Przekaz energii podczas rozładowywania

kondensatora

Wprowadzenie
Przeczytaj
Symulacja interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Przekaz energii podczas rozładowywania kondensatora

Czy to nie ciekawe?

Kondensator jest urządzeniem służącym do magazynowania energii. A skoro magazynuje
energię, to powinien też ją oddać, w odpowiednim momencie. Takie oddanie energii
z kondensatora nazywamy jego rozładowaniem. W jaki sposób dochodzi do tego
rozładowania? Jak wygląda oddanie energii? Czy zawsze rozładowanie kondensatora jest
zjawiskiem pożądanym?

Tego dowiesz się w tym e‐materiale.

Rys. a. Lustrzanka dwuobiektywowa z fleszem z lat czterdziestych XX w. [Źródło: John Kratz from Burlington
NJ, USA, CC BY-SA 2.0, via Wikimedia Commons]

Twoje cele

W tym materiale:

przeanalizujesz sposób, w jaki energia zostaje zmagazynowana w kondensatorze,

dowiesz się, jakie są sposoby uwolnienia tej energii,
poznasz przykłady przekazu energii podczas rozładowywani a kondensatora,
zastosujesz zdobytą wiedzę do rozwiązywania zadań.
Przeczytaj

Warto przeczytać
Kondensator służy do magazynowania energii. Najprostszy sposób opisu budowy
kondensatora to taki, że jest to to układ dwóch równoległych do siebie płyt
przewodzących. Najprostszym typem kondensatora jest kondensator płaski. Schematyczny
model kondensatora płaskiego przedstawiono na Rys. 1.

Rys. 1. Rysunek poglądowy kondensatora płaskiego

Aby naładować kondensator możemy na przykład podłączyć go do baterii, która będzie

źródłem napięcia. Sytuację taką pokazano na Rys. 2.
Rys. 2. Schemat kondensatora podłączonego do źródła napięcia

Podczas ładowania kondensatora zmienia się ładunek zgromadzony na jego okładkach oraz
wartość napięcia między nimi. Zależność między tymi dwoma parametrami przedstawiono
na wykresie poniżej (Rys. 3.). Napięcie między okładkami kondensatora rośnie liniowo wraz
ze wzrostem ładunku zgromadzonego na jego okładkach.

Rys. 3. Wykres zależności napięcia U między okładkami kondensatora od ładunku q na jego okładkach

Energię, która została zgromadzona na kondensatorze podczas jego ładowania możemy

wyrazić jako pole powierzchni pod wykresem. Pole to ma kształt trójkąta, a więc jego
powierzchnię obliczymy mnożąc połowę długości jego podstawy przez wysokość. Czyli:

E= 1
2 ⋅Q⋅U

Pojemność kondensatora:

C= Q
U
A więc energię zgromadzoną w kondensatorze podczas ładowania możemy zapisać także
jako:

E= 1
2 ⋅ C ⋅ U2

lub:

E= 1 Q2
⋅ C
2

Jednostką energii jest dżul, 1 J = 1N ⋅ 1m.

Ponieważ E= 1
2 ⋅ Q ⋅ U , więc jednostkę energii możemy również zapisać jako:

1J = 1C ⋅ 1V

Rys. 3. przedstawia zależność napięcia od ładunku zgromadzonego na okładkach, ale

interesuje nas też, w jaki sposób napięcie zmienia się w czasie podczas ładowania
kondensatora. Zależność napięcia od czasu pokazuje wykres na Rys. 4.

Rys. 4. Zależność napięcia od czasu podczas ładowania kondensatora. Po czasie τ napięcie na kondensatorze
osiągnie wartość równą 63% napięcia U0
Widzimy, że napięcie rośnie z czasem. Początkowo ten przyrost jest gwałtowny, następnie
coraz wolniejszy.  Czas τ, po którym napięcie na kondensatorze osiągnie wartość równą
około 67% maksymalnej wartości, zależy od pojemności kondensatora i oporu rezystora
w obwodzie ładowania kondensatora: τ = RC
. Jest on nazywany stałą czasową obwodu RC,
a wykres przedstawiony na Rys. 4. krzywą ładowania kondensatora, którą opisuje zależność
wykładnicza:

U (t) = U ⋅ (1 − e
0
−
t
RC )

gdzie U0 oznacza maksymalną wartość napięcia (równą napięciu źródła zasilania), e ≈ 2, 73

to stała matematyczna (liczba Eulera), R - opór rezystora w obwodzie ładowania
kondensatora, C - pojemność kondensatora.

Jeśli teraz tak naładowany kondensator podłączymy do odbiornika, np. rezystora, to

kondensator będzie stopniowo oddawał zgromadzoną energię. Zależność napięcia od
czasu podczas rozładowywania kondensatora pokazuje wykres na Rys. 5.

Rys. 5. Zależność napięcia od czasu podczas rozładowywania kondensatora. Po czasie τ napięcie na

kondensatorze spadnie do ok. 37% wartości maksymalnej. Zauważmy, że czas τ jest taki sam, jak w przypadku
ładowania kondensatora

Widzimy, że napięcie maleje z czasem. Początkowo ten spadek jest gwałtowny, następnie
coraz wolniejszy. Napięcie dąży do zera. Zauważmy, że po czasie τ napięcie maleje o 63%
wartości początkowej, czyli spada do 37%U0.  Pokażemy, że wartość ta wynika z własności
funkcji wykładniczej, która opisuje krzywą rozładowania kondensatora:

U (t) = U ⋅ e
0
−
t
RC
 e
U0 oznacza początkową wartość napięcia, ≈ 2, 73 to stała matematyczna, C - pojemność
kondensatora, R - opór rezystora, przez który rozładowuje się kondensator.

Obliczmy wartość napięcia po czasie τ = RC .

U (τ ) = U ⋅ e RC
− RC
= U ⋅e −1
≈
U 0
≈ 0, 37 ⋅ U
0 0 2,73 0

Widzimy, że otrzymaliśmy wynik zgodny z wartością na wykresie (Rys. 5.)

Krzywe ładowania i rozładowania kondensatora przy różnych wartościach oporu rezystora

i  pojemności kondensatora można utworzyć za pomocą symulacji interaktywnej, dołączonej
do niniejszego e‐materiału.

Jeśli jako kondensatora użyjemy dwóch przewodzących płyt (pomiędzy którymi znajduje się
powietrze), na które będziemy nanosić ładunki, to przy odpowiednio dużym napięciu
dojdzie do tak zwanego przebicia. Przebiciem nazywamy niekontrolowany przepływ prądu
między okładkami.

W kondensatorach wykorzystywanych w elektronice często między okładkami

kondensatora umieszcza się dodatkowy materiał (dielektryk) - Rys. 6., który ma zwiększyć
zdolność kondensatora do magazynowania energii. Gdy w takim kondensatorze następuje
przebicie, może to prowadzić do uszkodzenia dielektryka, a w konsekwencji do
uszkodzenia całego kondensatora. Jest to bardzo niepożądane.

Przebicie również prowadzi do częściowego lub całkowitego rozładowania kondensatora.

Rys. 6. Umieszczenie dielektryka między okładami kondensatora zwiększa jego pojemność

Przykładem rozładowania „kondensatora” przez przebicie jest piorun. Piorun jest
spowodowany dużym napięciem między ziemią a chmurą. Napięcie przebicia dla suchego
powietrza wynosi ok. 30 kV na centymetr powietrza. Oznacza to, że jeśli wiemy, że między
ziemią a chmurą jest odległość ok. 2 km, to możemy obliczyć napięcie :

U =
30 kV
cm
1
⋅ 200000 cm = 6000000 kV
Jako przykład rozważmy kondensator płaski o powierzchni okładek 25 2
i odległości cm
między okładkami 4 cm. Obliczmy napięcie, przy jakim dojdzie do przebicia:

U =
30kV
cm
1
⋅4cm = 120 kV
A teraz obliczmy, jaki przepływ energii następuje przy tym przebiciu (pamiętając, że
pojemność kondensatora płaskiego powietrznego obliczamy jako iloraz powierzchni
okładek przez odległość między nimi pomnożony przez przenikalność elektryczną próżni,
czyli C = ε Sd ):
0

E C U cm F
m ⋅ (120kV )
2
1 2 1 25 −12 2
= 2
⋅ ⋅ = 2
⋅ 4 cm ⋅ 8, 85 ⋅ 10 ⋅ =

=
1
2
⋅ 6, 25 ⋅ 10
−2
m ⋅ 8, 85 ⋅ 10
−12
⋅
m ⋅ 14400 ⋅ 10 V
F 6 2
= 398250 ⋅ 10
−8
⋅ F V
⋅
2
≅

V ⋅ V = 40 ⋅ 10 J
≅40 ⋅ 10
−4 C 2 −4

Słowniczek
źródło napięcia

(ang.: voltage source) - element wymuszający określone napięcie na zaciskach obwodu

elektrycznego. Przykładem źródła napięcia jest bateria.

pojemność elektryczna

(ang.: capitance) - stosunek ładunku zgromadzonego na powierzchni przewodnika do

jego potencjału; w przypadku układu przewodników, np. kondensatora, jest to stosunek
ładunku do różnicy potencjałów, czyli napięcia. Jednostką pojemności elektrycznej jest
farad (F).

dżul

(ang.: joule) - jednostka energii w układzie SI. Jeden dżul to energia potrzebna do
wykonania pracy, jaką siła o wartości 1 N (jednego niutona) wykonuje, przesuwając punkt
przyłożenia tej siły, na drodze 1 m (jednego metra), w kierunku równoległym do kierunku
działania siły. 1 J = 1 N m. ⋅1

funkcja wykładnicza
(ang.: exponential function) - funkcja typu f (x) = ax , gdzie a > 0. Szczególnym
przypadkiem jest funkcja ekspotencjalna f (x) = ex , gdzie e ≈ 2, 73 to stała
matematyczna (podstawa logarytmu naturalnego, liczba Eulera).
Symulacja interaktywna

Ładowanie i rozładowywanie kondensatora

Symulacja przedstawia wykresy zależności napięcia od czasu podczas ładowania
i rozładowywania kondensatora przez opornik. Zbadaj, w jaki sposób zmiana pojemności
kondensatora oraz oporu opornika wpływa na kształt wykresu U(t).

Uwaga. Praca z symulacją jest wygodniejsza po przełączeniu na widok pełnoekranowy.

Polecenie 1
Zwiększenie oporu w obwodzie ładowania (rozładowywania) kondensatora o ustalonej
pojemności

 nie wpływa na czas jego ładowania (rozładowywania).

 wydłuża czas jego ładowania (rozładowywania).

 skraca czas jego ładowania (rozładowywania).

Polecenie 2

Jaka jest przyczyna tego, że ładowanie i rozładowanie kondensatora nie odbywa się
nieskończenie prędko?
Sprawdź się

Ćwiczenie 1

Sytuację, w której energia kondensatora wzrasta nazywamy:

 stanem ustalonym kondensatora

 ładowaniem kondensatora

 rozładowywaniem kondensatora

Ćwiczenie 2

Zaznacz, które z poniższych wzorów na energię kondensatora są fałszywe.

Gdzie:
E - energia kondensatora
Q - ładunek zgromadzony na okładkach kondensatora
U - napięcie między okładkami kondensatora
C - pojemność kondensatora

 E= 1
2 ⋅ CQ
2

 E= 1
2 ⋅Q⋅U

 E= 1
2 ⋅ C ⋅ U2

 E= 1
2 ⋅C⋅U

 E= 1 Q2
⋅ C
2
Ćwiczenie 3

Wskaż wyrażenie, aby otrzymane zdanie było fałszywe.

Ładowanie kondensatora polega na

 wzroście wartości ładunku na kondensatorze.

 przepływie ładunku z okładek kondensatora na odbiornik.

 wzroście energii na kondensatorze.

 wzroście napięcia między okładkami kondensatora.

Ćwiczenie 4
Kondensator o pojemności 4 nF naładowano, podłączając do źródła o napięciu 20 V.
Następnie kondensator podłączono do odbiornika i rozładowano całkowicie. Jaką energię
oddał kondensator podczas rozładowywania?

Podczas rozładowywania kondensator oddał energię nJ.

Ćwiczenie 5
Naładowany kondensator o pojemności 10 nF podłączono do odbiornika. Podczas
rozładowywania kondensatora oddał on energię 20 nJ. Jaki ładunek wypłynął z kondensatora?

Z kondensatora wypłynął ładunek o wartości nC.

Ćwiczenie 6
Mamy dany kondensator płaski o powierzchni okładek 25 cm2 i odległości między okładkami
3 cm. Oblicz minimalne napięcie, przy jakim dojdzie przebicia, zakładając, że przestrzeń między
okładkami wypełnia suche powietrze. Przyjmij, że napięcie przebicia dla suchego powietrza
wynosi 30 kV na centymetr powietrza. Wynik podaj w kilowoltach.

Do przebicia dojdzie przy napięciu kV .

Ćwiczenie 7

Podaj przykłady urządzeń, w których wykorzystuje się zjawisko rozładowania kondensatora.

Uzupełnij
Ćwiczenie 8

Przebicie między okładkami kondensatora jest zjawiskiem niebezpiecznym i bardzo

niepożądanym. Napięcie, przy jakim dojdzie do przebicia, zależy od materiału, jaki znajduje się
między okładkami kondensatora. Jeśli między okładkami umieścimy dielektryk, to parametrem
określającym napięcie przebicia jest wytrzymałość elektryczna tego dielektryka. Wytrzymałość
elektryczna dielektryków zależy m.in. wilgotności.

Poniżej przedstawiono wykresy wytrzymałości elektrycznej czterech dielektryków (olej

mineralny, olej silikonowy, ester oraz MIDEL 7131) w zależności od wilgotności. Poziom
wilgotności podano w jednostkach ppm (ang.: parts per million).

Wiemy, że potrzebujemy kondensatora, który w laboratorium o maksymalnej wilgotności 500

ppm wytrzyma napięcie do 60 kV (bez przebicia). Mamy do wyboru 4 kondensatory z różnymi
dielektrykami wypełniającymi przestrzeń między okładkami: olej mineralny, olej silikonowy,
ester oraz MIDEL 7131. Który z nich powinniśmy wybrać?

Kondensator, w którym rolę dielektryka pełni ester lub kondensator, w którym rolę

dielektryka pełni MIDEL 7131 - oba spełniają nasze warunki.

 Każdy z tych kondensatorów spełnia nasze wymagania.

Żaden z tych kondensatorów nie wytrzyma napięcia 60 kV przy wilgotności 500


ppm.
 Kondensator, w którym rolę dielektryka pełni MIDEL 7131 - tylko on spełnia nasze

wymagania.
Dla nauczyciela

Imię i nazwisko
Martyna Jakubowska
autora:

Przedmiot: Fizyka

Temat zajęć: Przekaz energii podczas rozładowywania kondensatora

III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres podstawowy

Grupa docelowa:
i rozszerzony

Cele kształcenia – wymagania ogólne

II. Rozwiązywanie problemów z wykorzystaniem praw
i zależności fizycznych.

Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Wymagania przekrojowe. Uczeń:
4) przeprowadza obliczenia liczbowe posługując się
kalkulatorem;
15) wyodrębnia zjawisko z kontekstu, nazywa je oraz wskazuje
czynniki istotne i nieistotne dla jego przebiegu.
VI. Elektrostatyka. Uczeń:
6) doświadczalnie:
b) demonstruje przekaz energii podczas rozładowania
kondensatora (np. lampa błyskowa, przeskok iskry).
Podstawa
programowa: Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Wymagania przekrojowe. Uczeń:
4) przeprowadza obliczenia liczbowe posługując się
kalkulatorem;
19) wyodrębnia zjawisko z kontekstu, nazywa je oraz wskazuje
czynniki istotne i nieistotne dla jego przebiegu.
VII. Elektrostatyka. Uczeń:
11) posługuje się pojęciem pojemności kondensatora i jej
jednostką; posługuje się zależnością pojemności kondensatora
płaskiego od jego wymiarów; oblicza energię zmagazynowaną
w kondensatorze;
13) doświadczalnie:
b) demonstruje przekaz energii podczas rozładowania
kondensatora (np. lampa błyskowa, przeskok iskry).
 Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady UE z 2018 r.:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia

Kształtowane informacji,
kompetencje kompetencje matematyczne oraz kompetencje
kluczowe: w zakresie nauk przyrodniczych, technologii i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie
umiejętności uczenia się.

Uczeń:

1. omówi, w jaki sposób energia zostaje zmagazynowana

w kondensatorze;
Cele operacyjne:
2. przedstawi sposoby uwolnienia tej energii;
3. poda przykłady przekazu energii podczas
rozładowywania kondensatora;
4. zastosuje zdobytą wiedzę do rozwiązywania zadań.

Strategie nauczania: blended‐learning

Metody nauczania: nauczanie hybrydowe

komputer dla każdego ucznia, kalkulator; lampa błyskowa

Środki dydaktyczne:
(opcjonalnie)

Materiały pomocnicze -

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca:

Nauczyciel rozpoznaje wiedzę uczniów poprzez zadanie pytań: Co to jest kondensator

i do czego służy?, Od czego zależy pojemność kondensatora? Jeśli uczniowie nie znają
odpowiedzi, nauczyciel pomaga im usystematyzować wcześniejszą wiedzą
z elektrostatyki.
Wprowadza uczniów w tematykę lekcji według części „Czy to nie ciekawe?”. Jeśli ma do
dyspozycji lampę błyskową, to demonstruje błysk lampy i wyjaśnia, że jest to związane
z rozładowaniem kondensatora.

Faza realizacyjna:
Uczniowie samodzielnie czytają tekst „Warto przeczytać”. Nauczyciel inicjuje dyskusję,
dzięki której sprawdza zrozumienie zagadnień poruszanych w tekście. Uczniowie
wspólnie zastanawiają się nad pytaniami, które się pojawiły. Nauczyciel naprowadza
uczniów na właściwe odpowiedzi. W razie potrzeby uczniowie wracają do wybranego
fragmentu „Warto przeczytać”.

Uczniowie oglądają symulację interaktywną i analizują wykresy ładowania

i rozładowania kondensatora dla różnych wartości pojemności kondensatora i oporu
w obwodzie. Następnie wykonują polecenia związane z symulacją.

Uczniowie wykorzystując zdobytą wiedzę rozwiązują zadania 1‐3, 6 i 8 z części

„Sprawdź się”.

Faza podsumowująca:

Uczniowie dzielą się na 5 grup.

Uczniowie w grupach omawiają rozwiązania zadań, wspólnie zastanawiając się nad
zadaniami, które sprawiły im trudność. Każda z grup omawia jedno zadanie „na forum
klasy”.
Nauczyciel sprawdza, które zadania sprawiły uczniom kłopot i dlaczego.
Poprzez analizę wypowiedzi uczniów nauczyciel określa, w jakim stopniu osiągnięte
zostały wyznaczone cele.

Praca domowa:

Zadania 4, 5 i 7 z części „Sprawdź się”.

Wskazówki
metodyczne opisujące Multimedium może być wykorzystane po lekcji do
różne zastosowania powtórzenia i utrwalenia wiadomości.
danego multimedium