval, werd er officieel aangifte gedaan bij de praetor. Was dit
niet het geval, werd de zaak meteen geseponeerd.
Wanneer dit gebeurde, startte de volgende procedure.
- De praetor koos ad hoc een rechter en een jury. De jury bestond uit 50 tot 75
iudices, voorgezeten door de praetor. De namen van de juryleden werden
getrokken uit een album, bijgehouden door de praetor.
- In de tweede fase hoorde men de advocaten en ondervroeg men de getuigen. Een
advocaat stemde zijn strategie af op de samenstelling en opleidingsniveau van de
jury.
Over het algemeen was de procedure eenvoudig27:
- Er was de openingstoespraak of algemene toespraken voor de openbare
aanklager. Het is onduidelijk wie deze uitspraken deed. Daarop volgde een
antwoord van de verdediging en vervolgens werden getuigen verhoord.
- De rechtbank ging hierna direct over tot stemming; er waren geen afsluitende
toespraken, samenvatting en er was geen officieel beraadslaging.

26
Bauman, 2004, p.24
27
Powell & Paterson, 2004, p.30-32

24
 - Het stemmen ging hetzelfde als in de tijd van de iudicium populi, met een
uitzondering. Naast condemno (schuldig) en absolvo (onschuldig), was er ook de
mogelijk om non liquet (niet duidelijk/niet bewezen) te stemmen.
- De praetor maakte de uitslag van de stemming bekend, door de woorden fecisse
videtur (hij lijkt het gedaan te hebben) of non fecisse videtur (hij lijkt het niet
gedaan te hebben)28 te zeggen.

De zittingen vonden plaats in het Forum in de open lucht.

28
Bauman, 1996, p.25

25
V.B Een strafrechtszaak in Nederland
In Nederland is het strafproces een stuk uitgebreider dan het strafproces in de Romeinse tijd. Omdat er
heel veel over bekend is, zal ik hier dan ook dieper op ingaan.
Het Nederlands strafproces kan men onderverdelen in twee fases: het voorbereidend onderzoek 29 en
het onderzoek ter terechtzitting. Het laatstgenoemde zal ik hieronder bespreken.

V.III Wat betekent het ‘onderzoek ter terechtzitting’? 

Dat onderzoek begint zodra de zaak in de zittingszaal is uitgeroepen. Na het verschijnen van de
verdachte, worden de persoonlijke gegevens van de verdachte opgelezen.
Daarna leest de OvJ de tenlastelegging voor en wordt de verdachte ondervraagd, die niet verplicht is
tot antwoorden. De rechter, tevens de voorzitter van de rechtbank, ondervraagt de verdachte op basis
van het dossier, met daarin bijvoorbeeld de processen-verbaal (een officieel verslag van de politie met
belangrijke feiten)30. Ook de OvJ en de advocaat mogen vragen stellen. Als er getuigen of deskundigen
zijn, kunnen die worden bevraagd en ook het slachtoffer mag gebruik maken van zijn spreekrecht.  
Nadat het eventueel strafrechtelijk verleden en de persoonlijke achtergrond van de verdachte is
besproken, is de OvJ aan het woord. Deze zet de feiten op een rij, geeft zijn mening over het bewijs en
eist op grond daarvan een bepaalde straf (requisitoir) 31. Daarna kan de advocaat daarop reageren en
komt nog een keer op voor de belangen van zijn cliënt en als allerlaatste krijgt de verdachte het woord.
Hierna wordt het onderzoek ter terechtzitting afgesloten.  
Om het tenlastegelegde feit goed te beoordelen, kan de rechter vier materiële vragen beantwoorden 32,
die hieronder in de figuur zijn weergegeven. Op basis van de laatste vraag (‘welke straf of
maatregel?’) moet de rechter bepalen welke straf of maatregel aan de verdachte zal worden opgelegd.
De rechter is niet formeel verbonden aan de strafeis (requisitoir) van het OM, maar deze speelt wel een
belangrijke rol in zijn oordeelsvorming. Verder zal de rechter rekening houden met de straffen die in
het verleden in vergelijkbare zaken zijn opgelegd. 33
Ná de rechtszitting bespreekt de rechtbank het te wijzen vonnis en de motivering daarbij. Dat noemt
men ‘raadkameren’ en dat is geheim.

Vier materiële
vragen:

Figuur 2

Feit te Feit te Dader Welke straf of

bewijzen? kwalificeren? strafbaar? maatregel?
29
Zie hoofdstuk IV.VIII
30
shorturl.at/BGK68
31
shorturl.at/FUV28
32
Zie hoofdstuk III.V.I
33
Verheugt, 2018, p.540

26
V.IV Samenvatting
Doordat deze deelvraag stapsgewijs is opgebouwd, is er geen samenvatting.

27
VI Wat is de rol van de verdachte?
VI.A Wat was de rol van de verdachte bij de Romeinen?
Een belangrijke hoofdrolspeler in het strafproces is de verdachte. Hieronder beschrijf ik wat er zich
afspeelde rondom de verdachte.

Romeins strafrecht berechtte de mens als individu. Men vervolgde niet een groep verdachten, maar
separate leden van die groep. Als iemand dus bijvoorbeeld iets had gestolen, was men automatisch
verdachte. Echter, men hanteerde een aantal voorwaarden voordat iemand als verdachte aangemerkt
kon worden. Als eerst zal ik deze voorwaarden kort beschrijven, waarna ik verder in ga op de
uitzonderingen en bijzondere omstandigheden.

VI.I De verdachte
- Een Romeinse verdachte moest in leven zijn, op één uitzondering na: als er sprake was van
perduellio (hoogverraad) kon men ook een overleden persoon als verdachte berechten.
- Erfgenamen konden ook worden aangeklaagd; uiteraard niet voor een misdrijf, maar voor de
‘onrechtvaardige verrijking van de nalatenschap’ 34.
- Dieren konden niet strafrechtelijk worden aangeklaagd. Echter, het gedrag van het dier kon
zijn eigenaar wel tot herstel dwingen. Dit kun je vergelijken met de moderne vorm van tbs
(terbeschikkingstelling35).

VI.I.I Personen met uitzonderingen

- Kinderen jonger dan 7 jaar waren uitgesloten van strafrechtelijke aansprakelijkheid. Zij
zouden nog niet in staat zijn om iets met opzet verkeerd te doen (dolus).
- Kinderen vanaf 7 jaar tot aan hun puberteit (ca. 15 jaar) hadden vanwege hun leeftijd ‘het
vermoeden’ in hun voordeel en dit beschermde hen ook vaak tegen marteling.
- Minderjarigen (ouder dan puberteit, jonger dan 25 jaar), zouden wellicht nog voordeel kunnen
halen uit het feit dat ze een ‘gebrek aan meerderjarigheid’ hebben.
- Krankzinnigen zouden niet in staat zijn een misdrijf te begaan. De Romeinen hadden
overigens nog wel eens moeite om te bepalen of en in welke mate iemand krankzinnig was.
- Magistraten genoten tijdens hun ambtstermijn immuniteit voor aanklachten.
- Het was de plicht van burgers om de wet te kennen. Men hield echter rekening met het feit dat
de bevolking op het platteland moeilijker aan die kennis kon komen.

34
Robinson, 1995, p.16
35
https://shorturl.at/ajwJ0

28
VI.I.II Medeplichtigen
In de Romeinse tijd kon men op twee manieren medeplichtig zijn:

I. ‘Partner in crime’; beide hebben deelname aan het strafbaar feit.

II. ‘Hulpje’; men wist ervan of zorgde ervoor dat het strafbaar feit uitgevoerd kon worden.

In het Romeinse recht moest de medeplichtige ook de intentie hebben het strafbaar feit te begaan. Zo
kon men hem medeplichtig verklaren. Een medeplichtige kreeg vaak een minder erge straf dan de
hoofdverdachte. Iemand die niet in staat was tot dolus, kon ook geen medeplichtige zijn.

VI.I.III Aansprakelijkheid
- Om een misdaad te begaan, moest de daad ook echt zijn gepleegd (actus reus). Als er wel een
strafbaar feit gepland was, maar niet is uitgevoerd, is ook niemand aansprakelijk.
- Als men wist wie de dader was bij een misdrijf (bijvoorbeeld diefstal), maar deze niet
aanwees, werd men niet aansprakelijk gehouden. Bij zeer ernstige misdrijven (bijvoorbeeld
(vader)moord), was dat wel het geval.
- Iemand verzoeken iets onwettigs te doen, schept ook aansprakelijkheid.
- Een ongelukkig ongeval bracht geen strafrechtelijke aansprakelijkheid met zich mee.

VI.I.IV Verweer en verzachtende omstandigheden

Dit zijn de algemeen erkende verweermiddelen, die strafrechtelijke gevolgen van een daad geheel of
gedeeltelijk verzachten:

- Zelfverdediging, maar dit moest wel minimaal zijn; men mocht de ander uiteraard niet direct
vermoorden.
- Als er sprake was van een ‘crime passionel’. Stel dat een man zijn vrouw vermoordt, omdat
hij haar had betrapt op overspel, werd dit algemeen aanvaard als verzachtende
omstandigheden.
- Dronkenschap. Het is niet duidelijk of in deze tijd ook drugs gebruikt werden.

29
VI.B Wat is de rol van de verdachte in Nederland?
In dit onderdeel van de deelvraag beschrijf ik hoe men binnen de Nederlandse rechtspraak de rol van
de verdachte beschouwt.

VI.II De verdachte
In ons strafrecht kan het alleen tot veroordeling komen als de dader het strafbare feit kan worden
verweten. Van een officieel strafbaar feit en strafbare dader is pas sprake als aan de volgende drie
voorwaarden is gedaan:

I. De gedraging valt onder alle bestandsdelen36 van een delictsomschrijving.

II. De gedraging is wederrechtelijk.37
III. De gedraging moet de dader te verwijten zijn.

VI.II.I Medeplegen
Voor strafbaarheid tussen daders is vereist dat tussen hen een bewuste en nauwe samenwerking heeft
bestaan en dat ieder van hen een wezenlijke bijdrage heeft geleverd aan het delict.

VI.III.II Medeplichtigheid
De wet omschrijft dit als degenen die opzettelijk behulpzaam zijn bij het plegen van een misdrijf, en
degenen die opzettelijk gelegenheid, middelen of inlichtingen verschaffen tot een misdrijf.

VI.II.III Verzachtende omstandigheden

- Overmacht als noodtoestand. In de wet luidt dit als ‘Niet strafbaar is hij die een feit begaat
waartoe hij door overmacht is gedwongen.’
- Noodweer. Dit lijkt erg veel op overmacht als noodtoestand, maar bij noodweer gaat het
vooral over de ‘noodzakelijke verdediging van eigen of eens anders lijf’ 38. Men bevindt zich
dus in een noodsituatie die (zelf)verdediging of acute hulp aan anderen vereist.
- Wettelijk voorschrift. Als iemand een wettelijk voorschrift opvolgt en daarmee tegelijkertijd
een strafrechtelijk voorschrift schendt, is hij niet strafbaar. Daarmee gaat de wet dus boven
een strafrechtelijk voorschrift.
- Ambtelijk bevel. Men kan niet worden gestraft als handelingen op gezag van de overheid
worden verricht.

VI.II.IV Personen met uitzonderingen

- Kinderen jonger dan 12 jaar kunnen niet strafrechtelijk worden vervolgd.
- Bij zaken met kinderen tussen 12 en 18 jaar, wordt de zaak voor de kinderrechter gebracht.
- Adolescenten (tussen 16 en 23 jaar) krijgen soms een bijzondere behandeling.

36
Gedragingen en voorwaarden waaronder het feit strafbaar is
37
Elk strafbaar feit moet in strijd zijn met het recht
38
Verheugt, 2018, p.490

30
Het uitgangspunt is dat jongeren van 16 en 17 jaar worden berecht volgens het jeugdstrafrecht en
jongeren van 18 tot 23 jaar volgens het volwassenenrecht. Echter, de rechter kan op grond van de ernst
van het delict en de persoonlijkheid van de verdachte van dit uitgangspunt afwijken.

Het is ook mogelijk om jongeren van 16 en 17 te bestraffen als volwassenen en een adolescent tussen
18 en 23 een jeugdstraf op te leggen.

VI.III Samenvatting
VI.III.I Samenvatting Romeinse deel
Romeinen berechtte de mens als individu. Ze hadden relatief veel regels als het gaat om kinderen en
jongeren. Daarnaast waren de eisen waaraan iemand aan moest ‘voldoen’, om als verdachte te worden
geacht, bijzonder; er kon in een bepaalde uitzondering zelf een dode man worden berecht. De
Romeinen hadden duidelijk onderscheid in medeplichtigen; zo was er de ‘partner-in-crime’ en het
‘hulpje’. Daarnaast hadden ze wat betreft aansprakelijkheid precieze regels. Tenslotte wordt verweer
en verzachtende omstandigheden besproken.

VI.III.II Samenvatting Nederlandse deel

In dit deel van de deelvraag, ben ik ingegaan op de Nederlandse rol van de verdachte. In Nederland is
er een duidelijk onderscheid tussen medeplegen en medeplichtigheid. De regels rondom kinderen
hebben overeenkomsten met het Romeins strafrecht en tenslotte wordt er nog even ingegaan op de
verzachtende omstandigheden, waarvan noodweer de belangrijkste is.

31
VIII Discussie
VII.I Deelvraag 1
De wetgeving in de Romeinse tijd is begonnen met de Wetgeving van de Twaalf Tafelen. Hierin
beschreef men kort en bondig het ius civile. Dit ius civile is enigszins vergelijkbaar met het moderne
civiel recht. Beide gaan over het recht van de burger, zoals familie- en goederenrecht. Er zijn nu twee
soorten rechters (kanton en civiel) en meerdere onderwerpen die onder dit recht vallen. Daarnaast zijn
er vanaf ca. de tweede eeuw n.Chr. verschillende codici geschreven. Doordat deze bestaan uit een
verzameling van verschillende codificaties, is het toch niet helemaal hetzelfde als het hedendaagse
wetboeken. Deze moderne wetboeken zijn te onderscheiden in slechts twee categorieën: het burgerlijk
wetboek en strafwetboek. Hierin staan honderden wetten die met elkaar te maken hebben, terwijl in de
Romeinse tijd deze wetten van elkaar konden verschillen. Dit heeft ook te maken met het feit dat we
nu een onderscheid hebben tussen drie soorten rechten (straf-, bestuurs-, en civiel recht) en hier in de
tijd van de Romeinen nog geen sprake van was.

VII.II Deelvraag 2
Tijdens de opkomst van het recht door het legis actio, was (straf)recht erg religieus ingericht. De
pontifex mocht als enige recht spreken, omdat hij als enige de wil van de goden zou kennen, en
daarmee ook het recht. Tegenwoordig speelt religie geen enkele rol meer in de rechtspraak. De
iudicium populi en iudicia publica hebben weinig tot geen overeenkomsten meer met de hedendaagse
vorm van rechtspraak, maar het cognitio extraordianaria wel. De grootste overeenkomst is dat er in
beide tijden een bestuursambtenaar is die het hele proces leidt. Vroeger was dat de
keizer/bestuursambtenaar, nu is dat een rechter. Een belangrijk verschil is dat rechters nu te allen tijde
onafhankelijk moeten zijn. De poena legis kan je vergelijken met het moderne strafwetboek. In beide
staat nauwkeurig uitgelegd welke strafrechtelijke sanctie bij welke straf hoort.

Over het algemeen kan men een duidelijke ontwikkeling zien in het recht, waarvan de laatste grote
verandering, de cognitio extraordianaria, het meest op de moderne Nederlands rechtsgang lijkt van
vandaag de dag.

VII.III Deelvraag 3
Deze kortere deelvraag beschrijft de gang van zaken ter zitting. Ik benoem een aantal verschillen en
overeenkomsten:

Ten tijde van het iudicium populi waren er nog geen gerechtsgebouwen; die ontstonden in de periode
van de iudicia publica. Aan deze verandering hebben wij onze moderne rechtbanken te danken. In
zowel de Romeinse tijd als nu heeft een verdachte de mogelijkheid zich te laten vertegenwoordigen
door een advocaat. In de tijd van de iudicia publica was een proces democratischer dan nu. Immers,
het volk/jury mocht meebeslissen. In deze tijd is dat niet het geval. Daarentegen was religie toen erg
belangrijk en nu helemaal niet meer. Tegenwoordig is rechtspraak onafhankelijk; men beschouwt dat

32
als een groot goed. In de Romeinse tijd leek dat niet zo van belang. Afhankelijk van het misdrijf, kan
een rechtszaak nu ook meerdere dagen, soms zelfs jaren duren. In de Romeinse tijd was dit een
maximaal een paar dagen.

VII.IV Deelvraag 4
In deze deelvraag gaat de aandacht specifiek naar de verdachte in een strafproces. Opvallend vind ik
de overeenkomsten ten aanzien van kinderen en jongvolwassenen. In beide rechtssystemen houdt men
per leeftijdscategorie rekening met hun intentie, levenservaring en verantwoordelijkheidsbesef. Ook
het aspect medeplichtigheid komt op grote lijnen overeen tussen beide rechtssystemen; hooguit
verwoordt men het anders.

Grote verschillen kom ik tegen als het gaat om verzachtende omstandigheden. In de Romeinse tijd
beschrijft men concrete voorbeelden; dit beschrijft men niet in de huidige tijd. Naar mijn idee zie je
hier ook het resultaat van de maatschappelijke ontwikkeling gedurende de jaren als men schrijft over
wettelijke voorschriften en ambtelijke bevelen. Het grootste verschil echter zie ik in het beschrijven
van aansprakelijkheid in de Romeinse tijd, terwijl dat in deze tijd totaal ontbreekt.

VII.V Over het algemeen

Het recht is in de tijd tussen Cicero en nu is sterk veranderd. In dit profielwerkstuk zijn een aantal
verschillen naar voren gekomen, die ik in dit hoofdstuk apart zal bespreken. Dit gebeurt aan de hand
van de volgende thema’s:
- Onafhankelijkheid
- Transparantie
- Vakkundigheid

VII.I Onafhankelijkheid
In Nederland is de onafhankelijkheid van een rechter binnen de rechtspraak het allerbelangrijkst. Er is
geen sprake van vriendjespolitiek en belangrijke functies kunnen niet zomaar worden weggegeven aan
kennissen. In de Romeinse tijd gebeurde dat nog wel eens, bijvoorbeeld bij een praetor.

VII.II Transparantie
Transparantie is een punt waar wellicht op is ingeleverd, afhankelijk van hoe je ernaar kijkt.
Tegenwoordig worden zittingen nauwgezet bijgehouden door de griffier en zijn er op rechtspraak.nl
vonnissen en arresten te vinden van veel zaken. Op die manier konden Romeinen hun rechtspraak niet
bijwonen. Het Romeinse strafrecht daarentegen, was wel democratischer geregeld: door het voor te
leggen aan volksvergaderingen (jury’s) was er een actieve mate van participatie, iets wat de
transparantie van het recht ten goede kan komen.

33
VII.II Vakkundigheid
In de Nederlandse tijd wordt er minder overgelaten aan het lot. Waar bijvoorbeeld jury’s in de
Romeinse tijd door het lot werden gekozen en het dus soms een kwestie van geluk was welk oordeel
zij zouden vellen, zijn Nederlandse rechters vakkundig opgeleid om hun werk zo goed mogelijk uit te
voeren. Dat gaat uiteraard gepaard met een objectievere blik dan bij de Romeinen. Daar konden
emoties nog wel eens overheersen, iets waar de advocaten in hun oraties dankbaar gebruik van
maakten.39

39
Zie Bouma, 2021 (profielwerkstuk van mijn broer :)

34
VIII Conclusie
Bij deze conclusie formuleer ik een antwoord op de hoofdvraag:

“Wat is het onderscheid tussen het klassieke strafrecht in de Romeinse tijd en het
moderne Nederlandse strafrecht?”

Het onderscheid is op een aantal manieren toe te lichten:

- In tegenstelling tot de huidige rechtspraak, speelde in de Romeinse tijd religie een belangrijke rol.
- De onafhankelijkheid van rechters was in de Romeinse tijd niet zo belangrijk als nu.
- In beide rechtssystemen is de bescherming voor kinderen nagenoeg gelijk.
- Gedurende een bepaalde periode was er juryrechtspraak in de Romeinse tijd. Dit in tegenstelling
tot het Nederlandse recht, waar hier geen sprake van is. Dit zegt iets over het democratisch
karakter.
- In Nederland besteedt men erg veel aandacht aan de opleiding van rechters. In het Romeinse recht
was dit niet het geval.

35
IX Bibliografie
IX.I Boeken
Powell, J. G. F., & Paterson, J. (2004). Cicero the Advocate. Oxford University Press on

Demand.

Robinson, O. F. (2001). The Criminal Law of Ancient Rome. Johns Hopkins University Press.

Kunkel, W. (1972). Geschiedenis van het Romeinse recht.

Geerts, G. et al., (1991), van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse Taal. Van Dale.

Verheugt, J. W. P. (2018). Inleiding in het Nederlandse Recht.

IX.II Sites
https://www.rechtspraak.nl/Organisatie-en-contact/Rechtsgebieden/Bestuursrecht
https://www.sdu.nl/content/strafrecht
https://www.rechtspraak.nl/Organisatie-en-contact/Rechtsgebieden/Civiel-recht
https://cicerogaatverder.nl/themas/strafrechtspraak/
https://www.sdu.nl/content/content/strafrecht/materieel-strafrecht
https://www.sdu.nl/content/strafrecht
https://www.rechtspraak.nl/Organisatie-en-contact/Rechtsgebieden/Strafrecht
https://www.rechtspraak.nl/juridische-begrippen/Paginas/opportuniteitsbeginsel.aspx#:~:text=Wat
%20is%20een%20opportuniteitsbeginsel%3F,opdracht%20te%20geven%20tot%20vervolging.
https://www.vraaghetdepolitie.nl/politiewerk-en-boetes/arrestatie-en-verhoor/wat-is-een-proces-
verbaal.html
https://www.om.nl/documenten/vragen-en-antwoorden/wat-is-een-requisitoir-en-een-pleidooi
https://www.worldsupporter.org/nl/chapter/39533-rechtsgeschiedenis-geleerd-recht
http://www.rechtshistorie.nl/romeins-recht#:~:text=Het%20Romeins%20recht%20is%20eerst,die
%20zij%20over%20goederen%20uitoefenen.
https://www.worldhistory.org/Corpus_Juris_Civilis/
https://www.slimstuderen.nl/uploads/inkijkexemplaar/Romeins%20Recht%20(2018-2019)%20-
%20Inkijkexemplaar.pdf
https://www.wikiwand.com/en/Codex_Hermogenianus
https://en.unesco.org/memoryoftheworld/registry/391
http://www.quickprinter.be/R10.pdf
https://www.britannica.com/topic/Roman-law/The-law-of-Justinian
https://carolashby.com/crime-and-punishment-in-the-roman-empire/#:~:text=The%20Roman
%20approach%20to%20criminal,conviction%20might%20commit%20suicide%20instead.
https://www.bbc.co.uk/bitesize/topics/z8w3n9q/articles/zq36qfr#:~:text=The%20Romans
%20designed%20their%20punishments,of%20prisoners%2C%20making%20escape%20difficult.

36
X Bijlagen
X.I Verklarende woordenlijst

absolvo ‘onschuldig’; bij stemming tijdens rechtszaak

actio in factum geschil staat niet in de wet, maar wordt berecht op
voorspraak van de praetor
actio utilis geschil staat in de Wetgeving van de Twaalf Tafelen en
wordt berecht
actus reus een misdaad
anquisitio vooronderzoek
condemno ‘veroordeeld’; bij stemming tijdens rechtszaak
cognitio extraordianaria voorwaarden om het strafrecht aan te passen
comitia centuriata volksvergadering, bij voorstel doodstraf
comitia tributa 35 stammen, bijeengekomen om te stemmen over het vonnis,
betreffende de boete
decemviri legibus scribundis commissie van tien mannen die ‘de Wetgeving van de
Twaalf Tafelen’ schreef
dolus iets met opzet doen
duodecim tabulae Wetgeving van de Twaalf Tafelen
fons omnis publici privatique iuris grondslag van het Romeinse rechtsleven
Formula-proces nieuw proces om (potentiële) rechtszaken te behandelen
humanitas het beschaafd behandelen van onderdanen was nog
prijzenswaardiger dan dat met medeburgers te doen
ius civile burgerrecht; normen die voor het recht van de individuele
burger van doorslaggevende betekenis waren
ius commune recht, gebaseerd op Romeinse wetgeving en van toepassing
op alle Europeanen, ongeacht nationaliteit
ius gentium universeel recht
iudicium populi proces door magistraten en volk
ius praetorium het recht van de praetor
legis actio het traject tot aan zitting
lex Acilia repetundarum wet die ridders een plek in de juryrechtbank gaf
lex Calpurnia wet die permanente juryrechtbanken voorschreef
lex citandi wet die bepaalt welke juristen geciteerd mogen worden
tijdens een rechtszitting
lex posterior derogat legi priori de nieuwste wet ontkracht de oudere
ordo iudiciorum publicorum vier groepen die de rechtbanken verdeelden
patriciër Romeinse elite
perduellio hoogverraad
plebejer het normale volk
poena legis straf van de wet
pontifex rechtsprekende priester
praetor belangrijke bestuurder
provocatio rechtswet waardoor de beschuldigde in hoger beroep kon
gaan tegen de volkstribuun
quaestiones perpetuae permanente juryrechtbanken
trinundinum drie marktdagen: tijd tussen pleidooien (toespraken) en
publiek stemming tijdens rechtszaak

37
 X.II Logboek

Medio mei 2021 (20 min) Meneer Janssen gevraagd om begeleider te worden.
Onderwerp nog onbekend.
Paar weken later kondigde meneer Janssen aan dat hij van baan ging wisselen. Hierdoor moest ik op
zoek naar een nieuwe begeleider.
Medio juni 2021 (20 min) Meneer Paagman gevraagd om begeleider te worden.
Hij gaf aan dat hij te weinig over het onderwerp wist,
dus raadde aan iemand anders te vinden.
Medio november 2021 (15 min) Afspraak met meneer Meens; of hij mijn begeleider
wilde worden.
23 november 2021 (45 min) Met meneer Meens over onderwerp gehad; streven
naar filosofie uit de oudheid, dus hierover informatie
opzoeken
1 december 2021 (45 min) In dalton bij meneer Meens verder over onderwerp
gehad: filosofie wordt het niet, te breed.
Ik heb vanaf januari 2022 tot aan juni 2022 niet bijgehouden hoelang ik aan mijn profielwerkstuk heb
gewerkt. Ik kan me herinneren dat ik rond deze tijd bezig was een onderwerp uit te kiezen. Omdat ik
geen specifieke registratie heb, zal ik hier een schatting doen.
Januari 2022 – juni 2022 (5 uur) Nagedacht en informatie opgezocht over een mogelijk
onderwerp. Wellicht iets met religie?
Tijdens de zomervakantie heb ik wederom niet exact bijgehouden hoeveel tijd ik eraan kwijt ben
geweest. Daarom heb ik hier weer een schatting gemaakt.
Zomervakantie 2022 (4 uur) Met papa, mama en Maurits meerdere keren
besproken, onderwerp gaat richting strafrecht.
Eind augustus 2022 (1 uur) Onderwerp officieel: Een romeinse strafrechtszaak
vergelijken met een Nederlandse strafrechtszaak.
7 september 2022 (4 uur) Uitzoeken van twee zaken (Romeins en Nederlands).
8 september 2022 (1,5 uur) Zaken officieel en eerste hoofdvraag en deelvraag
bedacht.
9 september (45 min) Met meneer Meens over zaken gehad; Nederlands
zaak (Peter R. de Vries) niet handig, vanwege
onvolledigheid. Andere zaak zoeken.
14 september 2022 (45 min) In dalton naar andere Nederlandse zaak gezocht (Derk
Wiersum?).
15 september 2022 (1,5 uur) Informatie gezocht naar zaak Wiersum.

38
 16 september 2022 (45 min) In dalton met meneer Meens over principe van de
zaken gehad: is het wel handig? Verschillen tussen
Romeinse en Nederlandse zaken te groot. Besloten om
geen aparte zaken te vergelijken. Romeinse en
Nederlandse strafrecht in algemeen vergelijken.
Vanaf zondag 18 september 2022 is mijn wereld compleet veranderd. Door enorm persoonlijk verdriet,
kon ik pas vanaf januari mijn profielwerkstuk weer oppakken. Dit is allemaal in overleg met mevrouw
Sturmans gegaan.
1 januari 2023 (1 uur) Hoofdvragen en deelvragen weer bekeken en samen
met Maurits beetje veranderd.
5 februari 2023 (2 uur) Deelvraag 2, Nederlandse deel, informatie opgezocht.
6 februari 2023 (1 uur) Deelvraag 2, Nederlandse deel, informatie opgezocht.
8 februari 2023 (1,5 uur) Deelvraag 1 informatie opgezocht.
12 februari 2023 (4 uur) Deelvraag 1 zoveel mogelijk uitwerken.
13 maart 2023 (3,5 uur) Deelvraag 2 Nederlandse deel uitwerken en informatie
over Romeinen opgezocht.
14 maart 2023 (3,5 uur) Deelvraag 2 Nederlandse deel uitwerken.
15 maart 2023 (3 uur) Deelvraag 1 uitwerken + aantekeningen Maurits
overgenomen.
Rond deze tijd was afgesproken met mevrouw Sturmans dat 7 april de inleverdatum zou worden. Omdat
ik niet helemaal op schema lag, heb ik vanaf hier een eindsprint genomen. Sommige dagen heb ik er bizar
veel aan gewerkt, dus benadruk ik bij deze dat alle uren die ik heb genoteerd, echt waar zijn.
16 maart 2023 (1,5 uur) Aan lay-out begonnen van hele profielwerkstuk.
17 maart 2023 (1 uur) Aan deelvraag 2 gewerkt.
21 maart 2023 (1,5 uur) Opmerkingen van meneer Meens verwerkt.
30 maart 2023 (1,5 uur) Op school afgesproken dat meneer Paagman mijn
‘hoofdbegeleider’ wordt. Dit kwam handiger uit voor
mijn examens.
31 maart 2023 (4 uur) Verder met deelvraag 3.
4 april 2023 (8 uur) In lokaal 46 (toevallig uw lokaal), heb ik na mijn
laatste toets in de toetsweek, mijn hele middag
gespendeerd aan mijn profielwerkstuk. Alle
deelvragen gedaan, door middel van de boeken die
Maurits had geleend van de bibliotheek van Radboud.
In de toetsweek had ik met mevrouw Sturmans afgesproken dat de inleverdatum was verschoven naar
18 april. Ik redde het anders echt niet, met name door de toetsweek.
5 april 2023 (1 uur) Inleiding geschreven.

39
6 april 2023 (2 uur) Deelvraag 3 verdere informatie opgezocht.
9 april 2023 (1 uur) Kort van deelvraag 3 proberen er een lopend verhaal
van te maken.
12 april 2023 (3,5 uur) Maurits ingeschakeld voor hulp lay-out en
verdergegaan met deelvraag 2, Romeinse deel.
13 april 2023 (50 min) In dalton bij meneer Meens voor bespreken
aanmerkingen en deze noteren.
14 april 2023 (1,5 uur) Zoveel mogelijk aanmerkingen van meneer Meens al
verwerken. Deelvraag 4 informatie opschrijven.
15 april 2023 (8 uur) Mama en Maurits meegekeken naar deelvragen en hun
opmerkingen verwerkt. Deelvraag 1 en 2 definitief
opgestuurd.
16 april 2023 (8 uur) Aan deelvraag 3 gewerkt: wordt steeds meer lopend
verhaal. Conclusie en discussiehoofdstuk krijgen ook
meer vorm. Deelvraag 3 definitief opgestuurd.
17 april 2023 (5 uur) Laatste punten(!) op de i zetten.
18 april 2023 (40 min) Met Maurits allerlaatste dingen besproken wat betreft
voetnoten. Deelvraag 4, en hiermee heel mijn
profielwerkstuk, definitief opgestuurd.

In totaal: 87 uur en 9 minuten aan mijn profielwerkstuk gewerkt.

40