See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/301358949

Κοινά και Περιφράξεις: Διαλεκτική προσέγγιση του Χώρου

Thesis · March 2016

DOI: 10.13140/RG.2.1.2761.7680

CITATIONS READS

0 299

1 author:

Charalampos Tsavdaroglou
Aristotle University of Thessaloniki
66 PUBLICATIONS   240 CITATIONS   

SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

RE-HOUSING: The Refugees’ Right To Housing: State Policies and Housing Commons in Istanbul, Athens and Belgrade View project

All content following this page was uploaded by Charalampos Tsavdaroglou on 18 April 2016.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

Αξηζηνηέιεην Ξαλεπηζηήκην Θεζζαινλίθεο
Ξνιπηερληθή Πρνιή
Ρκήκα Αξρηηεθηφλσλ Κεραληθψλ

Υαξάιακπνο Σζαβδάξνγινπ

Κνηλά θαη Πεξηθξάμεηο

Γηαιεθηηθή πξνζέγγηζε ηνπ Υψξνπ

Γηδαθηνξηθή δηαηξηβή

Μάξηηνο 2016
2
 ΥΑΡΑΛΑΜΠΟΤ Ν. Σ΢ΑΒΓΑΡΟΓΛΟΤ

ΚΟΙΝΑ ΚΑΙ ΠΔΡΙΦΡΑΞΔΙ΢: ΓΙΑΛΔΚΣΙΚΗ ΠΡΟ΢ΔΓΓΙ΢Η ΣΟΤ ΥΩΡΟΤ

ΓΙΓΑΚΣΟΡΙΚΗ ΓΙΑΣΡΙΒΗ

Τπνβιήζεθε ζην Σκήκα Αξρηηεθηφλσλ Μεραληθψλ,

Σνκέαο Γ’ Πνιενδνκίαο, Υσξνηαμίαο θαη Πεξηθεξεηαθήο Αλάπηπμεο
Ηκεξνκελία Πξνθνξηθήο Δμέηαζεο: 8 Μαξηίνπ 2016

Δμεηαζηηθή Δπηηξνπή
Δπίθνπξνο Θαζεγεηήο Γεκήηξηνο Θσηζάθεο, Δπηβιέπσλ

Δπίθνπξε Θαζεγήηξηα Δπαγγειία Αζαλαζίνπ, Κέινο Ρξηκεινχο Ππκβνπιεπηηθήο Δπηηξνπήο

Δπίθνπξε Θαζεγήηξηα Σαξίθιεηα Γπηφθα, Κέινο Ρξηκεινχο Ππκβνπιεπηηθήο Δπηηξνπήο

Δπίθνπξε Θαζεγήηξηα Σξπζάλζε (Θξίζηε) Ξεηξνπνχινπ, Δμεηαζηήο

Αλαπιεξσηήο Θαζεγεηήο Πηαχξνο Πηαπξίδεο, Δμεηαζηήο

Θαζεγεηήο Σξίζηνο Ραμηιηάξεο, Δμεηαζηήο

Νκφηηκνο Θαζεγεηήο Θσλζηαληίλνο Σαηδεκηράιεο, Δμεηαζηήο

3
© Υαξάιακπνο Ν. Σζαβδάξνγινπ
© Α.Π.Θ.
ΚΟΙΝΑ ΚΑΙ ΠΔΡΙΦΡΑΞΔΙ΢: ΓΙΑΛΔΚΣΙΚΗ ΠΡΟ΢ΔΓΓΙ΢Η ΣΟΤ ΥΩΡΟΤ

ISBN

«ε έγθξηζε ηεο παξνχζαο Γηδαθηνξηθήο Γηαηξηβήο απφ ην Ρκήκα Αξρηηεθηφλσλ Κεραληθψλ

ηνπ Αξηζηνηέιεηνπ Ξαλεπηζηήκηνπ Θεζζαινλίθεο δελ ππνδειψλεη απνδνρή ησλ γλσκψλ ηνπ
ζπγγξαθέσο» (Λ. 5343/1932, άξζξν 202, παξ. 2)

4
 ζε φζεο θαη φζνπο δηαζρίδνπλ ζχλνξα

5
6
Πξφινγνο - Δπραξηζηίεο

«Ρα ηείρε είλαη κφλν γηα λα ηα πεδάκε, λα ζθάβνπκε απφ θάησ ηνπο

ή λα πεξλάκε κέζα απφ απηά»

(ζχλζεκα γξακκέλν ζην ηείρνο ηνπ Βεξνιίλνπ, κέζα δεθαεηίαο ‘80)

Ζ δηδαθηνξηθή δηαηξηβή νινθιεξψλεηαη ηε ζηηγκή πνπ ιακβάλεη ρψξα ε εθθέλσζε ηνπ

θαηαπιηζκνχ ησλ κεηαλαζηψλ ηεο Δηδνκέλεο, πξφζθπγεο θαη κεηαλάζηεο επηρεηξνχλ λα
δηαζρίζνπλ ζχλνξα, ηα θξάηε πςψλνπλ θξάρηεο θαη λέεο πεξηθξάμεηο εγθαζίζηαληαη. Ν
αγψλαο γηα ηε δηάζρηζε ησλ ζπλφξσλ, αλακθηζβήηεηα, θαλεξψλεη ηελ αλαλεσκέλε
ζεκαζία ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ. Δάλ ε θξίζε είλαη ε ζηηγκή πνπ αλακεηξηφληαη νη πνιηηηθέο
ησλ πεξηθξάμεσλ κε ηα πνηθίια θνηλσληθά θηλήκαηα ησλ θνηλψλ, ηφηε νη δηαζπλνξηαθνί
αγψλεο ησλ κεηαλαζηψλ θαηαδεηθλχνπλ φηη νη ηφπνη ζπλάληεζεο θαη ζχγθξνπζεο
γελλνχλ δηαξθψο ξσγκέο, θαηψθιηα θαη πεξάζκαηα πξνο αλεμεξεχλεηνπο θφζκνπο.

Ζ εξγαζία απηή θηινδνμεί λα ζπλεηζθέξεη ζηελ ηρλειάηεζε θαη ζηνλ εκπινπηηζκφ ησλ
ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπ θνηλνχ ρψξνπ. Αλακθίβνια δελ κπνξεί παξά θαη ε ίδηα λα
απνηειεί έλαλ θνηλφ ηφπν ζπλάληεζεο, ζηνλ νπνίν δηαζηαπξψλνληαη νη πνιππνίθηιεο
δηαδξνκέο πξνζσπηθψλ θαη ζπιινγηθψλ ζρέζεσλ πνπ ηε γέλλεζαλ. Ξίζσ απφ θάζε
ζθέςε θαη ζεσξεηηθή εξκελεία θξχβνληαη αλαξίζκεηνη θνηλσληθνί αγψλεο, θνηλσληθέο
ζρέζεηο θαη ηξφπνη επηθνηλσλίαο. Υο εθ ηνχηνπ, κηα ζχληνκε αλαθνξά ζε νξηζκέλνπο
απφ ηνπο αλζξψπνπο, θαζψο θαη ζηηο πξνζσπηθέο θαη ζπιινγηθέο ζρέζεηο πνπ
ζπλέβαιαλ ζηελ νινθιήξσζε ηεο δηαηξηβήο θξίλσ πσο είλαη πεξηζζφηεξν απφ ζεκηηή.

Αξρηθά ζα ήζεια λα εθθξάζσ ηελ βαζηά επγλσκνζχλε κνπ ζην δάζθαιν Γεκήηξε
Θσηζάθε, πνπ κε ηδηαίηεξε θξνληίδα θαη επηκνλή θαζ‘ φιε ηε δηάξθεηα ησλ ηειεπηαίσλ
πέληε ρξφλσλ επίβιεςε ηελ παξνχζα εξγαζία. Δπίζεο ζέισ λα επραξηζηήζσ ηηο
θαζεγήηξηεο Ιία Γηφθα θαη Δχε Αζαλαζίνπ γηα ην ακέξηζην ελδηαθέξνλ πνπ έδεημαλ ζηα
δηάθνξα ζηάδηα απηήο ηεο εξγαζίαο, εκπινπηίδνληαο ηα εξσηήκαηα πνπ είλαη ζίγνπξν
φηη δελ ζα πεξηνξηζηνχλ ζην πέξαο απηνχ ηνπ έξγνπ. Νη δηνξζψζεηο, νη παξαηεξήζεηο,
ηα ζρφιηα, νη ππνδείμεηο, ε θξηηηθή ηνπο καηηά θαη ε έλζεξκε ππνζηήξημε θαη ησλ ηξηψλ
αγαπεηψλ θαζεγεηψλ κε βνήζεζαλ λα εκβαζχλσ θαη λα νινθιεξψζσ ηελ παξνχζα
κειέηε. Ρνπο επραξηζηψ γηα ην ρξφλν, ηελ πξνζνρή θαη ηελ εκπηζηνζχλε πνπ κνπ
έδεημαλ.

Αλακθηζβήηεηα θαζνξηζηηθή ήηαλ ε ζπλεηζθνξά ηνπ εξγαζηεξίνπ «ζπλαληήζεηο θαη

ζπγθξνχζεηο ζηελ πφιε», ην νπνίν δεκηνπξγήζεθε απφ ππνςήθηεο θαη ππνςήθηνπο
δηδάθηνξεο ηεο Αξρηηεθηνληθήο ζρνιήο ηνπ ΑΞΘ, κε ζθνπφ λα πξνζεγγίζνπλ ηηο
δηδαθηνξηθέο ηνπο δηαηξηβέο σο ζπιινγηθή δνπιεηά θαη κε ηε θηινδνμία λα αλαδπζνχλ
θαη λα ζπδεηεζνχλ πεξηερφκελα θαη εξγαζίεο πνπ ζπρλά απνηεινχλ κνλαρηθέο δνπιεηέο
θιεηδσκέλεο ζε βηβιηνζήθεο θαη ειεθηξνληθνχο ππνινγηζηέο. Απφ ηνλ Απξίιην ηνπ 2013
σο ηνλ Ηνχλην ηνπ 2015 ζηελ αίζνπζα «Θνπθπδίδεο Βαιεληήο», ην εξγαζηήξην
δηνξγάλσζε κηα ζεηξά απφ αλνηρηέο ζπδεηήζεηο, παξνπζηάζεηο θαη δηαιέμεηο γηα ηελ
πφιε θαη ην ρψξν ζηελ επνρή ηεο ηξέρνπζαο θνηλσληθήο θαη νηθνλνκηθήο θξίζεο. Κηα

7
κεγάιε ινηπφλ αγθαιηά ζηνλ Θψζηα Αζαλαζίνπ, ηελ Διέλε Βαζδέθε, ηελ Διίλα
Θαπεηαλάθε, ηε Καξία Θαξαγηάλλε, ηε Καηίλα Θαςάιε, ηε Βάζσ Καθξπγηάλλε, ηε
Φσηεηλή Κάκαιε, ηνλ Νξέζηε Ξάγθαιν, ηελ Δηξήλε Υξαηνπνχινπ θαη ζε φζεο θαη
φζνπο ζπκκεηείραλ ζηηο ζπλαληήζεηο αιιά θαη ζηηο ζπγθξνχζεηο ηνπ εξγαζηεξίνπ.

Δπίζεο ζα ήζεια λα αλαθέξσ νξηζκέλνπο αγαπεηνχο δαζθάινπο πνπ απιφρεξα θαη

γελλαηφδσξα κνπ αθηέξσζαλ ην ρξφλν ηνπο. Ν Πηαχξνο Πηαπξίδεο, ν Κάζηκν ληε
Άληδειηο, ε Θξίζηε Ξεηξνπνχινπ, ν Θσζηήο Σαηδεκηράιεο, ν Σξίζηνο Ραμηιηάξεο, ν
Βέξλεξ Κπφλεθειλη, ν Ρδσξηδ Θαθέληδηο, ε Πίιβηα Φεληεξίηζη, ε Πάζα Ιαδά θαη ν
Λίθνο Ξαπακίρνο απνηεινχλ ζεκεία αλαθνξάο γηα ηελ παξνχζα κειέηε. Νη ζπδεηήζεηο
καδί ηνπο θαζψο θαη ηα γξαπηά ηνπο απνηέιεζαλ πεγή έκπλεπζεο θαη ζπλεηζέθεξαλ
ζην λα εκπινπηηζηνχλ ηα ζεσξεηηθά κνλνπάηηα ηεο δηδαθηνξηθήο εξγαζίαο.

Αγαπεηέο θίιεο θαη εγθάξδηνη θίινη ζα βξνπλ ζην γξαπηφ απηφ ζηνηρεία απφ ηηο
αηειείσηεο ζπδεηήζεηο καο, ηα ζπιινγηθά θαη ζεσξεηηθά καο ηαμίδηα, ηνπο
αλαζηνραζκνχο, ηηο εληάζεηο, ηηο δηαθσλίεο καο θαη θπξίσο ηηο ζπληξνθηθέο καο
δηαδξνκέο. Θα ήζεια ινηπφλ λα κλεκνλεχζσ ηε Πνχια Καξηλνχδε, ηε Σξχζα
Γηαλλνπνχινπ, ηε Οφε Απνίθνπ, ην Πσθξάηε Ξαπάδνγινπ, ην Λίθν Ληθνιαΐδε, ηε Λαλψ
Θαηζαλνχια, ηνλ Θσζηή Θαλδχια, ην Γηνλχζε Γξαλά, ηε Εετλφ Ξεθνπλινχ, ηνλ
Κνπξάη Γηαιηζηληάλ, ηελ Δπγελία Κηραινπνχινπ θαη ηελ Δηξήλε Αβξακνπνχινπ. Δίκαη
ζίγνπξνο φηη ην γλσξίδνπλ πσο ε θάζε κηα θαη ν θάζε έλαο έρνπλ ζπλεηζθέξεη ζην λα
δηακνξθσζνχλ αξθεηέο απφ ηηο ζθέςεηο θαη ηηο ηδέεο πνπ αλαπηχζζνληαη ζε απηή ηελ
εξγαζία.

Δπίζεο ε παξνχζα εξγαζία ρξσζηάεη πνιιά ζε φζεο θαη φζνπο έρνπκε δηαζηαπξσζεί θαη
κνηξαζηεί απφ θνηλνχ ζπιινγηθά θαη πξνζσπηθά βηψκαηα ζε πνιηηηθά θαη θνηλσληθά
εγρεηξήκαηα. Απφ ηηο πνηθίιεο ζπληξνθηθέο ρεηξνλνκίεο, ζα ήζεια απιψο λα αλαθέξσ
ηελ «νκάδα αλάγλσζεο ηνπ θεθαιαίνπ ηνπ Καξμ» θαη ηνλ «θχθιν απηνκφξθσζεο γηα
ηηο ζεσξίεο θξάηνπο» πνπ θαη νη δπν ζηεγάζηεθαλ ζηελ θαηάιεςε «Φάκπξηθα ΢θαλέη»
θαη κε επηκνλή θαη εκκελή θξηηηθή καηηά εμέηαζαλ νξηζκέλνπο απφ ηνπο πην δχζθνινπο
ζεσξεηηθνχο δαηδάινπο πνπ ζπλαληηνχληαη ζε απηή ηελ εξγαζία∙ ηηο «κπάζηαξδεο κε
κλήκε» πνπ κε ηνλ νμχ θαη πάληα επθάληαζην ηξφπν ηνπο κεηαζηξέθνπλ ηελ
θαζεκεξηλφηεηα θαη ηελ ηζηνξία ηεο Θεζζαινλίθεο∙ ηε «ζπλέιεπζε αγψλα θαηνίθσλ
Ρνχκπαο» πνπ πεηξακαηίζηεθε κε ηα φξηα θαη ηηο δπλαηφηεηεο ηεο ζπιινγηθήο
νξγάλσζεο ηελ επνρή ηε θξίζεο∙ θαη βεβαίσο ηε ζπλέιεπζε ηεο θαηάιεςεο «Φάκπξηθα
΢θαλέη» γηα ηνπο αλαξίζκεηνπο αγψλεο, αγσλίεο θαη φλεηξα πνπ κνηξαζηήθακε ηελ
ηειεπηαία δεθαεηία.

Ρέινο ε εξγαζία απηή δελ ζα κπνξνχζε λα νινθιεξσζεί ρσξίο ηελ ακέξηζηε

ζπκπαξάζηαζε ηεο Ονχιαο Ξαλαγησηίδνπ, ηεο Σαξάο Ρζαληίιε, ηνπ Θψζηα Ρζαληίιε
θαη ηεο Γήκεηξαο Καθξπγηαλλάθε πνπ κε ην δηθφ ηνπο μερσξηζηφ ηξφπν κε
ππνζηήξημαλ ζηε ζπγγξαθή ηνπ θεηκέλνπ. Ρνπο ρξσζηάσ πνιχ πεξηζζφηεξα απ‘ φζα
κπνξψ λα εθθξάζσ κε ιφγηα.

Θεζζαινλίθε

Ηαλνπάξηνο 2016

8
Πεξηερφκελα

Πξφινγνο - Δπραξηζηίεο ................................................................................. 7

Καηάινγνο Πηλάθσλ..................................................................................... 15

Καηάινγνο Γξαθεκάησλ .............................................................................. 16

Καηάινγνο Υαξηψλ ...................................................................................... 17

Πεξίιεςε .................................................................................................... 19

Πεξίιεςε ζηα αγγιηθά (english summary) .................................................. 20

1. Δηζαγσγή ................................................................................................ 21

1.1 Σν εξψηεκα ησλ θνηλψλ ..................................................................... 23

1.2 ΢θνπφο ηεο εξγαζίαο .......................................................................... 33

1.3 Δπηζθφπεζε θεθαιαίσλ...................................................................... 35

2. Γηαιεθηηθή Μέζνδνο ................................................................................ 45

2.1 Οξηνζέηεζε ηεο ζπδήηεζεο πεξί δηαιεθηηθήο ....................................... 47

2.2 Η ηζηνξία ηεο ιέμεο δηαιεθηηθή ........................................................... 48

2.3 Μαξμηζηηθέο πξνζεγγίζεηο .................................................................. 52

2.3.1 Απηφλνκνο Καξμηζκφο θαη θξηηηθή ηεο δηαιεθηηθήο ................................ 52

2.3.2 Λένο ρεγθειηαλφο καξμηζκφο θαη ζπζηεκαηηθή δηαιεθηηθή ....................... 55

2.3.3 Αλνηρηφο Καξμηζκφο θαη αξλεηηθή δηαιεθηηθή ....................................... 58

2.4 Φεκηληζηηθέο πξνζεγγίζεηο θαη δηαιεθηηθή ........................................... 61

2.4.1 Γεχηεξν θεκηληζηηθφ ξεχκα θαη θξηηηθή ζηoλ ηζηνξηθφ πιηζκφ .................. 62

2.4.2 Ρξίην θεκηληζηηθφ ξεχκα, πνιηηηθέο ηαπηφηεηαο θαη αλαηαξαρή θχινπ ...... 64

2.4.3 Γηαζεκαηηθέο πξνζεγγίζεηο θαη πέξα απφ απηέο ..................................... 66

2.5 Μεηαπνηθηαθέο πνιηηηζκηθέο πξνζεγγίζεηο ηεο δηαιεθηηθήο .................. 71

2.5.1 Θιείζηκν θαη απφξξηςε ηεο δηαιεθηηθήο: ηεο γεο νη θνιαζκέλνη,

νξηεληαιηζκφο θαη κειέηεο ησλ ππνδεέζηεξσλ .............................................. 73

2.5.2 ΢βξηδηζκφο θαη άλνηγκα ηεο δηαιεθηηθήο .............................................. 76

2.5.3 Κεηαπνηθηαθή δηαζεκαηηθφηεηα θαη δηαιεθηηθή ...................................... 78

2.6 Αλνηρηή δηαζεκαηηθή δηαιεθηηθή κέζνδνο ............................................ 80

9
Μέξνο Α: Πξνζεγγίζεηο γηα ηα θνηλά θαη ηηο πεξηθξάμεηο...... 83

3. Θεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο ππέξ ησλ πεξηθξάμεσλ .................................... 85

3.1 Γηαιεθηηθή νξηνζέηεζε ησλ πξνζεγγίζεσλ ζρεηηθά κε ηα θνηλά ........... 87

3.2 Νενθηιειεχζεξεο Πξνζεγγίζεηο .......................................................... 89

3.2.1 Θεσξία ηεο ιεγφκελεο ηξαγσδίαο ησλ θνηλψλ ..................................... 90

3.2.2 Θιαζηθφο θαη λενθιαζηθφο θηιειεπζεξηζκφο ......................................... 93

3.2.3 Ordoliberalism θαη Θνηλσληθή Νηθνλνκία ηεο Αγνξάο ............................. 98

3.2.4 Λενθηιειεπζεξηζκφο, Δηαηξεία Κνλ Ξειεξέλ θαη Πρνιή ηνπ Πηθάγν ........ 100

3.2.5 Ππλαίλεζε ηεο Νπάζηγθηνλ θαη Ξαγθφζκηνο Λενθηιειεπζεξηζκφο ........... 108

3.2.6 Θξίζε ηνπ 2008, Ππλαίλεζε ηεο Πενχι θαη λενζπληεξεηηθφο-αθξνδεμηφο

ζθεηεξηζκφο ησλ θνηλψλ ........................................................................ 120

3.3 Πξνζεγγίζεηο ηεο θξαηηθήο ξχζκηζεο ................................................ 136

3.3.1 Ζ ηξαγσδία ησλ κε ξπζκηζκέλσλ θνηλψλ .......................................... 137

3.3.2 Θξαηηθή εμνπζία θαη δξαθφληεηεο πξάμεηο πεξίθξαμεο ησλ θνηλψλ ......... 139

3.3.3 «Κεηά-λενθηιειεπζεξηζκφο», Θξάηνο ησλ Θνηλψλ θαη Commonfare....... 142

3.4 Πξνζεγγίζεηο ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο ............................................... 147

3.4.1 Βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ πξνζεγγίζεσλ ζπιινγηθήο δξάζεο ............. 148

3.4.2 Ρν εξεπλεηηθφ εξψηεκα ησλ κειεηεηψλ ζπιινγηθήο δξάζεο ................. 152

3.4.3 Αξρέο ζρεδηαζκνχ ζπιινγηθήο δηαρείξηζεο πφξσλ θνηλήο δεμακελήο ...... 155

3.4.4 Κείγκαηα ζεζκψλ .......................................................................... 163

3.4.5 Νη πξνζεγγίζεηο ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο σο ακθίζεκν θαηψθιη............. 165

4. Θεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο γηα ηνλ θνκκνπληζκφ ησλ θνηλψλ .............. 166

4.1 Σα θνηλά πέξα απφ ην θξάηνο θαη ηελ αγνξά ...................................... 168

4.1.1 Omnia sunt communia: ηα πιήζε ελάληηα ζηελ Απηνθξαηνξία .............. 169

4.1.2 Tν θνηλφ ηνπ θνκκνπληζκνχ απέλαληη ζηελ ηπξαλλία ησλ πνξνθεληξηθψλ

ζεσξήζεσλ .......................................................................................... 174

4.1.3 H αλαλεσκέλε «ηδέα ηνπ θνκκνπληζκνχ» .......................................... 176

4.1.4 Έλα φρη πνιιά λαη: θνηλσληθά θηλήκαηα γηα ηα θνηλά ........................... 183

4.2 Δλλνηνιφγεζε ησλ θνηλψλ ................................................................ 193

4.2.1 Ξξνο έλαλ νξηζκφ ησλ θνηλψλ σο θνηλνί πφξνη, θνηλφηεηεο θαη θνηλσληθέο
ζρέζεηο δεκηνπξγίαο ησλ θνηλψλ .............................................................. 194

4.2.2 Commoning: ε κεηαηξνπή ηνπ νπζηαζηηθνχ ζε ξήκα ........................... 198

4.2.3 Αλνηρηέο θνηλφηεηεο ζε θίλεζε, θνηλφηεηεο σο ρσξηθά θαηψθιηα θαη θαλέλα

θνηλφ ρσξίο θνηλφηεηα ........................................................................... 201

4.2.4 Ζ δηαξθήο (αλά)δεκηνπξγία ησλ θνηλψλ ............................................ 205

10
 4.2.5 Ξέξα απφ ηηο πνξνθεληξηθέο πξνζεγγίζεηο ......................................... 207

4.3 Η πεξίθξαμε ησλ θνηλψλ .................................................................. 212

4.3.1 H ιεγφκελε πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε .............................................. 213

4.3.2 Ρν κπζηηθφ ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο ........................ 223

4.3.3 Νη λέεο πεξηθξάμεηο θαη ε κνληκφηεηα ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο

ζπζζψξεπζεο ....................................................................................... 230

4.3.4 O δηαξθήο δηαρσξηζκφο ησλ παξαγσγψλ απφ ηα κέζα παξαγσγήο θαη

αλαπαξαγσγήο ..................................................................................... 238

4.3.5 Κνληκφηεηα ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο θαη θξίζεηο ηνπ

θαπηηαιηζκνχ ........................................................................................ 241

4.3.6 Ζ κνληκφηεηα ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο σο απάληεζε ζε

θνηλσληθνχο αγψλεο .............................................................................. 243

4.3.7 Ρα ιεγφκελα αιινησκέλα, δηαβξσκέλα, δηεθζαξκέλα, θηινθαπηηαιηζηηθά

θνηλά .................................................................................................. 246

4.4 Σα θνηλά ζην επίθεληξν ηεο θνηλσληθήο θαη πνιηηηθήο δηακάρεο ......... 251

4.5 ΢πκπεξάζκαηα θαη εξσηήκαηα γηα άλνηγκα ησλ πξνζεγγίζεσλ γηα ηνλ
θνκκνπληζκφ ησλ θνηλψλ ....................................................................... 253

Μέξνο Β: Γηαιεθηηθή Κνηλνχ Υψξνπ θαη πεξίθξαμεο ......... 255

5. Κνηλφο Υψξνο θαη Πεξηθξάμεηο ............................................................... 257

5.1 Θεσξίεο ηνπ Κνηλσληθνχ Υψξνπ ....................................................... 259

5.1.1 Βαζηθέο ζεσξεηηθέο αλαθνξέο ......................................................... 261

5.1.1.1 Ν ρψξνο θαη ε δηαιεθηηθή ζηε ζθέςε ηνπ Αλξί Ιεθέβξ .................. 261

5.1.1.2 Ζ ζηξνπθηνπξαιηζηηθή θξηηηθή ηνπ Καλνπέι Θαζηέιο .................... 264

5.1.1.3 Ν ρψξνο θαη ε δηαιεθηηθή ζηε ζθέςε ηνπ Ληέηβηλη Σάξβετ .............. 266

5.1.1.4 Ν αλνηθηφο ρψξνο ζηε ζθέςε ηεο Ληνξήλ Κάζζευ ........................ 269

5.1.2 Ν Kνηλσληθφο Xψξνο θαη ν Kνηλφο Xψξνο ζηε ζθέςε ηνπ Γεκήηξε Θσηζάθε
.......................................................................................................... 271

5.1.2.1 Ν Θνηλσληθφο Σψξνο θαη ην ηεηξακεξέο ηνπ Kνηλσληθνχ Xψξνπ ...... 271

5.1.2.2 Ζ Θνηλή Θηήζε: ε θπξηφηεηα ζηνλ Θνηλφ Σψξν ............................. 277

5.1.2.3 Ρν Θνηλφ σο θνηλφο ηξφπνο επηθνηλσλίαο θαη θξίζηκεο δηαθνξέο κε «ηα

θνηλά» ησλ απηφλνκσλ καξμηζηψλ ........................................................ 279

5.1.2.4 Ν Θνηλφο Σψξνο θαη ην Νηθνπκεληθφ Θνηλφ .................................. 287

5.2 Ο Κνηλφο Υψξνο ............................................................................... 291

5.2.1 Ξξαμηαθή θαη ζπζηεκηθή πξνζέγγηζε ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ ...................... 291

5.2.2 Θνηλή Θηήζε, Θνηλφο Ρφπνο θαη Θνηλφο Θνηλσληθφο Σψξνο .................... 297

11
 5.2.3 O Kνηλφο Xψξνο σο νηθνπκεληθφο ρψξνο θαη σο ρψξνο ηνπ θνκκνπληζκνχ
.......................................................................................................... 299

5.2.4 Ζ πεξίθξαμε σο ηδηνθηεζία θαη εθπξαγκαηηζκφο ηνπ πξνζψπνπ ............ 301

6. Γηαιεθηηθή Κνηλνχ Υψξνπ θαη πεξίθξαμήο ηνπ: παγθφζκηα παξαδείγκαηα

................................................................................................................. 305

6.1 Απφ ηηο θιαζηθέο ζηηο λέεο πεξηθξάμεηο ............................................. 307

6.2 ΢χγρξνλε πθαξπαγή γεο, θπλήγη γεο θαη κάρεο γηα ηε γε.................. 311

6.2.1 Πχγρξνλε πθαξπαγή γεο θαη πξάμεηο κεηαθηλνχκελσλ πιεζπζκψλ ....... 312

6.2.2 Κνξθέο πθαξπαγήο θαη ν ξφινο ηνπ θξάηνπο .................................... 314

6.2.3 ΢θαξπαγή γεο θαη ην ιεγφκελν «εκπφξην θφβνπ» .............................. 318

6.2.4 Ξιαλεηηθή εμάπισζε ηεο πθαξπαγήο ηεο γεο .................................... 320

6.2.5 Κάρεο γηα ηε γε ............................................................................ 322

6.3 Απηνζρέδηνη νηθηζκνί: ν αλαδπφκελνο θνηλφο ρψξνο θαη νη πνιηηηθέο

πεξίθξαμήο ηνπ ..................................................................................... 327

6.3.1 Θνηλσληθφο ρψξνο ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ: πβξηδηζκφο, απηνλνκία θαη

νηθνπκεληθφηεηα ................................................................................... 328

6.3.2 Απηννξγάλσζε θαη θνηλσληθνί αγψλεο ζηνπο απηνζρέδηνπο νηθηζκνχο .... 336

6.3.3 Απναπνηθηνπνίεζε ηνπ ιφγνπ γηα ηνπο απηνζρέδηνπο νηθηζκνχο ............. 340

6.3.4 Ξιαλεηηθή εμάπισζε ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ ............................... 344

6.3.5 Ξνιηηηθέο εληνίρηζεο θαη ζηξαηησηηθνπνίεζεο ..................................... 349

6.3.6 Ξνιηηηθέο «ζπκκεηνρηθνχ ζρεδηαζκνχ» θαη «αλαβάζκηζεο» .................. 354

6.3.7 Ρηηινπνίεζε, εμψζεηο θαη ην ιεγφκελν «ηέινο ηεο επνρήο ησλ

παξαγθνππφιεσλ» ................................................................................ 357

6.4 Γηθαίσκα ζηελ Πφιε θαη πνιηηηθέο ζθεηεξηζκνχ θαη θαηαζηνιήο

θνηλσληθψλ θηλεκάησλ πφιεο ................................................................. 362

6.4.1 Ρν θαηά ηνλ Αλξί Ιεθέβξ «Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε» θαη ν Θνηλφο Σψξνο .... 363

6.4.2 Ρν Γηθαίσκα ζηελ πφιε έλαληη ηεο αμίαο ηνπ θεθαιαηνθξαηηθνχ ηξφπνπ
παξαγσγήο .......................................................................................... 367

6.4.3 Θνηλσληθά θηλήκαηα πφιεο, θαηαιήςεηο θαη ην Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε (ηέιε
‘70 αξρέο ‗80) ...................................................................................... 371

6.4.4 Πθεηεξηζκφο ηνπ Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε, θαηαζηνιή θαη αλάδπζε λέσλ
θνηλσληθψλ θηλεκάησλ πφιεο (‗90-‗00) ..................................................... 382

6.4.5 Δπαλαδηεθδίθεζε ηνπ Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε θαη εκπινπηηζκφο ηνπ κε ηνλ
Θνηλφ Σψξν .......................................................................................... 387

6.5 Νενθηιειεχζεξεο αζηηθέο πνιηηηθέο πεξίθξαμεο ............................... 391

6.5.1 Λενθηιειεπζεξνπνίεζε ησλ πφιεσλ ................................................. 393

6.5.2 Δμεπγεληζκφο θαη ξεβαλζηζηηθή πφιε ................................................ 395

6.5.3 Γεκηνπξγηθή πφιε θαη δεκηνπξγηθή ηάμε ........................................... 403

12
 6.5.4 City branding θαη ε ιεγφκελε «νηθνλνκία ηεο εκπεηξίαο» ..................... 407

6.5.5 Ξαξαδείγκαηα λενθηιειεπζεξνπνίεζεο, εμεπγεληζκνχ, δεκηνπξγηθήο πφιεο

θαη city branding ................................................................................... 410

6.5.5.1 Γηαθνξνπνίεζε λενθηιειεχζεξσλ αζηηθψλ πεξηθξάμεσλ ............... 410

6.5.5.2 Λέα ΢φξθε: «I Love New York» ................................................. 412

6.5.5.3 Βαξθειψλε: city branding θαη θαλνληζκφο ηδησηψλ ....................... 419

6.5.5.4 Ηζηάλκπνπι: δεκηνπξγηθή πφιε θαη ηζιακηθφο λενθηιειεπζεξηζκφο.. 424

7. Σφπνη ησλ Κνηλψλ: Ο βησκέλνο Κνηλφο Υψξνο θαη δηαζεκαηηθέο πεξηθξάμεηο

ζηελ Διιάδα ηεο θξίζεο............................................................................. 431

7.1 Γηαιεθηηθή άξζξσζε Κνηλνχ Υψξνπ θαη πεξηθξάμεσλ ....................... 433

7.2 Ρηδψκαηα ηνπ Κνηλνχ Υψξνπ: Καηαιήςεηο, ζηέθηα θαη απηννξγαλσκέλα

θνηλσληθά εγρεηξήκαηα .......................................................................... 435

7.2.1 Ξξψηε γεληά: απφ ην παγθάθη ζην λενθιαζηθφ θηίξην ........................... 436

7.2.2 Γεχηεξε γεληά: απφ ην λενθιαζηθφ θηίξην ζην εξγνζηάζην .................... 446

7.2.3 Ρξίηε γεληά: απφ ην εξγνζηάζην, ζηε πιαηεία, ζηε κεηξφπνιε .............. 456

7.2.4 Απφ ηελ παιίξξνηα ζηελ άκπσηε; Αληηεμέγεξζε θαη δηαζεκαηηθέο

πεξηθξάμεηο ησλ απηννξγαλσκέλσλ εγρεηξεκάησλ ..................................... 466

7.3 Ο εμεγεξκέλνο Κνηλφο Υψξνο: Γεθέκβξεο 2008 ................................ 476

7.3.1 Δδάθε ηεο εμέγεξζεο: δηαζηνιή, θίλεζε θαη ζηάζε ............................. 477

7.3.2 Πχκβνια θαη ξνέο πιεξνθνξίαο ηεο εμέγεξζεο ................................... 484

7.3.3 Tξφπνο επηθνηλσλίαο θαη θνηλσληθέο ζρέζεηο ηεο εμέγεξζεο .................. 489

7.3.4 Νη αφξαηνη απνθηνχλ πξφζσπν: αλαηαξαρή ηαπηνηήησλ θαη εμεγεξκέλε

ηάμε .................................................................................................... 495

7.4 Ο Κνηλφο Υψξνο ζε ΢ηάζε θαη ζε Κίλεζε: ην θίλεκα ησλ πιαηεηψλ ..... 499

7.4.1 Νηθνπκεληθφο, δηθηπαθφο θαη δηαζηαιηηθφο ραξαθηήξαο ηεο πιαηείαο ...... 500

7.4.2 Ζ πιαηεία σο θαηψθιη: θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ηξφπνο επηθνηλσλίαο ...... 510

7.4.3 Ζ πξάμε ηεο πιαηείαο: Θνηλφηεηα ζε θίλεζε θαη θνηλφηεηα ζε ζηάζε ...... 516

7.5 O Kνηλφο Xψξνο θαη λέεο ρσξηθέο πεξηθξάμεηο ζηα ρξφληα ηεο θξίζεο 526

7.5.1 Θαηάζηαζε εθηάθηνπ αλάγθεο θαη λέεο πεξηθξάμεηο ............................ 527

7.5.2 Fast Track πνιηηηθέο: ρσξνηαμηθή θαη πνιενδνκηθή λνκνζεζία ηελ επνρή ηεο
θξίζεο ................................................................................................. 535

7.5.3 Λενθηιειεχζεξεο αζηηθέο πνιηηηθέο ζηελ πφιε ηεο θξίζεο .................... 545

7.5.4 ΢θαξπαγή κηθξντδηνθηεζίαο ............................................................ 551

7.5.5 Ζ θξίζε σο αθνξκή γηα ηε λενθηιειεπζεξνπνίεζε ηνπ ρψξνπ .............. 555

8. ΢πκπεξάζκαηα: omnia sunt communia .................................................. 561

8.1 Γηαζεκαηηθή δηαπινθή Kνηλνχ Xψξνπ θαη πεξίθξαμήο ηνπ ................. 563

13
 8.1.1 Γηαζεκαηηθέο πεξηθξάμεηο ζηνλ Θνηλφ Σψξν ....................................... 563

8.1.2 Γηαζεκαηηθέο πνιηηηθέο πεξίθξαμεο κέζσ πθαξπαγήο ηεο γεο ............... 573

8.1.3 Γηαζεκαηηθέο πνιηηηθέο πεξίθξαμεο ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ ............. 576

8.1.4 Γηαζεκαηηθέο πνιηηηθέο ζθεηεξηζκνχ ηνπ Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε θαη

θαηαζηνιήο θνηλσληθψλ θηλεκάησλ πφιεο ................................................. 578

8.1.5 Γηαζεκαηηθέο λενθηιειεχζεξεο αζηηθέο πνιηηηθέο πεξίθξαμεο ................ 580

8.1.6 Ν ξφινο ηνπ θξάηνπο ζηηο δηαζεκαηηθέο πεξηθξάμεηο ........................... 583

8.2 Μεηακνξθσηηθφο ραξαθηήξαο ηνπ θνηλνχ ......................................... 586

8.2.1 Ακθηζβεηψληαο ηηο δηαζεκαηηθέο πεξηθξάμεηο: ν αλαδπφκελνο Θνηλφο Σψξνο

.......................................................................................................... 586

8.2.2 Ν Kνηλφο Xψξνο σο πβξηδηθφ ρσξηθφ θαηψθιη .................................... 591

8.2.3 Ν εμεγεξκέλνο Θνηλφο Σψξνο .......................................................... 594

8.2.4 Ν Θνηλφο Σψξνο ζε θίλεζε θαη ζε ζηάζε ........................................... 597

Βηβιηνγξαθία ............................................................................................ 599

Διιεληθή Βηβιηνγξαθία θαη κεηαθξάζεηο θεηκέλσλ ζηα ειιεληθά ............ 601

Ξελφγισζζε Βηβιηνγξαθία ..................................................................... 618

Γηαδηθηπαθέο πεγέο................................................................................ 673

14
Καηάινγνο Πηλάθσλ

α/α ηίηινο πίλαθα ζειίδα

Ξίλαθαο 1. Κνξθέο ηεο ιεγφκελεο Ξξσηαξρηθήο Ππζζψξεπζεο θαηά 229

ηελ αλάδπζε ηνπ θεθαιαηνθξαηηθνχ ηξφπνπ παξαγσγήο

Ξίλαθαο 2. Λέεο πεξηθξάμεηο 309

Ξίλαθαο 3. Ξνζνζηφ ηδηνθαηνίθεζεο θαη πνζνζηφ απαζρφιεζεο ζε 556

ρψξεο ηεο Ν.Λ.Δ.

Ξίλαθαο 4. Γηαζεκαηηθέο πεξηθξάμεηο ζηνλ Θνηλφ Σψξν 564

Ξίλαθαο 4α. Έκθπιεο πεξηθξάμεηο ζηνλ Θνηλφ Σψξν 564

Ξίλαθαο 4β. Δζληθέο/εζλνηηθέο πεξηθξάμεηο ζηνλ Θνηλφ Σψξν 565

Ξίλαθαο 4γ. Ραμηθέο πεξηθξάμεηο ζηνλ Θνηλφ Σψξν 567

Ξίλαθαο 4δ. Ξνιηηηζκηθέο πεξηθξάμεηο ζηνλ Θνηλφ Σψξν 570

15
Καηάινγνο Γξαθεκάησλ

α/α ηίηινο γξαθήκαηνο ζειίδα

Γξάθεκα 1. Ρφπνο θαη Θνηλσληθφο Σψξνο (Θσηζάθεο, 2012: 85) 273

Γξάθεκα 2. Θνηλσληθφο Σψξνο: δηαιεθηηθή ηεο θξαηηθήο εμνπζίαο θαη 277

δηαιεθηηθή ηεο αλζξψπηλεο επηθνηλσλίαο (Θσηζάθεο, 2015:
407)

Γξάθεκα 3. Θνηλή θηήζε θαη ζχλζεζε ησλ κνξθψλ ηδηνθηεζίαο (Θσηζάθεο, 279
2016: 35)

Γξάθεκα 4. Θεθαιαηνθξαηηθφ θνηλφ, εξγαηηθφ θνηλφ θαη θνηλή θηήζε 284

(Θσηζάθεο, 2016: 37)

Γξάθεκα 5. Θνηλφο Σψξνο σο δηαιεθηηθή ελφηεηα ηνπ Θνηλσληθνχ 292

Ππζηήκαηνο θαη ηνπ Ρξφπνπ Δπηθνηλσλίαο

16
Καηάινγνο Υαξηψλ

α/α ηίηινο ράξηε ζειίδα

Σάξηεο 1. Θέζεηο θαηαιήςεσλ, θνηλσληθψλ θέληξσλ θαη ζηεθηψλ ζηε 472

κεηξνπνιηηηθή πεξηνρή ηεο Αζήλαο

Σάξηεο 2. Θέζεηο θαηαιήςεσλ, θνηλσληθψλ θέληξσλ, ζηεθηψλ ζηε 473

κεηξνπνιηηηθή πεξηνρή ηεο Θεζζαινλίθεο

Σάξηεο 3. Θέζεηο ελδεηθηηθψλ θαηαιήςεσλ ζε Ζξάθιεην, Σαληά, Γηάλλελα, 474

Βφιν, Θέξθπξα, Ξάηξα, Αγξίλην, Κπηηιήλε θαη Ιάξηζα

Σάξηεο 4. Ξφιεηο κε θαηαιήςεηο, ζηέθηα θαη απηννξγαλσκέλνπο 475

θνηλσληθνχο ρψξνπο

Σάξηεο 5. Θαηεηιεκκέλα εδάθε ζηελ Αζήλα ην Γεθέκβξε ηνπ 2008 477

Σάξηεο 6. Xσξηθή επέθηαζε ηεο εμέγεξζεο ηνπ Γεθέκβξε ηνπ 2008 481

Σάξηεο 7. Ν εμεγεξκέλνο Θνηλφο Σψξνο δηαζηέιιεηαη. Γξάζεηο 482

αιιειεγγχεο ζε φιν ην θφζκν

Σάξηεο 8 Ξφιεηο κε ζπγθεληξψζεηο «αγαλαθηηζκέλσλ» ην 2011 501

Σάξηεο 9. Ξφιεηο κε θηλήκαηα πιαηεηψλ (2011-2015) 505

Σάξηεο 10. Δλδεηθηηθέο ζέζεηο ζπλειεχζεσλ γεηηνληάο ζε Αζήλα θαη 525

Θεζζαινλίθε ηελ πεξίνδν 2011-2012

Σάξηεο 11. Δλδεηθηηθέο πεξηνρέο κε αγψλεο ελάληηα ζηηο λέεο πεξηθξάμεηο 533

Σάξηεο 12α. Αξρηθφ ζρέδην ησλ ρξήζεσλ γεο ηνπ Γήκνπ Κεγάιεο Ξαλαγίαο 537

Σάξηεο 12β. Ρξνπνπνηεκέλν ζρέδην ησλ ρξήζεσλ γεο ηνπ Γήκνπ Κεγάιεο 538
Ξαλαγίαο

Σάξηεο 13α. Ξξνο εθπνίεζε αθίλεηα ηνπ ΡΑΗΞΔΓ ζηελ Διιάδα 540

Σάξηεο 13β. Ξξνο εθπνίεζε αθίλεηα ηνπ ΡΑΗΞΔΓ ζηελ Αηηηθή 540

Σάξηεο 14. Ξεξηνρέο απζαίξεησλ πνπ ππάρζεθαλ ζην Λ.4014/2011 553

17
18
Πεξίιεςε

Ρα ηειεπηαία ρξφληα ε ζπδήηεζε ζρεηηθά κε ηνλ θνηλφ ρψξν θαη ηηο λέεο πεξηθξάμεηο
έρεη γίλεη ηδηαίηεξα δεκνθηιήο κεηαμχ πιήζνο κειεηεηψλ θαζψο θαη θνηλσληθψλ
θηλεκάησλ πφιεο. Υζηφζν, έσο ηψξα, ιίγεο είλαη νη πξνζπάζεηεο πνπ επηδηψθνπλ λα
ζπλδέζνπλ κε δηαζεκαηηθφ θαη κεηαπνηθηαθφ ηξφπν ηηο ρσξηθφηεηεο ησλ θνηλψλ κε ηα
πνηθίια ζπζηήκαηα θαηαπίεζεο θαη δηαθξίζεσλ ζηα πεδία ηνπ θχινπ, ηνπ έζλνπο, ηεο
ηάμεο θαη ηεο θνπιηνχξαο.

Πθνπφο ηεο παξνχζαο εξγαζίαο είλαη λα ζπζηεκαηνπνηήζεη θαη λα εμεηάζεη κε

ζπγθξηηηθφ ηξφπν ηηο δηαθνξεηηθέο πξνζεγγίζεηο ζρεηηθά κε ηα θνηλά θαη κέζσ ηεο
ζπδήηεζεο γηα ηελ ελλνηνιφγεζε ηνπ ρψξνπ αλαδεηνχληαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ
Θνηλνχ Σψξνπ. Ξψο ζπγθξνηείηαη, αλαδχεηαη θαη δηαζηέιιεηαη ν Θνηλφο Σψξνο θαη
αληίζηξνθα απνζπγθξνηείηαη θαη ζπξξηθλψλεηαη, πνηά είλαη ε ζρέζε ηνπ θνηλνχ κε ην
παγθφζκην θαη ην ηνπηθφ, πψο επηθνηλσλνχλ, θπθινθνξνχλ θαη δηαζηαπξψλνληαη
κεηαμχ ηνπο δηαθνξεηηθά θνηλά θαη πψο ακθηζβεηνχληαη θαη αλαηξέπνληαη νη
δηαδηθαζίεο πεξίθξαμήο ηνπο;

Κέζα απφ ηελ παξαπάλσ δηαιεθηηθή ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ θαη ηεο πεξίθξαμήο ηνπ, ε
εξγαζία επηδηψθεη λα ζπκβάιεη ζην λα θσηηζηνχλ θαη λα εξκελεπηνχλ νη παγθφζκηεο
δηαδηθαζίεο πθαξπαγήο ηεο γεο, νη λενθηιειεχζεξεο αζηηθέο πνιηηηθέο εμεπγεληζκνχ,
δεκηνπξγηθήο πφιεο θαη city branding, φπσο επίζεο θαη νη πνιηηηθέο ηηηινπνίεζεο ησλ
απηνζρέδησλ νηθηζκψλ. Δπηπιένλ, εμεηάδεηαη ν ξφινο ηνπ θξάηνπο ζηνλ έιεγρν θαη ηε
ξχζκηζε ησλ θνηλψλ. Ξαξάιιεια ε εξγαζία επηδηψθεη λα εκπινπηίζεη ηα
ραξαθηεξηζηηθά ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ κέζα απφ ηηο πξάμεηο θνηλσληθψλ θηλεκάησλ πφιεο,
αζηηθψλ εμεγέξζεσλ θαη θνηλσληθψλ αγψλσλ. Ρέινο, κέζα απφ ην πξίζκα ηνπ Θνηλνχ
Σψξνπ ζθνπφο ηεο εξγαζίαο είλαη λα εξκελεχζεη ηηο θνηλσληθέο θηλεηνπνηήζεηο θαη ηηο
πνιηηηθέο ρσξηθψλ πεξηθξάμεσλ ζε ηνπηθφ επίπεδν θαη εηδηθφηεξα ζηελ Διιάδα ηελ
πεξίνδν ηεο ηξέρνπζαο θξίζεο.

19
Πεξίιεςε ζηα αγγιηθά (english summary)

Charalampos Tsavdaroglou

Commons and Enclosures: Dialectic Approach of Space

Thesis submitted to School of Architecture, Faculty of Engineering, Aristotle University

of Thessaloniki, Greece 2016.

Advisory Committee: Dimitrios Kotsakis, Charikleia Yoka, Evangelia Athanasiou

The last years the discussion on the common space and the new enclosures is
becoming increasingly popular among several scholars and urban social movements.
However, until now, there are few attempts that seek to articulate the spatialities of
the commons with the multiple systems of domination and discrimination in the fields
of gender, nation, class and culture through an intersectional and postcolonial point of
view.

The purpose of this thesis is to systematize and to examine in a comparative way the
different approaches on the commons and through the discourse on the
conceptualization of space it is sought the characteristics of the Common Space. How
is the Common Space constituted, emerged and expanded and conversely how is it
dissasembled and shrinked; which is the relationship between the common with both
the global and the local; how are the different commons communicated, circulated
and intersected and how are the enclosing procedures contested and subverted.

Through the above dialectic between the Common Space and its enclosures, this
thesis seeks to illuminate and interpret the global land grabbing procedures, the
neoliberal urban policies of gentrification, creative city and city branding, as well as
the policies of land titling in improvised settlements. Moreover, it examines the role of
the state in the control and regulation of the commons. Furthermore, the thesis seeks
to enrich the features of the Common Space through the praxis of urban social
movements, urban uprisings and social struggles. Finally, through the prism of the
Common Space the aim of this thesis is to interpret the social mobilizations and the
spatial enclosures policies at a local level and especially in Greece during the current
crisis.

20
1. Δηζαγσγή

21
22
1.1 Σν εξψηεκα ησλ θνηλψλ

«Ρα θνηλά δελ δίλνληαη θαη δελ είλαη δεδνκέλα απφ κφλα ηνπο. Αλαδχνληαη κέζσ
ησλ πξάμεσλ κνηξάζκαηνο, σο απνηέιεζκα ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ. Ρα θνηλά
αλαπηχζζνληαη απφ ηε βάζε, απφ ηελ ελεξγή θαη άκεζε ζπκκεηνρή ησλ
ππνθεηκέλσλ. Ρα θνηλά απηννξγαλψλνληαη θαη ππεξαζπίδνληαη, ηφζν απέλαληη ζηα
ηδησηηθά ζπκθέξνληα φζν θαη ζηνπο θξαηηθνχο ζεζκνχο» (Theatro Valle, 2012).

Ρα θνηλά ζπλήζσο ζπλδένληαη κε ηηο ιεγφκελεο πεξηθξάμεηο θαη καδί απνηεινχλ δπν
αιιειέλδεηεο έλλνηεο πνπ αληαλαθινχλ ηνπο θνηλσληθνχο αληαγσληζκνχο θαη
ππνδειψλνπλ κε κηα πξψηε αλάγλσζε ηε ζπκκεηνρή ή ηελ απαγφξεπζε ησλ
θνηλσληψλ θαη ησλ θνηλνηήησλ απφ ηελ πξφζβαζε, ρξήζε, αλάθηεζε θαη δηαρείξηζε
ησλ πφξσλ θαη κέζσλ παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο.

Πε απηή ηελ πξψηε αλάγλσζε, ζχκθσλα κε αξθεηνχο κειεηεηέο (Yang and Howison,
2012∙ De Peuter and Witheford, 2010∙ Exner und Kratzwald, 2012), θαίλεηαη φηη ε
ζθαίξα ησλ θνηλψλ απνηειεί ην πεδίν κηαο δηαξθνχο παγθφζκηαο θαη ηνπηθήο δηακάρεο,
ε νπνία πεξηιακβάλεη ηηο ζπγθξνχζεηο γηα ηνλ έιεγρν γχξσ απφ ηα ιεγφκελα θπζηθά ή
παγθφζκηα θνηλά (αέξαο, ζάιαζζεο, πνηάκηα, ιίκλεο, δάζε), ηα δεκφζηα θνηλά
(ππνδνκέο, δίθηπα κεηαθνξψλ, ηειεπηθνηλσλίεο, εθπαίδεπζε, πγεία, δίθηπα θνηλήο
σθέιεηαο) ηα πνιηηηζκηθά θνηλά (γιψζζεο, επηζηήκεο, ηέρλεο), ηα πεξηβαιινληηθά θνηλά
(πνηφηεηα ηνπ αέξα, παλίδα, ρισξίδα), ηα γελεηηθά θνηλά (γνλίδηα), ηα ελεξγεηαθά
θνηλά (θπζηθνί, ελεξγεηαθνί πφξνη), ηα επηθνηλσληαθά θνηλά (ειεθηξνκαγλεηηθφ
θάζκα), ηα πιεξνθνξηαθά θνηλά (δηαδίθηπν, αλνηθηφ θαη ειεχζεξν ινγηζκηθφ), θ.α..

Πε απηφ ην αξρηπέιαγνο ησλ θνηλψλ, αξθεηνί κειεηεηέο (Burton, 2000∙ Chatterton,

2010a∙ Harvey, 2013[2012]∙ Hess, 2001∙ Hodkinson, 2012) ζπκπεξηιακβάλνπλ θαη ηα
ιεγφκελα «αζηηθά θνηλά», ηα νπνία ζπλήζσο αθνξνχλ ηνπο πξάζηλνπο ρψξνπο
(πιαηείεο, πάξθα, πεξηαζηηθά δάζε), ηα δίθηπα ππνδνκψλ (δξφκνπο, δίθηπα
κεηαθνξψλ, χδξεπζεο, απνρέηεπζεο, ελέξγεηαο, επηθνηλσληψλ), ηνπο αξραηνινγηθνχο
ρψξνπο θαη ρψξνπο ή θηίξηα πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο, γεληθφηεξα ηνπο θνηλφρξεζηνπο
θαη θνηλσθειείο ρψξνπο (αζιεηηθέο εγθαηαζηάζεηο, λνζνθνκεία, θηίξηα δηνίθεζεο,
πνιηηηζκνχ, πξφλνηαο). Ρέινο, έρεη εθθξαζηεί ε άπνςε φηη φιν ην νηθηζηηθφ απφζεκα, νη
ρξήζεηο γεο, ην αζηηθφ ηνπίν θαη ε ηνπηθή δσηηθφηεηα πξέπεη λα αληηκεησπίδνληαη σο
κνξθέο θνηλψλ.

Υζηφζν, κε κηα πην αλαιπηηθή πξνζέγγηζε ε κειέηε πνπ πξαγκαηνπνηψ ζα επηδηψμεη λα

θαηαδείμεη φηη ην εχξνο ηεο ζθαίξαο ησλ θνηλψλ δελ απνηειεί απιψο ηε δηεθδίθεζε
ρσξηθψλ πνζνηήησλ αιιά θαζνξίδεηαη απφ ηα πεδία θαη ηηο κνξθέο θνηλσληθήο
απηνζέζκηζεο θαη απηννξγάλσζεο θαη απφ ηηο απαληήζεηο ησλ πνηθίισλ ζπζηεκάησλ
εμνπζίαο κέζσ ησλ πεξηθξάμεσλ.

Ξξνο ην παξφλ θαη ζηε βάζε ησλ παξαπάλσ παξαδεηγκάησλ έρνπλ αλαπηπρζεί ηηο
ηειεπηαίεο δεθαεηίεο δπν βαζηθέο νκάδεο πξνζεγγίζεσλ ζρεηηθά κε ηα θνηλά, ηηο νπνίεο
ζα νλνκάζσ «πξνζεγγίζεηο ππέξ ησλ πεξηθξάμεσλ» θαη «πξνζεγγίζεηο γηα ηνλ
θνκκνπληζκφ ησλ θνηλψλ».

Νη πξψηεο κειεηνχλ θαη ππνζηεξίδνπλ ηηο ιεγφκελεο «πεξηθξάμεηο» θαη

αληηιακβάλνληαη ηα θνηλά θπξίσο σο ηνπο απνθαινχκελνπο «πιηθνχο» θαη «άπινπο»
πφξνπο γηα νηθνλνκηθή εθκεηάιιεπζε (Coase, 1988∙ Hardin, 1968∙ Heilbroner, 1974∙
Ophuls, 1973). Νη «πξνζεγγίζεηο ππέξ ησλ πεξηθξάμεσλ» ππνζηεξίδνπλ ηελ

23
ηδησηηθνπνίεζε κε ηε κνξθή είηε ηεο αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο, είηε ηεο θξαηηθήο, είηε ηεο
ζπιινγηθήο, θαζψο θαη ηελ εκπνξηθή εθκεηάιιεπζε ησλ ιεγφκελσλ «θνηλψλ πφξσλ».
Νη πξνζεγγίζεηο ππέξ ησλ πεξηθξάμεσλ εζηηάδνπλ ζηνπο θπζηθνχο πφξνπο, ηνπο
νπνίνπο κεηαηξέπνπλ ζην ιεγφκελν «βηνθεθάιαην» πξνο νηθνλνκηθή εθκεηάιιεπζε,
θαζψο θαη ζην κεκνλσκέλν άηνκν, ηνπ νπνίνπ ηηο θνηλσληθέο δπλαηφηεηεο θαη
ππνθεηκεληθέο ηθαλφηεηεο ηηο κεηαηξέπνπλ ζε νηθνλνκηθνχο πφξνπο κε ηε κνξθή ηνπ
ιεγφκελνπ «αλζξψπηλνπ θεθαιαίνπ», «θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ», «πνιηηηζκηθνχ
θεθαιαίνπ» θηι. Ππλεπψο νη πξνζεγγίζεηο απηνχ ηνπ ηχπνπ κπνξνχλ λα
ραξαθηεξηζηνχλ σο «πνξνθεληξηθέο» πξνζεγγίζεηο, θαζψο αθελφο αλάγνπλ ην
νηθνζχζηεκα θαη ηνπο αλζξψπνπο ζε νηθνλνκηθνχο πφξνπο θαη αθεηέξνπ απνπζηάδνπλ
ή ππνβαζκίδνληαη νη θνηλσληθέο ζρέζεηο, ν ηξφπνο επηθνηλσλίαο, νη ζρέζεηο επηθνηλσλίαο
θαη νη πξάμεηο επηθνηλσλίαο κεηαμχ ησλ ππνθεηκέλσλ. Ν ζηφρνο ησλ «πνξνθεληξηθψλ»
πξνζεγγίζεσλ δελ είλαη άιινο απφ ηελ εκπνξηθή εθκεηάιιεπζε ησλ «αλζξψπηλσλ ή
θπζηθψλ» πφξσλ κε φπνηα απφ ηηο πηζαλέο παξαιιαγέο θαζεζηψησλ ηδηνθηεζίαο:
θξαηηθή-ηδησηηθή-ζπιινγηθή.

Νη παξαπάλσ πξνζεγγίζεηο έρνπλ ζπλήζσο σο αλαθνξά ηε ιεγφκελε «ζεσξία ηεο

ηξαγσδίαο ησλ θνηλψλ» ηνπ Γθάξεη Σάξληηλ (Garrett Hardin), ν νπνίνο, ζηα ηέιε ηεο
δεθαεηίαο ηνπ ‘60, ππνζηήξημε φηη, αλ ζηνπο απνθαινχκελνπο θνηλνχο πφξνπο ππάξρεη
ειεχζεξε πξφζβαζε θαη έιιεηςε δηθαησκάησλ ηδηνθηεζίαο ηφηε απηνί θηλδπλεχνπλ απφ
ππεξεθκεηάιιεπζε κέρξη πνπ θαηαζηξέθνληαη νινθιεξσηηθά. Ζ ζεσξία ηεο
«ηξαγσδίαο ησλ θνηλψλ» ηνπ Σάξληηλ, ζπκπιεξψζεθε ζηε ζπλέρεηα απφ ην ιεγφκελν
«ζεψξεκα» ηνπ Οφλαιλη Θφνπδ (Ronald Coase), ν νπνίνο ππνζηήξημε φηη αλ απνδνζνχλ
ηδησηηθά δηθαηψκαηα ηδηνθηεζίαο ζε θνηλήο ηδηνθηεζίαο πφξνπο, ηφηε κπνξεί λα
αλαπηπρζεί ε απνθαινχκελε «ειεχζεξε θαη δίθαηε» αγνξά θαη αθφκα θαη ρσξίο ηελ
θξαηηθή παξέκβαζε, νη ηδηνθηήηεο ζα έρνπλ θίλεηξν λα δηαπξαγκαηεπηνχλ κεηαμχ ηνπο
γηα ηα ελδερφκελα πξνβιήκαηα. Ξιήζνο κειεηεηψλ (Welch, 1983∙ Penner, 1997∙
Adhikari, 2001∙ Demsetz, 1967) ηηο επφκελεο δεθαεηίεο αθνινπζψληαο ηηο απφςεηο ησλ
Θφνπδ θαη Σάξληηλ ππνζηήξημαλ φηη ν κφλνο ηξφπνο γηα λα πξνζηαηεπηνχλ νη θνηλνί
πφξνη θαη λα θαιπθζεί ην θφζηνο ρξήζεο θαη εθκεηάιιεπζήο ηνπο είλαη λα
πεξηθξαρζνχλ θαη λα ηδησηηθνπνηεζεί ε πξφζβαζε ζε απηνχο.

Νη παξαπάλσ απφςεηο ζρεηηθά κε ηελ πεξίθξαμε-ηδησηηθνπνίεζε ησλ θνηλψλ πφξσλ

έρνπλ ηε βάζε ηνπο ζηελ αληίιεςε ηεο ιεγφκελεο «ειεχζεξεο θαη δίθαηεο αγνξάο», ε
νπνία είλαη ηθαλή λα παξάμεη ηνλ «θνηλφ πινχην». Ν «θνηλφο πινχηνο», φπσο, ήδε απφ
ηα κέζα ηνπ 17νπ αηψλα, έρεη αλαθέξεη ν Ρφκαο Σνκπο (2001[1651]), παξάγεηαη κέζσ
ηνπ αληαγσληζκνχ ησλ ηδησηηθψλ ζπκθεξφλησλ εληφο ελφο πιαηζίνπ ηζρπξήο θξαηηθήο
εμνπζίαο. Απηή ε άπνςε εμειίρζεθε θαη δηαηππψζεθε ζηε ζπλέρεηα πην αλαιπηηθά απφ
ηνπο θηιειεχζεξνπο ζεσξεηηθνχο Ρδνλ Ινθ θαη Άληακ Πκηζ, νη νπνίνη σζηφζν
ππνβάζκηδαλ ηνλ ξφιν ηνπ θξάηνπο θαη έδηλαλ έκθαζε ζην δηθαίσκα ζηελ αηνκηθή
ηδηνθηεζία (Ινθ), θαζψο θαη ζην ιεγφκελν «αφξαην ρέξη ηεο αγνξάο» (Πκηζ). Πηε βάζε
ησλ παξαπάλσ απφςεσλ ζρεκαηνπνηήζεθαλ θαηά ηνλ 18ν θαη 19ν αηψλα ηα θιαζηθά
νηθνλνκηθά, ηα νπνία ππνζηήξηδαλ ηελ αηνκηθή ηδηνθηεζία, ηελ απηνξξχζκηζε ησλ
αγνξψλ θαη ζεσξνχζαλ ηελ θξαηηθή παξέκβαζε ρξήζηκε κφλν ζην βαζκφ πνπ
εμππεξεηεί ηνπο παξαπάλσ ζθνπνχο.

Πηε ζπλέρεηα, ζηα ηέιε ηνπ 19νπ θαη ζηηο αξρέο ηνπ 20νπ αηψλα, νη λενθιαζηθνί
νηθνλνκνιφγνη επηθεληξψζεθαλ ζηε κειέηε ησλ δξψλησλ ππνθεηκέλσλ, νξίδνληαο εθ
λένπ ηηο νηθνλνκηθέο ζρέζεηο σο ζρέζεηο κεηαμχ αηφκσλ, απαιιαγκέλεο πιήξσο απφ ηηο
θνηλσληθέο ζρέζεηο. Πηνπο λενθιαζηθνχο ε βαζηθή κνλάδα αλάιπζεο γίλεηαη ην άηνκν,
ην νπνίν ιεηηνπξγεί ζηελ ηέιεηα αθαίξεζε σο παξαγσγφο ή σο θαηαλαισηήο. Νη

24
λενθιαζηθνί ππνζηήξηδαλ ηνλ ηέιεην αληαγσληζκφ, ηελ αηνκηθή ηδηνθηεζία θαη ηελ
απφιπηε ειεπζεξία ησλ αγνξψλ απφ θάζε θξαηηθή παξέκβαζε.

Ρν λήκα ησλ θηιειεχζεξσλ νηθνλνκηθψλ ζα απνθηήζεη ζηε ζπλέρεηα ηε κνξθή ηνπ

λενθηιειεπζεξηζκνχ, ν νπνίνο άξρηζε λα δηακνξθψλεηαη κεηά ηελ θξίζε ηεο δεθαεηίαο
ηνπ 1930, σο απάληεζε, σο «Ρξίηνο Γξφκνο», απέλαληη ζηνλ θιαζηθφ θαη λενθιαζηθφ
θηιειεπζεξηζκφ θαζψο θαη ζηηο ζνζηαιηζηηθέο, θνκκνπληζηηθέο θαη θξαηηθηζηηθέο
ζεσξήζεηο ηεο επνρήο. Έσο ηηο δεθαεηίεο ‗50-‗60 ε λενθηιειεχζεξε ζεσξία δηέθεξε
αξθεηά απφ ηε laissez-faire πξνζέγγηζε ηνπ θιαζηθνχ θαη λενθιαζηθνχ
θηιειεπζεξηζκνχ θαη αληηπξφηεηλε ην ιεγφκελν «εκπεδσκέλν θηιειεπζεξηζκφ»
(Ordoliberalism), πνπ ζήκαηλε πσο νη αγνξαίεο δηαδηθαζίεο θαη νη επηρεηξεκαηηθέο
δξαζηεξηφηεηεο ζα πξέπεη λα πεξηβάιινληαη απφ έλα δίρηπ θνηλσληθψλ θαη πνιηηηθψλ
θξαγκψλ, δειαδή κηα νηθνλνκία ηεο αγνξάο πνπ λα ειέγρεηαη απφ ηνπο θαλφλεο ελφο
ηζρπξνχ θξάηνπο δηθαίνπ.

Υζηφζν απφ ηηο δεθαεηίεο ηνπ ‗70 θαη ‘80, άξρηζαλ λα επηθξαηνχλ νη πην «ζθιεξέο»
λενθηιειεχζεξεο απφςεηο ησλ Φξίληξηρ Σάγηεθ θαη Κίιηνλ Φξίληκαλ, νη νπνίεο
εζηηάδνπλ ζηελ ειεχζεξε νηθνλνκία ηεο αγνξάο, ζηνλ κνλεηαξηζκφ θαη ηελ
απνξξχζκηζε ηνπ θξάηνπο. Ππγθεθξηκέλα ηε δεθαεηία ηνπ ‘60, αλαδχεηαη ε
λενθηιειεχζεξε «Πρνιή ηνπ Πηθάγν», ηεο νπνίαο βαζηθέο αξρέο απνηεινχλ ε απφιπηε
εκπηζηνζχλε ζηελ ηθαλφηεηα απηνξξχζκηζεο ηεο αγνξάο θαη ε δπζπηζηία ζε θάζε
κνξθήο θξαηηθφ παξεκβαηηζκφ. Ππλνπηηθά, ε λενθηιειεχζεξε πξνζέγγηζε, φπσο
δηακνξθψζεθε θαη άξρηζε λα εθαξκφδεηαη απφ ηε δεθαεηία ηνπ ‘70, ππνζηεξίδεη ηηο
αλνηρηέο, ειεχζεξεο θαη αληαγσληζηηθέο αγνξέο, ηνλ κνλεηαξηζκφ, ηελ άξζε ησλ
πξνζηαηεπηηθψλ νξίσλ, ηηο ηδησηηθνπνηήζεηο, ηελ πξνζηαζία ησλ αηνκηθψλ δηθαησκάησλ
ηδηνθηεζίαο, θαζψο θαη ηε ζπξξίθλσζε ηνπ θξάηνπο πξφλνηαο. Γηα λα επηηεπρζνχλ νη
παξαπάλσ πνιηηηθέο ε λενθηιειεχζεξε «Πρνιή ηνπ Πηθάγν» αλέπηπμε ηε ζεσξία ηνπ
«δφγκαηνο ηνπ ζνθ», ε νπνία βαζίδεηαη ζηελ ηδέα φηη κηα νηθνλνκηθή θξίζε ή έλα
γεγνλφο θαηαζηξνθήο ή πνιέκνπ απνηειεί ζεκαληηθή επθαηξία γηα αιιαγέο θαη
κεηαξξπζκίζεηο ζε έλα θξάηνο. Ζ επηηπρία ηεο πνιηηηθήο απηήο βαζίδεηαη ζην γεγνλφο
φηη ν θφβνο θαη νη ελνρέο γηα ηα απνηειέζκαηα ηεο θξίζεο ή ηεο θαηαζηξνθήο θάλεη
ηνπο πνιίηεο αλεθηηθνχο θαη απαζείο ζε επαλαιακβαλφκελεο αιιαγέο θαη
κεηαξξπζκίζεηο αθξηβψο επεηδή πηζηεχνπλ φηη θάηη άιιν ρεηξφηεξν έξρεηαη. Αξρηθά ε
αληίιεςε απηή εθαξκφζηεθε ην 1965 ζηελ Ηλδνλεζία ηνπ δηθηάηνξα Πνπράξην, έπεηηα
ην 1973 ζηε Σηιή κε ην πξαμηθφπεκα ηνπ Ξηλνζέη, ζηε ζπλέρεηα ην 1985 ζηε Βνιηβία
θαη ην 1982 ζηε Κεγάιε Βξεηαλία επί πξσζππνπξγίαο Κάξγθαξεη Θάηζεξ κε αθνξκή
ηνλ πφιεκν ζηα λεζηά Φψθιαλη. Ππγθεθξηκέλα ε Θάηζεξ εθιέγεηαη πξσζππνπξγφο ηεο
Βξεηαλίαο ην 1979 κε ζχλζεκα «δελ ππάξρεη θνηλσλία, ππάξρνπλ κφλν άηνκα θαη νη
νηθνγέλεηέο ηνπο» θαη κε εληνιή λα παηάμεη ηε δχλακε ησλ ζπλδηθάησλ θαη λα
ηεξκαηίζεη ηελ πιεζσξηζηηθή ζηαζηκφηεηα. Δπίζεο φιεο νη κνξθέο θνηλσληθήο
αιιειεγγχεο έπξεπε λα θαηαξγεζνχλ πξνο φθεινο ηνπ αηνκηζκνχ θαη ηεο αηνκηθήο
ηδηνθηεζίαο, κε ηα ιφγηα ηεο Θάηζεξ «There Is No Alternative» (δελ ππάξρεη
ελαιιαθηηθή) θαη «ηα νηθνλνκηθά είλαη ε κέζνδνο, ν ζηφρνο είλαη λα αιιάμνπκε ηα
ζπλαηζζήκαηα ησλ αλζξψπσλ». Ρελ ίδηα επνρή, ν Ξνι Βφιθεξ αλαιακβάλεη ηε
δηνίθεζε ηεο Θεληξηθήο Νκνζπνλδηαθήο Ρξάπεδαο ησλ ΖΞΑ (Fed) θαη αιιάδεη άκεζα ηε
λνκηζκαηηθή πνιηηηθή ηνπ θευλζηαλνχ Ληνπ Ληηι (New Deal) ζέηνληαο ηε Fed
επηθεθαιήο ηεο κάρεο θαηά ηνπ πιεζσξηζκνχ κε ην ιεγφκελν «ζνθ Βφιθεξ». Ιίγν
αξγφηεξα ην 1980 εθιέγεηαη πξφεδξνο ησλ ΖΞΑ ν Οφλαιλη Οέηγθαλ, ν νπνίνο κε
παξφκνην ηξφπν κε ηε Θάηζεξ, ζέηεη σο ζηφρν ηνλ πεξηνξηζκφ ηεο δχλακεο ησλ
εξγαδνκέλσλ, ηελ απειεπζέξσζε ηνπ ρξεκαηνπηζησηηθνχ ηνκέα θαη ηνλ πεξηνξηζκφ

25
ησλ θπβεξλεηηθψλ δαπαλψλ. Ρελ ίδηα επνρή ζε δηάθνξεο ρψξεο ηνπ πιαλήηε
πξαγκαηνπνηνχληαη αιπζηδσηέο κεηαξξπζκίζεηο κε ζηφρν ηελ απειεπζέξσζε ησλ
νηθνλνκηψλ απφ ηνλ θξαηηθφ έιεγρν.

Δηδηθφηεξα, κε βάζε ηηο παξαπάλσ εμειίμεηο, ε λενθηιειεχζεξε πξνζέγγηζε ησλ θνηλψλ

πνπ ππνζηεξίρζεθε απφ ηνλ Σάξληηλ απνηέιεζε ζχκθσλα κε ηνλ Θαθέληδηο (2010: 27)
«ηελ ζπκβαηηθή ζνθηζηεία» ηεο Ξαγθφζκηαο Ρξάπεδαο, ηνπ Γηεζλνχο Λνκηζκαηηθνχ
Ρακείνπ θαη ησλ δηαθφξσλ εηδηθψλ αλάπηπμεο. Πχκθσλα κε ηνπο παξαπάλσ
νξγαληζκνχο «θάζε θνξά πνπ βιέπεηο έλα θνηλφ, ε ηξαγσδία ζχληνκα ζα
αθνινπζήζεη» (Caffentzis, 2010: 28) θαη ζχκθσλα κε ηνλ Σάξβετ (2007[2005]: 98) «ε
αηνκηθή ηδηνθηεζία ησλ θνηλψλ αγαζψλ θαη ε παξαρψξεζε αηνκηθφ-ηδηνθηεζηαθψλ
δηθαησκάησλ επ‘ απηψλ ζεσξείηαη ν θαιχηεξνο ηξφπνο πξνζηαζίαο έλαληη ηεο
απνθαινχκελεο ―ηξαγσδίαο ησλ θνηλψλ‖».

Ζ «ζνθηζηεία» ηεο απνθαινχκελεο «ηξαγσδίαο ησλ θνηλψλ» ζπγθεθξηκελνπνηήζεθε ηε

δεθαεηία ηνπ ‗80 απφ ην ΓΛΡ θαη ηε Ξαγθφζκηα Ρξάπεδα κε ηα Ξξνγξάκκαηα Γνκηθήο
Αλαπξνζαξκνγήο (ΞΓΑ), πνπ εθαξκφζηεθαλ ζε ρψξεο ηεο Αθξηθήο θαη ηεο Ιαηηληθήο
Ακεξηθήο. Ρα ΞΓΑ ήηαλ πξνγξάκκαηα ιηηφηεηαο έλαληη δαλείσλ πνπ παξέρνληαλ ζε
ρψξεο πνπ βξίζθνληαλ ζε θαζεζηψο νηθνλνκηθήο θξίζεο. Ρα ΞΓΑ μεθίλεζαλ λα
εθαξκφδνληαη ηελ ςπρξνπνιεκηθή πεξίνδν γηα λα ειεγρζνχλ νη ρψξεο ηνπ ιεγφκελνπ
«ηξίηνπ θφζκνπ», νη νπνίεο ζηαδηαθά απνθηνχζαλ ηελ αλεμαξηεζία ηνπο απφ ηηο
απνηθηνθξαηηθέο ρψξεο. Απέλαληη ζηνλ ελδερφκελν πξνζεηαηξηζκφ ηνπο ζην ιεγφκελν
«θνκκνπληζηηθφ κπινθ», ηνπο επηβιήζεθαλ ηα ΞΓΑ ψζηε λα ειέγρνληαη νηθνλνκηθά θαη
πνιηηηθά, λα θηιειεπζεξνπνηεζεί ε νηθνλνκία ηνπο θαη λα ηδησηηθνπνηεζνχλ νη πξψηεο
χιεο ηνπο (Lensink, 1996∙ White, 1996∙ Mohan et al., 2000).

Ρν ζχλνιν ησλ παξαπάλσ λενθηιειεχζεξσλ πνιηηηθψλ κπνξνχλ λα ζπλνςηζηνχλ ζηελ

απνθαινχκελε «Ππλαίλεζε ηεο Νπάζηγθηνλ». Ξξφθεηηαη γηα φξν πνπ αλαθέξεηαη ζηηο
πνιηηηθέο δηαθφξσλ νξγαληζκψλ πνπ έρνπλ ηελ έδξα ηνπο ζηελ Νπάζηγθηνλ φπσο είλαη
ην Γηεζλέο Λνκηζκαηηθφ Ρακείν, ε Ξαγθφζκηα Ρξάπεδα θαη ην ΢πνπξγείν Νηθνλνκηθψλ
ησλ ΖΞΑ. Ζ «Ππλαίλεζε ηεο Νπάζηγθηνλ» εθφζνλ δνθηκάζηεθε κε ηα ΞΓΑ ζηηο ρψξεο
ηεο Αθξηθήο θαη ηεο Ιαηηληθήο Ακεξηθήο ζα βξεη εθαξκνγή ζηηο νηθνλνκηθέο πνιηηηθέο
απφ πιήζνο δηεζλψλ ζπκβάζεσλ θαη ζπκθσληψλ ζηελ επνρή ηνπ ιεγφκελνπ
παγθφζκηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ. Ππγθεθξηκέλα ηα ρξφληα πνπ ζα αθνινπζήζνπλ ζηα
πιαίζηα ησλ λενθηιειεχζεξσλ θαηεπζχλζεσλ ζα ζπλαθζνχλ πιήζνο ζπκθσληψλ
(GATT 1947-1995, WTO, ΛAFTA-1994, MAI-1998, TTIP, TPP-2014) πνπ αθνξνχλ ηελ
απειεπζέξσζε ησλ αγνξψλ, ηελ άξζε ησλ δαζκνινγηθψλ πεξηνξηζκψλ, ηε λνκηζκαηηθή
ελνπνίεζε, ηελ θαηνρχξσζε δηθαησκάησλ ηδηνθηεζίαο θαη ηελ θαηαπνιέκεζε ηεο
ιεγφκελεο «πεηξαηείαο». Δίλαη ζεκαληηθφ λα επηζεκαλζεί ην πέξαζκα απφ ηηο αξρηθέο
ζπκθσλίεο, νη νπνίεο εζηίαδαλ θπξίσο ζηε ραιάξσζε θαη άξζε ησλ δαζκνινγηθψλ
θξαγκψλ, ζηηο ζπκθσλίεο ησλ ηειεπηαίσλ εηψλ, πνπ εζηηάδνπλ ζε πεξηνρέο θαη ηνκείο
πνπ δελ έρνπλ έσο ηψξα δαζκνινγηθνχο θξαγκνχο ή αιιηψο ζηνπο απνθαινχκελνπο
«θελνχο ρψξνπο» (π.ρ. δηαδίθηπν, ινγηζκηθφ, ζπφξνη, θάξκαθα, θ.α.) ηνπο νπνίνπο
επηδηψθνπλ λα ξπζκίζνπλ κε δηθαηψκαηα αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο.

Ζ «Ππλαίλεζε ηεο Νπάζηγθηνλ» ζεσξείηαη φηη ζπλέρηζε λα απνηειεί ην λενθηιειεχζεξν

laissez-faire καληθέζην κέρξη ηελ θξίζε ηνπ 2008-2009, φηαλ αληηθαηαζηάζεθε ην
2010 απφ ηε ιεγφκελε «Ππλαίλεζε ηεο Πενχι» ζηελ αληίζηνηρε ζχλνδν ησλ G-20. Κε
ηε «Ππλαίλεζε ηεο Πενχι» αλαβαζκίδεηαη ν ξφινο ηνπ θξάηνπο θαη πξνζηίζεηαη ε πην
ελεξγή ζπκκεηνρή ηεο «θνηλσλίαο ησλ ηδησηψλ». Ζ λέα ζπλαίλεζε ηζρπξίδεηαη φηη νη
λενθηιειεχζεξεο θαηεπζχλζεηο ζα πξέπεη λα κεηαζρεκαηηζηνχλ, ψζηε λα ζπλδπάδνπλ
ηηο «top-down» πνιηηηθέο πξνζαξκνζκέλεο ζην ηδηαίηεξν πιαίζην θάζε ρψξαο.

26
Ππλνπηηθά νη θεληξηθέο αξρέο ηεο «Ππλαίλεζεο ηεο Πενχι» ηνλίδνπλ ηελ νηθνλνκηθή
αλάπηπμε, ην θηιηθφ επηρεηξεκαηηθφ πεξηβάιινλ, ηηο ζπλέξγηεο θαη ηνλ θξαηηθφ έιεγρν,
ν νπνίνο θξνληίδεη γηα ηελ εχξπζκε ιεηηνπξγία ηεο αγνξάο. Πηελ πξαγκαηηθφηεηα νη
παξαπάλσ θαηεπζχλζεηο πξνηείλνπλ έλαλ πην «επέιηθην θαη έμππλν»
λενθηιειεπζεξηζκφ (Aalbers, 2013), ν νπνίνο δελ δίλεη πιένλ έκθαζε ζηελ θξαηηθή
απνξξχζκηζε αιιά εζηηάδεη ζηελ επαλα-ξχζκηζε ηεο νηθνλνκίαο (Peck, Theodore and
Brenner, 2010). Απηφ πνπ γίλεηαη θξίζηκν δελ είλαη ηφζν ε απειεπζέξσζε ησλ ήδε
ειεχζεξσλ αγνξψλ, αιιά ε ξχζκηζε ησλ ηδησηηθνπνηήζεσλ θαη ε θαηνρχξσζε ησλ
δηθαησκάησλ ηδηνθηεζίαο θαη ζε απηήλ ηελ απνζηνιή νη ππεξεζληθέο ζπκθσλίεο θαη ην
θάζε επηκέξνπο θξάηνο κε ηνπο κεραληζκνχο αζθάιεηαο, δηθαίνπ θαη ειέγρνπ έρνπλ ηνλ
θεληξηθφ ξφιν. Πχκθσλα κε ηα ιφγηα ηνπ Ληαλ Ίκεξγθινπθ (Dan Immergluck, 2004):
«ην αφξαην ρέξη ηεο αγνξάο έρεη ηελ αλάγθε ηνπ θξάηνπο γηα λα δεκηνπξγεζεί απηή ε
αγνξά». Δπηπιένλ φπσο ππνζηεξίδνπλ νη Οέηγεξ Σέληξηθζε θαη Ρδέηκο Πάηληγνπέη (Reijer
Hendrikse and James Sidaway, 2010) ε ηειεπηαία εθδνρή ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ
ζπλδπάδεη δπν θηλήζεηο. Aπφ ηε κηα ηε ζπλέρηζε ηεο απειεπζέξσζεο ησλ αγνξψλ, ηελ
θαηνρχξσζε ησλ δηθαησκάησλ αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο θαη ηε ζπξξίθλσζε ηνπ θξάηνπο
πξφλνηαο, θαη ηαπηφρξνλα επηδηψθεη ηελ επηρεηξεκαηηθή ελεξγνπνίεζε ηεο «θνηλσλίαο
ησλ ηδησηψλ» κε ηνλ ζθεηεξηζκφ ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, δηθηχσλ θαη ηεο
θνηλσληθήο ζπλεξγαζίαο κέζσ ηεο επηζηξνθήο ή ηεο επαλεθεχξεζεο ζεζκηθψλ θαη
θνηλσληθψλ κνξθψλ ζπιινγηθήο νξγάλσζεο. Πε απηφ ην πιαίζην ηα θνηλά ηφζν σο
θπζηθνί θνηλνί πφξνη, αιιά θπξίσο σο θνηλσληθέο ζρέζεηο, θνηλνηηθέο δνκέο θαη ηξφπνο
επηθνηλσλίαο βξίζθνληαη ζην επίθεληξν ησλ λέσλ εμειίμεσλ.

Νη παξαπάλσ εμειίμεηο απνθηνχλ ζπγθεθξηκέλεο ρσξηθφηεηεο θαη ηδηαίηεξα ηηο

ηειεπηαίεο δεθαεηίεο εθθξάδνληαη κέζσ ηεο ιεγφκελεο «λενθηιειεχζεξεο
πνιενδνκίαο». Πχκθσλα κε ηνλ Πηηνχαξη Σφληθηλζνλ (Stuart Hodkinson, 2012a: 500),
«ηα ηειεπηαία ζαξάληα ρξφληα, νη (...) πφιεηο ζε φιν ηνλ θφζκν έρνπλ ξηδηθά
αλαδηαξζξσζεί πάλσ ζε λενθηιειεχζεξεο ινγηθέο» θαη φπσο επηζεκαίλνπλ νη Ληι
Κπξέλεξ θαη Ληθ Θίνληνξ (Neil Brenner and Nik Theodore, 2002: 368) νη πφιεηο
«έρνπλ κεηαηξαπεί ζε ζεκαληηθνχο γεσγξαθηθνχο ζηφρνπο θαη εξγαζηήξηα γηα κηα
πνηθηιία απφ λενθηιειεχζεξα πεηξάκαηα». Ππγθεθξηκέλα απφ ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ
‘70, ιακβάλνπλ ρψξα ε απνξξχζκηζε, ζπξξίθλσζε θαη απνθέληξσζε ηνπ θξάηνπο κε
πεξηθνπέο ησλ θξαηηθψλ δαπαλψλ, ηδησηηθνπνίεζε ππνδνκψλ, απειεπζέξσζε ησλ
αγνξψλ θαη ηαπηφρξνλα ελίζρπζε ησλ εμνπζηψλ ησλ ηνπηθψλ δήκσλ, πξνβνιή θαη
αληαγσληζκφ ησλ πφιεσλ θαη πηνζέηεζε ησλ πνιηηηθψλ ηεο ιεγφκελεο
«επηρεηξεκαηηθήο πφιεο» γηα ηελ πξνζέιθπζε επελδχζεσλ. Νη παξαπάλσ εμειίμεηο
εθθξάδνληαη, κεηαμχ άιισλ, κε ηηο πνιηηηθέο «εμεπγεληζκνχ», «city branding» θαη ηεο
«δεκηνπξγηθήο πφιεο». Αλαπφζπαζηε ζπλέπεηα ησλ παξαπάλσ πνιηηηθψλ απνηεινχλ ε
αχμεζε ησλ ηηκψλ γεο (γαηνπξφζνδνο), ηα πεξίθιεηζηα κεγάια αλαπηπμηαθά πξφηδεθη,
νη εηδηθέο νηθνλνκηθέο δψλεο, νη πεξίθιεηζηεο θνηλφηεηεο, νη ηερλνπφιεηο, νη fast track
πνιηηηθέο πνπ παξαθάκπηνπλ ηελ επίζεκε λνκνζεζία, ε ειαζηηθνπνίεζε ηεο
πεξηβαιινληηθήο λνκνζεζίαο, ε επηηήξεζε ησλ δεκφζησλ ρψξσλ, ε ηδησηηθνπνίεζε ηεο
θνηλσληθήο θαηνηθίαο, νη πνιηηηθέο αχμεζεο ησλ ελνηθίσλ θαη ε εθηφπηζε «κε-
επηζπκεηψλ» πιεζπζκηαθψλ νκάδσλ (Frenzel and Beverungen, 2014∙ Harvey, 1989∙
Pasquinelli, 2010∙ Smith, 1996∙ Tickell and Peck, 1995). Δηδηθφηεξα ηελ ηειεπηαία
δεθαεηία θαη εληφο ηεο ηξέρνπζαο θξίζεο, ζπλερίδνληαη θαη εληείλνληαη νη παξαπάλσ
πνιηηηθέο θαη ηαπηφρξνλα εκπινπηίδνληαη κε δηθηπαθέο κνξθέο δηαθπβέξλεζεο, ην
θξάηνο αλαιακβάλεη φιν θαη πεξηζζφηεξν ην ξφιν ηνπ επηρεηξεκαηία-κάλαηδεξ κε
ζπκπξάμεηο δεκνζίνπ-ηδησηηθνχ ηνκέα, θαζψο επίζεο δίλεηαη ηδηαίηεξε βαξχηεηα ζηελ
επηρεηξεκαηηθή ελεξγνπνίεζε ηεο ιεγφκελεο «δεκηνπξγηθήο ηάμεο» θαη ηεο «θνηλσλίαο

27
ησλ ηδησηψλ», πνπ ζεκαίλεη ηνλ ζθεηεξηζκφ ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, δηθηχσλ θαη ηεο
θνηλσληθήο ζπλεξγαζίαο (Harvey, 2013[2012]∙ Jeffrey et al., 2011∙ Peck et al., 2010).

Ξαξάιιεια κε ηηο παξαπάλσ λενθηιειεχζεξεο αζηηθέο πνιηηηθέο, πνπ αθνξνχλ θπξίσο

ηηο πφιεηο ηνπ ιεγφκελνπ Ξαγθφζκηνπ Βνξξά, νη ρσξηθέο πεξηθξάμεηο ζηνλ Ξαγθφζκην
Λφην ζπκπιεξψλνληαη κε ηε ιεγφκελε «πθαξπαγή ηεο γεο», κέζσ ησλ
απνθαινχκελσλ «κεγάιεο θιίκαθαο επελδχζεσλ ζε γε», ησλ πνιέκσλ γηα πξψηεο
χιεο, ησλ ζπγθξνχζεσλ γηα ηνλ έιεγρν ησλ ηξνθίκσλ, ηνπ λεξνχ, ηε δέζκεπζε
εθηάζεσλ γεο γηα ηε δεκηνπξγία κεγάισλ έξγσλ θαη ππνδνκψλ, γηα ηνπξηζηηθέο
εγθαηαζηάζεηο, γηα εγθαηάζηαζε ΑΞΔ θαη γηα δεκηνπξγία εηδηθψλ νηθνλνκηθψλ δσλψλ.
Ηδηαίηεξε ζπλέπεηα ηεο πθαξπαγήο ηεο γεο είλαη φηη νη εθηνπηζκέλνη, αγξνηηθνί θπξίσο
πιεζπζκνί, νη νπνίνη έραζαλ ηνπο πφξνπο-κέζα παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο θαη
εθδηψρζεθαλ απφ ηηο εζηίεο ηνπο, ζηνλ αγψλα ηνπο γηα επηβίσζε, θαηαιακβάλνπλ ζηελ
πεξίκεηξν αιιά θαη εληφο ησλ αλαδπφκελσλ αζηηθψλ θέληξσλ θξαηηθέο γαίεο, πξψελ
εθηάζεηο απφ ηελ επνρή ηεο απνηθηνθξαηίαο, εθθιεζηαζηηθά θηήκαηα θαη
εγθαηαιειεηκκέλα θηίξηα. Θαηά απηφλ ηνλ ηξφπν δεκηνπξγνχληαη νη ιεγφκελεο
απηνζρέδηεο ή άηππεο νηθηζηηθέο αλαπηχμεηο (παξαγθνππφιεηο), νη νπνίεο φιν θαη
πεξηζζφηεξν ζπληζηνχλ ηνλ θαλφλα ζηελ παξαγσγή ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ (Davis, 2004).
Ζ εκθάληζε θαη κεγέζπλζε ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ ηαπηίδεηαη κε ηελ εθαξκνγή ησλ
ΞΓΑ απφ ην ΓΛΡ θαη ηελ Ξαγθφζκηα Ρξάπεδα ζηηο ρψξεο ηεο Ιαηηληθήο Ακεξηθήο θαη ηεο
Αθξηθήο θαηά ηηο δεθαεηίεο ηνπ ‘80 θαη ‗90. Πήκεξα νη θάηνηθνη ησλ απηνζρέδησλ-
άηππσλ νηθηζκψλ δέρνληαη έλα λέν θχκα πθαξπαγήο ηεο γεο κέζσ ησλ δηαδηθαζηψλ
ηεο «ηηηινπνίεζεο» ησλ άηππσλ νηθηζκψλ, δειαδή ηεο απφδνζεο δηθαησκάησλ
αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο ζηηο θαηνηθίεο ηνπο.

Απέλαληη ζηηο παξαπάλσ εμειίμεηο θαη ζηηο πξνζεγγίζεηο πνπ ππνζηεξίδνπλ ηηο
πεξηθξάμεηο, κέζα απφ ηε καθξά δηαδξνκή ησλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ θαη αγψλσλ
αλαπηχζζεηαη ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο κηα φιν θαη απμαλφκελε ζπδήηεζε θαη κειέηε
απφ πξνζεγγίζεηο πνπ ππνζηεξίδνπλ ηνλ ιεγφκελν «θνκκνπληζκφ ησλ θνηλψλ»
(Caffentzis and Federici, 2014∙ De Angelis, 2013∙ Hardt and Negri, 2009). Νη
πξνζεγγίζεηο απηέο απνκαθξχλνληαη απφ ην δίπνιν θξάηνο ή αγνξά θαη εζηηάδνπλ ην
ελδηαθέξνλ ηνπο ζηηο ηδηαίηεξεο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη θνηλσληθέο δπλάκεηο, νη νπνίεο
αθελφο δεκηνπξγνχλ θαη θαηαζθεπάδνπλ δηαξθψο λέα θνηλά θαη ηαπηφρξνλα
αληηζηέθνληαη ζηηο θηλήζεηο ησλ πεξηθξάμεσλ θαη επηδηψθνπλ κε ζπιινγηθνχο θαη κε
εκπνξεπκαηηθνχο ηξφπνπο ηε δεκηνπξγία, αλάθηεζε θαη απηνδηαρείξηζε ησλ θνηλψλ.
Ππλεπψο απηέο νη πξνζεγγίζεηο δελ νξίδνπλ ηα θνηλά κφλν σο πξνο ηε δηάζηαζε ησλ
απνθαινχκελσλ «πιηθψλ ή άπισλ» πφξσλ, αιιά αλαδεηθλχνπλ ηε ζεκαζία ησλ
θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαζψο θαη ησλ θνηλνηήησλ πνπ κε δηακνηξαζκφ δεκηνπξγνχλ,
ζπζηήλνπλ, αλαθηνχλ, απηνδηαρεηξίδνληαη θαη πξνζηαηεχνπλ ηνπο θνηλνχο πφξνπο.

Ππγθεθξηκέλα, ζχκθσλα κε ηηο πξνζεγγίζεηο πνπ ππνζηεξίδνπλ ηνλ «θνκκνπληζκφ ησλ

θνηλψλ», ην δήηεκα ησλ πεξηθξάμεσλ ζπλδέεηαη κε ηε ιεγφκελε πξσηαξρηθή
ζπζζψξεπζε ηνπ θεθαιαίνπ θαη έρεη ηελ αθεηεξία ηνπ ζηελ απνθαινχκελε
«κεηάβαζε» απφ ηε θενπδαξρία ζηνλ θεθαιαηνθξαηηθφ ηξφπν παξαγσγήο. Νη
πεξηθξάμεηο ήηαλ ε δηαδηθαζία κεηαζρεκαηηζκνχ ησλ θενπδαξρηθψλ θνηλνηηθψλ θνηλψλ
γαηψλ ζε πεξηνρέο αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο. Ρελ παξαπάλσ δηαδηθαζία ηελ νλνκάδεη ν
Θαξι Καξμ σο ε «ιεγφκελε πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε» θαη ηνλίδεη φηη ζπλέβε κε
εμαηξεηηθά βίαηεο κεζφδνπο θαζψο «είλαη γξακκέλε ζηα ρξνληθά ηεο αλζξσπφηεηαο κε
γξάκκαηα απφ αίκα θαη θσηηά» (Marx, 2009[1867]: 740). Κε ηηο δηαδηθαζίεο ησλ
πεξηθξάμεσλ νη «commoners», oη αγξφηεο θαη ρσξηθνί ησλ θνηλψλ γαηψλ, πνπ ηνπο
απέζπαζαλ ηα κέζα-πφξνπο παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο, αλαγθάζηεθαλ λα

28
εγθαηαιείςνπλ ηελ χπαηζξν, λα κεηαλαζηεχζνπλ θαη λα εγθαηαζηαζνχλ ζηα
αλεξρφκελα αζηηθά βηνκεραληθά θέληξα ηεο επνρήο. Δθεί κε έρνληαο ηίπνηε άιιν παξά
κφλν ηελ εξγαηηθή ηνπο δχλακε, εμαλαγθάζηεθαλ κε εμαηξεηηθά βίαηεο κεζφδνπο λα
εξγαζηνχλ ππφ θαζεζηψο κηζζσηήο εξγαζίαο, ψζηε λα κπνξέζνπλ λα επηβηψζνπλ θαη
λα αλαπαξαρζνχλ. O Καξμ (2009[1867]: 739) νξίδνληαο ην θεθάιαην σο ηαμηθή ζρέζε
ηζρπξίδεηαη φηη ε δηαδηθαζία ησλ πεξηθξάμεσλ θαη ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο
ζπζζψξεπζεο ήηαλ απαξαίηεηε γηα ηελ αλάδπζε ηνπ θεθαιαηνθξαηηθνχ ηξφπνπ
παξαγσγήο θαη ην ζρεκαηηζκφ ηεο ζρέζεο θεθάιαην-εξγαζία.

Ππκπιεξψλνληαο ηελ αλάιπζε ηνπ Καξμ, αξθεηνί κεηέπεηηα κειεηεηέο (Federici, 1992∙
Linebaugh and Redicker, 2000∙ Midnight Notes Collective, 1990∙ Perelman, 2000)
αλαγλσξίδνπλ, κεηαμχ άιισλ, ζην δνπιεκπφξην, ζηελ έκθπιε θαηαπίεζε, ζην δεκφζην
ρξένο θαη ζηηο αλαδηαξζξψζεηο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο εθείλεο ηηο ηδηαίηεξεο
εθθξάζεηο πνπ έιαβαλ νη πεξηθξάμεηο θαη ε ιεγφκελε πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε.
Δλδεηθηηθά αξθεηέο θεκηλίζηξηεο κειεηήηξηεο (Federici, 2011[2004]∙ Fortunati,
1995[1981]∙ Mies, 1998[1986]∙ Dalla Costa and James, 1972) αλαθέξνληαη ζηε
ιεγφκελε «απαιινηξίσζε ηνπ γπλαηθείνπ ζψκαηνο», ην νπνίν απνηειεί ηε ζεμνπαιηθή
θαη αλαπαξαγσγηθή δχλακε ησλ γπλαηθψλ, γηα ηε ζπζζψξεπζε ηεο εξγαηηθήο δχλακεο
κε ζηφρν ηφζν ηηο απαηηήζεηο ηνπ θεθαιαίνπ φζν θαη ηελ ελίζρπζε ησλ παηξηαξρηθψλ
ζρέζεσλ. Δπηπιένλ, ζχκθσλα κε ηνλ Ρίζιεξ (2011[2008]: 15), φζνλ αθνξά ηνλ
κεηαζρεκαηηζκφ ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ ζα πξέπεη λα επηζεκαλζνχλ νη κπξηάδεο
ηξφπνη εμαθάληζεο ηεο ηνπηθήο θνπιηνχξαο. Ζ απαγφξεπζε ησλ ηνπηθψλ γηνξηψλ, ε
εμαθάληζε ηξαγνπδηψλ, ρνξψλ, παηρληδηψλ, αζιεκάησλ, θαξλαβαιηψλ, γισζζψλ,
αίζζεζεο ηνπ ρξφλνπ θαη ηνπ γέιηνπ είλαη εθθξάζεηο ελφο αλειέεηνπ πνιηηηζκηθνχ-
επηθνηλσληαθνχ πνιέκνπ πνπ δηεμήρζε γηα ηελ εγθαζίδξπζε ηνπ θεθαιαηνθξαηηθνχ
ηξφπνπ παξαγσγήο.

Ρέινο, πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη ν Καξμ (2009[1867]: 739) είλαη αξθεηά ζαθήο ζηνλ
ζρνιηαζκφ ηνπ γηα ηε ιεγφκελε πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε, θαζψο ηζρπξίδεηαη φηη ζηελ
πξαγκαηηθφηεηα ν δηαρσξηζκφο ησλ αλζξψπσλ απφ ηα κέζα παξαγσγήο θαη
αλαπαξαγσγήο απνηειεί δηαξθή θαη ζπζηαηηθή δηαδηθαζία γηα ηελ χπαξμε ηνπ
θεθαιαίνπ.

Κε βάζε ηελ παξαπάλσ πξνζέγγηζε, ηα ηειεπηαία ρξφληα, αξθεηνί κειεηεηέο

(Caffentzis, 2010∙ Vasudevan et al., 2008∙ Harvey, 2011∙ Hodkinson, 2012)
εμεηάδνληαο ηνλ ηξφπν ιεηηνπξγίαο ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ ζε παγθφζκην επίπεδν,
δηαπηζηψλνπλ φηη νη πεξηθξάμεηο δηαξθψο επεθηείλνληαη θαη, επνκέλσο, δελ απνηεινχλ
απιψο έλα πξνθαπηηαιηζηηθφ θαηλφκελν. Υο «λέεο πεξηθξάμεηο» αλαγλσξίδνληαη,
κεηαμχ άιισλ, ε έκθπιε θαηαπίεζε, ε πιεξνθνξηαθή ζπζζψξεπζε, ε ζχγρξνλε
πθαξπαγή γεο, ε ζπζζψξεπζε πιεζπζκψλ ζε παξαγθνππφιεηο, ηα Ξξνγξάκκαηα
Γνκηθήο Αλαπξνζαξκνγήο ηνπ ΓΛΡ, ε κεηαλάζηεπζε θαη ε ζπξξίθλσζε ηνπ
κεηαπνιεκηθνχ θξάηνπο πξφλνηαο ησλ δπηηθνεπξσπατθψλ ρσξψλ.

Δπίζεο, ηελ ηειεπηαία δεθαεηία αξθεηνί γεσγξάθνη (Blomley, 2007∙ Hartsock, 2006∙
Glassman, 2005∙ Hart, 2006∙ Prudham, 2007∙ Hall, 2012) δείρλνπλ νινέλα θαη
κεγαιχηεξν ελδηαθέξνλ γηα ηε κειέηε ησλ «λέσλ πεξηθξάμεσλ» θαη εμεηάδνληαο ηε
ρσξηθή ηνπο εμέιημε, έρνπλ κε παξφκνην ηξφπν ππνζηεξίμεη φηη ε ιεγφκελε πξσηαξρηθή
ζπζζψξεπζε είλαη κηα ζπλερηδφκελε ιεηηνπξγία ηνπ θαπηηαιηζκνχ θαη φρη απιψο έλα
πξνθαπηηαιηζηηθφ θαηλφκελν. Νη Άιεμ Ρδέθξη, Θφιηλ Καθ Φαξιέλ θαη Άιεμ Βαζνπληέβαλ
(Jeffrey, et al 2011: 6) αλαδεηψληαο ηηο γεσγξαθίεο ησλ πεξηθξάμεσλ, ππνζηεξίδνπλ
φηη απηέο δελ πεξηνξίδνληαη κφλν ζηελ θαηάζρεζε ησλ θπζηθψλ πιηθψλ πφξσλ αιιά
θαη ζηνλ έιεγρν ηεο «δεκφζηαο δσήο». Ν Σφληθηλζνλ (2012: 509) επεθηείλεη ηελ

29
παξαπάλσ άπνςε θαη νλνκάδεη ηε κνληκφηεηα ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο
ζπζζψξεπζεο σο «απεηιεηηθή ζπζζψξεπζε» θαζψο «δελ αθνξά κφλν ηελ πεξίθξαμε
ησλ νξπθηψλ θαη ηεο γεο (...), αιιά θιείλεη ηελ πξφζβαζε ζε θάζε ρψξν ή
θνηλσληθφηεηα πνπ απεηιεί ηελ ηδενινγηθή θαη πιηθή καο εμάξηεζε απφ ηηο
θαπηηαιηζηηθέο θνηλσληθέο ζρέζεηο». Πηελ ίδηα γξακκή ζθέςεο ν Φάξζαλη Αξάηδη
(Farshad Araghi, 2009: 120), ππνζηεξίδεη φηη ην θεθάιαην «έξρεηαη ζηε δσή κέζσ
πεξηθξάμεσλ θαη ζπλερίδεη λα δεη κέζσ ησλ πεξηθξάμεσλ». Απηφ εμεγεί «ηελ αηειείσηε
αλάγθε ηνπ (...) γηα ηδησηηθνπνηήζεηο, κέζσ απνζηέξεζεο ή εκπνξεπκαηνπνίεζεο ηεο
εξγαζίαο, ησλ ζπζηεκάησλ γλψζεο ή απηψλ πνπ απνθαινχληαη δηθαησκάησλ
ηδηνθηεζίαο ηεο γεο, ηνπ πεξηβάιινληνο, ηεο θαηνηθίαο, ηεο ηξνθήο, ηνπ αλζξψπηλνπ
γνληδηψκαηνο, ηεο νηθνινγίαο, (...) θαη ηειηθά ηεο ίδηαο ηεο δσήο.» Ππγθεθαιαηψλνληαο
ηηο παξαπάλσ απφςεηο, ν Ληέηβηλη Σάξβετ (2003: 147, 2007[2005]: 159) έρεη
ππνζηεξίμεη, φηη νη ζχγρξνλεο κνξθέο ηεο παγθνζκηνπνίεζεο ραξαθηεξίδνληαη απφ
«λένπο κεραληζκνχο απνζηέξεζεο», νη νπνίνη ζπκπεξηιακβάλνπλ κεηαμχ άιισλ ηελ
εκπνξεπκαηνπνίεζε θαη ηδησηηθνπνίεζε ηεο γεο, ηε βίαηε εθδίσμε ησλ αγξνηηθψλ
πιεζπζκψλ, ηε κεηαηξνπή ησλ δηαθφξσλ κνξθψλ δηθαησκάησλ ηδηνθηεζίαο (θνηλά,
θνιεθηίβεο, θξάηνο θηι.) ζε απνθιεηζηηθά ηδησηηθά θαζεζηψηα ηδηνθηεζίαο, ηελ
εκπνξεπκαηνπνίεζε ηεο εξγαηηθήο δχλακεο, ηελ εμάιεηςε ηζαγεληθψλ κνξθψλ
παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο θαη ην δεκφζην ρξένο.

Ππκπιεξσκαηηθά ζηελ παξαπάλσ αλάιπζε έρεη ηδηαίηεξε ζεκαζία ε ζχλδεζε ηεο

κνληκφηεηαο ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο κε ηηο θξίζεηο ηνπ
θαπηηαιηζκνχ. Πχκθσλα κε ηνπο ζηνραζηέο ηνπ απηφλνκνπ θαη αλνηρηνχ καξμηζκνχ
(Bonefeld, 2011[2009]∙ Holloway, 2011[2010]∙ Caffentzis, 2004b∙ De Angelis, 2007)
ν θαπηηαιηζκφο ζε πεξηφδνπο θξίζεο επηδηψθεη, γηα λα ηηο μεπεξάζεη, λα επεθηείλεη ηνλ
δηαρσξηζκφ ησλ παξαγσγψλ απφ ηα κέζα παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο. Δπνκέλσο
ζηηο πεξηφδνπο θξίζεο εθαξκφδνληαη λέεο ή εληείλνληαη νη πθηζηάκελεο δηαδηθαζίεο ηεο
ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο, νη νπνίεο ζπλεπάγνληαη λέεο πεξηθξάμεηο ή
ηζρπξνπνίεζε ησλ πθηζηακέλσλ πεξηθξάμεσλ.

Πε ζπλδπαζκφ κε ηηο παξαπάλσ αλαιχζεηο, πνπ εζηηάδνπλ θπξίσο ηε δχλακε θαη

ηθαλφηεηα ηνπ θεθαιαηνθξαηηθνχ ηξφπνπ παξαγσγήο λα αλαπαξάγεη δηαξθψο ηνλ
δηαρσξηζκφ ησλ παξαγσγψλ απφ ηα κέζα παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο, κηα αξθεηά
ελδηαθέξνπζα πξνζέγγηζε, πνπ αληηζηξέθεη ηελ νπηηθή γσλία θαη ηνπνζεηεί ζην
επίθεληξν ηεο αλάιπζεο ηνπο θνηλσληθνχο αγψλεο, είλαη απηή ησλ κειεηεηψλ ηνπ
απηφλνκνπ θαη αλνηρηνχ καξμηζκνχ (De Angelis, 2001∙ Federici, 2011[2004]∙
Caffentzis, 2010∙ Bonefeld, 2010a∙ Midnight Notes Collective, 1990). Νη παξαπάλσ
κειεηεηέο αληηιακβάλνληαη ηηο πεξηθξάμεηο θαη ηε κνληκφηεηα ηεο ιεγφκελεο
πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο σο κηα επαλαιακβαλφκελε ζηξαηεγηθή έλαληη ηνπ ζπλερή
ραξαθηήξα ησλ θνηλσληθψλ αγψλσλ. Πχκθσλα κε ηνλ Ρδνλ Σφινγνπεε (2011[2010]:
91) «ν θαπηηαιηζκφο είλαη απηφο πνπ αγσλίδεηαη ελαληίνλ καο, ελαληίνλ ηεο δσήο, ησλ
ζρεδίσλ θαη ηεο αλζξσπηάο καο».

Πην ζεκείν απηφ ζα πξέπεη λα επηζεκαλζεί φηη ε ζπδήηεζε ζρεηηθά κε ηα θνηλά γίλεηαη
ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο αλαπφζπαζην ηκήκα ηεο ξεηνξηθήο θαη ησλ πξαθηηθψλ
θνηλσληθψλ θηλεκάησλ πφιεο θαη πεξηθέξεηαο. Ππγθεθξηκέλα ε ζπδήηεζε γηα ηα θνηλά,
πέξα απφ ην θξάηνο θαη ηελ αγνξά, ζεσξείηαη φηη έρεη σο αθεηεξία ηελ 1ε Ηαλνπαξίνπ
ηνπ 1994, φηαλ ηέζεθε ζε εθαξκνγή ε Βνξεηνακεξηθάληθε Ππκθσλία Διεχζεξνπ
Δκπνξίνπ κεηαμχ ΖΞΑ, Θαλαδά θαη Κεμηθνχ, γλσζηή σο «NAFTA». Δθείλε ηελ εκέξα,
ζηα βνπλά ηεο Ρζηάπαο ζην Κεμηθφ, θάλνπλ ηελ εκθάληζή ηνπο νη Εαπαηίζηαο, νη νπνίνη
θαηαιακβάλνπλ ηελ θεληξηθή πιαηεία ζην Παλ Θξηζηνκπάι ληε ια Θάζαο γηα λα

30
δηακαξηπξεζνχλ ηφζν γηα ηε λνκνζεζία πνπ θαηέζηξεθε ηηο πεξηνρέο θνηλψλ γαηψλ, ηα
ιεγφκελα ερίδνο (ejidal), φζν θαη γηα λα δειψζνπλ φηη ν λενθηιειεπζεξηζκφο δελ
απνηειεί ην ιεγφκελν «ηέινο ηεο ηζηνξίαο». Ζ εμέγεξζε ησλ Εαπαηίζηαο ελέπλεπζε έλα
παγθφζκην θχκα ζπκπαξάζηαζεο, ην νπνίν ηα επφκελα ρξφληα ζα επηδηψμεη λα
κεηαθέξεη, λα επηθνηλσλήζεη θαη λα θάλεη νξαηνχο ηνπο αγψλεο θαη ηηο ηδέεο θηλεκάησλ
βάζεο απφ δηάθνξεο γσληέο ηνπ πιαλήηε. Σαξαθηεξηζηηθά θηλήκαηα πνπ ζπκκεηείραλ
ζηελ αλαδπφκελε παγθφζκηα δηθηχσζε ήηαλ: ην θίλεκα αθηεκφλσλ αγξνηψλ MST
(Movimento dos Trabalhadores Sem Terra) ζηε Βξαδηιία, ην νπνίν ζέηεη σο ζηφρν ηελ
απαιινηξίσζε ησλ κεγάισλ ιαηηθνχληησλ θαη ηε δεκηνπξγία αγξνηηθψλ θνιιεθηίβσλ∙
ε έλσζε ρσξηθψλ θαη ςαξάδσλ KRRS (Karnataka Rajya Raitha Sangha) απφ ηελ
Θαξλαηάθα ηεο Ηλδίαο, ε νπνία είρε θαηαθέξεη, ζηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‘90, λα
νηθνδνκήζεη έλα είδνο ηζνζπκκεηνρηθνχ θνκκνπληζκνχ∙ νη ηζαγελείο Κανξί απφ ηε Λέα
Εειαλδία, νη νπνίνη αγσλίδνληαη ελάληηα ζηελ θαηαζηξνθή ησλ θνηλψλ γαηψλ θαη ηνπ
παξαδνζηαθνχ ηνπο ηξφπνπ δσήο απφ ηνπο δπηηθνχο επνίθνπο∙ ε θπιή ησλ Νχβα απφ
ηελ Θνινκβία θαη ε θπιή Νγθφλη απφ ηελ Ληγεξία, νη νπνίεο αγσλίδνληαη ελάληηα ζηελ
εθηφπηζή ηνπο θαη ζηελ πθαξπαγή ηεο γεο απφ ηελ πεηξειατθή εηαηξεία Shell, θαζψο
θαη ηα πνηθίια δίθηπα θηλεκάησλ θαηνίθσλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ-παξαγθνππφιεσλ
ζηε Λφηηα Αθξηθή, ζηε Ιαηηληθή Ακεξηθή θαη ζηε Λνηηναλαηαιηθή Αζία. Νη παξαπάλσ
ηνπηθνί αγψλεο, θνηλφηεηεο θαη δίθηπα ζπλδέζεθαλ, κεηαμχ άιισλ, κε ην δηεζλέο
δίθηπν ζπλεηαηξηζκέλσλ αγξνηψλ «Via Campesina», ην δίθηπν ελάληηα ζηελ θιηκαηηθή
αιιαγή «Climate Justice Now!», κε ηα παγθφζκηα δίθηπα ηεο PGA (People Global
Action), ην Θνηλσληθφ Φφξνπκ (Social Forum) θαη ην παγθφζκην νηθνινγηθφ δίθηπν
Earth First!. Ζ παξαπάλσ παγθφζκηα δηθηχσζε γέλλεζε ηνπο αγψλεο ελάληηα ζηε
λενθηιειεχζεξε παγθνζκηνπνίεζε κε θακπάληεο, θαξαβάληα, ζπλέδξηα, δηαδειψζεηο.
Ξαξάιιεια ε ζπδήηεζε γχξσ απφ ηα θνηλά εθθξάζηεθε κέζα απφ ηα θηλήκαηα
«Αλάθηεζεο ησλ Γξφκσλ» (Reclaim The Streets), ηα θηλήκαηα «αληάξηηθεο
θεπνπξηθήο» θαη δεκηνπξγίαο απηννξγαλσκέλσλ αζηηθψλ θήπσλ, ηα θηλήκαηα
θαηαιήςεσλ θαη ηα απηννξγαλσκέλα ζηεγαζηηθά θηλήκαηα. Δπίζεο ηα
δηαπεξηβαιινληηθά θηλήκαηα φπσο ηα θηλήκαηα ελάληηα ζηελ ππεξζέξκαλζε ηνπ
πιαλήηε θαη ηελ θιηκαηηθή αιιαγή, ην θίλεκα «No Tav» ελάληηα ζηελ θαηαζθεπή
γξακκψλ ηξέλσλ πςειήο ηαρχηεηαο ζηελ Βφξεηα Ηηαιία, ην θίλεκα «No Zad» ελάληηα
ζηελ θαηαζθεπή αεξνδξνκίνπ ζηε Λάληε ηεο Γαιιίαο, ην θίλεκα ελάληηα ζηελ ηξίηε
γέθπξα ηνπ Βνζπφξνπ ζηελ Ηζηάλκπνπι, ην θίλεκα ελάληηα ζηελ εμφξπμε ρξπζνχ ζηε
Σαιθηδηθή ζηελ Διιάδα θαη πνιιά αθφκα ζέηνπλ ζην επίθεληξν ηεο ξεηνξηθήο ηνπο ηελ
ππεξάζπηζε ησλ θνηλψλ ηεο γεο. Δπίζεο ηα θηλήκαηα ελάληηα ζηα κεηαιιαγκέλα-
ηξνπνπνηεκέλα ηξφθηκα, θαζψο θαη ελάληηα ζηνλ έιεγρν θαη ην παηεληάξηζκα ησλ
ζπφξσλ θαη ηελ ηδηνπνίεζε ηνπ γνληδηψκαηνο αλαδεηθλχνπλ ηα θνηλά ηεο ιεγφκελεο
«γελεηηθήο ελδνρψξαο». Δπηπιένλ ηα θηλήκαηα αιιειεγγχεο ζηνπο κεηαθηλνχκελνπο
πιεζπζκνχο κε ηηο θακπάληεο θαη ηηο θαηαζθελψζεηο «no border» θαη «no lager»
αλαδεηθλχνπλ ην θνηλφ ηεο δηαζπλνξηαθήο ειεπζεξίαο κεηαθίλεζεο θαη εγθαηάζηαζεο.
Ηδηαίηεξα δπλακηθά ήηαλ ηα θνηηεηηθά θηλήκαηα ζηε Γαιιία (2006), ζηελ Διιάδα
(2006-2007), ζηηο ΖΞΑ (2009-2010), ζηελ Αγγιία (2010) θαη ζηελ Ηηαιία (2010-
2011), ηα νπνία θαηέδεημαλ ηελ πεξίθξαμε ησλ «θνηλψλ ηεο γλψζεο» κέζσ ηεο
ηδησηηθνπνίεζεο θαη εκπνξεπκαηνπνίεζεο ηεο εθπαηδεπηηθήο δηαδηθαζίαο. Ζ θξηηηθή ζηηο
επέιηθηεο κνξθέο εξγαζίαο, φπσο εθθξάδεηαη απφ απηννξγαλσκέλα ζσκαηεία βάζεο
θαζψο θαη ηα απηνδηαρεηξηδφκελα εγρεηξήκαηα, φπσο ηα θαηεηιεκκέλα εξγνζηάζηα ζηελ
Αξγεληηλή, νη αγξνθνιιεθηίβεο θαη νη ζπλεηαηξηζκνί ζε Ηζπαλία, Ηηαιία, Γεξκαλία θαη
πξφζθαηα ζηελ Διιάδα ζέηνπλ ζηε ζπδήηεζε γηα ηα θνηλά ην δήηεκα ηεο εξγαζίαο θαη
ηεο έλσζεο ησλ παξαγσγψλ κε ηα κέζα παξαγσγήο. Δπίζεο ε ζπδήηεζε γηα ηα θνηλά

31
είλαη θεληξηθή ζηηο ςεθηαθέο δνκέο αληαιιαγήο πιεξνθνξηψλ, θαζψο θαη ζην αλνηρηφ
θαη ειεχζεξν ινγηζκηθφ κε ηε δεκηνπξγία δηθηχσλ νκφηηκεο ζπλεξγαζίαο θαη
θνηλνηήησλ αλνηρηήο δηαρείξηζεο. Δπηπιένλ ε ζπδήηεζε γηα ηα θνηλά εληζρχεηαη απφ ηα
θεκηληζηηθά θαη lgbtq θηλήκαηα, ηα νπνία θαηαδεηθλχνπλ ηηο λέεο έκθπιεο πεξηθξάμεηο,
ηε θπζηθνπνίεζε ηνπ ζψκαηνο, ηα έκθπια πξνλφκηα θαη επηδηψθνπλ λα θαηαζηήζνπλ
νξαηέο θαη δεκφζηεο ηηο πνηθίιεο έκθπιεο δηαθνξέο. Ρέινο ν παξαπάλσ γαιαμίαο
θηλεκάησλ ζα ζέζεη σο θεληξηθή ηε ζπδήηεζε γχξσ απφ ηα θνηλά ζηα πξφζθαηα
θηλήκαηα πιαηεηψλ, «Occupy» θαη ησλ «Indignados-Αγαλαθηηζκέλσλ» (2011) ζε ΖΞΑ,
Ηζπαλία θαη Διιάδα, θαζψο θαη ζηηο εμεγέξζεηο ηεο «Αξαβηθήο Άλνημεο» (2011), ηνπ
πάξθνπ Γθεδί ζηελ Ηζηάλκπνπι (2013), ηεο Βξαδηιίαο (2013), ηνπ Σνλγθ Θνλγθ (2014)
θαη ζε αλαξίζκεηνπο αθφκα αγψλεο θαη θηλεηνπνηήζεηο.

Ππλεπψο, γίλεηαη θαλεξφ φηη γηα ηελ θαηαλφεζε ησλ ζεκεξηλψλ εμειίμεσλ ησλ
ρσξηθψλ πεξηθξάμεσλ ζα πξέπεη λα γίλεη ε ππέξβαζε ησλ δηρνηνκηθψλ δηπφισλ κεηαμχ
ησλ ιεγφκελσλ «αλαπηπγκέλσλ» θαη «ππαλάπηπθησλ ρσξψλ» θαη λα εμεηάδνληαη νη
λέεο πεξηθξάμεηο εληφο ηεο εληαίαο πιαλεηηθήο νιφηεηαο. Δπηπιένλ είλαη θξίζηκν λα
εμεηαζηεί ν κεηαζρεκαηηζκφο ηνπ ξφινπ ηνπ θξάηνπο, θαζψο θαη νη αξζξψζεηο ησλ
πεξηθξάμεσλ κε ηα πνηθίια ζπζηήκαηα εμνπζίαο, θαηαπίεζεο θαη δηαθξίζεσλ ζηα πεδία
ηνπ θχινπ, ηνπ έζλνπο, ηεο εζλφηεηαο, ηεο ηάμεο θαη ηεο θνπιηνχξαο. Ρέινο είλαη
θαζνξηζηηθήο ζεκαζίαο λα ηνληζηεί φηη νη ζπλέπεηεο ησλ πεξηθξάμεσλ αθνξνχλ ηφζν
ηνλ θπζηθφ ρψξν φζν θαη ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ηνλ ηξφπν επηθνηλσλίαο ησλ ίδησλ
ησλ ππνθεηκέλσλ.

32
1.2 ΢θνπφο ηεο εξγαζίαο

Κε βάζε ηελ παξαπάλσ ζπδήηεζε ζρεηηθά κε ηα θνηλά, ε νπνία φπσο έγηλε θαλεξφ
δηαξθψο εμειίζζεηαη, ηξνπνπνηείηαη θαη εκπινπηίδεηαη, αλαδχνληαη κηα ζεηξά απφ
εξεπλεηηθά εξσηήκαηα ηα νπνία εμεηάδεη ε παξνχζα δηαηξηβή.

Ρν θεληξηθφ εξψηεκα είλαη ηη ζεκαίλεη θνηλφ θαη ηη ζεκαίλεη πεξίθξαμε, πψο

αξζξψλνληαη ηα θνηλά κε ηηο πεξηθξάμεηο θαη πψο ζα κπνξνχζε λα νξηζηεί ν Θνηλφο
Σψξνο. Ξην ζπγθεθξηκέλα πνηά είλαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ, πψο
ζπγθξνηείηαη, αλαδχεηαη, δηαζηέιιεηαη θαη αληίζηξνθα απνζπγθξνηείηαη θαη
ζπξξηθλψλεηαη, πνηά είλαη ε ζρέζε ηνπ θνηλνχ κε ην παγθφζκην θαη ην ηνπηθφ, πψο
επηθνηλσλνχλ, θπθινθνξνχλ θαη δηαζηαπξψλνληαη κεηαμχ ηνπο δηαθνξεηηθά θνηλά θαη
πψο ακθηζβεηνχληαη θαη αλαηξέπνληαη νη δηαδηθαζίεο πεξίθξαμήο ηνπο. Ξην αλαιπηηθά,
πνηέο είλαη νη εζσηεξηθέο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ηξφπνη επηθνηλσλίαο κεηαμχ ησλ
ππνθεηκέλσλ πνπ ζπκκεηέρνπλ ζηνλ Θνηλφ Σψξν. Ξσο δηαπξαγκαηεχεηαη ν Θνηλφο
Σψξνο ην φξην κεηαμχ ηνπ «κέζα» κε ην «έμσ». Δίλαη ν Θνηλφο Σψξνο κηα
πεξηθξαγκέλε θαζαξή πεξηνρή, έλαο νξηνζεηεκέλνο ζχιαθαο, κηα πεξίθιεηζηε
θνηλφηεηα ή πξφθεηηαη γηα έλαλ ρψξν δηαξθψο «ππφ θαηαζθεπή», γηα έλα κεηαβαηηθφ
ρσξηθφ θαηψθιη, ην νπνίν είλαη δηαξθψο αλνηρηφ ζε λενθεξκέλνπο, ζε δηαθνξεηηθά
ππνθείκελα θαη σο εθ ηνχηνπ αλνηρηφ ζε πνιππνίθηιεο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ηξφπνπο
επηθνηλσλίαο.

Δπηπιένλ βαζηθφ εξψηεκα είλαη ε εμέηαζε ηνπ πψο δηαπιέθεηαη ν Θνηλφο Σψξνο κε ηα
πνηθίια θαη δηαζηαπξσλφκελα ζπζηήκαηα εμνπζίαο θαη δηαθξίζεσλ ζηα πεδία ηνπ
θχινπ, ηεο ηάμεο, ηνπ έζλνπο/εζλφηεηαο θαη ηεο θνπιηνχξαο. Ξψο δηαζιψληαη θαη
δηαπαξεκβάιινληαη ηα ζπζηήκαηα εμνπζίαο ζηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ζηνλ ηξφπν
επηθνηλσλίαο ησλ ππνθεηκέλσλ πνπ ζπκκεηέρνπλ ζηνλ Θνηλφ Σψξν. Αληίζηξνθα, πψο
απνζηαζεξνπνηνχληαη, αλαηξνχληαη θαη αλαηαξάζζνληαη νη πνηθίιεο ηαπηφηεηεο, ξφινη
θαη πξνλφκηα θαη ηα κέιε ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ κεηαηξέπνληαη απφ κεκνλσκέλα άηνκα κε
αηνκηθέο-ηδησηηθέο ηαπηφηεηεο ζε θνηλσληθά ππνθείκελα πνπ επηδηψθνπλ κέζσ ησλ
ζπλαληήζεψλ ηνπο ηελ ακνηβαία αλαγλψξηζε θαη ηελ θνηλή πξνζδνθία.

Κέζα απφ ηελ παξαπάλσ αλαδήηεζε, γελληνχληαη ζηε ζπλέρεηα κηα ζεηξά απφ λέα
εηδηθφηεξα εξσηήκαηα. Ξψο ε δηαιεθηηθή ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ θαη ηεο πεξίθξαμήο ηνπ
κπνξεί λα ζπκβάιεη ζην λα θσηηζηνχλ θαη λα εξκελεπηνχλ νη παγθφζκηεο δηαδηθαζίεο
πθαξπαγήο ηεο γεο, νη λενθηιειεχζεξεο αζηηθέο πνιηηηθέο εμεπγεληζκνχ
(gentrification), δεκηνπξγηθήο πφιεο θαη city branding, φπσο επίζεο θαη νη πνιηηηθέο
εληνίρηζεο, ζηξαηησηηθνπνίεζεο, «αλαβάζκηζεο» θαη ηηηινπνίεζεο ησλ απηνζρέδησλ
νηθηζκψλ. Ξνηφο είλαη ν ξφινο ηνπ θξάηνπο ζηνλ έιεγρν θαη ηε ξχζκηζε ησλ θνηλψλ.
Ξαξάιιεια πψο εκπινπηίδνληαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ κέζα απφ ηηο
πξάμεηο, δειαδή ηελ ελφηεηα ζεσξίαο θαη πξαθηηθήο, θνηλσληθψλ θηλεκάησλ πφιεο θαη
πεξηθέξεηαο, αζηηθψλ εμεγέξζεσλ θαη θνηλσληθψλ αγψλσλ. Ρέινο, πψο κέζα απφ ην
πξίζκα ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ κπνξνχλ λα εξκελεπηνχλ νη θνηλσληθέο θηλεηνπνηήζεηο θαη νη
πνιηηηθέο ρσξηθψλ πεξηθξάμεσλ ζε ηνπηθφ επίπεδν θαη εηδηθφηεξα ζηελ Διιάδα ηελ
πεξίνδν ηεο ηξέρνπζαο θξίζεο.

Πην παξαπάλσ πιαίζην ε δηδαθηνξηθή εξγαζία έρεη ηέζζεξηο θχξηνπο ζηφρνπο.

Ξξψηνλ, λα ζπζηεκαηνπνηήζεη θαη λα εμεηάζεη κε ζπγθξηηηθφ ηξφπν ηηο δηαθνξεηηθέο

πξνζεγγίζεηο ζρεηηθά κε ηα θνηλά ηηο νπνίεο, φπσο ήδε αλάθεξα, ηηο ηαμηλνκψ ζε δπν

33
βαζηθέο νκάδεο πξνζεγγίζεσλ: ηηο πξνζεγγίζεηο ππέξ ησλ πεξηθξάμεσλ, θαη ηηο
πξνζεγγίζεηο γηα ηνλ θνκκνπληζκφ ησλ θνηλψλ.

Έπεηηα, επφκελνο ζηφρνο είλαη ε ζχλδεζε ηεο ζπδήηεζεο ζρεηηθά κε ηα θνηλά κε ηε

ζπδήηεζε γηα ηελ ελλνηνιφγεζε ηνπ ρψξνπ, ψζηε λα αλαδεηήζσ ηα ραξαθηεξηζηηθά
ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ. Γηα ην ζθνπφ απηφ εκπλένκαη θπξίσο απφ ηελ πξαμηαθή πξνζέγγηζε
ηνπ Γεκήηξε Θσηζάθε γηα ηνλ «Θνηλσληθφ Σψξν» θαη πξνηείλσ σο «Θνηλφ Σψξν» ηελ
δηαιεθηηθή ζρέζε-ελφηεηα ηνπ Φπζηθνχ Σψξνπ ησλ Θνηλψλ Ξφξσλ, ζηηο δηαζηάζεηο ηεο
έθηαζεο, ηνπ ρξφλνπ θαη ηεο ελέξγεηαο, κε ηνλ Ρξφπν Δπηθνηλσλίαο (Θνηλσληθέο
Πρέζεηο θαη Θνηλσληθέο Γπλάκεηο) θαη ην Θνηλσληθφ Πχζηεκα (Θνηλσληθά ΢πνθείκελα θαη
Θνηλσληθέο Πρέζεηο).

Πηε ζπλέρεηα, κε βάζε ηελ πξφηαζε ελλνηνιφγεζε ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ, ν επφκελνο
ζηφρνο ηεο εξγαζίαο είλαη λα θαηαδείμεη πψο ζπγθξνηείηαη θαη απνζπγθξνηείηαη,
αλαδχεηαη θαη πεξηθξάζζεηαη ν Θνηλφο Σψξνο κε βάζε νξηζκέλα παγθφζκηα
παξαδείγκαηα. Ππγθεθξηκέλα εμεηάδσ ηε ζρέζε ησλ λέσλ πεξηθξάμεσλ κε ηηο
παγθφζκηεο δηαδηθαζίεο πθαξπαγήο ηεο γεο, ην θπλήγη γεο θαη ηηο κάρεο γηα ηε γε.
Έπεηηα εμεηάδσ ηνλ αλαδπφκελν Θνηλφ Σψξν ζηνπο απηνζρέδηνπο νηθηζκνχο
(παξαγθνππφιεηο) θαη ηηο πνιηηηθέο πεξίθξαμήο ηνπ. Πηε ζπλέρεηα εκπινπηίδσ ηε
δηαιεθηηθή άξζξσζε ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ θαη ησλ πεξηθξάμεσλ κέζα απφ ηε ζπδήηεζε
πνπ άλνημε ν Αλξί Ιεθέβξ (1977[1968]) κε ην έξγν ηνπ «Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε» θαη
εμεηάδσ νξηζκέλεο ελδεηθηηθέο εθθξάζεηο θνηλσληθψλ θηλεκάησλ πφιεο θπξίσο κέζα
απφ ηα θηλήκαηα πνιηηηθψλ θαη ζηεγαζηηθψλ θαηαιήςεσλ ζηε Γπηηθή Δπξψπε.
Νινθιεξψλσ ηελ εμέηαζε ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ θαη ησλ δηαδηθαζηψλ πεξίθξαμήο ηνπ κε
ηηο δηαδηθαζίεο λενθηιειεπζεξνπνίεζεο ησλ πφιεσλ κέζα απφ ηηο πνιηηηθέο
εμεπγεληζκνχ (gentrification), δεκηνπξγηθήο πφιεο θαη city branding.

Ρέινο, γηα ηελ πιεξέζηεξε θαηαλφεζε ηεο δηαιεθηηθήο άξζξσζεο ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ
θαη ησλ πνηθίισλ κεραληζκψλ πεξίθξαμήο ηνπ, ζθνπφο ηεο εξγαζίαο είλαη λα εμεηάζεη
νξηζκέλα ελδεηθηηθά παξαδείγκαηα απφ ηελ Διιάδα ηελ επνρή ηεο θξίζεο.
Ππγθεθξηκέλα εξεπλψ πψο κπνξεί λα εκπινπηηζηεί ε ελλνηνιφγεζε ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ
κέζα απφ ηελ πεξίπησζε ησλ θαηαιήςεσλ, ησλ ζηεθηψλ, ησλ θνηλσληθψλ θέληξσλ θαη
ησλ απηννξγαλσκέλσλ εγρεηξεκάησλ, πνηά ραξαθηεξηζηηθά απνθηά ν Θνηλφο Σψξνο
φηαλ εηζέξρεηαη ζε εμεγεξζηαθά γεγνλφηα, φπσο ζηε πεξίπησζε ηνπ Γεθέκβξε ηνπ
2008 θαη πσο κπνξεί πεξαηηέξσ λα εκπινπηηζηεί κέζα απφ ην παξάδεηγκα ηνπ
θηλήκαηνο ησλ πιαηεηψλ ην 2011. Ρέινο ε εξγαζία νινθιεξψλεηαη κε ηελ εμέηαζε ησλ
ηδηαίηεξσλ λέσλ ρσξηθψλ πεξηθξάμεσλ ζηελ Διιάδα ηελ επνρή ηεο θξίζεο.

34
1.3 Δπηζθφπεζε θεθαιαίσλ

Ζ δηδαθηνξηθή εξγαζία απνηειείηαη απφ δχν κέξε. Αξρηθά, ζην πξψην κέξνο
«Πξνζεγγίζεηο γηα ηα θνηλά θαη ηηο πεξηθξάμεηο», παξνπζηάδσ θαη εμεηάδσ ηε
ζπδήηεζε γχξσ απφ ηηο δχν βαζηθέο νκάδεο πξνζεγγίζεσλ ζρεηηθά κε ηα θνηλά: ηηο
πξνζεγγίζεηο «ππέξ ησλ πεξηθξάμεσλ», θαη ηηο πξνζεγγίζεηο «γηα ηνλ θνκκνπληζκφ
ησλ θνηλψλ». Έπεηηα πεξλάσ ζην δεχηεξν κέξνο «Γηαιεθηηθή Κνηλνχ Υψξνπ θαη
πεξίθξαμεο», ζην νπνίν εζηηάδσ ζηηο ρσξηθέο πξνζεγγίζεηο, πξνηείλσ ηελ έλλνηα ηνπ
Θνηλνχ Σψξνπ θαη κέζα απφ παγθφζκηα θαη ηνπηθά παξαδείγκαηα, αλαδεηθλχσ ηε
δηαιεθηηθή δηαζηαχξσζε ηνπ θνηλνχ θαη ηεο πεξίθξαμεο, θαζψο θαη ηα ηδηαίηεξα
ραξαθηεξηζηηθά πνπ απνθηνχλ ζηελ Διιάδα ηελ επνρή ηεο θξίζεο.

Ππλεπψο ε δηάξζξσζε ηεο εξγαζίαο είλαη σο εμήο. Πην πξψην κέξνο αλαπηχζζσ ην
ζεσξεηηθφ πιαίζην ηεο ζπδήηεζεο ζηελ νπνία εληάζζεηαη ε εξγαζία θαη ζην δεχηεξν
κέξνο εζηηάδσ ζηηο ρσξηθέο εθθξάζεηο ησλ θνηλψλ θαη ησλ πεξηθξάμεσλ θαη κέζα απφ
ηελ εμέηαζε παγθφζκησλ θαη ηνπηθψλ παξαδεηγκάησλ επηδηψθσ λα εκπινπηίζσ ηελ
έλλνηα ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ.

Ππγθεθξηκέλα ε δνκή ηεο εξγαζίαο είλαη ε εμήο:

Πην παξφλ πξψην εηζαγσγηθφ θεθάιαην, αξρηθά ζέησ ην εξψηεκα ησλ θνηλψλ
πξαγκαηνπνηψληαο κηα ζχληνκε αλαζθφπεζε ηεο ζρεηηθήο ζπδήηεζεο. Έπεηηα ζέησ ηα
βαζηθά εξεπλεηηθά εξσηήκαηα θαη ην ζθνπφ ηεο δηδαθηνξηθήο εξγαζίαο θαη ηέινο
αθνινπζεί ε επηζθφπεζε ησλ επηκέξνπο θεθαιαίσλ.

Πην δεχηεξν θεθάιαην «Γηαιεθηηθή Μέζνδνο» παξνπζηάδσ ην κεζνδνινγηθφ

επηζηεκνινγηθφ πιαίζην πνπ αθνινπζψ. Γηα ηνπο ζθνπνχο ηεο δηδαθηνξηθήο εξγαζίαο
ζεσξψ θξίζηκε ηελ επαλαθνξά ηεο ζπδήηεζεο πεξί δηαιεθηηθήο, ε νπνία έρεη επεξεάζεη
ηε ζθέςε πιήζνπο ζηνραζηψλ έσο ζήκεξα. Υζηφζν ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο ηνπ 20 νπ
αηψλα, είραλ επηθξαηήζεη νη δνκηζηηθέο θαη κεηαδνκηζηηθέο πξνζεγγίζεηο, νη νπνίεο
απέξξηςαλ κε εμαηξεηηθή ζθνδξφηεηα ηε δηαιεθηηθή, αζθψληαο θξηηηθή ζηελ πξφηεξε
εξκελεία ηεο απφ ηνλ ηζηνξηθφ πιηζκφ. Πήκεξα, κε ηε ζπλεηζθνξά θπξίσο ησλ
πξνζεγγίζεσλ ησλ ζηνραζηψλ ηνπ αλνηρηνχ καξμηζκνχ, ηεο ζπζηεκαηηθήο δηαιεθηηθήο,
ησλ λεφηεξσλ πξνζεγγίζεσλ ηεο δηαζεκαηηθφηεηαο θαη ησλ κεηαπνηθηαθψλ
πνιηηηζκηθψλ πξνζεγγίζεσλ, παξαηεξείηαη έλα αλαλεσκέλν ελδηαθέξνλ γηα ηελ
επηζηξνθή θαη επαλεμέηαζε ηεο δηαιεθηηθήο σο αλαιπηηθήο θξηηηθήο κεζφδνπ. Πην
θξίζηκν απηφ ζηαπξνδξφκη, ζεσξψ φηη είλαη ζεκαληηθή ε ζπγθξηηηθή κειέηε ηεο
δηαιεθηηθήο.

Αξρηθά πξαγκαηνπνηψ κηα ζχληνκε αλαζθφπεζε ηεο ηζηνξίαο ηεο δηαιεθηηθήο φπσο
δηακνξθψζεθε απφ ηελ αξραηφηεηα έσο ηηο ελλνηνινγήζεηο ηεο κέζα απφ ηε ζθέςε ηνπ
Ηκκάλνπει Θαλη, ηνπ Γθένξγθ Βίιρεικ Φξήληξηρ Σέγθει θαη ηνπ Θαξι Καξμ.
Αλακθίβνια ε ζπλεηζθνξά ησλ παξαπάλσ ζηνραζηψλ ζηε ζεκειίσζε ηεο δηαιεθηηθήο
σο «ζέζε-αληίζεζε-ζχλζεζε», «αθαίξεζε-άξλεζε-ζπγθεθξηκέλν», σο
«ελδερνκεληθφηεηα» θαη σο «ελφηεηα ζηε δηαθνξά» ήηαλ θαζνξηζηηθή θαη ζα επεξεάζεη
ηηο επφκελεο πξνζεγγίζεηο.

35
Πηε ζπλέρεηα, παξνπζηάδσ ηηο πξφζθαηεο πξνζεγγίζεηο ηνπ απηφλνκνπ καξμηζκνχ, ηνπ
αλνηρηνχ καξμηζκνχ θαη ηεο ζπζηεκαηηθήο δηαιεθηηθήο, νη νπνίεο επαλεμεηάδνπλ ην
έξγν ηνπ Σέγθει θαη ηνπ Καξμ θαη επηδηψθνπλ λα επαλαθέξνπλ ηε δηαιεθηηθή σο
θξηηηθή αλαιπηηθή κέζνδν γηα ηελ εξκελεία ησλ ζεκεξηλψλ εθθξάζεσλ ηνπ
θεθαιαηνθξαηηθνχ ηξφπνπ παξαγσγήο.

Έπεηηα εμεηάδσ ηε ζπλνκηιία ησλ θεκηληζηηθψλ πξνζεγγίζεσλ κε ηε δηαιεθηηθή. Αξρηθά

παξνπζηάδσ ηελ θξηηηθή ηνπ δεχηεξνπ θεκηληζηηθνχ θχκαηνο ζηε δηαιεθηηθή ηνπ
ηζηνξηθνχ πιηζκνχ. Ξεξλψ έπεηηα ζηηο κεηαδνκηζηηθέο θαη αληηδηαιεθηηθέο πξνζεγγίζεηο
ηνπ ηξίηνπ θεκηληζηηθνχ θχκαηνο, ην νπνίν απνκαθξχλεηαη απφ ηελ νκνγελνπνηεηηθή
θαηεγνξία ηεο «γπλαίθαο» θαη επηδηψθεη ηελ αλάδεημε θαη ηελ νξαηφηεηα φζν ην δπλαηφ
πεξηζζφηεξσλ δηαθνξψλ θαη ηαπηνηήησλ. Ρέινο νινθιεξψλσ ηελ ελφηεηα δίλνληαο
ηδηαίηεξε έκθαζε ζηηο πξφζθαηεο πξνζεγγίζεηο ηεο δηαζεκαηηθφηεηαο
(intersectionality), νη νπνίεο ρσξίο λα θαηαθάζθνπλ άθξηηα ζηηο πνιηηηθέο ηαπηφηεηαο
ηνπ ηξίηνπ θχκαηνο επηρεηξνχλ λα επαλεηζάγνπλ ηε δηαιεθηηθή γηα λα εξκελεχζνπλ ηηο
πνιιαπιφηεηεο, ηηο δηαζηαπξψζεηο θαη ηηο ηαπηνρξνλίεο ησλ πνηθίισλ ζρέζεσλ,
ζπζηεκάησλ θαη δνκψλ θπξηαξρίαο, εμνπζίαο θαη δηαθξίζεσλ ζε κηα εληαία νιφηεηα.

Ρέινο, παξνπζηάδσ ηηο κεηαπνηθηαθέο πνιηηηζκηθέο πξνζεγγίζεηο ηεο δηαιεθηηθήο φπσο

εμειίρηεθαλ ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο. Αξρηθά παξνπζηάδσ ην έξγν ηνπ Φξαληο Φαλφλ,
ην νπνίν είλαη επεξεαζκέλν απφ ηε δηαιεθηηθή ηνπ ηζηνξηθνχ πιηζκνχ, ζηε ζπλέρεηα
παξνπζηάδσ ηε δνκηζηηθή απφξξηςε ηεο δηαιεθηηθήο κέζα απφ ην έξγν ηνπ Έληνπαξλη
Παΐλη θαη ησλ κειεηψλ ησλ ππνδεέζηεξσλ (subaltern studies), θαη έπεηηα εμεηάδσ ηελ
επαλαεηζαγσγή ηεο δηαιεθηηθήο, κέζα απφ ηηο πην πξφζθαηεο ζεσξήζεηο ηνπ Σφκη
Κπάκπα θαη ηεο Γθαγηάηξη Ρζαθξαβφξηη Ππίβαθ. Ζ ζεκαζία ησλ ζεκεξηλψλ
κεηαπνηθηαθψλ πξνζεγγίζεσλ ηεο δηαιεθηηθήο είλαη ηδηαηηέξα ελδηαθέξνπζα θαζψο
ζπλνκηιψληαο κε ηα πξφζθαηα καξμηζηηθά ξεχκαηα θαζψο θαη κε ηηο πξνζεγγίζεηο ηεο
δηαζεκαηηθφηεηαο αλαζεσξνχλ θαη εκπινπηίδνπλ ην εγρείξεκα ηεο επηζηξνθήο ηεο
δηαιεθηηθήο σο θξηηηθήο αλαιπηηθήο κεζφδνπ. Νη ζεκεξηλέο κεηαπνηθηαθέο πξνζεγγίζεηο
επηδηψθνπλ λα επαλαθέξνπλ ηε δηαιεθηηθή κε δηαζεκαηηθφ ηξφπν εμεηάδνληαο ην θχιν,
ηελ ηάμε, ην έζλνο, ηελ εζλφηεηα, ηελ θνπιηνχξα, ηα πνηθίια πξνλφκηα θαη ζπζηήκαηα
δηαθξίζεσλ, ηα νπνία ηα πξνζεγγίδνπλ σο δηαζηαπξσλφκελα, ζε κηα εληαία νιφηεηα. Νη
κεηαπνηθηαθέο πξνζεγγίζεηο εθθηλνχλ απφ ηελ αληίιεςε πνπ αληηηίζεηαη ζηελ έλλνηα
ηεο «απζεληηθφηεηαο», ηελ ηδέα φηη ππάξρεη θάπνηα αλψηεξε, βαζηθή, θαζαξή θαη
ζεκειηψδεο θνπιηνχξα θαη αληίζηνηρα φηη ππάξρνπλ θαηνπηξηθά ππνδεέζηεξεο,
θαηψηεξεο θνπιηνχξεο, θχια, ηάμεηο. Νη θνπιηνχξεο ζχκθσλα κε ηνπο λεφηεξνπο
ζηνραζηέο είλαη ακθίζεκα κε πξνβιέςηκα «πβξηδηθά κείγκαηα», ηα νπνία δηαξθψο
δηαπξαγκαηεχνληαη ηηο αληηζέζεηο παιαηφηεξσλ θνπιηνχξσλ. Απηή ε αληίιεςε
πξνηξέπεη ζηε δηαιεθηηθή ζεψξεζε φισλ ησλ θαηεγνξηψλ φπσο ηνπ θχινπ, ηεο ηάμεο,
ηνπ έζλνπο σο αλνηρηέο θαηεγνξίεο ζε θίλεζε.

Tν δεχηεξν θεθάιαην, νινθιεξψλεηαη κε ηελ πξφηαζε γηα ηελ «αλνηρηή δηαζεκαηηθή

δηαιεθηηθή κέζνδν», ε νπνία απνηειεί ην πξνηεηλφκελν κεζνδνινγηθφ πιαίζην ηεο
δηδαθηνξηθήο εξγαζίαο, ψζηε λα πεξάζσ ζηε ζπλέρεηα ζηα επφκελα θεθάιαηα ζηε
ζπδήηεζε γηα ηα θνηλά, ηηο πεξηθξάμεηο θαη ηνλ θνηλφ ρψξν.

Πηε ζπλέρεηα αθνινπζεί ην πξψην κέξνο ηεο δηδαθηνξηθήο εξγαζίαο «Πξνζεγγίζεηο

γηα ηα θνηλά θαη ηηο πεξηθξάμεηο» θαη ζπγθεθξηκέλα ην ηξίην θεθάιαην
«Θεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο ππέξ ησλ πεξηθξάμεσλ» ζην νπνίν εμεηάδσ ηηο
πξνζεγγίζεηο πνπ ππνζηεξίδνπλ θαη κειεηνχλ ηηο ιεγφκελεο «πεξηθξάμεηο» θαη

36
αληηιακβάλνληαη ηα θνηλά θπξίσο σο ηνπο απνθαινχκελνπο «πιηθνχο» θαη «άπινπο»
πφξνπο γηα νηθνλνκηθή εθκεηάιιεπζε. Νη πξνζεγγίζεηο απηέο ππνζηεξίδνπλ ηελ
ηδησηηθνπνίεζε, είηε κε ηε κνξθή ηεο αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο, είηε ηεο θξαηηθήο, είηε ηεο
ζπιινγηθήο, θαζψο θαη ηελ εκπνξηθή εθκεηάιιεπζε ησλ ιεγφκελσλ «θνηλψλ πφξσλ».

Αξρηθά εμεηάδσ ηηο «Λενθηιειεχζεξεο Ξξνζεγγίζεηο» παξνπζηάδνληαο ηε ζεσξία ηεο

«ηξαγσδίαο ησλ θνηλψλ» ηνπ Γθάξεη Σάξληηλ, ηελ «ηπξαλλία ησλ κηθξψλ απνθάζεσλ»
ηνπ Άιθξελη Θαλ θαη ην «ζεψξεκα» ηνπ Οφλαιλη Θφνπδ, νη νπνίεο νδήγεζαλ ηνπο
λενθηιειεχζεξνπο νηθνλνκνιφγνπο ζην λα ηζρπξίδνληαη φηη ν κφλνο ηξφπνο γηα λα
θαιπθζεί ην θφζηνο ρξήζεο ησλ θνηλψλ πφξσλ είλαη λα πεξηθξαρζνχλ θαη λα ηνπο
απνδνζεί θαζεζηψο ηδησηηθήο ηδηνθηεζίαο. Έπεηηα, παξνπζηάδσ ηηο πξνζεγγίζεηο ηεο
θιαζηθήο θηιειεχζεξεο πνιηηηθήο θηινζνθίαο ζρεηηθά κε ηα ηδησηηθά δηθαηψκαηα
ηδηνθηεζίαο, ηελ ειεχζεξε αγνξά, ηελ laissez-faire νηθνλνκία θαη ηνλ ξφιν ηνπ θξάηνπο
φπσο δηαηππψζεθαλ απφ ηνπο Ρφκαο Σνκπο, Ρδνλ Ινθ, Άληακ Πκηζ, θ.α. Πηε ζπλέρεηα,
εμεηάδσ ηηο βαζηθέο ζεσξεηηθέο θαηεπζχλζεηο ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ φπσο
δηαηππψζεθαλ αξρηθά απφ ηνπο Φξίληξηρ Σάγηεθ θαη ηελ Δηαηξεία Κνλ Ξειεξέλ θαη ζηε
ζπλέρεηα απφ ηνλ Κίιηνλ Φξίληκαλ θαη ηε Πρνιή ηνπ Πηθάγνπ (δεθαεηίεο ‗60-‗70) θαη
βξήθαλ εθαξκνγή ζηε Σηιή ηνπ Ξηλνζέη, ζηε Κεγάιε Βξεηαλία ηεο Θάηζεξ, ζηηο ΖΞΑ
ηνπ Οέηγθαλ θαη ζηα Ξξνγξάκκαηα Γνκηθήο Αλαπξνζαξκνγήο ηεο Ξαγθφζκηαο Ρξάπεδαο
θαη ηνπ Γηεζλνχο Λνκηζκαηηθνχ Ρακείνπ ζε ρψξεο ηεο Αθξηθήο θαη ηεο Ιαηηληθήο
Ακεξηθήο ηε δεθαεηία ηνπ ‘80. Έπεηηα, παξνπζηάδσ ην πέξαζκα ζηνλ παγθφζκην
λενθηιειεπζεξηζκφ πνπ αθνινχζεζε ηελ πηψζε ηνπ ηείρνπο ηνπ Βεξνιίλνπ θαη ηελ
θαηάξξεπζε ηνπ αλαηνιηθνχ κπινθ κε ηελ αλάδπζε πιήζνο παγθφζκησλ ζπκθσληψλ
πνπ έρνπλ σο ζηφρν ηελ απειεπζέξσζε ηεο αγνξάο απφ πξνζηαηεπηηθνχο θξαγκνχο,
ηελ απφδνζε θαζεζηψησλ ηδηνθηεζίαο ζηνπο ιεγφκελνπο «θελνχο ρψξνπο», ηελ
πξνζηαζία ησλ ηδησηηθψλ δηθαησκάησλ ηδηνθηεζίαο θαη ηελ απνξξχζκηζε θαη
ειαρηζηνπνίεζε ηεο θξαηηθήο παξέκβαζεο. Ρέινο, εμεηάδσ ηηο πξφζθαηεο εμειίμεηο ελ
κέζσ ηεο ηξέρνπζαο θξίζεο, νη νπνίεο επαλαπξνζδηνξίδνπλ ηε ζρέζε ηεο νηθνλνκίαο
ηεο αγνξάο κε ην θξάηνο θαη επηδηψθνπλ ηελ εγθφιπσζε θαη πην ελεξγή ζπκκεηνρή ηεο
«θνηλσλίαο ησλ ηδησηψλ» κε ηελ πξνψζεζε ηεο θνηλσληθήο επηρεηξεκαηηθφηεηαο θαη κε
ηελ ηαπηφρξνλε αλάδπζε λενζπληεξεηηθψλ-αθξνδεμηψλ πνιηηηθψλ.

Έπεηηα εμεηάδσ ηηο πξνζεγγίζεηο ηεο «θξαηηθήο ξχζκηζεο», νη νπνίεο ζπρλά

εκθαλίδνληαη σο αληίπνδαο ζηηο λενθηιειεχζεξεο πξνζεγγίζεηο. Νη πξνζεγγίζεηο ηεο
θξαηηθήο ξχζκηζεο ηζρπξίδνληαη φηη, απέλαληη ζηελ αλεμέιεγθηε ιεηηνπξγία ηεο
ειεχζεξεο αγνξάο θαη ζηελ ηδησηηθνπνίεζε ησλ θνηλψλ πφξσλ, ην θξάηνο απνηειεί ηνλ
θαιχηεξν εγγπεηή γηα ηε βησζηκφηεηα θαη βέιηηζηε εκπνξηθή αμηνπνίεζε ησλ θνηλψλ.
Υζηφζν κειεηψληαο πην αλαιπηηθά ηε λενθηιειεχζεξε ηάζε κεηαζρεκαηηζκνχ ηνπ
ηδηνθηεζηαθνχ θαζεζηψηνο ησλ «θνηλψλ πφξσλ» απφ ηε κνξθή ηεο θξαηηθήο
ηδηνθηεζίαο ζηελ ηδησηηθή ηδηνθηεζία, γίλεηαη θαλεξφ φηη δε κεηψλεηαη ν ξφινο ηνπ
θξάηνπο αιιά κεηαζρεκαηίδεηαη. Ρν λενθηιειεχζεξν θξάηνο κεηαηξέπεηαη απφ
ηδηνθηήηεο ησλ θνηλψλ πφξσλ ζε ειεγθηηθφο κεραληζκφο, απνθηά ην ξφιν κάλαηδεξ-
εηαίξνπ, ν νπνίνο δηαηεξεί ηε ζηξαηησηηθή θαζψο θαη ηελ εθηειεζηηθή, δηνηθεηηθή θαη
λνκνζεηηθή ηζρχ. Πην παξαπάλσ πιαίζην ζην θεθάιαην απηφ, παξνπζηάδσ αξρηθά ηελ
θξαηηθή απάληεζε ζηε ιεγφκελε «ηξαγσδία ησλ θνηλψλ» κε ηελ επαλαηνπνζέηεζε ηνπ
Σάξληηλ θαη ηελ απνθαινχκελε «ηξαγσδία ησλ κε ξπζκηζκέλσλ θνηλψλ» θαζψο θαη ηηο
πξνηάζεηο γηα ηηο θξαηηθέο «δξαθφληεηεο πξάμεηο πεξίθξαμεο ησλ θνηλψλ», νη νπνίεο ζα
επηηεξνχλ θαη ζα βειηηζηνπνηνχλ ηελ εκπνξηθή εθκεηάιιεπζε ησλ θνηλψλ πφξσλ. Πηε
ζπλέρεηα εμεηάδσ ηηο πξφζθαηεο εμειίμεηο ελζσκάησζεο ησλ θνηλψλ ζηελ θξαηηθή
ξχζκηζε κε ηελ αλάδπζε ηεο ξεηνξηθήο πεξί «Θξάηνπο-Δηαίξνπ ησλ Θνηλψλ» θαζψο

37
θαη γηα ην ιεγφκελν «Commonfare» (Ξξφλνηα ηνπ Θνηλνχ). Θαηαιήγσ κε ηε
δηαπίζησζε φηη ε πξφζθαηε αλάδπζε «αξηζηεξψλ» θπβεξλήζεσλ θαη δεκνηηθψλ αξρψλ
ζε κηα ζεηξά απφ ρψξεο, αμηνπνηεί ηε ξεηνξηθή πεξί ηνπ «κεηα-λενθηιειεχζεξνπ
θξάηνπο ησλ θνηλψλ» σζηφζν ζηελ πξαγκαηηθφηεηα αλαδσνγνλεί ηελ ηζρχ, ηελ
θνηλσληθή λνκηκνπνίεζε θαη ην ρακέλν θχξνο ηνπ θξάηνπο, ηδίσο ζε πεξηπηψζεηο πνπ
έρνπλ εθαξκνζηεί πξνγξάκκαηα πξνζαξκνγήο θαη‘ εληνιή ηνπ Γηεζλνχο Λνκηζκαηηθνχ
Ρακείνπ, ηεο Ξαγθφζκηαο Ρξάπεδαο θαη ηεο Δ.Δ..

Ρέινο, κειεηάσ ηηο πξνζεγγίζεηο ηεο «ζπιινγηθήο δξάζεο», νη νπνίεο αληηηίζεηαη ζηελ
απφδνζε αηνκηθψλ δηθαησκάησλ ηδηνθηεζίαο θαζψο θαη ζηνλ θξαηηθφ έιεγρν ησλ
θνηλψλ πφξσλ θαη αλαδεηψληαο κηα ζπκβαηφηεηα ηνπ θεθαιαηνθξαηηθνχ ηξφπνπ
παξαγσγήο κε ηα θνηλά, ππνζηεξίδνπλ σο ηξίηε ελαιιαθηηθή εθδνρή, ηελ άπνςε φηη
θνηλφηεηεο παξαγσγψλ κπνξνχλ λα απηννξγαλσζνχλ θαη κε ζπκκεηνρηθνχο
ζπιινγηθνχο ηξφπνπο λα θαηαθέξνπλ απνδνηηθά εκπνξηθά απνηειέζκαηα. Ρηο
πξνζεγγίζεηο ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο, παξ‘ φιεο ηηο δηαθνξέο πνπ έρνπλ κε ηηο
λενθηιειεχζεξεο πξνζεγγίζεηο θαη ηηο πξνζεγγίζεηο ηεο θξαηηθήο ξχζκηζεο, ηηο
παξνπζηάδσ ζην ίδην θεθάιαην, θαζψο φπσο ζα δείμσ θαη απηέο βαζίδνληαη ζηελ
θξαηηθή ζεζκηθή θαηνρχξσζε, ιεηηνπξγνχλ εληφο ηνπ θεθαιαηνθξαηηθνχ ηξφπνπ
παξαγσγήο, απνζθνπνχλ ζηε βειηίσζε ηεο εκπνξεπκαηηθήο αμηνπνίεζεο ησλ θνηλψλ
πφξσλ θαη γηα ηελ επίηεπμε ησλ ζηφρσλ ηνπο, πξνηείλνπλ ελαιιαθηηθέο κνξθέο
ηδησηηθνπνίεζεο-πεξίθξαμεο ησλ θνηλψλ πφξσλ, νη νπνίεο πξνζεγγίδνπλ ην
πεξηερφκελν θαη ηελ έλλνηα ησλ ιεγφκελσλ «αληηθνηλψλ» (anticommons).

Πην ηέηαξην θεθάιαην παξνπζηάδσ ηηο «Θεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο γηα ηνλ

θνκκνπληζκφ ησλ θνηλψλ», νη νπνίεο δηαρσξίδνληαη απφ ην δίπνιν ηδησηηθή ή
θξαηηθή δηαρείξηζε ησλ θνηλψλ θαη αλαγλσξίδνπλ ζηα θνηλά ραξαθηεξηζηηθά πνπ
βαζίδνληαη θπξίσο ζηε δπλακηθή ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, ζεσξψληαο πεξηνξηζηηθφ ην
δήηεκα φηαλ αληηκεησπίδεηαη κφλν ζε ζρέζε κε ηνπο πφξνπο-πεγέο, φπσο ζηηο
πνξνθεληξηθέο πξνζεγγίζεηο ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ, ηεο θξαηηθήο ξχζκηζεο θαη ηεο
ζπιινγηθήο δξάζεο.

Πην παξαπάλσ πιαίζην, αξρηθά παξνπζηάδσ ζπλνπηηθά ηηο βαζηθέο αθεηεξίεο ησλ
πξνζεγγίζεσλ γηα ηνλ θνκκνπληζκφ ησλ θνηλψλ, φπσο εθθξάδνληαη κέζα απφ ηελ
ελαληίσζή ηνπο ζηελ «ηπξαλλία ηεο πνξνθεληξηθήο ζεψξεζεο», θαζψο θαη απφ ηελ
απφπεηξα επαλαθνξάο ηεο απνθαινχκελεο «ηδέαο ηνπ θνκκνπληζκνχ». Ραπηφρξνλα,
παξνπζηάδσ ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο πιήζνο θνηλσληθψλ
θηλεκάησλ πφιεο θαη πεξηθέξεηαο έρνπλ επηδηψμεη λα αλαδείμνπλ ην ιεγφκελν
«αξρηπέιαγνο θνηλψλ» ζε πνηθίιεο θαη δηαζεκαηηθέο (θχιν-έζλνο/εζλφηεηα-ηάμε-
θνπιηνχξα, θηι.) ρσξηθέο θιίκαθεο: απφ ηε κηθξνθιίκαθα ησλ γνληδίσλ έσο ηα
παγθφζκηα θνηλά ηεο πδξφζθαηξαο, ηα θνηλά ηεο γλψζεο, ηεο δηαηξνθήο, ηεο
κεηαθίλεζεο, ηεο ζηέγαζεο, ηεο επηθνηλσλίαο, ησλ εζίκσλ, ηεο θνπιηνχξαο θηι.

Πηε ζπλέρεηα, εμεηάδσ ηηο βαζηθέο έλλνηεο ηνπ ζεσξεηηθνχ πιαηζίνπ ησλ πξνζεγγίζεσλ
γηα ηα θνηλά ηνπ θνκκνπληζκνχ. Αξρηθά παξνπζηάδσ ηα ραξαθηεξηζηηθά πνπ κε βάζε
ηελ πξνζέγγηζε ησλ απηφλνκσλ καξμηζηψλ, ζπλζέηνπλ ηνλ νξηζκφ ησλ θνηλψλ, ηα
νπνία είλαη νη «θνηλνί πφξνη», νη «ζρέζεηο πνπ δεκηνπξγνχλ ηα θνηλά» θαη νη
«θνηλφηεηεο» ησλ ππνθεηκέλσλ ησλ θνηλψλ πνπ απνθαινχληαη ζηελ αγγιηθή
βηβιηνγξαθία σο «commoners». Έπεηηα εζηηάδσ ηδηαίηεξα ζην ιεγφκελν «commoning»,
δειαδή ζηηο ζρέζεηο δεκηνπξγίαο θαη αλαδεκηνπξγίαο, παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο
ησλ θνηλψλ, θαζψο επίζεο εμεηάδσ πην αλαιπηηθά θαη ηελ ελλνηνιφγεζε ηεο

38
θνηλφηεηαο. Κε βάζε ηα παξαπάλσ ραξαθηεξηζηηθά, νη απηφλνκνη καξμηζηέο
ηζρπξίδνληαη φηη ηα θνηλά δελ είλαη απζχπαξθηα, φπσο επίζεο δελ απνηεινχλ απιψο κηα
λνζηαιγηθή αλαθνξά ζην κεζαησληθφ παξειζφλ ησλ πξν-θαπηηαιηζηηθψλ θνηλνηήησλ
ησλ «commoners». Αληηζέησο, ηα θνηλά απνηεινχλ κηα δσληαλή θίλεζε θαη θνηλσληθή
πξαθηηθή, ε νπνία κπνξεί θαη είλαη ηθαλή δηαξθψο λα δεκηνπξγείηαη θαη λα
αλαδεκηνπξγείηαη, λα παξάγεηαη θαη λα αλαπαξάγεηαη, λα θαηαζθεπάδεηαη θαη λα
αλαθαηαζθεπάδεηαη.

Έπεηηα, αθνινπζεί ε κειέηε ηεο ζπδήηεζεο γχξσ απφ ηε κνληκφηεηα ηεο ιεγφκελεο
«πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο» θαη ε ζχλδεζή ηεο κε ηηο θιαζηθέο θαη λέεο πεξηθξάμεηο.
Αξρηθά εζηηάδσ ζηνπο κεηαζρεκαηηζκνχο πνπ έιαβαλ ρψξα θαηά ηε κεηάβαζε απφ ηε
θενπδαξρία ζηνλ θεθαιαηνθξαηηθφ ηξφπν παξαγσγήο θαη νη νπνίνη πεξηειάκβαλαλ ηφζν
ηελ πεξίθξαμε ησλ ιεγφκελσλ «θνηλψλ γαηψλ» κε ηελ απφδνζε αηνκηθψλ δηθαησκάησλ
ηδηνθηεζίαο, φζν θαη ηελ ηξνπνπνίεζε ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ ησλ ιεγφκελσλ
«commoners». Απνηέιεζκα ησλ πεξηθξάμεσλ ήηαλ νη άλζξσπνη λα ράζνπλ ηα κέζα-
πφξνπο παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο, λα εθηνπηζηνχλ απφ ηηο εζηίεο ηνπο θαη λα
κεηαλαζηεχζνπλ ζηα αλεξρφκελα βηνκεραληθά αζηηθά θέληξα ηεο επνρήο. Δθεί κε
έρνληαο ηίπνηε άιιν παξά κφλν ηελ εξγαηηθή ηνπο δχλακε, εμαλαγθάδνληαη κε
εμαηξεηηθά βίαηεο κεζφδνπο λα γίλνπλ κηζζσηνί εξγάηεο θαη σο εθ ηνχηνπ λα
εγθαζηδξπζεί ε ζρέζε θεθάιαην-εξγαζία. Κε βάζε ηα παξαπάλσ ραξαθηεξηζηηθά
παξνπζηάδσ ζηε ζπλέρεηα πην αλαιπηηθά ηελ ζεσξεηηθή εξκελεία ηε κνληκφηεηαο ηεο
ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο αλαδεηθλχνληαο ηελ ηαμηθή, εζλνηηθή, έκθπιε
θαη πνιηηηζκηθή δηάζηαζή ηεο. Έπεηηα εζηηάδσ ηδηαίηεξα ζηε ζπδήηεζε γηα ηνλ δηαξθή
θαη κφληκν ραξαθηήξα ηνπ δηαρσξηζκνχ ησλ αλζξψπσλ απφ ηα κέζα παξαγσγήο θαη
αλαπαξαγσγήο θαη σο εθ ηνχηνπ ηελ θξηζηκφηεηα ησλ ιεγφκελσλ λέσλ πεξηθξάμεσλ
ηδηαίηεξα κεηά ηελ θξίζε ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗70 θαη ηελ αλάδπζε ηνπ
λενθηιειεπζεξηζκνχ. Πηε ζπλέρεηα, αθνινπζεί ε παξνπζίαζε ησλ ιεγφκελσλ, θαηά
ηνπο απηφλνκνπο καξμηζηέο, «αιινησκέλσλ, δηαβξσκέλσλ ή θηινθαπηηαιηζηηθψλ»
θνηλψλ, δειαδή εθείλσλ ησλ κνξθψλ θνηλψλ πφξσλ θαη ζρέζεσλ δεκηνπξγίαο θνηλψλ
(commoning), νη νπνίεο αθνκνηψλνληαη θαη αμηνπνηνχληαη πξνο φθεινο ηνπ θεθαιαίνπ,
ηεο παηξηαξρίαο, ηνπ ξαηζηζκνχ θαη ησλ πνηθίισλ ζπζηεκάησλ εμνπζίαο θαη
δηαθξίζεσλ. Ρν θεθάιαην νινθιεξψλεηαη κε ηε δηαπίζησζε φηη ηα θνηλά ηδηαίηεξα ζηελ
επνρή ηεο θξίζεο βξίζθνληαη ζην επίθεληξν ηεο πνιηηηθήο θαη θνηλσληθήο δηακάρεο θαη
ηίζεληαη νξηζκέλα εξσηήκαηα γηα πεξαηηέξσ εμέηαζε.

Ρν πέκπην θεθάιαην «Κνηλφο Υψξνο θαη Πεξηθξάμεηο» απνηειεί ην θεληξηθφ

θεθάιαην ηεο εξγαζίαο ζην νπνίν παξνπζηάδσ ηελ πξφηαζε ελλνηνιφγεζεο ηνπ Θνηλνχ
Σψξνπ θαη ησλ δηαδηθαζηψλ πεξίθξαμήο ηνπ.

Αξρηθά πξαγκαηνπνηψ κηα ζχληνκε αλαζθφπεζε ηεο ζπδήηεζεο ζρεηηθά κε ηελ έλλνηα
ηνπ ρψξνπ κέζα απφ ην έξγν ησλ Αλξί Ιεθέβξ, Καλνπέι Θαζηέιο, Ληέηβηλη Σάξβετ θαη
Ληνξήλ Κάζζευ. Ξαξνπζηάδσ ηελ πξνζέγγηζε ηνπ Ιεθέβξ γηα ηε δηάθξηζε ηνπ ρψξνπ
ζε «θπζηθφ», «λνεηηθφ» θαη «θνηλσληθφ» ρψξν, αληίζηνηρα ζηε «ρσξηθή πξαθηηθή»,
ζηηο «αλαπαξαζηάζεηο ηνπ ρψξνπ» θαη ζηνλ «αλαπαξηζηψκελν ρψξν» θαη ηέινο ζηνλ
«αληηιεπηφ», «θαηαλνεηφ» θαη «βησκέλν ρψξν». Έπεηηα, αθνινπζεί ε πξνζέγγηζε ηνπ
Θαζηέιο, ν νπνίνο ππνζηήξημε ηε δηαιεθηηθή ηεο αδηαίξεηεο έλσζεο κεηαμχ «θχζεο»
θαη «πνιηηηζκνχ» θαη ηαπηφρξνλα επηδίσμε λα αλαπηχμεη έλα νινπνηεηηθφ ζρήκα, πνπ
λα ζπκπεξηιακβάλεη ηα ιεγφκελα δνκηθά ζπζηήκαηα (νηθνλνκία-πνιηηηθή-ηδενινγία)
πνπ θαζνξίδνπλ ηνπο λφκνπο πνπ δηέπνπλ ηε δνκή ηνπ θνηλσληθνχ ζρεκαηηζκνχ θαη
πξνζδηνξίδνπλ ην πιαίζην αλάιπζεο ησλ ρσξηθψλ δνκψλ. Αθνινπζεί ε παξνπζίαζε ηεο

39
πξνζέγγηζεο ηνπ Σάξβετ, ν νπνίνο εκπλέεηαη, ζπλνκηιεί θαη εμειίζζεη ηελ πξνζέγγηζε
ηνπ Ιεθέβξ πεξί ηνπ «αληηιεπηνχ-θαηαλνεηνχ-βησκέλνπ» ρψξνπ θαη επεθηείλεη ηελ
έλλνηα ηνπ ρψξνπ ζπκπεξηιακβάλνληαο, θαη‘ αληηζηνηρία κε ηηο ιεθεβξηαλέο
θαηεγνξίεο, ηηο έλλνηεο ηνπ «απφιπηνπ», ηνπ «ζρεηηθνχ» θαη ηνπ «ζρεζηαθνχ» ρψξνπ,
νη νπνίεο φπσο ππνζηεξίδεη ππάξρνπλ ηαπηφρξνλα αιιά θαη μερσξηζηά ε κηα απέλαληη
ζηελ άιιε. Πηε ζπλέρεηα παξνπζηάδσ ηελ πξνζέγγηζε ηεο Κάζζευ, ε νπνία
ζπλεηζέθεξε ζηελ θαηαλφεζε ηνπ ρψξνπ σο έλα αλνηρηφ, κε νινθιεξσκέλν πεδίν, σο
κηα δηαξθή δηαδηθαζία θαηαζθεπήο θαη πξνηείλεη γηα ηελ θαηαλφεζε ηεο έλλνηαο ηνπ
ρψξνπ ηε ζπκπεξίιεςε ηξηψλ ραξαθηεξηζηηθψλ: πξψηνλ, ν ρψξνο δεκηνπξγείηαη κέζα
απφ αιιειεπηδξάζεηο, δεχηεξνλ, ραξαθηεξίδεηαη απφ πνιιαπιφηεηα θαη ηξίηνλ, είλαη
αλνηρηφο, δελ θιείλεη πνηέ, είλαη δηαξθψο ππφ θαηαζθεπή.

Έπεηηα παξνπζηάδσ αλαιπηηθά ηελ πξνζέγγηζε ηνπ Γεκήηξε Θσηζάθε γηα ηνλ
«Θνηλσληθφ Σψξν» σο ελφηεηα ππνθεηκέλσλ, ζρέζεσλ θαη δπλάκεσλ πνπ κε βάζε ηε
ζπζηεκηθή πξνζέγγηζε ελλνηνινγείηαη σο ην θνηλσληθφ ζχζηεκα θαη νη θνηλσληθέο
δπλάκεηο ελψ κε βάζε ηε πνιηηηζκηθή-πξαμηαθή πξνζέγγηζε είλαη ν ηξφπνο επηθνηλσλίαο
θαη ηα ππνθείκελά ηνπ. Αθνινπζεί ε παξνπζίαζε ηνπ «ηεηξακεξνχο ηνπ Θνηλσληθνχ
Σψξνπ» σο ελφηεηα ηνπ πξνζσπηθνχ ρψξνπ, ηνπ ζπιινγηθνχ ρψξνπ, ηνπ ρψξνπ ησλ
πνιηηψλ θαη ηνπ πνιηηεηαθνχ ρψξνπ, νη νπνίνη αλά δπν ζπλζέηνπλ ηνλ ηδησηηθφ ρψξν,
ηνλ πνιηηηθφ ρψξν, ηνλ δεκφζην ρψξν θαη ηνλ θνηλφ ρψξν. Πηε ζπλέρεηα κε βάζε ηελ
πξνζέγγηζε γηα ην «ηεηξακεξέο ηνπ Θνηλσληθνχ Σψξνπ» αθνινπζεί ε παξνπζίαζε ηεο
«Θνηλήο Θηήζεο» σο θπξηφηεηα ζηνλ Θνηλφ Σψξν, δειαδή σο ε ελδηάκεζε ηνκή θαη
ελφηεηα ηεο ζπιινγηθήο θηήζεο θαη ηεο δεκφζηαο θηήζεο θαη σο εθ ηνχηνπ γίλεηαη ην
ζεκέιην ηνπ «Θνηλνχ» θαη ε βάζε γηα ηελ ππέξβαζε ηεο ηδησηηθήο θαη πνιηηηθήο
θπξηφηεηαο. Έρνληαο παξνπζηάζεη ηηο αλαιπηηθέο έλλνηεο ηνπ Θσηζάθε γηα ην
«ηεηξακεξέο ηνπ Θνηλσληθνχ Σψξνπ» θαη ηελ «Θνηλή Θηήζε» αθνινπζεί ε παξνπζίαζε
ηεο έλλνηαο «ηνπ Θνηλνχ» θαη νη θξίζηκεο δηαθνξέο κε ηελ ελλνηνιφγεζε «ησλ θνηλψλ»
απφ ηνπο απηφλνκνπο καξμηζηέο. Ρν θεθάιαην νινθιεξψλεηαη κε ηελ παξνπζίαζε ηνπ
«Θνηλνχ Σψξνπ», ν νπνίνο, σο ελφηεηα ηνπ ζπιινγηθνχ ρψξνπ θαη ηνπ ρψξνπ ησλ
πνιηηψλ, εγγξάθεη ηε δηαιεθηηθή πξνυπφζεζε ηεο ηζηνξηθήο ηνπ θίλεζεο πξνο ην ηέινο
ηεο πνιηηηθήο θνηλσλίαο θαη ηνπ θξάηνπο. Ρέινο, ηνλίδεηαη ε απαξαίηεηε επηζήκαλζε
ηνπ Θσηζάθε γηα ην «Νηθνπκεληθφ Θνηλφ», ην νπνίν έρεη κφλν «παγθφζκηα-ηζηνξηθή
χπαξμε» θαη ελψλεη ηα θνηλσληθά ππνθείκελα «φρη αλαγθαζηηθά αιιά ειεχζεξα».

Κε βάζε ηελ πξνζέγγηζε ηνπ Γεκήηξε Θσηζάθε απφ ηελ νπνία θπξίσο εκπλένκαη
πεξλάσ ζηε ζπλέρεηα ζηελ πξφηαζε ελλνηνιφγεζεο ηνπ «Θνηλνχ Σψξνπ». Υο Θνηλφ
Σψξν πξνηείλσ ηε δηαιεθηηθή ζρέζε-ελφηεηα ηνπ Φπζηθνχ Σψξνπ ησλ Θνηλψλ Ξφξσλ,
ζηηο θαηά ηνλ Θσηζάθε (2012: 82) δηαζηάζεηο ηεο έθηαζεο, ηνπ ρξφλνπ θαη ηεο
ελέξγεηαο, κε ηνλ Ρξφπν Δπηθνηλσλίαο (Θνηλσληθέο Πρέζεηο θαη Θνηλσληθέο Γπλάκεηο)
θαη κε ην Θνηλσληθφ Πχζηεκα (Θνηλσληθά ΢πνθείκελα θαη Θνηλσληθέο Πρέζεηο).
Δπνκέλσο, ζην πξνηεηλφκελν νξηζκφ ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ θαηαδεηθλχσ ηε δηαιεθηηθή
κεηαμχ ηεο ζπζηεκηθήο θαη ηεο πξαμηαθήο πξνζέγγηζεο. Κε βάζε ηε ζπζηεκηθή
πξνζέγγηζε ν Θνηλφο Σψξνο είλαη «έλα θνηλσληθφ ζχζηεκα θαη νη θνηλσληθέο ηνπ
δπλάκεηο» θαη κε βάζε ηε πξαμηαθή πξνζέγγηζε ν Θνηλφο Σψξνο είλαη «κηα θνηλσλία ή
θνηλφηεηα ππνθεηκέλσλ θαη ν ηξφπνο επηθνηλσλίαο ηνπο». Ππλεπψο κε βάζε ηελ
παξαπάλσ πξφηαζε νξηζκνχ ν Θνηλφο Σψξνο δελ είλαη νχηε έλαο θιεηζηφο «πνζνηηθά
νξηζκέλνο ρψξνο» ζχκθσλα κε ηηο πνξνθεληξηθέο πξνζεγγίζεηο, αιιά νχηε θαη απιψο
έλαο «ρψξνο-δχλακε», ζχκθσλα κε ηηο πξνζεγγίζεηο ηνπ απηφλνκνπ καξμηζκνχ. Ν
Θνηλφο Σψξνο απνκαθξχλεηαη απφ ηελ θεληξηθφηεηα ηφζν ησλ πφξσλ φζν θαη ησλ
δπλάκεσλ θαη ζα πξέπεη λα γίλεηαη αληηιεπηφο σο έλαο δηαπξαμηαθφο ρψξνο, ζηνλ

40
νπνίν νη θπζηθνί θνηλνί πφξνη θαη νη θνηλσληθέο δπλάκεηο βξίζθνληαη ζε ελφηεηα κε ηηο
θνηλσληθέο ζρέζεηο, ηα θνηλσληθά ππνθείκελα, ηηο ππνθεηκεληθέο ηθαλφηεηεο θαη
θνηλσληθέο δπλαηφηεηεο ζπγθξνηψληαο ηνλ θνηλφ ηξφπν επηθνηλσλίαο. Ρέινο, κε βάζε
ηνλ πξνηεηλφκελν νξηζκφ ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ αθνινπζεί ε ελλνηνιφγεζε ηεο
πεξίθξαμεο πνπ κε βάζε ηε ζπζηεκηθή πξνζέγγηζε ζεκαίλεη ηελ «πεξίθξαμε» ηνπ
Θνηλσληθνχ Ππζηήκαηνο θαη ησλ Θνηλσληθψλ Γπλάκεσλ θαη κε βάζε ηελ πξαμηαθή
πξνζέγγηζε ζεκαίλεη ηελ «πεξίθξαμε» ηνπ Ρξφπνπ Δπηθνηλσλίαο θαη ησλ ππνθεηκέλσλ
ηνπ.

Πην έθην θεθάιαην «Γηαιεθηηθή Κνηλνχ Υψξνπ θαη πεξίθξαμήο ηνπ: παγθφζκηα
παξαδείγκαηα» κειεηψ ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν εθαξκφδνληαη νη ρσξηθέο πνιηηηθέο
πεξίθαμεο ζε παγθφζκηα θιίκαθα θαη παξάιιεια εξεπλψ ηα ραξαθηεξηζηηθά πνπ
απνθηά ν Θνηλφο Σψξνο κέζα απφ ζπγθεθξηκέλα παξαδείγκαηα.

Αξρηθά παξνπζηάδσ ηε ζρέζε ησλ λέσλ πεξηθξάμεσλ κε ηηο δηαδηθαζίεο πθαξπαγήο ηεο
γεο φπσο απηέο εθθξάδνληαη κέζσ ησλ απνθαινχκελσλ «κεγάιεο θιίκαθαο
επελδχζεσλ ζε γε», ησλ πνιέκσλ γηα πξψηεο χιεο, ησλ ζπγθξνχζεσλ γηα ηνλ έιεγρν
ησλ ηξνθίκσλ, ηνπ λεξνχ, ηε δέζκεπζε εθηάζεσλ γεο γηα ηε δεκηνπξγία κεγάισλ
έξγσλ θαη ππνδνκψλ, γηα ηνπξηζηηθέο εγθαηαζηάζεηο, γηα εγθαηάζηαζε ΑΞΔ, γηα
δεκηνπξγία Δηδηθψλ Νηθνλνκηθψλ Εσλψλ. Ρνλίδσ ηδηαίηεξα φηη γηα ηελ θαηαλφεζε ησλ
ζεκεξηλψλ εμειίμεσλ ηεο πθαξπαγήο ηεο γεο, ζα πξέπεη λα γίλεη ε ππέξβαζε ησλ
δηρνηνκηθψλ δηπφισλ κεηαμχ ησλ ιεγφκελσλ «αλαπηπγκέλσλ» θαη «ππαλάπηπθησλ
ρσξψλ» θαη λα εμεηάδνληαη νη λέεο πεξηθξάμεηο θαη ε κνληκφηεηα ηεο ιεγφκελεο
πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο εληφο ηεο εληαίαο πιαλεηηθήο νιφηεηαο. Δπηπιένλ
επηζεκαίλσ ηνλ θξίζηκν ξφιν ηνπ θξάηνπο, ηε ξεηνξηθή γχξσ απφ ην ιεγφκελν
«εκπφξην θφβνπ» θαη ηηο ιεγφκελεο «απνθαιππηηθηζηηθέο» πξνβιέςεηο γηα έιιεηςε
πφξσλ. Ραπηφρξνλα αλαδεηθλχσ ηηο δηαζεκαηηθέο αξζξψζεηο ηεο πθαξπαγήο ηεο γεο κε
ηα πνηθίια ζπζηήκαηα εμνπζίαο, θαηαπίεζεο θαη δηαθξίζεσλ ζηα πεδία ηνπ θχινπ, ηνπ
έζλνπο, ηεο εζλφηεηαο, ηεο ηάμεο θαη ηεο θνπιηνχξαο. Ρέινο επηζεκαίλσ ηηο ζπλέπεηεο
ηεο πθαξπαγήο ηεο γεο, νη νπνίεο αθνξνχλ κεηαμχ άιισλ αιιαγέο ησλ ρξήζεσλ γεο,
απνςίισζε δαζψλ, κνλνθαιιηέξγεηεο, απψιεηα ηεο βηνπνηθηιφηεηαο, πεξηβαιινληηθέο
θαηαζηξνθέο θαζψο επίζεο δηάιπζε ησλ θνηλνηηθψλ δεζκψλ, ζρέζεσλ θαη ζεζκψλ ησλ
ηνπηθψλ πιεζπζκψλ, ηελ θαηαζηξνθή ηεο θνηλσληθήο ππνθεηκεληθφηεηάο ηνπο, ησλ
ηνπηθψλ εζίκσλ, ηεο ηνπηθήο θνπιηνχξαο θαη ησλ πνιηηηζκηθψλ ηνπο πξαθηηθψλ.

Έπεηηα, παξνπζηάδσ ηνλ αλαδπφκελν Θνηλφ Σψξν ζηνπο απηνζρέδηνπο νηθηζκνχο

(παξαγθνππφιεηο) θαη ηηο πνιηηηθέο πεξίθξαμήο ηνπ. Αξρηθά εμεηάδσ ηνλ ηξφπν
ζπγθξφηεζεο ηνπ θνηλσληθνχ ρψξνπ σο ελφηεηα ηνπ ηξφπνπ επηθνηλσλίαο θαη ησλ
θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ θαη εηδηθφηεξα κειεηψ ηα ηδηαίηεξα «απηννξγαλσκέλα»,
«πβξηδηθά» θαη «ακθηζβεηεζηαθά» ραξαθηεξηζηηθά ησλ απηνζρέδησλ νηθηζηηθψλ
αλαπηχμεσλ. Πηε ζπλέρεηα εζηηάδσ ζηελ θπξίαξρε δπηηθή ξεηνξηθή πνπ αληηιακβάλεηαη
ηηο παξαγθνππφιεηο είηε σο «αζηηθή θξίζε» είηε αληηκεησπίδεη ηνπο θαηνίθνπο ηνπο σο
«εξσηθνχο θησρνχο». Απέλαληη ζηηο παξαπάλσ ζεσξήζεηο αλαδεηθλχσ έπεηηα ηηο
πξνζεγγίζεηο πνπ επηδηψθνπλ ηελ απναπνηθηνπνίεζε ηνπ ιεγφκελνπ δπηηθνχ
«βιέκκαηνο θαη ιφγνπ», θαζψο θαη ηελ άξζε ηεο νκνγελνπνίεζεο ησλ έσο πξφηηλνο
απνθαινχκελσλ «ππνδεέζηεξσλ» γεσγξαθηθψλ πεξηνρψλ. Κε βάζε ηηο ηειεπηαίεο
πξνζεγγίζεηο, παξνπζηάδσ ζηε ζπλέρεηα ηελ απνθαινχκελε πιαλεηηθή εμάπισζε ησλ
απηνζρέδησλ νηθηζηηθψλ αλαπηχμεσλ, ε νπνία έρεη σο αθεηεξία ηελ εθαξκνγή ησλ
Ξξνγξακκάησλ Γνκηθήο Αλαπξνζαξκνγήο ηνπ ΓΛΡ θαη ηεο Ξαγθφζκηαο Ρξάπεδαο ζηηο
ρψξεο ηεο Ιαηηληθήο Ακεξηθήο θαη ηεο Αθξηθήο θαηά ηηο δεθαεηίεο ηνπ ‗70 θαη ‗80, θαη

41
θαηά ηε δηάξθεηα ησλ ηειεπηαίσλ δεθαεηηψλ φιν θαη κεγεζχλεηαη σο ζπλέπεηα ησλ
παγθφζκησλ λενθηιειεχζεξσλ πνιηηηθψλ. Ρέινο, αλαιχσ ηηο θχξηεο ζηξαηεγηθέο
ειέγρνπ θαη πεξίθξαμεο ηνπ αλαδπφκελνπ Θνηλνχ Σψξνπ ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ,
νη νπνίεο πεξηιακβάλνπλ ηξεηο θχξηεο κεζφδνπο: ηηο πνιηηηθέο εληνίρηζεο θαη
ζηξαηησηηθνπνίεζεο, ηηο πνιηηηθέο αλαβάζκηζεο θαη ζπκκεηνρηθνχ ζρεδηαζκνχ θαη ηηο
πνιηηηθέο ηηηινπνίεζεο.

Πηε ζπλέρεηα εμεηάδσ ηε δηαιεθηηθή άξζξσζε ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ θαη ησλ πεξηθξάμεσλ
κέζα απφ ηε ζπδήηεζε πνπ άλνημε ν Αλξί Ιεθέβξ (1968) κε ην έξγν ηνπ «Γηθαίσκα
ζηελ Ξφιε», ε νπνία απνηέιεζε πεγή έκπλεπζεο γηα πιήζνο κειεηεηψλ θαζψο θαη
ζεκείν αλαθνξάο γηα θνηλσληθά θηλήκαηα πφιεο θαη αζηηθέο εμεγέξζεηο αλά ηνλ θφζκν.
Πηε ζπλέρεηα, κε βάζε ηνλ εκπινπηηζκφ ηεο έλλνηαο ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ απφ ην
ζεσξεηηθφ ζρήκα ηνπ Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε, εμεηάδσ νξηζκέλεο ελδεηθηηθέο
εθθξάζεηο ησλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ πφιεο θπξίσο κέζα απφ ηα θηλήκαηα πνιηηηθψλ
θαη ζηεγαζηηθψλ θαηαιήςεσλ ζηε Γπηηθή Δπξψπε ηηο δεθαεηίεο ‗70 θαη ‘80. Ρέινο
παξνπζηάδσ ηνλ ζθεηεξηζκφ ηνπ Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε απφ ηηο λενθηιειεχζεξεο
αζηηθέο πνιηηηθέο ηε δεθαεηία ηνπ ‗90 θαη ηελ αλαλεσκέλε ηνπ εθδνρή ηελ ηειεπηαία
δεθαεηία.

΋πσο έγηλε θαλεξφ, θαηεμνρήλ πεδίν εθαξκνγήο ησλ λέσλ πεξηθξάμεσλ, ηεο
κνληκφηεηαο ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο θαη ηεο δηαζεκαηηθήο
δηαπινθήο-δηαζηαχξσζεο ησλ πνηθίισλ ζπζηεκάησλ εμνπζίαο θαη δηαθξίζεσλ
απνηεινχλ νη πφιεηο, ζηηο νπνίεο ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο εθαξκφδεηαη ε ιεγφκελε
«λενθηιειεχζεξε πνιενδνκία». Γηα ηελ επαξθέζηεξε θαηαλφεζε ησλ παξαπάλσ
δηαδηθαζηψλ ην θεθάιαην νινθιεξψλεηαη κε ηελ εμέηαζε ησλ λενθηιειεχζεξσλ
αζηηθψλ πνιηηηθψλ πεξίθξαμεο φπσο απηέο εθθξάδνληαη κε ηηο πνιηηηθέο εμεπγεληζκνχ
(gentrification), δεκηνπξγηθήο πφιεο, θαη city branding.

Πην έβδνκν θεθάιαην «Σφπνη ησλ Κνηλψλ: Ο βησκέλνο Κνηλφο Υψξνο θαη
δηαζεκαηηθέο πεξηθξάμεηο ζηελ Διιάδα ηεο θξίζεο» εμεηάδσ νξηζκέλα ελδεηθηηθά
παξαδείγκαηα απφ ηελ Διιάδα ηελ επνρή ηεο θξίζεο, ψζηε λα επηηεπρζεί ε πιεξέζηεξε
θαηαλφεζε ηεο δηαιεθηηθήο άξζξσζεο ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ θαη ησλ πνηθίισλ κεραληζκψλ
πεξίθξαμήο ηνπ.

Αξρηθά εμεηάδσ ηνλ αλαδπφκελν Θνηλφ Σψξν φπσο εθθξάδεηαη κέζα απφ ηελ
πεξίπησζε ησλ θαηαιήςεσλ, ησλ ζηεθηψλ, ησλ θνηλσληθψλ θέληξσλ θαη ησλ
απηννξγαλσκέλσλ εγρεηξεκάησλ ηηο ηειεπηαίεο ηξεηο δεθαεηίεο. Κέζα απφ ηελ εμέηαζε
ησλ παξαπάλσ εγρεηξεκάησλ επηρεηξψ λα αλαδείμσ ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ε πξάμε
ηεο θαηάιεςεο θηλείηαη ελάληηα ζηελ αηνκηθή θαη θξαηηθή ηδηνθηεζία θαη ζεκειηψλεηαη
ζηελ Θνηλή Θηήζε σο ελφηεηα ηεο ζπιινγηθήο κε ηε δεκφζηα θηήζε. Δπίζεο εμεηάδσ ηε
δηαιεθηηθή αλακέηξεζε ησλ θαηαιήςεσλ κεηαμχ ηεο «πεξίθιεηζηεο θνηλφηεηαο» ή ηνπ
«ζχιαθα-νρπξνχ-νξκεηήξηνπ», ε νπνία σζηφζν ελδέρεηαη λα ακθηζβεηεζεί θαη λα
κεηαζρεκαηηζηνχλ ηα απηννξγαλσκέλα εγρεηξήκαηα ζε θνηλφ ρψξν-θαηψθιη, ζε
κεηαβαηηθφ πέξαζκα, αλνηρηφ ζε λενθεξκέλνπο, ζε δηαθνξεηηθά ππνθείκελα θαη σο εθ
ηνχηνπ αλνηρηφ ζε πνιππνίθηιεο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ηξφπνπο επηθνηλσλίαο.

Έπεηηα αλαδεηψ ηνλ ηξφπν πνπ ζπλδένληαη, εκπινπηίδνληαη, ηξνπνπνηνχληαη θαη

δηαθνξνπνηνχληαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ φηαλ απηφο εηζέξρεηαη ζε
εμεγεξζηαθά γεγνλφηα. Γηα ην ζθνπφ απηφ επηιέγσ λα κειεηήζσ ηελ πεξίπησζε ηεο
εμέγεξζεο ηνπ Γεθέκβξε ηνπ 2008. Δμεηάδσ ηνλ δηαζηαιηηθφ ραξαθηήξα ηνπ
εμεγεξκέλνπ Θνηλνχ Σψξνπ, ν νπνίνο επεθηάζεθε απφ ην ζεκείν ηεο δνινθνλίαο ηνπ

42
Αιέμαλδξνπ Γξεγνξφπνπινπ ζηα Δμάξρεηα, ζην θέληξν ηεο πφιεο, ζε φιε ηελ ρψξα θαη
απέθηεζε παγθφζκην-νηθνπκεληθφ ραξαθηήξα. Έπεηηα αλαδεηθλχσ ηε ζεκαζία ησλ ξνψλ
πιεξνθνξίαο, ησλ κελπκάησλ θαη ησλ ζπκβφισλ ζηελ ελεξγνπνίεζε ηνπ ηξφπνπ
επηθνηλσλίαο θαη ζηε ζπγθξφηεζε ησλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ ζε εμεγεξκέλα
πξφζσπα. Πηε ζπλέρεηα, εζηηάδσ πην αλαιπηηθά ζηνλ ηξφπν επηθνηλσλίαο θαη ζηελ
αλάδπζε ηεο εμεγεξκέλεο θνηλσληθήο ζρέζεο κέζσ ησλ δηαδηθαζηψλ ηεο παξνπζίαο,
αλαγλψξηζεο θαη θνηλήο πξνζδνθίαο. Αθνινχζσο, εμεηάδσ ηνλ ηξφπν πνπ ζπγθξνηείηαη
ε θνηλφηεηα ησλ εμεγεξκέλσλ σο απφθιηζε απφ ηελ θαλνληθφηεηα θαη σο ζπλάληεζε
πνπ αλαηαξάζζεη θαη απνζηαζεξνπνηεί ηηο πνηθίιεο πνιηηηθέο, έκθπιεο, ηαμηθέο,
εζλνηηθέο θαη πνιηηηζκηθέο ηαπηφηεηεο.

Πηε ζπλέρεηα αλαδεηψ ηηο ζπλδέζεηο ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ ηελ επνρή ηεο θξίζεο κε ηηο
θηλεηνπνηήζεηο ηνπ ιεγφκελνπ «θηλήκαηνο ησλ πιαηεηψλ». Αξρηθά εμεηάδσ ηνλ
νηθνπκεληθφ, δηθηπαθφ θαη δηαζηαιηηθφ ραξαθηήξα ησλ πιαηεηψλ φπσο εθθξάζηεθε
κέζα απφ ηε δηαδξνκή απφ ηελ πιαηεία Ραρξίξ ζην Θάηξν, ζηελ πιαηεία Ξνπέξηα ληει
Πνι ζηε Καδξίηε, ζηελ πιαηεία Ππληάγκαηνο ζηελ Αζήλα, ζην πάξθν Ενπθφηη ζηε Λέα
΢φξθε, ζηελ πιαηεία Ραμίκ ζηελ Ηζηάλκπνπι, ζηηο δηαζηαπξψζεηο ηνπ Σνλγθ Θνλγθ θαη
ζε πνηθίιεο αθφκα θηλεηνπνηήζεηο. Έπεηηα εζηηάδσ ζηνλ ηξφπν επηθνηλσλίαο θαη ζηηο
θνηλσληθέο ζρέζεηο ησλ δηαδεισηψλ, νη νπνίεο πξνζέδσζαλ ηνλ θαησθιηθφ-πβξηδηθφ
ραξαθηήξα ηεο πιαηείαο θαη ν νπνίνο κπνξεί λα ζπκππθλσζεί ζηα εμήο ραξαθηεξηζηηθά:
ηξνπνπνίεζε ησλ νξίσλ κεηαμχ ηδησηηθνχ θαη πνιηηηθνχ ρψξνπ, πξάμεηο
αλαηνπνζέηεζεο θαη επαλεγγξαθήο, νη νπνίεο επέηξεςαλ ηελ παξνπζία, αλαγλψξηζε
θαη θνηλή πξνζδνθία κεηαμχ ησλ ζπκκεηερφλησλ θαη σο εθ ηνχηνπ έιαβε ρψξα ε
αλαηαξαρή ησλ ηαπηνηήησλ θαη ε αλάδπζε ηεο θνηλφηεηαο ηεο πιαηείαο, κηαο
θνηλφηεηαο αλνηρηήο ζε λενθεξκέλνπο θαη δηαξθψο ζε θίλεζε.

Ρέινο αλαδεηψ ηηο ρσξηθφηεηεο ησλ λέσλ πεξηθξάμεσλ ζηελ Διιάδα ηελ επνρή ηεο
θξίζεο. Γηα ην ζθνπφ απηφ αξρηθά εμεηάδσ ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν εθαξκφδνληαη νη
παγθφζκηεο δηαδηθαζίεο λενθηιειεπζεξνπνίεζεο ζην ηνπηθφ επίπεδν ηεο Διιάδαο. Ζ
εθαξκνγή ησλ ηξηψλ κλεκνλίσλ, ην θαζεζηψο εθηάθηνπ αλάγθεο θαη κφληκεο
εμαίξεζεο έρνπλ σο άκεζεο ζπλέπεηεο λέεο εξγαζηαθέο πεξηθξάμεηο, ηδησηηθνπνίεζε θαη
εκπνξεπκαηνπνίεζε ηεο θξαηηθήο αθίλεηεο πεξηνπζίαο θαη ησλ δεκφζησλ ππεξεζηψλ,
λέεο αζηηθέο πνιηηηθέο θαη ηέινο δξαζηηθή αχμεζε ηεο θνξνινγίαο θαη ησλ ηηκψλ ζε
πφξνπο-κέζα αλαπαξαγσγήο ηνπ πιεζπζκνχ. Απφ ην παξαπάλσ ζχλνιν ησλ λέσλ
πεξηθξάμεσλ εζηηάδσ πην αλαιπηηθά ζηηο πνιενδνκηθέο θαη ρσξνηαμηθέο πεξηθξάμεηο
φπσο εθθξάδνληαη κέζα απφ ηε ιεγφκελε πθαξπαγή ηεο γεο, ηηο fast track πνιηηηθέο
ζηε ρσξνηαμηθή θαη πνιενδνκηθή λνκνζεζία, ηελ ηδησηηθνπνίεζε ηεο θξαηηθήο
πεξηνπζίαο, ηηο απνθξαηηθνπνηήζεηο-ηδησηηθνπνηήζεηο ησλ θξαηηθψλ-δεκνηηθψλ
επηρεηξήζεσλ, ηελ απμεκέλε θνξνιφγεζε ηεο αθίλεηεο πεξηνπζίαο θαη κηθξντδηνθηεζίαο
θαη ηηο λέεο αζηηθέο πνιηηηθέο εμεπγεληζκνχ, δεκηνπξγηθήο πφιεο θαη city branding.

Ζ δηδαθηνξηθή εξγαζία νινθιεξψλεηαη κε ην φγδνν θεθάιαην «΢πκπεξάζκαηα:

omnia sunt communia», ζην νπνίν αλαδεηθλχσ φηη ν Θνηλφο Σψξνο βξίζθεηαη ζην
επίθεληξν ηεο πνιηηηθήο θαη θνηλσληθήο δηακάρεο ηδηαίηεξα ζε πεξηφδνπο θξίζεο.

Αξρηθά, θαηαδεηθλχσ ηε δηαζεκαηηθή δηαζηαχξσζε ησλ πνηθίισλ πεξηθξάμεσλ κε βάζε

ηα παξαδείγκαηα γηα ηελ πθαξπαγή ηεο γεο, ην θπλήγη γεο θαη ηηο κάρεο γηα ηε γε, γηα
ηηο πνιηηηθέο εληνίρηζεο, ζηξαηησηηθνπνίεζεο, αλαβάζκηζεο θαη ηηηινπνίεζεο ησλ
απηνζρέδησλ νηθηζκψλ, ηηο πνιηηηθέο ζθεηεξηζκνχ ηνπ Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε θαη
θαηαζηνιήο ησλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ πφιεο, ηηο λενθηιειεχζεξεο αζηηθέο πνιηηηθέο

43
πεξίθξαμεο φπσο απηέο εθθξάδνληαη κέζσ ησλ δηαδηθαζηψλ εμεπγεληζκνχ,
δεκηνπξγηθήο πφιεο θαη city branding, θαζψο θαη ηηο ηδηαίηεξεο εθθξάζεηο ηνπο ζηελ
πεξίπησζε ηεο Διιάδαο ηελ επνρή ηεο θξίζεο.

Πηε ζπλέρεηα, ζπλνςίδσ ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ κέζα απφ ηελ εμέηαζε
ηνπ παξαδείγκαηνο ησλ θαηαιήςεσλ θαη ησλ απηννξγαλσκέλσλ εγρεηξεκάησλ ζηελ
Διιάδα ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο, ηνλ ηξφπν πνπ ζπλδένληαη, εκπινπηίδνληαη,
ηξνπνπνηνχληαη θαη δηαθνξνπνηνχληαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ, φηαλ
απηφο εηζέξρεηαη ζε εμεγεξζηαθά γεγνλφηα φπσο ζηελ πεξίπησζε ηεο εμέγεξζεο ηνπ
Γεθέκβξε ηνπ 2008 θαη ηέινο θαηαιήγσ κε ηηο ζπλδέζεηο ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ κε ηηο
θηλεηνπνηήζεηο ηνπ ιεγφκελνπ «θηλήκαηνο ησλ πιαηεηψλ»

44
2. Γηαιεθηηθή Μέζνδνο

45
46
2.1 Οξηνζέηεζε ηεο ζπδήηεζεο πεξί δηαιεθηηθήο

Πην παξφλ θεθάιαην, εμεηάδσ θαη αλαδεηθλχσ κε ζπγθξηηηθφ ηξφπν ηε ζπδήηεζε

ζρεηηθά κε ηελ έλλνηα ηεο ιεγφκελεο δηαιεθηηθήο φπσο απηή έρεη ελλνηνινγεζεί απφ ηηο
πξφζθαηεο καξμηζηηθέο, θεκηληζηηθέο θαη κεηαπνηθηαθέο πξνζεγγίζεηο.

Ξξέπεη σζηφζν λα επηζεκάλσ φηη ε παξνχζα εξγαζία δελ αζρνιείηαη κε ηε δηάθξηζε

κεηαμχ ηεο δίηηκεο Ινγηθήο ηεο αιήζεηαο (ηππηθή ινγηθή ηεο αληίζεζεο) απφ ηελ
δηαιεθηηθή Ινγηθή, κε ην Ιφγν ηεο αληίθαζεο (δηαιεθηηθφο) απφ ην Ιφγν ηεο αληίζεζεο
(αλαιπηηθφο) δειαδή κε ηε δηάθξηζε κεηαμχ ησλ ηππηθψλ αληηθάζεσλ ηνπ αλαιπηηθνχ
Ιφγνπ απφ ηηο νπζηαζηηθέο αληηθάζεηο ηνπ δηαιεθηηθνχ Ιφγνπ (βι. Θσηζάθεο, 2008).

Αξρηθά πξαγκαηνπνηψ κηα ζχληνκε αλαζθφπεζε ηεο ηζηνξίαο ηεο δηαιεθηηθήο φπσο
δηακνξθψζεθε απφ ηελ αξραηφηεηα έσο ηηο ελλνηνινγήζεηο ηεο κέζα απφ ηε ζθέςε ηνπ
Ηκκάλνπει Θαλη, ηνπ Γθένξγθ Βίιρεικ Φξήληξηρ Σέγθει θαη ηνπ Θαξι Καξμ θαζψο θαη
ηελ απφξξηςή ηεο απφ ηηο δνκηζηηθέο θαη κεηαδνκηζηηθέο πξνζεγγίζεηο ηνλ 20ν αηψλα.

Πηε ζπλέρεηα εζηηάδσ ζηηο ηειεπηαίεο δπν δεθαεηίεο θαηά ηηο νπνίεο ηφζν καξμηζηέο
κειεηεηέο απφ ηελ ζθνπηά ηνπ απηφλνκνπ καξμηζκνχ φζν θπξίσο απφ ηνλ αλνηρηφ
καξμηζκφ θαη ηε ζπζηεκαηηθή δηαιεθηηθή θαη ηαπηφρξνλα ηα λεφηεξα ξεχκαηα ησλ
δηαζεκαηηθψλ πξνζεγγίζεσλ φζν θαη νη πξφζθαηεο κεηαπνηθηαθέο πξνζεγγίζεηο
επαλαθέξνπλ ζην πξνζθήλην ηε ζπδήηεζε γηα ηε δηαιεθηηθή.

Αλακθίβνια ην παξφλ θεθάιαην δελ θηινδνμεί λα εμαληιήζεη ηνλ πινχην, ηηο

αληηζέζεηο θαη ηηο ζπγθξνχζεηο ησλ πξνζεγγίζεσλ ηεο δηαιεθηηθήο αιιά επηδηψθεη λα
αλαδείμεη ηηο βαζηθέο θαηεπζχλζεηο ηνπο, θαζψο θαη ηα κεζνδνινγηθά θαη
επηζηεκνινγηθά ηνπο εξγαιεία.

Ρν θεθάιαην νινθιεξψλεηαη κε ηελ πξφηαζε γηα ηελ «αλνηρηή δηαζεκαηηθή δηαιεθηηθή

κέζνδν», ε νπνία απνηειεί ην πξνηεηλφκελν κεζνδνινγηθφ πιαίζην ηεο δηδαθηνξηθήο
εξγαζίαο, ψζηε λα πεξάζσ ζηε ζπλέρεηα ζηα επφκελα θεθάιαηα ζηε ζπδήηεζε γηα ηα
θνηλά, ηηο πεξηθξάμεηο θαη ηνλ θνηλφ ρψξν.

47
2.2 Η ηζηνξία ηεο ιέμεο δηαιεθηηθή

Ζ ιέμε δηαιεθηηθή πξνέξρεηαη απφ ηελ ειιεληθή ιέμε «δηαιέγνκαη», πνπ ζεκαίλεη
δηεμάγσ ζπδήηεζε. Πηελ αξραηφηεηα κε ηε δηαιεθηηθή ελλννχζαλ ηελ ηέρλε λα θηάλεη
θαλείο ζηελ αιήζεηα κέζσ ηηο ζχγθξνπζεο αληίζεησλ απφςεσλ. Ν φξνο επηθξάηεζε
δηεζλψο σο «Dialectic».

Ζ παξάδνζε ηεο δηαιεθηηθήο ζεσξείηαη φηη μεθίλεζε κε ηνπο ζσθξαηηθνχο δηαιφγνπο

ηνπ Ξιάησλα, σζηφζν αξθεηνί πξνζσθξαηηθνί θηιφζνθνη έζεζαλ ηηο βάζεηο γηα ηε
κεηέπεηηα ζπζηεκαηνπνίεζή ηεο. Κεηαμχ άιισλ ν Ζξάθιεηηνο (544-484 π.Σ.)
ηζρπξηδφηαλ φηη ν θφζκνο δηαξθψο κεηαβάιιεηαη, ελψ ν Ξαξκελίδεο (540-450 π.Σ.)
ππνζηήξηδε ηε ζηαζεξφηεηα ηνπ θφζκνπ. Ρελ αληηπαξάζεζε κεηαμχ ηνπ
κεηαβαιιφκελνπ θφζκνπ θαη ηεο ζηαζεξφηεηαο, επηρείξεζε λα μεπεξάζεη ν Γεκφθξηηνο
(460-370 π.Σ.), ν νπνίνο αλέπηπμε ηε δηαιεθηηθή αηηηνθξαηία ηεο αηνκηθήο ζεσξίαο. Ν
Γεκφθξηηνο ηζρπξίζηεθε φηη θάζε πξάγκα ηνπ θπζηθνχ θφζκνπ δελ είλαη κηα ζπκπαγήο
νληφηεηα αιιά άζξνηζκα κηθξψλ άηκεησλ ζσκαηηδίσλ, ησλ «αηφκσλ», ηα νπνία
βξίζθνληαη ζπλερψο ζε θίλεζε, σζηφζν θηλνχληαη κεηαμχ πξνθαζνξηζκέλσλ ζέζεσλ. Ν
Γεκφθξηηνο επηδίσμε λα ηθαλνπνηήζεη ηφζν ηελ αληίιεςε ηνπ Ξαξκελίδε πεξί
ζηαζεξφηεηαο θαζψο ηα άηνκα παξακέλνπλ ακεηάβιεηα, φζν θαη ηελ αξρή ηνπ
Ζξαθιείηνπ πεξί ηεο αέλαεο κεηαβιεηφηεηαο θαζψο ηα άηνκα βξίζθνληαη ζε ζπλερή
θίλεζε. Πηε ζπλέρεηα ν Δπίθνπξνο (341-270 π.Σ.) ζα ακθηζβεηήζεη ηε δεκνθξίηεηα
αηηηνθξαηία θαη ζα εηζάγεη ηελ έλλνηα ηεο «παξέθθιηζεο - παξέγθιηζεο». Πχκθσλα κε
ηνλ Δπίθνπξν ηα άηνκα παξεθθιίλνπλ απφ ηελ πξνδηαγεγξακκέλε ηνπο πνξεία,
ζπάδνληαο έηζη ηελ αδπζψπεηε αιιεινπρία αηηίνπ θαη απνηειέζκαηνο, πνπ αιιηψο ζα
ήηαλ αλαπφθεπθηε1. Ρελ ίδηα πεξίπνπ επνρή κε ηνλ Γεκφθξηην, γηα ηνλ Πσθξάηε (470-
399 π.Σ.), ε δηαιεθηηθή ιηγφηεξν είρε λα θάλεη κε ηε δπλακηθή ηνπ θφζκνπ θαη
πεξηζζφηεξν κε ηε δπλακηθή ησλ ζπδεηήζεσλ, κέζσ ησλ νπνίσλ κε ηε καηεπηηθή
κέζνδν γελληέηαη ε επίιπζε ησλ δεηεκάησλ. Ζ ζσθξαηηθή δηαιεθηηθή πξφθεηηαη γηα ηελ
ζηαδηαθή, βήκα-βήκα, αλαίξεζε ησλ ζέζεσλ ηνπ ζπλνκηιεηή θαη, ζηε ζπλέρεηα, ε
επίζεο ζηαδηαθή πξνζπάζεηα λα εμαρζεί έλα λέν ζπκπέξαζκα. Έπεηηα ν Ξιάησλαο
(427-347 π.Σ.) απάληεζε ζηε δηακάρε κεηαμχ ηεο εξαθιείηεηαο ξεπζηφηεηαο θαη ηεο
ζηαζεξφηεηαο ηνπ Ξαξκελίδε κε ηε δηάθξηζε κεηαμχ ηνπ αηζζεηνχ θαη ηνπ ηδεαηνχ
θφζκνπ. Πηνλ αηζζεηφ θφζκν θπξίαξρν γλψξηζκα είλαη ε κεηαβιεηφηεηα ησλ
πξαγκάησλ, ελψ ν ηδεαηφο θφζκνο δηέπεηαη απφ ηε ζηαζεξφηεηα ησλ νληνηήησλ πνπ
ηνλ ζπλζέηνπλ. Υο εθ ηνχηνπ γηα ηνλ Ξιάησλα ε δηαιεθηηθή είλαη ε κέζνδνο γηα ηελ
αλνδηθή πνξεία ηνπ αλζξψπηλνπ λνπ απφ ηνλ θφζκν ησλ θαηλνκέλσλ ζηνλ θφζκν ησλ
ηδεψλ. Ρέινο, ν Αξηζηνηέιεο (384-322 π.Σ.) αλέιπζε θαη ζπζηεκαηνπνίεζε ηε

1
Δίλαη ζεκαληηθφ επίζεο λα επηζεκαλζεί φηη ν Δπίθνπξνο δελ έκεηλε κφλν ζηελ έλλνηα ηεο
«παξέθθιηζεο» αιιά ηε ζπκπιήξσζε κε ηελ έλλνηα ηνπ «απνπαικνχ» δειαδή ηεο ζπλάληεζεο. Κέζσ
ηεο παξέθθιηζεο ηα άηνκα απνθιίλνπλ απφ ηελ αλαγθαηφηεηα, απφ ηελ «δεκνθξίηεηα»
πξνδηαγεγξακκέλε πνξεία ηνπο θαη ζπγθξνχνληαη-ζπλαληηνχληαη κε άιια άηνκα. Δπνκέλσο ε
παξέθθιηζε δελ είλαη απιψο αηνκηθή θπγή απφ ηελ αλαγθαηφηεηα, δηφηη ηφηε ζα ήηαλ αηειήο, αιιά είλαη
ηαπηφρξνλα θίλεζε γηα ζπλάληεζε/ζχγθξνπζε θαη κε άιια άηνκα. Θαη‘ απηφλ ηνλ ηξφπν ζχκθσλα κε
ηνλ Θσηζάθε (2014) ε πξνζσπηθή ειεπζεξία σο παξέθθιηζε απφ ηελ θνηλσληθή αλαγθαηφηεηα
νινθιεξψλεηαη ζηε ζπιινγηθφηεηα, δειαδή ζηε ζπλάληεζή ηεο κε ηνλ Άιιν, ζπγθξνηψληαο ζηνλ
θνηλσληθφ ρψξν ηελ θνηλσληθή ειεπζεξία.

48
δηαιεθηηθή ηνπ Πσθξάηε, φπσο απηή εθθξάζηεθε κέζα απφ ην έξγν ηνπ Ξιάησλα, θαη
ηελ εμέηαζε σο κνξθή νξζνινγηθψλ επηρεηξεκάησλ πνπ νδεγνχλ ζε θνηλέο ζπκθσλίεο.

Πηελ εμέιημε ηεο δηαιεθηηθήο ζθέςεο κηα ζεκαληηθή κεηαηφπηζε έγηλε απφ ηνλ
Ηκκάλνπει Θαλη (Immanuel Kant, 1724-1804), γηα ηνλ νπνίν ε δηαιεθηηθή δελ αθνξά
ηε δηαδηθαζία κε ηελ νπνία νη ζπδεηήζεηο κπνξνχλ λα πξνρσξήζνπλ πξνο ηηο
αξηζηνηειηθέο νξζνινγηθέο ζπκθσλίεο, αιιά νδεγνχληαη ζε καηαηφηεηα θαη αηειή
απνηειέζκαηα (Ollman and Smith, 2008: 2-3∙ Mills, 2005: 159). Ππγθεθξηκέλα ν Θαλη
(1976[1781]) ππνζηήξηδε φηη ηα πξάγκαηα θαζ' εαπηά, καο είλαη άγλσζηα θαη νη
εηθφλεο ηνπο παξάγνληαη απφ ηνλ εαπηφ καο, σο εθ ηνχηνπ γηα λα αληηιεθζεί ν
άλζξσπνο έλα αληηθείκελν, απαηηείηαη κηα εζσηεξηθή ινγηθή (ππεξβαηνινγηθή
δηαιεθηηθή) επεμεξγαζία, θαηά ηελ νπνία ελνπνηνχληαη ηα επηκέξνπο ζηνηρεία ηεο
εκπεηξίαο. Ξαξφια απηά, ε εμαθξίβσζε ηεο χπαξμεο ηνπ «πξαγκαηηθνχ» αληηθεηκέλνπ
παξακέλεη απξφζηηε θαη εκπεηξηθψο αδχλαηε, θαζφηη νη αηζζήζεηο απνηεινχλ ζηξεβιέο
πξνζιακβάλνπζεο ηνπ πξαγκαηηθνχ αληηθεηκέλνπ. Δπνκέλσο ν λνπο επεμεξγάδεηαη
ιαλζαζκέλα δεδνκέλα, άξα παξάγεη αηειή απνηειέζκαηα. Ππλεπψο ε ππεξβαηνινγηθή
δηαιεθηηθή ηνπ Θαλη απνθαιχπηεη ηελ πιάλε κεηαμχ ησλ αληηηηζέκελσλ ζέζεσλ αιιά
αθφκα θαη φηαλ απνθαιχπηεηαη δελ παχεη λα ηζρχεη.

Αθνινπζψληαο ηνλ Θαλη, ν Γθένξγθ Βίιρεικ Φξήληξηρ Σέγθει (Georg Wilhelm

Friedrich Hegel, 1770-1831) παξαδέρεηαη θαη απηφο φηη φζν νη ππνζηεξηδφκελεο ζέζεηο
ιακβάλνληαη σο πιήξεηο θαη αλεμάξηεηεο ε αληίζεζε κεηαμχ ηνπο είλαη άιπηε. Αιιά ν
Σέγθει δηεξσηάηαη γηαηί πξέπεη λα ζεσξνχληαη νη αληηηηζέκελεο ζέζεηο σο πιήξεηο θαη
αλεμάξηεηεο; ΢πάξρεη ππνζηεξίδεη άιιε θαιχηεξε επηινγή: λα αλαγλσξηζηεί φηη νη
μερσξηζηέο αληηηηζέκελεο ζέζεηο απνηεινχλ κφλν ηε κηα πιεπξά κηαο πην πεξίπινθεο
πξαγκαηηθφηεηαο. Δπνκέλσο, ν Σέγθει ηζρπξηδφηαλ φηη είλαη δπλαηφ λα ππάξμεη κηα
άκεζε γλψζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο, ηα πξάγκαηα θαζ' εαπηά ζηελ νιφηεηά ηνπο είλαη
δπλαηφ λα γίλνπλε γλσζηά θαη απηή ηελ γλψζε ηελ νλφκαζε «απφιπηε Ηδέα». Ζ
δηάζεκε θξάζε ηνπ Σέγθει είλαη φηη «ε αιήζεηα είλαη ε νιφηεηα», ε νπνία γηα λα
θαηαλνεζεί επαξθψο ζα πξέπεη λα ζπλππνινγηζηνχλ φιεο νη κεξηθέο αιήζεηεο. Ζ
νιφηεηα δελ αθνξά κηα εμσηεξηθή ζχλζεζε, αιιά πξφθεηηαη γηα κηα νξγαληθή νιφηεηα.
Ρν θιεηδί ζηε ρεγθειηαλή έλλνηα ηεο δηαιεθηηθήο είλαη ε θίλεζε πξνο έλα ζεηηθφ
απνηέιεζκα, ζην νπνίν νη πξνεγνχκελεο αληηζέζεηο ζπκθηιηψλνληαη εληφο ελφο
πιαηζίνπ αλψηεξεο ηάμεο. Ζ ρεγθειηαλή δηαιεθηηθή ζπρλά απνδίδεηαη κε ην ηξηαδηθφ
ζρήκα «Θέζε - Αληίζεζε - Πχλζεζε», θαζψο θαη απφ ην ζρήκα «Αθαίξεζε - Άξλεζε -
Ππγθεθξηκέλν». Δπηπιένλ γηα ηνλ Σέγθει, ην «ζπγθεθξηκέλν», ε «ζχλζεζε», ην
«απφιπην» πξέπεη πάληα λα πεξλάεη κέζα απφ ηε θάζε ηεο «άξλεζεο», ζηελ πνξεία
ηνπ γηα «νινθιήξσζε». Ξξφθεηηαη γηα ηε δηαδηθαζία ηεο «Αλαίξεζεο» (Aufhebung), ηελ
νπνία ν Σέγθει ρξεζηκνπνηεί κε ηε δηπιή ζεκαζία ηνπ «αλαηξψ» θαη «αλπςψλσ»,
αθελφο αλαηξψ θάηη, ην αθπξψλσ, ην αξλνχκαη, αθεηέξνπ ην δηαηεξψ, ην δηαθπιάηησ
ζπγρξφλσο ζε έλα αλψηεξν επίπεδν. Ρν «Aufhebung» ζπλδέεηαη κε ηε ιεγφκελε
«άξλεζε ηεο άξλεζεο». Θάηη είλαη κφλν απηφ πνπ είλαη ζε ζρέζε κε θάηη άιιν, αιιά κε
ηελ άξλεζε ηεο άξλεζεο απηφ ην θάηη ελζσκαηψλεη ην άιιν ζηνλ ίδην ηνπ ηνλ εαπηφ
(Hegel, 1874). Ζ δηαιεθηηθή θίλεζε πεξηιακβάλεη δπν ζηηγκέο πνπ αλαηξνχλ ε κηα ηελ
άιιε, ην απηφ θαη ην άιιν. Ππλεπψο κέζσ ηεο δηαδηθαζίαο ηεο αλαίξεζεο ην θάηη,
κεηακνξθψλεηαη απηναλαηξείηαη ζε θάηη άιιν, δελ εμαθαλίδεηαη, δελ εθκεδελίδεηαη
αιιά θαηαθάζθεη σο άξλεζε ή αλαίξεζε ηεο ακεζφηεηάο ηνπ (Ρδσξηδφπνπινο, 2011:
409), σο εθ ηνχηνπ ε νιφηεηα κεηαζρεκαηίδεηαη απαιχλνληαο ηελ αξρηθή έληαζε.

Πηε ζπλέρεηα, ν Θαξι Καξμ (Karl Marx, 1818-1883) πηζηνπνηεί ηε ζεκαληηθφηεηα ηεο
ρεγθειηαλήο δηαιεθηηθήο, σζηφζν απνηειεί αληηθείκελν αληηπαξαζέζεσλ ην θαηά πφζν

49
πηνζεηεί ηνλ Σέγθει, πνηα ζεκεία απνξξίπηεη θαη πνηα ηξνπνπνηεί (Ollman, Smith, 2008:
3). Σαξαθηεξηζηηθά, ην 1873, ζηνλ επίινγν ηεο δεχηεξεο έθδνζεο ηνπ πξψηνπ ηφκνπ
ηνπ «Θεθαιαίνπ», ν Καξμ (2009[1867]: 25) ηνλίδεη φηη αθνινπζεί ηε δηαιεθηηθή
κέζνδν, σζηφζν ε δηθή ηνπ κέζνδνο είλαη αθξηβψο ε αληίζηξνθε απφ ηε ρεγθειηαλή
κέζνδν θαη ηζρπξίδεηαη φηη:

«Γηα ηνλ Σέγθει ε δηαδηθαζία ηεο λφεζεο - πνπ κε ην φλνκα Ηδέα ηε κεηαηξέπεη
κάιηζηα ζε απζππφζηαην ππνθείκελν - είλαη ν δεκηνπξγφο ηνπ πξαγκαηηθνχ πνπ
απνηειεί κνλάρα ην εμσηεξηθφ ηνπ θαλέξσκα. Γηα κέλα, αληίζηξνθα, ην ηδεαηφ δελ
είλαη παξά ην πιηθφ, κεηαθεξκέλν θαη κεηαζρεκαηηζκέλν ζην αλζξψπηλν θεθάιη.»

Πηε ζπλέρεηα ν Καξμ (2009[1867]: 26) αλαγλσξίδεη ηελ επηξξνή πνπ ηνπ έρεη αζθήζεη
ν Σέγθει ηδίσο ζηνλ ηξφπν πνπ αλέπηπμε ηελ έλλνηα ηεο «Aμίαο» θαη ηεο απηνθίλεζήο
ηεο ζε αλαινγία κε ηελ έλλνηα ηεο ρεγθειηαλήο «Ηδέαο», σζηφζν επηζεκαίλεη φηη ε
δηαιεθηηθή κέζνδνο ηνπ Σέγθει πάζρεη απφ κπζηηθηζκφ θαη πξνηείλεη ηελ αληηζηξνθή
ηεο δνκήο ηεο.

«Αλαγλψξηζα αλνηρηά ηνλ εαπηφ κνπ καζεηή εθείλνπ ηνπ κεγάινπ ζηνραζηή [ηνπ
Σέγθει] θαη ζην θεθάιαην γηα ηε ζεσξία ηεο αμίαο εξσηνηξφπεζα κάιηζηα πνχ θαη
πνχ κε ηνλ ηξφπν έθθξαζεο πνπ ηνλ ραξαθηεξίδεη. Ν κπζηηθηζκφο πνπ παζαίλεη ε
δηαιεθηηθή ζηα ρέξηα ηνπ Σέγθει κε θαλέλα ηξφπν δελ αλαηξεί ην γεγνλφο φηη
πξψηνο απηφο έρεη εθζέζεη ηηο γεληθέο ηεο κνξθέο θίλεζεο κε ηξφπν θαζνιηθφ θαη
ζπλεηδεηφ. Πην Σέγθει ε δηαιεθηηθή βξίζθεηαη κε ην θεθάιη θάησ. Σξεηάδεηαη λα ηελ
αλαπνδνγπξίζνπκε θαη λα ηε ζηεξίμνπκε ζηα πφδηα ηεο γηα λα απνθαιχςνπκε ηνλ
νξζνινγηθφ ππξήλα κέζα ζην κπζηηθηζηηθφ πεξίβιεκα.»

Ν Καξμ θιείλεη ηε ζχληνκε αλαθνξά ηνπ ζηε δηαιεθηηθή ηνλίδνληαο ηνλ αλαηξεηηθφ
ραξαθηήξα πνπ πξνζδίδεη ζηηο θαηεγνξίεο θαη ζηηο κνξθέο πνπ επεμεξγάδεηαη, νη νπνίεο
είλαη κνξθέο ζε θίλεζε, ζε ζπλερή ξνή, επνκέλσο είλαη θξηηηθέο θαηεγνξίεο πνπ
εκπεξηέρνπλ ηε δπλαηφηεηα ηεο αιιαγήο θαη ηεο επαλάζηαζεο.

«Ζ δηαιεθηηθή ζηε ζεηηθή αληίιεςε απηνχ πνπ ππάξρεη πεξηθιείλεη ηαπηφρξνλα θαη
ηελ αληίιεςε ηεο άξλεζήο ηνπ, ηνπ αλαγθαίνπ αθαληζκνχ ηνπ, γηαηί αληηιακβάλεηαη
θάζε ζπληειεζκέλε κνξθή κέζα ζηε ξνή ηεο θίλεζεο, επνκέλσο ηελ αληηιακβάλεηαη
θαη απφ ηελ παξνδηθή ηεο πιεπξά, γηαηί ηίπνηε δελ κπνξεί λα ηεο επηβιεζεί θαη γηαηί
ζηελ νπζία ηεο είλαη θξηηηθή θαη επαλαζηαηηθή» (Καξμ, 2009[1867]: 26).

Βέβαηα πξέπεη λα επηζεκαλζεί φηη ν Καξμ κε εμαίξεζε ηε κηθξή αλαθνξά ζηνλ επίινγν
ηεο δεχηεξεο έθδνζεο ηνπ πξψηνπ ηφκνπ ηνπ «Θεθαιαίνπ» (2009[1867]) θαη ηνλ
πξφινγν ζηα αδεκνζίεπηα «Grundrisse» (1989[1858]) δελ άθεζε θαλέλα έξγν ζην
νπνίν λα παξνπζηάδεη αλαιπηηθά ηε δηαιεθηηθή κέζνδν πνπ αθνινχζεζε.

Απφ ηελ επνρή ησλ Σέγθει θαη Καξμ έσο ζήκεξα πιήζνο ζηνραζηψλ έρνπλ κειεηήζεη
θαη επεξεαζηεί απφ ην έξγν ηνπο, εξκελεχνληάο ην σζηφζν κε αξθεηά δηαθνξεηηθνχο
ηξφπνπο. Υο εθ ηνχηνπ ε δηαιεθηηθή δηέζρηζε ην δεχηεξν κηζφ ηνπ 19νπ αηψλα θαη ηνλ
20ν αηψλα πεξλψληαο κέζα απφ κηα κεγάιε εξκελεπηηθή πεξηπέηεηα, απφ ηνλ ηζηνξηθφ
πιηζκφ, ζηελ αξλεηηθή δηαιεθηηθή, ζηελ αληηδηαιεθηηθή ησλ δνκηζηψλ-
ζηξνπθηνπξαιηζηψλ, κέρξη ηηο πξφζθαηεο πξνζεγγίζεηο ηνπ απηφλνκνπ καξμηζκνχ, ηνπ
αλνηρηνχ καξμηζκνχ θαη ηεο ζπζηεκαηηθήο δηαιεθηηθήο.

Αξρηθά ν Φξίληξηρ Έλγθειο (Friedrich Engels 1820-1895) έζεζε ηηο βάζεηο γηα ηνλ
ιεγφκελν «ηζηνξηθφ πιηζκφ» θαη εξκήλεπζε ηε κέζνδν ηνπ Καξμ σο «ηζηνξηθή
δηαιεθηηθή» (materialist dialectic) ζην έξγν ηνπ «Γηαιεθηηθή ηεο Φχζεο» (1883). Ζ
εξκελεία ηνπ Έλγθειο ζα πηνζεηεζεί απφ ηνλ Γθεφξγθη Ξιεράλσθ (Georgi

50
Valentinovich Plekhanov, 1856-1918), ν νπνίνο ην 1895 ζην έξγν ηνπ «Ζ εμέιημε ηεο
κνληζηηθήο αληίιεςεο ηεο ηζηνξίαο» ζα εηζάγεη ηνλ φξν «δηαιεθηηθφο πιηζκφο»
(dialectical materialism), ν νπνίνο ζα θαζηεξσζεί ζηε ζνβηεηηθή ζρνιή «Diamat»
(Dialectical Materialism - Γηαιεθηηθφο ΢ιηζκφο) σο «νξζφδνμνο καξμηζκφο» ζε
αληηδηαζηνιή κε ηα αλαζεσξεηηθά-ξεβηδηνληζηηθά καξμηζηηθά θαη ζνζηαιηζηηθά ξεχκαηα
ηεο επνρήο. Θα πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη ν Καξμ νπδέπνηε ρξεζηκνπνίεζε θάπνηνπο απφ
ηνπο παξαπάλσ φξνπο. Πχκθσλα κε ηνπο πεξηζζφηεξνπο ζχγρξνλνπο κειεηεηέο ε
«Diamat» αλέπηπμε κηα «εθρπδατζκέλε εθδνρή ηεο δηαιεθηηθήο», ε νπνία ζχκθσλα κε
ηνλ Θξίζηνθεξ Άξζνπξ (Christopher J. Arthur, 2002: 3-4):

«παξνπζηαδφηαλ [ε Diamat] σο θνζκναληίιεςε θαη νηθνπκεληθή κέζνδνο θαη

βαζηδφηαλ ζηνπο ηξεηο λφκνπο ηνπ Έλγθειο (ην λφκν ηεο κεηαηξνπήο ηεο πνζφηεηαο
ζε πνηφηεηα θαη αληηζηξφθσο, ην λφκν ηεο δηείζδπζεο ησλ αληηζέησλ, ην λφκν ηεο
άξλεζεο ηεο άξλεζεο), φπσο απηνί εθθξάδνληαη ζηελ Γηαιεθηηθή ηεο Φχζεο ζηνπο
νπνίνπο επηδίσθαλ λα ρσξέζνπλ ηα πάληα. Απνηεινχληαλ απφ έλα ζχλνιν
παξαδεηγκάησλ θαη ηεο έιεηπε ε ζπζηεκαηηθφηεηα.»

Ν ηζηνξηθφο πιηζκφο άξρηζε λα ακθηζβεηείηαη ηε δεθαεηία ηνπ 1920 απφ ηε Πρνιή ηεο
Φξαλθθνχξηεο, ηνλ Γθένξγθ Ινχθαηο (György Lukács 1885-1971), ηε ζρνιή ηεο
Βνπδαπέζηεο (δεθαεηία ‗50), ηνπο Θαξι Θνξο (Karl Korsch, 1886-1961) θαη Αληφλην
Γθξάκζη (Antonio Gramsci 1891-1937), ηνλ Ακαληέν Κπνξληίγθα (Amadeo Bordiga,
1889-1970), ηνλ Θαξι Ξφπεξ (Karl Popper, 1902-1994), ηνλ Νπκαληζηηθφ Καξμηζκφ
θαη ηνλ ΢παξμηζκφ, ζηε ζπλέρεηα απφ ηνπο Θαηαζηαζηαθνχο κέρξη ηε ζπλνιηθή
απφξξηςε ηεο δηαιεθηηθήο απφ ηνπο Πηξνπθηνπξαιηζηέο θαη Κεηαδνκηζηέο θαζψο θαη
απφ πιήζνο άιισλ καξμηζηνγελψλ ξεπκάησλ, ηνλ απηφλνκν καξμηζκφ, ηε
γηνπγθνζιαβηθή ζρνιή Praxis (1964-1974), ηνλ αλαξρηθφ δηαιεθηηθφ λαηνπξαιηζκφ ηνπ
Κάξευ Κπνχθηζηλ (Murray Bookchin, 1921-2006) θ.α. Ζ απφξξηςε ηεο δηαιεθηηθήο
ζπλερίζηεθε απφ ηε ζρνιή ηεο ξχζκηζεο, ηνπο κεηαζηξνπθηνπξαιηζηέο θαζψο επίζεο
θαζνξηζηηθή είλαη θαη ε θξηηηθή ησλ θεκηληζηηθψλ θαη πνιηηηζκηθψλ πξνζεγγίζεσλ.

Κεηά ηελ παξαπάλσ πεξίνδν φπνπ επηθξάηεζε ε έληνλε ακθηζβήηεζε, ν ζθεπηηθηζκφο

θαη ε απφξξηςε ηεο δηαιεθηηθήο, απφ ηε δεθαεηία ηνπ ‗70 θαη ηδίσο ηηο ηειεπηαίεο ηξεηο
δεθαεηίεο αξρίδεη ε αλαβίσζε ηεο κειέηεο ηεο δηαιεθηηθήο πνπ ηψξα εζηηάδεη κε
ζαθήλεηα ζηελ αλνηρηφηεηα θαη ζηε ινγηθή σο κέζνδν, παξά ζηελ ηειενινγία θαη ηελ
ηζηνξηθή εμέιημε. Νη λέεο καξμηζηηθέο πξνζεγγίζεηο ηεο δηαιεθηηθήο εθθξάδνληαη απφ ηα
ξεχκαηα ηνπ Απηφλνκνπ Καξμηζκνχ, ηνπ Αλνηρηνχ Καξμηζκνχ θαη ηεο Ππζηεκαηηθήο
Γηαιεθηηθήο.

51
2.3 Μαξμηζηηθέο πξνζεγγίζεηο

2.3.1 Απηφλνκνο Μαξμηζκφο θαη θξηηηθή ηεο δηαιεθηηθήο

Πηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‘60, έρνληαο σο πεδίν αλαθνξάο ηνπο εξγαηηθνχο αγψλεο
ζηα εξγνζηάζηα ησλ κεηξνπφιεσλ ηεο βφξεηαο Ηηαιίαο, μεθηλάεη γχξσ απφ ηνλ θχθιν
ησλ «Θφθθηλσλ Ρεηξαδίσλ» (Quardeni Rossi - Mario Tronti, Romano Alquati, Raniero
Panzieri, Toni Negri) ην ξεχκα ηνπ ιεγφκελνπ «εξγαηηζκνχ» (operaismo), θαη έπεηηα
ζηα ηέιε ηνπ ‗60 κε αξρέο ‗70 ηνπ «απηφλνκνπ καξμηζκνχ» κέζα απφ ηηο νξγαλψζεηο
ηεο ηηαιηθήο εμσθνηλνβνπιεπηηθήο αξηζηεξάο (Potere Operaia, Lotta Continua,
Αvanguardia Νperaia, Autonomia Operaia, Lotta Feminista) θαη κε θχξηνπο
ζεσξεηηθνχο εθθξαζηέο ηνπο Ρφλη Λέγθξη (Toni Negri), Πίιβηα Φεληεξίηζη (Silvia
Federici), Πέξηδην Κπνιφληα (Sergio Bologna), Καξηαξφζα Ληάια Θφζηα (Marηarosa
Dala Costa), Ξάνιν Βίξλν (Paolo Virno), Φξάλθν Ξηπέξλν (Franco Piperno), Κάξην
Ρξφληη (Mario Tronti), θ.α.

Ν ππξήλαο ηεο ζεσξεηηθήο ζθέςεο ησλ απηφλνκσλ καξμηζηψλ ήηαλ λα ηνπνζεηεί ηελ
ιεγφκελε «απηφλνκε δχλακε» ησλ εξγαηψλ, απηφλνκε απφ ην θεθάιαην θαη απηφλνκε
απφ ηηο ζεζκηθέο γξαθεηνθξαηηθέο νξγαλψζεηο, ζην επίθεληξν ηνπ ζθεπηηθνχ ηνπο
ζρεηηθά κε ηηο ηαμηθέο ζπγθξνχζεηο ζηνλ θαπηηαιηζκφ. Ζ βαζηθή ηδέα ηεο ζεσξίαο γηα
ηελ «απηφλνκε δχλακε» ησλ εξγαηψλ δηαηππψλεηαη ζχκθσλα κε ηνλ Σάξπ Θιίβεξ
(Harry Cleaver, 2011 [1993]) σο εμήο:

«Αλ μνδεχνπκε φιν ηνλ ρξφλν καο κηιψληαο γηα ηε δχλακε ηνπ θεθαιαίνπ (...), δελ
έρνπκε φπια ψζηε λα ζπδεηήζνπκε γηα ην ηη λα θάλνπκε παξαπέξα θαη ζπρλά
νδεγνχκαζηε ζε απέιπηδεο θαη αθαηάιιειεο δξάζεηο. ΋ηαλ, απφ ηελ άιιε, μεθηλάκε
κε κηα απνηίκεζε ηεο δχλακεο πνπ πξαγκαηηθά θαηέρνπκε, θαη κηα θαηαλφεζε ηνπ
ηξφπνπ κε ηνλ νπνίν νη θηλήζεηο ηνπ θεθαιαίνπ ηζνδπλακνχλ κε απαληήζεηο ζ‘
απηήλ ηελ δχλακε, ηφηε κπαίλνπκε κε θαιχηεξνπο φξνπο ζηε δηαδηθαζία λα
ζθεθηνχκε πάλσ ζην πψο ζα πξνρσξήζνπκε ηνπο αγψλεο καο».

Δπίζεο ν Κάξην Ρξφληη (1964) ηνλίδεη:

«Έρνπκε πάξα πνιχ επεμεξγαζηεί ην πιαίζην πνπ ζέηεη σο πξψηε ηελ θαπηηαιηζηηθή
αλάπηπμε θαη σο δεχηεξνπο ηνπο εξγάηεο. Απηφ είλαη έλα ιάζνο. Ρψξα πξέπεη λα
αληηζηξέςνπκε ην πξφβιεκα, αλαζηξέθνληαο ηελ πνιηθφηεηα θαη λα μεθηλήζνπκε
πάιη απφ ηελ αξρή: θαη ε αξρή είλαη νη ηαμηθνί αγψλεο ηεο εξγαηηθήο ηάμεο. Πην
επίπεδν ηεο θνηλσληθήο αλάπηπμεο ηνπ θεθαιαίνπ, ε θαπηηαιηζηηθή αλάπηπμε
εμαξηάηαη απφ ηνπο αγψλεο ηεο εξγαηηθήο ηάμεο, ηνπο αθνινπζεί θαη απηνί ζέηνπλ
ην έδαθνο πάλσ ζην νπνίν ζα πξέπεη λα ζπληνλίδνληαη νη πνιηηηθνί κεραληζκνί
αλαπαξαγσγήο ηνπ θεθαιαίνπ.»

Νη παξαπάλσ απφςεηο δηαηππψλνληαη ζηα πιαίζηα ηνπ ιεγφκελνπ ηηαιηθνχ «Κάε ηνπ
‗68», ν νπνίνο δηήξθεζε ηνπιάρηζηνλ κηα δεθαεηία, απφ ηα ηέιε ηνπ ‗60 έσο ηα ηέιε
ηνπ ‗70. Δίλαη ε επνρή πνπ εθηφο απφ ηνπο καρεηηθνχο εξγαηηθνχο αγψλεο ζα
μεπεδήζνπλ επηπιένλ δπλακηθά θνηηεηηθά θαη θεκηληζηηθά θηλήκαηα, ηα νπνία κεηαμχ
άιισλ ζέηνπλ ηα δεηήκαηα ηεο αλαπαξαγσγήο (ηεο αληίιεςεο φηη «ην πξνζσπηθφ είλαη
πνιηηηθφ») ζην επίθεληξν ησλ αγψλσλ. Δπίζεο είλαη ε επνρή ηεο έθξεμεο ησλ
ππνθεηκεληθνηήησλ, ηεο αληηθνπιηνχξαο, ηεο άξλεζεο ηεο εξγαζίαο, ηνπ λεαληθνχ
πξνιεηαξηάηνπ, ησλ πξψησλ θνηλσληθψλ θέληξσλ ζηα εγθαηαιειεηκκέλα θνξληηζηηθά

52
εξγνζηαζηαθά θειχθε, πνπ ζα απνθξπζηαιισζνχλ απφ ηνπο απηφλνκνπο καξμηζηέο
ζηνπο φξνπο «επηζπκεηηθφ θίλεκα»2, «δηάρπην θνηλσληθφ εξγνζηάζην»3 θαη «δηάρπηνο
εξγάηεο» θαη ζχκθσλα κε ηελ αλάιπζή ηνπο απηφ ην «θίλεκα ηεο απηνλνκίαο» ήηαλ
πνπ νδήγεζε ην ηηαιηθφ ζχζηεκα ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗70 ζε θξίζε.

Ππλεπψο, ε ζεκαληηθφηεξε ζπλεηζθνξά ηεο ζεσξεηηθήο ζθέςεο ηνπ απηφλνκνπ

καξμηζκνχ ήηαλ φηη αληέζηξεςε ηελ νπηηθή, απφ ηελ εζηίαζε ζηε δχλακε ηνπ
θεθαιαίνπ, ζηε δχλακε ησλ εξγαηψλ θαη γεληθφηεξα ησλ θνηλσληθψλ αγψλσλ, νη
νπνίνη έρνπλ ηελ ηθαλφηεηα λα νδεγνχλ ηνλ θεθαιαηνθξαηηθφ ηξφπν παξαγσγήο ζε
θξίζεηο δεκηνπξγψληαο απηφλνκεο - απηνζεζκηζκέλεο θνηλσληθέο δνκέο.

΋ζνλ αθνξά ηε ζρέζε ηνπ απηφλνκνπ καξμηζκνχ κε ηε δηαιεθηηθή, ζα κπνξνχζε λα

εηπσζεί φηη απηή αθνινπζεί ηε δηαδξνκή ηεο θξηηηθήο θαη απφξξηςεο ηεο δηαιεθηηθήο
ηνπ ηζηνξηθνχ πιηζκνχ φπσο θπξίσο εθθξάζηεθε ηηο δεθαεηίεο ηνπ ‗60 θαη ‗70. Ν
απηφλνκνο καξμηζκφο πηνζεηεί ηελ θξηηηθή ηφζν ζηε δηαιεθηηθή ηνπ ηζηνξηθνχ πιηζκνχ
φζν θαη ζηελ έλλνηα ηεο νιφηεηαο έσο πνπ ηηο απνξξίπηεη εμ νινθιήξνπ. Ζ πξνζέγγηζε
ησλ απηφλνκσλ καξμηζηψλ επεξεαζκέλε απφ ηηο δνκηζηηθέο-ζηξνπθηνπξαιηζηηθέο
πξνζεγγίζεηο, εζηηάδεη ζηηο δπλαηφηεηεο ησλ δηαθνξεηηθψλ μερσξηζηψλ νκάδσλ, ησλ
αηφκσλ ή ησλ ιεγφκελσλ «θνξέσλ δξάζεο» θαη ζα ρξεηαζηεί λα θηάζεη ζηε δεθαεηία
ηνπ ‗90 φηαλ θαη αξρίδεη λα απνδέρεηαη ηε δηαιεθηηθή ππφ ηε κνξθή ηεο
«αλνηρηφηεηαο», φπσο ζα αλαπηπρζεί απφ ην ξεχκα ηνπ αλνηρηνχ καξμηζκνχ.

Πχκθσλα κε ηνπο ζηνραζηέο ηνπ απηφλνκνπ καξμηζκνχ ε απφξξηςε ηεο δηαιεθηηθήο

εζηηάδεη θπξίσο ζην γεγνλφο φηη ε δηαιεθηηθή ζθέςε φπσο είρε δηακνξθσζεί θάησ απφ
ηελ επίδξαζε ηνπ ηζηνξηθνχ πιηζκνχ, νδεγνχζε ζην «θιείζηκν» παξά ζην «άλνηγκα»
θαζψο ε ιεγφκελε δηαιεθηηθή ηξηάδα «ζέζε-αληίζεζε-ζχλζεζε» θαηαιήγεη ζε κηα
θιεηζηή ζχλζεζε (Holloway, 2008: 664-665). Νη απηφλνκνη καξμηζηέο ππνζηεξίδνπλ
φηη ε ζχλζεζε είλαη κηα ζπκθηιίσζε αληηζέησλ, ε εγθαζίδξπζε κε άιια ιφγηα ελφο
λένπ modus vivendi κεηαμχ εξγαζίαο θαη θεθαιαίνπ. Υο εθ ηνχηνπ γηα ηνπο
απηφλνκνπο καξμηζηέο ε δηαιεθηηθή ηδέα ηεο αληίζεζεο ζεκαίλεη ηελ απψζεζε ησλ
δηαθνξψλ, ηελ αλαγσγή ηεο πνιχρξσκεο πνιιαπιφηεηαο πνηθίισλ κνξθψλ δσήο θαη
αγψλσλ ζηε κνλαδηθή αληίζεζε ηεο εξγαζίαο έλαληη ηνπ θεθαιαίνπ.

Πχκθσλα κε ηνπο Κάηθι Σαξλη (Michael Hardt) θαη Colectivo Situaciones (2007):

«Tν δηαιεθηηθφ εγρείξεκα ζπλίζηαηαη ζην λα ζέηεη ηέινο ζε φ,ηη δελ έρεη θαλέλα
ηέινο, πξνζδηνξίδνληαο έλα πξνζδηνξηζκέλν πξνζαλαηνιηζκφ ζε φ,ηη δελ έρεη θακία
ηειηθή ζθνπηκφηεηα, (…). Υο ηειηθή ζηηγκή, απηή ε ηδέα ηεο δηαιεθηηθήο θιείλεη ηηο
αλνηρηέο δηαδηθαζίεο, ζπλζέηεη ζε κηα ηειηθή ελφηεηα πνιιαπιφηεηεο ρσξίο ζρέζεηο
νη νπνίεο κπνξνχλ λα πξνζδηνξίδνληαη a priori.

Ζ δηαιεθηηθή θαηαζηξέθεη ηε δηαθνξά ζε δπν μερσξηζηέο ζηηγκέο: πξψηνλ, σζεί

φιεο ηηο δηαθνξέο ζην ζεκείν ηεο αληίζεζεο, ζπγθαιχπηνληαο ηηο ηδηαηηεξφηεηέο
ηνπο, θαη αθξηβψο επεηδή νη δηαθνξέο θελνχληαη, σο φξνη κηαο αληηλνκίαο, είλαη
δπλαηφ λα ππαρζνχλ ζε κηα ελφηεηα.»

2
Αλαιπηηθή αλαθνξά ζην ιεγφκελν «επηζπκεηηθφ θίλεκα» γίλεηαη ζην θεθάιαην 6.4.3 «Θνηλσληθά
θηλήκαηα πφιεο, θαηαιήςεηο θαη ην Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε (ηέιε ‘70 αξρέο ‗80)».
3
Ν Ρξφληη (1971: 51-52) επηζεκαίλεη ζε ζρέζε κε ηελ έλλνηα ηνπ «θνηλσληθνχ εξγνζηάζηνπ» φηη:

«Πην πςειφηεξν επίπεδν ηελ θαπηηαιηζηηθήο αλάπηπμεο, ε θνηλσληθή ζρέζε γίλεηαη κηα ζηηγκή ηεο
ζρέζεο παξαγσγήο, νιφθιεξε ε θνηλσλία γίλεηαη κηα ζπλάξζξσζε ηεο παξαγσγήο, κε άιια ιφγηα,
νιφθιεξε ε θνηλσλία ππάξρεη σο κηα ιεηηνπξγία ηνπ εξγνζηαζίνπ θαη ην εξγνζηάζην επεθηείλεη ηελ
απνθιεηζηηθή θπξηαξρία ηνπ πάλσ ζην ζχλνιν ηεο θνηλσλίαο.»

53
Δπίζεο ζχκθσλα κε ηνλ Ρδνλ Σφινγνπεε (John Holloway, 2008: 666) ε έκθαζε ζηε
«δηαθνξά» παξά ζηελ «αληίζεζε» άζθεζε ζεκαληηθή επίδξαζε ζηελ πξνζέγγηζε ηνπ
απηφλνκνπ καξμηζκνχ:

«Δλψ ε αληίζεζε θάλεθε λα πξνζαξκφδεηαη εχθνια ζηηο κνξθέο νξγάλσζεο πνπ

έζεηαλ (...) ηελ εξγαηηθή ηάμε ζε ζχγθξνπζε κε ην θεθάιαην, ε έλλνηα ηεο
δηαθνξάο πξνζαξκφδεηαη επθνιφηεξα ζε κηα νξγάλσζε ηεο πάιεο πνπ παίξλεη ηε
κνξθή κηαο πνιιαπιφηεηαο νκάδσλ δίλνληαο έκθαζε ζηηο ηδηαίηεξεο ηαπηφηεηέο
ηνπο σο νκνθπιφθηισλ, ηζαγελψλ, γπλαηθψλ, έγρξσκσλ θ.ιπ. Γη‘ απηνχο ηνπο
αγψλεο, ε έιμε ηεο έλλνηαο ηεο πνιιαπιφηεηαο είλαη πξνθαλήο: ε πνιιαπιφηεηα
αλαθέξεηαη ζηε ραιαξή ζπκκαρία ησλ αγψλσλ ελαληίνλ ηεο πθηζηακέλεο κνξθήο
θαηαπίεζεο.»

54
2.3.2 Νένο ρεγθειηαλφο καξμηζκφο θαη ζπζηεκαηηθή
δηαιεθηηθή

Ζ «Ππζηεκαηηθή Γηαιεθηηθή» (Systematic Dialectic) ή «Λέα Γηαιεθηηθή» (New

Dialectic) ή «Λένο Σεγθειηαλφο Καξμηζκφο» (New Hegelian Marxism) απνηειεί
πξφζθαην καξμηζηηθφ ξεχκα ζθέςεο, ζην νπνίν πεξηιακβάλνληαη ζηνραζηέο φπσο,
κεηαμχ άιισλ, νη Θξίζηνθεξ Άξζνπξ (Christopher Arthur), Ίαλ Σαλη (Ian Hunt), Γθεξη
Οφηηελ (Geert Reuten), Οηθάξλην Κπειαθηφξε (Riccardo Bellofiore), Ξάηξηθ Κάξετ
(Patrick Murray), Ρνκ Πεθίλε (Tom Sekine), Οφκπεξη Άικπξηηνλ (Robert Albritton),
Ρφλη Πκηζ (Tony Smith), Αιθξέλην Παλη Φίιν (Alfredo Saad Filho) θαη θνληά ζε απηνχο
είλαη θαη νη Κσπζή Ξνζηφλ (Moishe Postone), Ληθφι Ξεπεξέι (Nicole Pepperell), Σαλο
Γθεφξγθ Κπάθρανπο (Hans George Backhaus), Κίραει Σάηλξηρ (Michael Heinrich) θ.α.

Ζ ζπζηεκαηηθή δηαιεθηηθή ζέηεη σο θεληξηθφ ζηφρν ηεο ηελ επαλεμέηαζε ηεο

δηαιεθηηθήο κεζφδνπ ηνπ Σέγθει θαη ηνπ Καξμ. ΋πσο ηζρπξίδεηαη ν Φξέληξηθ Ρδέηκζνλ
(Fredric Jameson, 1990: 241) ην λέν ελδηαθέξνλ γηα ηνλ Σέγθει είλαη κάιινλ
δηαθνξεηηθφ απφ εθείλν ηνπ πξφηεξνπ Σεγθειηαλνχ Καξμηζκνχ, ην νπνίν απνθαιεί σο
«ηζηνξηθηζηηθφ»4. Ρν λέν ελδηαθέξνλ γηα ηνλ Σέγθει είλαη ζε κεγάιν βαζκφ αδηάθνξν
γηα λα επαλαλαθαιχςεη ηε κεγάιε αθήγεζε ηεο «Φηινζνθίαο ηεο Ηζηνξίαο» ηνπ
Σέγθει θαη λα ηελ ζπλδέζεη κε ηνλ ηζηνξηθφ πιηζκφ. Αληηζέησο πεξηζζφηεξν εζηηάδεη
ζηε δηαιεθηηθή κέζνδν ηεο «Ινγηθήο» ηνπ Σέγθει θαη ζην πσο απηή ηαηξηάδεη, είλαη
«νκφινγε», κε ηε δηαιεθηηθή κέζνδν ηνπ Καξμ ζην «Θεθάιαην».

Πχ3θσλα κε ηνλ Άξζνπξ (2002: 3) ν ζηφρνο ηεο ζπζηεκαηηθήο δηαιεθηηθήο είλαη ν

εμήο:

«Ρν δήηεκα είλαη λα θαηαζθεπαζηεί κηα ζπζηεκαηηθή δηαιεθηηθή κε ζθνπφ λα

αξζξσζνχλ νη ζρέζεηο κηαο δνζκέλεο θνηλσληθήο ζπλζήθεο, ε νπνία νλνκάδεηαη
θαπηηαιηζκφο, ζε αληίζεζε κε ηελ ηζηνξηθή δηαιεθηηθή πνπ κειεηά ηελ άλνδν θαη
πηψζε ησλ θνηλσληθψλ ζπζηεκάησλ»

Δπίζεο γηα ηε ζχλδεζε ηεο «Ινγηθήο» ηνπ Σέγθει κε ηε «Ππζηεκαηηθή Γηαιεθηηθή» ν

Άξζνπξ (2002: 64-65) επηζεκαίλεη:

«H Δπηζηήκε ηεο Ινγηθήο ηνπ Σέγθει θαηαδεηθλχεη πσο νη θαηεγνξίεο κπνξνχλ

ζπζηεκαηηθά λα ζπζρεηίδνληαη κε ηέηνην ηξφπν ψζηε ε έθζεζε θαη ε αλαθαηαζθεπή
παξέρεη κηα ζεσξία ζχκθσλα κε ηελ νπνία, ε θάζε θαηεγνξία απνθηά ζπζηεκαηηθφ
λφεκα ιφγσ ηεο ζέζεο ηεο ζε ζρέζε κε ηηο άιιεο θαηεγνξίεο, θαζψο θαη ζε ζρέζε
κε ην ζχλνιν (…). Δάλ κηα θαηεγνξία εμεηαζηεί απνκνλσκέλε, αθαηξεζεί απφ ηελ
ζπζηεκαηηθή ηεο ζέζε ηφηε ζπιιακβάλεηαη αηειψο.

Δπνκέλσο ην έξγν ηεο ζπζηεκαηηθήο δηαιεθηηθήο είλαη λα νξγαλψζεη έλα ηέηνην

ζχζηεκα θαηεγνξηψλ ζε κηα ζπγθεθξηκέλε ζεηξά, πνπ λα απνξξένπλ ε κηα
θαηεγνξία απφ ηελ άιιε κε ινγηθφ ηξφπν. Δάλ ιεθζεί κηα ηέηνηα ζπζηεκαηηθή
αθνινπζία, ηφηε απαηηείηαη κηα κέζνδνο γηα λα πξαγκαηνπνηήζεη ηηο κεηαβάζεηο απφ
ηε κηα θαηεγνξία ζηελ άιιε κε ηέηνην ηξφπν, ψζηε ην φιν ζχζηεκα λα έρεη κηα
αξρηηεθηνληθή.»

4
Γηα ην ιφγν απηφ γίλεηαη θαη ε δηάθξηζε κεηαμχ «λέαο» θαη «παιαηάο» δηαιεθηηθήο. Υο παιαηά
δηαιεθηηθή νη ζηνραζηέο ηεο λέαο δηαιεθηηθήο ζεσξνχλ ηελ «εθρπδατζκέλε» εθδνρή ηεο δηαιεθηηθήο
απφ ηε ζνβηεηηθή ζρνιή «Diamat» (Dialectical Materialism – Γηαιεθηηθφο ΢ιηζκφο) (Arthur, 2002: 3-4).

55
Υζηφζν, ν Άξζνπξ (2002: 65) ηνλίδεη φηη δελ ζα πξέπεη λα ππάξρεη κηα γξακκηθή
θαηαζθεπή ησλ θαηεγνξηψλ αιιά κηα ζπλνιηθή άξζξσζε. Γηα λα απνδείμνπλ απηή ηε
ζέζε νη κειεηεηέο ηεο ζπζηεκαηηθήο δηαιεθηηθήο δίλνπλ έκθαζε ζηα έξγα ηνπ Σέγθει
«Δπηζηήκε ηεο Ινγηθήο» θαη «Φηινζνθία ηνπ Γίθαηνπ», ζηα νπνία ζχκθσλα κε ηνλ
Άξζνπξ (2002: 4):

«H άξζξσζε ησλ θαηεγνξηψλ ζρεδηάδεηαη κε ηέηνην ηξφπν ψζηε λα γίλεηαη

αληηιεπηφ έλα ππαξθηφ εληαίν ζχλνιν. Ζ ζεηξά έθζεζεο απηψλ ησλ θαηεγνξηψλ δελ
είλαη απαξαίηεην λα ζπκπέζεη κε ηε ζεηξά εκθάληζήο ηνπο ζηελ ηζηνξία.»

Πηε ζπλέρεηα ν Πκηζ (1990: ix) ππνζηεξίδεη φηη ππάξρεη νκνινγία κεηαμχ ησλ
θαηεγνξηψλ ηνπ Θεθαιαίνπ ηνπ Καξμ θαη ηεο Ινγηθήο ηνπ Σέγθει:

«Tν Θεθάιαην [ηνπ Καξμ] απνηειεί κηα ζπζηεκαηηθή ζεσξία ησλ νηθνλνκηθψλ
θαηεγνξηψλ ζχκθσλα κε ηε δηαιεθηηθή ινγηθή φπσο απηή έρεη αλαπηπρζεί απφ ηνλ
Σέγθει.»

Κε απηή ηελ άπνςε ζπκθσλεί θαη ν Άξζνπξ (2002: 63) ν νπνίνο ηζρπξίδεηαη φηη ην
έξγν ηνπ Καξμ θαη θπξίσο ην Θεθάιαην απνηειεί έλα έξγν ζπζηεκαηηθήο δηαιεθηηθήο,
ην νπνίν σζηφζν έρεη ιάζνο δηαβαζηεί, θπξίσο ιφγσ ηεο εξκελείαο ηνπ απφ ηνλ
Έλγθειο, ζχκθσλα κε ηνλ νπνίν, ε δνπιεηά ηνπ Καξμ ήηαλ «ινγηθή - ηζηνξηθή»,
απνδίδνληαο ηελ πξσηνθαζεδξία ζηελ ηζηνξηθή πξνζέγγηζε θαη πξνζεγγίδνληαο ηε
Ινγηθή απιψο σο ην «λνηθνθχξεκα ηεο ηζηνξίαο».

Δλδεηθηηθά ν Άξζνπξ (2002: 8-9) αλαγλσξίδεη φηη ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν ζην Θεθάιαην
ηνπ Καξμ αθαηξνχληαη ηα εκπνξεχκαηα ζηε κνξθή ηεο αμίαο, είλαη παξφκνηνο κε ηελ
αθαηξεηηθή δηαδηθαζία ηεο λφεζεο ζηνλ Σέγθει. Υο εθ ηνχηνπ ν Άξζνπξ ππνζηεξίδεη φηη
νη θαηεγνξίεο ηνπ Θεθαιαίνπ ζπλδένληαη ινγηθά θαη φρη πιηθά π.ρ. ην ρξήκα κε ηα
εκπνξεχκαηα. Δπεθηείλνληαο απηή ηελ άπνςε ηζρπξίδεηαη φηη ε νληνινγηθή βάζε ηνπ
θεθαιαηνθξαηηθνχ ηξφπνπ παξαγσγήο είλαη ε απηναμηνπνίεζε ηεο αμίαο κέζσ ηεο
νπνίαο νη ζρέζεηο ηνπ θεθαιαίνπ κεηαηξέπνληαη ζε νιφηεηα.

«Ζ νπηηθή κνπ είλαη φηη κέζσ ηεο ινγηθήο ηνπ Σέγθει κπνξεί λα κειεηεζεί ν
θαπηηαιηζκφο δηφηη ην θεθάιαην είλαη έλα πνιχ πεξίεξγν πξάγκα, πνπ βαζίδεηαη ζε
κηα δηαδηθαζία πξαγκαηηθήο αθαίξεζεο ζηελ αληαιιαγή κε ηνλ ίδην ηξφπν φπσο ε
δηάιπζε θαη αλαθαηαζθεπή ηεο πξαγκαηηθφηεηαο απφ ηνλ Σέγθει ζηεξίδεηαη ζηελ
αθαηξεηηθή δχλακε ηεο λφεζεο. Κε απηή ηελ έλλνηα κπνξεί λα απνδεηρζεί φηη
ππάξρεη κηα ζχλδεζε κεηαμχ ηνπ Σεγθειηαλνχ ―απείξνπ‖ (infinite) κε ην ―θεθάιαην‖
ηνπ Καξμ.»

Κε απηή ηελ αληίιεςε ζπκθσλεί θαη ν Πκηζ (1990), ν νπνίνο ππνζηεξίδεη φηη ε
«Ινγηθή» ηνπ Σέγθει ζα πξέπεη λα δηαβάδεηαη κε κε-κεηαθπζηθφ ηξφπν θαζψο
θαηαδεηθλχεη ηελ αλάπηπμε ησλ θαηεγνξηψλ πνπ ρξεηαδφκαζηε γηα λα έρνπλ λφεκα ηα
αληηθείκελα ζηελ απμαλφκελε πνιππινθφηεηα θαη ηνλίδεη φηη ην ζεκαληηθφηεξν κάζεκα
ηεο «Ινγηθήο» δελ είλαη ηα απνηειέζκαηά ηεο αιιά ν ζπζηεκαηηθφο ραξαθηήξαο ηεο θαη
ε αλάπηπμε ησλ δηαιεθηηθψλ ζρέζεσλ κεηαμχ ησλ αληηθεηκέλσλ. Απηφο εμάιινπ
ζχκθσλα κε ηνλ Πκηζ, είλαη θαη ν ηξφπνο πνπ ν Καξμ αξζξψλεη πξννδεπηηθά ηηο
θνηλσληθννηθνλνκηθέο θαηεγνξίεο ζην «Θεθάιαην», αλαθαηαζθεπάδνληαο ηνλ
θεθαιαηνθξαηηθφ ηξφπν παξαγσγήο μεθηλψληαο απφ ηηο πην απιέο αθεξεκέλεο
θαηεγνξίεο θαη δηαιεθηηθά εμειίζζεηαη ζηηο πην ζπγθεθξηκέλεο.

Δπίζεο ν Άξζνπξ (2011: 1) ηζρπξίδεηαη φηη ε νιφηεηα ηνπ Θεθαιαίνπ είλαη νκφινγε κε
ηελ νιφηεηα ηνπ Σέγθει θαη φηη ζπγθξνηείηαη απφ ηελ άξζξσζε εζσηεξηθψλ ζρέζεσλ:

56
 «H ζπζηεκαηηθή αλάπηπμε ησλ θαηεγνξηψλ απφ ηνλ Σέγθει θαηεπζχλεηαη πξνο ηελ
άξζξσζε ηεο δνκήο ηεο νιφηεηαο, θαηαδεηθλχνληαο πσο ε ίδηα ππνζηεξίδεηαη κέζσ
ησλ θφκβσλ πνπ έρνπλ ηα εζσηεξηθά ηεο ζεκεία. Απηφ πξνυπνζέηεη φηη ε νιφηεηα
δνκείηαη απφ εζσηεξηθέο ζρέζεηο.»

Ππκπεξαζκαηηθά ζχκθσλα κε ηνλ Άξζνπξ (2006: 1) ε ζπζηεκαηηθή δηαιεθηηθή:

«είλαη κηα κέζνδνο έθζεζεο ηεο εζσηεξηθήο άξζξσζεο ελφο δεδνκέλνπ ζπλφινπ.
Θαηά ηελ επεμεξγαζία κηαο ηέηνηαο νιφηεηαο, ε επηζηήκε ζα πξέπεη λα παίξλεη ην
ζρήκα ελφο ζπζηήκαηνο πνπ πεξηιακβάλεη έλα ζχλνιν θαηεγνξηψλ, νη νπνίεο
ζπιιακβάλνπλ ηηο κνξθέο θαη ηηο θαηαζηαηηθέο ζρέζεηο ηεο νιφηεηαο. Θαη‘ απηφ ηνλ
ηξφπν, ε νιφηεηα παξνπζηάδεηαη κέζσ κηαο ζπζηεκαηηθήο δηαιεθηηθήο θαηεγνξηψλ.»

Δπνκέλσο ζπλνςίδνληαο, ζχκθσλα κε ηνλ Άξζνπξ (2002: 5) ε ζπζηεκαηηθή δηαιεθηηθή

ζε θηινζνθηθφ επίπεδν «απνηειεί έλα ηξφπν ζθέςεο κε έλλνηεο νη νπνίεο θξαηηνχληαη
αλνηρηέο θαη ξεπζηέο θαη πάλσ απφ φια ζπζηεκαηηθά αιιεινζπλδένληαη». Πην
κεζνδνινγηθφ επίπεδν ε ζπζηεκαηηθή δηαιεθηηθή «επηθεληξψλεηαη ζηελ αλάγθε γηα κηα
ζαθή ζεηξά παξνπζίαζεο, ε νπνία σζηφζν δελ είλαη γξακκηθή, ην αξρηθφ ζεκείν δελ
είλαη εκπεηξηθά ή αμησκαηηθά δνζκέλν αιιά θαζνξίδεηαη απφ ηελ αλάγθε ηεο
δηεξψηεζεο». Δπηζηεκνινγηθά «επηκέλεη ζηνλ αλαζηνραζκφ ηεο ζρέζεο ππνθεηκέλνπ-
αληηθεηκέλνπ». Νληνινγηθά «απεπζχλεηαη ζε νιφηεηεο θαη γηα απηφ ζηελ θαηαλφεζή
ηνπο κέζσ ζπζηεκαηηθψλ αιιεινζπλδεδεκέλσλ θαηεγνξηψλ, νη νπνίεο ιηγφηεξν ή
πεξηζζφηεξν δηαθξίλνληαη απφ ηελ ηζηνξηθή αθνινπζία ηνπο». Δπηπιένλ ζηηο
βηβιηνγξαθηθέο αλαθνξέο «πξνηηκά λα εμεηάδεη εθ λένπ ηνλ Σέγθει θαη ηνλ Καξμ,
αθήλνληαο ζηελ άθξε ηηο παξαδφζεηο ησλ ζθιεξσηηθψλ εξκελεηψλ. Δπί ηεο νπζίαο
επαλεμεηάδεη ή αλαθαηαζθεπάδεη ηε καξμηθή ζεσξία ππφ ην θσο ησλ παξαπάλσ
ζέζεσλ».

57
2.3.3 Αλνηρηφο Μαξμηζκφο θαη αξλεηηθή δηαιεθηηθή

Ζ παξνπζίαζε ησλ ζχγρξνλσλ καξμηζηηθψλ πξνζεγγίζεσλ νινθιεξψλεηαη κε ηνπο

ζηνραζηέο ηνπ «Αλνηρηνχ Καξμηζκνχ» (Open Marxism), νη νπνίνη έρνληαο γλψζε ηεο
παξάδνζεο, ηφζν ησλ δνκηζηηθψλ-ζηξνπθηνπξαιηζηηθψλ πξνζεγγίζεσλ, ηνπ
«Απηφλνκνπ Καξμηζκνχ» φζν θαη ησλ λεφηεξσλ ξεπκάησλ ηεο «Ππζηεκαηηθήο
Γηαιεθηηθήο», επεμεξγάδνληαη ηε δηθή ηνπο πξνζέγγηζε ππέξ ηεο δηαιεθηηθήο. Ζ
ζεσξεηηθή ηνπο θαηαγσγή βξίζθεηαη ζηε Πρνιή ηεο Φξαλθθνχξηεο, εκπλένληαη θπξίσο
απφ ηελ «Αξλεηηθή Γηαιεθηηθή» ηνπ Ρένληνξ Αληφξλν (Theodor Adorno, 2006[1966])
θαη ππνζηεξίδνπλ φηη απαηηείηαη απνθαηάζηαζε θαη επαλεμέηαζε ηεο δηαιεθηηθήο.

Ξην ζπγθεθξηκέλα ν Αλνηρηφο Καξμηζκφο απνηειεί πξφζθαην καξμηζηηθφ ξεχκα, ην

νπνίν αλαδχζεθε θαηά ηε δεθαεηία ηνπ ‗80 θαη ζπκπεξηιακβάλνληαη ζε απηφλ
ζηνραζηέο φπσο, κεηαμχ άιισλ, ν Ρδνλ Σφινγνπεε (John Holloway), ν Πέξηδην Ρίζιεξ
(Sergio Tischler), ν Φεξλάλην Καηακφξνο (Fernando Matamoros), ν Βέξλεξ
Κπφλεθειλη (Werner Bonefeld), ε Άλα Ληίλεξζηαηλ (Ana Dinerstein), ν Οίηζαλη Γθηνχλ
(Richard Gunn), ε Άληξηαλ Γνπίιληηλγθ (Adrian Wilding) θαη ν Κάηθ Ονπθ (Mike Rooke).

Νη ζηνραζηέο ηνπ Αλνηρηνχ Καξμηζκνχ αζθνχλ έληνλε θξηηηθή ζηνλ ηζηνξηθφ πιηζκφ θαη
ηνλίδνπλ ηελ αλάγθε γηα «άλνηγκα» ζηελ πξάμε θαη ηελ ηζηνξία κέζσ κηαο «αξλεηηθήο
αληί-ζεηηθηζηηθήο» δηαιεθηηθήο κεζφδνπ πνπ βαζίδεηαη ζηελ «πξαθηηθή
αλαζηνραζηηθφηεηα» ησλ ελλνηψλ ηνπ Καξμ (Bonefeld, Holloway and Psychopedis,
1992∙ Rooke, 2002). Ζ αλνηρηφηεηα ηνπ Αλνηρηνχ Καξμηζκνχ αθνξά επίζεο ηε κε-
ληεηεξκηληζηηθή νπηηθή ηεο ηζηνξίαο, ζηελ νπνία ε κε πξνβιεςηκφηεηα θαη ε
ελδερνκεληθφηεηα ηνπ ηαμηθνχ αγψλα έρεη θεληξηθφ ξφιν.

Πχκθσλα κε ηνλ Σφινγνπεε (Holloway, et al. 2009: 12) κεηά ηηο κεγάιεο θαηαζηξνθέο
θαη ηνπο νινθιεξσηηζκνχο ηνπ 20νπ αηψλα είλαη ζεκαληηθφ:

«λα εγθαηαιείςνπκε ηελ έλλνηα ηεο δηαιεθηηθήο σο κηαο δηαδηθαζίαο πνπ ε άξλεζε
νδεγεί ζε ζχλζεζε, ε άξλεζε ηεο άξλεζεο νδεγεί ζε έλα ζεηηθφ ηέινο. Ν κφλνο
ηξφπνο, κε ηνλ νπνίν κπνξνχκε ζήκεξα λα ζπιιάβνπκε ηε δηαιεθηηθή, είλαη κέζσ
ηεο αξλεηηθφηεηαο, σο κηα θίλεζε άξλεζεο (...), επνκέλσο σο αξλεηηθή
δηαιεθηηθή.»

Δπηπιένλ ν Σφινγνπεε (2011[2010]) ζην έξγν ηνπ «Οσγκέο ζηνλ Θαπηηαιηζκφ»

επηδηψθεη κε έλαλ κεζνδηθφ ηξφπν λα επεθηείλεη ηελ «αξλεηηθή δηαιεθηηθή» ηνπ
Αληφξλν, ηζρπξηδφκελνο φηη δνχκε «εληφο-ελαληίνλ-θαη πέξαλ» ηνπ θεθαιαίνπ. Ν
Σφινγνπεε αλαδεηά εθείλεο ηηο ζπγθεθξηκέλεο κνξθέο «πξάηηεηλ» σο κνξθέο άξλεζεο,
πνπ παξφιν πνπ βξίζθνληαη εληφο ηεο νιφηεηαο ηνπ θεθαιαίνπ θαη ππάγνληαη ζηηο
δηαδηθαζίεο ηεο αιινηξίσζεο, ηαπηφρξνλα «μερεηιίδνπλ» θαη «εθξήγλπληαη» θαη σο εθ
ηνχηνπ εληζρχνπλ ηνπο δσληαλνχο θνηλσληθνχο αληαγσληζκνχο.

Πχκθσλα κε ηνλ Σφινγνπεε (2011[2010]: 23):

«Ζ κέζνδνο ηεο δεκηνπξγίαο ξσγκψλ είλαη δηαιεθηηθή, φρη κε ηελ έλλνηα ηεο
παξνπζίαζεο κηαο ηαθηνπνηεκέλεο ξνήο ζέζεσλ, αληηζέζεσλ θαη ζπλζέζεσλ, αιιά
κε ηελ έλλνηα κηαο αξλεηηθήο δηαιεθηηθήο, κηαο δηαιεθηηθήο ηνπ απξνζάξκνζηνπ.»

Ν Σφινγνπεε (2011[2010]: 24), αθνινπζψληαο ηελ επηθνχξεηα πξνζέγγηζε ηεο

«παξέθθιηζεο έλαληη ηεο αλαγθαηφηεηαο», ηνλίδεη δηαξθψο ηε «δηαιεθηηθή ηεο κε
πξνζαξκνγήο» (dialectic of misfitting) δειαδή ηεο ζπλζήθεο πνπ:

58
 «ηε ζηηγκή πνπ ζηξηκσρλφκαζηε ζηελ φιν θαη πην πεξηνξηζηηθή πξνθξνχζηεηα θιίλε
ηνπ θεθαιαίνπ, ην θάλνπκε αθήλνληαο πίζσ καο θνκκάηηα ηνπ εαπηνχ καο,
θνκκάηηα πνπ καο θαηαηξχρνπλ. Απηή είλαη ε βάζε ησλ ξσγκψλ καο θαη ηεο
απμαλφκελεο ζεκαζίαο ηεο δηαιεθηηθήο ηεο κε πξνζαξκνγήο.»

Ππλερίδνληαο ηελ ίδηα αληίιεςε ηζρπξίδεηαη φηη ε δηαιεθηηθή δειψλεη φηη:

«Kάηη ππάξρεη κε ηε κνξθή θάπνηνπ άιινπ πξάγκαηνο (…) [θαη ηαπηφρξνλα] δελ
εκπεξηέρεηαη ζ‘ απηή ρσξίο λα πεξηζζεχεη θάηη: μερεηιίδεη απφ ηε κνξθή ή ππάξρεη
εληφο-ελαληίνλ-θαη-πέξαλ απηήο ηεο κνξθήο.»

Δπίζεο ν Σφινγνπεε (2011[2010]: 152) ηνλίδεη φηη ην βαζηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ηεο

δηαιεθηηθήο είλαη ε αξλεηηθφηεηα ηεο κε ηαπηφηεηαο –ηεο αληηηαπηφηεηαο- θαη φρη
απιψο ε αιιειεπίδξαζε ησλ ηαπηνηήησλ:

«Γελ μεθηλάκε απφ ηε ζηαζηκφηεηα ηεο ηαπηφηεηαο αιιά απφ ηελ θίλεζε ηεο κε
ηαπηφηεηαο ή θαιχηεξα ηεο αληηηαπηφηεηαο. Μεθηλάκε δηαιεθηηθά, αιιά φρη απφ κηα
δηαιεθηηθή σο αιιειεπίδξαζε, αιιά σο αξλεηηθή θηλεηηθφηεηα ηεο κε πξνζαξκνγήο,
ηεο αλεπάξθεηαο.»

Δπηπιένλ νη ζηνραζηέο ηνπ αλνηρηνχ καξμηζκνχ αλαγλσξίδνπλ ηελ πιεζψξα ησλ

«πιεζπληηθψλ δηαθνξψλ» φπσο απηή έρεη αλαπηπρζεί απφ ηνπο απηφλνκνπο καξμηζηέο
(Hardt and Negri 1994, 2002[2000], 2011[2004] ∙ Virno, 2002[1996], 2007[2004])
σζηφζν ηνπο αζθνχλ θξηηηθή ζε ζρέζε κε ηελ άθξηηε θαηάθαζε-ζεηηθφηεηα θαζψο θαη
ηελ απνπζία αληαγσληζκψλ κεηαμχ απηψλ ησλ «πιεζπληηθψλ δηαθνξψλ».

«Ρν θίλεκά καο απνηειείηαη απφ κηα πιεζψξα δηαθνξψλ θαη νδεγεί νξηζκέλνπο λα
εγθαηαιείςνπλ θάζε ηδέα (...) [πεξί] δηαιεθηηθήο. Απηφ είλαη ιάζνο, επεηδή νη
δηαθνξέο ελνπνηνχληαη ιφγσ ηνπ φηη είλαη φιεο θηλήζεηο-ελάληηα, ελάληηα ζηελ (...)
αιινηξησηηθή αθακςία ηεο αθεξεκέλεο εξγαζίαο (...). Βεβαίσο, ε θίλεζε ηνπ
ζπγθεθξηκέλνπ πξάηηεηλ είλαη κηα έθξεμε δηαθνξάο, πνιιψλ δηαθνξεηηθψλ
ρξσκάησλ (...), αιιά είλαη κηα θίλεζε-ελάληηα, έλαο δσληαλφο αληαγσληζκφο»
(Holloway, 2011[2010]: 354).

Ππλνπηηθά ε θξηηηθή πνπ αζθεί ν αλνηρηφο καξμηζκφο ζηνλ απηφλνκν καξμηζκφ εζηηάδεη
θπξίσο ζηελ έλλνηα ηεο «άξλεζεο» θαη ζηελ απνπζία ηεο απφ ηε ζεηηθηζηηθή ζεψξεζε
ηνπ απηφλνκνπ καξμηζκνχ. ΋ζνλ αθνξά ην γεγνλφο φηη απνξξίπηεηαη ε ηδέα ηεο
θίλεζεο κέζσ ηεο άξλεζεο, o Σφινγνπεε (2008: 666) θαηαθξίλεη ηνλ απηφλνκν
καξμηζκφ θαζψο ζεσξεί φηη εζηηάδνληαο ζηε ζεηηθνπνίεζε ηεο ζθέςεο, νδεγείηαη ηειηθά
ζην λα εζσθιείεη ηα πάληα εληφο ηνπ θπξίαξρνπ παξαδείγκαηνο:

«Νη αγψλεο ζεσξνχληαη σο αγψλεο-γηα παξά πξψηα σο αγψλεο-ελαληίνλ. Ζ

θεληξηθφηεηα ηεο θξίζεο (κηα αξλεηηθή έλλνηα) ράλεηαη θαη αληηθαζίζηαηαη απφ ηελ
έκθαζε ζηελ αλαζπγθξφηεζε (κηα ζεηηθή έλλνηα). Πην θίλεκα απφ ηηο αξρέο ηεο
απηνλνκίαο (ζηνλ Tronti) (...) σο ηε κεηά-απηνλνκία ησλ πξφζθαησλ εηψλ (...), ε
άξλεζε πεξηζσξηνπνηείηαη (…). Ζ απφξξηςε ηεο δηαιεθηηθήο (...), νδεγεί αθξηβψο
ζηε ζπλζεηηθή ζθέςε, κηα ζθέςε πνπ επηδηψθεη λα ζπληαηξηάμεη ηα πάληα ζην ζρήκα
ηνπ θπξίαξρνπ παξαδείγκαηνο.»

θαη ζπλερίδεη ηζρπξηδφκελνο φηη είλαη ζσζηή ε απφξξηςε ηεο θιεηζηήο δηαιεθηηθήο απφ
ηνλ απηφλνκν καξμηζκφ, σζηφζν ηνλίδεη φηη ζα πξέπεη λα δνζεί έκθαζε ζηελ έλλνηα ηεο
«άξλεζεο»:

«Νη θξηηηθνί ηεο δηαιεθηηθήο έρνπλ δίθην λα απνξξίπηνπλ ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ε
δηαιεθηηθή έρεη ρξεζηκνπνηεζεί γηα λα επηβάιεη ην θιείζηκν θαη ηελ νκνηνκνξθία

59
 ζηελ πάιε, αιιά έρνπλ εληειψο ιάζνο λα απνξξίπηνπλ ηελ αξλεηηθφηεηα σο βάζε
ηεο επαλαζηαηηθήο ζθέςεο. Δθείλν πνπ ρξεηαδφκαζηε δελ είλαη λα απνξξίςνπκε ηε
δηαιεθηηθή σο ηέηνηα αιιά κφλν ηε ζπλζεηηθή θαηαλφεζε ηεο δηαιεθηηθήο: λα
επηκείλνπκε, κε άιια ιφγηα, ζε κηα αξλεηηθή δηαιεθηηθή, ζε κηα αθαηάπαπζηε θίλεζε
άξλεζεο πνπ δελ καο νδεγεί θαη‘ αλάγθε ζε επηπρέο ηέινο. Ζ ηζηνξία ηφηε δελ
αληηκεησπίδεηαη σο ζεηξά ζηαδίσλ αιιά σο θίλεζε κηαο ρσξίο ηέινο εμέγεξζεο.»

Πην ζεκείν απηφ είλαη ζεκαληηθφ λα ηνληζηεί φηη o Σφινγνπεε δελ κέλεη κφλν ζηελ
έλλνηα ηεο άξλεζεο αιιά δηεπθξηλίδεη φηη κέζσ ηεο αξλεηηθφηεηαο παξάγεηαη ε
δεκηνπξγηθφηεηα, επνκέλσο γηα ηνλ Σφινγνπεε δηαιεθηηθή ζεκαίλεη θίλεζε ηεο
άξλεζεο-δεκηνπξγίαο.

«Ζ δηαιεθηηθή είλαη ζθέςε-ελαληίνλ-ηεο θπιαθήο, φρη απιψο ελαληίνλ ησλ ηεηρψλ

ηεο θπιαθήο αιιά ηνπ αλνίγκαηνο πέξαλ απηψλ. Κε απηήλ ηελ έλλνηα, ε
αξλεηηθφηεηα δελ είλαη νχηε ζξήλνο, νχηε παξάπνλν, νχηε ζηελαγκφο αιιά ξήμε-
θαη-άλνηγκα. Ζ θίλεζή καο, ε θίλεζε ηεο κε ηαπηφηεηαο, είλαη ε θίλεζε ηεο
δεκηνπξγηθφηεηαο. Ζ κε ηαπηφηεηα είλαη κηα πιεκκχξα πέξαλ απηνχ πνπ ππάξρεη,
είλαη ε αιιαγή θαη ε απηναιιαγή, ε δεκηνπξγία θαη ε απηνδεκηνπξγία. Ζ
αξλεηηθφηεηα, εάλ θαηαλνεζεί δηαιεθηηθά, είλαη ε θίλεζε ηεο άξλεζεο-δεκηνπξγίαο»
(Holloway, 2008: 668-669).

Δπίζεο ζχκθσλα κε ηνλ Γξφιιην (2012: 145), ε θξηηηθή πνπ κπνξεί λα αζθεζεί ζηε
ζπζηεκαηηθή δηαιεθηηθή κέζα απφ ην πξίζκα ηεο αξλεηηθήο δηαιεθηηθήο ηνπ αλνηρηνχ
καξμηζκνχ κπνξεί λα εζηηάζεη ζηα παξαθάησ ζεκεία. Πχκθσλα κε ηε ζπζηεκαηηθή
δηαιεθηηθή θαίλεηαη φηη ηα ππνθείκελα εθπίπηνπλ απνθιεηζηηθά ζε θνξείο ηνπ
θεθαιαίνπ πνπ επηηεινχλ ηελ θπθινθνξία ηεο αμίαο ζε έλα αληζηνξηθφ πεξηβάιινλ
ρσξίο λα έρνπλ ηε δπλαηφηεηα ηεο άξλεζεο, σο εθ ηνχηνπ απνπζηάδεη ε ηαμηθή πάιε.
Γηα ηε ζπζηεκαηηθή δηαιεθηηθή ε κνξθή επηβάιιεηαη ζην πεξηερφκελν. Αληηζέησο ε
νπηηθή ηεο αλνηρηήο αξλεηηθήο δηαιεθηηθήο ζέηεη ζην επίθεληξν ηεο αλάιπζήο ηεο ηνλ
ίδην ηνλ άλζξσπν κε ηηο θνηλσληθέο ηνπ ζρέζεηο, είλαη κηα «ad hominem» (Holloway,
(2011[2010]: 287-288) θξηηηθή πξνζέγγηζε, ε νπνία αλαγλσξίδεη φηη ε αμία βξίζθεηαη
εληφο ησλ ππνθεηκέλσλ, ελδερνκέλσο ηα αιινηξηψλεη κέζσ ηνπ θεηηρηζκνχ, σζηφζν
ππάξρεη πάληα ε ελδερνκεληθφηεηα ηεο κε πξνζαξκνγήο θαη σο εθ ηνχηνπ ε
δπλαηφηεηα ηα ππνθείκελα λα αξλεζνχλ λα είλαη πξνζσπνπνηήζεηο ηνπ θεθαιαίνπ θαη
λα αγσληζηνχλ ελαληίνλ ηνπ. Ππλεπψο αθνινπζψληαο ηελ νπηηθή ηνπ αλνηρηνχ
καξμηζκνχ νη θνηλσληθέο ζρέζεηο ζηνλ θεθαιαηνθξαηηθφ ηξφπν παξαγσγήο δελ είλαη
θιεηζηέο, παγσκέλεο θαη λνκνηειεηαθέο, ππνθείκελεο απιψο ζηελ κνξθή ηεο αμίαο,
αληηζέησο πξφθεηηαη γηα αλνηρηνχο αληαγσληζκνχο, αλνηρηέο, ελεξγέο δηαδηθαζίεο πνπ
βξίζθνληαη δηαξθψο ππφ δηαπξαγκάηεπζε, επνκέλσο πξφθεηηαη γηα δσληαλέο δηαδηθαζίεο
πάιεο, αγψλα θαη εμέγεξζεο.

60
2.4 Φεκηληζηηθέο πξνζεγγίζεηο θαη δηαιεθηηθή

Ζ ζρέζε ησλ θεκηληζηηθψλ πξνζεγγίζεσλ κε ηε δηαιεθηηθή πέξαζε ηνλ ηειεπηαίν αηψλα

κέζα απφ αξθεηέο πεξηπέηεηεο πηνζέηεζεο θαη απφξξηςεο αθνινπζψληαο ηηο
δηαθνξεηηθέο θεκηληζηηθέο ζεσξήζεηο φπσο αλαδχνληαλ κέζα απφ ηηο θνηλσληθέο
ζρέζεηο θαη θνηλσληθνχο αληαγσληζκνχο ηεο θάζε ζπγθεθξηκέλεο επνρήο.

Ζ θεκηληζηηθή πξνζέγγηζε γελληέηαη ηνλ 18ν αηψλα θαη έσο ηηο αξρέο ηνπ 20νπ ζεσξείηαη
φηη επηθξαηεί ην ιεγφκελν πξψην θεκηληζηηθφ ξεχκα, ην νπνίν δηεθδηθεί ηελ «ηδηφηεηα
ηνπ πνιίηε» γηα ηηο γπλαίθεο, πνπ ζήκαηλε ηζφηεηα ησλ δπν θχισλ θαζψο θαη πνιηηηθά
θαη θνηλσληθά δηθαηψκαηα (Heykman, 2000: 290). Ξξφθεηηαη γηα κηα πηνζέηεζε ηεο
δηαιεθηηθήο σο ζχλζεζε ησλ ιεγνκέλσλ παλαλζξψπηλσλ αμηψλ πνπ ζεσξνχληαλ φηη
αληηπξνζσπεχνπλ νη γπλαίθεο (Pilcher and Whelehan, 2004).

Πηε ζπλέρεηα, απφ ηα κέζα ηνπ 20νπ αηψλα θαη θπξίσο ηηο δεθαεηίεο ηνπ ‗60 θαη ‗70
αλαδχεηαη ην δεχηεξν θεκηληζηηθφ ξεχκα θαη ν ιεγφκελνο «ξηδνζπαζηηθφο θεκηληζκφο»,
ηα νπνία παίξλνπλ ηηο απνζηάζεηο ηνπο απφ ην πξψην θεκηληζηηθφ ξεχκα, θαζψο
ζεσξνχλ φηη ε δηεθδίθεζε ηεο γεληθήο θαηεγνξίαο ηνπ «πνιίηε» ήηαλ εληαγκέλε ζηηο
παηξηαξρηθά δνκεκέλεο θξαηηθέο νληφηεηεο. Ραπηφρξνλα αζθνχλ θξηηηθή ζηηο θπξίαξρεο
έσο εθείλε ηελ επνρή πξνζεγγίζεηο ηνπ ηζηνξηθνχ πιηζκνχ, ηνλ νπνίν θαηεγνξνχλ γηα
ηειενινγία. Απέλαληη ζε απηή ηελ θξηηηθή απνξξίπηνπλ ηε δηαιεθηηθή, δίλνπλ έκθαζε
ζηηο θνηλσληθέο δηαθνξέο αλάκεζα ζε άλδξεο θαη γπλαίθεο θαη αλαδεηψληαο έλα
ζπλεθηηθφ «ππνθείκελν αλαθνξάο θαη δξάζεο» (Αζαλαζίνπ, 2006: 14) αλαδεηθλχνπλ
ηελ θαηεγνξία ηεο ιεγφκελεο «παγθφζκηαο γπλαίθαο».

Έπεηηα, απφ ηε δεθαεηία ηνπ ‗80 αλαδχεηαη ν θεκηληζκφο ηνπ ηξίηνπ ξεχκαηνο, ν νπνίνο
απνκαθξχλεηαη απφ ηελ δπαδηθφηεηα ηνπ άληξαο/γπλαίθα, εζηηάδεη ηελ αλάιπζή ηνπ
ζηελ θαηαζθεπή θαη απνδφκεζε ηνπ θνηλσληθνχ θχινπ θαη αλαδεηά ηελ επέθηαζε ησλ
θνηλσληθψλ νξηζκψλ ηνπ θχινπ. Πην θεκηληζκφ ηνπ ηξίηνπ ξεχκαηνο «εθξήγλπληαη» νη
ιεγφκελεο πνιηηηθέο ηαπηφηεηαο, θαζψο αλαδεηθλχνληαη κπξηάδεο ηαπηφηεηεο πνπ
δηεθδηθνχλ ηελ νξαηφηεηά ηνπο.

Ραπηφρξνλα ηηο ηειεπηαίεο δπν δεθαεηίεο αζθείηαη έληνλε θξηηηθή ζηηο πνιηηηθέο
ηαπηφηεηαο θαη επηρεηξείηαη κηα επαλαζχλδεζε θαη θνηλή ζεψξεζε κε δηαζεκαηηθφ ηξφπν
φισλ ησλ θαηεγνξηψλ, ζπζηεκάησλ θαη δνκψλ θπξηαξρίαο, πξνλνκίσλ, δηαθξίζεσλ θαη
ηαπηφηεηαο, κέρξη ηελ νξηζηηθή ππέξβαζή ηνπο. Δδψ είλαη πνπ μαλαηίζεηαη ην δήηεκα
ηεο δηαιεθηηθήο.

Πηα πιαίζηα ηεο παξαπάλσ γελεαινγίαο παξνπζηάδσ ζπλνπηηθά ηελ θξηηηθή ηνπ
δεχηεξνπ θεκηληζηηθνχ θχκαηνο ζηε δηαιεθηηθή ηνπ ηζηνξηθνχ πιηζκνχ, πεξλψ έπεηηα
ζηηο κεηαδνκηζηηθέο πξνζεγγίζεηο ηνπ ηξίηνπ θεκηληζηηθνχ θχκαηνο, ην νπνίν
απνκαθξχλεηαη απφ ηελ θαηεγνξία ηεο «γπλαίθαο» θαη δίλσ ηδηαίηεξε έκθαζε ζηηο
πξφζθαηεο πξνζεγγίζεηο ηεο δηαζεκαηηθφηεηαο (intersectionality), νη νπνίεο επηρεηξνχλ
λα επαλεηζάγνπλ ηε δηαιεθηηθή γηα λα εξκελεχζνπλ ηηο πνιιαπιφηεηεο, ηηο
δηαζηαπξψζεηο θαη ηηο ηαπηνρξνλίεο ησλ πνηθίισλ ζρέζεσλ, ζπζηεκάησλ θαη δνκψλ
θπξηαξρίαο, εμνπζίαο θαη δηαθξίζεσλ.

61
2.4.1 Γεχηεξν θεκηληζηηθφ ξεχκα θαη θξηηηθή ζηoλ ηζηνξηθφ
πιηζκφ

H αλάδπζε ησλ θεκηληζκψλ ηνπ δεχηεξνπ ξεχκαηνο ζπλδέζεθε ζε κεγάιν βαζκφ κε ηηο
κεηαπνιεκηθέο καξμηζηηθέο πξνζεγγίζεηο, ζπλνκίιεζε καδί ηνπο θαη ζε ζεκαληηθφ βαζκφ
ηηο ηξνπνπνίεζε.

Αξρηθά δηάζεκε είλαη ε θξάζε ηεο Πηκφλ ληε Κπνβνπάξ φηη «γπλαίθα γίλεζαη, δε
γελληέζαη» (de Beauvoir, 1979[1949]: 233) θαη γίλεηαη ζαθήο ε δηάθξηζε κεηαμχ ηνπ
ιεγφκελνπ «βηνινγηθνχ θχινπ» (sex) θαη ηνπ ιεγφκελνπ «θνηλσληθνχ θχινπ»
(gender)5. Πηε ζπλέρεηα, ε αλάδπζε ησλ θεκηληζηηθψλ θηλεκάησλ ηνπ δεχηεξνπ
ξεχκαηνο ησλ δεθαεηηψλ ηνπ ‗60 θαη ‘70 άζθεζε θξηηηθή ζηε δηαιεθηηθή ζηνλ ηζηνξηθφ
πιηζκφ θαζψο έζεζε ην δήηεκα ηεο δηπιήο θαηαπίεζεο, ηφζν απφ ηελ παηξηαξρία φζν
θαη απφ ηνλ θαπηηαιηζκφ (Hartsock 2008: 222). Έπξεπε ζχκθσλα κε ηηο καξμίζηξηεο
θεκηλίζηξηεο (Hartsock, 2008∙ Hartman, 1979∙ Federici, 2012[2008]) λα θηάζνπκε ζηε
δεθαεηία ηνπ ‗80 ψζηε λα αλαηξεζεί ν ιεγφκελνο «αηπρήο γάκνο» κεηαμχ καξμηζκνχ θαη
θεκηληζκνχ, ζηνλ νπνίν εηεξνπξνζδηνξίδνληαλ ηα δεηήκαηα θχινπ θαη επηθπξηαξρνχζε
ε ηαμηθή αλάιπζε επί ηνπ θεκηληζκνχ.

Ξην αλαιπηηθά ηα δεηήκαηα πνπ έζεζε ε θεκηληζηηθή αλάιπζε ήηαλ ηα εμήο. Νη

θεκηλίζηξηεο ηνπ δεχηεξνπ ξεχκαηνο θαηέθξηλαλ γηα νηθνλνκηζκφ ηηο έσο ηφηε
θπξίαξρεο πξνζεγγίζεηο ηνπ ηζηνξηθνχ πιηζκνχ, δηφηη έζεηαλ ζην επίθεληξν ηεο
αλάιπζήο ηνπο κφλν ηελ αλάπηπμε ησλ ζρέζεσλ παξαγσγήο, ππνβαζκίδνληαο ηηο
ζρέζεηο αλαπαξαγσγήο θαη ηηο παηξηαξρηθέο ζρέζεηο. Πχκθσλα κε πιήζνο καξμηζηξηψλ
θεκηληζηξηψλ φπσο, κεηαμχ άιισλ, νη Ιενπνιληίλα Φνξηνπλάηη (Leopoldina Fortunati,
1995[1981]), Θξηζηηάλ Ληειπί (Christine Delphy, 1970), Άληδεια Ληέηβηο (Angela
Davis, 2014[1981]), Σάηληη Σάξηκαλ (Heidi Hartmann, 1979), Ιηο Βφγθει (Lise Vogel,
1983), Λάλζπ Σάξηζνθ (Nancy Hartsock, 2008), Πίιβηα Φεληεξίηζη (Silvia Federici,
2012[2008]), ε θεθαιαηαθή δηαίξεζε ηεο παξαγσγήο απφ ηελ αλαπαξαγσγή έρεη
ηδηαίηεξα έκθπιε δηάζηαζε, θαζψο νη γπλαίθεο απνθιεηζηήθαλε απφ ηελ παξαγσγή ή
ιακβάλνπλ πνιχ ρακειφηεξνπο κηζζνχο απφ ηνπο άληξεο θαη σο εθ ηνχηνπ αλαδχζεθε
ε ιεγφκελε «παηξηαξρία ηνπ κηζζνχ», ε νπνία ζχκθσλα κε ηελ Λάλζπ Σάξηζνθ
(Nancy Hartsock, 2008: 224) είλαη θαζνξηζηηθή γηα ηελ παξαγσγή ηεο αμίαο θαη ηεο
ππεξαμίαο ηνπ θεθαιαίνπ. Δπίζεο ζχκθσλα κε ηηο Πέικα Ρδέηκο θαη Καξηαξφζα Ληάια
Θφζηα (Mariaroasa Dalla Costa and Selma James, 1972) άκεζε ζπλέπεηα ηεο έκθπιεο
δηαίξεζεο ηεο κηζζσηήο εξγαζίαο ήηαλ ε ελίζρπζε ηεο εηεξνθαλνληθφηεηαο θαη ηεο
ππξεληθήο νηθνγέλεηαο.

Δπίζεο ε θεκηληζηηθή αλάιπζε ακθηζβήηεζε ηελ έσο ηφηε απφ ηηο καξμηζηηθέο
πξνζεγγίζεηο θεληξηθφηεηα ηεο ηάμεο σο θαηεγνξίαο θνηλσληθήο αλάιπζεο (Hartsock
2008) θαη θπξίσο ν ιεγφκελνο ξηδνζπαζηηθφο θεκηληζκφο εζηίαζε ζηελ θαηαπίεζε ηνπ
θχινπ σο ηελ πξψηε θαη βαζηθή θαηαπίεζε πνπ αληηκεησπίδνπλ νη γπλαίθεο. Πε

5
Υο βηνινγηθφ θχιν ζεσξήζεθε εθείλν κε ην νπνίν γελληέηαη θάπνηα σο γπλαίθα, ελψ σο θνηλσληθφ,
εθείλν κέζσ ηνπ νπνίνπ θαηαζθεπάδεηαη θνηλσληθά σο γπλαίθα. «Ζ δηάθξηζε απηή αληηηέζεθε ζηελ
παηξηαξρηθή αληίιεςε πνπ ηνπνζεηνχζε ην θχιν θαη ηα παξεπφκελά ηνπ ζην ρψξν ηνπ ―θπζηθνχ‖: Ρν
θνηλσληθφ θχιν θαηαδείρηεθε σο πξντφλ αλζξψπηλεο, πνιηηηζκηθήο δεκηνπξγίαο, σο θαηαζθεχαζκα πνπ
επηδέρεηαη κεηαηξνπέο θαη ζπλεπψο σο αληηθείκελν δηεξεχλεζεο ζηε ζθαίξα ηνπ πνιηηηθνχ» (έθ-θπιεο,
2006: 7).

62
αλαινγία κε ηελ πάιε ησλ ηάμεσλ νη θεκηλίζηξηεο ηνπ δεχηεξνπ ξεχκαηνο αλέδεημαλ ηε
ιεγφκελε πάιε ησλ θχισλ άληξαο-γπλαίθα.

Γίλεηαη ζαθέο φηη ε πξνζέγγηζε ησλ θεκηληζηξηψλ ηνπ δεχηεξνπ θχκαηνο απνηειεί κηα
αληηδηαιεθηηθή δνκηζηηθή αλάιπζε, ε νπνία ακθηζβεηεί ηελ νιφηεηα ηνπ
θεθαιαηνθξαηηθνχ ηξφπνπ παξαγσγήο θαη εζηηάδεη ζηελ αλάδεημε ηεο θαηεγνξίαο ηνπ
θχινπ θαη ζπγθεθξηκέλα ησλ δηαθνξψλ κεηαμχ αληξψλ-γπλαηθψλ πξνηξέπνληαο γηα
ηαπηνηηθέο-ζεπαξαηηζηηθέο πνιηηηθέο6. Σαξαθηεξηζηηθά ζχκθσλα κε ηελ Ιηο Ηξηγθαξέ
(Irigaray, 1985) ππάξρεη κφλν έλα θχιν, ην αλδξηθφ, πνπ αλαπηχζζεηαη εληφο θαη
δηακέζνπ ηεο παξαγσγήο ηνπ «Άιινπ», επνκέλσο ε δηαιεθηηθή είλαη «ε κνλνινγηθή
επεμεξγαζία κηαο αλδξνθξαηηθήο ζεκαζηνδνηηθήο νηθνλνκίαο».

Πχκθσλα κε ηηο πξνζεγγίζεηο ηνπ ηξίηνπ θχκαηνο (Butler, 1990∙ Heykman, 2000∙
Heyes, 1997) θαζψο θαη ηηο δηαζεκαηηθέο πξνζεγγίζεηο (Collins, 2009[1990]∙ Young,
1997∙ Lykke, 2010∙ Phoenix and Pattynama, 2006) ε αλάιπζε ησλ θεκηληζηξηψλ ηνπ
δεχηεξνπ ξεχκαηνο επηδηψθεη λα νξηνζεηήζεη θαη λα πεξηθξνπξήζεη ηα ζχλνξα ησλ
δηαθνξψλ, θαη σο εθ ηνχηνπ δνκεί κηα ζπκκεηξηθή θαηνπηξηθή γπλαηθεία αληη-νιφηεηα.

Πε απηφ ην λεφηεξν πιαίζην ηελ ηειεπηαία δεθαεηία νξηζκέλεο θεκηλίζηξηεο ηνπ πξψελ
δεχηεξνπ ξεχκαηνο επηρεηξνχλ λα επαλεηζάγνπλ ηε δηαιεθηηθή ζηελ αλάιπζή ηνπο, ηελ
νπνία νλνκάδνπλ σο «καξμηζηηθή θεκηληζηηθή δηαιεθηηθή» (Hartsock, 2008∙ Mitchell,
2013∙ Shandavol, 1990). Θαηαθξίλνπλ ηε θπζηθνπνίεζε θαη ηε ζηαηηθφηεηα ηεο
γπλαηθείαο ηαπηφηεηαο, ην ιεγφκελν «δπηηθφ γπλαηθείν βιέκκα» γηα ηελ αλαγσγή ηεο
θαηεγνξίαο γπλαίθαο ζε φιν ην πιαλήηε θαη κε κηα πην πνιππαξακεηξηθή θαη
αληηηαπηνηηθή πξνζέγγηζε αλαδεηνχλ ηηο δνκέο, ηηο δηαδηθαζίεο θαη ηηο θνηλσληθέο
ζρέζεηο κε ηηο νπνίεο αιιειεπηδξνχλ ηα πνηθίια ππνθείκελα. Ππγθεθξηκέλα ε Λάλζπ
Σάξηζνθ (Nancy Hartsock, 2008) θαη ε Έβη Κίηζει (Eve Mitchell, 2013) ηζρπξίδνληαη
φηη ε επηζηξνθή ηεο καξμηθήο δηαιεθηηθήο είλαη απαξαίηεηε γηα ηελ θαηαλφεζε ηνπ
ηξφπνπ κε ηνλ νπνίν ζπγθξνηνχληαη ηα ππνθείκελα, θαζψο φπσο ππνζηεξίδνπλ ζην
έξγν ηνπ Καξμ ηα ππνθείκελα δελ απνηεινχλ θπζηθνπνηεκέλεο αθιφλεηεο
πξνθαζνξηζκέλεο ηαπηνηηθέο νληφηεηεο, αιιά κε δηαιεθηηθφ ηξφπν δηαξθψο
αιιειεπηδξνχλ κε ηηο δπλάκεηο θαη ηηο ζρέζεηο παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο.

6
Νη φξνη «ζεπαξαηηζηηθέο πνιηηηθέο» ή αιιηψο «πνιηηηθέο ηαπηφηεηαο» μεθίλεζαλ λα ρξεζηκνπνηνχληαη
ηηο δεθαεηίεο ηνπ ‗60 θαη ‗70 κε ζθνπφ αθελφο λα απαγθηζηξσζνχλ ηα ιεγφκελα «λέα θνηλσληθά
θηλήκαηα» απφ ηηο πξφηεξεο νξζφδνμεο πνιηηηθέο ηδενινγίεο θαη αθεηέξνπ λα ζπγθξνηεζνχλ, λα
απνθηήζνπλ ζπλείδεζε ηεο ζέζεο ηνπο, λα αθππληζζνχλ, λα ελζαξξπλζνχλ, λα απνθηήζνπλ νξαηφηεηα
(ην ιεγφκελν «come out»), θαζψο θαη θνηλσληθά θαη πνιηηηθά δηθαηψκαηα φζεο θνηλσληθέο νκάδεο
έλησζαλ φηη βξίζθνληαη ζην πεξηζψξην θαη δέρνληαλ πνιηηηθέο θαηαπίεζεο θαη δηαθξίζεσλ. Ξαξαδείγκαηα
πνιηηηθψλ ηαπηφηεηαο απνηεινχλ ηα ηαμηθά θηλήκαηα, ηα θεκηληζηηθά θηλήκαηα, ηα lgbtq θηλήκαηα, ηα
θηλήκαηα ησλ αθξνακεξηθάλσλ, ηα θηλήκαηα αλαπεξίαο, ηα εζληθναπειεπζεξσηηθά θαη κεηααπνηθηαθά
θηλήκαηα θαζψο θαη πιήζνο αγψλσλ, θηλεηνπνηήζεσλ θαη θηλεκάησλ πνπ αθνξνχλ ηελ ηάμε, ην θχιν,
ην έζλνο, ηελ εζλφηεηα, ην ρξψκα, ηε ζεμνπαιηθφηεηα, ηε ζξεζθεία, ηνλ πνιηηηζκφ, ηε γιψζζα, θηι.
Ρηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο έρεη αζθεζεί ζεκαληηθή θξηηηθή ζηηο ιεγφκελεο «πνιηηηθέο ηαπηφηεηαο» απφ ηελ
ζθνπηά ησλ δηαζεκαηηθψλ πξνζεγγίζεσλ (Heykman, 2000∙ Kauffman, 1990∙ Campbell, 1998∙ Lavie,
2012).

63
2.4.2 Σξίην θεκηληζηηθφ ξεχκα, πνιηηηθέο ηαπηφηεηαο θαη
αλαηαξαρή θχινπ

Ρν ηξίην θχκα θεκηληζκνχ εθθξάδεη ηε λεφηεξε γεληά θεκηληζηξηψλ, ε νπνία αλ θαη

αλαγλσξίδεη ηε ζπνπδαηφηεηα ηνπ δεχηεξνπ ξεχκαηνο επηδηψθεη λα απνζηαζηνπνηεζεί
απφ ηνπο πεξηνξηζκνχο πνπ είρε θπξίσο ζε ζρέζε κε ηελ εζηίαζή ηνπ ζηελ
νπζηνθξαηηθή νκνγελνπνηεηηθή ηδέα ηεο «παγθφζκηαο γπλαίθαο» θαη ηαπηφρξνλα ζηελ
αλαθνξά ηνπ θπξίσο ζε εηεξνθπιφθηιεο θαη θπξίσο ιεπθέο γπλαίθεο (Butler 1990∙
Stone, 2004∙ Heyes, 1997∙ West and Fenstermaker, 1993).

Ρν ιεγφκελν ηξίην θχκα θεκηληζκνχ επηδηψθεη αθελφο λα απνζηαζηνπνηεζεί απφ ηα

δπηηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ δχν πξψησλ ξεπκάησλ θαιχπηνληαο φζν ην δπλαηφλ
πεξηζζφηεξνπο «θεκηληζκνχο» παγθνζκίσο, θαη ηαπηφρξνλα επηθεληξψλεηαη ζηε
δηαθνξεηηθφηεηα θαη πνηθηιία ηφζν ησλ γπλαηθψλ φζν θαη επξχηεξα θάζε ππνθεηκέλνπ.
Πχκθσλα κε ηελ Αζαλαζίνπ (2006: 192) ε αλάδεημε ησλ πνιηηηζκηθψλ, γεσγξαθηθψλ
θαη θνηλσληθψλ θαηαηκήζεσλ πνπ ζπγθξνηνχλ ηελ «εκπεηξία ησλ γπλαηθψλ» ζπληζηά
θεληξηθή φςε ησλ ζεσξηψλ ηνπ θχινπ απφ ηε δεθαεηία ηνπ ‘80. Αληηθείκελν ηεο λέαο
θεκηληζηηθήο πξνζέγγηζεο δελ είλαη «νη γπλαίθεο», ε «γπλαηθεία ζθνπηά» θαη ην
«γπλαηθείν δήηεκα», αιιά ε έκθπιε ηαπηφηεηα σο θνηλσληθή-ζπκβνιηθή θαηεγνξία
(Αζαλαζίνπ, 2006: 197).

Ππλεπψο, απέλαληη ζηα αδηέμνδα ηνπ δεχηεξνπ ξεχκαηνο πεξί ηεο «παγθφζκηαο
γπλαίθαο» θαη ηεο «νηθνπκεληθήο παηξηαξρίαο», ζην ηξίην θεκηληζηηθφ ξεχκα
εθξήγλπηαη νη ιεγφκελεο πνιηηηθέο ηαπηφηεηαο. Απηφ πνπ ζπκβαίλεη είλαη φηη ηελ ίδηα
ζηηγκή ππάξρεη κηα θαηάθαζε ζηελ απνζηαζεξνπνίεζε θαη «αλαηαξαρή» ησλ
«κεγάισλ» δηπνιηθψλ θαηεγνξηψλ ηεο «γπλαίθαο» θαη ηνπ «άληξα» κε θαηεχζπλζε ηελ
αλάδεημε θαη ηελ νξαηφηεηα φζν ην δπλαηφ πεξηζζφηεξσλ δηαθνξψλ θαη ηαπηνηήησλ
θαη παξάιιεια ην ηξίην θεκηληζηηθφ ξεχκα αλαγλσξίδνληαο ηηο αδπλακίεο ησλ
πνιηηηθψλ ηαπηφηεηαο επηδηψθεη λα ηηο ππεξβεί. Απηή ε αληίζεζε κεηαμχ άξλεζεο θαη
απνδνρήο ησλ ηαπηνηήησλ είλαη δηαξθήο, θαη εθθξάδεηαη κέζα απφ ηελ αδπλακία
ζπγθξφηεζεο κηαο ζαθνχο δηαιεθηηθήο πξνζέγγηζεο. Ζ αδπλακία απηή ζα επηδησρζεί λα
μεπεξαζηεί απφ ηηο δηαιεθηηθέο δηαζεκαηηθέο πξνζεγγίζεηο πνπ ζα παξνπζηαζηνχλ ζην
επφκελν θεθάιαην.

Πρεηηθά κε ηε ιεγφκελε «έθξεμε ησλ ηαπηνηήησλ» θαη ηελ θξίζηκε ζεκαζία ηνπο ε
Πνχδαλ Σέθκαλ (Heykman, 2000: 290) επηζεκαίλεη:

«Ζ έιεπζε ησλ πνιηηηθψλ ηαπηφηεηαο θάλεθε λα είλαη ε ηέιεηα ιχζε γηα ηηο
θεκηληζηηθέο πνιηηηθέο. Νη πνιηηηθέο ηεο ηαπηφηεηαο πξνζθέξνπλ κηα πιεζψξα
ηαπηνηήησλ απφ ηηο νπνίεο νη γπλαίθεο κπνξνχλ λα δηαιέμνπλ. Αληί λα πεξηνξίδνληαη
ζε κηα γεληθή (...) θαηεγνξία (...), νη γπλαίθεο κπνξνχλ λα δηαιέμνπλ κηα ηαπηφηεηα
πνπ λα ηνπο ηαηξηάδεη, κηα πνπ λα αληερεί ηελ ηδηαίηεξε θαηάζηαζή ηνπο. Νη
πνιηηηθέο ηεο ηαπηφηεηαο έρνπλ μεπεξάζεη ηηο νκνγελνπνηεηηθέο ηάζεηο ηνπ δεχηεξνπ
θχκαηνο (...) αλαγλσξίδνληαο ηηο δηαθνξέο αλάκεζα ζηηο γπλαίθεο, θαη, πην
ζεκαληηθά, επηηηζέκελεο ζηελ ηεξαξρία πνπ ζπγθαιχπηεηαη πίζσ απφ ηελ έλλνηα
―γπλαίθα‖.»

΋ζνλ άθνξα ηελ θξηηηθή απέλαληη ζηε δνκηζηηθή νπζηνθξαηία ηνπ δεχηεξνπ ξεχκαηνο ε
πξνζέγγηζε ηνπ ηξίηνπ ξεχκαηνο αθνινπζψληαο ηηο κεηαδνκηζηηθέο θαη κεηαπνηθηαθέο
πξνζεγγίζεηο θαη κειεηψληαο ηηο πνιιαπιέο «επηηειέζεηο», «αλαηαξαρέο» θαη

64
«κεηαζηξνθέο» ησλ θχισλ, ζεσξεί φηη ππάξρεη ν θίλδπλνο νη θεκηληζηηθέο
πξνζεγγίζεηο, ζηνλ αγψλα ηνπο ελάληηα ζηελ αλδξνθξαηηθή νιφηεηα, λα δνκήζνπλ
αληίζηνηρεο θαηνπηξηθέο γπλαηθείεο νιφηεηεο.

Ππγθεθξηκέλα ε Ρδνχληηζ Κπάηιεξ (1990: 39) ππνζηεξίδεη:

«Ζ θεκηληζηηθή θξηηηθή νθείιεη λα δηεξεπλήζεη ηηο νινπνηεηηθέο αμηψζεηο κηαο

αλδξνθξαηηθήο ζεκαζηνδνηηθήο νηθνλνκίαο, αιιά θαη λα παξακείλεη απηνθξηηηθή
απέλαληη ζηηο νινπνηεηηθέο ρεηξνλνκίεο ηνπ θεκηληζκνχ. Ζ πξνζπάζεηα ηαπηνπνίεζεο
ηνπ ερζξνχ σο εληαίνπ θαηά ηε κνξθή ηνπ είλαη έλαο θαηνπηξηθφο ιφγνο πνπ, αληί
λα παξέρεη έλα δηαθνξεηηθφ ζχλνιν φξσλ, κηκείηαη άθξηηα ηε ζηξαηεγηθή ηνπ
θαηαπηεζηή.»

Δπίζεο ε Κπάηιεξ (1990: 40-41) δίλνληαο έκθαζε ζηε κε αλαγσγή ζηελ νιφηεηα
ζπλνκηιεί κε ηηο λεφηεξεο πξνζεγγίζεηο ηεο δηαζεκαηηθφηεηαο (intersectionality) πεξί
πνιιαπιφηεηαο ησλ ηαπηνηήησλ, σζηφζν είλαη αξθεηά πξνζεθηηθή θαη αξλείηαη ηελ
θαηάθαζε ζηελ απιή άζξνηζε ησλ ηαπηνηήησλ.

«Κε άιια ιφγηα, ε επηκνλή ζηε ζπλνρή θαη ηελ ελφηεηα ηεο θαηεγνξίαο ησλ
γπλαηθψλ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα αξλείηαη ηελ πνιιαπιφηεηα ησλ πνιηηηζκηθψλ,
θνηλσληθψλ θαη πνιηηηθψλ δηαζηαπξψζεσλ ζηηο νπνίεο θαηαζθεπάδεηαη ην εθάζηνηε
ζχλνιν ―γπλαηθψλ‖ (…). Θα ήηαλ ιάζνο λα ππνηεζεί πξνθαηαβνιηθά φηη ππάξρεη κηα
θαηεγνξία ―γπλαηθψλ‖ ε νπνία, πξνθεηκέλνπ λα γίλεη πιήξεο, πξέπεη απιψο λα
ζπκπιεξσζεί κε πνηθίιεο ζπληζηψζεο θπιήο, ηάμεο, ειηθίαο, εζλφηεηαο (...).»

Απέλαληη ζε απηή ηε δνκηζηηθή πξνζέγγηζε πεξί ζπλάξζξσζεο ησλ πνιιαπιψλ

ηαπηνηήησλ, ε Κπάηιεξ (1990) πξνηείλεη ην εξγαιείν ηεο «επηηέιεζεο», δειαδή ηελ
εμέηαζε ηεο επαλαιεπηηθήο δηαδηθαζίαο ζήκαλζεο ηνπ θχινπ. Ζ αληίιεςή ηεο εθθηλεί
απφ ηελ Φαηλνκελνινγία ηνπ Σέγθει, ζχκθσλα κε ηελ νπνία θάηη είλαη κφλν απηφ πνπ
είλαη ζε ζρέζε κε θάηη άιιν, αιιά, ελψ ν Σέγθει ηζρπξίδεηαη φηη, κέζσ ηεο αλαηξεηηθήο
δηαδηθαζίαο (aufhebung), ε ζπλάληεζε ηνπ θάηη κε ην άιιν νδεγεί ζε κηα πςειφηεξε
γλψζε ηνπ εαπηνχ καο θαη ηνπ θφζκνπ, ε Κπάηιεξ ηζρπξίδεηαη φηη ε λέα γλψζε είλαη
δηαξθψο ειιηπήο δηφηη είλαη δηαξθψο ππνθείκελε ζηνπο κεραληζκνχο εμνπζίαο. Ζ
Κπάηιεξ θαηαιήγεη ηε ζεψξεζή ηεο ηζρπξηδφκελε φηη «ην θχιν είλαη κηα
πνιππινθφηεηα ηεο νπνίαο ε νιφηεηα κνλίκσο αλαβάιιεηαη, δελ είλαη πνηέ πιήξσο φ,ηη
είλαη ζε κηα δεδνκέλε ρξνληθή ζηηγκή» (Butler, 1990: 42) θαη ππνζηεξίδεη ηελ
αλνηρηφηεηα ελάληηα ζηελ ηειενινγηθή θιεηζηφηεηα: «Κηα αλνηρηή ζπκκαρία, ινηπφλ,
ζα θαηαθάζθεη κε ηνπο εθάζηνηε ζθνπνχο, ζα είλαη κηα αλνηρηή ζπλάζξνηζε πνπ ζα
επηηξέπεη πνιιαπιέο ζπγθιίζεηο θαη απνθιίζεηο ρσξίο ππνηαγή ζε κηα θαλνληζηηθή
ηειενινγία νξηζηηθνχ θιεηζίκαηνο» (Butler, 1990: 42).

Ξξέπεη βέβαηα λα επηζεκαλζεί φηη απέλαληη ζηελ αλάιπζε ηεο Κπάηιεξ, πεξί
απνζηαζεξνπνίεζεο θαη άξζεο ησλ πνιηηηθψλ ηαπηφηεηαο θαη εζηίαζεο ζηελ
επηηειεζηηθφηεηα, νξηζκέλεο κειεηήηξηεο (Nussbaum, 1999∙ Benhabib, 1995∙ Weir,
1996∙ Hutchings, 2003∙ Boucher, 2006) αζθνχλ θξηηηθή, θαζψο ζεσξνχλ φηη νη
πνιηηηθέο ηαπηφηεηαο εμαθνινπζνχλ λα έρνπλ ζηξαηεγηθή ζεκαζία ζηνλ αγψλα γηα
ρεηξαθέηεζε ησλ γπλαηθψλ, ησλ νκνθπιφθηισλ θαη θάζε άιιεο θαηαπηεζκέλεο
θνηλσληθήο νκάδαο.

Πηε βάζε ηεο παξαπάλσ ζπδήηεζεο πεξί απνδνρήο ή απνδφκεζεο ησλ ηαπηνηήησλ
έξρνληαη νη δηαζεκαηηθέο πξνζεγγίζεηο νη νπνίεο επηδηψθνπλ λα εκπινπηίζνπλ ηελ
θαηαλφεζε ησλ κεραληζκψλ θαηαζθεπήο ησλ ζπζηεκάησλ, δνκψλ θαη θαηεγνξηψλ
εμνπζίαο, θαηαπίεζεο, πξνλνκίσλ θαη δηαθξίζεσλ.

65
2.4.3 Γηαζεκαηηθέο πξνζεγγίζεηο θαη πέξα απφ απηέο

Ζ έλλνηα ηεο «δηαζεκαηηθφηεηαο» (intersectionality) επηδηψθεη λα θσηίζεη ηα ιεγφκελα

πνιιαπιά «ζηαπξνδξφκηα» ησλ ζπζηεκάησλ εμνπζίαο, θαηαπίεζεο θαη δηαθξίζεσλ
φπσο ηελ ηάμε, ην έζλνο, ηελ εζλφηεηα, ην θχιν, ην ρξψκα, ηε ζεμνπαιηθφηεηα, ηε
ζξεζθεία, ηελ αλαπεξία-(αλ)ηθαλφηεηα (dis/ability), ηελ ειηθία, ηε γιψζζα, ηελ
θνπιηνχξα, ηνλ ζσκαηφηππν, ην κνξθσηηθφ επίπεδν, ηελ πνιηηφηεηα θ.ν.θ. Ζ
δηαζεκαηηθφηεηα ζεσξεί φηη νη πνιιαπιέο θαηαπηέζεηο φπσο ν ξαηζηζκφο, ν ζεμηζκφο, ηα
ηαμηθά πξνλφκηα θαη ε ηαμηθή δηαζηξσκάησζε, ε μελνθνβία, ε νκνθνβία, ε
ηξαλζνθνβία, ν εζλνηηζκφο, ε ζξεζθεπηηθή κηζαιινδνμία, θηι. δελ δξνπλ αλεμάξηεηα
ε κηα απφ ηελ άιιε, αιιά αιιειεπηδξνχλ θαηαζθεπάδνληαο έλα εληαίν ζψκα
θαηαπηέζεσλ εληφο ηνπ νπνίνπ δηαζηαπξψλνληαη νη πνιιαπιέο κνξθέο δηαθξίζεσλ7
(Collins, 2009[1990]∙ Falquet, Hirata and Kergoat, 2010∙ Phoenix and Pattynama,
2006).

Ππλεπψο, ε δηαζεκαηηθή πξνζέγγηζε είλαη κηα παξφκνηα πξνζέγγηζε κε ηελ αλνηρηή

δηαιεθηηθή κέζνδν, ε νπνία ζεσξεί φηη πνηέ δελ νινθιεξψλεηαη ε αλάιπζε κηαο δνκήο
ή ελφο ζπζηήκαηνο εμνπζίαο αιιά δηαξθψο ζα πξέπεη λα αλαδεηνχληαη νη
δηαζηαπξψζεηο ηνπ θαη ηα ζεκεία ηνκήο ηνπ κε άιιεο δνκέο ή ζπζηήκαηα εμνπζίαο.
Δπηπιένλ ε θάζε θαηεγνξία ζεσξείηαη φηη φηαλ εμεηάδεηαη κεκνλσκέλα είλαη ειιηπήο θαη
επεηζνδηαθή, ελψ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα δελ είλαη πεπεξαζκέλε αιιά δηαξθψο
εμειίζζεηαη, θηλείηαη, εκπινπηίδεηαη, αλαηξείηαη θαη αλαπαξάγεηαη κέζα απφ ηηο
πνιιαπιέο αιιειεπηδξάζεηο, δηαζηαπξψζεηο θαη ζπκπιέμεηο ηεο κε άιιεο θαηεγνξίεο
(Hirschauer, 2001∙ Knapp, 2005∙ Lykke, 2010).

H πξνζέγγηζε ηεο δηαζεκαηηθφηεηαο μεπήδεζε ζηηο ΖΞΑ απφ ηηο καχξεο θαη ιεζβίεο
θεκηλίζηξηεο ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970 θαη εκπινπηίζηεθε απφ ηελ θπθινθνξία
θαη επηθνηλσλία ησλ πνηθίισλ αληηζεμηζηηθψλ, αληηξαηζηζηηθψλ, αληηεζληθηζηηθψλ,
αληηαπνηθηαθψλ θηλεκάησλ θαη αγψλσλ (Andersen, 2005∙ Lykke, 2010∙ Mitchell, 2013).
Ξξψηε ε ζπιινγηθφηεηα «Combahee River Collective», κηα νξγάλσζε καχξσλ ιεζβηψλ
ζνζηαιηζηξηψλ θεκηληζηξηψλ απφ ηε Βνζηφλε, έγξαςε ην 1977 έλα θείκελν-πξνθήξπμε
πνπ ζεσξείηαη φηη απνηέιεζε ηελ αθεηεξία ηεο δηαζεκαηηθήο πξνζέγγηζεο θαη ζην νπνίν
αλαθέξνπλ:

«Eίκαζηε απνθαζηζκέλεο λα δξάζνπκε ελάληηα ζηε θπιεηηθή, έκθπιε,

εηεξνζεμνπαιηθή θαη ηαμηθή θαηαπίεζε θαη αλαγλσξίδνπκε σο έξγν καο ηελ
αλάπηπμε κηαο νινθιεξσκέλεο αλάιπζεο θαη πξαθηηθήο, ε νπνία βαζίδεηαη ζην
γεγνλφο φηη ηα θπξίαξρα ζπζηήκαηα θαηαπίεζεο ζπκπιέθνληαη. Ζ ζχλζεζε απηψλ
ησλ θαηαπηέζεσλ δεκηνπξγεί ηηο ζπλζήθεο ηεο δηθηάο καο δσήο.»

Έπεηηα, ηε δεθαεηία ηνπ ‗80 νξηζκέλεο θεκηλίζηξηεο θπξίσο ζηηο ΖΞΑ (bell hooks
[1984]2000∙ Collins, 2009[1990]∙ Davis, 2014[1981]∙ Moraga and Anzaldua, 1981)

7
Ζ δηαζεκαηηθή πξνζέγγηζε ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ εκκελή ηάζε λα ζέηεη δηαξθψο ηε ιεγφκελε «άιιε
εξψηεζε» δειαδή λα αλαδεηά ηα «θξπκκέλα ζεκεία» πέξα απφ ηηο πξνθαλείο θαηεγνξηνπνηήζεηο. ΋πσο
ην ζέηεη ε Καξί Καηζνχληα (Mari Matsuda, 1991: 1189):

«΋ηαλ βιέπσ θάηη πνπ κνηάδεη κε ξαηζηζκφ, εγψ ξσηάσ: ―Ξνπ βξίζθεηαη ε παηξηαξρία ζε απηφ;‖
΋ηαλ βιέπσ θάηη λα κνηάδεη κε ζεμηζκφ, εγψ ξσηάσ: ―Ξνπ βξίζθεηαη ε εηεξνζεμνπαιηθφηεηα ζε
απηφ;‖ ΋ηαλ βιέπσ θάηη πνπ κνηάδεη κε νκνθνβία, εγψ ξσηάσ: ―Ξνπ βξίζθνληαη ηα ηαμηθά
ζπκθέξνληα ζε απηφ‖.

66
θαη έπεηηα ζηελ Αγγιία (Brah and Cννmbes, 2000∙ Yaval Davis and Anthias, 1992)
θαηέθξηλαλ ηελ θπξίαξρε έσο ηφηε θεκηληζηηθή ζεσξία φηη παξακεινχζε ηηο Καχξεο θαη
Ρζηγγάλεο γπλαίθεο θαη αλαδήηεζαλ ηα ζεκεία ηνκήο κεηαμχ ηνπ θχινπ, ηεο θπιήο,
ηεο ηάμεο, ηεο θνπιηνχξαο θαη ηεο απνηθηαθήο εκπεηξίαο.

Πηε ζπλέρεηα, ην 1989, ε λνκηθφο θαη κειεηήηξηα ηεο θξηηηθήο θπιεηηθήο ζεσξίαο
Θέκπεξιε Θξέλζν (Kimberlé Crenshaw) εηζάγεη γηα πξψηε θνξά ηνλ φξν
«δηαζεκαηηθφηεηα» ή «δηαζηαχξσζε» (intersectionality) σο κεηαθνξά ησλ νδηθψλ
δηαζηαπξψζεσλ ζηηο νπoίεο ζπγθιίλνπλ δπν ή πεξηζζφηεξεο νδνί, γηα λα θαηαδείμεη ηε
ζεκαζία ηεο απφ θνηλνχ εμέηαζεο ησλ πνηθίισλ δηαθξίζεσλ ηηο νπνίεο πθίζηαληαη νη
Καχξεο γπλαίθεο8. Ζ Θξέλζν (1991: 1245) αξγφηεξα νλνκάηηζε ηελ αλάιπζή ηεο σο
«δνκηθή δηαζεκαηηθφηεηα», θαζψο εμεηάδεη ηηο πνιιαπιέο δνκέο ησλ ζπζηεκάησλ
εμνπζίαο θαη δηαθξίζεσλ θαη πξνέηξεςε γηα κηα «πνιηηηθή δηαζεκαηηθφηεηα» (1991:
1251), δειαδή γηα θνηλσληθνχο αγψλεο, νη νπνίνη λα ιακβάλνπλ ππφςε ηε δνκηθή
ζχκπιεμε-δηαζηαχξσζε ησλ πνηθίισλ δηαθξίζεσλ θαη σο εθ ηνχηνπ λα κελ εζηηάδνπλ
ζε κνλνδηάζηαηεο πνιηηηθέο ηαπηφηεηαο π.ρ. ηάμεο, θχινπ ή έζλνπο/εζλφηεηαο.

Ζ παξαπάλσ ζπδήηεζε πεξί δηαζεκαηηθφηεηαο ελέπλεπζε ην ηξίην θεκηληζηηθφ θχκα θαη

ν αλαδπφκελνο δηαζεκαηηθφο θεκηληζκφο ηηο δεθαεηίεο ηνπ 1990 θαη 2000 παίξλεη ηηο
απνζηάζεηο ηνπ απφ ην δεχηεξν θεκηληζηηθφ θχκα θαζψο θαηαθξίλεη ηηο έσο ηφηε
πξνζεγγίζεηο φηη πεξηφξηδαλ ηε ξεηνξηθή ηνπο ζηε δηρνηνκία άληξαο-γπλαίθα, εζηίαδαλ
ζηελ εηεξνθπιφθηιε ιεπθή κεζναζηή ή πξνιεηάξηα γπλαίθα θαη αληηκεηψπηδαλ κε
νκνγελνπνηεηηθφ ηξφπν ηηο έκθπιεο θαηεγνξίεο (bell hooks, 2000[1984]∙ Bhavnani,
2001∙ Hemmings, 2005).

Πχκθσλα κε ηε Βαληάλα Ξφξθατζζα (Bandana Purkayastha, 2012) ε δηαζεκαηηθφηεηα

αξρηθά γηλφηαλ αληηιεπηή ζηε βάζε ηεο ιεγφκελεο «ηξηπιήο θαηαπίεζεο», δειαδή
επηθεληξσλφηαλ ζην ηξίπηπρν «θπιή-ηάμε-θνηλσληθφ θχιν». Υζηφζν αξγφηεξα
δηεπξχλζεθε απφ ηελ Ξαηξίζηα Σηι Θφιηλο (Patricia Hill Collins, 2009[1990]) θαη
ζπκπεξηέιαβε θνηλσληθέο θαηεγνξίεο φπσο ην έζλνο, ε (αλ)ηθαλφηεηα-αλαπεξία, ε
ζεμνπαιηθφηεηα, ε ειηθία θαη ε εζλφηεηα θαη πιένλ ζπκπεξηιακβάλεη θάζε πηζαλή
θνηλσληθή θαηεγνξία, δηάθξηζε ή ζχζηεκα εμνπζίαο. ΋πσο ην ζέηεη ε Λίλα Ιίθε (Nina
Lykke, 2010: 116) ε δηαζεκαηηθφηεηα δελ εζηηάδεη πιένλ κφλν ζηηο θαηεγνξίεο ηνπ
θχινπ-θπιήο-ηάμεο-(αλ)ηθαλφηεηαο φπσο γηα παξάδεηγκα ζηηο Αθξνακεξηθάλεο,
αλάπεξεο, ιεζβίεο γπλαίθεο, αιιά επίζεο εμεηάδεη ηε ζχκπιεμε-δηαπινθή θαηεγνξηψλ
πνπ ζπληζηνχλ πνιιαπιαζηαζηηθά πξνλφκηα φπσο γηα παξάδεηγκα ην ιεπθφ, ιεπηφ,
γπκλαζκέλν, λέν, εηεξεζεμνπαιηθφ, πξνηεζηάληε θαη νηθνλνκηθά δπλαηφ άληξα.

Δπηπιένλ πιήζνο κειεηεηξηψλ (Cho et al., 2013∙ Franken et al., 2009∙ Lutz et al.,
2011∙ Oleksy, 2011) έρνπλ ηελ ηειεπηαία δεθαεηία αλαδείμεη ηελ ηδέα φηη ηα
ππνθείκελα ηνπνζεηνχληαη εληφο πιαηζίσλ πνιιαπιψλ δηαζηαπξσλφκελσλ κνξθψλ
θαηαπίεζεο θαη πξνλνκίσλ κέζσ θνηλσληθά θαηαζθεπαζκέλσλ ηαπηνηήησλ θαη
θαηεγνξηψλ. Υο εθ ηνχηνπ, ε δηαζεκαηηθή πξνζέγγηζε ππνγξακκίδεη ηε ζεκαζία ηεο

8
Ζ Θξέλζν αλαθέξεη σο ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα γηα ηελ αλαγθαηφηεηα ηεο δηαζεκαηηθφηεηαο ηε
δηάζεκε απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1970 δίθε ηεο General Motors γηα ηαπηφρξνλε δηάθξηζε θχινπ θαη θπιήο
(Crenshaw and Harris, 2009). Ξέληε Καχξεο γπλαίθεο ζηηο ΖΞΑ θαηήγγεηιαλ ηελ General Motors γηα
πξαθηηθέο δηαθξίζεσλ ζηηο πξνζιήςεηο θαζψο ε εηαηξεία πξνζέιαβε Ιεπθέο γπλαίθεο γηα ηηο εξγαζίεο
γξαθείσλ, Αθξνακεξηθάλνπο άληξεο γηα ηηο βηνκεραληθέο εξγαζίεο αιιά θακία Αθξνακεξηθάλα γπλαίθα
ζε θακία ζέζε. Υζηφζν ην δηθαζηήξην απέξξηςε ηελ θαηαγγειία θαζψο ηζρπξίζηεθε φηη δελ
παξαβηάδνληαλ νη λφκνη θαηά ησλ δηαθξίζεσλ. Νη Αθξνακεξηθάλεο δελ κπνξνχζαλ λα απνδείμνπλ φηη
ππήξρε δηάθξηζε θχινπ θαζψο πξνζιεθζήθαλ γπλαίθεο αιιά θαη νχηε θπιεηηθή δηάθξηζε θαζψο
πξνζιεθζήθαλ Αθξνακεξηθαλνί άληξεο (Lykke, 2010: 71).

67
ππέξβαζεο ησλ δηρνηνκηθψλ δηπφισλ: εκείο-νη άιινη, άληξαο-γπλαίθα, νκνθπιφθηινο-
εηεξνθπιφθηινο, δπηηθφο-κε δπηηθφο, ληφπηνο-μέλνο, ζξεζθεπφκελνο-κε
ζξεζθεπφκελνο, θ.ν.θ.. Ζ δηαζεκαηηθή πξνζέγγηζε εμεηάδεη ηηο ελδηάκεζεο ζπλνξηαθέο,
δηαζπλνξηαθέο θαη πβξηδηθέο πεξηνρέο, αλαδεηψληαο ηφζν ηηο ιεγφκελεο δηάζπαξηεο
εγεκνλίεο-πξνλφκηα φζν θαη ηνπο δηαζεκαηηθνχο θνηλσληθνχο αγψλεο πνπ
απνζηαζεξνπνηνχλ ηηο δνκέο θαη ηα ζπζηήκαηα ησλ πνηθίισλ θαηνπηξηθψλ θαηεγνξηψλ.

Πην παξαπάλσ πιαίζην έρνπλ αλαδπζεί ηηο ηειεπηαίεο δπν δεθαεηίεο πιήζνο
πξνεθηάζεσλ ηεο δηαζεκαηηθφηεηαο. Αξθεηέο κειεηήηξηεο πξνζεγγίδνπλ ηε
δηαζεκαηηθφηεηα σο έλαλ ηξφπν γηα λα ζθεθηνχλ ηηο αιιεινζπζρεηίζεηο ησλ
θνηλσληθψλ θαηεγνξηψλ θαη ηηο πνιιαπιέο επηδξάζεηο ηνπο ζηα ππνθείκελα (Crenshaw,
1991∙ Wekker, 2004). Άιιεο αλαδεηνχλ κηα θσδηθνπνίεζε ησλ θαηαπηέζεσλ θαη ησλ
ιεγφκελσλ «ζρέζεσλ θπξηαξρίαο» (Collins, 2009[1990]∙ Smith, 1987∙ Smith, 1990∙
Smith, 1999) θαη φζεο εζηηάδνπλ ζηηο πνιηηηθέο πξαθηηθέο πξνσζνχλ ηελ έλλνηα ησλ
εγθάξζησλ-δηαγψλησλ πνιηηηθψλ (Cockburn and Hunter, 1999∙ Collins, 2009[1990]∙
Yuval-Davis, 1999).

Υζηφζν, απφ ηελ δεθαεηία ηνπ 2000 έρνπλ αζθεζεί θξηηηθέο ζηελ πξψηε γεληά ησλ
ζεσξεηηθψλ ηεο δηαζεκαηηθήο πξνζέγγηζεο θαη ε ζπδήηεζε δηαξθψο εκπινπηίδεηαη κε
λέεο πξνεθηάζεηο. Ππγθεθξηκέλα νη Ίξηο βαλ ληεξ Ρνπίλ (Iris van der Tuin, 2013),
Θάξηλ Κπαξάλη (Karen Barad, 2007) θαη Κηθ Βέξιν (Mieke Verloo, 2006) ζεσξνχλ φηη
ε δηαζεκαηηθφηεηα ελέρεη ηνλ θίλδπλν ηεο θπζηθνπνίεζεο θαζψο θαη ηνλ απνθιεηζκφ
φηαλ αλαδεηά ηηο ζπγθεθξηκέλεο πνιηηηθέο θαη θνηλσληθέο ηαπηφηεηεο θαη ηα
απνθιεηζηηθά θαη ηδεαηά εθείλα ππνθείκελα πνπ εθηίζεληαη ζην ζπλνιηθφ θάζκα ησλ
θαηαπηέζεσλ θαη δηαθξίζεσλ π.ρ. γπλαίθεο, καχξεο, ιεζβίεο θαη εξγάηξηεο (Nash, 2008:
1). Δπηπιένλ ζεσξνχλ φηη ε πξψηε γεληά ησλ ζεσξεηηθψλ ηεο δηαζεκαηηθφηεηαο κε ηε
ζεσξία πεξί «δνκηθήο δηαζεκαηηθφηεηαο», εζηίαδαλ μερσξηζηά ζε θάζε κία θαηεγνξία
θαηαπίεζεο δεκηνπξγψληαο έλα αζχλδεην παδι, έλα απιφ άζξνηζκα ησλ δηαθφξσλ
θαηαπηέζεσλ, κηα απιή απαξίζκεζε ησλ πνηθίισλ ηαπηνηήησλ θαη σο εθ ηνχηνπ
αδπλαηνχζαλ λα εξκελεχζνπλ ηελ ηζηνξηθφηεηαηα, ηαπηνρξνλία, δηαπινθή θαη
πνιιαπιφηεηα ησλ ζπζηεκάησλ εμνπζίαο θαη δηαθξίζεσλ, ε νπνία δεκηνπξγεί λέεο
παξάγσγεο, πβξηδηθέο, πξσηφηππεο θαη μερσξηζηέο θαηαπηέζεηο θαη ηαπηφηεηεο.

Πε απηφ ην πιαίζην αλαδχζεθε ε ιεγφκελε κεηαδνκηζηηθή θξηηηθή ηεο δηαζεκαηηθφηεηαο

(Prins, 2006∙ Staunæs and Sondergaard, 2010), ε νπνία θαηαθξίλεη ηε ζεσξία ηεο
δνκηθήο δηαζεκαηηθφηεηαο ηεο Θξέλζν θαη ηε κεηαθνξά ηεο δηαζηαχξσζεο, θαζψο
ηζρπξίδεηαη φηη ηφζν πξηλ φζν θαη κεηά ηηο δηαζηαπξψζεηο νη νδνί θαη νη θαηεπζχλζεηο
μαλά δηαρσξίδνληαη, ζπλεπψο ε θεληξηθφηεηα ησλ θαηεγνξηψλ θαη ησλ πνιηηηθψλ
ηαπηφηεηαο δελ θινλίδεηαη ζεκαληηθά. Νη κειεηήηξηεο ηνπ κεηαδνκηζηηθoχ θεκηληζκνχ
ηζρπξίδνληαη φηη νη δηαθνξεηηθέο θαηεγνξίεο ζα πξέπεη λα αληηκεησπίδνληαη σο κηα
ελφηεηα-νιφηεηα, σο ακνηβαία αιιεινζπλδεδεκέλεο θαζψο δηεηζδχνπλ ε κηα κέζα ζηελ
άιιε αιιεινζπγρξνλίδνληαη θαη αιιειεπηδξνχλ ρσξίο λα ππάξρεη ζηελ
πξαγκαηηθφηεηα ε δπλαηφηεηα λα δηαρσξηζηνχλ.

Δπηπιένλ νη Ρδάζπηξ Ξνπάξ (Jasbir Puar, 2007), Ιέζιη Καθ Θνι (Leslie McCall, 2005)
θαη κπει ρνπθο (bell hooks, 2000) επεθηείλνπλ ηελ θξηηηθή ηνπο θαη ηζρπξίδνληαη φηη νη
δηαζηαπξσλφκελεο θαηαπηέζεηο έρνπλ ζπγθεθξηκέλε πιηθφηεηα ζηα δηαξθψο
κεηαζρεκαηηδφκελα ππνθείκελα θαη θαηεγνξνχλ ηηο ζεσξεηηθέο ηεο πξψηεο γεληάο ηεο
δηαζεκαηηθφηεηαο φηη ελψ απηέο έρνπλ «ην πξνλφκην λα νλνκαηίδνπλ, λα
θαηεγνξηνπνηνχλ, λα αλαπαξηζηνχλ, λα ηαμηλνκνχλ θαη λα ελλνηνινγνχλ ηηο
θαηαπηέζεηο» (Puar, 2007: 215), πνηέ απηή ε δηαδηθαζία δελ ζα θαηαθέξεη λα
αληαπνθξηζεί ζην «ηη πξαγκαηηθά είλαη ε ζπλάξζξσζε ησλ δηαζθνξπηζκέλσλ αιιά

68
ακνηβαία εκπιεθφκελσλ δηθηχσλ θαηαπίεζεο» (Puar, 2007: 211). Πην ζεκείν απηφ
είλαη ζεκαληηθφ λα επηζεκαλζεί φηη ζηηο κειεηήηξηεο ηεο δηαζεκαηηθφηεηαο (Collins,
1986∙ Mann and Kelley, 1997∙ Ritzer, 2007) είλαη εμέρνπζαο ζεκαζίαο ε ιεγφκελε
«ππνθείκελε ζέζε» απφ ηελ νπνία γίλεηαη ε εθάζηνηε κειέηε (standpoint theory),
δειαδή ην ππνθεηκεληθφ, θνηλσληθφ, πνιηηηζκηθφ, γεσγξαθηθφ, γλσζηαθφ πιαίζην απφ
ην νπνίν εθθηλεί θαη ελδερνκέλσο κεηαθηλείηαη ε κειεηήηξηα.

Δπηπιένλ νη Βνιθέηλν θαη Οφνπγθ (Volcano and Rogue, 2013: 41-42) εκπινπηίδνληαο
ηελ αληηηαπηνηηθή θξηηηθή ζηελ πξψηε γεληά ηεο δηαζεκαηηθφηεηαο ηζρπξίδνληαη φηη:

«Ξαξφιν πνπ ε ζεσξία ηεο δηαζεκαηηθφηεηαο ππνζηεξίδεη φηη νη ηεξαξρίεο θαη ηα

ζπζηήκαηα θαηαπίεζεο αιιεινζπλδένληαη, ζπγθξνηνχληαη ακνηβαία, θαη κεξηθέο
θνξέο είλαη αθφκε θαη αληηθαηηθά, ε δηαζεκαηηθφηεηα ρξεζηκνπνηείηαη ζπρλά κ' έλαλ
ηξφπν πνπ ηζνπεδψλεη ηηο δνκηθέο ηεξαξρίεο θαη θαηαπηέζεηο.»

Κε παξφκνην ηξφπν νη Λίξα Γηνχβνι-Ληέηβηο (Nira Yuval-Davis, 2006), Κηθ Βέξιν

(Mieke Verloo, 2006), Αλ Φνίλημ θαη Ξάκεια Ξαηηλάκα (Ann Phoenix and Pamela
Pattynama, 2006) ηζρπξίδνληαη φηη ηελ θάζε ζπγθεθξηκέλε ζηηγκή ε θάζε θαηεγνξία
έρεη ηε βαξχηεηά ηεο θαη ηε δηθή ηεο ηδηαίηεξε ινγηθή. Ππγθεθξηκέλα ε Βέξιν (2006)
επηζεκαίλεη φηη νη δηαθνξεηηθέο αληζφηεηεο είλαη αλφκνηεο δηφηη έρνπλ δηαθνξεηηθφ
ηξφπν ζρεκαηνπνίεζεο θαη σο εθ ηνχηνπ ε εζηίαζε ζα πξέπεη λα γίλεηαη φρη κφλν ζηηο
νκνηφηεηεο αιιά θαη ζηηο δηαθξηηέο ηδηαίηεξεο δηαθνξέο ησλ δηαθφξσλ θαηεγνξηψλ.

Απέλαληη ζε απηή ηελ θξηηηθή, νη κειεηήηξηεο ηεο ηειεπηαίαο γεληάο ηεο

δηαζεκαηηθφηεηαο Έβειηλ Σεξηο θαη Ίξηο βαλ ληεξ Ρνπίλ (Evelien Geerts and Iris van
der Tuin, 2013), Ίλγθαλ Κφζεξ (Ingunn Moser, 2006), Θάξηλ Κπαξάλη (Karen Barad,
2007) πξνηείλνπλ ην πέξαζκα απφ ηελ απιή δηαζεκαηηθφηεηα ζηε ιεγφκελε
«δηαπαξεκβνιή» (interference) ή ηε «δηάζιαζε-πεξίζιαζε» (diffraction). Κε ηελ
έλλνηα ηεο δηαπαξεκβνιήο ελλννχλ ηελ εζηίαζε ζηε δηαπινθή ησλ ζπζηεκάησλ
εμνπζίαο, θαηαπίεζεο θαη δηαθξίζεσλ ψζηε λα θαηαλνεζεί πσο πξαγκαηηθά αλαδχνληαη,
ζπκπιεξψλνληαη ή θαη ζπγθξνχνληαη νη πνηθίιεο ζρέζεηο εμνπζίαο. Mε ηελ έλλνηα ηεο
δηάζιαζεο-πεξίζιαζεο ελλννχλ «ην δηαιεθηηθφ αληί-δπαδηθφ ηξφπν πξνζέγγηζεο» κέζσ
ηνπ νπνίνπ εμεηάδεηαη πσο αληαλαθιάηαη-δηαζιάηαη-πεξηζιάηαη, αλαπαξίζηαηαη θαη
αλαπαξάγεηαη ε κηα θαηαπίεζε κέζα ζηελ άιιε.

Ππκπεξαζκαηηθά, κε βάζε ηελ παξαπάλσ ζπδήηεζε ηεο δηαζεκαηηθφηεηαο έρνπλ

αλαδπζεί ηξεηο θχξηεο πξνζεγγίζεηο: ε αληηθαηεγνξηθή (anticategorical), ε
δηαθαηεγνξηθή (intercategorical) θαη ε ελδνθαηεγνξηθή (intracategorical).

Ζ αληηθαηεγνξηθή πξνζέγγηζε βαζίδεηαη ζηε κεηαδνκηζηηθή θξηηηθή ηεο δνκηθήο

δηαζεκαηηθφηεηαο θαη ζηνρεχεη ζηελ απνδφκεζε ησλ αλαιπηηθψλ θαηεγνξηψλ, θαζψο
ηζρπξίδεηαη φηη νη δηάθνξεο θνηλσληθέο θαηεγνξίεο απνηεινχλ απζαίξεηεο θαηαζθεπέο
θαη σο εθ ηνχηνπ δελ ζπλεηζθέξνπλ ζεκαληηθά ζηελ θαηαλφεζε ηεο αλζξψπηλεο
εκπεηξίαο (Lykke, 2010∙ Prins, 2006∙ Staunæs and Sondergaard, 2010). Πχκθσλα κε
ηελ Καθ Θνι (2005: 1777) «νη πεξηζζφηεξεο δηαθνξεηηθέο εκπεηξίεο, ηαπηφηεηεο θαη
θνηλσληθέο ηνπνζεηήζεηο απνηπγράλνπλ λα ηαηξηάμνπλ ζηηο θπξίαξρεο θαηεγνξίεο,
πξάγκαηη (...) ηίπνηα δελ ηαηξηάδεη αθξηβψο εθηφο θαη εάλ απνηειεί απνηέιεζκα ελφο
επηβαιιφκελνπ θαη νκνγελνπνηεηηθνχ θαλφλα ζε κηα φιν θαη πεξηζζφηεξν αζηαζή θαη
εηεξνγελή θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα». Ζ αληηθαηεγνξηθή πξνζέγγηζε αληηηίζεηαη ηφζν
ζηελ ηδέα ηεο «παγθφζκηαο γπλαίθαο» θαη «γπλαηθείαο αδειθφηεηαο» φζν θαη ζηηο
πνιηηηθέο ηαπηφηεηαο φπσο επίζεο θαη ζηε ξεηνξηθή ηεο ιεγφκελεο
«πνιππνιηηηζκηθφηεηαο» (McCall, 2005: 1780). Δπίζεο ε αληηθαηεγνξηθή πξνζέγγηζε
ηζρπξίδεηαη φηη νη αληζφηεηεο βαζίδνληαη ζε ζρέζεηο εληφο θαη κεηαμχ ηεο ηάμεο, ηνπ

69
θχινπ, ηεο εζλφηεηαο, ηνπ έζλνπο θηι. θαη φρη απιψο μερσξηζηά ζηελ θάζε κηα
θαηεγνξία. Ππλεπψο ζχκθσλα κε ηελ πξνζέγγηζε ηεο αληηθαηεγνξηθήο
πνιππινθφηεηαο ν κφλνο ηξφπνο γηα λα πεξηνξηζηνχλ νη πνιιαπιέο θαηαπηέζεηο θαη
δηαθξίζεηο είλαη λα πεξηνξηζηνχλ νη θαηεγνξίεο πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη γηα λα δηαηξέζνπλ
ηνπο αλζξψπνπο ζε δηαθνξεηηθέο νκαδνπνηήζεηο. Ρειηθά ε αληηθαηεγνξηθή αλάιπζε
ηζρπξίδεηαη φηη νη θνηλσληθέο ζρέζεηο είλαη πνιχ πην πεξίπινθεο απφ ην λα πεξηνξίδνληαη
θαη λα εγθισβίδνληαη ζε πεπεξαζκέλεο θαηεγνξίεο θαη αλη‘ απηνχ αλαγλσξίδεη ηελ
αλάγθε γηα ππέξβαζε ησλ πνηθίισλ ηαπηνηηθψλ-ζεπαξαηηζηηθψλ-δηαρσξηζηηθψλ
πνιηηηθψλ πξνο κηα νιηζηηθή πιεζπληηθή πξνζέγγηζε θαηαλφεζεο ηεο δηαζεκαηηθφηεηαο.
Ξαξφια απηά είλαη ελ γλψζε ηεο φηη πνηέ δελ κπνξεί λα επηηεπρζεί ε πιήξεο απφδξαζε
απφ ηηο θαλνληθνπνηηηθέο θαηεγνξίεο θαζψο δηαξθψο λέεο ζρέζεηο εμνπζίαο
επαλεγξάθνληαη ζε λέα ζπζηήκαηα ηαμηλφκεζεο (McCall, 2005).

H δηαθαηεγνξηθή, (ή αιιηψο θαηεγνξηθή) πξνζέγγηζε ηζρπξίδεηαη φηη ε αληζφηεηα

ελππάξρεη εληφο ησλ πνηθίισλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαη θνηλσληθψλ νκάδσλ θαη σο εθ
ηνχηνπ επηδηψθεη λα ηηο θαηαλνήζεη κέζα ζηηο πνηθίιεο αλαιπηηθέο θαηεγνξίεο. Ζ
δηαζεκαηηθφηεηα ζε απηή ηελ πξνζέγγηζε πξνθχπηεη απφ ηελ εζηίαζε ζην είδνο ησλ
ζρέζεσλ πνπ παξαηεξνχληαη απφ θνηλνχ ζηηο δηάθνξεο θαηεγνξίεο θαη φρη απαξαίηεηα
ζηνλ πξνζδηνξηζκφ θαη ζην είδνο ησλ ίδησλ ησλ θαηεγνξηψλ. Πχκθσλα κε ηελ Έβειηλ
Λαθάλν Γθιελ (Evelyn Nakano Glenn, 2002: 14), νη θαηεγνξίεο κπνξνχλ λα ηδσζνχλ
σο ζηηγκηαία ζεκεία «αγθχξσζεο», παξφιν πνπ δελ απνηεινχλ ζηαηηθά ζεκεία. Νη
κειεηήηξηεο θαη κειεηεηέο απηήο ηεο κεζνδνινγίαο πνπ αλήθνπλ ζηε ιεγφκελε πξψηε
γεληά ηεο δηαζεκαηηθφηεηαο (Crenshaw, 1989∙ Young, 1997) ή ζηε ιεγφκελε δνκηθή
δηαζεκαηηθφηεηα, φπσο επίζεο θαη ζηε λεφηεξε ζπζηεκηθή δηαζεκαηηθφηεηα (Prins,
2006) ρξεζηκνπνηνχλ ηηο ππαξθηέο θαηεγνξίεο-δηαηξέζεηο γηα λα ζπγθξίλνπλ θαη λα
θαηαγξάςνπλ ηελ αληζφηεηα ζηηο δηάθνξεο πνιιαπιέο δηαζηάζεηο θαζψο θαη ηηο
ελδερφκελεο αιιαγέο πνπ ζπκβαίλνπλ (Bhattacharya, 2012∙ McCall, 2005).

Ζ ελδνθαηεγνξηθή πξνζέγγηζε απνηειεί ηελ πην πξφζθαηε εθδνρή ηεο

δηαζεκαηηθφηεηαο θαη ζε απηήλ ζπκπεξηιακβάλνληαη νη πξνζεγγίζεηο ηεο δηαπαξεκβνιήο
θαη ηεο δηάζιαζεο-πεξίζιαζεο. Ζ ελδνθαηεγνξηθή πξνζέγγηζε απνηειεί ηελ ελδηάκεζε
κεζνδνινγία κεηαμχ ηεο αληηθαηεγνξηθήο θαη ηεο δηαθαηεγνξηθήο πξνζέγγηζεο. Κε
αλνηρηφ δηαιεθηηθφ ηξφπν αλαγλσξίδεη ηηο ειιείςεηο ησλ θνηλσληθψλ θαηεγνξηψλ θαη
αλαδεηά ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν εθηζηνχλ ζχλνξα δηαθξίζεσλ. Δπίζεο ε
ελδνθαηεγνξηθή πξνζέγγηζε δελ απνξξίπηεη ηε ζεκαληηθφηεηα ησλ θαηεγνξηψλ φπσο ε
αληηθαηεγνξηθή πξνζέγγηζε, αιιά κάιινλ, φπσο ε δηαθαηεγνξηθή πξνζέγγηζε
αλαγλσξίδεη ηε ζπζρέηηζε ησλ θνηλσληθψλ θαηεγνξηψλ θαη ησλ θάζε θνξά
ζπγθεθξηκέλσλ θαηαπηέζεσλ πνπ αλαδχνληαη ζηελ θαηαλφεζε ηεο θνηλσληθήο
εκπεηξίαο. Γηα ηελ ελδνθαηεγνξηθή πξνζέγγηζε νη θαηεγνξίεο απνηεινχλ ακθίζεκα
πεξάζκαηα-θαηψθιηα, θαζψο εληφο ηνπο ελππάξρνπλ παξάγσγεο δηαηξέζεηο,
θαηαπηέζεηο, πξνλφκηα θαη ηεξαξρίεο. Δπηπιένλ ε ελδφθαηεγνξηθε πξνζέγγηζε εζηηάδεη
ζηε κειέηε ησλ ιεγφκελσλ «παξακειεκέλσλ» θνηλσληθψλ νκάδσλ σο ζεκεία
ζχλδεζεο ηεο αληηθαηεγνξηθήο θαη δηαθαηεγνξηθήο πξνζέγγηζεο. Γηα λα ζπκθηιηψζεη ηηο
δπν αληηηηζέκελεο πξνζεγγίζεηο ε ελδνθαηεγνξηθή πξνζέγγηζε εζηηάδεη γηα παξάδεηγκα
ζε άηνκα, πνπ δηαζρίδνπλ ηα ζχλνξα ησλ δνκεκέλσλ θαηεγνξηψλ θαη
απνζηαζεξνπνηνχλ ηηο ζπζηεκηθέο ή δνκεκέλεο ηαπηφηεηέο ηνπο ζε κηα πξνζπάζεηα
θαηαλφεζεο ηεο πνιππινθφηεηαο, ελδερνκεληθφηεηαο θαη δηαζεκαηηθφηεηαο ησλ
αλζξψπηλσλ αιιειεπηδξάζεσλ (Bhattacharya, 2012∙ Dill, 2002∙ Mang, 2010[2005]).

70
2.5 Μεηαπνηθηαθέο πνιηηηζκηθέο πξνζεγγίζεηο ηεο
δηαιεθηηθήο

Γηα ηε ζεκεξηλή ζπδήηεζε ηεο δηαιεθηηθήο, ζεσξψ θξίζηκε θαη ηε ζπλεηζθνξά ησλ
κεηαπνηθηαθψλ πνιηηηζκηθψλ πξνζεγγίζεσλ, φπσο έρνπλ εθθξαζηεί ηηο ηειεπηαίεο
δεθαεηίεο.

Απφ ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‘70, ν φξνο «κεηαπνηθηνθξαηία» (postcolonial)

ρξεζηκνπνηείηαη γηα λα πεξηγξάςεη ηηο νηθνλνκηθέο, πνιηηηθέο θαη ηζηνξηθέο ζπλζήθεο
πνπ ραξαθηεξίδνπλ ηελ παγθφζκηα ηζηνξία, κεηά ηε ζηαδηαθή δηάιπζε ησλ επξσπατθψλ
ππεξπφληησλ απηνθξαηνξηψλ θαη ηε δεκηνπξγία αλεμάξηεησλ εζληθψλ θξαηψλ
(Ιαιηψηνπ, 2007: 12). Ξιήζνο κειεηεηψλ,9 έρνληαο αξρηθά σο αλαθνξά ηελ παξάδνζε
ηνπ Καχξνπ Αηιαληηθνχ, θαη ζηε ζπλέρεηα ηα πνηθηιφκνξθα αληηαπνηθηαθά θηλήκαηα ζε
Αζία, Αθξηθή θαη Ιαηηληθή Ακεξηθή, επηδίσμαλ ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο λα
ακθηζβεηήζνπλ ηελ νπηηθή ηεο κίαο θαη εληαίαο παγθφζκηαο ηζηνξίαο κέζσ ηεο νπνίαο
«λνκηκνπνηήζεθε ε βίαηε εγεκφλεπζε ηνπ πιαλήηε απφ ηε Γχζε» (Young, 2003[2001])
θαη πξφηεηλαλ κηα δηαδηθαζία απo-απνηθηνπνίεζεο ηεο ηζηνξηθήο ζθέςεο ζέηνληαο κηα
ζεηξά απφ εξσηήκαηα φπσο ηα παξαθάησ:

«Ρη ζεκαίλεη λα δεη θαλείο ζε έλαλ θφζκν πνπ έρεη θηηαρηεί απφ άιινπο θαη γηα
άιινπο; Ρη ζπλεπάγεηαη γηα έλαλ ιαφ ε ζεψξεζε ηεο εζληθήο ηνπ παξάδνζεο θαη ηεο
θνπιηνχξαο ηνπ σο εμ νξηζκνχ ππνηειψλ ζε ζρέζε κε ηηο παγθφζκηεο αμίεο; (…)
Ξψο επεξέαζε ε εκπεηξία ηεο απνηθηνπνίεζεο ηνπο απνηθηνθξαηνχκελνπο; Ξνηέο ήηαλ
νη κνξθέο αληίζηαζεο πνπ αλαπηχρζεθαλ; Ξνηά είλαη ε επίδξαζε ηεο απνηθηνθξαηίαο
ζηελ εθπαίδεπζε, ηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε θαη ηνλ πνιηηηθφ βίν ησλ κεηαπνηθηαθψλ
θξαηψλ; Ξνηφο ν ξφινο ησλ θπιεηηθψλ, έκθπισλ θαη ηαμηθψλ ζρέζεσλ εμνπζίαο ζηε
ζπγθξφηεζε ησλ κεηαπνηθηαθψλ θνηλσληψλ; Ξψο επέδξαζε ε εκπεηξία ηεο
απνηθηνθξαηίαο ζηε ζπγθξφηεζε ησλ εζληθψλ θαληαζηαθψλ θνηλνηήησλ ζηνλ

9
Δλδεηθηηθά κπνξνχλ λα αλαθεξζνχλ ν Albert Memmi (1967[1957]) θαη ην έξγν ηνπ «The Colonizer
and the Colonized», ν Frantz Fanon (1963[1961]) κε ην «The Wretched of the Earth», o Aimé Césaire
(1972[1955]) κε ην «Discourse on Colonialism», o Kwame Nkrumah (1970[1964]) κε ην
«Consciencism: Philosophy and Ideology for Decolonization», ν Edward Saïd (1978) κε ην
«Orientalism», ε Kumari Jayawardena (1986) κε ην «Feminism and Nationalism in the Third World», ν
Paul Gilroy (1993) κε ην «Black Atlantic: Modernity and Double Consciousness», ν Homi Bhabha,
(1994) κε ην «The location of culture» νη Henry Louis Gates θαη William L. Andrews (1998) κε ην
«Pioneers of the Black Atlantic: Five Slave Narratives from the Enlightenment, 1772-1815», ην
ζπιινγηθφ έξγν ησλ Bill Ashcroft, Gareth Griffiths θαη Tiffin Helen (1989) «The Empire Writes Back:
Theory and Practice in Post-Colonial Literatures, ν Robert J.C. Young κε ηα έξγα ηνπ «White
Mythologies: Writing History and The West» (1991), «Colonial Desire: Hybridity in Theory, Culture and
Race» (1995) θαη «Postcolonialism: An Historical Introduction» (2001), νη Helen Gilbert θαη Joanne
Tompkins (1996) κε ην «Post-Colonial Drama: Theory, Practice, Politics», ε Uma Narayan κε ηα έξγα
ηεο «Dislocating Cultures: Identities, Traditions, and Third World Feminism (Thinking Gender)»
(1997a) θαη «Contesting Cultures: Westernization, respect for cultures, and third-world feminists»
(1997b), ε Dipesh Chakrabarty κε ηα εξγα ηεο «Rethinking Working-class Histroy: Bengal, 1890-
1940» (1989), «Postcoloniality and the Artfice of History: Who Speaks for ―Indian‖ Pasts?» (1992),
«Provincializing Europe» (2000), θαζσο θαη ε Gayatri Chakravorty Spivak κε ηα έξγα ηεο «Can the
Subaltern Speak?» (1988), «Selected Subaltern Studies» (1988), «The Postcolonial Critic: Interviews,
Strategies, Dialogues» (1990), «A Critique of Postcolonial Reason: Towards a History of the Vanishing
Present» (1999) θαη «Death of a disciple» (2003).

71
 επξσπατθφ ρψξν; Ξνηφο ν ξφινο ησλ κεηαπνηθηαθψλ αλαθαηαηάμεσλ ζην
κεηαζρεκαηηζκφ ησλ δπηηθψλ θνηλσληψλ;» (Ιαιηψηνπ, 2007: 11-14)

Ππλνπηηθά ε κεηαπνηθηαθή ζεσξία επηρεηξεί λα εμεηάζεη ηνπο ηκπεξηαιηζηηθνχο ιφγνπο

(imperialist discourse) πνπ δηαηξέρνπλ ηηο δπηηθέο αλαπαξαζηάζεηο ζρεηηθά κε ηηο κε
δπηηθέο θνηλσλίεο, ηφζν θαηά ηελ απνηθηνθξαηηθή πεξίνδν φζν θαη ζην κεηαπνηθηαθφ
πιαίζην (Knox and Pinch, 2009[2006]: 103). Υζηφζν πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη νη
κεηαπνηθηαθέο πξνζεγγίζεηο ζίγνπξα δελ απνηεινχλ κηα εληαία, νινθιεξσκέλε θαη
ζπλεθηηθή ζεψξεζε αιιά κάιινλ δηαξθψο εμειίζζνληαη θαη αλαζεσξνχληαη (Young,
2003[2001]: 552).

Πε απηφ ην πιαίζην παξνπζηάδσ ηε ζρέζε ησλ κεηαπνηθηαθψλ πξνζεγγίζεσλ κε ηε

δηαιεθηηθή φπσο ελλνηνινγήζεθε αξρηθά ζην έξγν ηνπ Φξαληο Φαλφλ, ηνπ Έληνπαξλη
Παΐλη θαη ησλ κειεηψλ ησλ ππνδεέζηεξσλ θαη ζηε ζπλέρεηα εζηηάδσ ζηηο πην
πξφζθαηεο ζεσξήζεηο ηνπ Σφκη Κπάκπα θαη ηεο Γθαγηάηξη Ρζαθξαβφξηη Ππίβαθ, νη
νπνίεο ζπλνκηιψληαο κε ηα λεφηεξα καξμηζηηθά ξεχκαηα θαη ηηο πξνζεγγίζεηο ηεο
δηαζεκαηηθφηεηαο ζπλεηζθέξνπλ ζεκαληηθά ζηελ επηζηξνθή ηεο δηαιεθηηθήο σο
θξηηηθήο αλαιπηηθήο κεζφδνπ.

72
2.5.1 Κιείζηκν θαη απφξξηςε ηεο δηαιεθηηθήο: ηεο γεο νη
θνιαζκέλνη, νξηεληαιηζκφο θαη κειέηεο ησλ ππνδεέζηεξσλ

«Ζ απνηθηνθξαηία δελ ηθαλνπνηείηαη λα θξαηά κφλν δέζκην έλαλ ιαφ θαη λα αδεηάδεη
ην κπαιφ ησλ απηνρζφλσλ απφ θάζε κνξθή θαη πεξηερφκελν. Κε έλα είδνο
δηεζηξακκέλεο ινγηθήο ζηξέθνληαη ζην παξειζφλ ησλ θαηαπηεζκέλσλ αλζξψπσλ
θαη ην αιινηψλεη, ην παξακνξθψλεη θαη ην θαηαζηξέθεη. Απηή ε επηρείξεζε
ππνβηβαζκνχ ηεο πξναπνηθηαθήο ηζηνξίαο ιακβάλεη ζήκεξα ηε δηαιεθηηθή ηεο
ζεκαζία» (Fanon, 1963[1961]: 201).

«΋πνπ θαη λα πάεη ν Λέγξνο παξακέλεη Λέγξνο» (Fanon, 1991[1952]: 117).

Θεληξηθφ ζεκείν αλαθνξάο ησλ κεηαπνηθηαθψλ πξνζεγγίζεσλ απνηειεί ην έξγν ηνπ

Φξαληο Φαλφλ, ν νπνίνο ηηο δεθαεηίεο ηνπ ‗50 θαη ‘60, αθνινπζψληαο ηε δηαιεθηηθή ηνπ
ηζηνξηθνχ πιηζκνχ «πεξί πάιεο ηεο άξρνπζαο κε ηελ εξγαηηθή ηάμε», ππνζηήξημε ηε
ιεληληζηηθή άπνςε πεξί θαηαπηεδφκελσλ ελαληίνλ θαηαπηεζηηθψλ εζλψλ, «ζε κηα
δηαιεθηηθή ηεο αληίζεζεο κεηαμχ απηψλ πνπ επηβάιινπλ ηελ απνηθηνθξαηία θαη εθείλσλ
πνπ ηελ πθίζηαληαη» (Young, 2003[2001]: 38).

Ζ παξαπάλσ ηνπνζέηεζε ηνπ Φαλφλ ζα επεξεάζεη ζεκαληηθά ηελ αλάδπζε ησλ

κεηαπνηθηαθψλ πξνζεγγίζεσλ, νη νπνίεο κέρξη θαη ηε δεθαεηία ηνπ ‘90 θαη ηνπο
«κειεηεηέο ησλ ππνδεέζηεξσλ» ζα βαζίδνληαη ζηελ ππφζεζε φηη «πνιιέο απφ ηηο
αδηθίεο, αλ φρη εγθιήκαηα, ελαληίνλ ηεο αλζξσπφηεηαο απνηεινχλ παξάγσγν ηεο
νηθνλνκηθήο θπξηαξρίαο ηνπ Βνξξά επί ηνπ Λφηνπ» (Young, 2003[2001]: 34).

Πεκαληηθή ηνκή ζηηο κεηαπνηθηαθέο πξνζεγγίζεηο ήηαλ ε ζπλεηζθνξά ηνπ Έληνπαξλη

Παΐλη (Edward Said, 1996[1978]), ν νπνίνο επεξεαζκέλνο απφ ηνλ Αληφλην Γθξάκζη
(ζε ζρέζε κε ηελ έλλνηα ηεο εγεκνλίαο), ηνλ Κηζέι Φνπθψ (φζνλ αθνξά ην δίπνιν
γλψζε/εμνπζία) θαη ηηο ζηξνπθηνπξαιηζηηθέο πξνζεγγίζεηο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‘70, ζην
έξγν ηνπ «Νξηεληαιηζκφο» εηζήγαγε ηελ ηδέα φηη ε απνηθηνθξαηία ιεηηνχξγεζε φρη κφλν
κε ηε κνξθή ηεο ζηξαηησηηθήο θαη νηθνλνκηθήο θπξηαξρίαο αιιά θαη σο ιφγνο
(discourse) εγεκνλίαο10.

«Ζ Αλαηνιή είλαη αθέξαην ηκήκα ηνπ Δπξσπατθνχ πνιηηηζκνχ θαη θνπιηνχξαο. Ν

Νξηεληαιηζκφο εθθξάδεη θη εθπξνζσπεί απηφ ην ηκήκα πνιηηηζηηθά, θη αθφκε θαη
ηδενινγηθά, ζαλ κηα θαηεγνξία αθαδεκατθνχ ιφγνπ κε ππνζηεξηθηηθνχο ζεζκνχο,
ιεμηιφγην, αθαδεκατθή παξαγσγή, εηθνλνγξαθία, δφγκαηα αθφκε θαη δηθέο ηνπ
απνηθηαθέο γξαθεηνθξαηίεο θαη απνηθηαθά αηζζεηηθά ζηηι» (Said, 1996[1978]: 2).

Θαη ζπλερίδνληαο ππνζηεξίδεη φηη ν νξηεληαιηζκφο:

«είλαη έλαο δπηηθφο ηξφπνο γηα ηελ θπξηάξρεζε, ηελ αλαζπγθξφηεζε θαη ηελ
άζθεζε ηεο εμνπζίαο επί ηεο Αλαηνιήο. (…) [Ν ιφγνο (discourse) ηνπ

10
Γηα ηνλ Παΐλη ν νξηεληαιηζκφο εκπεξηέρεη ηξία μερσξηζηά αιιά αιιειέλδεηα λνήκαηα. Ξξψηνλ, είλαη
έλαο αθαδεκατθφο θιάδνο, πνπ αλαπηχρζεθε ηνλ 19ν αηψλα θαη αζρνιηφηαλ θπξίσο κε ηε ζπιινγή θαη
αλάιπζε θεηκέλσλ απφ αλαηνιηθέο γιψζζεο, θαη πεξηιακβάλεη φινπο απηνχο (ηζηνξηθνχο, θηινιφγνπο,
θνηλσληνιφγνπο, αλζξσπνιφγνπο θ.ά.) πνπ «δηδάζθνπλ, γξάθνπλ ή θάλνπλ έξεπλα ζρεηηθά κε ηελ
Αλαηνιή». Γεχηεξνλ, «είλαη έλαο ηξφπνο ζθέςεο ν νπνίνο βαζίδεηαη ζε κηα νληνινγηθή θαη
επηζηεκνινγηθή δηάθξηζε κεηαμχ Αλαηνιήο θαη Γχζεο». Ρξίηνλ, είλαη έλαο ζεζκφο θαη κεραληζκφο πνπ
θαηά ηε δηάξθεηα ηεο απνηθηνθξαηίαο είρε ηε δχλακε «λα θπξηαξρεί, λα αλαδηνξγαλψλεη θαη λα αζθεί
εμνπζία ζηελ Αλαηνιή» (Γάδε, 1999∙ Πνπξιάγθαο, 2002∙ Young, 2003[2001]).

73
 Νξηεληαιηζκνχ] θαηάθεξε λα επηβάιεη κηα ζπζηεκαηηθή πεηζαξρία κε ηελ νπνία ε
επξσπατθή θνπιηνχξα θαηφξζσζε λα ρεηξαγσγήζεη –ή αθφκα θαη λα παξαγάγεη- ηελ
Αλαηνιή πνιηηηθά, θνηλσληνινγηθά, ζηξαηησηηθά, ηδενινγηθά, επηζηεκνληθά θαη
θαληαζηαθά (…). Δμαηηίαο ηνπ Νξηεληαιηζκνχ ε Αλαηνιή δελ ππήξμε (θαη δελ είλαη)
έλα ειεχζεξν αληηθείκελν ζθέςεο θαη δξάζεο» (Said, 1996[1978]: 14).

Ν Παΐλη επηδίσμε λα πεξηγξάςεη ηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο ε δπηηθή ζθέςε

θαηαζθεχαζε απφςεηο, αλαπαξαζηάζεηο, θαη απεηθνλίζεηο ζρεηηθά κε ηελ «Αλαηνιή».
Ξαξνπζηάδνληαο έλα πιήζνο αλαθνξψλ ζε ζπγγξαθείο, έξγα, απφςεηο θαη ηάζεηο ζηε
ινγνηερλία, ηελ πνίεζε, ηε θηινζνθία, ηελ ηζηνξία, ν Παΐλη (1996[1978]) ηζρπξίζηεθε
φηη ε έλλνηα ηεο «Αλαηνιήο» απνηειεί δπηηθή επηλφεζε βαζηζκέλε ζηε θαληαζηαθή
ελφξαζε «εμσηηθψλ» θαη «αηζζεζηαθψλ» ιαψλ (Knox and Pinch, 2009[2006]: 103). Ρν
ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ είλαη φηη απηή ε αληίιεςε γηα ηελ Αλαηνιή κνξθνπνηήζεθε σο ην
αληίζεην εθείλσλ ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ πνπ πξνζδίδνληαλ ζηε Γχζε δειαδή «ηεο
νξζνινγηθφηεηαο, ηνπ πνιηηηζκνχ θαη ηεο αζθάιεηαο» (Knox and Pinch, 2009[2006]:
103). Δπνκέλσο ζχκθσλα κε ηνλ Παΐλη ε Γχζε κε απηναλαθνξηθφ ηξφπν
αληηιακβάλεηαη ηνλ εαπηφ ηεο σο ην αληίζεην ηεο Αλαηνιήο.

Υζηφζν πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη ν Παΐλη έρεη δερζεί ζεκαληηθή θξηηηθή11 γηα ηε
δηρνηνκηθή δηαίξεζε πνπ εηζήγαγε κεηαμχ απνηθηνθξάηε θαη απνηθηνθξαηνχκελνπ θαη γηα
ηελ ππφζεζή ηνπ φηη ν απνηθηνθξαηηθφο ιφγνο είλαη θαηεμνρήλ πξντφλ ησλ
απνηθηνθξαηψλ (Knox and Pinch, 2009[2006]: 103-104). Δπηπξφζζεηα ν Παΐλη
θαηαθξίλεηαη δηφηη παξνπζηάδεη κηα απφιπηε θαη κνλνζήκαληε έλλνηα ηνπ ιφγνπ σο έλα
νκνηφκνξθν πεδίν απφ ην νπνίν θαλέλαο δπηηθφο δελ κπνξεί πνηέ λα μεθχγεη (Young,
2003[2001]: 561-562). Ππλεπψο κπνξεί λα εηπσζεί φηη φπσο ε πξνζέγγηζε ηνπ Φαλφλ
έηζη θαη ε αλάιπζε ηνπ Παΐλη αληηιακβάλεηαη ηε δηαιεθηηθή σο «ζέζε» έλαληη
«αληίζεζεο» θαη σο εθ ηνχηνπ απέλαληη ζηελ νιφηεηα ηνπ δπηηθνχ ιφγνπ
αληηπξνηείλεηαη ε δφκεζε θαη νξαηφηεηα κηαο θαηνπηξηθήο νιφηεηαο ηνπ ιφγνπ ησλ
απνηθηνθξαηνχκελσλ (Bhabha, 1994: 35).

Έπεηηα, ηηο δεθαεηίεο ‗80 θαη ‗90 αλαδχνληαη, θπξίσο ζηελ Ηλδία, νη ιεγφκελεο κειέηεο
ησλ «ππνδεέζηεξσλ», ησλ «θαηψηεξσλ» ή ησλ «ππεμνχζησλ» (subaltern studies), νη
νπνίεο έρνπλ σο αλαθνξά ην έξγν ηνπ Οάλαηδηη Γθνχα (Ranajit Guha, 1982a, 1982b,
1983, 1997) θαη ηελ νκάδα ησλ καξμηζηψλ ηεο Βεγγάιεο (Arnold, 1977∙ Chakrabarty,
1989∙ Chatterjee, 1986∙ Prakash, 1990).

Νη παξαπάλσ κειεηεηέο απνκαθξχλνληαη απφ ηνλ νηθνλνκηζκφ ηνπ ηζηνξηθνχ πιηζκνχ

θαη αληί γηα ηελ αλαδήηεζε κηαο «επαλαζηαηηθήο πξσηνπνξίαο» ή ηνπ «πξνιεηαξηάηνπ»
δαλείζηεθαλ ηνλ φξν «ππνδεέζηεξνο» (subaltern) απφ ηνλ Αληφλην Γθξάκζη12, ν νπνίνο

11
Ρν έξγν ηνπ Παΐλη έπαημε θαζνξηζηηθφ ιφγν ζηελ αλάδπζε ησλ κεηαπνηθηαθψλ πξνζεγγίζεσλ θαη ζα
κπνξνχζε, ζχκθσλα κε ηνλ Γηνχλγθ (2003[2001]: 550), λα εηπσζεί φηη ν θιάδνο ησλ κεηαπνηθηαθψλ
ζπνπδψλ νπζηαζηηθά έρεη απηνπξνζδηνξηζηεί κέζα απφ ηηο δηάθνξεο ελζηάζεηο, ηηο αλαζεσξήζεηο θαη ηα
επηρεηξήκαηα, ηα νπνία παξαηάζεθαλ ζρεηηθά κε ην έξγν ηνπ Παΐλη. Ξιήζνο ζηνραζηψλ φπσο νη Ahmad
(1992), Bhabha (1994), Hulme (1986), McClintock (1995), Lowe (1991), Young (1990), Spivak
(1988), Prakash (1994) βαζηζηήθαλ ζην έξγν ηνπ Παΐλη γηα λα αλαπηχμνπλ ηηο πξνζεγγίζεηο ηνπο. Νη
ελζηάζεηο απέλαληη ζην έξγν ηνπ Παΐλη κπνξνχλ λα ζπλνςηζηνχλ ζε δεηήκαηα ηζηνξηθφηεηαο,
θεηκεληθφηεηαο, απεηθφληζεο, νκνηνγέλεηαο θαη ληεηεξκηληζκνχ (γηα κηα αλαιπηηθή παξάζεζε ησλ
θξηηηθψλ ζην έξγν ηνπ Παΐλη βι. Young (2003[2001]: 558-62).
12
Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ζχκθσλα κε ηνλ Άηηδεδ Άκαλη (Aijaz Ahmad, 1996: 221-66) ηελ επνρή ηνπ
Γθξάκζη (κεζνπφιεκνο), ε Ηηαιία είρε ζε πιηθφ, θνηλσληθφ θαη πνιηηηζκηθφ επίπεδν ζχλζεηα
ραξαθηεξηζηηθά (φπσο ηε δηαίξεζε βφξεηαο – λφηηαο Ηηαιίαο) παξφκνηα κε απηά ησλ δηαηξεκέλσλ
απνηθηαθψλ θνηλσληψλ (Young, 2003[2001]: 508).

74
ήδε απφ ηε δεθαεηία ηνπ ‗30 ηνλ πξσηνρξεζηκνπνίεζε σο ελαιιαθηηθή ζηνπο φξνπο
«ππνηειήο» θαη «φξγαλν» (Young, 2003[2001]: 508). Ραπηφρξνλα νη κειεηεηέο ηεο
πξνζέγγηζεο ηνπ «ππνδεέζηεξνπ» επηδηψθνπλ λα απνκαθξπλζνχλ, αλ θαη φρη πάληα κε
επηηπρία (Young, 2003[2001]: 510), απφ ηνπο δπαδηθνχο καληρατζηηθνχο πεξηνξηζκνχο
ηεο πξνζέγγηζεο ηνπ Φαλφλ γηα ηνπο «θνιαζκέλνπο ηεο γεο» θαη ηηο «ειίη ησλ
απνηθηνθξαηψλ» θαη επεθηείλνπλ ηελ πνιηηηζκηθή πξνζέγγηζε ηνπ Παΐλη γηα ηνλ δπηηθφ
ιφγν θαη ηε δπηηθή νπηηθή ηζρπξηδφκελνη φηη ε δπηηθή εγεκνλία παξακέλεη πάληα αηειήο
(Guha, 1997). Γηα λα απνδείμνπλ ηελ παξαπάλσ ζέζε εζηηάδνπλ θπξίσο ζηνπο
«κηθξνχο θαζεκεξηλνχο αγψλεο» θαη ζηηο θαηά Γθξάκζη αληη-εγεκνληθέο «ηνπηθέο
πξάμεηο αληίζηαζεο» ησλ ηνπηθψλ πιεζπζκψλ, νη νπνίεο δελ δηακνξθψλνπλ θάπνην
εζληθν-απειεπζεξσηηθφ θίλεκα θαη δελ έρνπλ σο ζηφρν ηελ θαηάιεςε ηεο εμνπζίαο
(Young, 2003[2001]:510).13

Ππλεπψο νη κειεηεηέο ηνπ ππνδεέζηεξνπ έρνληαο αξρηθά σο αλαθνξά ηηο αγξνηηθέο

εμεγέξζεηο θπξίσο ζηελ Ηλδία, ηε Λφηηα θαη Λνηηναλαηνιηθή Αζία θαη ζήκεξα ηηο
πνηθίιεο «απφ ηα θάησ» αληηζηάζεηο ζε νιφθιεξν ην πιαλήηε επηδηψθνπλ λα
δηεπξχλνπλ ηελ θαηεγνξία ηεο «θαηαπηεζκέλεο εξγαηηθήο ηάμεο» ζπκπεξηιακβάλνληαο
δηάθνξεο ππνηειείο-ππνδεέζηεξεο νκάδεο. Θαη‘ απηφλ ηνλ ηξφπν ζήκεξα ε έλλνηα ηνπ
ππνδεέζηεξνπ ζπλνκηιψληαο θαη κε ηηο ηξέρνπζεο δηαζεκαηηθέο πξνζεγγίζεηο επηδηψθεη
λα ζπκπεξηιάβεη φζεο θαη φζνπο πθίζηαληαη δηαθξίζεηο ιφγν ηνπ φηη ε ηάμε, ην θχιν, ε
ειηθία, ην ρξψκα, ε θάζηα, ε εζληθφηεηα, ε γιψζζα θαη ε ζξεζθεία ηνπο ζεσξείηαη σο
«ππνδεέζηεξε – θαηψηεξε» (Chakrabarty, 1989∙ Chakrabarty, 1992∙ Chakrabarty,
2000∙ Chatterjee, 1986∙ Chatterjee, 1993∙ Guha, 1982a:vii∙ Prakash, 1994∙ Prakash,
1997).

Υζηφζν, παξφιν πνπ ε ζεψξεζε ησλ κειεηψλ ησλ ππνδεέζηεξσλ έρεη ζεκαληηθά
εκπινπηηζηεί, ζα κπνξνχζε λα εηπσζεί φηη νη παξαπάλσ ζηνραζηέο παξακέλνπλ
εγθισβηζκέλνη ζηε δηαιεθηηθή ηεο «θπξηαξρίαο – ππνηαγήο», θαζψο ελψ αλαγλσξίδνπλ
πιήζνο θαηαπηέζεσλ επηδηψθνπλ λα ηηο εληάμνπλ ζε δίπνια «θαηψηεξεο θαη αλψηεξεο
βαζκίδαο» (Young, 2003[2001]: 508).

13
Σαξαθηεξηζηηθά ν Άιελ θαη ε Κπάξκπαξα Ηζάθκαλ (Allen and Barbara Issacman, 1983) έρνπλ
ππνζηεξίμεη φηη ε αληίζεζε πξνο ηελ απνηθηνθξαηία, πέξα απφ ηηο επαλαζηάζεηο θαη πξηλ απφ ηα
θηλήκαηα αλεμαξηεζίαο, ρσξηδφηαλ ζε πέληε γεληθέο θαηεγνξίεο ηνπηθήο αληίζηαζεο: ηηο θαζεκεξηλέο
κνξθέο αληίζηαζεο, ηελ αληίζηαζε κέζσ ηεο ππνρψξεζεο θαη ηεο κεηαλάζηεπζεο, ηε δξαπέηεπζε, ηελ
θνηλσληθή ιεζηεία θαη ηηο αγξνηηθέο εμεγέξζεηο.

Πχκθσλα κε ηνλ Γηνχλγθ (2003[2001]: 515) ζηα παξαπάλσ παξαδείγκαηα:

«Oκάδεο θαη επηκέξνπο άηνκα επηρείξεζαλ κε ελεξγφ ηξφπν λα κεηαβάινπλ ή λα μεθχγνπλ απφ ην
ππάξρνλ απνηθηαθφ θνηλσληθφ θαζεζηψο, ρσξίο σζηφζν (…) λα δηεθδηθνχλ επξχηεξνπο πνιηηηθνχο
ζηφρνπο, νη νπνίνη ραξαθηήξηδαλ ηνλ αληηαπνηθηαθφ αγψλα σο εζληθφ θίλεκα. Ρέηνηεο κε-
επαλαζηαηηθέο πξάμεηο αληίζηαζεο θαζεκεξηλψλ αλζξψπσλ αξρίδνπλ λα εθηηκψληαη νινέλα θαη
πεξηζζφηεξν.»

75
2.5.2 Τβξηδηζκφο θαη άλνηγκα ηεο δηαιεθηηθήο

Πην ζεκείν απηφ είλαη θαζνξηζηηθή ε ζπκβνιή ηνπ Σφκη Κπάκπα (Homi Bhabha, 1994),
ν νπνίνο ζην έξγν ηνπ «Ζ ηνπνζεζία ηεο θνπιηνχξαο» (The location of culture)
απνκαθξχλεηαη απφ ην ζηελφ γεσγξαθηθφ πιαίζην ηεο Ηλδίαο, ζην νπνίν εζηίαδαλ έσο
ηφηε νη πεξηζζφηεξνη ζηνραζηέο ησλ «κειεηψλ ησλ ππνδεέζηεξσλ» θαη ηαπηφρξνλα
επηδηψθεη λα ππεξβεί ηφζν ηνλ ηζηνξηθφ πιηζκφ ηνπ Φξαληο Φαλφλ, φζν θαη ηνλ δνκηζκφ
ηνπ Έληνπαξλη Παΐλη (Bhabha, 1994: 55). O Κπάκπα (1994: 25-28) κε αλνηρηφ
δηαιεθηηθφ ηξφπν ηζρπξίδεηαη φηη ππάξρεη ακνηβαία αιιειεπίδξαζε κεηαμχ
απνηθηνθξαηψλ θαη απνηθηνθξαηνχκελσλ θαη σο εθ ηνχηνπ αληηηίζεηαη ζηελ θιεηζηφηεηα,
ηνλ νηθνλνκηζκφ, ηνλ ηζηνξηθηζκφ θαη ηελ ηειενινγία θαη ππνζηεξίδεη φηη ε δηαιεθηηθή
πξνζέγγηζε, πνπ αθνινπζεί, αλαδεηά ηε «δηαπξαγκάηεπζε» θαη φρη απιά ηελ «άξλεζε»
ή ηηο «αξλεηηθέο πνιηθφηεηεο» φπσο αλαπηχρζεθαλ απφ ηνπο ζηνραζηέο ησλ
«ππνδεέζηεξσλ».

Υο εθ ηνχηνπ, ν Κπάκπα αληηηίζεηαη ζηα δηρνηνκηθά δίπνια: αθέληεο-δνχινο,

θνιαζκέλνη-ειίη, Βνξξάο-Λφηνο, πξψηνο θφζκνο-ηξίηνο θφζκνο, απνηθηνθξάηεο-
απνηθηνθξαηνχκελνο, ππνδεέζηεξνο-θπξίαξρνο, ιεπθφο-έγρξσκνο, Άξαβαο-Σξηζηηαλφο,
άιινο-θπξίαξρνο, παξειζφλ-παξφλ, παξάδνζε-κνληέξλν, ηζαγεληθή θνπιηνχξα-μέλε
θνπιηνχξα (Bhabha, 1994: 32, 35, 49, 53, 97, 111, 144, 193). Πηε ζθέςε ηνπ
Κπάκπα (1994: 64, 72, 127) νη παξαπάλσ δηπνιηθέο θαηεγνξίεο θαη δηαηξέζεηο
θξίλνληαη σο ζθιεξσηηθέο, πεξηνξηζηηθέο θαη επνκέλσο ππνζηεξίδεη φηη ζα πξέπεη λα
απνζηαζεξνπνηεζνχλ θαζψο δελ απνηεινχλ νχηε ζπκκεηξηθέο νιφηεηεο, νχηε ηα
κνλαδηθά θαη απνθιεηζηηθά κέξε κηαο νιφηεηαο ππφ θαηαζθεπή.

Κε βάζε ηελ παξαπάλσ θξηηηθή o Κπάκπα (1994: 13, 22, 154, 196) αλαδεηψληαο ηελ
ελφηεηα ζηε δηαθνξά θαη ηελ άξζε ησλ δηαθξίζεσλ κεηαμχ ζεσξίαο θαη πξαθηηθήο,
γλψζεο θαη αληηθεηκέλνπ, γλψζεο θαη εμνπζίαο, ςπρηθνχ θαη θνηλσληθνχ, δεκφζηνπ θαη
ηδησηηθνχ εηζάγεη ηελ έλλνηα ηεο «πβξηδηθφηεηαο» (hybridity)14. Ζ πβξηδηθφηεηα γηα ηνλ
Κπάκπα πξνηξέπεη ζηελ αληίιεςε, ε νπνία ζεσξεί φηη νη θνπιηνχξεο ζηελ
πξαγκαηηθφηεηα απνηεινχλ κε γξακκηθέο θαη κε πξνβιέςηκεο «δηαζηαπξψζεηο»,
«κάγκαηα», «κεηαιιάμεηο», «κπαζηαξδέκαηα» θαη «θξάκαηα», πνπ έρνπλ ηελ

14
Ν Σφκη Κπάκπα εκπλέεηαη γηα ηελ έλλνηα ηεο πβξηδηθφηεηαο απφ ηνλ Πάικαλ Ονχζληη (Salman
Rushdie, 2001[1980]) ν νπνίνο ηελ εηζάγεη ζην κπζηζηφξεκα καγηθνχ ξεαιηζκνχ κε ηίηιν «Ρα παηδηά
ηνπ κεζνλπθηίνπ». Ρν βηβιίν ην νπνίν απνηειεί ζεκείν αλαθνξάο γηα ηηο κεηαπνηθηαθέο πξνζεγγίζεηο
πεξηγξάθεη ηελ γέλλεζε δπν παηδηψλ ζηελ Ηλδία ζηηο 15 Απγνχζηνπ 1947 ηα κεζάλπρηα. Δίλαη ε ψξα
πνπ ε ρψξα απνθηά ηελ αλεμαξηεζία ηεο έπεηηα απφ αηψλεο αγγιηθήο θπξηαξρίαο. Ρα παηδηά δηαζέηνπλ
ππεξθπζηθά ραξίζκαηα επηθνηλσλίαο, δηαξθψο αιιάδνπλ θαη κεηακνξθψλνληαη θαη κε έλαλ ηξφπν
κεγαιψλνπλ καδί κε ηελ Ηλδία. Ρν βηβιίν κε αιιεγνξηθφ ηξφπν παξνπζηάδεη ηελ κεηαπνηθηαθή επνρή
ζηελ νπνία ε θάξζα, ε ηξαγσδία, ε δηεθδίθεζε, ε παξαρψξεζε, ην θακνπθιάδ, δηακνξθψλνπλ κηα λέα
πβξηδηθή ρψξα (Bounse, 2009). Δπίζεο ζεκαληηθή επηξξνή γηα ηνλ Κπάκπα απνηειεί θαη ην βηβιίν ηνπ
Ονχζληη (2003[1988]) «Παηαληθνί Πηίρνη» απφ ην νπνίν δαλείδεηαη ηηο έλλνηεο ηεο βιαζθεκίαο θαη ηεο
αίξεζεο σο ραξαθηεξηζηηθά ηεο πβξηδηθφηεηαο.

Δπίζεο ζα πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη ε ηλδηθή θηινινγία είλαη πινχζηα ζε αλαθνξέο πνπ ελέπλεπζαλ γηα
ηελ εηζαγσγή ηεο έλλνηαο ηεο πβξηδηθφηεηαο. Σαξαθηεξηζηηθή πεξίπησζε απνηειεί ε έλλνηα ηνπ
«samas» (ηθαλφηεηα αθνκνίσζεο). Ρν «samas» ζεκαίλεη ηε γξακκαηηθή ηερληθή ηνπ ζρεκαηηζκνχ κηαο
λέαο ιέμεο απφ δπν ή πεξηζζφηεξεο πξνυπάξρνπζεο (Young, 2003[2001]: 501). Πηηο ιέμεηο «samas» ε
έκθαζε βξίζθεηαη ζην γεγνλφο φηη ηα ζπζηαηηθά ηνπο κέξε ζπκπεξηιακβάλνληαη επη ίζνηο φξνηο, ε κηα
ιέμε βξίζθεηαη ηζφηηκα δίπια ζηελ άιιε θαη δηαηεξεί ηελ ηδηαηηεξφηεηά ηεο κέζα ζην «αθνκνησκέλν
φινλ» (Young, 2003[2001]: 500-501).

76
ηθαλφηεηα λα ακθηζβεηνχλ, λα θξίλνπλ θαη λα απνζηαζεξνπνηνχλ πξνεγνχκελεο
θνπιηνχξεο (Bhabha, 1994:111, 113, 193, Knox and Pinch 2009: 104).
Σαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα ζηελ αλάιπζε ηνπ Κπάκπα (1994: 86) απνηειεί ε
δηαπίζησζε φηη ε θνπιηνχξα ησλ απνίθσλ πνηέ δελ ηπγράλεη πηζηήο αληηγξαθήο απφ
ηνπο ηνπηθνχο πιεζπζκνχο θαη ζε απηφ νθείιεηαη ε αλάπηπμε ηεο πβξηδηθφηεηαο. Ζ
ηδηνπνίεζε (αληηγξαθή) κπνξεί λα νδεγεί θαη ζε πεξηπαηθηηθή κίκεζε (mimicry), ζε κηα
παξσδία (mockery) ή απνκίκεζε ηεο θνπιηνχξαο ησλ απνίθσλ. Ρν ηππηθφ παξάδεηγκα
ηεο κίκεζεο είλαη ε πεξίπησζε ηνπ Ηλδνχ δεκφζηνπ ππαιιήινπ πνπ αληηγξάθεη ηνπο
ηξφπνπο ηνπ Άγγινπ γξαθεηνθξάηε. Θάηη ηέηνην ζπληζηά δπλεηηθή απεηιή γηα ηνπο
απνηθηνθξάηεο, θαζψο ε πεξηπαηθηηθή κίκεζε δελ απέρεη πνιχ απφ ηε ριεχε θαη έρεη ηε
δπλαηφηεηα λα ππνλνκεχζεη ηελ απνηθηνθξαηηθή εμνπζία. Ζ πβξηδηθφηεηα δελ είλαη
επνκέλσο κφλν πνιηηηζκηθή κείμε αιιά ζπληζηά θαη ελ δπλάκεη πεδίν ζπγθξνχζεσλ θαη
ακθηζβεηήζεσλ θαζψο ελέρεη ηελ απνζηαζεξνπνίεζε ησλ ζπκβφισλ εμνπζίαο ηεο
θπξίαξρεο θνπιηνχξαο (Knox and Pinch, 2009[2006]: 104).

Ξην αλαιπηηθά γηα ηνλ Κπάκπα (1994: 13, 49, 50, 111) ε πβξηδηθφηεηα ζπλίζηαηαη ζε
κηα δηπιή αλαηξεηηθή θίλεζε, ην ιεγφκελν «doubling», πνπ ζεκαίλεη φηη ηελ ίδηα ζηηγκή
αθπξψλεη θαη αξλείηαη πξνεγνχκελεο θνπιηνχξεο θαη ηαπηφρξνλα ηηο δηαηεξεί, ηηο
ελζσκαηψλεη θαη κεηαζρεκαηίδεηαη εκπινπηηδφκελε ζε κηα λέα πβξηδηθή θνπιηνχξα,
ζηελ νπνία βξίζθνληαη δηαξθψο ππφ δηαπξαγκάηεπζε νη αληηζέζεηο ησλ
δηαζηαπξσλφκελσλ θνπιηνχξσλ. Άκεζε ζπλέπεηα ηεο παξαπάλσ ζεψξεζεο είλαη φηη ε
πβξηδηθφηεηα δελ απνηειεί «ηνλ ηξίην φξν πνπ επηιχεη ηηο ηάζεηο αλάκεζα ζε δπν
θνπιηνχξεο» (Bhabha, 1994: 113), φπσο δελ απνηειεί ηε γξακκηθή αξκνληθή ζχλζεζε
δπν αληίζεησλ θνπιηνχξσλ ή ηελ αθνκνίσζε κηαο θνπιηνχξαο απφ ηελ άιιε θαη σο εθ
ηνχηνπ δελ ζπληζηά νχηε «δηαπνιηηηζκηθφηεηα», νχηε «πνιππνιηηηζκηθφηεηα».

Απέλαληη ζηελ αληίιεςε γηα ηζνκεηξία, θαλνληθνπνίεζε θαη ζαθή νξηνζέηεζε ησλ
θνπιηνχξσλ, ε πβξηδηθφηεηα γηα ηνλ Κπάκπα (1994:6, 13, 22, 25, 127, 113, 193,
226) απνηειεί ηελ αηξεηηθή (heretic), ελδηάκεζε (in between), ακθίζεκε (ambivalent),
ακθηζβεηνχκελε (contested), εκη-νξαηή (semi-visible), νηνλεί-αφξαηε (quasi-invisible)
θαη θπξίσο ηελ ελδερνκεληθή «ηνπνζεζία ηεο θνπιηνχξαο» (the location of culture). Πε
απηήλ ηελ πβξηδηθή ηνπνζεζία ηεο θνπιηνχξαο ζχκθσλα κε ηνλ Κπάκπα ιακβάλνπλ
ρψξα κηα ζεηξά απφ δηαδηθαζίεο φπσο: «παξνπζίαζε-αλαγλψξηζε» (presentation-
recognition), «κεηάθξαζε» (place of translation), «δηάινγνο-αληαιιαγή-εξκελεία»,
«κεηαζηξνθή» (subvert), «θακνπθιάδ» (camouflage), «αλαηνπνζέηεζε» (relocation)
θαη «επαλεγγξαθή» (reinscription).

Ζ έλλνηα ηεο πβξηδηθφηεηαο ηα ρξφληα πνπ ζα αθνινπζήζνπλ ζα πηνζεηεζεί απφ πιήζνο

κειεηεηψλ (Brah and Cννmbes, 2000∙ Gilroy 1993∙ Hebdige, 1987∙ Jeater, 1992∙
Lazarus, 1999∙ Sharma and Sharma 1997) θαη αξθεηνί λένη φξνη έρνπλ πξνηαζεί ζηελ
πξνζπάζεηα λα απνηππσζνχλ νη δηαδηθαζίεο πνιηηηζκηθήο πβξηδνπνίεζεο.
Σαξαθηεξηζηηθνί είλαη νη φξνη «εκπνιηηηζκφο» (transculturation) ν νπνίνο αλαθέξεηαη
ζηελ αλάκεημε ηεο θπξίαξρεο θαη ηεο ππνηεινχο θνπιηνχξαο, παξφκνηνο φξνο είλαη ε
«θξενινπνίεζε» (creolization) γηα λα πεξηγξάςεη ηελ επηκεημία κεηαμχ ησλ απνίθσλ θαη
ησλ γεγελψλ, ε «λνκαδνπνίεζε» (nomadization) πνπ επηδηψθεη λα θαηαδείμεη ηελ
απνζηαζεξνπνίεζε ησλ ηαπηνηήησλ, είηε κεηαθνξηθά είηε σο απνηέιεζκα ηεο
κεηαλάζηεπζεο. Δπίζεο αξθεηνί φξνη αθνξνχλ ηηο γεσγξαθηθέο πεξηνρέο ζηηο νπνίεο
ιακβάλεη ρψξα ε αλάκεημε θαη ε πβξηδηθφηεηα, φπσο: «νξηαθφο ρψξνο» (liminal
space), «εηεξνηνπία» (heterotνpia), «ζπλνξηαθφο ρψξνο ή ζπλνξνρψξεο»
(borderlands) θαη «ηξίηνο ρψξνο» (third space) (Knox and Pinch, 2009[2006]: 104).

77
2.5.3 Μεηαπνηθηαθή δηαζεκαηηθφηεηα θαη δηαιεθηηθή

Πηε ζπλέρεηα, ε Γθαγηάηξη Ρζαθξαβφξηη Ππίβαθ (Gayatri Chakravorty Spivak)

μεπεξλψληαο ηελ ακθηζεκία ηνπ Κπάκπα γηα ηελ νξζή ρξήζε ηνπ φξνπ ηεο δηαιεθηηθήο
εκκέλεη κε ζαθήλεηα ζηε καξμηθή δηαιεθηηθή (Levenberg, 2011).

Ζ Ππίβαθ ζην έξγν ηεο αλαδεηθλχεη ηε ζεκαληηθφηεηα ηεο δηαιεθηηθήο κεηαμχ

θεθαιαίνπ, θχινπ, εζλφηεηαο θαη θνπιηνχξαο θαη απνκαθξχλεηαη ηφζν απφ ηηο
πξνζεγγίζεηο ησλ Φξαληο Φαλφλ θαη Έληνπαξλη Παΐλη, φπσο επίζεο απνζηαζηνπνηείηαη
απφ ηηο «κειέηεο ησλ ππνδεέζηεξσλ». Ππγθεξηκέλα ε θξηηηθή ηεο Ππίβαθ ζηνπο
κειεηεηέο ηνπ ππνδεέζηεξνπ εζηηάδεηαη ζε ηξία ζεκεία15. Ξξψηνλ, ηζρπξίδεηαη φηη ην
«ππνδεέζηεξν» απνηειεί κηα θαζνιηθεπηηθή θαη νκνγελνπνηεηηθή θαηεγνξία πνπ
ζπζθνηίδεη ηηο εζσηεξηθέο δηαθνξέο, αληηζέησο ζηελ αλάιπζή ηεο αλαγλσξίδεη φηη κέζα
ζην «ππνδεέζηεξν» ππάξρνπλ πνιιά «ζησπειά ππνδεέζηεξα» (Spivak, 1990: 31).
Γεχηεξνλ, ππνζηεξίδεη φηη ε ξεηνξηθή ηνπ «ππνδεέζηεξνπ» ζπκαηνπνηεί ηα ππνθείκελα
θαζψο ηα νλνκαηίδεη σο ππνδεέζηεξα θαη ηα εληάζζεη ζε δίπνια «θαηψηεξεο θαη
αλψηεξεο βαζκίδαο». Ρξίηνλ, ε Ππίβαθ θαηεγνξεί ηνπο κειεηεηέο ηνπ ππνδεέζηεξνπ φηη
δηαηξνχλ θαη δηαρσξίδνπλ ζε μερσξηζηέο ζθαίξεο ηελ θνπιηνχξα, ηελ νηθνλνκία, ηελ
εζλφηεηα θαη ηαπηφρξνλα ππνβαζκίδνπλ ην δήηεκα ηνπ θχινπ16 (Young, 2003[2001]:
509). Δλ ηέιεη ε Ππίβαθ ππνζηεξίδεη φηη «φζεο θαη φζνη πθίζηαληαη δηαθξίζεηο δελ ζα
πξέπεη λα απνθαινχληαη σο ππνδεέζηεξνη» (De Kock, 1992).

Κέζα απφ ηελ παξαπάλσ θξηηηθή ε Ππίβαθ (1990, 1999, 2003) ζπλνκηιψληαο κε ηηο πην
πξφζθαηεο πξνζεγγίζεηο πεξί δηαζεκαηηθφηεηαο, επηδηψθεη λα επαλαθέξεη ηε δηαιεθηηθή
κε δηαζεκαηηθφ ηξφπν εμεηάδνληαο ην θχιν, ηελ ηάμε, ηελ εζλφηεηα, ηελ θνπιηνχξα,
ηα πνηθίια πξνλφκηα θαη ζπζηήκαηα δηαθξίζεσλ, ηα νπνία ηα πξνζεγγίδεη σο
δηαζηαπξσλφκελα, ζε κηα εληαία νιφηεηα. Δπίζεο ε Ππίβαθ (1988, 2003) δελ
θαηαθάζθεη ζηελ ηαπηφηεηα ησλ παξαπάλσ θαηεγνξηψλ θαη αληηηίζεηαη φπσο θαη ν
Κπάκπα ζηα δηρνηνκηθά δίπνια ππνδεέζηεξνο-θπξίαξρνο, Γχζε-Αλαηνιή, Βνξξάο-
Λφηνο, πξψηνο θφζκνο-ηξίηνο θφζκνο, απνηθηνθξάηεο-απνηθηνθξαηνχκελνο, ηζαγεληθή
θνπιηνχξα-μέλε θνπιηνχξα. Ζ Ππίβαθ κέζα απφ ην έξγν ηεο ελδηαθέξεηαη λα αλαδείμεη
ην κεηαπνηθηαθφ ππνθείκελν σο εθείλν ην θνξέα πνπ δηαζρίδεη ηα ζχλνξα ησλ
δνκεκέλσλ ηαμηλνκήζεσλ θαη θαηεγνξηψλ θαη απνζηαζεξνπνηεί ηηο ζπζηεκηθέο ή
δνκεκέλεο ηαπηφηεηέο ηνπ. Δπνκέλσο ε Ππίβαθ βξίζθεηαη πην θνληά θαη εκπινπηίδεη ηε
ιεγφκελε «ελδνθαηεγνξηθή πξνζέγγηζε» ηεο δηαζεκαηηθφηεηαο, ζχκθσλα κε ηελ νπνία
νη θαηεγνξίεο απνηεινχλ ακθίζεκα πεξάζκαηα-θαηψθιηα, θαζψο εληφο ηνπο
ελππάξρνπλ παξάγσγεο δηαηξέζεηο, θαηαπηέζεηο, πξνλφκηα θαη ηεξαξρίεο.

Ππκπεξαζκαηηθά, νη κεηαπνηθηαθέο πξνζεγγίζεηο φπσο έρνπλ εμειηρζεί θπξίσο κέζα απφ

ηε ζθέςε ηνπ Σφκη Κπάκπα θαη ηεο Γθαγηάηξη Ρζαθξαβφξηη Ππίβαθ, νη νπνίεο

15
Αλαιπηηθά ε θξηηηθή ηεο Ππίβαθ ζηνπο κειεηεηέο ηνπ ππνδεέζηεξνπ αλαπηχζεηαη ζην δηάζεκν άξζξν
ηεο «Κπνξεί ην ΢πνδεέζηεξν λα Κηιήζεη;» (Can the Can the Subaltern Speak?).
16
Ξαξφκνηεο ηνπνζεηήζεηο έρνπλ αλαπηχμεη νη Θακάια Βηζηζβάξαλ (Kamala Visweswaran, 1996),
Άληνπαλεη Κπέξηνλ (Antoinette Burton, 1994), Σέιελ Θάιαγνπετ (Helen Callaway, 1987), Θνπκάξη
Ρδατγνχξληηλα (Kumari Jayawardena, 1995), Θιεξ Κίηζγθιετ (Clare Midgley, 1998), Ονλ Γνπέξ (Vron
Ware, 1996), νη νπνίεο έζεζαλ ην εξψηεκα «θαηά πφζν ε απνηθηνθξαηία θαη νη ζηξαηεγηθέο ηνπ
αληηαπνηθηαθνχ θηλήκαηνο ήηαλ θαη νη ίδηεο έκθπιεο θαη ζε πνην βαζκφ ακθηζβεηήζεθαλ θαη
ηξνπνπνηήζεθαλ απφ ελαιιαθηηθέο πξαθηηθέο θαη δηαθνξεηηθά έκθπιεο ηζηνξίεο» (Young, 2003[2001]:
513).

78
ζπλνκίιεζαλ θαη ακθηζβήηεζαλ ηηο πξνεγνχκελεο δνκηζηηθέο θαη αληηδηαιεθηηθέο
πξνζεγγίζεηο ησλ ζηνραζηψλ ησλ «ππνδεέζηεξσλ», ζπλεηζθέξνπλ ζεκαληηθά ζηελ
επαλαθνξά ηεο δηαιεθηηθήο, απεγθισβηζκέλεο απηή ηε θνξά απφ ηηο ζηξεβιψζεηο ηνπ
παξειζφληνο, σο θξίζηκε κεζνδνινγηθή πξνζέγγηζε. Νη Κπάκπα θαη Ππίβαθ θαζψο θαη
αξθεηνί ζχγρξνλνη ζηνραζηέο (Bacchetta and Falquet, 2012∙ Chakrabarty, 2000∙
Ramasubramanian, 2011∙ Sarangi, 2007) επέθηεηλαλ ηε βαζηθή κεηαπνηθηαθή αληίιεςε
πνπ αληηηίζεηαη ζηελ έλλνηα ηεο «απζεληηθφηεηαο», ηελ ηδέα φηη ππάξρεη θάπνηα
αλψηεξε, βαζηθή, θαζαξή θαη ζεκειηψδεο θνπιηνχξα θαη αληίζηνηρα φηη ππάξρνπλ
θαηνπηξηθά ππνδεέζηεξεο, θαηψηεξεο θνπιηνχξεο, θχια, ηάμεηο. Νη θνπιηνχξεο
ζχκθσλα κε ηνπο παξαπάλσ ζηνραζηέο είλαη αλαπφθεπθηα ακθίζεκα κε πξνβιέςηκα
«πβξηδηθά κείγκαηα» (Knox and Pinch, 2009: 104). Απηή ε αληίιεςε πξνηξέπεη ζηε
δηαιεθηηθή ζεψξεζε φισλ ησλ θαηεγνξηψλ φπσο ηνπ θχινπ, ηεο ηάμεο, ηνπ έζλνπο σο
αλνηρηέο θαηεγνξίεο ζε θίλεζε (Bhabha, 1994∙ Spivak, 2003).

79
2.6 Αλνηρηή δηαζεκαηηθή δηαιεθηηθή κέζνδνο

Κέζα απφ ηελ παξνπζίαζε ηεο δηαδξνκήο ηεο δηαιεθηηθήο ζθέςεο θαη ηεο εμέηαζεο ησλ
δηαθνξεηηθψλ ζεσξήζεσλ, θξηηηθψλ θαη αλαζεσξήζεσλ, ηζρπξίδνκαη φηη ζήκεξα είλαη
θξίζηκε ε επηζηξνθή ηεο δηαιεθηηθήο σο θξηηηθήο αλαιπηηθήο κεζφδνπ. Πην εγρείξεκα
απηφ ζεσξψ φηη ζα πξέπεη λα ιεθζεί ππφςε ηφζν ε θξηηηθή απέλαληη ζηνλ ηζηνξηθφ
πιηζκφ, φζν θπξίσο ν εκπινπηηζκφο ηεο δηαιεθηηθήο ζθέςεο απφ ηηο πξφζθαηεο
κεηαπνηθηαθέο θαη δηαζεκαηηθέο πξνζεγγίζεηο.

Κε βάζε ηελ παξνπζίαζε ηεο δηαδξνκήο ηεο δηαιεθηηθήο ζθέςεο, ε κέζνδνο πνπ
επηιέγσ λα αθνινπζήζσ εκπλέεηαη απφ ην ηελ ελλνηνιφγεζε ηεο αλνηρηήο (αξλεηηθήο)
δηαιεθηηθήο ηνπ αλνηρηνχ καξμηζκνχ, ιακβάλνληαο ππφςε ηφζν ηελ εζηίαζε ζηνπο
θνηλσληθνχο αγψλεο, θαη ηα δξψληα ππνθείκελα, ηα νπνία ζέηεη ζην επίθεληξν ε
πξνζέγγηζε ηνπ απηφλνκνπ καξμηζκνχ φζν θαη ηε ζπζηεκαηηθή αλάιπζε ηεο ινγηθήο
ηνπ λένπ ρεγθειηαλνχ καξμηζκνχ (ζπζηεκαηηθήο δηαιεθηηθήο). Πην εγρείξεκα απηφ
εκπλένκαη, επίζεο, απφ ηηο δηαιεθηηθέο δηαζεκαηηθέο πξνζεγγίζεηο πνπ εζηηάδνπλ ζηε
δηαζηαχξσζε, δηαπινθή θαη δηάζιαζε-πεξίζιαζε ησλ πνιιαπιψλ ζπζηεκάησλ
εμνπζίαο, θαηαπίεζεο θαη δηαθξίζεσλ φπσο ν ξαηζηζκφο, ν ζεμηζκφο, ηα ηαμηθά
πξνλφκηα θαη ε ηαμηθή δηαζηξσκάησζε, ε μελνθνβία, ε νκνθνβία, ε ηξαλζνθνβία, ν
εζλνηηζκφο, ε ζξεζθεπηηθή κηζαιινδνμία, θηι. Ρέινο, εκπλένκαη απφ ηηο κεηαπνηθηαθέο
πξνζεγγίζεηο ησλ ηειεπηαίσλ εηψλ πνπ αλαδεηνχλ ηηο δηαδηθαζίεο πβξηδνπνίεζεο θαη
ηηο ππεξβάζεηο ησλ δηρνηνκηθψλ δηαηξέζεσλ θαη θαηνπηξηθψλ αληηζέζεσλ ηνπ
απνηθηνθξαηηθνχ δπηηθνχ ιφγνπ ζε Γχζε-Αλαηνιή, Βνξξάο-Λφηνο, θέληξν-πεξηθέξεηα,
πξψηνο θφζκνο-ηξίηνο θφζκνο, άιινο (ή ππνδεέζηεξνο)-θπξίαξρνο, ιεπθφο-έγρξσκνο,
Άξαβαο-Σξηζηηαλφο, παξειζφλ-παξφλ, παξάδνζε-κνληέξλν, ηζαγεληθή θνπιηνχξα-μέλε
θνπιηνχξα θηι.

Νη δηαιεθηηθέο θαηεγνξίεο πνπ ζα ρξεζηκνπνηήζσ αθνξνχλ ηε ζπγθξφηεζε θαη

απνζπγθξφηεζε ηνπ Θνηλσληθνχ Σψξνπ, σο ελφηεηα ηνπ Φπζηθνχ Σψξνπ κε ηνλ Ρξφπν
Δπηθνηλσλίαο ησλ Θνηλσληθψλ Πρέζεσλ θαη Θνηλσληθψλ Γπλάκεσλ θαη ηηο Θνηλφηεηεο
ησλ Θνηλσληθψλ ΢πνθεηκέλσλ.17 Νη παξαπάλσ ζρέζεηο γίλνληαη αληηιεπηέο σο αλνηρηέο
αιιειεπηδξάζεηο ζε θίλεζε, νη νπνίεο κέζα απφ δηαζεκαηηθέο θαη πνξψδεηο δηαδηθαζίεο
πβξηδηζκνχ δηαξθψο κεηαζρεκαηίδνληαη θαη κεηακνξθψλνληαη αξζξψλνληαο έλα εληαίν
ζχλνιν. Γελ πξφθεηηαη σζηφζν γηα κηα άθξηηε θαηάθαζε ζηε ζπκπαγή ρεγθειηαλή
πεξηνρή ηεο ηδεαιηζηηθήο Νιφηεηαο, ζε έλα θιεηζηφ λνεηηθφ ζχζηεκα, ζε έλα γξακκηθφ
εζραηνινγηθφ ζπλερέο θαη νχηε γηα κηα ζηείξα θαηάθαζε ζηνλ θνξκαιηζκφ ηνπ λένπ
ρεγθειηαλνχ καξμηζκνχ (ζπζηεκαηηθήο δηαιεθηηθήο) θαη ησλ κεηαδνκηζηηθψλ
πξνζεγγίζεσλ. Ζ δηαιεθηηθή πξνζέγγηζε πνπ αθνινπζψ αληηιακβάλεηαη ηηο δηεξγαζίεο
ζπγθξφηεζεο θαη απνζπγθξφηεζεο ηνπ θνηλσληθνχ ρψξνπ σο αλνηρηέο, ξεπζηέο θαη
επάισηεο δηαδηθαζίεο, δηαξθψο αλεξεκέλεο θαη ζπζηεκαηηθά ππνθείκελεο,
δηαηεξεκέλεο ζηνπο θάζε θνξά ζπγθεθξηκέλνπο ηζηνξηθνχο θνηλσληθνχο
αληαγσληζκνχο, ζε δηεξσηήζεηο, ακθηζβεηήζεηο θαη κεηαζρεκαηηζκνχο.

Κε βάζε ην παξαπάλσ ελλνηνινγηθφ πιαίζην, εμεηάδεηαη ε δηαιεθηηθή άξζξσζε ηνπ

Θνηλνχ Σψξνπ κε ην Θεθάιαην, ην Φχιν, ην Έζλνο, ηνλ Ξνιηηηζκφ, θαζψο θαη κε ηα

17
Αλαιπηηθή παξνπζίαζε ησλ ελλνηψλ ηνπ Θνηλσληθνχ Σψξνπ, ηνπ Φπζηθνχ Σψξνπ ησλ Θνηλψλ
Ξφξσλ, ηνπ Ρξφπνπ Δπηθνηλσλίαο, ηεο Θνηλφηεηαο θαη ηεο πξαμηαθήο ηνπο πξνζέγγηζεο γίλεηαη ζην
θεθάιαην 5. «Θνηλφο Σψξνο θαη Ξεξηθξάμεηο».

80
πνηθίια ζπζηήκαηα δηαθξίζεσλ, πξνλνκίσλ θαη θαηαπίεζεο. Υζηφζν ηα παξαπάλσ δελ
αληηκεησπίδνληαη απιψο αζξνηζηηθά ή αληηζεηηθά, σο κηα εμσηεξηθή ζχλζεζε, σο έλα
αζχλδεην παδι απφ παξάιιεια, αλεμάξηεηα ή θαη αληηζεηηθά ζπζηήκαηα, δνκέο θαη
ηαπηφηεηεο, αιιά κειεηψληαη ζε κηα εληαία νιφηεηα, ζηελ νπνία ην θάζε έλα ζχζηεκα,
ζεσξνχκελν σο θνηλσληθφ ζχζηεκα, πεξηπιέθεηαη, δηαπιέθεηαη, δηαζιάηαη θαη
αλαπαξάγεηαη κέζα απφ ηα ππφινηπα, δηακνξθψλνληαο δηαξθψο πξσηφηππεο θαη λέεο
πβξηδηθέο θαηεγνξίεο, δηαδηθαζίεο θαη θνηλσληθά ζπζηήκαηα. Δπηπιένλ, ε θάζε κηα απφ
ηηο παξαπάλσ θαηεγνξίεο γίλεηαη αληηιεπηή σο ηξφπνο επηθνηλσλίαο ηνπ θάζε
θνηλσληθνχ ζπζηήκαηνο, θαη ζεσξείηαη φηη φηαλ εμεηάδεηαη κεκνλσκέλα είλαη ειιηπήο
θαη επεηζνδηαθή, ελψ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα δελ είλαη πεπεξαζκέλε αιιά δηαξθψο
εμειίζζεηαη, θηλείηαη, εκπινπηίδεηαη, αλαηξείηαη θαη αλαπαξάγεηαη κέζα απφ ηηο
πνιιαπιέο αιιειεπηδξάζεηο, δηαζηαπξψζεηο θαη ζπκπιέμεηο ηεο κε άιιεο θαηεγνξίεο.
Θαη‘ απηφλ ηνλ ηξφπν ζπγθξνηείηαη κηα εληαία νιφηεηα, αλνηρηή σζηφζν, εληφο ηεο
νπνίαο ζπλαληηνχληαη θαη ζπγθξνχνληαη δηαιεθηηθά ε Ινγηθή ηνπ Θνηλνχ κε ηε Ινγηθή
ηεο Ξεξίθξαμεο, αιιεινηξνθνδνηνχληαη, αιιειναλαηξνχληαη ζε έλα εληαίν ππαξθηφ
ζπγθεθξηκέλν Σψξν. Υο εθ ηνχηνπ ε νιφηεηα δελ πξνζεγγίδεηαη σο νη θιεηζηέο
θαπηηαιηζηηθέο, έκθπιεο, ελζνηηθέο, πνιηηηζκηθέο θνηλσληθέο ζρέζεηο αιιά σο ε
άξζξσζε ησλ πνιιαπιψλ ηξφπσλ επηθνηλσλίαο, πξάμεσλ επηθνηλσλίαο θαη ζρέζεσλ
επηθνηλσλίαο εληφο, ελαληίνλ θαη πέξαλ ηνπ θεθαιαίνπ, ηεο παηξηαξρίαο, ηνπ
εζληθηζκνχ, ηνπ ξαηζηζκνχ. Ππλεπψο ε πξνηεηλφκελε ζεψξεζε ηεο νιφηεηαο δελ ηελ
εμεηάδεη σο έλα θιεηζηφ γεσκεηξηθφ ηφπν ηα φξηα ηνπ νπνίνπ ηαπηίδνληαη κε κηα
νπζηνθξαηηθή-νληνινγηθή πξνζέγγηζε, αιιά πξφθεηηαη γηα έλα δηαζεκαηηθφ αλνηρηφ
δηαιεθηηθφ αξρηπέιαγνο πνπ δηαξθψο δνθηκάδεηαη απφ ηηο αξλήζεηο, ηηο επηθνχξεηεο
ελδερνκεληθέο παξεθθιίλνπζεο θηλήζεηο, απφ ηε κε πξνζαξκνγή, απφ ηελ άξλεζε ηεο
αλαγθαηφηεηαο θαη ηαπηφρξνλα απφ ηηο πξάμεηο ηεο ζπλάληεζεο θαη δηαζηαχξσζεο,
ρσξίο σζηφζν λα αλαδεηάηαη έλα αζθαιέο ηέινο νχηε κηα απάλεκε εηεξνηνπία.

Ζ ζέζε απφ ηελ νπνία εθθηλψ αληηιακβάλεηαη ην Θνηλφ σο θνηλφ ηξφπν επηθνηλσλίαο θαη
αληίζηνηρα ηελ Ξεξίθξαμε, σο θνηλσληθή ζρέζε ηδηνθηεζίαο, πνπ ζεκαίλεη σο ζρέζε
αλζξψπνπ πξνο άλζξσπν θαη φρη σο ζρέζε αλζξψπνπ πξνο αληηθείκελν (Θσηζάθεο,
2016: 21). Ππγθεθξηκέλα ε πεξίθξαμε είλαη ε θνηλσληθή ζρέζε απνθιεηζκνχ,
απνζπγθξφηεζεο ηνπ θνηλσληθνχ ππνθεηκέλνπ θαη εθπξαγκαηηζκνχ ηνπ πξνζψπνπ. Υο
εθ ηνχηνπ ε πεξίθξαμε σο θνηλσληθή ζρέζε έρεη δηαξθψο αλάγθε ηελ αμηνπνίεζε θαη
ηνλ ζθεηεξηζκφ ηνπ ηξφπνπ επηθνηλσλίαο ηνπ θνηλνχ ρψξνπ, δειαδή βξίζθεηαη ζε κηα
εκκελή θίλεζε εληφο-ελαληίνλ-θαη-πέξαλ ηνπ θνηλνχ. Αληίζηνηρα ην θνηλφ σο
θνηλσληθφο ρψξνο θαη σο δπλαηφηεηα αλαηξνπήο ησλ ζρέζεσλ εθπξαγκαηηζκνχ θηλείηαη
θαη απηφ εκκελψο-δηαξθψο εληφο-ελαληίνλ-θαη-πέξαλ ησλ πεξηθξάμεσλ. Ζ ζχγθξνπζε
δελ είλαη αλαπφθεπθηε αιιά ελδερνκεληθή θαη σο εθ ηνχηνπ παξνπζηάδεη ζπλέρεηεο θαη
αζπλέρεηεο, εζσηεξηθέο αληηζέζεηο, πβξηδηζκνχο, ππθλψκαηα θαη αξαηψκαηα.

Δπηπιένλ ζεσξψ φηη ε δηαιεθηηθή κέζνδνο είλαη θξίζηκε γηα ηελ θαηαλφεζε ησλ
πξαγκαηηθψλ θηλήζεσλ, πξάμεσλ θαη ηξφπσλ επηθνηλσλίαο ησλ ίδησλ ησλ ππνθεηκέλσλ,
πνπ κέζα απφ δηεξγαζίεο πξαγκάησζεο ησλ θνηλσληθψλ ηνπο ζρέζεσλ ζπγθξνηνχληαη
ζε πξφζσπα θαη αληίζηξνθα κέζα απφ δηεξγαζίεο αλαηξνπήο ησλ θνηλσληθψλ ηνπο
ζρέζεσλ απνζπγθξνηνχληαη θαη εθπξαγκαηίδνληαη. Υζηφζν o εθπξαγκαηηζκφο ζχκθσλα
κε ηνλ Θσηζάθε (2014b: 8) δελ είλαη θαηάζηαζε ηνπ πξνζψπνπ. «Δίλαη κηα θίλεζε ζηε
δπλακηθή ηεο ζπγθξφηεζεο θαη απνζπγθξφηεζεο ηνπ πξνζψπνπ. Πε απηφ, άιισζηε,
νθείιεηαη θαη ε δπλαηφηεηα αλαηξνπήο ησλ ζρέζεσλ εθπξαγκαηηζκνχ: ζην φηη ε
ειεπζεξία ηνπ πξνζψπνπ δελ κεδελίδεηαη». Νη παξαπάλσ δηαιεθηηθέο δηεξγαζίεο

81
ζπκβαίλνπλ ζηνλ θνηλσληθφ ρψξν, είλαη δπλακηθέο θαη φπσο ζα αλαπηπρζεί ζηα
επφκελα θεθάιαηα είλαη ηδηαίηεξα θξίζηκεο ζην ζεκεξηλφ πεξηβάιινλ ηεο θξίζεο.

Δπνκέλσο ε πξνηεηλφκελε αλνηρηή δηαζεκαηηθή δηαιεθηηθή κέζνδνο απνκαθξχλεηαη απφ

ην δίπνιν «δνκή» (structure) ή «θνξέαο δξάζεο» (agency)18 φπσο αλαπηχρζεθε απφ
ηηο δνκηζηηθέο θαη κεηαδνκηζηηθέο πξνζεγγίζεηο αληίζηνηρα, θαη επηιέγσ λα αθνινπζήζσ
ηε δηαιεθηηθή ζρεζηαθή πξαμηαθή πξνζέγγηζε φπσο έρεη αλαπηπρζεί απφ ηνλ Γεκήηξε
Θσηζάθε θαη αλαιπηηθά παξνπζηάδεηαη ζην θεθάιαην 5 «Θνηλφο Σψξνο θαη
Ξεξηθξάμεηο». Ραπηφρξνλα ε κέζνδνο πνπ αθνινπζψ ελλνηνινγεί ηνλ θνηλσληθφ ρψξν
ηνπ Θνηλνχ σο ζπγθεθξηκέλν, αλνηρηφ, ελδερνκεληθφ θαη θπξίσο σο πεδίν ηξφπσλ
επηθνηλσλίαο, ζρέζεσλ επηθνηλσλίαο θαη πξάμεσλ επηθνηλσλίαο, ζηνλ νπνίν ηειηθά φια
κπνξνχλ λα ζπκβνχλ.

18
Νη πξνζεγγίζεηο πνπ εζηηάδνπλ ζηνπο ιεγφκελνπο «θνξείο δξάζεηο» επηδηψθνπλ λα αλαδείμνπλ ηηο
δηαδηθαζίεο ππνθεηκελνπνίεζεο, ηηο πνιιαπιέο ηαπηφηεηεο ή αληη-ηαπηφηεηεο, ηηο δηαθνξέο, ηελ
απηφλνκε δχλακε ησλ ππνθεηκέλσλ, ηελ ελδερνκεληθφηεηα αιιαγήο ησλ δνκψλ. Απφ ηελ άιιε ε
ζηξνπθηνπξαιηζηηθή-δνκηζηηθή ζεψξεζε πξνηάζζεη ηελ πξνηεξαηφηεηα ησλ «δνκψλ» έλαληη ησλ
«θνξέσλ δξάζεο». Νη θνξείο δξάζεηο γίλνληαη αληηιεπηνί σο θνξείο αληηθεηκεληθψλ δνκψλ επί ησλ
νπνίσλ δελ αζθνχλ παξά ειάρηζηε επηξξνή. Κέζα ζε έλα ηέηνην πιαίζην νη δνκέο φπσο ην θξάηνο θαη ηα
δηάθνξα ζπζηήκαηα εμνπζίαο (θχιν, έζλνο/εζλφηεηα, ηάμε, θνπιηνχξα) γίλνληαη αληηιεπηά σο δνκηθά
ζπζηήκαηα ησλ νπνίσλ ε κνξθή θαη ε ιεηηνπξγία θαζνξίδνληαη θαη αλαπαξάγνληαη αλεμάξηεηα απφ ηηο
επηδηψμεηο, ηα θίλεηξα θαη ηηο πξνζέζεηο ησλ δξψλησλ ππνθεηκέλσλ. Απέλαληη ζηα δπν παξαπάλσ
ξεχκαηα ζθέςεο ηα ηειεπηαία ρξφληα έρνπλ αλαδπζεί πξνζεγγίζεηο, νη νπνίεο επηδηψθνπλ λα
επαλαθέξνπλ ηε δηαιεθηηθή θαη πξνηάζζνληαο ηε ζρεζηαθή πξνζέγγηζε ζέηνπλ σο ζηφρν ηελ ππέξβαζε
ηνπ δηρνηνκηθνχ δηπφινπ «δνκή» έλαληη «θνξέαο δξάζεο». Απφ ηηο πξνζεγγίζεηο πνπ έρνπλ
παξνπζηαζηεί ζην παξφλ θεθάιαην είλαη θαλεξφ φηη απηέο πνπ βξίζθνληαη εληφο ή θνληά ζηε παξάδνζε
ησλ «δνκψλ» είλαη ε «ζπζηεκαηηθή δηαιεθηηθή», ην «δεχηεξν θεκηληζηηθφ ξεχκα», ε «δηαθαηεγνξηθή,
(ή αιιηψο θαηεγνξηθή) δηαζεκαηηθή πξνζέγγηζε» θαη ε κεηαπνηθηαθή πνιηηηζκηθή πξνζέγγηζε γηα ηνλ
«νξηεληαιηζκφ» ηνπ Έληνπαξλη Παΐλη. Απφ ηελ άιιε νη κεηαδνκηζηηθέο πξνζεγγίζεηο πνπ εζηηάδνπλ
ζηνπο «θνξείο δξάζεηο» είλαη ν «απηφλνκνο καξμηζκφο», ην «ηξίην θεκηληζηηθφ ξεχκα», ε
«αληηθαηεγνξηθή δηαζεκαηηθή πξνζέγγηζε» θαη νη κεηαπνηθηαθέο κειέηεο ησλ «ππνδεέζηεξσλ».
Απνκαθξπλφκελεο απφ ην δίπνιν «δνκή» ή «θνξέαο δξάζεο» θαη ηνπνζεηψληαο ηε δηαιεθηηθή ζρεζηαθή
πξνζέγγηζε ζην επίθεληξν έρνπλ αλαδπζεί ηα ηειεπηαία ρξφληα νη πξνζεγγίζεηο ηνπ «αλνηρηνχ
καξμηζκνχ», ε «ελδνθαηεγνξηθή δηαζεκαηηθή πξνζέγγηζε» θαη νη πξφζθαηεο κεηαπνηθηαθέο πνιηηηζκηθέο
πξνζεγγίζεηο κε πην ραξαθηεξηζηηθέο ηηο πεξηπηψζεηο ηνπ Σφκη Κπάκπα θαη ηεο Γθαγηάηξη Ππίβαθ.

82
Μέξνο Α: Πξνζεγγίζεηο γηα
ηα θνηλά θαη ηηο πεξηθξάμεηο

83
84
3. Θεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο
ππέξ ησλ πεξηθξάμεσλ

85
86
3.1 Γηαιεθηηθή νξηνζέηεζε ησλ πξνζεγγίζεσλ ζρεηηθά κε ηα
θνηλά

Ρα ραξαθηεξηζηηθά, νη νξηζκνί θαη νη ηχπνη ησλ θνηλψλ θαζνξίδνληαη θάζε θνξά απφ
ηνπο ζπγθεθξηκέλνπο θνηλσληθνχο αληαγσληζκνχο φπσο απηνί εθθξάδνληαη ζε
ζεσξεηηθφ θαη πξαθηηθφ επίπεδν. Ζ δηακάρε γχξσ απφ ηα θνηλά εθθξάδεηαη ηηο
ηειεπηαίεο δεθαεηίεο γχξσ απφ δπν βαζηθέο νκάδεο πξνζεγγίζεσλ ηηο νπνίεο νλνκάδσ
σο εμήο:

α) πξνζεγγίζεηο ππέξ ησλ πεξηθξάμεσλ

β) πξνζεγγίζεηο γηα ηνλ θνκκνπληζκφ ησλ θνηλψλ

Νη πξψηεο ππνζηεξίδνπλ θαη κειεηνχλ ηηο ιεγφκελεο «πεξηθξάμεηο» θαη

αληηιακβάλνληαη ηα θνηλά θπξίσο σο ηνπο απνθαινχκελνπο «πιηθνχο» θαη «άπινπο»
πφξνπο γηα νηθνλνκηθή εθκεηάιιεπζε. Νη πξνζεγγίζεηο απηέο ππνζηεξίδνπλ ηελ
ηδησηηθνπνίεζε, είηε κε ηε κνξθή ηεο αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο, είηε ηεο θξαηηθήο, είηε ηεο
ζπιινγηθήο, θαζψο θαη ηελ εκπνξηθή εθκεηάιιεπζε ησλ ιεγφκελσλ «θνηλψλ πφξσλ».
Ππλεπψο, κε έλαλ αληηδηαιεθηηθφ ηξφπν, νη πξνζεγγίζεηο ππέξ ησλ πεξηθξάμεσλ
εζηηάδνπλ είηε ζηνπο θπζηθνχο πφξνπο, ηνπο νπνίνπο κεηαηξέπνπλ ζην ιεγφκελν
«βηνθεθάιαην» πξνο νηθνλνκηθή εθκεηάιιεπζε, είηε εζηηάδνπλ ζην κεκνλσκέλν άηνκν,
ηνπ νπνίνπ ηηο θνηλσληθέο δπλαηφηεηεο θαη ππνθεηκεληθέο ηθαλφηεηεο ηηο κεηαηξέπνπλ
ζε νηθνλνκηθνχο πφξνπο κε ηε κνξθή ηνπ ιεγφκελνπ «αλζξψπηλνπ θεθαιαίνπ»,
«θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ», «πνιηηηζκηθνχ θεθαιαίνπ» θηι. Δπίζεο αληηιακβάλνληαη ηηο
θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ζπγθξνχζεηο σο εμσηεξηθφηεηεο, ηηο νπνίεο ιακβάλνπλ ππφςε
κφλν εληάζζνληάο ηεο ζε κειέηεο «θφζηνπο-νθέινπο». Ππλεπψο νη πξνζεγγίζεηο απηνχ
ηνπ ηχπνπ κπνξνχλ λα ραξαθηεξηζηνχλ σο «πνξνθεληξηθέο» πξνζεγγίζεηο θαζψο
αθελφο αλάγνπλ ην νηθνζχζηεκα θαη ηνπο αλζξψπνπο ζε νηθνλνκηθνχο πφξνπο θαη
αθεηέξνπ απνπζηάδνπλ ή ππνβαζκίδνληαη νη θνηλσληθέο ζρέζεηο, ν ηξφπνο επηθνηλσλίαο,
νη ζρέζεηο επηθνηλσλίαο θαη νη πξάμεηο επηθνηλσλίαο κεηαμχ ησλ ππνθεηκέλσλ. Ν ζηφρνο
ησλ «πνξνθεληξηθψλ» πξνζεγγίζεσλ δελ είλαη άιινο απφ ηελ εκπνξηθή εθκεηάιιεπζε
ησλ «αλζξψπηλσλ ή θπζηθψλ» πφξσλ κε φπνηα απφ ηηο πηζαλέο παξαιιαγέο
θαζεζηψησλ ηδηνθηεζίαο: θξαηηθή-ηδησηηθή-ζπιινγηθή.

Απέλαληη ζηηο παξαπάλσ πξνζεγγίζεηο, κέζα απφ ηε καθξά δηαδξνκή ηεο δηαιεθηηθήο
ζθέςεο, ησλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ θαη αγψλσλ αλαπηχζζεηαη ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο
κηα φιν θαη απμαλφκελε ζπδήηεζε θαη κειέηε απφ πξνζεγγίζεηο πνπ ππνζηεξίδνπλ ηνλ
ιεγφκελν «θνκκνπληζκφ ησλ θνηλψλ». Νη πξνζεγγίζεηο απηέο απνκαθξχλνληαη απφ ην
δίπνιν θξάηνο ή αγνξά θαη εζηηάδνπλ ην ελδηαθέξνλ ηνπο ζηηο ηδηαίηεξεο θνηλσληθέο
ζρέζεηο θαη θνηλσληθέο δπλάκεηο, νη νπνίεο αθελφο δεκηνπξγνχλ θαη θαηαζθεπάδνπλ
δηαξθψο λέα θνηλά θαη ηαπηφρξνλα αληηζηέθνληαη ζηηο θηλήζεηο ησλ πεξηθξάμεσλ θαη
επηδηψθνπλ κε ζπιινγηθνχο θαη κε εκπνξεπκαηηθνχο ηξφπνπο ηελ δεκηνπξγία,
αλάθηεζε θαη απηνδηαρείξηζε ησλ θνηλψλ. Ππλεπψο απηέο νη πξνζεγγίζεηο δελ νξίδνπλ
ηα θνηλά κφλν σο πξνο ηε δηάζηαζε ησλ απνθαινχκελσλ «πιηθψλ ή άπισλ» πφξσλ,
αιιά αλαδεηθλχνπλ ηελ ζεκαζία ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαζψο θαη ησλ θνηλνηήησλ
πνπ κε δηακνηξαζκφ δεκηνπξγνχλ, ζπζηήλνπλ, αλαθηνχλ, απηνδηαρεηξίδνληαη θαη
πξνζηαηεχνπλ ηνπο θνηλνχο πφξνπο. Νη πξνζεγγίζεηο απηέο ζα εμεηαζηνχλ ζην
θεθάιαην 4. «Θεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο γηα ηνλ θνκκνπληζκφ ησλ θνηλψλ».

87
Δπηζηξέθνληαο ζηηο πξνζέγγηζεο πνπ κειεηνχλ θαη ππνζηεξίδνπλ ηελ πεξίθξαμε ησλ
θνηλψλ κπνξνχλ λα γίλεη ε δηάθξηζή ηνπο ζε ηξία είδε:

 Λενθηιειεχζεξεο πξνζεγγίζεηο,
 Ξξνζεγγίζεηο ηεο Θξαηηθήο Οχζκηζεο
 θαη Ξξνζεγγίζεηο ηεο Ππιινγηθήο Γξάζεο

Νη παξαπάλσ ηξεηο θαηεγνξίεο θαίλεηαη εθ πξψηεο φςεσο λα δηαθέξνπλ ή αθφκα θαη

λα ζπγθξνχνληαη κεηαμχ ηνπο θαζψο έρνπλ δηαθνξεηηθέο ζεσξεηηθέο αθεηεξίεο,
πνιηηηθέο θαη εθαξκνγέο. Υζηφζν ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο δελ ζπλαληηφληαη ζε ακηγψο
θαζαξέο κνξθέο, αιιά δηαζηαπξψλνληαη θαη δηαπιέθνληαη κεηαμχ ηνπο, ιεηηνπξγψληαο
παξάιιεια θαη ζπκπιεξσκαηηθά, ππνζηεξίδνληαο ε κία ηελ άιιε ζηνλ θνηλφ ηνπο
ζθνπφ, ν νπνίνο είλαη ε θαηνρχξσζε θαζεζηψησλ ηδηνθηεζίαο (αηνκηθήο, θξαηηθήο,
ζπιινγηθήο) θαη ζηε ζπλέρεηα ε βέιηηζηε εκπνξηθή εθκεηάιιεπζε ησλ ιεγφκελσλ
«θνηλψλ πφξσλ».

Πην θεθάιαην απηφ αξρηθά παξνπζηάδσ ηηο «Λενθηιειεχζεξεο πξνζεγγίζεηο», νη νπνίεο

ππνζηεξίδνπλ ηελ απφδνζε αηνκηθψλ δηθαησκάησλ ηδησηηθήο ηδηνθηεζίαο ζηνπο θνηλνχο
πφξνπο, έπεηηα ηηο πξνζεγγίζεηο ηεο «Θξαηηθήο Οχζκηζεο», νη νπνίεο πξνσζνχλ ηελ
θξαηηθή ηδηνθηεζία ησλ θνηλψλ πφξσλ θαη ζηε ζπλέρεηα ηηο πξνζεγγίζεηο ηεο
«Ππιινγηθήο Γξάζεο», νη νπνίεο δηεθδηθνχλ ηελ απφδνζε δηθαησκάησλ θνηλήο
ηδηνθηεζίαο. Ρέινο δείρλσ πσο νη ηξεηο πξνζεγγίζεηο δηαπιέθνληαη θαη
αιιεινηξνθνδνηνχληαη ηδηαίηεξα ζην πεξηβάιινλ ηεο ζεκεξηλήο θξίζεο.

88
3.2 Νενθηιειεχζεξεο Πξνζεγγίζεηο

Αξρηθά, παξνπζηάδσ νξηζκέλεο βαζηθέο ζεσξεηηθέο αλαθνξέο ηεο λενθηιειεχζεξεο

πξνζέγγηζεο ησλ θνηλψλ φπσο ηε ζεσξία ηεο «ηξαγσδίαο ησλ θνηλψλ» ηνπ Γθάξεη
Σάξληηλ (Garrett Hardin), ηελ «ηπξαλλία ησλ κηθξψλ απνθάζεσλ» ηνπ Άιθξελη Θαλ
(Alfred Kahn) θαη ην «ζεψξεκα» ηνπ Οφλαιλη Θφνπδ (Ronald Coase), νη νπνίεο
νδήγεζαλ ηνπο λενθηιειεχζεξνπο νηθνλνκνιφγνπο ζην λα ηζρπξίδνληαη φηη ν κφλνο
ηξφπνο γηα λα θαιπθζεί ην θφζηνο ρξήζεο ησλ θνηλψλ πφξσλ είλαη λα πεξηθξαρζνχλ
θαη λα ηνπο απνδνζεί θαζεζηψο ηδησηηθήο ηδηνθηεζίαο.

Έπεηηα, παξνπζηάδσ ηηο πξνζεγγίζεηο ηεο θιαζηθήο θηιειεχζεξεο πνιηηηθήο θηινζνθίαο

ζρεηηθά κε ηα ηδησηηθά δηθαηψκαηα ηδηνθηεζίαο, ηελ ειεχζεξε αγνξά, ηελ laissez-faire
νηθνλνκία θαη ηνλ ξφιν ηνπ θξάηνπο φπσο δηαηππψζεθαλ απφ ηνπο Ρφκαο Σνκπο
(Thomas Hobbes), Ρδνλ Ινθ (John Locke), Άληακ Πκηζ (Adam Smith), θ.α.

Πηε ζπλέρεηα, παξνπζηάδσ ηηο βαζηθέο ζεσξεηηθέο θαηεπζχλζεηο ηνπ

λενθηιειεπζεξηζκνχ φπσο δηαηππψζεθαλ αξρηθά απφ ηνπο Φξίληξηρ Σάγηεθ θαη ηελ
Δηαηξεία Κνλ Ξειεξέλ θαη ζηε ζπλέρεηα απφ ηνλ Κίιηνλ Φξίληκαλ θαη ηε Πρνιή ηνπ
Πηθάγνπ (δεθαεηίεο ‗60-‗70) θαη βξήθαλ εθαξκνγή ζηελ Σηιή ηνπ Ξηλνζέη, ζηε Κεγάιε
Βξεηαλία ηεο Θάηζεξ, ζηηο ΖΞΑ ηνπ Οέηγθαλ θαη ζηα Ξξνγξάκκαηα Γνκηθήο
Αλαπξνζαξκνγήο ηεο Ξαγθφζκηαο Ρξάπεδαο θαη ηνπ Γηεζλνχο Λνκηζκαηηθνχ Ρακείνπ ζε
ρψξεο ηεο Αθξηθήο θαη ηεο Ιαηηληθήο Ακεξηθήο ηε δεθαεηία ηνπ ‘80.

Έπεηηα, παξνπζηάδσ ην πέξαζκα ζηνλ παγθφζκην λενθηιειεπζεξηζκφ πνπ αθνινχζεζε

ηελ πηψζε ηνπ ηείρνπο ηνπ Βεξνιίλνπ θαη ηελ θαηάξξεπζε ηνπ αλαηνιηθνχ κπινθ κε
ηελ αλάδπζε πιήζνο παγθφζκησλ ζπκθσληψλ πνπ έρνπλ σο ζηφρν ηελ απειεπζέξσζε
ηεο αγνξάο απφ πξνζηαηεπηηθνχο θξαγκνχο, ηελ απφδνζε θαζεζηψησλ ηδηνθηεζίαο
ζηνπο ιεγφκελνπο «θελνχο ρψξνπο», ηελ πξνζηαζία ησλ ηδησηηθψλ δηθαησκάησλ
ηδηνθηεζίαο θαη ηελ απνξξχζκηζε θαη ειαρηζηνπνίεζε ηεο θξαηηθήο παξέκβαζεο.

Ρέινο, εμεηάδσ ηηο πξφζθαηεο εμειίμεηο ελ κέζσ ηεο ηξέρνπζαο θξίζεο, νη νπνίεο
επαλαπξνζδηνξίδνπλ ηε ζρέζε ηεο νηθνλνκίαο ηεο αγνξάο κε ην θξάηνο θαη επηδηψθνπλ
ηελ εγθφιπσζε θαη πην ελεξγή ζπκκεηνρή ηεο «θνηλσλίαο ησλ ηδησηψλ» κε ηελ
πξνψζεζε ηεο θνηλσληθήο επηρεηξεκαηηθφηεηαο θαη κε ηελ ηαπηφρξνλε αλάδπζε
λενζπληεξεηηθψλ-αθξνδεμηψλ πνιηηηθψλ.

89
3.2.1 Θεσξία ηεο ιεγφκελεο ηξαγσδίαο ησλ θνηλψλ

Νη λενθηιειεχζεξεο πξνζεγγίζεηο έρνπλ σο αλαθνξά ηε ιεγφκελε «ζεσξία ηεο

ηξαγσδίαο ησλ θνηλψλ»19 ηνπ βηνιφγνπ Γθάξεη Σάξληηλ (Garrett Hardin), ν νπνίνο καδί
κε πιήζνο κεηέπεηηα εξεπλεηψλ κειεηψληαο δηάθνξα πεξηβαιινληηθά, θνηλσληθά θαη
πνιηηηθά δεηήκαηα20 ππνζηήξημε ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗60 φηη ζηνπο
απνθαινχκελνπο θνηλνχο πφξνπο ή Ξφξνπο Θνηλήο Γεμακελήο – ΞΘΓ (Common Pool
Resources) ή Ξφξνπο Θνηλήο Ηδηνθηεζίαο - ΞΘΗ (Common Property Resources) αλ
ππάξρεη ειεχζεξε πξφζβαζε θαη έιιεηςε δηθαησκάησλ ηδηνθηεζίαο ηφηε νη ρξήζηεο ηνπο
ζπκπεξηθέξνληαη εγσηζηηθά σο «ειεχζεξνη θαβαιάξεδεο» (free ride), κε ζπλέπεηα λα
ππεξρξεζηκνπνηνχλ ηνπο θνηλνχο πφξνπο κέρξη πνπ ηνπο θαηαζηξέθνπλ νινθιεξσηηθά.

Πηε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία γίλεηαη ε δηάθξηζε κεηαμχ ησλ «Ξφξσλ Θνηλήο Γεμακελήο-
ΞΘΓ» θαη «Ξφξσλ Θνηλήο Ηδηνθηεζίαο-ΞΘΗ» θαζψο ζπρλά νη Ξφξνη Θνηλήο Γεμακελήο
αλήθνπλ ζε θξαηηθέο, πεξηθεξεηαθέο θαη δεκνηηθέο αξρέο αθφκα θαη ζε ηδηψηεο θαη κφλν
φηαλ αλήθνπλ ζε θνηλνηηθέο δνκέο, ηφηε νλνκάδνληαη «Ξφξνη Θνηλήο Ηδηνθηεζίαο-ΞΘΗ»
ή «Θαζεζηψηα Θνηλήο Ηδηνθηεζίαο». Βεβαίσο ππάξρνπλ θαη πεξηπηψζεηο πνπ δελ
πθίζηαηαη ζεζκνζεηεκέλν ηδηνθηεζηαθφ θαζεζηψο θαη ηφηε νλνκάδνληαη «Ξφξνη
Διεχζεξεο Ξξφζβαζεο-ΞΔΞ». Ξξνθαλψο νη πεξηζζφηεξνη πφξνη πξηλ ηνπο απνδνζνχλ
αηνκηθά, ζπιινγηθά ή θξαηηθά ηδηνθηεζηαθά ραξαθηεξηζηηθά αλήθνπλ ζηελ ηειεπηαία
θαηεγνξία ησλ ειεχζεξσλ πφξσλ αλνηρηήο πξφζβαζεο γηα ηελ νπνία επηρεηξεκαηνινγεί
ν Σάξληηλ φηη θηλδπλεχνπλ απφ ηελ ιεγφκελε ηξαγσδία ησλ θνηλψλ.

Ζ ζεσξία ηεο «ηξαγσδίαο ησλ θνηλψλ» ηνπ Σάξληηλ, βαζίζηεθε ζηε ζεσξία ηεο
«ηπξαλλίαο ησλ κηθξψλ απνθάζεσλ» ηνπ Άιθξελη Θαλ (Alfred E. Kahn, 1966),
ζχκθσλα κε ηελ νπνία νη κηθξέο αηνκηθέο απνθάζεηο ζπρλά νδεγνχλ ζε αξλεηηθά
απνηειέζκαηα. Ν Θαλ απφ ηε δεθαεηία ηνπ ‗60 εμέηαζε δηάθνξεο κειέηεο πεξίπησζεο,
ζηηο νπνίεο θξαηηθέο ππεξεζίεο ήηαλ δεκηνγφλεο ιφγσ ηνπ φηη νη θαηαλαισηέο
πξνηηκνχζαλ αηνκηθέο ιχζεηο (π.ρ. ΗΣ απηνθίλεηα έλαληη δεκφζησλ ιεσθνξείσλ ή
ηξέλσλ) θαη ηζρπξίζηεθε φηη νη κηθξέο αηνκηθέο απνθάζεηο νδεγνχλ αλαπφθεπθηα (θαη
ηπξαλληθά) ζηελ θαηαζηξνθή ησλ θεληξηθψλ ζεζκψλ. Κε ηελ ζέζε απηή σο αθεηεξία
έγηλε ν βαζηθφο ζεσξεηηθφο ζεκειησηήο ηεο «ζεσξίαο ηεο απνξξχζκηζεο». Νη απφςεηο
ηνπ εθαξκφζηεθαλ αξρηθά ζην ηνκέα ησλ αεξνκεηαθνξψλ φηαλ αλέιαβε ηε δηεχζπλζε
ηνπ Ππκβνπιίνπ Ξνιηηηθήο Αεξνπνξίαο ησλ ΖΞΑ ην 1978 επί πξνεδξίαο Ρδίκη Θάξηεξ. Ζ

19
Ρν άξζξν «Ζ Ρξαγσδία ησλ Θνηλψλ» (The Tragedy of the Commons) δεκνζηεχζεθε απφ ηνλ Γθάξεη
Σάξληηλ (Garrett Hardin) ην 1968 ζην πεξηνδηθφ Science θαη απφ ηφηε αλζνινγείηαη ζε ηνπιάρηζηνλ 110
βηβιία, είλαη εηεξναλαθνξά ζε 52.000 επηζηεκνληθά άξζξα, αλαθέξεηαη ζε 18.000 βίληεν ζην youtube
θαη ζε πάλσ απφ έλα εθαηνκκχξην απνηειέζκαηα ζηε κεραλή αλαδήηεζεο ηεο google.
20
Ρφζν ν Σάξληηλ ηε δεθαεηία ηνπ ‗60 φζν θαη κεηέπεηηα εξεπλεηέο επηδίσμαλ λα απνδείμνπλ ηε ζεσξία
ηεο ηξαγσδίαο ησλ θνηλψλ βαζηδφκελνη ζε κειέηεο πνπ έρνπλ λα θάλνπλ κε πνηθίια δεηήκαηα, φπσο ην
ιηκφ ζηηο ρψξεο ηεο Παράξαο ηε δεθαεηία ηνπ ‘70 (Picardi and Seiferi, 1977), ηηο θξίζεηο γηα ηα
θαπζφμπια ζηνλ ιεγφκελν «Ρξίην Θφζκν» (Norman, 1984∙ Thompson, 1977), ηελ φμηλε βξνρή (Wilson,
1985), ηελ νξγάλσζε ηεο εθθιεζίαο ησλ Κνξκφλσλ (Bullock and Baden, 1977), ηελ ηθαλφηεηα ηνπ
θνγθξέζνπ ησλ ΖΞΑ λα πεξηνξίζεη ηηο ππεξβνιηθέο δαπάλεο ηνπ (Shepsle and Weingast, 1984), ηελ
εγθιεκαηηθφηεηα (Neher, 1978), ηηο ζρέζεηο δεκνζίνπ θαη ηδησηηθνχ ηνκέα (Scharpf, 2002), ηα
πξνβιήκαηα ζηε δηεζλή ζπλεξγαζία (Snidal, 1985) θαζψο θαη ηε ζχγθξνπζε ησλ θνηλνηήησλ ζηελ
Θχπξν (Lumsden, 1973). Κε βάζε ηηο παξαπάλσ κειέηεο ε ΋ζηξνκ (2002: 22,23) ηζρπξίδεηαη φηη «έλα
κεγάιν κέξνο ηνπ θφζκνπ εμαξηάηαη απφ θπζηθνχο πφξνπο θαη ππφθεηληαη ζηελ πηζαλφηεηα κηαο
ηξαγσδίαο ησλ θνηλψλ πφξσλ».

90
ζεηεία ηνπ θξάηεζε θαζ‘ φιε ηε δηάξθεηα ηεο λενθηιειεχζεξεο θπβέξλεζεο Οέηγθαλ
φηαλ θαη ηνπ απνδφζεθε ην πξνζσλχκην «πηιφηνο ηεο απνξξχζκηζεο», θαζψο ε
επηηπρεκέλε ηνπ αληηπαξάζεζε κε ηνπο ειεγθηέο ελαέξηαο θπθινθνξίαο ην 1981 θαη ε
επαθφινπζε απειεπζέξσζε ηεο αγνξάο αεξνκεηαθνξψλ απνηέιεζε ηνλ πηιφην θαη γηα
ηηο ππφινηπεο απνθξαηηθνπνηήζεηο (Kahn, 1970∙ McCraw, 1984).

Δπίζεο ν Σάξληηλ εκπλεχζηεθε θαη απφ ην παιαηφηεξν έξγν ηνπ νηθνλνκνιφγνπ Πθνη
Γθφξληνλ (H. Scott Gordon, 1954) «Ζ νηθνλνκηθή ζεσξία κηαο έξεπλαο γηα ηελ
θνηλφρξεζηε ηδηνθηεζία-ν ςαξφηνπνο», ζην νπνίν δηαηππψλεηαη ε ζέζε πσο:

«Κνηάδεη (…) λα ππάξρεη θάπνηα αιήζεηα ζηε ζπληεξεηηθή ξήζε πσο νηηδήπνηε
αλήθεη ζε φινπο δελ αλήθεη ζε θαλέλαλ. Πηνλ πινχην, ζηνλ νπνίν φινη έρνπλ
πξφζβαζε θαλέλαο δε δίλεη αμία, θαζψο φπνηνο είλαη αξθεηά αθειήο ψζηε λα
πεξηκέλεη ηε ζεηξά ηνπ γηα λα ηνλ εθκεηαιιεπηεί ζα αλαθαιχςεη φηη θάπνηνο άιινο
ηνλ πξφιαβε (…)

Ρα ςάξηα ζηε ζάιαζζα δελ έρνπλ θακία αμία γηα ηνλ ςαξά, αθνχ δελ ππάξρεη θακία
εγγχεζε φηη ζα ππάξρνπλ γηα ηνλ ίδην θαη αχξην αλ δελ ηα ςαξέςεη ζήκεξα.»
(Gordon, 1954: 124)

Ν Σάξληηλ (1968: 1244), ζηε ζπλέρεηα, γηα λα παξνπζηάζεη κε παξαζηαηηθφ ηξφπν ην

επηρείξεκά ηνπ ζρεηηθά κε ηελ «ηξαγσδία ησλ θνηλψλ», δεηάεη απφ ηνλ αλαγλψζηε λα
θέξεη ζην λνπ ηνπ έλα βνζθφηνπν «αλνηρηφ ζε φινπο». Έπεηηα εμεηάδεη ηε δνκή απηή
ηεο θαηάζηαζεο απφ ηελ νπηηθή γσλία ελφο «ινγηθνχ» βνζθνχ. Θάζε βνζθφο
απνιακβάλεη έλα άκεζν φθεινο απφ ηα δηθά ηνπ δψα θαη πθίζηαηαη έλα
καθξνπξφζεζκν-θαζπζηεξεκέλν θφζηνο απφ ηελ ππνβάζκηζε ηεο θνηλφρξεζηεο γεο,
φηαλ ηα δηθά ηνπ θνπάδηα θαζψο θαη ηα θνπάδηα ησλ ππνινίπσλ βφζθνπλ ππεξβνιηθά.
Ν Σάξληηλ ηζρπξίδεηαη φηη θάζε βνζθφο έρεη θίλεηξν λα πξνζζέηεη νινέλα θαη
πεξηζζφηεξα δψα ζην θνηλφρξεζην βνζθφηνπν, θαζψο απνιακβάλεη ην άκεζν φθεινο
θαη πθίζηαηαη κφλν κέξνο ηεο δεκηάο πνπ πξνθχπηεη σο απνηέιεζκα ηεο ππεξβνιηθήο
βφζθεζεο (Ostrom, 2002).

Πχκθσλα κε ηνλ Σάξληηλ (1968: 1244):

«Δθεί είλαη ε ηξαγσδία. Ν θαζέλαο θιεηδψλεηαη ζε έλα ζχζηεκα, ην νπνίν ηνλ

ππνρξεψλεη λα απμήζεη ηε ρξήζε ηνπ ρσξίο φξηα ζε έλαλ θφζκν πνπ έρεη φξηα. Ζ
θαηαζηξνθή είλαη ην απνηέιεζκα φηαλ θάζε άλζξσπνο αθνινπζεί ην ζπκθέξνλ ηνπ
ζε κηα θνηλσλία πνπ πηζηεχεη ζηελ ειεπζεξία ησλ θνηλψλ. H ειεπζεξία ησλ θνηλψλ
θέξλεη ηελ θαηαζηξνθή ζε φινπο».

Θαη θαηαιήγεη ηζρπξηδφκελνο φηη ε κφλε ιχζε είλαη ηα αηνκηθά δηθαηψκαηα ηδηνθηεζίαο:

«Ξξέπεη λα παξαδερηνχκε φηη ην λνκηθφ καο ζχζηεκα ηεο ηδησηηθήο ηδηνθηεζίαο θαη
ηεο θιεξνλνκηθφηεηαο δελ είλαη δίθαην, αιιά ην ζηεξίδνπκε δηφηη δελ έρνπκε πεηζηεί,
πξνο ην παξφλ, φηη θάπνηνο άιινο έρεη επηλνήζεη θάπνην θαιχηεξν. Ζ ελαιιαθηηθή
ζηα θνηλά είλαη πνιχ ηξνκαθηηθή λα ηελ θαληαζηνχκε. Ζ αδηθία είλαη πξνηηκφηεξε
απφ ηε ζπλνιηθή θαηαζηξνθή» (Hardin, 1968: 1247).

Ζ ζεσξία ηεο ηξαγσδίαο ησλ θνηλψλ ηνπ Σάξληηλ21 ζπκπιεξψζεθε ζηε ζπλέρεηα απφ ην
ιεγφκελν «ζεψξεκα»22 ηνπ νηθνλνκνιφγνπ θαη θαζεγεηή ζηε λενθηιειεχζεξε Πρνιή

21
Ν Σάξληηλ αξγφηεξα, ην 1985, νλφκαζε ηελ απφθαζε ή φρη γηα ηελ ππεξεθκεηάιιεπζε ησλ θνηλψλ
πφξσλ σο «Ξαηρλίδη Θνηλσληθνπνίεζεο ηνπ Θφζηνπο – Ηδησηηθνπνίεζεο ηνπ Θέξδνπο» γλσζηή σο CC–PP
Game (Commonize Costs–Privatize Profits Game). Ζ παξνκνίσζε ηνπ Σάξληηλ πξνέξρεηαη απφ ηε
δηάζεκε θξάζε ηνπ ΢πνπξγνχ Νηθνλνκηθψλ ησλ ΖΞΑ ηε δεθαεηία ηνπ ‗30 Αληξέ Κειφλ (Andrew

91
ηνπ Πηθάγν Οφλαιλη Θφνπδ (Ronald Coase)23. Ν Θφνπδ ήδε απφ ην 1960 αλέπηπμε ζην
άξζξν ηνπ «Ρν Ξξφβιεκα ηνπ Θνηλσληθνχ Θφζηνπο» κηα παξφκνηα ζεσξία κε απηή ηνπ
Σάξληηλ, ζχκθσλα κε ηελ νπνία δηάθνξεο αλεμέιεγθηεο «εμσηεξηθφηεηεο» φπσο ε
ξχπαλζε, κπνξνχλ απνηειεζκαηηθά λα ειεγρζνχλ κέζσ εζεινληηθψλ
δηαπξαγκαηεχζεσλ κεηαμχ ησλ εκπιεθνκέλσλ νκάδσλ (π.ρ. ξππαληέο θαη
ξππαηλφκελνη). Ρν θιεηδί ζην ιεγφκελν «ζεψξεκα ηνπ Θφνπδ» είλαη φηη πνιιά
πξνβιήκαηα «εμσηεξηθνηήησλ» ζρεηίδνληαη κε θνηλήο ηδηνθηεζίαο πφξνπο, ηα νπνία δελ
έρνπλ «θαζαξφ» ηδηνθηεζηαθφ θαζεζηψο. Δάλ, φκσο ζχκθσλα κε ηνλ Θφνπδ, ππάξμνπλ
ζαθή ηδηνθηεζηαθά δηθαηψκαηα, ηφηε νη ηδηνθηήηεο, νη θάηνρνη ησλ δηθαησκάησλ
ηδηνθηεζίαο, ζα έρνπλ ην θίλεηξν λα ειέγμνπλ ηηο αηηίεο ησλ εμσηεξηθνηήησλ π.ρ. λα
επηηεπρζνχλ απνηειεζκαηηθά επίπεδα ξχπαλζεο. Δπνκέλσο ην «ζεψξεκα ηνπ Θφνπδ»
πξνηείλεη λα απνδνζνχλ ηδησηηθά δηθαηψκαηα ηδηνθηεζίαο ζε θνηλήο ηδηνθηεζίαο πφξνπο,
λα αλαπηπρζεί ε ιεγφκελε «ειεχζεξε θαη δίθαηε» αγνξά θαη ηφηε ν Θφνπδ ηζρπξίδεηαη,
φηη αθφκα θαη ρσξίο ηελ θξαηηθή παξέκβαζε, νη ηδηνθηήηεο ζα έρνπλ θίλεηξν λα
δηαπξαγκαηεπηνχλ κεηαμχ ηνπο γηα ηα ελδερφκελα πξνβιήκαηα. 24

Ππκθσλψληαο κε ηελ παξαπάλσ άπνςε ν νηθνλνκνιφγνο Σάξνιλη Ληέκζεηδ (Harold

Demsetz, 1967), ν νπνίνο αλήθεη θαη απηφο ζηελ νηθνλνκηθή Πρνιή ηνπ Πηθάγν,
ηζρπξίδεηαη φηη ε ζέζπηζε δηθαησκάησλ αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο επηηξέπεη ζηνλ ηδηνθηήηε
λα θάλεη νηθνλνκηθή ρξήζε εθείλσλ ησλ πφξσλ απφ ηνπο νπνίνπο κπνξεί λα απνθιείζεη
άιινπο ρξήζηεο θαη έηζη λα εζσηεξηθεχζεη ηφζν ηηο αξλεηηθέο (θφζηνο) φζν θαη ηηο
ζεηηθέο (φθεινο) ζπλέπεηεο ηεο ρξήζεο ηνπο, ηδηαίηεξα φηαλ ε δήηεζε είλαη κεγάιε.

Κε παξφκνην ηξφπν ν Οφκπεξη Πκηζ (Robert Smith, 1981: 465) ππνζηεξίδεη:

«Tφζν ε νηθνλνκηθή αλάιπζε ησλ πφξσλ θνηλφρξεζηεο ηδηνθηεζίαο φζν θαη ε

πξαγκάηεπζε ηεο ηξαγσδίαο ησλ θνηλψλ πφξσλ απφ ηνλ Σάξληηλ (...)
[απνδεηθλχνπλ] φηη ν κφλνο ηξφπνο λα απνθεπρζεί ε ηξαγσδία ησλ θνηλψλ πφξσλ
ζηνπο θπζηθνχο πφξνπο θαη ζηελ άγξηα παλίδα θαη ρισξίδα είλαη λα δνζεί έλα ηέινο
ζην ζχζηεκα θνηλφρξεζηεο ηδηνθηεζίαο κε ηε δεκηνπξγία ελφο ζπζηήκαηνο
δηθαησκάησλ ηδησηηθήο ηδηνθηεζίαο. (...) Ζ κεηαρείξηζε ελφο πφξνπ σο θνηλφρξεζηεο
ηδηνθηεζίαο καο έρεη εγθισβίζεη ζηελ ακείιηθηε θαηαζηξνθή ηνπ.»

Ξιήζνο κειεηεηψλ (Welch, 1983∙ Penner, 1997∙ Adhikari, 2001∙ Demsetz, 1967∙
Smith, 1981) ηηο επφκελεο δεθαεηίεο αθνινπζψληαο ην ζεψξεκα ηνπ Θφνπδ θαη ηε
ζεσξία ηεο ηξαγσδίαο ησλ θνηλψλ ηνπ Σάξληηλ ππνζηήξημαλ φηη ν κφλνο ηξφπνο γηα λα
πξνζηαηεπηνχλ θαη λα θαιπθζεί ην θφζηνο ρξήζεο θαη εθκεηάιιεπζεο ησλ θνηλψλ
πφξσλ είλαη λα πεξηθξαρζνχλ θαη λα ηδησηηθνπνηεζεί ε πξφζβαζε ζε απηνχο.

Mellon), φηη ε θξίζε είλαη επθαηξία γηα «θνηλσληθνπνίεζε ησλ θηλδχλσλ θαη ηδησηηθνπνίεζε ησλ
θεξδψλ» (Socializing Risk and Privatizing Profit) (Harvey, 2007[2005]).
22
Ζ νλνκαζία «ζεψξεκα ηνπ Θφνπδ» δελ αλήθεη ζηνλ Θφνπδ αιιά αλαθέξζεθε πξψηε θνξά ην 1966
απφ ηνλ Ρδνξηδ Πηίγθιεξ, νηθνλνκνιφγν θαη βαζηθφ ζεσξεηηθφ ηεο λενθηιειεχζεξεο Πρνιήο ηνπ Πηθάγν.
23
Ν Οφλαιλη Θφνπδ έιαβε γηα ηελ πξφηαζε ηνπ ζεσξήκαηφο ηνπ ην Λφκπει Νηθνλνκίαο ην 1991.
24
Νη πξψηεο κειέηεο ηνπ Θφνπδ ήδε απφ ην 1959 αθνξνχζαλ ηε δηαρείξηζε ησλ ξαδηνζπρλνηήησλ.
Πχκθσλα κε ηνλ Θφνπδ ππάξρεη ν θίλδπλνο νη αληαγσληζηηθνί ξαδηνζηαζκνί ρξεζηκνπνηψληαο φπνηεο
ζπρλφηεηεο ζέινπλ, λα παξεκβάιινληαη ν έλαο ζηνλ άιιν θαη επνκέλσο λα έρνπλ φινη δεκηέο θαη λα
κελ ιεηηνπξγεί απνδνηηθά ε νηθνλνκία. ΋ηαλ φκσο απνδνζνχλ δηθαηψκαηα ηδηνθηεζίαο θαη αγνξάδνληαη
ή λνηθηάδνληαη νη ξαδηνζπρλφηεηεο ηφηε φινη ακνηβαία ζα σθειεζνχλ.

92
3.2.2 Κιαζηθφο θαη λενθιαζηθφο θηιειεπζεξηζκφο

Νη παξαπάλσ απφςεηο ζρεηηθά κε ηελ πεξίθξαμε-ηδησηηθνπνίεζε ησλ θνηλψλ πφξσλ

έρνπλ ηε βάζε ηνπο ζηελ αληίιεςε ηεο ιεγφκελεο ειεχζεξεο θαη δίθαηεο αγνξάο, ε
νπνία είλαη ηθαλή λα παξάμεη ηνλ θνηλφ πινχην.

Ν θνηλφο πινχηνο, φπσο ήδε απφ ηα κέζα ηνπ 17νπ αηψλα έρεη αλαθέξεη ν Ρφκαο Σνκπο
(2001[1651]), παξάγεηαη κέζσ ηεο ηδησηηθνπνίεζεο ησλ αληαγσληζηηθψλ ζπκθεξφλησλ
εληφο ελφο πιαηζίνπ ηζρπξήο θξαηηθήο εμνπζίαο, ζχκθσλα κε ηελ παξαβνιή ηνπ
Ιεβηάζαλ.

Πχκθσλα κε ηνλ Σνκπο:

«O θπξίαξρνο απνλέκεη ζηνλ θαζέλα έλα ηεκάρην, ζχκθσλα κε εθείλν πνπ ν ίδηνο,
θαη φρη θάπνηνο ππήθννο ή νκάδα ππεθφσλ, ζα θξίλεη φηη είλαη ζχκθσλν κε ηελ
αθξηβνδηθία θαη ην θνηλφ αγαζφ» (Ιεβηάζαλ, Ξεξί ηεο ζξέςεσο, θεθ. XXIV,
Αγγειίδεο, θαη Γθηνχξαο, 2005: 113)

Απηή ε άπνςε εμειίρζεθε θαη δηαηππψζεθε ζηε ζπλέρεηα πην αλαιπηηθά απφ ηνπο
θηιειεχζεξνπο ζεσξεηηθνχο Ρδνλ Ινθ (John Locke) θαη Άληακ Πκηζ (Adam Smith), νη
νπνίνη σζηφζν ππνβαζκίδνπλ ηνλ ξφιν ηνπ θξάηνπο θαη δίλνπλ έκθαζε ζην δηθαίσκα
ζηελ αηνκηθή ηδηνθηεζία (Ινθ) θαζψο θαη ζην ιεγφκελν «αφξαην ρέξη ηεο αγνξάο»
(Πκηζ).

Ππγθεθξηκέλα γηα ηνλ Ινθ, ε αηνκηθή ηδηνθηεζία απνηειεί έλα θπζηθφ δηθαίσκα, ην
νπνίν πξνθχπηεη φηαλ ηα άηνκα παξάγνπλ αμία ζπλδπάδνληαο ηελ εξγαζία ηνπο κε ηε
γε. Νη θαξπνί ηεο εξγαζίαο ηνπο, ηζρπξίδεηαη ν Ινθ, αλήθνπλ απνθιεηζηηθά θαη κφλν ζ‘
απηνχο. Πχκθσλα κε ηνπο Οφλαιλη Κηθ (Ronald Meek, 1989) θαη Ληέηβηλη Σάξβετ
(David Harvey, 2013[2012]: 151) απηή ήηαλ ε νπζία ηεο άπνςεο ηνπ Ινθ γηα ηελ
εξγαζηαθή ζεσξία πεξί αμίαο.

Ζ αληίιεςε ηνπ Ινθ γηα ηελ πεξίθξαμε θαη ηνλ κεηαζρεκαηηζκφ ηεο θνηλνηηθήο-θνηλήο
γεο ζε αηνκηθή ηδηνθηεζία κέζσ ηεο εξγαζίαο γίλεηαη θαλεξή ζην παξαθάησ
απφζπαζκα απφ ηε Γεχηεξε Ξξαγκαηεία (1690):

«Νηηδήπνηε (…) ν άλζξσπνο απνζπά απφ ηελ θαηάζηαζε ζηελ νπνία ε θχζε ην έρεη
δηαζέζεη θαη αθήζεη, αλακεηγλχνληαο κε απηφ ηελ εξγαζία ηνπ (...) ην θαζηζηά κε
ηνλ ηξφπν απηφ ηδηνθηεζία ηνπ. Αθνχ απηφο ην απνζπά απφ ηελ θαηάζηαζε ηεο
θνηλήο ρξήζεο πνπ ην έζεζε ε θχζε, θάηη έρεη πξνζηεζεί ζε απηφ κε ηελ εξγαζία
ηνπ, πνπ απνθιείεη ην θνηλφ δηθαίσκα ησλ άιισλ αλζξψπσλ(…) ΋ζε γε νξγψλεη,
θπηεχεη, βειηηψλεη, θαιιηεξγεί θαη κπνξεί λα ρξεζηκνπνηήζεη ην πξντφλ έλαο
άλζξσπνο, ηφζε είλαη ε ηδηνθηεζία ηνπ. Απηφο κε ηελ εξγαζία ηνπ, ζαλ λα ιέκε, ηελ
πεξηθξάδεη (inclose) απφ ηελ θνηλνηηθή» (ηνληζκφο δηθφο κνπ, Γεχηεξε Ξξαγκαηεία,
Θεθ. V, παξ. 27, 32, Αγγειίδεο θαη Γθηνχξαο, 2005: 131-132)

θαη ζρεηηθά κε ηελ θνηλή ζπλαίλεζε ζηε κεηαηξνπή ησλ θνηλψλ γαηψλ ζε αηνκηθή
ηδηνθηεζία ε άπνςε ηνπ είλαη φηη:

«Eίλαη εμάιινπ γλσζηφ φηη ζηηο θνηλέο γαίεο (Commons), (…) ε απαξρή ηεο
ηδηνθηεζίαο, ρσξίο ηελ νπνία ην θνηλφ δελ έρεη θακία ρξεζηκφηεηα, βξίζθεηαη ζηελ
θαηάιεςε ελφο ηκήκαηνο απφ εθείλν πνπ είλαη θνηλφ θαη ζηελ απνκάθξπλζή ηνπ απφ
ηελ θαηάζηαζε πνπ ην αθήλεη ε θχζε. Θαη ε απφζπαζε ηνπ ελφο ή ηνπ άιινπ
ηκήκαηνο δελ εμαξηάηαη απφ ηε ξεηή ζπλαίλεζε φισλ ησλ κειψλ ηεο θνηλφηεηαο

93
 (commoners). Έηζη ην γξαζίδη πνπ έρεη βνζθήζεη ην άινγφ κνπ, ην ρνξηάξη πνπ έρεη
θφςεη ν ππεξέηεο κνπ θαη ην κεηάιιεπκα πνπ αλέζθαςα ζε έλα κέξνο, φπνπ έρσ
θνηλά κε άιινπο δηθαηψκαηα, γίλνληαη δηθά κνπ ρσξίο ηελ εθρψξεζε νχηε ηε
ζπλαίλεζε θαλελφο. Ζ δηθή κνπ εξγαζία, απνζπψληαο ηα απφ ηελ θνηλή θαηάζηαζε
ζηελ νπνία βξίζθνληαλ, έρεη παγηψζεη ηελ ηδηνθηεζία ζε απηά» (ηνληζκφο δηθφο κνπ,
Γεχηεξε Ξξαγκαηεία, Θεθ. V, παξ. 28, Αγγειίδεο θαη Γθηνχξαο, 2005: 132)

Πηε ζπλέρεηα ν Άληακ Πκηζ ην 1776 ζην βηβιίν ηνπ «Ν Ξινχηνο ησλ Δζλψλ»
ηζρπξίζηεθε φηη φηαλ ε πξνζθνξά, ε δήηεζε, νη ηηκέο θαη ν αληαγσληζκφο παξακέλνπλ
ειεχζεξα απφ θπβεξλεηηθέο παξεκβάζεηο, ηφηε ε επηδίσμε ησλ πξνζσπηθψλ
ζπκθεξφλησλ, κέζσ ηεο παξαγσγήο αγαζψλ θαη ππεξεζηψλ κε ζθνπφ ην θέξδνο,
κεγηζηνπνηεί ηνλ πινχην κηαο θνηλσλίαο. Έλα «αφξαην ρέξη»25 ζχκθσλα κε ηνλ Άληακ
Πκηζ θαζνδεγεί ηα άηνκα θαη ηηο επηρεηξήζεηο λα εξγαζηνχλ πξνο ην θαιφ ηνπ έζλνπο

25
Ζ «Αφξαηνο Σεηξ» πξφθεηηαη γηα κεηαθνξά πνπ ρξεζηκνπνίεζε ν Άληακ Πκηζ γηα λα πεξηγξάςεη ηελ
αξρή ηεο ιεγφκελεο «πεθσηηζκέλεο ηδηνηέιεηαο», ε νπνία ηθαλνπνηψληαο ηα αηνκηθά ζπκθέξνληα σζεί
ζηε βειηίσζε θαη ησλ ζπιινγηθψλ ζπκθεξφλησλ.

Κηα παξφκνηα αλαθνξά είρε ρξεζηκνπνίεζε ν Ινθ ην 1690 γηα λα δηθαηνινγήζεη ην δηθαίσκα ζηελ
αηνκηθή ηδηνθηεζία, ε νπνία απνηειεί ην απαξαίηεην «κέζν ψζηε λα ηδηνπνηνχληαη» νη άλζξσπνη ηνπο
θαξπνχο «πνπ παξάγνληαη θπζηθά απφ ηε γε θαη ηα δψα (…) [θαη] αλήθνπλ [ζε φινπο] απφ θνηλνχ [θαη
νη νπνίνη θαξπνί] παξάγνληαη απφ ην απζφξκεην ρέξη ηεο θχζεο» (Γεχηεξε Ξξαγκαηεία, Θεθ. V, παξ.
26, Αγγειίδεο, θαη Γθηνχξαο, 2005:131). Δπίζεο πιήζνο ζηνραζηψλ (Shakespeare, 1605∙ Voltaire,
1718∙ Defoe, 1722∙ Burman, 1734∙ Rollin, 1730∙ Leechman, 1755) είραλ ρξεζηκνπνηήζεη έσο ηνλ 18ν
αηψλα ηελ κεηαθνξά ηνπ αφξαηνπ ρεξηνχ, σο ηελ εκκελή ππεξβαηηθή δχλακε πνπ επηιχεη δίθαηα αλ θαη
φρη πάληα αλαίκαθηα ηα αλζξψπηλα πξνβιήκαηα (Andriopoulos, 1999∙ Kennedy, 2009).

Ν Άληακ Πκηζ ζηα κέζα ηνπ 18νπ αηψλα κε παξφκνην ηξφπν κε απηφλ ηνπ Ινθ θαη επεξεαζκέλνο απφ
ηνπο Γάιινπο θπζηνθξάηεο νηθνλνκνιφγνπο ηεο επνρήο αλαθέξεη πξψηε θνξά ηελ έλλνηα ηνπ αφξαηνπ
ρεξηνχ ζηελ Ηζηνξία ηεο Αζηξνλνκίαο (Smith, 1980[1795]: 95), ζηελ νπνία κηιάεη γηα «ην αφξαην ρέξη
ηνπ Γία» ζηε δηαλνκή ησλ εμνπζηψλ κεηαμχ ησλ αξραίσλ ζεψλ. Πηε ζπλέρεηα ην 1759 ζην έξγν ηνπ
Θεσξία ησλ Ζζηθψλ Ππλαηζζεκάησλ ρξεζηκνπνηεί ηνλ φξν γηα λα πεξηγξάςεη ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν
δίθαηα δηαλέκεη έλαο γαηνθηήκνλαο ηνπο θαξπνχο ηεο γεο ζηνπο ρσξηθνχο πνπ δνχιεςαλ γηα απηφλ.
Ρέινο ζην ζεκαληηθφηεξν έξγν ηνπ Ν Ξινχηνο ησλ Δζλψλ (1776), ην νπνίν παίξλεη ηηο απνζηάζεηο ηνπ
απφ ηελ θπζηνθξαηηθή ζρνιή θαη απνηειεί ηε βάζε ησλ θιαζηθψλ νηθνλνκηθψλ, ν Άληακ Πκηζ
ηζρπξίδεηαη φηη κέζα ζην ζχζηεκα ηεο ειεχζεξεο νηθνλνκίαο, έλα άηνκν πνπ δξα γηα ην πξνζσπηθφ ηνπ
ζπκθέξνλ ηείλεη λα πξνσζεί θαη ην ζπκθέξνλ ηεο θνηλφηεηάο ηνπ. Απηήλ ηελ αξρή ηελ απέδσζε ζηνλ
θνηλσληθφ κεραληζκφ ηνπο Αφξαηνπ Σεξηνχ.

«Θάζε άηνκν αλαγθαζηηθά εξγάδεηαη γηα λα θαηαζηήζεη ηα εηήζηα έζνδα ηεο θνηλσλίαο φζν
πεξηζζφηεξα κπνξεί. Γεληθά δελ επηδηψθεη λα πξνσζήζεη ην θνηλφ ζπκθέξνλ, νχηε γλσξίδεη πφζν
πνιχ ην πξνάγεη (...). Ξξνηηκψληαο ηελ ππνζηήξημε ηεο δηθήο ηνπ εξγαηηθφηεηαο παξά ηεο μέλεο,
επηδηψθεη κνλάρα ηε δηθή ηνπ αζθάιεηα θαη θαηεπζχλνληαο απηή ηελ εξγαηηθφηεηα θαηά ηέηνην
ηξφπν ψζηε ην πξντφλ ηεο λα έρεη ηε κεγαιχηεξε δπλαηή αμία, επηδηψθεη κνλάρα ην δηθφ ηνπ
ζπκθέξνλ, θαη ζε απηήλ φπσο θαη άιιεο πεξηπηψζεηο, θαζνδεγείηαη απφ έλα αφξαην ρέξη, λα
επηδηψμεη έλαλ ζθνπφ πνπ δελ απνηεινχζε κέξνο ησλ πξνζέζεψλ ηνπ. Δπηδηψθνληαο ην δηθφ ηνπ
ζπκθέξνλ ζπρλά πξνσζεί απηφ ηεο θνηλσλίαο πην απνηειεζκαηηθά απ' φηη φηαλ πξαγκαηηθά επηδηψθεη
λα ην πξνσζήζεη.» (Ξινχηνο ησλ Δζλψλ, κέξνο 4, Θεθ. 1)

Δπίζεο είλαη δηάζεκε ε θξάζε ηνπ φηη:

«Γελ πεξηκέλνπκε ην δείπλν καο απφ ηελ θαινζχλε ηνπ θξενπψιε, ηνπ δπζνπνηνχ ή ηνπ αξηνπνηνχ,
αιιά απφ ηε έγλνηα πνπ έρνπλ γηα ην δηθφ ηνπο ζπκθέξνλ. Απεπζπλφκαζηε ζηε θηιαπηία ηνπο, φρη
ζηελ αλζξσπηά ηνπο θαη πνηέ δελ ηνπο κηιάκε γηα ηηο αλάγθεο καο αιιά γηα ηα πιενλεθηήκαηά
ηνπο.» (1976, The Glasgow edition, V.2a: 26–27)

Ν Πκηζ ρξεζηκνπνηεί ηε κεηαθνξά ηνπ αφξαηνπ ρεξηνχ ζηα πιαίζηα ηνπ επηρεηξήκαηφο ηνπ ελάληηα ζηνλ
πξνζηαηεπηηζκφ θαη ηελ θξαηηθή ξχζκηζε ησλ αγνξψλ.

94
σο αθνχζηα ζπλέπεηα ησλ πξνζπαζεηψλ ηνπο λα κεγηζηνπνηήζνπλ ην πξνζσπηθφ ηνπο
φθεινο.

Πχκθσλα κε ηνλ Σάξβετ (2013: 151-152)

«Ζ εκπνξηθή αληαιιαγή θνηλσληθνπνηεί απηφ ην δηθαίσκα [ηεο θαηά Ινθ αηνκηθήο

ηδηνθηεζίαο] φηαλ θάζε άηνκν παίξλεη πίζσ ηελ αμία πνπ παξάγεη θάπνην άιιν
άηνκν. Υο εθ ηνχηνπ ηα άηνκα δηαηεξνχλ, επεθηείλνπλ θαη θνηλσληθνπνηνχλ ην
δηθαίσκα ηνπο ζηελ αηνκηθή ηδηνθηεζία κέζα απφ ηελ παξαγσγή αμίαο θαη ηελ
ππνζεηηθά ειεχζεξε θαη δίθαηε εκπνξηθή αληαιιαγή. Πχκθσλα κε ηνλ Άληακ Πκηζ,
έηζη παξάγεηαη επθνιφηεξα ν πινχηνο ησλ εζλψλ θαη εμππεξεηείηαη κε ηνλ θαιχηεξν
ηξφπν ην θνηλφ θαιφ. (…)

Ξξνυπφζεζε σζηφζν είλαη νη αγνξέο λα κπνξνχλ λα είλαη δίθαηεο θαη ειεχζεξεο, θαη
ε θιαζηθή πνιηηηθή νηθνλνκία ππνζηήξηδε φηη ην θξάηνο ζα παξελέβαηλε πξνο απηφλ
ην ζηφρν (απηή ηνπιάρηζηνλ είλαη ε ζπκβνπιή ηνπ Άληακ Πκηζ πξνο ηνπο
πνιηηηθνχο). ΢πάξρεη φκσο έλα άζρεκν επαθφινπζν ηεο ζεσξίαο ηνπ Ινθ. Ρα άηνκα
πνπ δελ παξάγνπλ αμία δελ έρνπλ δηθαίσκα ζε ηδηνθηεζία. Ν εθηνπηζκφο ηζαγελψλ
πιεζπζκψλ ζηε Βφξεηα Ακεξηθή απφ ―παξαγσγηθνχο‖ απνηθηνθξάηεο
δηθαηνινγνχληαλ απφ ην γεγνλφο φηη νη απηφρζνλεο πιεζπζκνί δελ παξήγαλ αμία
(Wood, 2005).»

Πηε βάζε ησλ παξαπάλσ απφςεσλ ζρεκαηνπνηήζεθαλ θαηά ηνλ 18ν θαη 19ν αηψλα ηα
θιαζηθά νηθνλνκηθά (Άληακ Πκηζ, Ληέηβηλη Οηθάξλην, Εαλ-Κπαηίζη Πέη, Ρφκαο Οφκπεξη
Κάιζνπο, Ρδέηκο Κηι, Ρδνλ Πηηνχαξη Κηι, θ.α.), ηα νπνία ππνζηεξίδνπλ ηελ αηνκηθή
ηδηνθηεζία, ηελ απηνξξχζκηζε ησλ αγνξψλ, επηδηψθνπλ λα πξνζδηνξίζνπλ ηελ αμία κε
βάζε ηελ εξγαζία θαη αληηιακβάλνληαη ηελ θξαηηθή παξέκβαζε ρξήζηκε κφλν ζην
βαζκφ πνπ εμππεξεηεί ηνπο παξαπάλσ ζθνπνχο.

Θα πξέπεη βέβαηα λα επηζεκαλζεί φηη oη θιαζηθνί θηιειεχζεξνη δελ ζπκθσλνχζαλ

απφιπηα ζην ξφιν ηνπ θξάηνπο. Νξηζκέλνη θιαζηθνί νηθνλνκνιφγνη ππνζηήξηδαλ ηελ
θξαηηθή ζηήξημε ησλ δεκνζίσλ έξγσλ θαη ηεο εθπαίδεπζεο. Ν Οηθάξλην, ζπγθεθξηκέλα,
εμέθξαζε ηηο ακθηβνιίεο ηνπ γηα ηε κείσζε ή θαηάξγεζε ησλ θφξσλ φπσο ζηελ
πεξίπησζε ηνπ δηάζεκνπ θφξνπ ζηα ζηηεξά ηελ νπνία ππνζηήξηδε ν «Πχλδεζκνο θαηά
ηνπ Λφκνπ ηνπ Θαιακπνθηνχ» (Κεγάιε Βξεηαλία, 1846). Ν ηζρπξφηεξνο ππεξαζπηζηήο
ηεο πιήξσο ειεχζεξεο νηθνλνκίαο ήηαλ ην πεξηνδηθφ «The Economist», ην νπνίν
ηδξχζεθε απφ ηνλ Ρδέηκο Γνπίιζνλ (James Wilson) ην 1843 θαη αζθνχζε θξηηηθή ζηνλ
Οηθάξλην επεηδή ν ηειεπηαίνο δελ ππεξαζπηδφηαλ ην απφιπηα ειεχζεξν εκπφξην. Ν The
Economist αληηηίζεην ζζελαξά ζηελ θξαηηθή ζηήξημε ηεο παηδείαο, πγείαο θαζψο θαη
ζηελ παξνρή θνηλσθειψλ εμππεξεηήζεσλ φπσο λεξνχ, απνρέηεπζεο, θηι.
(Richardson, 2001: 33-34). Απφ ηελ άιιε ν Ρδέξεκη Κπέλζακ (Jeremy Bentham),
ππνζηεξηθηήο ηνπ σθειηκηζηηθνχ θηιειεπζεξηζκνχ26, ζεσξνχζε φηη ε δεκφζηα πνιηηηθή

26
Υθειηκηζηηθφο Φηιειεπζεξηζκφο ή Υθειηκηζκφο απνηειεί θηινζνθηθφ ξεχκα κε θχξηνπο εθπξνζψπνπο
ηνπο Βξεηαλνχο Ρδέξεκη Κπέλζακ, Ρδνλ Πηηνχαξη Κηιι θαη Σέξκπεξη Ππέλζεξ. Νη σθειηκηζηέο
ππνζηήξηδαλ φηη νξζή πξάμε ή ηαθηηθή ήηαλ εθείλε πνπ ζα κπνξνχζε λα πξνζθέξεη «κεγαιχηεξε
επηπρία ζε κεγαιχηεξν αξηζκφ αλζξψπσλ» θαη ρξεζηκνπνηνχζαλ, ρσξίο δηάθξηζε, ηηο έλλνηεο επηπρία
θαη φθεινο, ζπκθέξνλ ή ρξεζηκφηεηα. Δθείλν πνπ επηηξέπεη ζηελ επηπρία θαη ην ζπκθέξνλ λα έρνπλ
θάπνηα ζρέζε νκνηφηεηαο, είλαη ην γεγνλφο φηη απηφ «πνπ είλαη ζχκθσλν κε ην ζπκθέξνλ καο, είλαη
πάληα γηα καο θαη πεγή επηπρίαο». Ν σθειηκηζηηθφο θηιειεπζεξηζκφο εηζήγαγε αξθεηά ακθηιεγφκελεο
θαη ξηδνζπαζηηθέο γηα ηελ επνρή ηνπ έλλνηεο φπσο ηνλ νηθνλνκηθφ άλζξσπν - homo economicus, ηελ
αηνκηθή θαη νηθνλνκηθή ειεπζεξία, ην δηθαίσκα ζηελ ηνθνγιπθία, ηνλ δηαρσξηζκφ Θξάηνπο-Δθθιεζίαο,

95
ζα πξέπεη λα επηδηψθεη λα παξέρεη «ηε κεγαιχηεξε θαηά ην δπλαηφλ σθέιεηα, γηα ηνλ
κεγαιχηεξν θαηά ην δπλαηφλ αξηζκφ αηφκσλ». Αλ θαη απηφ ζα κπνξνχζε λα
εξκελεπζεί σο πξνηξνπή γηα θξαηηθή δξάζε, πξνθεηκέλνπ λα κεησζνχλ νη αληζφηεηεο,
ρξεζηκνπνηήζεθε απφ ηνπο θιαζηθνχο θηιειεχζεξνπο γηα λα αηηηνινγήζνπλ ηελ
αδξάλεηα, κε ην επηρείξεκα φηη έηζη ην θαζαξφ φθεινο ζε φια ηα άηνκα ζα είλαη
πςειφηεξν (Mills, 2002: 76). Ρέινο ν Άληακ Πκηζ ππνζηήξηδε φηη ε θπβέξλεζε ζα
έπξεπε λα πεξηνξίδεηαη ζηελ άκπλα, ηα δεκφζηα έξγα θαη ηελ απνλνκή ηεο δηθαηνζχλεο,
ρξεκαηνδνηνχκελε απφ θφξνπο κε βάζε ην εηζφδεκα.

Πηε ζπλέρεηα, ζηα ηέιε ηνπ 19νπ θαη ζηηο αξρέο ηνπ 20ν αηψλα αλαδχνληαη νη
λενθιαζηθνί νηθνλνκνιφγνη (Spencer, Sumner, Warlas, Menger, Jevons θ.ά.), νη νπνίνη
επηθεληξψζεθαλ ζηε κειέηε ησλ δξψλησλ ππνθεηκέλσλ νξίδνληαο εθ λένπ ηηο
νηθνλνκηθέο ζρέζεηο σο ζρέζεηο κεηαμχ αηφκσλ, απαιιαγκέλεο πιήξσο απφ ηηο
θνηλσληθέο ζρέζεηο. Ζ έλλνηα ηεο πνιηηηθήο θαη ν ξφινο ηεο εξγαζίαο ζηελ παξαγσγή
ράλνπλ ηελ βαξχηεηά ηνπο. Πηνπο λενθιαζηθνχο ε βαζηθή κνλάδα αλάιπζεο γίλεηαη ην
άηνκν, ην νπνίν ιεηηνπξγεί ζηελ ηέιεηα αθαίξεζε σο παξαγσγφο ή σο θαηαλαισηήο. Νη
λενθιαζηθνί ππνζηεξίδνπλ ηνλ ηέιεην αληαγσληζκφ, ηελ αηνκηθή ηδηνθηεζία θαη ηελ
απφιπηε ειεπζεξία ησλ αγνξψλ απφ θάζε θξαηηθή παξέκβαζε, κε δπν ιφγηα είλαη
έλζεξκνη ππνζηεξηθηέο ηεο ιεγφκελεο laissez-faire27 νηθνλνκίαο. Ππλνπηηθά ζχκθσλα
κε ηνλ Ρνχθηθ Γθάζπαξλη (Toufic K. Gaspard, 2004) ε ηδέα ηνπ laissez-faire ζπλδέεηαη

ηα ίζα δηθαηψκαηα γπλαηθψλ-αλδξψλ, ηα δηθαηψκαηα ησλ δψσλ, ηελ θαηάξγεζε ηεο δνπιείαο, ην
ειεχζεξν εκπφξην, ην δηθαίσκα ζην δηαδχγην θαη ηελ νκνθπινθηιία.
27
Ν φξνο laissez-faire ζεσξείηαη φηη εηπψζεθε πξψηε θνξά ην 1681 ζε κηα ζπλάληεζε κεηαμχ ηνπ
΢πνπξγνχ Νηθνλνκηθψλ ηεο Γαιιίαο Εαλ Κπαηίζη Θνικπέξ (Jean-Baptiste Colbert) κε κηα νκάδα
Γάιισλ εκπφξσλ, επηθεθαιήο ηεο νπνίαο ήηαλ ν Ιε Εαληξ (Le Gendre). ΋ηαλ ν Γάιινο ΢πνπξγφο
ξψηεζε πσο ζα κπνξνχζε ην γαιιηθφ θξάηνο λα είλαη ζηελ ππεξεζία ησλ εκπφξσλ θαη λα ηνπο
βνεζήζεη έιαβε ηελ απάληεζε απφ ηνλ Ιε Εαληξ: «Laissez-nous faire» πνπ ζήκαηλε «άζε καο λα ην
θάλνπκε». Ζ παξαπάλσ αλέθδνηε ηζηνξία αλαθέξεηαη ην 1751 απφ ηνλ ΢πνπξγφ Δκπνξίνπ ηεο Γαιιίαο
Οελέ ληε Βνγηέξ Καξθίδ λη‘ Αξδελζφλ (René de Voyer, Marquis d'Argenson, 1751: 111) ζε άξζξν ηνπ
ζηελ Journal Oeconomique θαη ζχκθσλα κε ηνλ Εαθ Ρνπξγθφη (Anne Robert Jacques Turgot, 1759)
δηαδίδεηαη ηελ ίδηα επνρή απφ ηνλ θπζηνθξάηε θαη έλζεξκν ππνζηεξηθηή ηεο άξζεο ησλ θξαηηθψλ
πεξηνξηζκψλ ζην εκπφξην θαη ζηελ αλαδπφκελε βηνκεραλία Βαλζά ληε Γθνξλέ (Vincent de Gournay) κε
ηελ εθδνρή ηνπ «faire et laissez passer, le monde va de lui même!» (θάλην θαη άθεζέ ην λα πεξάζεη, ν
θφζκνο πεγαίλεη απφ κφλνο ηνπ!). Ιίγν λσξίηεξα, ν πξφδξνκνο ησλ θπζηνθξαηψλ Ξηέξ ιε Ξεδφλ ζηέξ
ληε Κπνπαγθηκπέξ (Pierre Le Pesant, sieur de Boisguilbert, 1646-1714) είρε δηαηππψζεη ηε θξάζε «on
laisse faire la nature» (αθήζηε ηε θχζε λα ζπλερίζεη ηελ πνξεία ηεο). Νη Γάιινη θπζηνθξάηεο ηνλ 18ν
αηψλα θάλνπλ ην laissez-faire θεληξηθή ηνπο ηδέα απέλαληη ζηηο κεξθαληηιηζηηθέο ξπζκίζεηο πνπ ίζρπαλ
εθείλε ηελ επνρή ζηε Γαιιία (Macgregor, 1949: 54-67).

Πχκθσλα κε ηνλ Πίληετ Φάηλ (Sidney Fine, 1964: 126):

«Νη θπζηνθξάηεο, αληηδξψληαο ζηηο εθηεηακέλεο κεξθαληηιηζηηθέο ξπζκίζεηο ζηε Γαιιία εθείλεο ηεο
επνρήο εθθξάδνπλ ηελ πίζηε ηνπο ζε έλα ―θπζηθφ λφκν‖ ή ειεπζεξία ππφ ηελ νπνία ηα άηνκα
αθνινπζψληαο ηα αηνκηθά ηνπο ζπκθέξνληα ζπλεηζθέξνπλ ζην γεληθφ θαιφ. Αθφκα, ζχκθσλα κε
ηελ άπνςή ηνπο, απηφο ν θπζηθφο λφκνο ιεηηνπξγεί επηηπρεκέλα ρσξίο ηε βνήζεηα ηεο θπβέξλεζεο,
θαη ζπκβνπιεχνπλ ην θξάηνο λα πεξηνξηζηεί ζηελ πξνάζπηζε ησλ δηθαησκάησλ ηεο αηνκηθήο
ηδηνθηεζίαο θαη αηνκηθήο ειεπζεξίαο θαη λα άξεη φια ηα ηερλεηά εκπφδηα ζην εκπφξην.»

Πηε ζπλέρεηα ε θξάζε έγηλε ηδηαίηεξα δεκνθηιήο κέρξη πνπ έγηλε θαη ζχλζεκα ηεο Γαιιηθήο
Δπαλάζηαζεο (1789) «Laissez faire – Laissez passer» πνπ ζε ειεχζεξε κεηάθξαζε ζεκαίλεη «Αθήζηε
ην λα γίλεη – Αθήζηε ην λα πεξάζεη». Δίλαη ε επνρή πνπ νη θηιειεχζεξνη ζηνραζηέο φπσο ππνζηήξηδαλ
ηελ ειεπζεξία ηεο ζθέςεο, ππνζηήξηδαλ θαη ην ειεχζεξν εκπφξην θαη ηνλ ειεχζεξν αληαγσληζκφ ζηελ
ζθαίξα ηεο νηθνλνκίαο. Ζ έλλνηα ηνπ laissez-faire ηηο επφκελεο δεθαεηίεο πεξλά θαη ζηελ αγγιηθή
θηινινγία απφ ηνλ Ρδέηκο Κηι (1824) καδί κε ηελ έλλνηα ηνπ «pas trop gouverner» (κελ θπβεξλάηε
ηφζν πνιχ). Ν φξνο έθηνηε ζεσξείηαη παξφκνηνο κε ην αφξαην ρέξη ηνπ Άληακ Πκηζ.

96
κε ηα παξαθάησ αμηψκαηα: «A) ην άηνκν απνηειεί ηε βαζηθή κνλάδα ηεο θνηλσλίαο, Β)
ην άηνκν έρεη θπζηθφ δηθαίσκα ζηελ ειεπζεξία, Γ) ν θπζηθφο λφκνο ζπληζηά έλα
αξκνληθφ θαη απηνξξπζκηδφκελν ζχζηεκα, Γ) νη αγνξέο ζα πξέπεη λα είλαη
αληαγσληζηηθέο.»

97
3.2.3 Ordoliberalism θαη Κνηλσληθή Οηθνλνκία ηεο Αγνξάο

Ρν λήκα ησλ θηιειεχζεξσλ νηθνλνκηθψλ ζα απνθηήζεη ζηε ζπλέρεηα ηε κνξθή ηνπ

λενθηιειεπζεξηζκνχ, ν νπνίνο άξρηζε λα δηακνξθψλεηαη κεηά ηελ θξίζε θαη ηε
ιεγφκελε κεγάιε χθεζε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1930, σο απάληεζε -σο Ρξίηνο Γξφκνο-
απέλαληη ζηνλ θιαζηθφ θαη λενθιαζηθφ θηιειεπζεξηζκφ θαζψο θαη ζηηο ζπιινγηθέο,
ζνζηαιηζηηθέο, θνκκνπληζηηθέο θαη θξαηηθηζηηθέο ζεσξήζεηο ηεο επνρήο. Ξξψηε θνξά ν
φξνο «λενθηιειεπζεξηζκφο» δηαηππψλεηαη απφ ηνλ γεξκαλφ νηθνλνκνιφγν θαη πξψελ
ζνζηαιηζηή Αιεμάληεξ Ονπζηψθ (Alexander Rüstow)28 ην 1938 ζην Ξαξίζη ζην
ζπλέδξην «Γνπφιηεξ Ιίπκαλ». Ν Ονπζηψθ φξηζε ηνλ λενθηιειεπζεξηζκφ σο ηνλ
ζπλδπαζκφ πνπ εκπεξηέρεη «ηνπο κεραληζκνχο δηακφξθσζεο ησλ ηηκψλ (ζηνπο νπνίνπο
πξέπεη λα απνδίδεηαη πξνηεξαηφηεηα), ηελ ειεχζεξε επηρεηξεκαηηθφηεηα, ην ζχζηεκα
αληαγσληζκνχ θαη ην ηζρπξφ θαη ακεξφιεπην Θξάηνο Γηθαίνπ».

Έσο ηηο δεθαεηίεο ‗50-‗60 σο βαζηθνί ζεσξεηηθνί ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ ζεσξνχληαλ

νη Βάιηεξ Ένπθελ (Walter Eucken), Βίιρεκι Οέπθε (Wilhelm Röpke), Αιεμάληεξ
Ονπζηψθ (Alexander Rüstow) θαη Άιθξελη Κνχιεξ-Άξκαθ (Alfred Müller-Armack), νη
νπνίνη ππνζηήξηδαλ ηελ θξαηηθή παξέκβαζε σο απαξαίηεην ξπζκηζηή γηα ηε
βησζηκφηεηα ηεο ειεχζεξεο αγνξάο. Πηηο δεθαεηίεο ηνπ 1940 θαη 1950, ε
λενθηιειεχζεξε ζεσξία δηέθεξε αξθεηά απφ ηε laissez-faire πξνζέγγηζε ηνπ θιαζηθνχ
θαη λενθιαζηθνχ θηιειεπζεξηζκνχ θαη αληηπξφηεηλε ην ιεγφκελν «εκπεδσκέλν
θηιειεπζεξηζκφ» (embedded liberalism), πνπ ζήκαηλε πσο νη αγνξαίεο δηαδηθαζίεο θαη
νη επηρεηξεκαηηθέο θαη εηαηξηθέο δξαζηεξηφηεηεο ζα πξέπεη λα πεξηβάιινληαλ απφ έλα
δίρηπ θνηλσληθψλ θαη πνιηηηθψλ θξαγκψλ θαη απφ έλα θαλνληζηηθφ ξπζκηζηηθφ πιαίζην,
δειαδή κηα νηθνλνκία ηεο αγνξάο πνπ λα ειέγρεηαη απφ ηνπο θαλφλεο ελφο ηζρπξνχ
Θξάηνπο Γηθαίνπ (Bradanini, 2010∙ Cahill, 2011∙ Harvey, 2007[2005]).

Ρν κνληέιν απηφ νλνκάζηεθε Θνηλσληθή Νηθνλνκία ηεο Αγνξάο ή Φηιειεπζεξηζκφο κε

Ράμε ή Νξζφδνμνο Φηιειεπζεξηζκφο (Ordoliberalism)29 θαη απφ ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο

28
Ν Αιεμάληεξ Ονπζηψθ ήδε απφ ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ην ‗30 είρε αξρίζεη λα δηακνξθψλεη ην
ζεσξεηηθφ πιαίζην πνπ αξγφηεξα νλφκαζε σο «λενθηιειεπζεξηζκφ». Ζ παξνπζίαζε ηεο νκηιίαο ηνπ κε
ηίηιν «Freie Wirtschaft, Starker Staat» (Διεχζεξε Νηθνλνκία, Γπλαηφ Θξάηνο) ην 1932 ζην εηήζην
νηθνλνκηθφ ζπλέδξην ηεο «Verein für Socialpolitik» (Έλσζε γηα ηελ Θνηλσληθή Ξνιηηηθή) ζηε Γξέζδε
ζεσξείηαη φηη απνηειεί ην ηδξπηηθφ θείκελν ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ (Hartwich, 2009: 14).
29
O φξνο «Ordoliberalism» (Φηιειεπζεξηζκφο κε Ράμε ή Νξζφδνμνο Φηιειεπζεξηζκφο) αλαθέξζεθε γηα
πξψηε θνξά ην 1950 απφ ηνλ Σίξν Κέιεξ (Hero Moeller) ζην πεξηνδηθφ ORDO ησλ Βάιηεξ Ένπθελ θαη
Φξαληο Κπεκ (Ptak, 2009) θαη νη ξίδεο ηνπ βξίζθνληαη ζηηο λενθηιειεχζεξεο πξνζεγγίζεηο πνπ
αλαπηχρζεθαλ ζηελ Γεξκαλία ηηο δεθαεηίεο ‗30-‘50 σο απάληεζε ζην ιεγφκελν ζχλδξνκν ηνπ
ππεξπιεζσξηζκνχ πνπ νδήγεζε ζηε δηάιπζε ηεο Γεκνθξαηίαο ηεο Βατκάξεο θαη ζηελ άλνδν ηνπ
λαδηζκνχ (Nicholls, 1994). Aξρηθά νλνκαδφηαλ σο «Λενθηιειεπζεξηζκφο», σζηφζν κεηά ηελ εκθάληζε
θαη επηθξάηεζε ησλ laissez-faire ζεσξηψλ ηεο Πρνιήο ηνπ Πηθάγν, νη νπνίεο ππνζηήξηδαλ ηελ πιήξε
απνξξχζκηζε ηεο αγνξάο θαη ηε ιεγφκελε «ζεξαπεία ηνπ ζνθ», ε ζεσξία ηνπ Ordoliberalism πήξε
ζαθείο απνζηάζεηο, θαζψο ππνζηεξίδεη φηη κηα εζληθή νηθνλνκία ζα πξέπεη λα πξνζαξκφδεηαη ζηα
δηαθνξα νηθνλνκηθά «ζνθ» θαη φηη ε αγνξά δελ κπνξεί λα κείλεη αλεμέιεγθηε απφ ηελ θξαηηθή ξχζκηζε.
Πχκθσλα κε ηνλ Οέπθε (1982: 188) «ε αληαγσληζηηθή θνηλσλία ηεο αγνξάο είλαη εμ νξηζκνχ
αληηθνηλσληθή θαη ρσξίο ηελ χπαξμε κηαο ηζρπξήο θξαηηθήο εμνπζίαο ζα εθθπιηζηεί ζε κηα ρπδαία
θηινληθία, ε νπνία ζα ηελ νδεγήζεη ζηελ απηνδηάιπζή ηεο».

Βαζηθφο εηζεγεηήο θαη ζεσξεηηθφο ηνπ «Ordoliberalism» ήηαλ ν Αιεμάληεξ Ονπζηψθ, θαη ζηε ζπλέρεηα
ε ζεσξεηηθή πξνζέγγηζε ηνπ «Φηιειεπζεξηζκνχ κε Ράμε - Ordoliberalism» αλαπηχρζεθε απφ
νηθνλνκνιφγνπο ηεο Πρνιήο ηνπ Φξάηκπνπξγθ φπσο νη Βάιηεξ Ένπθελ (Walter Eucken), Φξαληο Κπεκ

98
ηνπ ‗50 εθαξκφζηεθε ζηε Πθαλδηλαβία θαη ηε Γεξκαλία (φπνπ νλνκάζηεθε Soziale
Martkwirtschaft). Δίλαη ραξαθηεξηζηηθφ πσο ν ππέξκαρνο ησλ laizzez-faire νηθνλνκηθψλ
ηεο ειεχζεξεο αγνξάο, Ινχληβηρ θνλ Κίδεο (Ludwig Heinrich von Mises), θαηέθξηλε
ζθνδξά ηε ιεγφκελε «λενθηιειεχζεξε» αληίιεςε εθείλσλ ησλ θαηξψλ, πνπ απαηηνχζε
ηζρπξή θξαηηθή παξέκβαζε γηα λα «κπαίλεη ηάμε ζηνλ αληαγσληζκφ» (Hülsmann,
2012). Έσο θαη ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970, απηφ πνπ θπξίσο ζηελ Δπξψπε
νξηδφηαλ σο «λενθηιειεπζεξηζκφο» πξνζηδηάδεη πεξηζζφηεξν ζηε ιεγφκελε
«ζνζηαιδεκνθξαηία», θαη ραξαθηεξηζηηθά ν Κηζέι Φνπθψ, έγξαθε ην 1978 πσο ν
«λέν-θηιειεπζεξηζκφο» ήηαλ «ε Γεξκαληθή θνηλσληθή νηθνλνκία ηεο αγνξάο: […] ε
αγνξά, αλ θαη απνηειεί ηνλ κφλν νξζνινγηθφ ηξφπν εθηίκεζεο αμηψλ, είλαη πνιχ
αζηαζήο απφ κφλε ηεο θαη έηζη απαηηεί ζηήξημε, δηαρείξηζε, θαη ―επηαμία‖ πνπ
επηβάιιεηαη απφ ην θξάηνο πξφλνηαο» (Foucault, 2008: 323), «ν λενθηιειεπζεξηζκφο
δελ είλαη Άληακ Πκηζ, ν λενθηιειεπζεξηζκφο δελ είλαη θνηλσλία ηεο αγνξάο»,
(Foucault, 2008: 131) θαη «ν λεν-θηιειεπζεξηζκφο δελ πξέπεη λα ζπγρέεηαη κε ην
laissez-faire, αιιά κε ηελ αλάγθε γηα ζπλερή [θξαηηθή] επνπηεία, δξαζηεξηφηεηα, θαη
ξχζκηζε» (Foucault, 2008: 132).

Υζηφζν απφ ηηο δεθαεηίεο ηνπ ‗70 θαη ‗80 άξρηζαλ λα επηθξαηνχλ νη πην «ζθιεξέο»
λενθηιειεχζεξεο απφςεηο ησλ Φξίληξηρ Σάγηεθ θαη Κίιηνλ Φξίληκαλ, νη νπνίεο
εζηηάδνπλ ζηε laissez-faire ειεχζεξε νηθνλνκία ηεο αγνξάο, ζηνλ κνλεηαξηζκφ30 θαη
ηελ απνξξχζκηζε ηνπ θξάηνπο (Mirowsky and Plehwe, 2009:14-15∙ Hartwich, 2009∙
Boas and Gans-Morse, 2009∙ Sinn, 2010).

(Franz Böhm), Ιένλαξλη Κηθο, (Leonhard Miksch) θαη Σαλο Γθξφζκαλ-Ληεξη (Hans Grossmann-
Doerth). Βαζηθφο ππιψλαο ηνπ «Φηιειεπζεξηζκνχ κε Ράμε - Ordoliberalism» είλαη ν αθφινπζνο: ε
θπβέξλεζε πξέπεη λα ξπζκίδεη ηελ αγνξά κε ηέηνην ηξφπν ψζηε ε απφδνζή ηεο λα πξνζεγγίδεη ηε
ζεσξεηηθή απφδνζε ζε κηα ηέιεηα αληαγσληζηηθή αγνξά (Megay, 1970). Δπίζεο, ζχκθσλα κε ηνπο
Πεκπάζηηαλ Ληνπιηέλ θαη Νχιξηθε Γθεξφη (Sebastian Dullien and Ulrike Guérot 2012) ε αλάιπζε ηνπ
«Ordoliberalism» ζηεξίδεηαη ζηελ αληίιεςε φηη ε πξνζθνξά είλαη απηή πνπ θαζνξίδεη ηελ αλάπηπμε θαη
ηελ αλεξγία, φρη ε δήηεζε (Dullien and Guerot, 2012). Δπνκέλσο, αλ ε πξνζθνξά πέζεη, ηφηε νη κηζζνί
θαη νη ηηκέο ζα πξνζαξκνζηνχλ θαη έηζη ζα αλέβεη μαλά ε δήηεζε. Ν κφλνο ιφγνο γηα ηνλ νπνίν δελ
πξνζαξκφδνληαη νη ηηκέο θαη νη κηζζνί είλαη ε χπαξμε λνκηθψλ εκπνδίσλ φπσο ι.ρ. νη ζπιινγηθέο
δηαπξαγκαηεχζεηο θαη ν θαηψηαηνο κηζζφο. Πε απηή ηελ πεξίπησζε, ε κφλε δηέμνδνο είλαη νη
δηαξζξσηηθέο κεηαξξπζκίζεηο, νη νπνίεο απαηηνχλ ηνλ ηζρπξφ θαη απνθαζηζηηθφ ξφιν ηνπ θξάηνπο
(Padgett, 2003). Δπίζεο, ζχκθσλα κε ηνπο Ληνπιηέλ θαη Γθεξφη (2012), ε βαζηθή δηαθνξά ηνπ
Ordoliberalism απφ άιιεο κνξθέο θηιειεπζεξηζκνχ (φπσο ν λενθηιειεπζεξηζκφο πνπ θπξηάξρεζε ζηνλ
αγγινζαμνληθφ θφζκν) είλαη φηη απνδίδεη ηεξάζηηα ζεκαζία ηφζν ζηνλ θεληξηθφ θαλνληζηηθφ θαη
ξπζκηζηηθφ ξφιν ηνπ θξάηνπο φζν θαη ζηελ απνηξνπή ηεο δεκηνπξγίαο κνλνπσιίσλ θαη θαξηέι (Vatiero,
2010). Ζ αλάιπζε ηνπ Ordoliberalism ζεσξείηαη φηη βξίζθεηαη πίζσ απφ ηηο ζεκεξηλέο πνιηηηθέο ηεο Δ.Δ.
φπσο απηέο επεξεάδνληαη απφ ηε Γεξκαλία θαη νη νπνίεο απνδίδνπλ θεληξηθή ζεκαζία ζηνλ θξαηηθφ
έιεγρν ησλ δεκνζηνλνκηθψλ ειιεηκκάησλ θαη ηνπ ρξένπο (Dullien and Guerot, 2012).
30
Κνλεηαξηζκφο απνθαιείηαη ε νηθνλνκηθή ζεσξία θαη ε αληίζηνηρε νηθνλνκηθή πνιηηηθή, ε νπνία δίλεη
έκθαζε ζηηο κεηαβνιέο ζηελ πνζφηεηα ηνπ ρξήκαηνο πνπ θπθινθνξεί θαη ζηνλ ηξφπν πνπ απηέο νη
κεηαβνιέο επηδξνχλ ζε κηα νηθνλνκία (money matters), εηδηθφηεξα ζηηο ηηκέο, ζηελ παξαγσγή θαη ζηελ
απαζρφιεζε (McCallum, 1989∙ Taylor, 1999∙ Brunner and Meltzer, 1976).

99
3.2.4 Νενθηιειεπζεξηζκφο, Δηαηξεία Μνλ Πειεξέλ θαη ΢ρνιή
ηνπ ΢ηθάγν

Κεηά ηελ παξαπάλσ ζχληνκε πεξηνδνιφγεζε, επηζηξέθνληαο ζηελ επνρή (ηέιε

δεθαεηίαο ‗60 αξρέο δεθαεηίαο ‗70) πνπ δηαηππψλνπλ ηηο απφςεηο ηνπο νη Σάξληηλ θαη
Θφνπδ, ζρεηηθά κε ηνπο θνηλνχο πφξνπο θαη ηελ ηδησηηθνπνίεζή ηνπο, ε ηδέα θαη ε
έλλνηα ηεο ειεχζεξεο θαη δίθαηεο αγνξάο αξρίδεη λα απνκαθξχλεηαη απφ ην θξαηηθφ
ξπζκηζηηθφ πιαίζην θαη ζηαδηαθά ζπλδέεηαη κε ην χζηεξν ζεσξεηηθφ πιαίζην ηνπ
λενθηιειεπζεξηζκνχ φπσο ζρεκαηνπνηήζεθε αξρηθά απφ ηελ Δηαηξεία Κνλ Ξειεξέλ
(Mont Pelerin Society) ηνπ Φξίληξηρ θνλ Σάγηεθ (Friedrich August Hayek) θαη ζηε
ζπλέρεηα απφ ηε ζρνιή ηνπ Πηθάγν ηνπ Κίιηνλ Φξίληκαλ (Milton Friedman).

Ππγθεθξηκέλα ν απζηξηαθφο νηθνλνκνιφγνο Σάγηεθ θάιεζε, ην 1947, ζην Κνλ Ξειεξέλ

ηεο Διβεηίαο, ηξηαληανρηψ θηιειεχζεξνπο νηθνλνκνιφγνπο γηα λα ζπδεηήζνπλ ην
κέιινλ ηνπ νηθνλνκηθνχ θηιειεπζεξηζκνχ θαη πψο κπνξεί λα αληηκεησπηζηεί «ε
θπξηαξρία ηνπ θξάηνπο (πνπ επηθξαηνχζε εθείλε ηελ επνρή) είηε κε ηελ θευλζηαλή είηε
κε ηελ καξμηζηηθή ηεο εθδνρή».

Ζ ηδξπηηθή δηαθήξπμε ηεο Δηαηξείαο Κνλ Ξειεξέλ αλαθέξεη:

«Νη θεληξηθέο αμίεο ηνπ πνιηηηζκνχ θηλδπλεχνπλ. Πε κεγάιεο εθηάζεηο ηεο γήηλεο
επηθάλεηαο νη νπζηψδεηο ζπλζήθεο ηεο αλζξψπηλεο αμηνπξέπεηαο θαη ειεπζεξίαο
έρνπλ εμαθαληζηεί. Πε άιιεο βξίζθνληαη ππφ ζπλερή απεηιή απφ ηελ αλάπηπμε ησλ
ζχγρξνλσλ ηάζεσλ ηεο πνιηηηθήο.(…)

Ζ νκάδα πξεζβεχεη φηη απηέο νη εμειίμεηο ππνδαπιίζηεθαλ απφ ηελ αλάπηπμε κηαο
άπνςεο γηα ηελ ηζηνξία, ε νπνία αξλείηαη φια ηα απφιπηα εζηθά θξηηήξηα θαη απφ
ηελ αλάπηπμε ζεσξηψλ πνπ ακθηζβεηνχλ ην επηζπκεηφ ηνπ θξάηνπο δηθαίνπ.
Ξξεζβεχεη πεξαηηέξσ φηη ππνδαπιίζηεθαλ απφ ηελ ππνρψξεζε ηεο πίζηεο ζηελ
αηνκηθή ηδηνθηεζία θαη ζηελ αληαγσληζηηθή αγνξά, δηφηη ρσξίο ηε δηάρπηε δχλακε
θαη πξσηνβνπιία πνπ ζρεηίδνληαη κ‘ απηνχο ηνπο ζεζκνχο, είλαη δχζθνιν λα
θαληαζηνχκε κηα θνηλσλία ζηελ νπνία κπνξεί λα δηαηεξεζεί πξαγκαηηθά ε
ειεπζεξία.» (ηνληζκφο δηθφο κνπ, www.montpelerin.org/aboutmps.html φπσο
αλαθέξεηαη ζην Harvey, 2007[2005]: 46)

Ρξεηο ζεσξνχληαη νη βαζηθέο θαηεπζχλζεηο ηεο Δηαηξείαο Κνλ Ξειεξέλ (Hackworth,

2007∙ Plehwe and Walpen, 2006∙ Springer 2015):

α) εζηίαζε θαη αλάδεημε ζηηο επηρεηξεκαηηθέο ηθαλφηεηεο ηνπ αηφκνπ κε ηνλ ξφιν ηεο
«θνηλσλίαο» λα πξέπεη λα επαλαπξνζδηνξηζηεί πξνο ηελ θαηεχζπλζε άξζεο ησλ
εκπνδίσλ πνπ παξαθσιχνπλ ηηο αηνκηθέο ηθαλφηεηαο,

β) νη ειεχζεξεο αγνξέο ζεσξνχληαη σο ν θαηαιιειφηεξνο ηξφπνο γηα ηελ επίηεπμε

ηεο απηάξθεηαο,

γ) ε πίζηε ζηνλ κε παξεκβαηηθφ θξάηνο, ηνπ νπνίνπ ν ξφινο είλαη λα δηαηεξεί ηηο
αληαγσληζηηθέο αγνξέο θαη λα εγγπάηαη ηα αηνκηθά δηθαηψκαηα δηακνξθψλνληαο
θαηάιιεια θαζεζηψηα ηδηνθηεζίαο.

Γίλεηαη ζπλεπψο ζαθέο φηη ε πξνζέγγηζε ηνπ Σάγηεθ θαζψο θαη ηεο Δηαηξείαο Κνλ
Ξειεξέλ, ε νπνία ζεσξείηαη σο ν πξνάγγεινο ηνπ ζεκεξηλνχ λενθηιειεπζεξηζκνχ, δελ
απνξξίπηεη εληειψο ηνλ θεληξηθφ έιεγρν θαζψο ππνζηεξίδεη φηη νη laissez-faire
πνιηηηθέο ελδέρεηαη λα νδεγήζνπλ ζε απνζηαζεξνπνίεζε ηελ νηθνλνκία θαη ζπλεπψο

100
απαηηείηαη θάπνηνπ ηχπνπ θεληξηθφο ηξαπεδηθφο έιεγρνο (White, 1999). Γηα ηνλ Σάγηεθ
(1976: 84) ην laissez-faire είλαη «κία αξθεηά ακθηιεγφκελε θαη παξαπιαλεηηθή
πεξηγξαθή ησλ αξρψλ πάλσ ζηηο νπνίεο βαζίδεηαη κία θηιειεχζεξε πνιηηηθή γξακκή»,
πνπ ζεκαίλεη, φηη ην λενθηιειεχζεξν θξάηνο είλαη «πξνγξακκαηηζκφο γηα
αληαγσληζκφ» (ν.π. 1976: 31), θαη σο εθ ηνχηνπ δελ κπνξεί λα ππάξμεη ειεπζεξία
ζηελ αγνξά ρσξίο «αζηπλνκία αγνξψλ» (Rφstow, 1942: 289). Νη απφςεηο γηα κηα
«αζηπλνκία ησλ αγνξψλ» θαη γηα ηνλ «πξνγξακκαηηζκφ γηα ηνλ αληαγσληζκφ» ζα
απνηειέζεη ηνλ πξφδξνκν γηα ηε δεκηνπξγία ηεο Ξαγθφζκηαο Ρξάπεδαο (World Bank)
θαη ηνπ Γηεζλνχο Λνκηζκαηηθνχ Ρακείνπ (International Monetary Fund) ην 1944 θαηά
ηε δηάζθεςε ηνπ Κπξέηηνλ Γνπληο (Bretton Woods) ζην Ληνχ Σάκζατξ ησλ ΖΞΑ.
Δπίζεο κε βάζε ηηο απφςεηο ηεο Δηαηξείαο Κνλ Ξειεξέλ ζηε δηάζθεςε ηνπ Κπξέηηνλ
Γνπληο θαζψο θαη ζηηο επφκελεο ζπλαληήζεηο ηνπ ιεγφκελνπ «Γχξνπ
Γηαπξαγκαηεχζεσλ ηεο Γελεχεο» (1947) θαη ηνπ «Σάξηε ηεο Αβάλαο» (1947-1948)
κπαίλνπλ νη βάζεηο γηα ηε «Γεληθή Ππκθσλία Γαζκψλ θαη Δκπνξίνπ» (General
Agreement on Tariffs and Trade - GATT), ε νπνία ζέηεη σο ζηφρν ηελ αλάπηπμε ηνπ
δηεζλνχο εκπνξίνπ θαη ηε ραιάξσζε ησλ εκπνξηθψλ δαζκνινγηθψλ πεξηνξηζκψλ
κεηαμχ ησλ εκπιεθνκέλσλ θξαηψλ.

Πηε ζπλέρεηα, ηε δεθαεηία ηνπ ‘60, αλαδχεηαη ε λενθηιειεχζεξε Πρνιή ηνπ Πηθάγν31,
ηεο νπνίαο βαζηθέο αξρέο ήηαλ ε απφιπηε εκπηζηνζχλε ζηελ ηθαλφηεηα απηνξξχζκηζεο
ηεο αγνξάο θαη ε δπζπηζηία ζε θάζε κνξθήο θξαηηθφ παξεκβαηηζκφ. H λενθηιειεχζεξε
ηάζε φπσο δηακνξθψζεθε απφ ηε Πρνιή ηνπ Πηθάγν πηνζεηεί ηηο ηδεαηέο αξρέο ησλ
λενθιαζηθψλ νηθνλνκηθψλ (δεχηεξν κηζφ ηνπ 19νπ αηψλα) θαη απνκαθξχλεηαη απφ ηηο
θιαζηθέο ζεσξίεο ηνπ Άληακ Πκηζ δηαηεξψληαο κφλν ηελ πξνζέγγηζε ηνπ αφξαηνπ

31
Ζ ζρνιή ηνπ Πηθάγν ή αιιηψο νη λενθηιειεχζεξνη νηθνλνκνιφγνη ηνπ «γιπθνχ λεξνχ» (ιφγσ ηεο
ρσξνζέηεζεο ηνπ Πηθάγν ζηελ πεξηνρή ησλ Κεγάισλ Ιηκλψλ) αληηηίζεληαη ζηνπο λενθευλζηαλνχο
νηθνλνκνιφγνπο ηνπ «αικπξνχ λεξνχ» ησλ παξάθηησλ παλεπηζηεκίσλ ηεο δπηηθήο θαη αλαηνιηθήο
αθηήο ησλ ΖΞΑ (Harvard, MIT, Berkeley, Princeton, Columbia, Yale).

Ζ ζρνιή ηνπ Πηθάγν δηαθξίλεηαη ζε ηξεηο γεληέο:

H πξψηε γεληά ή Ξαιαηφ Πηθάγν (Old Chicago), δεθαεηίεο ‗20-‘50, κε βαζηθνχο εθθξαζηέο ηνπο Φξαλθ
Λάηη (Frank Knight), Σέλξη Πάηκνλο (Henry Simons), Γηάθνκπ Βάηλεξ (Jacob Viner), Ξνι Ληάγθιαο (Paul
Douglas) ηνλίδεη κελ ηελ αλσηεξφηεηα ησλ αληαγσληζηηθψλ αγνξψλ θαη ηνπ ειεχζεξνπ ζπζηήκαηνο
ηηκψλ απέλαληη ζηα εγγελή πξνβιήκαηα πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηνλ θξαηηθφ έιεγρν, αιιά θξαηνχλ
επηθπιάμεηο απέλαληη ζηελ αλεμέιεγθηε laissez-faire νηθνλνκία ζεσξψληαο φηη ζε θξίζηκεο πεξηφδνπο
είλαη ρξήζηκεο νη θξαηηθέο παξεκβάζεηο γηα λα ζεξαπεχζνπλ ηηο νηθνλνκηθέο θξίζεηο.

Ζ δεχηεξε γεληά, δεθαεηίεο ‗60-‘70, κε ηνπο Κίιηνλ Φξίληκαλ (Milton Friedman), Ρδνξηδ Πηίγθιεξ
(George Stigler), Οφλαιλη Θφνπδ (Ronald Coase) and Γθάξη Κπέθεξ (Gary Becker) κεηαηνπίδεηαη
ζεκαληηθά απφ ηελ πξψηε γεληά θαζψο εκπλέεηαη απφ ηνπο λενθιαζηθνχο νηθνλνκνιφγνπο ηνπ 19 νπ
αηψλα, θπξίσο ηεο ζρνιήο ηνπ Κάληζεζηεξ, θαη ππνζηεξίδεη ηε laissez-faire ειεχζεξε νηθνλνκία ησλ
αγνξψλ, ηνλ κνλεηαξηζκφ, ηηο ηδησηηθνπνηήζεηο, ηελ απνξξχζκηζε θαζψο θαη ηελ πξνζηαζία ησλ
δηθαησκάησλ ηδηνθηεζίαο.

Ζ ηξίηε γεληά, δεθαεηίεο ‘80 έσο ζήκεξα, κε ηνπο Οφκπεξη Ινπθάο (Robert Lucas) θαη Γηνχηδηλ Φάκα
(Eugene Fama) πην επηθαλείο εθπξνζψπνπο ηεο, ζπλερίδεη ην λήκα ηεο δεχηεξεο γεληάο ππνζηεξίδνληαο
ηελ εκκελή απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ αγνξψλ (efficient-market hypothesis) θαη ηνλ κνλεηαξηζκφ
(απνθαινχληαη σο νηθνλνκνιφγνη ηνπ Κνλεηαξηζκνχ ΗΗ).

Δπίζεο είλαη ηδηαίηεξα γλσζηά ηα ιεγφκελα «αγφξηα ηνπ Πηθάγν» (Chicago Boys), πξφθεηηαη γηα λεαξνχο
νηθνλνκνιφγνπο θπξίσο απφ ηε Σηιή πνπ ζπνχδαζαλ κεηαμπ 1956 θαη 1970 ζην Πηθάγν κε
ρξεκαηνδφηεζε ηνπ ηδξχκαηνο Φνξλη θαζψο θαη ησλ θπβεξλήζεσλ ησλ ΖΞΑ θαη ζηε ζπλέρεηα
αλέιαβαλ ηελ εθαξκνγή ησλ λενθηιειεχζεξσλ πνιηηηθψλ ζηε Ιαηηληθή Ακεξηθή ηηο δεθαεηίεο ηνπ ‗70
θαη ‗80.

101
ρεξηνχ ηεο αγνξάο (Harvey 2007[2005]: 47). Δπίζεο ην λενθηιειεχζεξν δφγκα
ελαληηψλεηαη ζηηο ζεσξίεο ηνπ θξαηηθνχ παξεκβαηηζκνχ, φπσο απηή ηνπ Ρδνλ Κέηλαξλη
Θέηλο πνπ είραλ θπξηαξρήζεη απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1930, σο απάληεζε ζηελ Κεγάιε
Όθεζε ηνπ κεζνπνιέκνπ θαη βεβαίσο επηηίζεηαη ζθνδξά ζηηο ζεσξίεο ηνπ θεληξηθνχ
θξαηηθνχ ζρεδηαζκνχ πνπ πξνζέγγηδαλ ηε καξμηζηηθή παξάδνζε (Brenner θαη
Theodore, 2002∙ Palley, 2005∙ Harvey, 2007[2005]∙ Boas and Gans-Morse, 2009∙
Kotz, 2002).

Πχκθσλα κε ηελ Λαφκη Θιάηλ (2010[2007]: 77):

«Ν ππξήλαο ησλ αγηνπνηεκέλσλ δηδαρψλ ηεο Πρνιήο ηνπ Πηθάγν ζπλίζηαην ζην φηη
νη νηθνλνκηθέο δπλάκεηο ηεο πξνζθνξάο, ηεο δήηεζεο, ηνπ πιεζσξηζκνχ θαη ηεο
αλεξγίαο είλαη ζαλ ηηο δπλάκεηο ηεο θχζεο: ζηαζεξέο θαη ακεηάβιεηεο. Πηελ
πξαγκαηηθά ειεχζεξε αγνξά ηελ νπνία θαληάδνληαλ (...) νη δπλάκεηο απηέο
ππάξρνπλ ζε ηέιεηα ηζνξξνπία, κε ηελ πξνζθνξά λα επηδξά ζηε δήηεζε κε ηνλ
ηξφπν πνπ ε Πειήλε πξνθαιεί ηηο παιίξξνηεο. Αλ νη νηθνλνκίεο καζηίδνληαη απφ
πςειφ πιεζσξηζκφ, ε αηηία, ζχκθσλα κε ηελ απζηεξή κνλεηαξηζηηθή ζεσξία ηνπ
Φξίληκαλ, είλαη πάληα φηη νη παξαπιαλεκέλνη πνιηηηθνί επηηξέπνπλ λα εηζξέεη πνιχ
ρξήκα ζην ζχζηεκα αληί λα αθήλνπλ ηελ αγνξά λα βξεη ηελ ηζνξξνπία ηεο. ΋πσο
απηνξπζκίδνληαη ηα νηθνζπζηήκαηα, δηαηεξψληαο ηελ ηζνξξνπία ηνπο, έηζη θαη ε
αγνξά, αλ αθεζεί ζηνπο δηθνχο ηεο κεραληζκνχο, ζα δεκηνπξγήζεη ην ζσζηφ αξηζκφ
πξντφλησλ ζηηο ζσζηέο ηηκέο, παξαγφκελα απφ εξγάηεο πνπ ζα ακείβνληαη κε ηνπο
ζσζηνχο κηζζνχο γηα λα αγνξάδνπλ απηά ηα πξντφληα.»

Ππλνπηηθά, ζχκθσλα κε πιήζνο κειεηεηψλ (Bhagwati, 2002∙ Boas and Gans-Morse,

2009∙ Cahill, 2011∙ Clarke, 2005∙ Hill and Kumar, 2009∙ Colas, 2005∙ Hill, 2005∙ Hill,
2006a∙ Hill, 2009a∙ Hill, 2009b∙ Hill and Rosskam, 2009∙ Hursh and Henderson, 2011∙
Munk, 2005∙ Peck, Theodore, and Brenner, 2010∙ Springer, 2015∙ Saad-Filho and
Johnston, 2005∙ Shaikh, 2005∙ Harvey, 2007[2005]∙ Van Horn and Klaes, 2011∙
Patomäki, 2009) ε λενθηιειεχζεξε πξνζέγγηζε φπσο δηακνξθψζεθε θαη άξρηζε λα
εθαξκφδεηαη απφ ηε δεθαεηία ηνπ ‗70 ππνζηεξίδεη ηηο laissez-faire πνιηηηθέο, ηηο
αλνηρηέο, ειεχζεξεο θαη αληαγσληζηηθέο αγνξέο, ην ειεχζεξν εκπφξην, ηνλ
κνλεηαξηζκφ, ηε κείσζε ηνπ ειέγρνπ ησλ ηηκψλ (φιεο νη ηηκέο, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο
ηεο ηηκήο ηεο εξγαζίαο, νθείινπλ λα θαζνξίδνληαη απφ ηελ αγνξά), ηελ άξζε ησλ
πξνζηαηεπηηθψλ νξίσλ, ηηο ηδησηηθνπνηήζεηο32, ηελ πξνζηαζία ησλ δηθαησκάησλ
ηδηνθηεζίαο, ηελ απνξξχζκηζε θαη ηελ ειαρηζηνπνίεζε ηεο θξαηηθήο παξέκβαζεο33,
θαζψο θαη ηε ζπξξίθλσζε ηνπ θξάηνπο πξφλνηαο.

32
Ν Κίιηνλ Φξίληκαλ, ήδε απφ ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗50 φηαλ κεζνπξαλνχζε ην new deal θαη ην
θξάηνο πξφλνηαο δεηνχζε απφ ηελ θπβέξλεζε ησλ ΖΞΑ λα ηδησηηθνπνηεζνχλ ε ηαηξνθαξκαθεπηηθή
πεξίζαιςε, ηα ηαρπδξνκεία, ηα ζπληαμηνδνηηθά ηακεία, ε παηδεία, αθφκα θαη ηα εζληθά πάξθα (Klain,
2007: 85-86).
33
O Κίιηνλ Φξίληκαλ απνδέρεηαη ην θξάηνο κφλν σο ηνλ αλαγθαίν «ηφπν δεκφζηαο ζπδήηεζεο γηα ηνλ
θαζνξηζκφ ησλ ―θαλφλσλ ηνπ παηρληδηνχ‖ αιιά θαη ζαλ δηαηηεηή γηα λα εξκελεχεη θαη λα επηβάιιεη ηνπο
θαλφλεο πνπ απνθαζίζηεθαλ», ελψ ε επηβνιή είλαη αλαγθαία, «ζε απηνχο ηνπο ιίγνπο πνπ αιιηψο δελ
ζα έπαηδαλ ην παηρλίδη» (1962: 15, 25). Κε άιια ιφγηα, «ε νξγάλσζε ηεο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο
κέζσ ηεο εζεινληηθήο αληαιιαγήο ππνζέηεη φηη έρνπκε παξάζρεη, κέζσ ηεο θπβέξλεζεο, ηε δηαηήξεζε
ηνπ λφκνπ θαη ηεο ηάμεο ψζηε λα εκπνδίζνπκε ηνλ εμαλαγθαζκφ ηνπ ελφο αηφκνπ απφ ην άιιν, ηελ
επηβνιή ησλ ζπκβάζεσλ λα εκπιέθνληαη εζεινληηθά, ηνλ νξηζκφ ηεο ζεκαζίαο ησλ δηθαησκάησλ
ηδηνθηεζίαο, ηελ εξκελεία θαη ηελ επηβνιή ηέηνησλ δηθαησκάησλ, θαη ηελ πξφβιεςε γηα έλα λνκηζκαηηθφ
πιαίζην» (ν.π.: 27). Ρν θξάηνο πξέπεη «λα πξνσζεί ηνλ αληαγσληζκφ» (ν.π.: 34), θαη λα θάλεη γηα ηελ
αγνξά απηφ πνπ ε αγνξά «δελ κπνξεί λα θάλεη γηα ηνλ εαπηφ ηεο» (ν.π.: 27). Νη θηιειεχζεξνη, ιέεη ν

102
Πχκθσλα κε ηελ Λαφκη Θιάηλ (Naomi Klain, 2010[2007]: 78):

«΋πσο φιεο νη θνληακεληαιηζηηθέο πεπνηζήζεηο, ηα νηθνλνκηθά ηεο Πρνιήο ηνπ

Πηθάγν είλαη, γηα ηνπο πξαγκαηηθνχο πηζηνχο, έλα θιεηζηφ θχθισκα. Πχκθσλα κε ην
ζεκειηψδεο αμίσκα, ε ειεχζεξε αγνξά είλαη έλα ηέιεην επηζηεκνληθφ ζχζηεκα, ζην
νπνίν ηα άηνκα, δξψληαο κε βάζε ηηο ηδηνηειείο επηζπκίεο ηνπο, δεκηνπξγνχλ ηα
κέγηζηα νθέιε γηα φινπο. Ρν αλαπφθεπθην ζπκπέξαζκα είλαη φηη, αλ θάηη δε
ιεηηνπξγεί ζηελ νηθνλνκία ηεο ειεχζεξεο αγνξάο (γηα παξάδεηγκα, πςειφο
πιεζσξηζκφο ή απμαλφκελε αλεξγία), ηφηε ε αγνξά δελ είλαη πξαγκαηηθά ειεχζεξε.
Θα πξέπεη λα ππάξρεη θάπνηα παξέκβαζε, θάπνηα ζηξέβισζε ζην ζχζηεκα. Ζ ιχζε
ηεο ζρνιήο ηνπ Πηθάγν είλαη πάληα ε ίδηα: πην απζηεξή θαη νινθιεξσκέλε
εθαξκνγή ησλ ζεκειησδψλ αξρψλ.»

Γηα λα επηηεπρζεί ε παξαπάλσ ιχζε ε λενθηιειεχζεξε Πρνιή ηνπ Πηθάγν αλέπηπμε ηελ
ζεσξία ηνπ δφγκαηνο ηνπ ζνθ ή ζεξαπείαο ζνθ34, ε νπνία βαζίδεηαη ζηελ ηδέα φηη κηα
νηθνλνκηθή θξίζε ή έλα γεγνλφο θαηαζηξνθήο ή πνιέκνπ απνηειεί ζεκαληηθή επθαηξία
γηα αιιαγέο θαη κεηαξξπζκίζεηο ζε έλα θξάηνο.

Πχκθσλα κε ηνλ Κίιηνλ Φξίληκαλ (1962):

«Κφλν κία θξίζε -είηε είλαη, είηε απιψο εθιακβάλεηαη σο πξαγκαηηθή- νδεγεί ζε
πξαγκαηηθέο αιιαγέο. ΋ηαλ μεζπάεη κηα θξίζε, νη δξάζεηο πνπ αλαπηχζζνληαη
εμαξηψληαη απφ ηηο πεξηξξένπζεο ηδέεο. Ξηζηεχσ φηη απηή πξέπεη λα είλαη ε βαζηθή
ιεηηνπξγία καο: λα αλαπηχζζνπκε ελαιιαθηηθέο πνιηηηθέο πνπ ζα αληηθαηαζηήζνπλ
ηηο ππάξρνπζεο, λα ηηο δηαηεξνχκε δσληαλέο θαη δηαζέζηκεο έσο φηνπ ην πνιηηηθά
αδχλαηνλ θαηαζηεί πνιηηηθά αλαπφθεπθην.»

Ζ επηηπρία ηεο πνιηηηθήο απηήο βαζίδεηαη ζην γεγνλφο φηη ν θφβνο θαη νη ελνρέο γηα ηα
απνηειέζκαηα ηεο θξίζεο ή ηεο θαηαζηξνθήο θάλεη ηνπο πνιίηεο αλεθηηθνχο θαη
απαζείο ζε επαλαιακβαλφκελεο αιιαγέο θαη κεηαξξπζκίζεηο αθξηβψο επεηδή πηζηεχνπλ
φηη θάηη άιιν ρεηξφηεξν έξρεηαη. Ζ ζεσξία ηνπ ζνθ εκπλέεηαη απφ ηα βαζαληζηήξηα κε
ειεθηξνζφθ θαηά ηελ πεξίνδν ηνπ ςπρξνχ πνιέκνπ35 θαη βξίζθεη εθαξκνγή ζηηο

Φξίληκαλ, «πξέπεη λα απαζρνινχλ πνιηηηθνχο δηαχινπο γηα λα ζπκθηιηψλνπλ ηηο δηαθνξέο» δηφηη ην
θξάηνο είλαη ν νξγαληζκφο πνπ παξέρεη ηα κέζα «ζχκθσλα κε ηα νπνία εκείο κπνξνχκε λα αιιάμνπκε
ηνπο θαλφλεο» (ν.π.: 23).
34
Γηα πξψηε θνξά ν φξνο «ζεξαπεία ζνθ» ζηελ νηθνλνκηθή θαηάζηαζε κηαο ρψξαο αλαθέξζεθε ζηελ
πεξίπησζε ηεο Βνιηβίαο ην 1985, απφ ηνλ πξψελ θευλζηαλφ αιιά λπλ λενθηιειεχζεξν νηθνλνκνιφγν
Ρδέθξη Πάθο (Jeffrey Sachs), ππφ ηελ πξνεδξεία ηνπ Γθνλζάιν Πάληζεο ληε Ινζάδα (Gonzalo Sánchez
de Lozada). Ρν θπβεξλεηηθν επηηειείν θαηεπζπλφκελν απφ ηα «αγφξηα ηνπ Πηθάγν» εθάξκνζε έλα
πξφγξακκα πνπ πξνέβιεπε ηελ θαηάξγεζε ησλ επηδνηήζεσλ ζηα ηξφθηκα, ηελ αχμεζε ηεο ηηκήο ηνπ
πεηξειαίνπ θαηά 300%, ην πάγσκα ησλ ήδε ρακειψλ κηζζψλ, κεγάιεο πεξηθνπέο ζηηο δεκφζηεο
δαπάλεο, άλνηγκα ησλ ζπλφξσλ ηεο ρψξαο ζε απεξηφξηζηεο εηζαγσγέο θαη καδηθέο ηδησηηθνπνηήζεηο. Ρν
ζεκαληηθφ ζηηο παξαπάλσ κεηαξξπζκίζεηο ήηαλ φηη νη αξρηηέθηνλεο ηεο ζεξαπείαο-ζνθ απαίηεζαλ λα
εθαξκoζηoχλ ηαπηφρξνλα φια ηα κέηξα κέζα ζηηο πξψηεο εθαηφ κέξεο ηεο λέαο θπβέξλεζεο. Αληί λα
ζέζνπλ ζε εθαξκνγή θάζε κέηξν ηνπ ζρεδίνπ κε κεκνλσκέλνπο λφκνπο, ζπλέηαμαλ έλα κφλν
εθηειεζηηθφ δηάηαγκα, ην D.S. 21060. Ρν δηάηαγκα πεξηιάκβαλε 220 μεxσξηζηoχο λφκνπο θαη θάιππηε
θάζε πηπρή ηεο νηθνλνκηθήο δσήο ηεο ρψξαο, γεγνλφο πνπ ην θαζηζηνχζε, φζνλ αθνξά ην εχξνο θαη
ηνπο θηιφδνμνπο ζηφρνπο ηνπ, θάηη αληίζηνηρν κε ην ιεγφκελν «Ρνχβιν», ην πξνζρέδην πνπ είραλ
ζπληάμεη ηα «αγφξηα ηνπ Πηθάγνπ» φηαλ πξεηνηκαδφηαλ ην πξαμηθφπεκα ηνπ Ξηλνηζεη ζηε Σηιή (Klain,
2007).
35
Ν φξνο «ζεξαπεία ζνθ» έρεη ηελ θαηαγσγή ηνπ ζηα βαζαληζηήξηα κε ειεθηξνζφθ θαη ςπρφηξνπεο
νπζίεο πνπ έγηλαλ ζηε δεθαεηία 1950 ζην Ξαλεπηζηήκην Καθγθίι ηνπ Θαλαδά ππφ ηελ επνπηεία ηνπ
θαζεγεηή ςπρηαηξηθήο Γνπέηλ Θάκεξνλ θαη ηε ρξεκαηνδφηεζε ηεο CIA. Ν ςπρίαηξνο πξνζπαζνχζε κε
ειεθηξνζφθ λα απνθφςεη έλαλ άλζξσπν απφ ηελ πξαγκαηηθφηεηα θαη κέζα απφ ην ζνθ λα ηνλ

103
ζηξαηησηηθέο επεκβάζεηο ηχπνπ «Πνθ θαη Γένο», ην ζηξαηησηηθφ δφγκα ησλ Έξιαλ
Νχικαλ (Harlan Θ. Ullman) θαη Ρδέηκο Γνπέληη (James P. Wade) πνπ δεκνζηνπνηήζεθε
ην 1996 θαη απνηέιεζε ηε βάζε γηα ηελ εηζβνιή ζην Ηξάθ ην 2003, ζην νπνίν νη
ζπληάθηεο ηνπ δειψλνπλ φηη ε δχλακε εηζβνιήο «πξέπεη λα απνθηά ηνλ έιεγρν ηνπ
πεξηβάιινληνο θαη λα παξαιχεη ή λα επηβαξχλεη ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ν αληίπαινο
αληηιακβάλεηαη θαη θαηαλνεί ηα γεγνλφηα, έηζη ψζηε ν ερζξφο λα είλαη αλίθαλνο λα
αληηζηαζεί» (Ullman and Wade, 1996). Ζ ηδέα φηη κηα αιιαγή πνιηηηθήο πξέπεη λα
εμαπνιχεηαη ζαλ κηα αηθληδηαζηηθή ζηξαηησηηθή επίζεζε απνηειεί ην κνηίβν ζην νπνίν
επαλέξρνληαη δηαξθψο νη ιεγφκελνη νηθνλνκηθνί ζεξαπεπηέο ηνπ ζνθ. Ρν νηθνλνκηθφ
ζνθ ιεηηνπξγεί κε βάζε κηα παξφκνηα ζεσξία: ηελ εηθαζία φηη νη άλζξσπνη κπνξνχλ λα
πξνβάιινπλ αληίζηαζε ζε ηκεκαηηθέο αιιαγέο (ι.ρ. ηελ πεξηθνπή ελφο πξνγξάκκαηνο
πγείαο ή κεηψζεηο κηζζψλ), αιιά αλ ζπκβνχλ ηαπηφρξνλα δεθάδεο αιιαγέο πξνο θάζε
θαηεχζπλζε, ηφηε εδξαηψλεηαη έλα αίζζεκα καηαηφηεηαο θαη ν πιεζπζκφο πεξηέξρεηαη
ζε θαηάζηαζε αδξάλεηαο. Αξρηθά ε αληίιεςε απηή εθαξκφζηεθε ην 1965 ζηελ
Ηλδνλεζία ηνπ δηθηάηνξα Πνπράξην, έπεηηα ην 1973 ζηελ Σηιή κε ηα αγφξηα ηνπ Πηθάγν
θαη ην πξαμηθφπεκα ηνπ Ξηλνζέη36, ζηε ζπλέρεηα ην 1985 ζηε Βνιηβία απφ ηνλ Ρδέθξη
Πάθο θαη ην 1982 ζηε Κεγάιε Βξεηαλία επί πξσζππνπξγίαο Κάξγθαξεη Θάηζεξ κε
αθνξκή ηνλ πφιεκν ζηα λεζηά Φψθιαλη.

Ππγθεθξηκέλα ε Κάξγθαξεη Θάηζεξ εθιέγεηαη πξσζππνπξγφο ηεο Βξεηαλίαο ηνλ Κάην

ηνπ 1979 κε ζχλζεκα «δελ ππάξρεη θνηλσλία, ππάξρνπλ κφλν άηνκα θαη νη νηθνγέλεηέο
ηνπο»37 θαη κε εληνιή λα παηάμεη ηε δχλακε ησλ ζπλδηθάησλ θαη λα ηεξκαηίζεη ηελ
πιεζσξηζηηθή ζηαζηκφηεηα (Clarke, 2005: 51∙ Harvey, 2007[2005]: 49). Κε ηελ δηθή
ηεο εθδνρή ηεο ζεξαπείαο ζνθ πνπ νλνκάζηεθε «ζηξαηεγηθή ζαιακνπνίεζεο» (salami-

επαλαθέξεη ζε κηα θαηάζηαζε «ιεπθνχ ραξηηνχ» (tabula rasa), φπνπ ν θαζέλαο ζα κπνξνχζε λα
«γξάςεη» ηνλ ηδαληθφ άλζξσπν. Γηα λα ην πεηχρεη απηφ ρξεζηκνπνίεζε ηηο εμήο κεζφδνπο: Ζιεθηξνζφθ,
δπν ηελ εκέξα επί ηξηάληα κέξεο. Απνζηέξεζε ησλ αηζζήζεσλ, απνκνλψλνληαο ηνπο κέζα ζε
ζθνηεηλνχο ζαιάκνπο θνξψληαο ηνπο αδηαθαλή γπαιηά, σηαζπίδεο θαη κε δεκέλα ρέξηα κέζα ζε θνπηηά
γηα λα κελ αγγίδνπλ ηίπνηα. Σνξήγεζε ςπρνηξφπσλ νπζηψλ, πνιχσξνο χπλνο, 22ψξεο ην 24σξν,
ζπλερψο αλακκέλα θψηα ζε δσκάηηα ρσξίο παξάζπξα. Έηζη ζα έζβελαλ ηελ αληίιεςε ηνπ ρψξνπ,
ρξφλνπ, ηεο κλήκεο απφ ην κπαιφ ηνπο, ζα θαηέιπαλ ηηο άκπλεο ηνπο θαη ηε βνχιεζε γηα αληίζηαζε θαη
ζα απνζπνχζαλ ηε ζπλαίλεζή ηνπ θαη ηε ζπλεξγαζία ηνπ, θαηά ηελ αλάθξηζή ηνπ (Klain, 2007∙
Αιεζηλφο, 2011).
36
O Κίιηνλ Φξίληκαλ έρνληαο σο πξφηππν ηε ξήζε ηνπ Καθηαβέιη (1513) φηη «ηα πιήγκαηα πξέπεη λα
επηθέξνληαη φια ηαπηφρξνλα, ψζηε, φληαο ιηγφηεξν αηζζεηά, λα ελνρινχλ ιηγφηεξν», ζπκβνπιεχεη ηνλ
Ξηλνζέη ιέγνληάο ηνπ: «Αλ πηνζεηήζεηε ηελ πξνζέγγηζε ηνπ ζφθ, πξέπεη λα ελεξγήζεηε ζχληνκα,
πνιιαπιά θαη αθαξηαία» (Friedman, 1975).
37
Ζ δηάζεκε θξάζε ηεο Θάηζεξ θαηαγξάθεηαη ην 1987 ζε ζπλέληεπμή ηεο ζην πεξηνδηθφ «Woman‘s
Own», ζην νπνίν επηπιένλ απνθαιεί «ηξαγσδία» ηηο παξνρέο ηνπ θξάηνπο πξφλνηαο.

Πχκθσλα κε ηα ιφγηα ηεο Θάηζεξ:

«Λνκίδσ φηη έρνπκε πεξάζεη κηα πεξίνδν θαηά ηελ νπνία (...) έρεη δνζεί ζηνλ θφζκν ε αληίιεςε πσο
―εάλ έρσ έλα πξφβιεκα, είλαη δνπιεηά ηεο Θπβέξλεζεο λα ην ιχζεη!‖ ή ―έρσ έλα πξφβιεκα, ζα πάσ
λα πάξσ κηα επηρνξήγεζε θαη ζα ην ιχζσ!‖, ―είκαη άζηεγνο, ε Θπβέξλεζε πξέπεη λα κνπ βξεη ζπίηη!‖
θαη θαη‘απηφλ ηνλ ηξφπν ξίρλνληαη ηα πξνβιήκαηα ζηελ θνηλσλία θαη πνηνο είλαη ε θνηλσλία; Γελ
ππάξρεη ηέηνην πξάγκα! ΢πάξρνπλ κφλν άηνκα, άληξεο θαη γπλαίθεο θαη νη νηθνγέλεηέο ηνπο θαη
θακία θπβέξλεζε δελ κπνξεί λα θάλεη ηίπνηα, εθηφο απφ ηνπο ίδηνπο ηνπο αλζξψπνπο θαη νη
άλζξσπνη πξέπεη πξψηα απφ φια λα θνηηάμνπλ ηνλ εαπηφ ηνπο. Δίλαη θαζήθνλ καο λα θξνληίδνπκε
ηνπο εαπηνχο καο θαη έπεηηα λα θνηηάκε ηνπο γείηνλέο καο θαη ε δσή είλαη κηα ακνηβαία επηρείξεζε
αιιά ν θφζκνο έρεη ππεξεθηηκήζεη ηα δηθαηψκαηα ρσξίο λα ππνινγίδεη ηηο ππνρξεψζεηο, δηφηη δελ
ππάξρεη απηφ πνπ ιέγεηαη δηθαίσκα εάλ θάπνηνο δελ έρεη πξψηα απφ κηα ππνρξέσζε θαη απηφ
πηζηεχσ φηη απνηειεί κηα απφ ηηο ζεκεξηλέο ηξαγσδίεο.»

104
slicing) επηηέζεθε ζε φια ηα ηζρπξά ζπλδηθάηα. Δπίζεο φιεο νη κνξθέο θνηλσληθήο
αιιειεγγχεο έπξεπε λα θαηαξγεζνχλ πξνο φθεινο ηνπ αηνκηζκνχ, ηεο αηνκηθήο
ηδηνθηεζίαο, ηεο πξνζσπηθήο ππεπζπλφηεηαο θαη ησλ νηθνγελεηαθψλ αμηψλ, κε ηα ιφγηα
ηεο Θάηζεξ «There Is No Alternative» (δελ ππάξρεη ελαιιαθηηθή) θαη «ηα νηθνλνκηθά
είλαη ε κέζνδνο, ν ζηφρνο είλαη λα αιιάμνπκε ηα ζπλαηζζήκαηα ησλ αλζξψπσλ»
(Yergin and Stanislaw, 1999).

Αλαιχνληαο ην βαζηθφ πεξίγξακκα ηνπ ζαηζεξηζκνχ, ν Άληνλη Γθίληελο (2000: 22)

επηζήκαλε φηη ηα θπξηφηεξα ζεκεία ηνπ ήηαλ ηα εμήο:

«1. Διάρηζηε θπβέξλεζε, 2. Απηφλνκε θνηλσλία πνιηηψλ, 3. Φνληακεληαιηζκφο ηεο

αγνξάο, 4. Ζζηθφο απηαξρηζκφο θαη ηζρπξφο νηθνλνκηθφο αηνκηζκφο, 5.
Απειεπζέξσζε ηεο αγνξάο εξγαζίαο, 6. Απνδνρή ηεο αληζφηεηαο, 7. Ξαξαδνζηαθφο
εζληθηζκφο, 8. Θξάηνο πξφλνηαο σο δίρηπ αζθαιείαο, 9. Γξακκηθφο εθζπγρξνληζκφο,
10. Σακειή νηθνινγηθή ζπλείδεζε, 11. Οεαιηζηηθή αληίιεςε ηεο δηεζλνχο ηάμεο.»

Ρελ ίδηα επνρή, ηνλ Ηνχιην ηνπ 1979, ν Ξνι Βφιθεξ αλαιακβάλεη ηε δηνίθεζε ηεο
Θεληξηθήο Νκνζπνλδηαθήο Ρξάπεδαο ησλ ΖΞΑ (Fed) θαη αιιάδεη άκεζα ηε λνκηζκαηηθή
πνιηηηθή ηνπ θευλζηαλνχ Ληνπ Ληηι (New Deal) ζέηνληαο ηελ Fed επηθεθαιήο ηεο κάρεο
θαηά ηνπ πιεζσξηζκνχ κε ην ιεγφκελν «ζνθ Βφιθεξ» (Volcker shock)38. Ιίγνπο κήλεο
αξγφηεξα ην Λνέκβξην ηνπ 1980 εθιέγεηαη πξφεδξνο ησλ ΖΞΑ ν Οφλαιλη Οέηγθαλ, ν
νπνίνο πηνζεηεί ηελ πξνζθηιή πξνηξνπή ηεο Θάηζεξ «λα κεηαθηλήζνπκε πξνο ηα πίζσ
ηα φξηα ηνπ θξάηνπο» θαη γίλεηαη γλσζηή ε δήισζή ηνπ «ζηελ παξνχζα θξίζε, ε
θπβέξλεζε [ελλνεί ην θξάηνο] δελ είλαη ε ιχζε ζην πξφβιεκά καο, ε θπβέξλεζε είλαη
ην πξφβιεκα» (Hindmoor, 2011[2006]: 138). Ν Οέηγθαλ ππνζηεξίδεη ηηο επηινγέο ηνπ
Βφιθεξ ζηε Fed θαη κε παξφκνην ηξφπν κε ηε Θάηζεξ θαη ην δηθφ ηνπ κίγκα
νηθνλνκηθήο πνιηηηθήο, ηα απνθαινχκελα «Reaganomics», πεξηιακβάλνπλ ηνλ
πεξηνξηζκφ ηεο δχλακεο ησλ εξγαδνκέλσλ, ηελ θαηάξγεζε ησλ ξπζκίζεσλ ζηε
βηνκεραλία θαη ζηε γεσξγία, ηελ απειεπζέξσζε ηνπ ρξεκαηνπηζησηηθνχ ηνκέα θαη
επξχηεξα ηνλ πεξηνξηζκφ ησλ θπβεξλεηηθψλ ξπζκίζεσλ ζηελ αγνξά, ηνλ πεξηνξηζκφ
ησλ θπβεξλεηηθψλ δαπαλψλ θαζψο θαη ηε κείσζε ησλ ζπληειεζηψλ ηεο θνξνινγίαο
εηζνδήκαηνο (Harvey, 2007[2005]: 23∙ Villas, 1996∙ Duménil and Lévy, 2005).

38
Ρν ιεγφκελν «ζνθ Βφιθεξ» ή «πξαμηθφπεκα ηνπ 1979» (Duménil and Lévy, 2005: 20) εθθξάζηεθε
κε ηελ απφηνκε αχμεζε ησλ επηηνθίσλ απφ ηελ Θεληξηθή Ρξάπεδα ησλ ΖΞΑ (Fed) θαηά 20%. Έσο ηφηε
ηα επηηφθηα ήηαλ πνιχ ρακειά κέρξη θαη αξλεηηθά θαη ζπλδένληαλ κε ηε δηςήθηα πιεζσξηζηηθή έθξεμε
ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970. Κε ηελ αικαηψδε αχμεζή ηνπο ζπλέβαιαλ ζηελ εθθαζάξηζε πξνβιεκαηηθψλ
επηρεηξήζεσλ πξνο φθεινο ηνπ ρξεκαηνπηζησηηθνχ ηνκέα. Ρν ζνθ Βφιθεξ είρε αιπζηδσηέο επηπηψζεηο
θαη ζήκαηλε ηελ εγθαηάιεηςε ηεο θευλζηαλήο δεκνζηνλνκηθήο θαη λνκηζκαηηθήο πνιηηηθήο ηνπ Ληνχ Ληηι
πνπ είρε σο αλαθνξά ηελ πιήξε απαζρφιεζε. Ρα ρξφληα πνπ ζα αθνινπζνχζνπλ, ην ρξεκαηνπηζησηηθφ
θεθάιαην αλαδεηά επθαηξίεο ζην εμσηεξηθφ, ε αγνξά εξγαζίαο απνξξπζκίδεηαη, ηα ηζρπξά ζπλδηθάηα
θαηαζηέιινληαη, νη πξαγκαηηθνί κηζζνί πέθηνπλ θαηά 30% ηε δεθαεηία ηνπ ‘80, ε θηλεηηθφηεηα ησλ
θεθαιαίσλ θαη ησλ επελδχζεσλ εθηνμεχεηαη, ε παξαγσγηθφηεηα ηεο εξγαζίαο ζηαζεξά απμάλεηαη.
Σαξαθηεξηζηηθή επίπησζε ηνπ ζνθ Βφιθεξ ηα πξψηα ρξφληα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980 ήηαλ ε κεηαθίλεζε
θεθαιαίνπ απφ ηηο βνξεηναλαηνιηθέο πεξηνρέο ησλ ΖΞΑ, φπνπ νη εξγάηεο ήηαλ ζπλδηθαιηζκέλνη, ζηηο κε
ζπλδηθαιηζκέλεο θαη ππνθείκελεο ζε ειάρηζηεο ξπζκίζεηο πεξηνρέο ηεο ρψξαο (Henwood, 2003:208). Ζ
παξαπάλσ κεηαθίλεζε έσο ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‘80 είρε ιάβεη ηε κνξθή ηεο
απνβηνκεραλνπνίεζεο ησλ ΖΞΑ θαζψο ε παξαγσγή κεηαθέξζεθε ζρεδφλ εμ νινθιήξνπ ζην εμσηεξηθφ.
Ν Βφιθεξ ππνζηήξημε φηη απηφο ήηαλ ν κφλνο δξφκνο εμφδνπ απφ ηε ζθιεξή θξίζε ηνπ
ζηαζηκνπιεζσξηζκνχ πνπ ραξαθηήξηδε ηελ νηθνλνκία ησλ ΖΞΑ θαη ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο
παγθφζκηαο νηθνλνκίαο, ηε δεθαεηία ηνπ 1970 (Harvey, 2007[2005]: 51-53).

105
Ρελ ίδηα επνρή ζε δηάθνξεο ρψξεο ηνπ πιαλήηε πξαγκαηνπνηνχληαη αιπζηδσηέο
κεηαξξπζκίζεηο κε ζηφρν ηελ απειεπζέξσζε ησλ νηθνλνκηψλ απφ ηνλ θξαηηθφ
έιεγρν.39

Πχκθσλα κε ηνλ Σάξβετ (2007[2005]: 24):

«Ν Βφιθεξ θαη ε Θάηζεξ ηξάβεμαλ απφ ηηο ζθηέο ηεο ζρεηηθήο αθάλεηαο έλα
ηδηφκνξθν δφγκα πνπ εκθαλίζηεθε κε ην φλνκα λενθηιειεπζεξηζκφο θαη ην
κεηακφξθσζαλ ζε θεληξηθή θαζνδεγεηηθή αξρή ηεο νηθνλνκηθήο ζθέςεο θαη
δηαρείξηζεο.»

Δπίζεο ν Σάξβετ (2007[2005]: 24) κε βάζε ηηο εμειίμεηο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗70 νξίδεη
ηνλ λενθηιειεπζεξηζκφ φηη απνηειεί:

«Κηα ζεσξία πνιηηηθν-νηθνλνκηθψλ κεζφδσλ πνπ πξεζβεχεη φηη ε αλζξψπηλε

επεκεξία κπνξεί λα πξναρζεί θαιχηεξα κε ηελ απνδέζκεπζε ησλ αηνκηθψλ
επηρεηξεκαηηθψλ ειεπζεξηψλ θαη ηθαλνηήησλ, κέζα ζε έλα ζεζκηθφ πιαίζην πνπ
ραξαθηεξίδεηαη απφ ηζρπξά αηνκηθνηδηνθηεζηαθά δηθαηψκαηα, ειεχζεξεο αγνξέο θαη
ειεχζεξν εκπφξην. Ν ξφινο ηνπ θξάηνπο είλαη λα δεκηνπξγήζεη θαη λα δηαηεξήζεη
έλα ζεζκηθφ πιαίζην θαηάιιειν γη‘ απηέο ηηο κεζφδνπο.»

Δπίζεο φπσο ην ζέηνπλ νη Midnight Notes Collective and Friends (2009: 4):

«Ζ ζπλνιηθή ιχζε ηνπ Λενθηιειεπζεξηζκνχ ζηελ θξίζε ηνπ Θευλζηαληζκνχ ήηαλ ε

απαμίσζε ηεο εξγαηηθήο δχλακεο, ε επαλαζέζκηζε κηζζνινγηθψλ ηεξαξρηψλ θαη ε
ππνβάζκηζε ησλ εξγαηψλ ζε απιά εκπνξεχκαηα ρσξίο πνιηηηθή δχλακε (φπσο
αθξηβψο ηνπο ζεσξνχζαλ νη αζηνί νηθνλνκνιφγνη ηνπ 19νπ αηψλα). Ν
Λενθηιειεπζεξηζκφο πήξε δηαθνξεηηθέο κνξθέο, απαληψληαο θάζε θνξά ζηε
δηαθνξεηηθή ζχλζεζε θαη δχλακε ηεο εξγαηηθήο ηάμεο: κεηαθνξά ησλ κέζσλ
παξαγσγήο, απνεδαθηθνπνίεζε ηνπ θεθαιαίνπ, αχμεζε ηνπ αληαγσληζκνχ κεηαμχ
ησλ εξγαηψλ κέζσ ηεο επέθηαζεο ηεο αγνξάο εξγαζίαο, δηάιπζε ηνπ θνηλσληθνχ
θξάηνπο θαη απαιινηξηψζεηο γεο.»

Δπηπιένλ ζχκθσλα κε ηνπο Midnight Notes Collective and Friends (2009: 4) ν

λενθηιειεπζεξηζκφο είλαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ε απάληεζε ζηηο ηξεηο κεγάιεο
ζπκθσλίεο ηεο κεηαπνιεκηθήο πεξηφδνπ, δειαδή απέλαληη ζηε θευλζηαλή ζπκθσλία
(A-deal), ηε ζνζηαιηζηηθή ζπκθσλία (B-deal) θαη ηε κεηααπνηθηαθή ζπκθσλία (C-
deal):

39
Δλδεηθηηθά ην 1978 ζηελ Θίλα ηνπ Ληεγθ Πηάν-Ξηλγθ γίλνληαη ηα πξψηα βήκαηα γηα ηελ
θηιειεπζεξνπνίεζε ηεο νηθνλνκίαο ή αιιηψο ηνλ «ζνζηαιηζκφ ηεο αγνξάο» ψζηε λα κπνξέζεη ε Θίλα λα
αληαγσληζηεί ηηο γεηηνληθέο Ηαπσλία, Ραηβάλ, Σνλγθ Θνλθ, Πηγθαπνχξε θαη Λφηην Θνξέα. Έπεηηα ην 1989
ζα αθνινπζήζεη ε «πηψζε ηνπ ηείρνπο» ηνπ Βεξνιίλνπ θαη ε θαηάξξεπζε ηνπ αλαηνιηθνχ κπινθ κε ηελ
πιήξε λενθηιειεπζεξνπνίεζε ησλ ρσξψλ ηεο πξψελ Πνβηεηηθήο Έλσζεο θαη ηεο Αλαηνιηθήο Δπξψπεο.
Ζ λενθηιειεπζεξνπνίεζε ζα ζπλερηζηεί κε ηε ζπξξίθλσζε ηνπ θξάηνπο πξφλνηαο ησλ ρσξψλ ηεο
Γπηηθήο Δπξψπεο, ηεο Απζηξαιίαο, ηνπ Θαλαδά, ηελ άλνδν ησλ ιεγφκελσλ Ρίγξεσλ ή Γξάθσλ ηεο
Αλαηνιήο (Λφηηα Θνξέα, Σνλγθ Θνλγθ, Πηγθαπνχξε, Ρατβάλ) θαη ησλ αλαδπφκελσλ νηθνλνκηψλ ηεο
Λνηηναλαηνιηθήο Αζίαο (Καιαηζία, Θακπφηδε, Κπαλκάξ, Φηιηππίλεο, Ρατιάλδε, Βηεηλάκ) θαη ζεσξείηαη
φηη νινθιεξψλεηαη κε ηηο πξφζθαηεο εμειίμεηο φπσο ην άλνηγκα ηεο νηθνλνκίαο ηεο Θνχβαο θαη ηελ
πηψζε ησλ δηθηαηνξηθψλ θαη ζπγθεληξσηηθψλ θαζεζηψησλ ζε Ρπλεζία, Ιηβχε, Αίγππην θαηά ηε
ιεγφκελε αξαβηθή άλνημε ην 2011 (Albert, 1991∙ Gowan, 1996∙ Midnight Notes Collective, 1990∙
Midnight Notes Collective and friends, 2009∙ Peck, Theodore, and Brenner, 2010∙ Peck and Theodore,
2007∙ Toporowski, 2005).

106
«A-deal: ηε λίθε ηνπ Οέηγθαλ ζηηο ΖΞΑ επί ηεο απεξγίαο ησλ ειεγθηψλ ελαέξηαο
θπθινθνξίαο ην 1981, θαζψο θαη ηε λίθε ηεο Θάηζεξ ζην Ζλσκέλν Βαζίιεην επί ηεο
απεξγίαο ησλ κεηαιισξχρσλ ην 1985, δηαδέρζεθε κηα πξαγκαηηθά νξγηαζηηθή
θακπάληα δηάιπζεο ησλ ζπλδηθάησλ θαη έλα πιήζνο απεηιψλ ππνλφκεπζεο ησλ
ζπληάμεσλ θνηλσληθήο αζθάιηζεο αιιά θαη άιισλ εγγπήζεσλ (ην ιεγφκελν δίρηπ
αζθάιεηαο).

B-deal: ν απφιπηνο ζξίακβνο ηνπ Λενθηιειεπζεξηζκνχ ππήξμε ε δηάιπζε ηεο

Πνβηεηηθήο Έλσζεο, ε θαηάξξεπζε ησλ ζνζηαιηζηηθψλ θαζεζηψησλ ζηελ Αλαηνιηθή
Δπξψπε θαη ε απφθαζε ηνπ Θνκκνπληζηηθνχ Θφκκαηνο Θίλαο λα επηβηβαζηεί ζηελ
―θαπηηαιηζηηθή νδφ‖.

C-deal: ζηνλ ―Ρξίην Θφζκν‖, ε θξίζε ηνπ ρξένπο έδσζε ηε δπλαηφηεηα ζηελ
Ξαγθφζκηα Ρξάπεδα θαη ην Γηεζλέο Λνκηζκαηηθφ Ρακείν (ΓΛΡ) λα επηβάιινπλ
Ξξνγξάκκαηα Γνκηθήο Ξξνζαξκνγήο (ΞΓΞ).»

107
3.2.5 ΢πλαίλεζε ηεο Οπάζηγθηνλ θαη Παγθφζκηνο
Νενθηιειεπζεξηζκφο

Κε βάζε ηηο παξαπάλσ εμειίμεηο ε λενθηιειεχζεξε πξνζέγγηζε ησλ θνηλψλ πνπ

ππνζηεξίρζεθε απφ ηνλ Σάξληηλ, κε ηελ παξαβνιή ηνπ βνζθφηνπνπ πνπ
ππεξρξεζηκνπνηείηαη, απνηέιεζε ζχκθσλα κε ηνπο Ρδνξηδ Άπει (George Appell, 1993),
Ίαλ Άλγθνπο (Ian Angus, 2008), Ίαλ Κπνι (Iain Boal, 2007) θαη Ρδνξηδ Θαθέληδηο
(2010: 27) «ηελ ζπκβαηηθή ζνθηζηεία» ηεο Ξαγθφζκηαο Ρξάπεδαο, ηνπ Γηεζλνχο
Λνκηζκαηηθνχ Ρακείνπ θαη ησλ δηαθφξσλ εηδηθψλ αλάπηπμεο ήδε απφ ηα ηέιε ηεο
δεθαεηίαο ηνπ 1970. Πχκθσλα κε ηνπο παξαπάλσ νξγαληζκνχο «θάζε θνξά πνπ
βιέπεηο έλα θνηλφ, ε ηξαγσδία ζχληνκα ζα αθνινπζήζεη» (Caffentzis, 2010: 28).
Δπνκέλσο ε κφλε ιχζε είλαη ε απφδνζε ηδησηηθψλ δηθαησκάησλ ηδηνθηεζίαο θαη νη
laissez-faire νηθνλνκηθέο πνιηηηθέο.

Πχκθσλα κε ηνλ Κπνι (2007):

«Ν κχζνο ηνπ Σάξληηλ έγηλε δεθηφο απφ ηηο ελσκέλεο δπλάκεηο ηεο λενθηιειεχζεξεο
αληίδξαζεο ηε δεθαεηία ηνπ 1970 θαη ην δνθίκηφ ηνπ απνηέιεζε ηελ επηζηεκνληθή
βάζε ησλ πνιηηηθψλ ηεο Ξαγθφζκηαο Ρξάπεδαο θαη ηνπ Γηεζλνχο Λνκηζκαηηθνχ
Ρακείνπ θαη ζήκαηλε ηε πεξίθξαμε ησλ θνηλψλ θαη ηελ ηδησηηθνπνίεζε ηεο δεκφζηαο
ηδηνθηεζίαο. (…) Ρν κήλπκα ήηαλ ζαθέο: δελ ζα πξέπεη πνηέ λα εθιακβάλνπκε ηε γε
σο έλα θνηλφ ζεζαπξφ. Ξξέπεη λα είκαζηε αδίζηαθηνη θαη άπιεζηνη ή αιιηψο ζα
ραζνχκε.»

Δπίζεο ζχκθσλα κε ηελ εξκελεία ηνπ Σάξβετ (2007[2005]: 98):

«H απνπζία ζαθψλ ηδηνθηεζηαθψλ δηθαησκάησλ, φπσο ζπκβαίλεη ζε πνιιέο

αλαπηπζζφκελεο ρψξεο, ζεσξείηαη έλα απφ ηα κεγαιχηεξα ζεζκηθά εκπφδηα ζηελ
νηθνλνκηθή αλάπηπμε θαη ζηε βειηίσζε ηεο αλζξψπηλεο επεκεξίαο. Ζ αηνκηθή
ηδηνθηεζία ησλ θνηλψλ αγαζψλ θαη ε παξαρψξεζε αηνκηθφ-ηδηνθηεζηαθψλ
δηθαησκάησλ επ‘ απηψλ ζεσξείηαη ν θαιχηεξνο ηξφπνο πξνζηαζίαο έλαληη ηεο
απνθαινχκελεο ―ηξαγσδίαο ησλ θνηλψλ‖. Ρνκείο πνπ πξνεγνπκέλσο δηνηθνχληαλ ή
ξπζκίδνληαλ απφ ην θξάηνο πξέπεη λα παξαδνζνχλ ζηελ ηδησηηθή ζθαίξα θαη λα
απνξξπζκηζηνχλ (λα απαιιαγνχλ απφ νπνηαδήπνηε θξαηηθή παξέκβαζε). Ν
αληαγσληζκφο κεηαμχ αηφκσλ, εηαηξεηψλ, εδαθηθψλ νληνηήησλ (πφιεσλ,
πεξηθεξεηψλ, εζλψλ, ...) ζεσξείηαη ζεκειηψδεο πξνζφλ.»

Ππγθεθξηκέλα φπσο επηζεκαίλεη ε Ξαγθφζκηα Ρξάπεδα ζρνιηάδνληαο ηα αθξηθαληθά

θνηλά:

«΋ζν απμάλεηαη ν πιεζπζκφο θαη ε γε γίλεηαη ζπάληα, δελ κπνξεί λα

ππνζηεξίδνληαη νη κεγάινη πεξίνδνη αγξαλάπαπζεο γηα λα δηαηεξεζεί ε γνληκφηεηα
θαη ν κεηαβαηηθφο ραξαθηήξαο ησλ ρξήζεσλ γεο, δηφηη ηφηε είλαη αδχλαην λα
παξέρνληαη θίλεηξα γηα ηα κεκνλσκέλα άηνκα λα εμειίμνπλ ηελ γε ηνπο … [ε
κνληκφηεηα ηεο αμηνπνίεζεο] βνεζά ηηο αγξνηηθέο πηζησηηθέο αγνξέο λα
αλαπηπρζνχλ, επεηδή ε γε είλαη θαιά εγγπεκέλε» (World Bank, 1989:104).

Ζ «ζνθηζηεία» ηεο απνθαινχκελεο «ηξαγσδίαο ησλ θνηλψλ» ζπγθεθξηκελνπνηήζεθε ηε

δεθαεηία ηνπ ‗80 κε ηα Ξξνγξάκκαηα Γνκηθήο Αλαπξνζαξκνγήο (ΞΓΑ), ηελ πεξίνδν
ηεο Θξίζεο Σξένπο ζε ρψξεο ηεο Αθξηθήο θαη ηεο Ιαηηληθήο Ακεξηθήο (Caffentzis, 1995∙
Caffentzis, 2010∙ Federici, 2011[2004]).

108
Ρα Ξξνγξάκκαηα Γνκηθήο Αλαπξνζαξκνγήο-ΞΓΑ (Structural Adjustment Programs –
SAPs) ήηαλ πξνγξάκκαηα ιηηφηεηαο έλαληη δαλείσλ πνπ παξέρνληαλ απφ ην Γηεζλέο
Λνκηζκαηηθφ Ρακείν θαη ηελ Ξαγθφζκηα Ρξάπεδα ζε ρψξεο πνπ βξίζθνληαλ ζε θαζεζηψο
νηθνλνκηθήο θξίζεο. Ρα ΞΓΑ μεθίλεζαλ λα εθαξκφδνληαη ηελ ςπρξνπνιεκηθή πεξίνδν
θαη θπξίσο κεηά ηε δεθαεηία ηνπ ‘70, γηα λα ειεγρζνχλ νη ρψξεο ηνπ ιεγφκελνπ
«ηξίηνπ θφζκνπ», νη νπνίεο ζηαδηαθά απνθηνχζαλ ηελ αλεμαξηεζία ηνπο απφ ηηο
απνηθηνθξαηηθέο ρψξεο. Απέλαληη ζηνλ ελδερφκελν πξνζεηαηξηζκφ ηνπο ζην ιεγφκελν
«θνκκνπληζηηθφ κπινθ», ηνπο επηβιήζεθαλ ηα ΞΓΑ ψζηε λα ειέγρνληαη νηθνλνκηθά θαη
πνιηηηθά, λα θηιειεπζεξνπνηεζεί ε νηθνλνκία ηνπο θαη λα ηδησηηθνπνηεζνχλ νη πξψηεο
χιεο ηνπο (Lensink, 1996∙ White, 1996∙ Mohan et al., 2000).

Ρα ΞΓΑ ζπλήζσο πεξηειάκβαλαλ:

- κείσζε ηεο πιεξσκήο ησλ ειιεηκκάησλ κέζσ ππνηίκεζεο ησλ ηνπηθψλ
λνκηζκάησλ
- κείσζε ησλ ειιεηκκάησλ κέζσ αχμεζεο ηεο θνξνινγίαο θαη πεξηθνπψλ ζηηο
δεκφζηεο δαπάλεο
- αλαδηάξζξσζε ηνπ εμσηεξηθνχ ρξένπο
- κνλεηαξηζηηθέο πνιηηηθέο
- αχμεζε ησλ ηηκψλ ησλ ηξνθίκσλ θαη ησλ δεκνζίσλ ππεξεζηψλ θαη πεξηθνπέο
επηδνηήζεσλ
- πεξηθνπέο κηζζψλ
- κείσζε ηεο πηζηνιεπηηθήο ηθαλφηεηαο
- απειεπζέξσζε ησλ αγνξψλ
- ηδησηηθνπνίεζε ηνπ ζπλφινπ ή κέξνπο ησλ θξαηηθψλ επηρεηξήζεσλ
- δεκηνπξγία λέσλ ρξεκαηνπηζησηηθψλ νξγαληζκψλ
- ελίζρπζε ησλ δηθαησκάησλ ησλ μέλσλ επελδπηψλ έλαληη ηεο ηνπηθήο λνκνζεζίαο
- εζηίαζε ηεο νηθνλνκίαο ζηηο εμαγσγέο θαη ζηελ εμφξπμε ηνπηθψλ πφξσλ

Νη πνιηηηθέο πνπ ζα αθνινπζήζεη ε Ξαγθφζκηα Ρξάπεδα ζηηο αθξηθαληθέο ρψξεο ηε

δεθαεηία ηνπ ‗80 απνθξπζηαιιψλνληαη ζηελ απνθαινχκελε «έθζεζε Berg» ην 1981, ε
νπνία αθχξσζε ην «Πρέδην Γξάζεο ηνπ Ιάγνο» (1975), πνπ είραλ ππνγξάςεη νη ρψξεο
ηεο ππνζαράξηαο Αθξηθήο θαη ην νπνίν πξνέβιεπε ηε ζπιινγηθή απηνδπλακία θαη ηε
δεκηνπξγία ηεο «Αθξηθαληθήο Νηθνλνκηθήο Θνηλφηεηαο». Απέλαληη ζηελ παξαπάλσ
πξσηνβνπιία ε Ξαγθφζκηα Ρξάπεδα κε ηελ «έθζεζε Berg» (World Bank, 1981)
ζπλέζηεζε ην ηέινο ησλ θξαηηθψλ εκπνξηθψλ ππεξεζηψλ θαη επηδνηήζεσλ θαη επέηξεςε
λα είλαη ε αγνξά απηή πνπ ζα θαηέλεκε ηνπο πφξνπο κεηαμχ ησλ αγξνηψλ. Ν ζηφρνο
ηεο Ξαγθφζκηαο Ρξάπεδαο ήηαλ ε κεηαηξνπή ηεο αθξηθάληθεο γεσξγίαο ζε εμαγσγηθή
νηθνλνκία εθεί πνπ νη Αθξηθαλνί αγξφηεο είραλ πηζαλψο θάπνην ζπγθξηηηθφ
πιενλέθηεκα ζηελ παγθφζκηα αγνξά. Πχκθσλα κε ηνλ Θαθέληδηο (1995) ην πξφβιεκα
κε απηή ηε ξχζκηζε ήηαλ φηη ν Αθξηθαλφο αγξφηεο, σο επί ην πιείζηνλ, δελ ήηαλ
αηνκηθνπνηεκέλνο αγξφηεο κε ηελ έλλνηα ηνπ ηδηνθηήηε ηεο γεο πνπ ρξεζηκνπνηεί. Έλα
κεγάιν κέξνο ηεο αθξηθάληθεο αγξνηηθήο γεο ήηαλ θνηλήο ηδηνθηεζίαο θαη σο εθ ηνχηνπ
έπξεπε λα αμηνπνηεζεί, ψζηε ζχκθσλα κε ηνλ λενθηιειεχζεξν ζεσξεηηθφ Οφκπεξη
Κπέηηο (Robert Bates, 2012) «ε γε λα απνθηήζεη αμία» (get the prices right), ζπλεπψο
έπξεπε λα ηδησηηθνπνηεζεί.40 Γηα ηνλ ζθνπφ απηφ επηβιήζεθαλ ηα Ξξνγξάκκαηα Γνκηθήο
Αλαπξνζαξκνγήο.

40
Ξξέπεη βέβαηα λα ζεκεησζεί φηη εθηφο απφ ηηο ρψξεο ηεο Αθξηθήο θαη ηεο Ιαηηληθήο Ακεξηθήο νη ίδηεο
πνιηηηθέο ηδησηηθνπνίεζεο εθαξκφδνληαη ηελ ίδηα πεξίνδν θαη ζηηο ελαπνκείλαζεο θνηλέο γαίεο ζηηο
βφξεηεο ρψξεο φπσο ραξαθηεξηζηηθά ζηνλ Θαλαδά, ν νπνίνο αξλείηαη λα ππνγξάςεη ηε Πχκβαζε ηνπ

109
Ν ληγεξηαλφο ζπγγξαθέαο Φηληέιηο Νληνχλ Κπάινγθνπλ (Fidelis Odun Balogoun,
1995: 80) πεξηγξάθεη ηελ εθαξκνγή ηνπ ΞΓΑ ζηελ πεξίπησζε ηεο Ληγεξίαο σο εμήο:

«Ζ αιιφθνηε ινγηθή απηνχ ηνπ νηθνλνκηθνχ πξνγξάκκαηνο [ηνπ ΞΓΑ] ήηαλ φηη γηα
λα δνζεί λέα δσή ζηελ παξαθκάδνπζα νηθνλνκία έπξεπε πξψηα λα απνκπδεζεί θάζε
ρπκφο απφ ηε κε πξνλνκηνχρν πιεηνλφηεηα ησλ πνιηηψλ. Ζ κεζαία ηάμε ηαρχηαηα
εμαθαλίζηεθε θαη ηα απνθάγηα ησλ ιίγσλ πνπ πινχηηδαλ φιν θαη πεξηζζφηεξν
έγηλαλ ην γεχκα ηνπ ζπλερψο δηνγθνπκέλνπ πιεζπζκνχ πνπ δνχζε ζε έζραηε
θηψρεηα. Ζ θπγή εγθεθάισλ πξνο ηηο πινχζηεο πεηξειαηνπαξαγσγέο αξαβηθέο
ρψξεο θαη ηε Γχζε έγηλε πξαγκαηηθή πιεκκπξίδα.»

Απέλαληη ζηηο πνιηηηθέο ηνπ Γηεζλνχο Λνκηζκαηηθνχ Ρακείνπ θαη ηεο Ξαγθφζκηαο
Ρξάπεδαο αλαπηχρζεθαλ ηηο δεθαεηίεο ηνπ ‗80 θαη ‗90 πιήζνο θηλεκάησλ πνπ
αληηζηάζεθαλ ζηελ ηδησηηθνπνίεζε ησλ θνηλψλ πφξσλ.

Πχκθσλα κε ηνπο Θελ Πάην-Βίβα (Ken Saro-Wiwa, 1992), Βαληάλα Πίβα (Vandana
Shiva, 2002), Κπηι Γνπάηλκπεξγθ (Bill Weinberg, 2002) θαη ηνλ Θαθέληδηο (2010: 28):

«Αιιά απηή ε πξνζέγγηζε [ηεο ηδησηηθνπνίεζεο ησλ θνηλψλ πφξσλ] νδήγεζε ζηελ
δηθή ηεο θξίζε ζηελ Αθξηθή θαη ζηε Ιαηηληθή Ακεξηθή. ΢πήξμε επηζεηηθή απάληεζε
ζηηο πξνζπάζεηεο ηδησηηθνπνίεζεο ηεο γεο θαη άιισλ θπζηθψλ πφξσλ δηαβίσζεο. Ρα
πην θαζαξά παξαδείγκαηα απηνχ ηνπ είδνπο ηεο αληίζηαζεο εκθαλίδνληαη ζηελ
Ακεξηθή ηε δεθαεηία ηνπ 1990. Γηα παξάδεηγκα, ε εμέγεξζε ησλ Εαπαηίζηαο ελάληηα
ζηελ θαηάξγεζε ηνπ Άξζξνπ 27 ηνπ Κεμηθάληθνπ Ππληάγκαηνο ηελ πξψηε
Ηαλνπαξίνπ ηνπ 1994 θαη νη ―Ξφιεκνη ησλ Λεξψλ‖ ζηελ Θνηζακπάκπα ζηελ Βνιηβία
ην 1999. Αιιά νη βάζεηο ηνπ αγψλα ελάληηα ζηελ ηδησηηθνπνίεζε ηεο θνηλήο –
θνηλνηηθήο γεο ζηελ Αθξηθή θαη ζηελ Ακεξηθή είραλ ηεζεί πνιχ πξηλ, εηδηθά ζην
Γέιηα ηνπ Λίγεξα κε ηελ εμέγεξζε ηεο θπιήο ησλ Νγθφλη ελάληηα ζηελ
πεξηβαιινληηθή ππνβάζκηζε ησλ θνηλψλ γαηψλ πνπ πξνθιήζεθε απφ ηελ εμφξπμε
πεηξειαίνπ. Ζ Εαπαηηζηηθή, Βνιηβηαλή θαη Ληγεξηαλή ―έθξεμε‖ ήηαλ απνηέιεζκα ηεο
αληίζηαζεο ζηελ ηδησηηθνπνίεζε ηεο γεο θαη ησλ πφξσλ πνπ είραλ είδε ιάβεη ρψξα
απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1980, κηαο δεθαεηίαο πνπ έδεημε ηελ έλαξμε ελφο παγθφζκηνπ
πνιέκνπ γηα ηε γε. Απφ ηηο Άλδεηο κέρξη ην θεληξηθφ Κεμηθφ δηεμήρζε έλαο έλνπινο
αγψλαο γηα ηνλ έιεγρν ηεο γεο (ζπρλά αλαθέξεηαη ζηηο ΖΞΑ σο εθδνρή ηνπ
―πξνβιήκαηνο ησλ λαξθσηηθψλ‖). Πηελ Γπηηθή Αθξηθή ππήξμαλ ζε έλα κηθξφηεξν
επίπεδν έλνπινη αγψλεο ελάληηα ζηηο θαηαζρέζεηο γεο απφ ην θξάηνο θαη ηηο
αλαπηπμηαθέο ηξάπεδεο (ζπρλά ζπδεηηνχληαη – αλαθέξνληαη κε ηνλ αλαρξνληζηηθφ
φξν ―θπιεηηθνί πφιεκνη‖). Πηελ Λφηηα Αθξηθή, ε κάρε γηα ηε γε θαη ηνλ έιεγρφ ηεο,
ηφζν ζηηο πφιεηο φζν θαη ζηελ χπαηζξν, ζπκπεξηιακβάλεηαη σο κηα εθδνρή ηνπ
―αγψλα ελάληηα ζην απαξηράηλη‖, ελψ ζηελ Αλαηνιηθή Αθξηθή εμεηάδεηαη σο
―εζλνηηθφ πξφβιεκα‖».

Απέλαληη ζηηο παξαπάλσ εμειίμεηο καδί κε ηελ έληαζε ησλ λενθηιειεχζεξσλ πνιηηηθψλ
ζηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗90 ε Ξαγθφζκηα Ρξάπεδα ίδξπζε ηελ «Νκάδα Γηαρείξηζεο

ΝΖΔ γηα ηα Γηθαηψκαηα ησλ Ηζαγελψλ ψζηε λα κπνξεί λα ζπλερίζεη ηνλ ζθεηεξηζκφ θαη ηελ
ηδησηηθνπνίεζε ησλ εδαθψλ ηνπο.

Σαξαθηεξηζηηθά ε έθζεζε «Αηνκηθά Γηθαηψκαηα Ηδηνθηεζίαο ζηα Θαλαδντλδηάληθα Απνζέκαηα»

επηζεκαίλεη:

«Απηέο νη κεγάιεο εθηάζεηο γεο κε ηνπο θπζηθνχο πφξνπο πνπ εκπεξηέρνπλ, πνηέ δελ ζα
απνδψζνπλ ην κέγηζην φθεινο ζηνπο ηζαγελείο ηνπ Θαλαδά φζν θαηξφ παξακέλνπλ δέζκηεο ηεο
ζπιινγηθήο ηδηνθηεζίαο (...). Ζ ζπιινγηθή ηδηνθηεζία είλαη ν δξφκνο γηα ηε θηψρεηα θαη ε ηδησηηθή
ηδηνθηεζία είλαη ν δξφκνο γηα ηελ επεκεξία» (Flanagan and Alcantara, 2002: 16-17).

110
Ξφξσλ Θνηλήο Ηδηνθηεζίαο» (Common Property Resource Management Group -
CPRNet)41, ε νπνία αζρνιείηαη κε ηε δηαρείξηζε θνηλψλ πφξσλ πνπ απαηηνχλ
ζπλεξγαηηθή δξάζε.

Πχκθσλα κε έθζεζε ηεο Ξαγθφζκηαο Ρξάπεδαο (1992: 144):

«Ζ γαηνθηεζία ζηελ ππνζαράξηα Αθξηθή παξαδνζηαθά αλήθεη ζηελ θνηλφηεηα, αιιά

έρεη εθρσξεζεί ην δηθαίσκα ζε αγξφηεο λα ρξεζηκνπνηνχλ ζπγθεθξηκέλα
αγξνηεκάρηα. Απηά ηα δηθαηψκαηα παξέρνπλ επαξθή αζθάιεηα γηα ηελ θαιιηέξγεηα
ζνδεηάο θαη φηαλ θιεξνδνηνχληαη ζηνπο απνγφλνπο ηνπο, πξνσζνχλ έλα
καθξνρξφλην ζπκθέξνλ γηα ηε δηαρείξηζε ηεο γεο. Νη αγξφηεο ελδερνκέλσο έρνπλ
πεξηνξηζκέλα δηθαηψκαηα ζην λα κεηαθέξνπλ ηε γε πνπ ρξεζηκνπνηνχλ ζε άιινπο
ρσξίο ηελ άδεηα ηεο νηθνγέλεηαο ή ησλ γεξνληφηεξσλ ηνπ ρσξηνχ, θαη άιινη
άλζξσπνη κπνξεί λα έρνπλ ζπκπιεξσκαηηθά δηθαηψκαηα ρξήζεο πάλσ ζηελ ίδηα γε
φπσο λα βνζθνχλ ηε γε θαηά ηε δηάξθεηα ησλ μεξψλ πεξηφδσλ ή λα ζπιιέγνπλ
θξνχηα ή μχια. Απηνί νη πεξηνξηζκνί, νπσζδήπνηε δελ εκθαλίδνληαη λα έρνπλ
ζεκαληηθή επίδξαζε ζηηο επελδχζεηο ζηε βειηίσζε ηεο γεο ή ζηελ απνδνηηθφηεηα
ηεο γεο».

Πην ίδην έγγξαθν, νη ζπγγξαθείο ηεο Ξαγθφζκηαο Ρξάπεδαο επίζεο εγθσκηάδνπλ ηνπο
κηθξν-θνηλσληθνχο ζεζκνχο φπσο ηηο ελψζεηο ησλ ρσξηψλ ή ησλ αγξνηψλ ζαλ λα είλαη
θαιχηεξα εμνπιηζκέλεο ζην λα δηαρεηξίδνληαη ηνπο δηθνχο ηνπο πφξνπο απφ φηη νη
«κεγάιεο αξρέο» (large authorities). Ππλεπψο ηελ ίδηα ζηηγκή πνπ νινθιεξψζεθαλ νη
ζπκθσλίεο ηεο NAFTA42 θαη ηνπ ΞΝΔ ζηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1990, ε Ξαγθφζκηα

41
Πχκθσλα κε έγγξαθν ηεο Ξαγθφζκηαο Ρξάπεδαο (World Bank, 1995) ε «Νκάδα Γηαρείξηζεο Ξφξσλ
Θνηλήο Ηδηνθηεζίαο» ζθνπεχεη ζην:

1. Λα εληζρπζεί ε επαηζζεζία ζρεηηθά κε ηνπο CPR - Ξφξνπο Θνηλήο Ηδηνθηεζίαο θαη ηεο ζεκαζίαο
ηνπο εληφο ηνπ Νκίινπ ηεο Ξαγθφζκηαο Ρξάπεδαο σο νξγαληθνί φξνη, αιιά επίζεο θαη σο πφξνη πνπ
δηαρεηξίδνληαη ζπιινγηθά, φπσο επίζεο θαη ζην φηη είλαη επαίζζεηνη ζηελ πξνθαινχκελε ζεζκηθή
αλάπηπμε,

2. Λα απμεζεί ε θαηαλφεζε ηεο δπλακηθήο αιιειεπίδξαζεο κεηαμχ ησλ δηαθφξσλ ηχπσλ

θαζεζηψησλ δηθαησκάησλ ηδηνθηεζίαο ζην ηνπηθφ επίπεδν, θαη ε ζεκαζία απηψλ γηα ηε ζσζηή
ζηφρεπζε ησλ επελδπηηθψλ ιεηηνπξγηψλ ηνπ Νκίινπ ηεο Ξαγθφζκηαο Ρξάπεδαο,

3. Λα ιεηηνπξγήζεη σο θέληξν πιεξνθφξεζεο θαη δεδνκέλσλ ζηνπο CPR - Ξφξνπο Θνηλήο

Ηδηνθηεζίαο πνπ αθνξνχλ ηηο ιεηηνπξγίεο ηνπ Νκίινπ ηεο Ξαγθφζκηαο Ρξάπεδαο,

4. Λα δεκηνπξγήζεη εηαηξηθέο ζρέζεηο κεηαμχ ηνπ πξνζσπηθνχ ηνπ Νκίινπ ηεο Ξαγθφζκηαο Ρξάπεδαο
θαη ησλ εμσηεξηθψλ ζπλεξγαηψλ, είηε πξφθεηηαη γηα ηδηψηεο είηε γηα νξγαληζκνχο, κε ηε ζέζπηζε θαη
ηε δηαηήξεζε απνηειεζκαηηθψλ δηαχισλ επηθνηλσλίαο (ζπκπεξηιακβαλνκέλνπ π.ρ. e-mail,
newsletter θαη web site), ε επηθνηλσλία κε ηνπο ηνπηθνχο επαγγεικαηίεο είλαη ζεκειηψδεο ζεκαζίαο
γηα ην έξγν ηνπ Νκίινπ ηεο Ξαγθφζκηαο Ρξάπεδαο,

5. Πχλδεζε ηνπ πξνζσπηθνχ ηνπ Νκίινπ ηεο Ξαγθφζκηαο Ρξάπεδαο ην νπνίν ρξεηάδεηαη εηδηθά
δηθαηψκαηα ηδηνθηεζίαο – πνπ ζρεηίδνληαη κε ιεηηνπξγηθά εηζεξρφκελα κε ηνπο εμσηεξηθνχο
επαγγεικαηίεο θαη εκπεηξνγλψκνλεο

6. Θαζνξηζκφο ησλ θπξηνηέξσλ ραξαθηεξηζηηθψλ θαη κέζσλ έξεπλαο γηα ηε βησζηκφηεηα ησλ
νξγαληζκψλ δηαρείξηζεο ησλ θπζηθψλ πφξσλ, θαη

7. Θαζνξηζκφο θαη δηεπθφιπλζε ησλ πξνθαηαξθηηθψλ ελεξγψλ πνιηηηθψλ θαη ηνπ επηρεηξεζηαθνχ
έξγνπ πνπ ζηνρεχεη ζηελ πξνζηαζία ησλ CPR - Ξφξσλ Θνηλήο Ηδηνθηεζίαο.
42
Ζ νηθνλνκηθή ζπκθσλία ηεο NAFTA κεηαμχ ησλ ΖΞΑ, Θαλαδά θαη Κεμηθνχ ηέζεθε ζε ηζρχ ηελ 1ε
Ηαλνπαξίνπ 1994. Ρελ ίδηα κέξα μέζπαζε ε εμέγεξζε ησλ Εαπαηηζηαο.

111
Ρξάπεδα πξνζεθηηθά εμεξεπλνχζε ζχκθσλα κε ηνλ Θαθέληδηο (2010: 28-29) έλα
ελαιιαθηηθφ «Plan B»:

«πξνθεηκέλνπ λα απνθχγεη ηηο αληαγσληζηηθέο απαληήζεηο ζηελ ηδησηηθνπνίεζε ηεο

γεο φηαλ απηέο ζα γίλνπλ αξθεηά ηζρπξέο θαη επηζεηηθέο. Ρν ζεκείν θιεηδί απηήο ηεο
ελαιιαθηηθήο είλαη ε απνδνρή ησλ αγξνηηθψλ ή δαζηθψλ θνηλψλ ηνπιάρηζηνλ σο
έλα νξηαθφ ζεκείν (stop-gap) κεηαβαηηθνχ ζεζκνχ φηαλ νη εμεγέξζεηο ησλ
αθηεκφλσλ ή ε θαηαζηξνθή ησλ δαζψλ ιεηηνπξγήζνπλ απνζηαζεξνπνηεηηθά κέζα
ζηε γεληθή εθκεηάιιεπζε κηαο πεξηνρήο ή ηνπ πιεζπζκνχ»

Ρειηθά ηα ΞΓΑ αληηθαηαζηάζεθαλ ην 2002 απφ ηα «Πρέδηα Κείσζεο ηεο Φηψρεηαο»

(Poverty Reduction Strategy Papers), ηα νπνία εζηηάδνπλ θπξίσο ζην δήηεκα ηεο
αζηηθήο θηψρηαο, δειαδή ζηνπο θαηνίθνπο ησλ παξαγθνππφιεσλ. Ξξφθεηηαη γηα ηνπο
εθηνπηζκέλνπο ρσξηθνχο, νη νπνίνη έραζαλ ηε γε ηνπο ιφγσ ησλ ΞΓΑ ησλ πεξαζκέλσλ
δεθαεηηψλ θαη εγθαηαζηάζεθαλ ζε απζαίξεηεο θαηαζθεπέο ζηελ πεξίκεηξν ησλ
αλαδπφκελσλ κεηξνπφιεσλ ζε Ιαηηληθή Ακεξηθή, Αθξηθή θαη Αζία. Ρψξα μαλά ε
Ξαγθφζκηα Ρξάπεδα πξνσζεί ηελ απφδνζε δηθαησκάησλ ηδηνθηεζίαο σο ιχζε ζηα
ζηεγαζηηθά ηνπο πξνβιήκαηα θαη ν ιεγφκελνο «θνληάο ησλ θνηλψλ» (Caffentzis, 2010:
40) ή «παγθφζκηνο γθνπξνχ ηνπ λενθηιειεχζεξνπ ιατθηζκνχ» (Davis, 2006: 79)
πεξνπβηαλφο νηθνλνκνιφγνο Σεξλάλην ληε Πφην (Hernando de Soto, 2000, 2001)
ππνζηεξίδεη φηη ε ηδησηηθνπνίεζε, ηηηινπνίεζε θαη ε ηαθηνπνίεζε ηεο γεο θαη θπξίσο
ησλ απηνζρέδησλ ή ησλ ιεγνκελσλ «άηππσλ» νηθηζκψλ (παξαγθνππφιεσλ) είλαη ην
αιεζηλφ «κπζηήξην ηνπ θεθαιαίνπ» πνπ νδεγεί ζηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε 43.

Πχκθσλα κε ηνλ Σάξβετ (2011: 104):

«Υο ιχζε ζηα πξνβιήκαηα ηεο παγθφζκηαο θηψρηαο, ε Ξαγθφζκηα Ρξάπεδα ζπλερίδεη
λα καο ην δηαβεβαηψλεη, (…), φηη είλαη ηα ηδησηηθά δηθαηψκαηα ηδηνθηεζίαο γηα φινπο
ηνπο θαηνίθνπο ησλ παξαγθνππφιεσλ θαη ε πξφζβαζε ζε κηθξν-νηθνλνκίεο. ΋ηαλ ην
εγγελέο επηρεηξεκαηηθφ έλζηηθην ησλ θησρψλ θηιειεπζεξνπνηείηαη κε απηφλ ηνλ
ηξφπν, ιέγεηαη φηη φια ζα είλαη θαιά θαη ζα ιπζεί ην πξφβιεκα ηεο ρξφληαο
θηψρηαο» (ηνληζκφο δηθφο κνπ).

Νη λενθηιειεχζεξεο πνιηηηθέο πνπ εθαξκφζηεθαλ θαηά ηε δεθαεηία ηνπ ‘80 θπξίσο ζηηο
ρψξεο ηεο Ιαηηληθήο Ακεξηθήο θαη ηεο Αθξηθήο κέζσ ησλ Ξξνγξακκάησλ Γνκηθήο
Αλαπξνζαξκνγήο (ΞΓΑ) κπνξνχλ λα ζπλνςηζηνχλ ζηε ιεγφκελε «Ππλαίλεζε ηεο
Νπάζηγθηνλ» (Washington Consensus). Ξξφθεηηαη γηα φξν πνπ εηζήγαγε ν Ρδνλ
Νπίιιηακζνλ (John Williamson), δηαθεθξηκέλν «παηδί ηνπ Πηθάγν», ην 1989 γηα λα
πεξηγξάςεη ηηο πνιηηηθέο δηαθφξσλ νξγαληζκψλ πνπ έρνπλ ηελ έδξα ηνπο ζηελ
Νπάζηγθηνλ φπσο είλαη ην Γηεζλέο Λνκηζκαηηθφ Ρακείν, ε Ξαγθφζκηα Ρξάπεδα θαη ην
΢πνπξγείν Νηθνλνκηθψλ ησλ ΖΞΑ θαη νη νπνίεο κπνξνχλ λα ηαμηλνκεζνχλ ζε δέθα
βαζηθά ζεκεία:

1. Ξνιηηηθέο δεκνζηνλνκηθήο πεηζαξρίαο κε απνθπγή κεγάισλ δεκνζηνλνκηθψλ

ειιεηκκάησλ ζπγθξηηηθά κε ην ΑΔΞ.
2. Αιιαγή θαηεχζπλζεο ησλ δεκνζίσλ δαπαλψλ απφ ηηο επηδνηήζεηο πξνο ηηο
αλαπηπμηαθέο επελδχζεηο, κε ηδηαίηεξε έκθαζε ζηνλ πεξηνξηζκφ ησλ δαπαλψλ ζε
ηνκείο φπσο ε πγεία, ε παηδεία θαη νη ππνδνκέο.

43
Αλαιπηηθή παξνπζίαζε ησλ δηαδηθαζηψλ ηηηινπνίεζεο ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ-παξαγθνππφιεσλ
γίλεηαη ζην θεθάιαην 6.3.7 «Ρηηινπνίεζε, εμψζεηο θαη ην ιεγφκελν ―ηέινο ηεο επνρήο ησλ
παξαγθνππφιεσλ‖».

112
 3. Φνξνινγηθή κεηαξξχζκηζε κε δηεχξπλζε ηεο θνξνινγηθήο βάζεο πνπ ζεκαίλεη
κείσζε ηφζν ηνπ αθνξνιφγεηνπ νξίνπ ησλ ηδησηψλ φζν θαη ησλ θφξσλ πνπ
επηβαξχλνπλ ηελ παξαγσγή θαη ηηο επελδχζεηο, νχησο ψζηε λα εμνκαιπλζεί ε
θνξνινγηθή θακπχιε (δειαδή, λα κεησζνχλ νη θφξνη ζηα πςειά εηζνδήκαηα θαη
λα απμεζνχλ ζηα ρακειά).
4. Διεχζεξε δηαθχκαλζε ησλ ζπλαιιαγκαηηθψλ ηζνηηκηψλ, ρσξίο θξαηηθέο
παξεκβάζεηο.
5. Δπηηφθηα πνπ θαζνξίδνληαη απφ ηελ αγνξά θαη φρη απφ νπνηαζδήπνηε κνξθήο
θξαηηθή παξέκβαζε.
6. Απειεπζέξσζε ησλ δηεζλψλ εκπνξηθψλ ζπλαιιαγψλ, κε θαηάξγεζε θάζε
κνξθήο πεξηνξηζκψλ, φπσο π.ρ. δαζκνί, αληηζηαζκηζηηθέο εηζθνξέο,
πνζνζηψζεηο, έιεγρνο ζηελ θπθινθνξία θεθαιαίσλ θιπ.
7. Απειεπζέξσζε ησλ άκεζσλ μέλσλ επελδχζεσλ θαη θαηάξγεζε θάζε κνξθήο
εκπνδίνπ ζηελ είζνδν ή ζηελ απνρψξεζε μέλσλ επηρεηξήζεσλ.
8. Ηδησηηθνπνίεζε θξαηηθψλ επηρεηξήζεσλ.
9. Απνξξχζκηζε ησλ αγνξψλ κέζσ ηεο θαηάξγεζεο θάζε κνξθήο θξαηηθνχ
ειέγρνπ θαη αληηθαηάζηαζεο ηνπ απφ ηελ επνπηεία ρξεκαηνπηζησηηθψλ
ηδξπκάησλ θαζψο θαη ηελ άξζε θάζε πεξηνξηζκνχ ζηελ επηρεηξεκαηηθή
δξαζηεξηφηεηα (εθηφο απφ ηνκείο πνπ άπηνληαη επαίζζεησλ ζεκάησλ, φπσο ε
θξαηηθή αζθάιεηα, ε πξνζηαζία ηνπ πεξηβάιινληνο θιπ).
10. Λνκηθή θαηνρχξσζε ησλ δηθαησκάησλ ηδηνθηεζίαο.

Ζ «Ππλαίλεζε ηεο Νπάζηγθηνλ» εθφζνλ δνθηκάζηεθε κε ηα ΞΓΑ ζηηο ρψξεο ηεο

Αθξηθήο θαη ηεο Ιαηηληθήο Ακεξηθήο ζα απνηειεί απφ ηε δεθαεηία ηνπ ‗80 ην
λενθηιειεχζεξν καληθέζην θαη ζα βξεη εθαξκνγή ζηηο νηθνλνκηθέο πνιηηηθέο απφ
πιήζνο δηεζλψλ ζπκβάζεσλ, ζπκθσληψλ θαη δηεζλψλ νξγαληζκψλ ζηελ επνρή ηνπ
ιεγφκελνπ παγθφζκηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ (global neoliberalism) (Duménil and Lévy,
2005:19∙ Colas, 2005∙ Hill and Kumar, 2009).

Σαξαθηεξηζηηθή πεξίπησζε απνηειεη ε GATT 1947-1995 (General Agreement on Tariffs

and Trade - Γεληθή Ππκθσλία Γαζκψλ θαη Δκπνξίνπ), ε νπνία δηεμήγαγε
παξαηεηακέλνπο γχξνπο πνιπκεξψλ δηαπξαγκαηεχζεσλ γηα ηε κείσζε ζπγθεθξηκέλσλ
δαζκψλ θαηφπηλ ζπκθσλίαο κεηαμχ ησλ εκπιεθνκέλσλ θξαηψλ. Ζ GATT κε ηελ
νινθιήξσζε ηνπ ιεγφκελνπ «φγδννπ γχξνπ» ή «γχξνπ ηεο Νπξνπγνπάεο»
αληηθαηαζηάζεθε απφ ηελ GATS-1995 (General Agreement on Trade in Services -
Γεληθή Ππκθσλία γηα ην Δκπφξην ΢πεξεζηψλ), ε νπνία απνηέιεζε ηελ βάζε γηα ηελ
ίδξπζε ηνπ WTO (World Trade Organization - Ξαγθφζκηνο Νξγαληζκφο Δκπνξίνπ -
ΞΝΔ) ην 1995. Ν ΞΝΔ αθνινπζψληαο ηηο βαζηθέο λενθηιειεχζεξεο θαηεπζχλζεηο ηεο
laissez-faire νηθνλνκίαο, ηεο απφδνζεο ηδησηηθψλ δηθαησκάησλ ηδηνθηεζίαο, ηεο
απνξξχζκηζεο θαη ηεο ειαρηζηνπνίεζεο ηεο θξαηηθήο παξέκβαζεο ζα εζηηάζεη θπξίσο
ζην εκπφξην αγαζψλ θαη ππεξεζηψλ θαζψο θαη ζηα πλεπκαηηθά δηθαηψκαηα. Πχκθσλα
κε ηε δήισζε ηνπ πξνέδξνπ ηνπ Κάηθ Κνπξ (Mike Moore): «Ν αζθαιέζηεξνο ηξφπνο
γηα λα βνεζήζνπκε ηνπο θησρνχο είλαη λα ζπλερίζνπκε ην άλνηγκα ησλ αγνξψλ»
(Agosin and Tussie, 1993: 9).

Δπίζεο ηελ ίδηα επνρή ππνγξάθεηαη ε ΛAFTA-1994 (North American Free Trade
Agreement - Βφξεην-Ακεξηθαληθή Ππκθσλία Διεχζεξνπ Δκπνξίνπ) κε ζηφρν ηνλ
πεξηνξηζκφ ησλ εκπνδίσλ ζην ειεχζεξν εκπφξην θαη ηηο επελδχζεηο κεηαμχ ησλ ΖΞΑ,
Θαλαδά θαη Κεμηθφ.

Ξαξάιιεια ζα αθνινπζήζεη ε πξφηαζε γηα ηελ «Ξνιπκεξή Ππκθσλία Δπελδχζεσλ» ή

αιιηψο «ζπλζήθε MAI-1998» (Multilateral Agreement on Investment) κεηαμχ ησλ

113
ρσξψλ ηνπ ΝΝΠΑ (Νξγαληζκφο Νηθνλνκηθήο Ππλεξγαζίαο θαη Αλάπηπμεο). Ζ MAI έζεζε
σο ζηφρν ηελ αληηθαηάζηαζε ησλ πεξίπνπ 1300 δηκεξψλ εκπνξηθψλ ζπκθσληψλ απφ
έλαλ εληαίν ράξηε επελδχζεσλ. Πχκθσλα κε ηε δηαηχπσζε ηνπ πξνέδξνπ ηνπ ΞΝΔ ν
ζηφρνο ηεο ΚΑΗ είλαη «λα δηαηππσζεί ην ζχληαγκα ηεο νηθνπκεληθήο παγθφζκηαο
νηθνλνκίαο ή, αιιηψο, ε ζχληαμε ελφο ―πξσηνθφιινπ‖ πνπ ζα ζεζκνζεηεί έλα
ππεξεζληθφ επηρεηξεκαηηθφ πιαίζην γηα ηηο πνιπεζληθέο, πέξα απφ θάζε ηνπηθφ
θνηλσληθφ έιεγρν» θαη ζχκθσλα κε ην Γηεζλέο Δκπνξηθφ Δπηκειεηήξην – ICC
(1998[1996]) «νη επηρεηξήζεηο ρξεηάδνληαη ηα νθέιε ελφο δηεζλνχο θαζεζηψηνο ην
νπνίν λα ζπκπεξηιακβάλεη ηηο ηαρέσο αλαπηπζζφκελεο ρψξεο ηεο Αζίαο, ηεο Θεληξηθήο
θαη Αλαηνιηθήο Δπξψπεο θαη ηεο Ιαηηληθήο Ακεξηθήο».

Ππγθεθξηκέλα ε ζπκθσλία MAI πξνέβιεπε:

1. Ρελ αξρή ηεο θαηάξγεζεο νπνηνλδήπνηε δηαθξίζεσλ κεηαμχ μέλσλ θαη ηνπηθψλ
επελδπηψλ.
2. Ρελ αξρή ηεο θαηάξγεζεο ησλ πεξηνξηζκψλ ζηε πξφζβαζε ηνπ μέλνπ
θεθαιαίνπ.
3. Ρελ αξρή ηεο θαηάξγεζεο νπνησλδήπνηε πεξηνξηζκψλ πάλσ ζηηο μέλεο
επελδχζεηο πνπ ζπλδένληαη κε εηδηθέο ζπλζήθεο ή ζηφρνπο.

Ρειηθά κεηά απφ κεγάιν θχκα αληηδξάζεσλ, δηαδειψζεσλ θαη δηακαξηπξηψλ απφ ην
αλαδπφκελν θίλεκα θαηά ηεο λενθηιειεχζεξεο παγθνζκηνπνίεζεο ε ζπλζήθε MAI δελ
ππνγξάθηεθε.

Ρα ρξφληα πνπ ζα αθνινπζήζνπλ ζηα πιαίζηα ηφζν ηνπ ΞΝΔ φζν θαη ησλ
λενθηιειεχζεξσλ θαηεπζχλζεσλ ηεο Ππλαίλεζεο ηεο Νπάζηγθηνλ ζα ζπλαθζνχλ
πιήζνο λέσλ ζπκθσληψλ πνπ αθνξνχλ ηελ απειεπζέξσζε ησλ αγνξψλ, ηελ άξζε ησλ
δαζκνινγηθψλ πεξηνξηζκψλ, ηε λνκηζκαηηθή ελνπνίεζε, ηελ θαηνρχξσζε δηθαησκάησλ
ηδηνθηεζίαο θαη ηελ θαηαπνιέκεζε ηεο ιεγφκελεο «πεηξαηείαο». Δίλαη ζεκαληηθφ λα
επηζεκαλζεί ην πέξαζκα απφ ηηο αξρηθέο ζπκθσλίεο, νη νπνίεο εζηίαδαλ θπξίσο ζηε
ραιάξσζε θαη άξζε ησλ δαζκνινγηθψλ θξαγκψλ (ηέιε), ζηηο ζπκθσλίεο ησλ
ηειεπηαίσλ εηψλ, πνπ εζηηάδνπλ ζε πεξηνρέο θαη ηνκείο πνπ δελ έρνπλ έσο ηψξα
δαζκνινγηθνχο θξαγκνχο (nontariff barriers) ή αιιηψο ζηνπο απνθαινχκελνπο
«θελνχο ρψξνπο», φπσο ην δηαδίθηπν, ην ινγηζκηθφ, νη ζπφξνη θαη γεληθφηεξα ην
απνθαινχκελν θπηνγελεηηθφ πιηθφ, ηα θάξκαθα θαη ηνπο νπνίνπο επηδηψθνπλ λα
ξπζκίζνπλ κε δηθαηψκαηα αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο. Δδψ επαλέξρεηαη θαη ε ζπδήηεζε γηα ηα
θνηλά θαη ηε ιεγφκελε «ηξαγσδία ησλ θνηλψλ», θαζψο σο βαζηθφ επηρείξεκα ησλ
ζπκθσληψλ απνηειεί ε θαηαπνιέκεζε ηεο απνθαινχκελεο «πεηξαηείαο» θαη ε
ππεξάζπηζε ηνπ ιεγφκελνπ «δίθαηνπ αληαγσληζκνχ».

Σαξαθηεξηζηηθέο πεξηπηψζεηο απνηεινχλ νη παξαθάησ ζπκθσλίεο:

- Ρν 1996 ζηα πιαίζηα ηνπ ΞΝΔ ππνγξάθηεθε ε «Ππκθσλία γηα ηα Γηθαηψκαηα

Ξλεπκαηηθήο Ηδηνθηεζίαο ζηνλ Ρνκέα ηνπ Δκπνξίνπ», γλσζηή σο TRIPs
(Agreement on Trade Related Aspects of Intellectual Property Rights), ε νπνία
γηα πξψηε θνξά θαηνρπξψλεη ζε παγθφζκην επίπεδν ηα πλεπκαηηθά δηθαηψκαηα
πνπ αθνξνχλ, κεηαμχ άιισλ, θαιιηηερληθά, κνπζηθά, θηλεκαηνγξαθηθά,
ηειενπηηθά θαη ξαδηνηειενπηηθά έξγα, αθαδεκατθά άξζξα, γεσγξαθηθέο
νλνκαζίεο πξνέιεπζεο, βηνκεραληθά ζρέδηα, πξνγξάκκαηα ινγηζκηθνχ,
δηπιψκαηα επξεζηηερλίαο, θαξκαθεπηηθέο παηέληεο, θαη λέεο πνηθηιίεο ζπφξσλ.
Ζ Ππκθσλία TRIPs έρεη πξνθαιέζεη πνιιέο αληηδξάζεηο θπξίσο απφ ρψξεο ηεο
Αθξηθήο θαη ηεο Ιαηηληθήο Ακεξηθήο, νη νπνίεο αξλνχληαη λα πξνζρσξήζνπλ ζηε
ζπλζήθε, επεηδή ηε ζεσξνχλ έλα λέν είδνο νηθνλνκηθήο απνηθηνθξαηίαο εθ

114
 κέξνπο ηεο Γχζεο θαη ηδίσο εζηηάδνπλ ζηνλ έιεγρν ησλ ζπφξσλ θαη ζηελ
απαγφξεπζε γελφζεκσλ θαξκάθσλ θαηά ηνπ AIDS.
- Ρν 1998 εθδίδεηαη ζηηο ΖΞΑ ν λφκνο «Τεθηαθά Ξλεπκαηηθά Γηθαηψκαηα
Σηιηεηίαο» γλσζηφο σο DMCA (Digital Millennium Copyright Act), ν νπνίνο
πνηληθνπνηεί ηελ παξαγσγή θαη δηάδνζε ςεθηαθψλ πξνγξακκάησλ, ζπζθεπψλ
θαη ππεξεζηψλ πνπ παξαθάκπηνπλ ηα κέηξα (ηε ιεγφκελε Γηαρείξηζε Τεθηαθψλ
Γηθαησκάησλ - Digital Rights Management - DRM) πνπ ειέγρνπλ ηελ πξφζβαζε
ζε έξγα πλεπκαηηθήο ηδηνθηεζίαο. Ν λφκνο DMCA εζηηάδεη θπξίσο ζηελ
παξαβίαζε ησλ πλεπκαηηθψλ δηθαησκάησλ ζην δηαδίθηπν.
- Ρν 1999 ζπκθσλείηαη ε «Εψλε Διεχζεξνπ Δκπνξίνπ Δζλψλ ηεο
Λνηηναλαηνιηθήο Αζίαο» γλσζηή σο AFTA (ASEAN Free Trade Area) κεηαμχ
δέθα ρσξψλ ηεο ρεξζνλήζνπ ηεο Ηλδνθίλαο θαη ησλ λεζηψλ ηεο
Λνηηναλαηνιηθήο Αζίαο, κε ζηφρν ηελ αχμεζε ηεο αληαγσληζηηθφηεηαο κέζσ ηεο
κείσζεο ησλ δαζκνινγηθψλ θξαγκψλ θαη ηελ πξνζέιθπζε πεξηζζφηεξσλ
άκεζσλ μέλσλ επελδχζεσλ ζηηο ρψξεο-κέιε ηεο ζπκθσλίαο.
- Ρν 2001 ππνγξάθεηαη ε «Ππκθσλία Διεχζεξνπ Δκπνξίνπ ηεο Ακεξηθήο»
γλσζηή σο FTAA (Free Trade Area of the Americas) κεηαμχ φισλ ησλ ρσξψλ
ηεο Βφξεηαο, Θεληξηθήο θαη Λφηηαο Ακεξηθήο. Ζ ζπκθσλία πξνβιέπεη ηελ πιήξε
απειεπζέξσζε ησλ αγνξψλ θαη ηελ απζηεξή πξνζηαζία ησλ δηθαησκάησλ
πλεπκαηηθήο ηδηνθηεζίαο.
- Ρν 2003 ζε δπν ζπλφδνπο ηεο «Γηεζλνχο Έλσζεο γηα ηελ Ξξνζηαζία ησλ Λέσλ
Ξνηθηιηψλ Φπηψλ» θαη ηνπ «Ξαγθφζκηνπ Νξγαληζκνχ Γηαλνεηηθήο Ηδηνθηεζίαο»
γλσζηέο σο WIPO-UPOV ηέζεθαλ νη βάζεηο γηα ηελ αλαζεψξεζε ηεο ζπκθσλίαο
ησλ WIPO-UPOV ηνπ 1991. Ζ πξψηε ζπκθσλία ηνπ UPOV αλάγεηαη ζην 1960,
φηαλ ηππνπνίεζε ηα δηθαηψκαηα ησλ δεκηνπξγψλ θπηηθψλ πνηθηιηψλ. Ζ UPOV
αλαζεσξήζεθε αξθεηέο θνξέο απφ ηε δεθαεηία ηνπ ‗60 θαη ε ηειεπηαία ζε ηζρχ
αλαζεψξεζε είλαη απηή ηνπ 1991. Έπεηηα απφ πηέζεηο απφ ηελ παγθφζκηα
βηνκεραλία παξαγσγήο ζπφξσλ ηα δηθαηψκαηα ησλ δεκηνπξγψλ θπηηθψλ
πνηθηιηψλ ελαξκνλίδνληαη κε ηα δηθαηψκαηα πνπ έρνπλ νη παηέληεο. Ζ ζχκβαζε
ηεο UPOV ζπκπεξηιήθζεθε ζηε ζπκθσλία TRIPS-1996 ηνπ ΞΝΔ. Ζ
πξνσζνχκελε απφ ηε βηνκεραλία ζπφξσλ λέα αλαζεψξεζε ηεο UPOV έρεη
ζηφρν λα θιείζεη ηα «παξαζπξάθηα» πνπ ππάξρνπλ αθφκα ζην ζχζηεκα
πξνζηαζίαο ησλ δηθαησκάησλ ησλ δεκηνπξγψλ θπηηθψλ πνηθηιηψλ ψζηε λα κελ
είλαη πιένλ δπλαηφ λα θπιάζζνληαη θαη λα επαλαρξεζηκνπνηνχληαη ζπφξνη
(Grain, 2007∙ Sease, 2006).
- Ρν 2004 εθδίδεηαη ε Νδεγία ηεο Δ.Δ. Directive 2004/48/EC γλσζηή σο
«Ξλεπκαηηθά Γηθαηψκαηα Ηδηνθηεζίαο» (IPR - Intellectual Property Rights), ε
νπνία απαηηεί απφ ηα θξάηε-κέιε ηεο Δ.Δ. λα εθαξκφζνπλ πνιηηηθέο ελάληηα ζηε
πιαζηνγξαθία θαη ηελ πεηξαηεία ησλ πλεπκαηηθψλ-δηαλνεηηθψλ έξγσλ θαη
θπξίσο λα εζηηάζνπλ ζηελ πξνζηαζία ησλ ςεθηαθψλ copyright..
- Ρν 2005 ππνγξάθεηαη ε «Ππκθσλία Δκπνξίνπ κεηαμχ θξαηψλ ηεο Αζίαο-
Δηξεληθνχ» γλσζηή σο APTA (Asia-Pacific Trade Agreement) κε ζηφρν ηελ
νηθνλνκηθή αλάπηπμε θαη ζπλεξγαζία κέζσ ηεο απειεπζέξσζεο ηνπ εκπνξίνπ.
Ρν 2008 ε APTA κεηαζρεκαηίδεηαη ζηε «Ππκθσλία Δκπνξίνπ θαη Δπελδχζεσλ
κεηαμχ θξαηψλ ηεο Αζίαο-Δηξεληθνχ» γλσζηή σο APTIAD (Asia-Pacific Trade
and Investment Agreements Database).
- Ρν 2007 αλαζπγθξνηείηαη ε «Νηθνλνκηθή Θνηλφηεηα Θξαηψλ ηεο Γπηηθήο
Αθξηθήο» γλσζηή σο ECOWAS (Economic Community of West African States)
κεηά ηελ απνηπρία ηνπ «Πρεδίνπ Γξάζεο ηνπ Ιάγνο» (1975). Δληφο ηεο

115
 ECOWAS δεκηνπξγήζεθε ε Γπηηθφ-Αθξηθαληθή Νηθνλνκηθή θαη Λνκηζκαηηθή
Έλσζε-UEMOA (West African Economic and Monetary Union) εληφο ηεο νπνίαο
έμη θξάηε-κέιε κε επηθεθαιήο ηε Ληγεξία ζρεδηάδνπλ ηελ πηνζέηεζε ελφο
εληαίνπ λνκίζκαηνο ηνπ ιεγφκελνπ Eco ην 2015.
- Ρν 2010 δεκηνπξγείηαη ε «Δπξαζηαηηθή Ρεισλεηαθή Έλσζε» (Eurasian Customs
Union) κεηαμχ Οσζίαο, Ιεπθνξσζίαο θαη Θαδαθζηάλ κε ζηφρν ηε δεκηνπξγία
ελφο θνηλνχ νηθνλνκηθνχ ρψξνπ θαη απψηεξν ζηφρν ηε ζπκπεξίιεςε φισλ ησλ
πξψελ ζνβηεηηθψλ ρσξψλ γηα ηε δεκηνπξγία ηεο Δπξαζηαηηθήο Νηθνλνκηθήο
Έλσζεο (Eurasian Economic Union).
- Ρν 2011 πξνηείλεηαη ζηηο ΖΞΑ ν λφκνο «Πηακαηήζηε ηελ Ξεηξαηεία ζην
Ίληεξλεη», γλσζηφο σο SOPA (Stop Online Piracy Act ή σο H.R. 3261), θαζψο
θαη ν λφκνο «Ξξνζηαζία ηεο Ξλεπκαηηθήο Ηδηνθηεζίαο», γλσζηφο σο PIPA
(Protect Intellectual Property Act) κε ζηφρν ηελ άξζε ηνπ απνξξήηνπ ζηηο
ηειεπηθνηλσλίεο, ηελ απζηεξνπνίεζε ηεο πνηληθνπνίεζεο ηεο ιεγφκελεο
πεηξαηείαο ζην δηαδίθηπν θαη ηελ πξνζηαζία ησλ δηθαηψκαηα πλεπκαηηθήο
ηδηνθηεζίαο ςεθηαθψλ έξγσλ. Απέλαληη ζηε πιήξε εκπνξεπκαηνπνίεζε ηνπ
δηαδηθηχνπ απφ ηνπο πξνηεηλφκελνπο λφκνπο νξγαλψζεθε παγθφζκηα θακπάληα
κε ειεθηξνληθέο απεξγίεο θαη πιήζνο δηακαξηπξηψλ, ε νπνία ηειηθά πέηπρε ηελ
αλαβνιή ηεο ςήθηζεο.
- Ρν 2011, ιίγν κεηά ηελ απνηπρία ησλ SOPA θαη PIPA, ππνγξάθεηαη ε
«Δκπνξηθή Ππκθσλία Θαηαπνιέκεζεο ηεο Ξαξαπνίεζεο» γλσζηή σο ACTA
(Anti-Counterfeiting Trade Agreement) κε ζθνπφ ηελ εγθαζίδξπζε δηεζλψλ
πξνηχπσλ γηα ηελ άζθεζε ησλ δηθαησκάησλ πλεπκαηηθήο ηδηνθηεζίαο. Ζ
ζπκθσλία, ε νπνία πξνσζήζεθε απφ κεγάιεο θαξκαθεπηηθέο εηαηξείεο,
θηλεκαηνγξαθηθά ζηνχληην θαη δηζθνγξαθηθέο εηαηξείεο επηδηψθεη λα
εγθαζηδξχζεη έλα δηεζλέο λνκηθφ πιαίζην γηα ηε ζηνρνπνίεζε ηεο απνκίκεζεο
ησλ αγαζψλ, ησλ γελφζεκσλ θαξκάθσλ θαη ηεο παξαβίαζεο πλεπκαηηθψλ
δηθαησκάησλ ζην δηαδίθηπν. Απέλαληη ζηελ ACTA θαη ζηελ επηβνιή λέσλ
πνηληθψλ θπξψζεσλ θαη ζηελ online ινγνθξηζία νξγαλψζεθε παγθφζκηα
θακπάληα, σζηφζν ε ζπκθσλία θπξψλεηαη απφ ηελ Δ.Δ., ηηο ΖΞΑ, ηελ
Απζηξαιία, ηνλ Θαλαδά, ηελ Ηαπσλία, ηε Λφηηα Θνξέα, ηε Λέα Εειαλδία, ην
Καξφθν θαη ηελ Πηγθαπνχξε.
- Ρν 2014 ζεζκνζεηείηαη ε «Πχκβαζε ηνπ Ππκβνπιίνπ ηεο Δπξψπεο γηα ηελ
Ξαξαπνίεζε Ηαηξηθψλ Ξξντφλησλ» (Council of Europe: Convention on the
Counterfeiting of Medical Products) ε ιεγφκελε θαη σο «Ηαηξηθά Δγθιήκαηα»
(Medicrime), ε νπνία ζπκπιεξψλεη ηελ ACTA θαη έρεη σο ζηφρν ηελ
πνηληθνπνίεζε ηεο παξαγσγήο θαη δηάδνζεο παξαπνηεκέλσλ ηαηξηθψλ θαη
βηνταηξηθψλ πξντφλησλ θαζψο θαη ηελ πξνζηαζία ησλ πλεπκαηηθψλ
δηθαησκάησλ ησλ θαξκαθεπηηθψλ θαη ηαηξηθψλ ζθεπαζκάησλ, ζπζθεπψλ θαη
εμαξηεκάησλ ζην φλνκα ηεο δεκφζηαο πγείαο.
- Ρν 2014 ππνγξάθεηαη ε «Ππκθσλία Πηξαηεγηθήο Νηθνλνκηθήο Δηαηξηθήο
Πρέζεο» κεηαμχ δψδεθα ρσξψλ ηνπ Δηξεληθνχ Υθεαλνχ γλσζηή σο TPP (Trans-
Pacific Strategic Economic Partnership Agreement). Ξξφθεηηαη γηα ηε
κεγαιχηεξε εκπνξηθή δψλε ζηνλ πιαλήηε, ε νπνία έρεη ζηφρν ηελ
απειεπζέξσζε ηνπ εκπνξίνπ θαη ησλ επελδχζεσλ θπξίσο ζηνπο ηνκείο ηεο
βηνκεραλίαο, γεσξγίαο, ζηα πγεηνλνκηθά πξφηππα, ηηο ηειεπηθνηλσλίεο, ηηο
ρξεκαηνπηζησηηθέο ππεξεζίεο θαη ζηελ πξνζηαζία ησλ πλεπκαηηθψλ
δηθαησκάησλ. Θπξίσο φκσο ε TPP ζεσξείηαη ε πξψηε νινθιεξσκέλε ζπκθσλία
πνπ δελ εζηηάδεη απιψο ζηε ραιάξσζε ησλ ήδε ρακειψλ δαζκνινγηθψλ

116
 πεξηνξηζκψλ αιιά εζηηάδεη πιένλ κε ζαθήλεηα ζηνπο ηνκείο πνπ δελ έρνπλ
δαζκνινγηθνχο θξαγκνχο (nontariff barriers), ηνπο νπνίνπο επηδηψθεη λα
ξπζκίζεη κε δηθαηψκαηα αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο. Απέλαληη ζηελ TPP έρεη αζθεζεί
ζθνδξή θξηηηθή απφ ζπλδηθάηα, αθηηβηζηέο, κθν θαζψο θαη απφ αξηζηεξνχο θαη
θευλζηαλνχο νηθνλνκνιφγνπο.44
- Ρν 2014 ππνγξάθνληαη ηξεηο ζεκαληηθέο ζπκθσλίεο. Ζ «Γηαηιαληηθή Δκπνξηθή
θαη Δπελδπηηθή Δηαηξηθή Πρέζε» γλσζηή σο TTIP (Transatlantic Trade and
Investment Partnership) κεηαμχ ΖΞΑ θαη Δ.Δ., ε «Νινθιεξσκέλε Νηθνλνκηθή
θαη Δκπνξηθή Ππκθσλία» γλσζηή σο CETA (Comprehensive Economic and
Trade Agreement) κεηαμχ Θαλαδά θαη Δ.Δ. θαζψο θαη ε «Ππκθσλία Δκπνξίνπ
΢πεξεζηψλ» γλσζηή σο TiSA (Trade in Services Agreement) κεηαμχ Δ.Δ. ΖΞΑ,
Θαλαδά, Απζηξαιίαο, Κεμηθνχ Ρνπξθίαο, Σνλγθ Θνλγθ, Ηζξαήι, Ηαπσλία
Ξαθηζηάλ, Ξαξαγνπάεο, Θνινκβίαο, Θφζηα Οίθα, Ξαλακά, Ξεξνχ, Σηιή, Ρατπέη,
Λέα Εειαλδία, Λνξβεγία, Θνξέα, Διβεηίαο θαη Ιηρλεζηάηλ. Νη παξαπάλσ
ζπκθσλίεο απνηεινχλ ηα πξψηα βήκαηα πξνο ηελ νινθιεξσκέλε «Γηαηιαληηθή
Ππκθσλία Διεχζεξνπ Δκπνξίνπ» γλσζηή σο TAFTA (Translatlantic Free Trade
Agreement), ε νπνία έρεη σο ζηφρν ηε δεκηνπξγία κηαο εληαίαο εκπνξηθήο δψλεο
κεηαμχ ησλ ρσξψλ ηεο επξσπατθήο θαη ακεξηθαληθήο επείξνπ. Νη ππνζηεξηθηέο
ησλ παξαπάλσ ζπκθσληψλ ηζρπξίδνληαη φηη ζα εληζρπζεί ε νηθνλνκηθή
αλάπηπμε ελψ νη επηθξηηέο ηεο ππνζηεξίδνπλ φηη νη θπβεξλήζεηο ζα γίλνπλ φιν
θαη πην αδχλακεο λα ξπζκίζνπλ ηηο αγνξέο πξνο φθεινο ησλ πνιηηψλ ηνπο. Νη
παξαπάλσ ζπκθσλίεο απνηεινχλ ζχκθσλα κε αξθεηνχο κειεηεηέο (Carter and
Grim, 2014∙ Caffentzis and Federici, 2014∙ Hilary, 2014) θαζνξηζηηθφ βήκα γηα
ηνλ έιεγρν ησλ θνηλψλ, θαζψο πιένλ δελ είλαη ζην επίθεληξν ε άξζε ησλ
δαζκνινγηθψλ θξαγκψλ αιιά ηνπο ελδηαθέξεη ε ιεγφκελε «ελδνρψξα ησλ
θνηλψλ», δειαδή αθελφο ε άξζε θαη απνξξχζκηζε ησλ πξνζηαηεπηηθψλ
πιαηζίσλ, θνηλσληθψλ δηθαησκάησλ θαη πεξηβαιινληηθψλ θαλφλσλ θαη
αθεηέξνπ ε πιήξε ηδησηηθνπνίεζε πεξηνρψλ πνπ δελ έρνπλ θαζεζηψηα
ηδηνθηεζίαο.

Δπίζεο νη βαζηθέο λενθηιειεχζεξεο θαηεπζχλζεηο ηεο «Ππλαίλεζεο ηεο Νπάζηγθηνλ» ζε

επξσπατθφ επίπεδν είραλ ήδε εθθξαζηεί κε ηηο απνθάζεηο ηνπ Δπξσπατθνχ Ππκβνπιίνπ
ζην Φνληελεκπιφ, πνπ νδήγεζαλ ζηελ πηνζέηεζε ηεο «Δληαίαο Ξξάμεο» ην 1986
(Official Journal of the European Communities, 1987), κε ζηφρν ηελ νινθιήξσζε ηεο
εζσηεξηθήο αγνξάο. Ζ «Δληαία Δπξσπατθή Ξξάμε» ζεσξείηαη απφ πιήζνο κειεηεηψλ
(Moravcsik, 1998∙ Scharpf, 2002∙ Hermann, 2003∙ Bieler, 2012∙ Bradanini, 2010) φηη
απνηειεί ην ζεκείν ζηαζκφ γηα ηε ιεγφκελε «λενθηιειεχζεξε ζηξνθή» ηεο Δπξψπεο,

44
Πε φιεο ηηο ηειεπηαίεο ζπλφδνπο ηεο TPP (Κειβνχξλε 2013, Ρφθην 2013, Θνπάια Ινπκπνχξ 2014)
έρνπλ νξγαλσζεί καδηθέο δηαδειψζεηο θαη δηακαξηπξίεο. Πχκθσλα κε ηνλ λέν-θευλζηαλφ Ρδφδεθ
Πηίγθιηηο (Joseph Stiglitz, 2014) «ππάξρεη ζνβαξφο θίλδπλνο ε TPP λα σθειήζεη κφλν ηα ζπκθέξνληα
ησλ πινπζίσλ ηεο ακεξηθαληθήο θαη ηεο παγθφζκηαο ειίη εηο βάξνο φισλ ησλ άιισλ» θαη ν
ζνζηαιδεκνθξάηεο γεξνπζηαζηήο Κπέξλη Πάληεξο (Bernard «Bernie» Sanders, 2014) ζπκθσλεί
ιέγνληαο φηη «ε TPP ζα θαηαζηξέςεη ηηο νηθνγέλεηεο ηεο εξγαηηθήο ηάμεο θαη ζα σθειήζεη κφλν ηηο
κεγάιεο πνιπεζληθέο». Δπίζεο ν Λφακ Ρζφκζθη δειψλεη φηη «ε TPP έρεη ζρεδηαζηεί σο έλα
λενθηιειεχζεξν πξφγξακκα γηα λα κεγηζηνπνηήζεη ηα θέξδε θαη ηελ θπξηαξρία ησλ ηζρπξψλ θαη ζέηεη
ηνπο εξγάηεο ηνπ θφζκνπ ζε αληαγσληζκφ ψζηε λα κεηψζεη ηνπο κηζζνχο θαη λα απμήζεη ηελ
αλαζθάιεηα» (Carter and Grim, 2014) θαη ε Ηιάλα Πφινκνλ (Ilana Solomon), ηεο νηθνινγηθήο
νξγάλσζεο Sierra Club, ηζρπξίδεηαη φηη «ε TPP απνηειεί άκεζε απεηιή γηα ην θιίκα θαη ην πεξηβάιινλ
θαζψο ζπκπεξηιακβάλεη λέα δηθαηψκαηα ηδηνθηεζίαο, ηα νπνία ζα δνζνχλ ζε εηαηξείεο θαη ζε
πνιπεζληθέο νξπθηψλ θαπζίκσλ θαη ζα έρνπλ ηεξάζηην αληίθηππν ζην θιίκα, ην λεξφ θαη ηε γε»
(Balkhy, 2013).

117
δειαδή ηελ απνκάθξπλζε ησλ δψδεθα ηφηε θξαηψλ-κειψλ απφ ηηο θευλζηαλέο
πνιηηηθέο, θαη ηελ πηνζέηεζε λενθηιειεχζεξσλ πνιηηηθψλ. Αληί ηεο θνηλσληθήο
πξνζηαζίαο θαη ηεο αλάπηπμεο κέζσ ηεο δεκνζηνλνκηθήο πνιηηηθήο, σο θπξίαξρε πιένλ
αληίιεςε γίλεηαη ε ινγηθή ηεο ειεχζεξεο αγνξάο. Ζ ζηαζεξφηεηα ησλ ηηκψλ
αληηθαηέζηεζε ηελ έκθαζε ζηελ απαζρφιεζε θαη ε «κεηαξξχζκηζε ηεο αγνξάο
εξγαζίαο» έγηλε ην λέν δφγκα. Ζ «Δληαία Δπξσπατθή Ξξάμε» άλνημε επίζεο ηνλ δξφκν
γηα καδηθέο ηδησηηθνπνηήζεηο θαη ηελ απειεπζέξσζε ησλ ρξεκαηνπηζησηηθψλ αγνξψλ.
Πηε ζπλέρεηα, ζα αθνινπζήζεη ην 1992 ε «Ππλζήθε ηνπ Κάαζηξηρη», ε νπνία
επηζεκνπνίεζε ηε ζεζκνπνίεζε ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ (Bonefeld, 2012∙ Gill, 1992∙
Gill, 1995∙ Van Apeldoorn, 2009) θαη επηθχξσζε ηε κεηάβαζε ζηε λνκηζκαηηθή έλσζε
κε ηελ πηνζέηεζε ηνπ θνηλνχ λνκίζκαηνο, ηνπ επξψ. Ζ «Ππλζήθε ηνπ Κάαζηξηρη»
αθνινπζψληαο ηηο ζεκειηψδεηο λενθηιειεχζεξεο θαηεπζχλζεηο θαζηεξψλεη, απφ ηελ 1ε
Γελάξε ηνπ 1993, ηελ «Δληαία Αγνξά» θαη ηελ θαζνιηθή άξζε ησλ θνξνινγηθψλ
δαζκψλ κεηαμχ ησλ θξαηψλ-κειψλ. Υζηφζν ε ππεξεζληθή έλσζε ηεο Δ.Δ. δελ
αληηθαζηζηά ηηο απνδπλακσκέλεο θξαηηθέο θπβεξλήζεηο κε έλα ζπγθεληξσηηθφ κέγα-
θξάηνο, αιιά ζχκθσλα κε ην ζρνιηαζκφ ηνπ κέινπο ηνπ δηνηθεηηθνχ ζπκβνπιίνπ ηεο
Δπξσπατθήο Θεληξηθήο Ρξάπεδαο Ρνκάζν Ξάληνα - Πθηφππα (Padoa - Schioppa, 1994:
191) «ε επηθνπξηθφηεηα, θαη φρη ν Ιεβηάζαλ, απνηειεί ην ζχλζεκα γηα ηελ Δπξσπατθή
Ξνιηηηθή Έλσζε» θαη ζπλερίδεη παξνκνηάδνληαο ηελ Δ.Δ. σο έλαλ
«απνπξνζσπνπνηεκέλν ζπιινγηθφ πξίγθηπα πνπ ελζαξξχλεη ηνλ αληαγσληζκφ κεηαμχ
ησλ εδαθηθά δηαθνξνπνηεκέλσλ αγνξψλ πξνο φθεινο φισλ» (Padoa - Schioppa,
1994: 151). Πχκθσλα κε ηνλ Κπφλεθειλη (2010b: 2) νη παξαπάλσ λέν-καθηαβειηθέο
παξνκνηψζεηο είλαη εμαηξεηηθά επηηπρείο θαζψο ε Δ.Δ. αληηθαζηζηά ηελ θπβέξλεζε κε
ηελ δηαθπβέξλεζε, ε νπνία ζηεξίδεηαη ζε έλα ζχλνιν ππεξεζληθψλ λφκσλ, θαλφλσλ45
θαη ξπζκηζηηθψλ ζεζκψλ πνπ έρνπλ ζην θέληξν ηνπο ηελ αηνκηθή ηδηνθηεζία. Ξξάγκαηη
ε «Ππλζήθε ηνπ Κάαζηξηρη» θαη ε δεκηνπξγία ηεο «Νηθνλνκηθήο θαη Λνκηζκαηηθήο
Έλσζεο» (ΝΛΔ), κεηέθεξε ηελ άζθεζε ηεο λνκηζκαηηθήο πνιηηηθήο ζηελ Έλσζε,
αθήλνληαο κφλν ηε δεκνζηνλνκηθή πνιηηηθή ζηε δηθαηνδνζία ησλ εζληθψλ
θπβεξλήζεσλ. ΋κσο, απφ ηα πξψηα ρξφληα ηεο εθαξκνγήο ηεο ΝΛΔ έγηλε γξήγνξα
αληηιεπηφ φηη ηα θξάηε-κέιε ππφ ηελ πίεζε δηαθφξσλ ηνπηθψλ θνξέσλ,
κηθξνπνιηηηθψλ ζπκθεξφλησλ, ζπλδηθάησλ θαη γξαθεηνθξαηίαο θαηαζηξαηεγνχζαλ ηηο
πξνζπκθσλεκέλεο κε ηελ Δ.Δ. δεκνζηνλνκηθέο πνιηηηθέο γηα λα δεκηνπξγήζνπλ
επλντθέο νηθνλνκηθέο ζπλζήθεο, κε απνηέιεζκα λα πξνθαινχληαη ζνβαξέο πηέζεηο ζηελ
επξσπατθή νηθνλνκία θαη ζηελ εθπιήξσζε ησλ θξηηεξίσλ ηεο «Ππλζήθεο ηνπ
Κάαζηξηρη». Γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ παξαπάλσ «δπζιεηηνπξγηψλ» ην 1997 κε ηε
«Ππλζήθε ηνπ Άκζηεξληακ» (Official Journal of the European Communities, 1997)
πηνζεηείηαη ην «Πχκθσλν Πηαζεξφηεηαο θαη Αλάπηπμεο-ΠΠΑ» (European Commission,
1997a, 1997b), ην νπνίν έζεζε απζηεξνχο δεκνζηνλνκηθνχο πεξηνξηζκνχο θαη
ελεξγνπνίεζε ηε δηαδηθαζία ηνπ ιεγφκελνπ «ππεξβνιηθνχ ειιείκκαηνο» κε ηελ επηβνιή

45
Νη ζηφρνη θαη νη θνηλέο πνιηηηθέο πνπ νξίδνληαη ζηηο ζπλζήθεο ηεο ΔΔ επηηπγράλνληαη κέζσ δηαθφξσλ
λνκνζεηηθψλ πξάμεσλ φπσο θαλνληζκνί, νδεγίεο, απνθάζεηο, ζπζηάζεηο. Ζ επξσπατθή λνκνζεζία,
βαζηδφκελε ζηηο Ππλζήθεο θαη απνθαινχκελε πξνεγνπκέλσο «θνηλνηηθφ θεθηεκέλν» θαη ηψξα
«θεθηεκέλν ηεο ΔΔ», ζεζπίδεηαη γηα λα πινπνηήζεη ηηο θνηλέο πνιηηηθέο, θαη ππεξηζρχεη ηνπ εζληθνχ,
αθφκε θαη ηνπ ζπληαγκαηηθνχ δηθαίνπ ησλ θξαηψλ-κειψλ. Νη θνηλέο πνιηηηθέο αθνξνχλ πιήζνο ηνκέσλ
φπσο: αγξνηηθή πνιηηηθή, απαζρφιεζε, αζθάιεηα ηξνθίκσλ, πγεία, πνιηηηζκφο, ελέξγεηα, εκπφξην,
ρσξνηαμία, κεηαθνξέο, εθπαίδεπζε, ηειεπηθνηλσλίεο, θηι. Σαξαθηεξηζηηθά ν Θαξι Βαλ Κίεξη (Karl Van
Miert) Δπξσπαίνο Δπίηξνπνο ζε δεηήκαηα αληαγσληζκνχ ραξαθηεξίδεη ηνπο «ηνκείο πνπ παξαδνζηαθά
νξγαλψλνληαη απφ ηα θξάηε-κέιε ππφ κνξθή κνλνπσιίσλ (ελέξγεηα, λεξφ, ηειεπηθνηλσλίεο) σο ηα πην
ζεκαληηθά εκπφδηα γηα ηελ νινθιήξσζε ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο».

118
πνηλψλ ζηελ πεξίπησζε κε ηήξεζεο ησλ ζπγθεθξηκέλσλ θαλφλσλ (Πηνθνξέιεο, 2007).
Ππγθεθξηκέλα ππνρξέσζε ηα θξάηε - κέιε λα δηαηεξνχλ ην έιιεηκκα θάησ απφ ην 3%
ηνπ ΑΔΞ ηνπο θαη ην δεκφζην ρξένο ηνπο φρη πάλσ απφ ην 60% ηνπ ΑΔΞ. Υζηφζν
ζχληνκα ηα θξάηε-κέιε κε πξψηα ηηο Ξνξηνγαιία, Διιάδα, Γεξκαλία, Γαιιία άξρηζαλ
λα παξαβηάδνπλ ηνπ θάλνλεο ηνπ ΠΠΑ θαη ην 2005 ην Ππκβνχιην ηεο Δπξσπατθήο
Έλσζεο αλαγθάζηεθε λα πηνζεηήζεη έλα πην «ραιαξφ» αλαζεσξεκέλν ΠΠΑ, ην νπνίν
ιακβάλεη ππφςε ηηο ηδηνκνξθίεο θάζε θξάηνπο κέινπο, κε θαιχηεξν θαζνξηζκφ ζηελ
«επηζηξνθή» ηνπο ζηελ ηζνξξνπία ησλ πξνυπνινγηζκψλ. Υζηφζν ζχληνκα κε ηελ
θξίζε ηνπ 2008-2009 παξαβηάδεηαη μαλά ην ΠΠΑ θαη ην 2010 ε Δ.Δ. απνθαζίδεη λα
ιάβεη δξαζηηθά κέηξα αλαζεσξψληαο ηε «Ππλζήθε ηεο Ιηζζαβφλαο» θαη απνθαζίδεη ηε
ζχζηαζε ηνπ «Δπξσπατθνχ Κεραληζκνχ Πηαζεξφηεηαο», κε βάζε ηνλ νπνίν
αθαηξνχληαη απφ ηα θξάηε κέιε θαη ηα ηειεπηαία δηθαηψκαηα ζηε ζχληαμε ηνπ εζληθνχ
πξνυπνινγηζκνχ ηνπο, θαζψο θαη ζηελ επνπηεία ηεο ζπλνιηθήο νηθνλνκηθήο πνιηηηθήο
ηνπο, ηα νπνία κεηαθέξνληαη ζηα θεληξηθά φξγαλα ηεο επξσδψλεο θαη ηεο ΔΔ. Ζ ηζρχο
ηνπ «Δπξσπατθνχ Κεραληζκνχ Πηαζεξφηεηαο» μεθίλεζε ην 2013 φηαλ θαη ππνγξάθεθε
ην «Γεκνζηνλνκηθφ Πχκθσλν», ην νπνίν ππαγνξεχεη φηη νη ρψξεο πνπ ην έρνπλ
θπξψζεη πξέπεη λα ελζσκαηψζνπλ ζηα Ππληάγκαηά ηνπο ηνλ ιεγφκελν «ρξπζφ
θαλφλα» δειαδή ηνπο ηζνζθειηζκέλνπο πξνυπνινγηζκνχο ή ειιείκκαηα ηεο ηάμεο έσο
0,5% επί ηνπ ΑΔΞ (Άξζξν 3 παξ.1), ελψ πξνβιέπεη επίζεο ηε δεκηνπξγία απηφκαησλ
δηνξζσηηθψλ κεραληζκψλ, φπσο πεξηθνπέο δαπαλψλ θαη απμήζεηο θφξσλ, ζε
πεξίπησζε πνπ ν ζηφρνο απηφο δελ επηηπγράλεηαη (Άξζξν 3, παξ. 2).

Δπίζεο ηελ πεξίνδν ηεο ηξέρνπζαο θξίζεο νη πην εκβιεκαηηθνί απφ ηνπο παξαπάλσ
νξγαληζκνχο ζπγθξφηεζαλ ηελ απνθαινχκελε «ηξφηθα» (Γηεζλέο Λνκηζκαηηθφ Ρακείν,
Δπξσπατθή Ρξάπεδα, Δπξσπατθή Δπηηξνπή), ε νπνία εθάξκνζε πξνγξάκκαηα
πξνζαξκνγήο-κλεκφληα ζε ρψξεο ηεο Δπξψπεο (Νπγγαξία, Ιηζνπαλία, Ονπκαλία,
Διιάδα, Ξνξηνγαιία, Ηξιαλδία, Θχπξνο, Ηζπαλία) ηελ πεξίνδν 2008-2015. Υο
αληάιιαγκα ζηα παθέηα νηθνλνκηθήο ζηήξημεο νη παξαπάλσ ρψξεο ππνρξεψζεθαλ λα
εθαξκφζνπλ κνλεηαξηζηηθέο θαη λενθηιειεχζεξεο πνιηηηθέο απνθξαηηθνπνηήζεσλ,
πεξηνξηζκνχ ησλ δεκνζίσλ δαπαλψλ, θαη πεξηθνπψλ ζε δνκέο ηνπ θξάηνπο πξφλνηαο
(κεηψζεηο κηζζψλ, ζπληάμεσλ, αζθάιεηα, πγεία, εθπαίδεπζε θηι.). Νη παξαπάλσ
πνιηηηθέο ζεσξείηαη φηη απνηεινχλ κίγκα ησλ λενθηιειεχζεξσλ κνλεηαξηζηηθψλ
πνιηηηθψλ ηνπ Γηεζλνχο Λνκηζκαηηθνχ Ρακείνπ θαη ηνπ νξζφδνμνπ θηιειεπζεξηζκνχ
(ordoliberalism) πνπ εθθξάδεη ε Δπξσπατθή Ρξάπεδα θαη ε Δπξσπατθή Δπηηξνπή.
Δπνκέλσο ην κίγκα πνιηηηθήο ηεο «ηξφηθα» είλαη ε αλνηρηή θαη ειεχζεξε αγνξά, ην
ειεχζεξν εκπφξην, laissez-faire πνιηηηθέο, νη απνθξαηηθνπνηήζεηο-ηδησηηθνπνηήζεηο, ε
άξζε ησλ πξνζηαηεπηηθψλ νξίσλ, ν πεξηνξηζκφο ησλ ζπλδηθαιηζηηθψλ εξγαζηαθψλ
δηθαησκάησλ, ην άλνηγκα ησλ θιεηζηψλ επαγγεικάησλ, νη πεξηθνπέο ησλ θξαηηθψλ
δαπαλψλ, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ απνθαζηζηηθή ππγκή θαη πνιηηηθή ζηαζεξφηεηα ηνπ
λενθηιειεχζεξνπ θξάηνπο πνπ πξνσζεί ε ζχγρξνλε εθδνρή ηνπ ordoliberalism (Dullien
and Guerot, 2012).

119
3.2.6 Κξίζε ηνπ 2008, ΢πλαίλεζε ηεο ΢ενχι θαη
λενζπληεξεηηθφο-αθξνδεμηφο ζθεηεξηζκφο ησλ θνηλψλ

Ζ Ππλαίλεζε ηεο Νπάζηγθηνλ ζεσξείηαη φηη ζπλέρηζε λα απνηειεί ην λενθηιειεχζεξν

laissez-faire καληθέζην κέρξη ηελ θξίζε ηνπ 2008-2009 (Skidelsky, 2009), φηαλ
αληηθαηαζηάζεθε ην 2010 απφ ηε Ππλαίλεζε ηεο Πενχι (Seoul Development Consensus
for Shared Growth) ζηελ αληίζηνηρε ζχλνδν ησλ G-20. Ν λενθηιειεχζεξνο δεθάινγνο
ηεο Ππλαίλεζεο ηεο Νπάζηγθηνλ, ν νπνίνο ζχκθσλα κε ηνλ λέν-θευλζηαλφ επηθξηηή ηεο
Ρδφδεθ Πηίγθιηηο (Joseph Stiglitz, 1998) είρε σο θεληξηθφ άμνλα ηελ ηδέα φηη «νη
θπβεξλήζεηο είλαη ρεηξφηεξεο απφ ηηο αγνξέο, επνκέλσο, φζν κηθξφηεξν είλαη ην
θξάηνο, ηφζν θαιχηεξν θξάηνο είλαη» ζα δψζεη ηψξα ηε ζέζε ηνπ ζηελ πην ελεξγή
ζπκκεηνρή ηνπ θξάηνπο αιιά ζα πξνζηεζεί θαη ε πην ελεξγή ζπκκεηνρή ηεο ιεγφκελεο
«θνηλσλίαο ησλ πνιηηψλ».

Δίλαη ε επνρή πνπ πιήζνο ζηνραζηψλ θαη πνιηηηθψλ ηζρπξίδνληαλ φηη νη laissez-faire
πνιηηηθέο πξέπεη λα ηειεηψζνπλ. Σαξαθηεξηζηηθά, ν πξψελ πξσζππνπξγφο ηεο Γαιιίαο
θαη αξρεγφο ηνπ δεμηνχ θφκκαηνο «Έλσζε γηα έλα Ιατθφ Θίλεκα» Ληθνιά Παξθνδί
(Nicolas Sarközy) δειψλεη ην 2008 ζην The Economist φηη «ε απηνξξχζκηζε ηεο
αγνξάο, ε νπνία ππνηίζεηαη φηη ζα επίιπε φια ηα πξνβιήκαηα ηειείσζε, ην laissez-faire
ηειείσζε» (The Economist, 16 Νθησβξίνπ 2008), ν πξψελ επηθεθαιήο ηνπ ΓΛΡ
Ληνκηλίθ Πηξνο-Θαλ (Dominique Strauss-Kahn) αλαγλσξίδεη φηη «ην 2008 ήηαλ έηνο
ηαπείλσζεο, ε εκπηζηνζχλε καο ζηηο αγνξέο θαη ηα ηδξχκαηα απνδείρζεθε φηη ήηαλ
εθεζπραζκφο» (IMF 2010, Burak-Guven, 2012: 869), ν πξψελ πξσζππνπξγφο ηεο
Κεγάιεο Βξεηαλίαο Γθφξληνλ Κπξάνπλ (Gordon Brown) δειψλεη ην 2009 ζηε
ζπλάληεζε ησλ G20 φηη «ε Ππλαίλεζε ηεο Νπάζηγθηνλ ηειείσζε» (Dejevsky, 2009), ν
πξσζππνπξγφο ηεο Απζηξαιίαο θαη επηθεθαιήο ηνπ «Δξγαηηθνχ Θφκκαηνο» Θέβηλ
Ονπλη (Kevin Rudd, 2009: 22) ηζρπξίδεηαη φηη «είδακε πσο νη κε ειεγρφκελεο δπλάκεηο
ηεο αγνξάο νδήγεζαλ ηνλ θαπηηαιηζκφ ζην γθξεκφ (…) κε ηελ θαηάξξεπζε ηνπ
λενθηιειεπζεξηζκνχ, ν ξφινο ηνπ θξάηνπο αλαγλσξίδεηαη μαλά σο ζεκειηψδεο», o
πξψελ απζηξηαθφο θαγθειάξηνο Άιθξελη Γθνπδελκπάνπεξ (Alfred Gusenbauer,
2008:1) θάλνληαο ινγνπαίγλην αλάκεζα ζηε Γνπφι Πηξηη (Wall Street) θαη ζην ηείρνο
ηνπ Βεξνιίλνπ (Berlin Wall) δειψλεη φηη «ε πηψζε ηεο Γνπφι Πηξηη (Wall Street) είλαη
γηα ηνλ λενθηιειεπζεξηζκφ φηη ήηαλ ε πηψζε ηνπ ηείρνπο ηνπ Βεξνιίλνπ (Berlin Wall)
γηα ηνλ θνκκνπληζκφ», αθφκα θαη ν Αληψλεο Πακαξάο ην 2008, απιφο βνπιεπηήο ηφηε
ζηε Λέα Γεκνθξαηία, δειψλεη: «Ν λενθηιειεπζεξηζκφο θαηέξξεπζε, αιιά νη
θηιειεχζεξεο ηδέεο παξακέλνπλ φξζηεο. Ζ απνξξχζκηζε ησλ αγνξψλ απέηπρε θαη ηελ
πιεξψζακε παλάθξηβα, αιιά ε ειεχζεξε αγνξά παξακέλεη αλαληηθαηάζηαηε». Δπίζεο ν
Έξηθ Σνκπζκπάνπκ (2009) δειψλεη φηη «ε παγθφζκηα ειεχζεξε αγνξά θαηέξξεπζε (...)
Γελ γλσξίδνπκε πφζν ζνβαξέο θαη καθξνρξφληεο ζα είλαη νη ζπλέπεηεο ηεο ηξέρνπζαο
παγθφζκηαο θξίζεο, αιιά ζίγνπξα ζεκαηνδνηνχλ ην ηέινο ηνπ θαπηηαιηζκνχ ηεο
ειεχζεξεο αγνξάο πνπ θπξηάξρεζε ζηνλ πιαλήηε απφ ηελ επνρή ηεο Κάξγθαξεη
Θάηζεξ θαη ηνπ Οφλαιλη Οέηγθαλ» θαη ν νηθνλνκνιφγνο θαη πξψελ εθδφηεο ηνπ The
Observer θαη ηνπ The Guardian, Γνπίι Σάηηνλ (Will Hutton, 2008) ππνζηεξίδεη φηη
«απέλαληη ζηελ νηθνλνκηθή θξίζε απαηηείηαη κηα επηζηξνθή ζε θευλζηαλνχ ηχπνπ
δηαρείξηζε ηνπ θαπηηαιηζκνχ».

Ζ λέα ζπλαίλεζε ηζρπξίδεηαη φηη νη λενθηιειεχζεξεο θαηεπζχλζεηο ζα πξέπεη λα

κεηαζρεκαηηζηνχλ, ψζηε λα ζπλδπάδνπλ ηηο «top down» πνιηηηθέο πξνζαξκνζκέλεο
φκσο ζην ηδηαίηεξν πιαίζην θάζε ρψξαο. Ππλνπηηθά ε Ππλαίλεζε ηεο Πενχι απνηειείηαη

120
απφ έμη θεληξηθέο αξρέο θαη ελλέα βαζηθνχο ππιψλεο46, ζηνπο νπνίνπο ηνλίδεηαη ε
νηθνλνκηθή αλάπηπμε, ην θηιηθφ επηρεηξεκαηηθφ πεξηβάιινλ, νη ζπλέξγηεο, ε
ζπκπιεξσκαηηθφηεηα, ε αλάδεημε ησλ ζπγθξηηηθψλ πιενλεθηεκάησλ θαη ν θξαηηθφο
έιεγρνο, ν νπνίνο θξνληίδεη γηα ηελ εχξπζκε ιεηηνπξγία ηεο αγνξάο κε ηα κέηξα πνπ
παξέρνπλ ζπλεθηηθή, βηψζηκε θαη αλζεθηηθή αλάπηπμε λα ππεξηζρχνπλ ησλ άθξηησλ
επηρεηξεκαηηθψλ πνιηηηθψλ (G-20, Seoul Communique, 2010).

Πηελ πξαγκαηηθφηεηα νη παξαπάλσ θαηεπζχλζεηο πξνηείλνπλ έλαλ πην επέιηθην θαη

έμππλν λενθηιειεπζεξηζκφ (Aalbers, 2013: 1084), ν νπνίνο δελ δίλεη πιένλ έκθαζε
ζηελ θξαηηθή απνξξχζκηζε αιιά εζηηάδεη ζηελ επαλα-ξχζκηζε ηεο νηθνλνκίαο (Aalbers,
2012∙ Peck, Theodore and Brenner, 2010). Απηφ πνπ γίλεηαη θξίζηκν δελ είλαη ηφζν ε
απειεπζέξσζε ησλ ήδε ειεχζεξσλ αγνξψλ, αιιά ε ξχζκηζε ησλ ηδησηηθνπνηήζεσλ θαη
ε θαηνρχξσζε ησλ δηθαησκάησλ ηδηνθηεζίαο θαη ζε απηήλ ηελ απνζηνιή νη ππεξεζληθέο
ζπκθσλίεο θαη ην θάζε επηκέξνπο θξάηνο κε ηνπο κεραληζκνχο αζθάιεηαο, δηθαίνπ θαη
ειέγρνπ έρνπλ ηνλ θεληξηθφ ξφιν (Peck, Theodore and Brenner, 2010∙ Harvey,
2007[2005]∙ Aalbers, 2013). Πχκθσλα κε ηα ιφγηα ηνπ Ληαλ Ίκεξγθινπθ (Dan
Immergluck, 2004): «ην αφξαην ρέξη ηεο αγνξάο έρεη ηελ αλάγθε ηνπ θξάηνπο γηα λα
δεκηνπξγεζεί απηή ε αγνξά».

Ππλεπψο ην λενθηιειεχζεξν κνληέιν βξίζθεηαη ζε δηαδηθαζία κεηαζρεκαηηζκνχ θαη

θαζψο ν λενθευλζηαληζκφο θαίλεηαη λα κελ κπνξεί λα αλαδπζεί (Birch and Mykhnenko,
2010∙ De Grauwe, 2010∙ O‘ Connell, 2010), σο λέεο εγεκνληθέο δπλάκεηο ζηηο ρψξεο
ηεο Δπξψπεο θαη ηεο Β. Ακεξηθήο εκθαλίδνληαη λενζπληεξεηηθέο, θνηλνηηζηηθέο θαη
αθξνδεμηέο πνιηηηθέο, νη νπνίεο καδί κε ηηο ηππηθέο πνιηηηθέο ηνπ ordoliberlaism θαη ησλ
λενθιαζηθψλ νηθνλνκηθψλ δηακνξθψλνπλ λέα «πξσηφηππα», «πβξηδηθά» θαη
«πνιπκνξθηθά» ζρήκαηα (Aalbers, 2009a∙ Aalbers, 2009b∙ Caprotti, 2010∙ Peck,
Theodore and Brenner, 2010∙ Purcell and Nevins, 2005∙ Raco, 2005∙ Hendrikse and
Sidaway, 2010).

΋ζνλ αθνξά ηε ζρέζε ηνπ θξάηνπο κε ηελ αγνξά ζην λένπ ηχπνπ «πβξηδηθφ
λενθηιειεπζεξηζκφ» ν Φεληεξίθν Θαπξφηη (Federico Caprotti, 2010) ηζρπξίδεηαη:

«Ζ ινγηθή ηεο αγνξάο δελ ξπζκίδεηαη απιψο απφ ηηο θπβεξλήζεηο αιιά φιν θαη
πεξηζζφηεξν ελζσκαηψλεηαη ζηε ζθαίξα ησλ θξαηηθψλ νηθνλνκηθψλ
δξαζηεξηνηήησλ. (...) Πηνλ πβξηδηθφ λενθηιειεπζεξηζκφ ηα θξάηε ιεηηνπξγνχλ φιν
θαη πεξηζζφηεξν σο επελδπηέο.»

Δπίζεο ζε ζρέζε κε ηνλ λενζπληεξεηηζκφ ν Σάξβετ (2007[2005]: 120) ππνζηεξίδεη φηη

«δελ παξεθθιίλεη θαζφινπ απφ ηε λενθηιειεχζεξε αηδέληα», αιιά αληηζέησο επηδηψθεη
λα ηε λνκηκνπνηήζεη, «κέζσ ηεο δεκηνπξγίαο θιίκαηνο ζπλαίλεζεο γχξσ απφ έλα
ζπλεθηηθφ ζχλνιν εζηθψλ αμηψλ».

«Απηέο νη εζηθέο αμίεο έρνπλ σο επίθεληξφ ηνπο ηνλ πνιηηηζκηθφ εζληθηζκφ, ηελ
εζηθή αξεηή, ην ρξηζηηαληζκφ, ηηο νηθνγελεηαθέο αμίεο, ηα ζέκαηα ηνπ δηθαηψκαηνο
ζηε δσή (θαηά ηεο άκβισζεο) θαη ηνλ αληαγσληζκφ κε ηα λέα θνηλσληθά θηλήκαηα,
φπσο ν θεκηληζκφο, ην θίλεκα γηα ηα δηθαηψκαηα ησλ νκνθπιφθηισλ, ε ζεηηθή
δξάζε θαη ν πεξηβαιινληηζκφο. Δλψ απηή ε ζπκκαρία ππφ ηνλ Οέηγθαλ ήηαλ θπξίσο
ηαθηηθήο κνξθήο, ην εζσηεξηθφ ράνο ησλ εηψλ ηνπ Θιίληνλ ψζεζε βίαηα ηελ
επηρεηξεκαηνινγία πεξί εζηθψλ αμηψλ ζηελ θνξπθή ηνπ ξεπνπκπιηθαληθνχ

46
Νη ελλέα ππιψλεο είλαη 1) ππνδνκέο, 2) ηδησηηθέο επελδχζεηο θαη δεκηνπξγία ζέζεσλ εξγαζίαο, 3)
αλάπηπμε ησλ αλζξψπηλσλ πφξσλ, 4) εκπφξην, 5) νηθνλνκηθή ζχγθιηζε, 6) αλζεθηηθή αλάπηπμε, 7)
αζθάιεηα ηξνθίκσλ, 8) θηλεηηθφηεηα εζληθψλ πφξσλ 9) δηακνηξαζκφο ηεο γλψζεο.

121
 πξνγξάκκαηνο ηνπ Κπνπο ηνπ λεφηεξνπ. Πήκεξα απνηειεί ηνλ ππξήλα ηεο εζηθήο
αηδέληαο ηνπ λενζπληεξεηηθνχ θηλήκαηνο» (Harvey, 2007[2005]: 120).

Δπεθηείλνληαο ηε ζθέςε ηνπ Σάξβετ, νη Ξεθ θαη Ρίθει (Peck and Tickell, 2002) θαζψο
θαη νη Οέηγεξ Σέληξηθζε θαη Ρδέηκο Πάηληγνπέη (Reijer Hendrikse and James Sidaway,
2010) ππνζηεξίδνπλ φηη ε ηειεπηαία εθδνρή ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ, ν νπνίνο ζα
κπνξνχζε λα νλνκαζηεί σο «Neoliberalism 3.0»47, δηαπιέθεηαη κε ηνλ λενζπληεξεηηζκφ
θαη ζπλδπάδεη δπν θηλήζεηο. Aπφ ηε κηα ηε ζπλέρηζε ηεο απειεπζέξσζεο ησλ αγνξψλ,
ηελ θαηνρχξσζε ησλ δηθαησκάησλ αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο θαη ηε ζπξξίθλσζε ηνπ
θξάηνπο πξφλνηαο, ην ιεγφκελν modus operandi ηνπ απνθαινχκελνπ ππαξθηνχ
λενθηιειεπζεξηζκνχ (Aalbers, 2013∙ Brenner and Theodore, 2002) θαη ηαπηφρξνλα
επηδηψθεη ηελ επηρεηξεκαηηθή ελεξγνπνίεζε ηεο ιεγφκελεο «θνηλσλίαο ησλ πνιηηψλ» κε
ηνλ ζθεηεξηζκφ ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, δηθηχσλ θαη ηεο θνηλσληθήο ζπλεξγαζίαο
κέζσ ηεο επηζηξνθήο ή ηεο επαλεθεχξεζεο ζεζκηθψλ θαη θνηλσληθψλ κνξθψλ
ζπιινγηθήο νξγάλσζεο.

Γηα ηε βειηηζηνπνίεζε ηεο αληαγσληζηηθφηεηαο ηεο νηθνλνκίαο γίλνληαη θεληξηθέο νη

έλλνηεο ηνπ «αλζξψπηλνπ θεθαιαίνπ», ηνπ «θνηλσληθνχ θεθαιαίνπ», ηνπ
«πνιηηηζκηθνχ θαη δηαπνιηηηζκηθνχ θεθαιαίνπ»48, ηεο «θνηλσληθήο ζπλεξγαζίαο», ηνπ

47
Υο πξσην-λενθηιειεπζεξηζκφο (Proto-neoliberalism) ζεσξείηαη ε επνρή πνπ δηακνξθψλεηαη ην
ζεσξεηηθφ πιαίζην ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ απφ ηνλ Σάγηεθ, ηελ Δηαηξεία Κνλ Ξειεξέλ, ηνλ Κίιηνλ
Φξίληκαλ θαη ηε Πρνιή ηνπ Πηθάγν (δεθαεηίεο ‗40-‗60). Έπεηηα σο πξψηε πεξίνδνο ζεσξείηαη ε επνρή
πνπ μεθίλεζε κε ηηο ζεξαπείεο ζνθ ζηε Σηιή ηνπ Ξηλνζέη, ζπλερίζηεθε κε ηηο κεηαξξπζκίζεηο ηεο
Κάξγθαξεη Θάηζεξ ζηε Κεγάιε Βξεηαλία, ηνπ Οφλαιλη Οέηγθαλ ζηηο ΖΞΑ θαη ηα ΞΓΑ ζηηο ρψξεο ηεο
Αθξηθήο θαη ηεο Ιαηηληθήο Ακεξηθήο (δεθαεηίεο ‗70-‗80). Πηε ζπλέρεηα σο δεχηεξε πεξίνδνο ζεσξείηαη ε
επνρή κεηά ηελ πηψζε ηνπ ηείρνπο ηνπ Βεξνιίλνπ θαη ηελ θαηάξξεπζε ηνπ αλαηνιηθνχ κπινθ, κε ηελ
αλάδπζε ηνπ ιεγφκελνπ παγθφζκηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ, ηνλ πεξηνξηζκφ ηνπ θξάηνπο πξφλνηαο θαη ηε
δεκηνπξγία παγθφζκησλ νξγαληζκψλ θαη ζπκθσληψλ φπσο νη MAI, ΞΝΔ, ΝΛΔ, ΛAFTA, ACTA, SOPA,
PIPA, TPP, TTIP, CETA, TAFTA θηι. (δεθαεηίεο ‗90-‘00). Ρέινο σο ηξίηε πεξίνδνο (Neoliberalism 3.0)
ζεσξείηαη ε επνρή πνπ μεθηλάεη κε ηελ θξίζε ηνπ 2008 θαη ηνλ ζεκεξηλφ κεηαζρεκαηηζκφ ηνπ
λενθηιειεπζεξηζκνχ. Ζ παξαπάλσ ηαμηλφκεζε δελ επηδηψθεη λα δείμεη ηελ χπαξμε κηαο γξακκηθήο
εμειηθηηθήο πνξείαο ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ θαζψο ελππάξρνπλ έληνλεο ζπλέρεηεο θαη αζπλέρεηεο ηφζν
ζηηο δηαθνξεηηθέο ρσξηθέο θιίκαθεο φζν θαη ζηηο πνηνηηθέο δηαδηθαζίεο λενθηιειεπζεξνπνίεζεο.
Ξεξηζζφηεξν επηδηψθεη λα ηνλίζεη ηα ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά ηεο θάζε ζπγθεθξηκέλεο ηζηνξηθήο
πεξηφδνπ (Mirowski and Plehwe, 2009∙ Hendrikse and Sidaway, 2010∙ Peck and Tickell, 2002).
48
O φξνο «αλζξψπηλν θεθάιαην» ζεσξείηαη φηη έρεη ηελ θαηαγσγή ηνπ ζηνλ Άληακ Πκηζ (1776), ν
νπνίνο επηδίσμε λα εξκελεχζεη ηελ παξαγσγηθφηεηα ηεο εξγαζίαο κε βάζε ηηο δαπάλεο γηα αχμεζε ησλ
δεμηνηήησλ θαη ηεο εθπαίδεπζεο πνπ έρνπλ ιάβεη νη εξγάηεο. Ν φξνο πξσηνρξεζηκνπνηήζεθε απφ ηνπο
λενθηιειεχζεξνπο νηθνλνκνιφγνπο ηεο Πρνιήο ηνπ Πηθάγν ηε δεθαεηία ηνπ ‗50 θαη αλαθέξεηαη
ζπλήζσο ζηηο γλψζεηο, ζηηο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο, ηηο ζπλήζεηεο, ηα ηαιέληα, ηηο εκπεηξίεο, ηελ
εθπαίδεπζε θαη ηελ θξίζε πνπ θαηέρνπλ ηα άηνκα ελφο πιεζπζκνχ. Απηά ηα ραξαθηεξηζηηθά απνηεινχλ
έλα είδνο πφξσλ πνπ αληαλαθινχλ ηηο ηθαλφηεηεο παξαγσγήο αηνκηθνχ θαη θνηλσληθνχ πινχηνπ
(Becker, 1964∙ Mincers, 1958). Πηελ πξαγκαηηθφηεηα, ν φξνο «αλζξψπηλν θεθάιαην» επηδηψθεη λα
«κεηαθξάζεη» ηελ θνηλσληθή, πνιηηηζκηθή, βηνινγηθή θαη ςπρνινγηθή πνιππινθφηεηα ζε νηθνλνκηθνχο
φξνπο θαη σο εθ ηνχηνπ ζπλδέεη ηελ επέλδπζε ζε αλζξψπηλν θεθάιαην κε ηελ εθπαίδεπζε, ηελ
εθγχκλαζε θαη ηελ πγεία θαη εζηηάδεη ζηνλ ξφιν ηνπ αλζξψπηλνπ θεθαιαίνπ ζηελ θαηλνηνκία, ζηελ
νηθνλνκηθή αλάπηπμε θαη ζηνπο ξπζκνχο παξαγσγηθφηεηαο (Simkovic, 2013∙ Adkins, 2005).

Απέλαληη ζηε γεληθή θαη «νκνγελνπνηεηηθή» έλλνηα ηνπ «αλζξψπηλνπ» θεθαιαίνπ έρνπλ πξνηαζεί σο
ελαιιαθηηθνί νη φξνη ην «θνηλσληθφ» θαη «πνιηηηζκηθφ» θεθάιαην.

Ρν «θνηλσληθφ θεθάιαην» ελφο αηφκνπ, κηα νκάδαο αηφκσλ ή ελφο θξάηνπο ζχκθσλα κε ηνλ νξηζκφ
ησλ P. Bourdieu (1986), J. Coleman (1988) θαη R. Putnam (1993) αλαθέξεηαη ζην ζχλνιν ησλ κε
νηθνλνκηθψλ πφξσλ, πνπ απνδίδνληαη ζε άηνκα, νκάδεο ή ζε δίθηπα θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαη
ραξαθηεξίδνληαη απφ εκπηζηνζχλε, ακνηβαηφηεηα θαη θνηλά απνδεθηνχο θαλφλεο ζπκπεξηθνξάο, νη

122
«ζπκκεηνρηθνχ ζρεδηαζκνχ», ηεο «δεκηνπξγηθήο ηάμεο», ηνπ «εζεινληηζκνχ», ηεο
«θνηλσλίαο ησλ πνιηηψλ» θαη κε έλαλ ηξφπν ν απψηεξνο ζηφρνο δελ είλαη άιινο απφ ηε
κεηαηξνπή ηεο «θνηλσλίαο» ζε κηα «κεγάιε δεκηνπξγηθή εηαηξεία-νηθνγέλεηα», φπσο
ραξαθηεξηζηηθά είλαη ην φξακα ηνπ λενζπληεξεηηθνχ Βξεηαλνχ πξσζππνπξγνχ
Ληέηβηλη Θάκεξνλ (Watkins, 2010∙ Hendrikse and Sidaway, 2010).

Πην ζεκείν απηφ αμίδεη λα ηνληζζεί ε ππελζχκηζε ηνπ Θσηζάθε (2012: 32-33) γηα ηελ
εζθαικέλε ρξήζε ζηα ειιεληθά ηνπ φξνπ ηεο «θνηλσλίαο ησλ πνιηηψλ» αληί γηα ηελ
«θνηλσλία ησλ ηδησηψλ» φπσο νξίζηεθε απφ ηνλ Αληφλην Γθξάκζη:

«Ν φξνο ―civil society‖ απνδίδεηαη ζηα ειιεληθά σο ―Θνηλσλία ησλ Ξνιηηψλ‖ θαη φρη
Θνηλσλία ησλ Ηδησηψλ, αλαηξέπνληαο ηε γθξακζηαλή δηαιεθηηθή ηεο ζπγθξφηεζεο
ηνπ θξάηνπο σο ελφηεηα πνπ πεξηιακβάλεη ηε societ civile θαη ηε societ politica,
φπνπ ε societ civile, σο δηαιεθηηθφ ζπκπιήξσκα ηεο πνιηηηθήο θνηλσλίαο ζην
αζηηθφ θξάηνο είλαη ε ηδησηηθή θνηλσλία. Δίλαη ραξαθηεξηζηηθή ε αθφινπζε
παξαηήξεζε ηεο Θξηζηίλ Κππζί-Γθιηθζκάλ σο πξνο ηελ θαηά ηνλ Γθξάκζη έλλνηα ηεο
societ civile σο ηδησηηθήο θνηλσλίαο: ―απηή ε έλλνηα (ηεο societ civile) παξαπέκπεη
ζηηο ‗θαπηηαιηζηηθέο εηαηξίεο‘, δειαδή ζηηο πιηθέο ζπλζήθεο ηεο δσήο ζην ηδησηηθφ
ζχζηεκα ηεο παξαγσγήο‖.49 Δμάιινπ ζηελ ειιεληθή κεηάθξαζε ηεο εξκαληθήο
Ηδενινγίαο ε Bürgerliche Gesellschaft απνδφζεθε σο Θνηλσλία ησλ Ηδησηψλ, κε ην
ραξαθηεξηζηηθφ ζρφιην ησλ κεηαθξαζηψλ: ―Ν Καξμ μερσξίδεη ηνλ bourgeois (αζηφ
κε ηελ ηαμηθή έλλνηα ηνπ φξνπ) απφ ηνλ Bürger (ηδηψηε αζηφ -γαιιηθά civil- κε ηε
λνκηθή ζεκαζία ηνπ φξνπ‖.50 Ζ γισζζηθή απηή εθηξνπή, φκσο, απνδείρηεθε ρξήζηκε
φηαλ ν ζνζηαιθηιειεπζεξηζκφο έπξεπε λα θαιχςεη ηδενινγηθά ηε κεηαθίλεζή ηνπ
απφ ηελ πνιηηηθή θνηλσλία ζηελ ηδησηηθή θνηλσλία, εκθαλίδνληαο ηε ζηξνθή πξνο
ηνλ ηδηψηε σο ζηξνθή πξνο ηνλ πνιίηε.»

Ζ παξαπάλσ δηεπθξίληζε είλαη ζεκαληηθή θαζψο ην λενθηιειεχζεξν θξάηνο ζπγθξνηεί

ηε πνιηηηθή κε ηελ ηδησηηθή θνηλσλία.

νπνίνη δηεπθνιχλνπλ ηε ζπλεξγαζία θαη ηε ζπιινγηθή δξάζε ησλ αλζξψπσλ. Ρν ελδηαθέξνλ ηεο
αθαδεκατθήο θνηλφηεηαο γηα ην θνηλσληθφ θεθαιαίν έρεη εληαζεί ηα ηειεπηαία ρξφληα, πεξίνδν πνπ
ζπκπίπηεη κε ηελ αχμεζε ησλ κεηαλαζηεπηηθψλ ξεπκάησλ θαη ηελ ελίζρπζε ηεο παγθνζκηνπνίεζεο ηεο
νηθνλνκίαο. Ρν «θνηλσληθφ θεθάιαην» αθνξά ηνπο πνιίηεο, ίδηαο ή δηαθνξεηηθήο θαηαγσγήο θαη
θνπιηνχξαο, πνπ ζπλδένληαη θνηλσληθά θαη δεκηνπξγνχλ δίθηπα θαη ελψζεηο ρσξίο λα απνηειεί θηήκα
κηαο νξγάλσζεο, ή ηεο αγνξάο ή ηνπ θξάηνπο. Πχκθσλα κε ηνλ νξηζκφ ηεο Ξαγθφζκηαο Ρξάπεδαο
πξφθεηηαη γηα ηε δηαδηθαζία πνπ θξαηά δεκέλεο ηηο θνηλσλίεο ζαλ κία ζπλεθηηθή «θφιια» (Θαξακάλνπ,
2006).

Ρν «πνιηηηζκηθφ θεθάιαην», φπσο θαη ην θνηλσληθφ θεθάιαην, πξνηάζεθε απφ ηνλ Κπνπξληηέ (1973,
1986, 1996) θαη αθνξά ηηο απνθηεκέλεο γλψζεηο, δεμηφηεηεο θαη ηελ εθπαίδεπζε πνπ πξνζδίδνπλ ζε
έλα άηνκν «θνηλσληθφ θχξνο» ζε κηα θνηλσλία. Aξγφηεξα ν Κπνπξληηέ πξφζζεζε θαη ηηο έλλνηεο ηνπ
«γισζζηθνχ θεθαιαίνπ» θαη «ζπκβνιηθνχ θεθαιαίνπ» αλαδεηψληαο ηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο
κεηαηξέπεηαη ην έλα είδνο θεθαιαίνπ ζε άιιν. Πήκεξα ρξεζηκνπνηείηαη θαη ν φξνο «δηαπνιηηηζκηθφ
θεθάιαην» (cross-cultural capital-CCC) σο ην ζχλνιν ησλ γλψζεσλ, δεμηνηήησλ, ηθαλνηήησλ πνπ
πξνζδίδεη ζηα άηνκα αληαγσληζηηθά ζπγθξεηηθά πιενλεθηήκαηα ζηελ αιιειεπίδξαζε, εξγαζία θαη
δηαρείξηζε ζε πνιηηηζκηθά δηαθνξνπνηεκέλα πεξηβάιινληα (Ang and Van Dyne, 2008).

Νη παξαπάλσ πξνζεγγίζεηο έρνπλ θαηεγνξεζεί γηα ληεηεξκηληζκφ, νηθνλνκηθφ αλαγσγηζκφ θαη θνηλσληθφ
λενδαξβηληζκφ πνπ παξάγεη λένπ ηχπνπ δηαθξίζεηο (Sullivan, 2001∙ Crook, 1997∙ King, 2000).
49
Θξηζηίλ Κππζί-Γθιηθζκάλ, 1984. Ν θξάκζη θαη ην Θξάηνο: Κηθξ. Ξ. Γ. Θαζηνξηλφο. Αζήλα: Θεκέιην.
ζει.86.
50
Θαξι Καξμ, Φξ. Έγθειο. 1979. Ζ Γεξκαληθή Ηδενινγία. Κηθξ. Γηάλλεο Θξεηηθφο, Θψζηαο Φηιίλεο.
Αζήλα: Gutenberg. Ρφκνο Γεχηεξνο ζει 74.

123
Ππλεπψο ε θαηεχζπλζε είλαη απφ ηε κηα ε ηδησηηθνπνίεζε, ν ζθεηεξηζκφο θαη
αμηνπνίεζε ησλ ηδηαίηεξσλ αηνκηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπ θάζε αηφκνπ κε
εκπνξεπκαηνπνίεζε φιν θαη πεξηζζφηεξσλ αηνκηθψλ ηθαλνηήησλ θαη δεμηνηήησλ, απφ
ηε γλψζε θαη ηελ ηθαλφηεηα εξγαζίαο κέρξη ηηο πνιηηηζκηθέο πξαθηηθέο θαη ηα θηιηθά θαη
ζπγγεληθά δίθηπα. Ραπηφρξνλα, ην θξάηνο ππνζηεξίδεη ηε ζπλεξγαζία ησλ
απνκνλσκέλσλ αηφκσλ-ηδησηψλ, φρη εληφο ησλ θξαηηθψλ δνκψλ ηνπ πξψελ θξάηνπο
πξφλνηαο, αιιά πιένλ φιν θαη πεξηζζφηεξν ελζαξξχλεηαη ε πξσηνβνπιηαθφηεηα, ε
νκαδηθφηεηα, ην θηιηθφ θιίκα, ν εζεινληηζκφο θαη ε απηννξγάλσζε.

Πε απηφ ην πιαίζην ηα θνηλά ηφζν σο θπζηθνί θνηλνί πφξνη, αιιά θπξίσο σο θνηλσληθέο
ζρέζεηο, θνηλνηηθέο δνκέο θαη ηξφπνο επηθνηλσλίαο βξίζθνληαη ζην επίθεληξν ησλ λέσλ
εμειίμεσλ, θαζψο απνηεινχλ ηνλ θαηαιχηε γηα ηε ζπγθξφηεζε ησλ πνιηηηθψλ δεζκψλ
ηεο «θνηλσλίαο ησλ ηδησηψλ» θαη ηελ ελεξγνπνίεζε ηεο θνηλσληθήο
επηρεηξεκαηηθφηεηαο.

Σαξαθηεξηζηηθέο εθθξάζεηο ησλ λέσλ εμειίμεσλ απνηειεί ε ηδέα ηεο «Αλάθηεζεο ηνπ
Ακεξηθαληθνχ Νλείξνπ» θαη ηεο «Δλσκέλεο Θνηλσλίαο» ηνπ Κπάξαθ Νκπάκα ζηηο ΖΞΑ,
ην φξακα θαη ε ηδέα ηεο απνθαινχκελεο «Κεγάιεο Θνηλσλίαο» ηνπ λενθηιειεχζεξνπ
θαη λενζπληεξεηηθνχ πξσζππνπξγνχ ηεο Κεγάιεο Βξεηαλίαο Ληέηβηλη Θάκεξνλ51,
θαζψο θαη ηα αλαδπφκελα λενζπληεξεηηθά, παηξησηηθά, αθξνδεμηά θαη ιατθηζηηθά
θφκκαηα ηφζν ζηηο ΖΞΑ («Θφκκα ηνπ Ρζαγηνχ» - Tea Party), φζν θαη ζηελ Δπξψπε.

Ππγθεθξηκέλα, ηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ παξαπάλσ ζρεκαηηζκψλ θαη ε ζχλδεζή ηνπο κε

ηελ θνηλσληθή επηρεηξεκαηηθφηεηα, θνηλσληθή ζπλεξγαζία θαη ηα θνηλά είλαη ε εμήο:

Ν Κπάξαθ Νκπάκα ζην πξνεθινγηθφ ηνπ βηβιίν «Ρνικψ λα ειπίδσ: Πθέςεηο γηα ηελ
αλάθηεζε ηνπ ακεξηθαληθνχ νλείξνπ» δήισλε φηη:

«Ξξέπεη λα αλαξσηεζνχκε πνηφ κίγκα πνιηηηθήο ζα νδεγήζεη ζε κηα δπλακηθή

ειεχζεξε αγνξά θαη επξεία νηθνλνκηθή αζθάιεηα, επηρεηξεκαηηθή θαηλνηνκία θαη
αλνδηθή θηλεηηθφηεηα. (...) Κπνξνχκε λα νδεγεζνχκε απφ ηελ απιή ξήζε ηνπ
Ιίλθνιλ: ―απηά πνπ θάλνπκε ζπιινγηθά, κέζσ ηεο θπβέξλεζήο καο, είλαη απηά ηα
πξάγκαηα πνπ δελ κπνξνχκε λα θάλνπκε σο άηνκα ή σο ηδηψηεο‖» (Obama, 2006:
159).

Πηελ επνρή ηεο θξίζεο ην κίγκα πνιηηηθήο ηεο δηαθπβέξλεζεο Νκπάκα πεξηιακβάλεη σο
θεληξηθφ ηνπ ζπζηαηηθφ ηελ επηρεηξεκαηηθή ελεξγνπνίεζε ηεο ιεγφκελεο ζηα ειιεληθά
«θνηλσλίαο ησλ πνιηηψλ» ή νπνηα ζηελ πξαγκαηηθφηεηα πξφθεηηαη γηα ηελ «θνηλσλία
ησλ ηδησηψλ» θαη είλαη δηάζεκνο ν ιφγνο ηνπ κε ηίηιν «ν πην ζεκαληηθφο ηίηινο δελ
είλαη απηφο ηνπ πξσζππνπξγνχ ή ηνπ πξνέδξνπ αιιά απηφο ηνπ Ξνιίηε»:

«Νη πνιίηεο καο ππελζπκίδνπλ γηαηί ε θνηλσλία ησλ πνιηηψλ είλαη ηφζν ζεκαληηθή.
΋ηαλ νη πνιίηεο είλαη ειεχζεξνη λα κηινχλ θαη λα ειέγρνπλ ηνπο εγέηεο ηνπο, ηφηε νη
θπβεξλήζεηο είλαη πην ππεχζπλεο θαη πην απνηειεζκαηηθέο. ΋ηαλ νη θνηλφηεηεο
ζπκπεξηιακβαλνκέλνπ ησλ κεηνλνηήησλ είλαη ειεχζεξεο λα δνπλ, λα πξνζεχρνληαη
θαη λα αγαπνχλ φπσο απηέο επηιέγνπλ, φηαλ ηα θξάηε ζέβνληαη ηα δηθαηψκαηα φισλ
ησλ πνιηηψλ, ηδίσο ησλ γπλαηθψλ θαη ησλ κηθξψλ θνξηηζηψλ, ηφηε απηέο νη ρψξεο
επεκεξνχλ. ΋ηαλ νη επηρεηξεκαηίεο είλαη ειεχζεξνη λα δεκηνπξγνχλ θαη λα
αλαπηχζζνπλ λέεο ηδέεο, ηφηε νη νηθνλνκίεο είλαη πην θαηλνηφκεο θαη ειθχνπλ

51
Ρφζν ε ξεηνξηθή ηεο «Δλσκέλεο Θνηλσλίαο» φζν θαη ηεο «Κεγάιεο Θνηλσλίαο» είλαη θνξηηζκέλεο κε
παηξησηηθή ξεηνξηθή θαζψο παξαπέκπνπλ ζηηο «Ζλσκέλεο Ξνιηηείεο» θαη ζηε «Mεγάιε Βξεηαλία»
αληίζηνηρα.

124
 πεξηζζφηεξν εκπφξην θαη επελδχζεηο θαη έηζη αλακθίβνια επεκεξνχλ πεξηζζφηεξν»
(Obama, 2014)

Δπίζεο ραξαθηεξηζηηθή είλαη ε κεηάβαζε απφ ηελ «Θνηλσλία ηεο Ηδηνθηεζίαο»52 ηεο
πξνεγνχκελεο θπβέξλεζεο ηνπ Ρδνξηδ Κπνπο ζηελ ηδέα ηεο «Δλσκέλεο Θνηλσλίαο»
(United Society) φπσο εθθξάδεηαη ραξαθηεξηζηηθά απφ ην πξφγξακκα «Δλσκέλνη
΢πεξεηνχκε» (United We Serve), ην νπνίν βαζίδεηαη ζηελ πίζηε φηη:

«Θαλνληθνί άλζξσπνη κπνξνχλ λα έξζνπλ θνληά θαη λα πεηχρνπλ εμαηξεηηθά

πξάγκαηα φηαλ ηνπο δνζνχλ ηα θαηάιιεια εξγαιεία. Απηή ε πξνζπάζεηα ζηνρεχεη
ζην λα δηεπξχλεη ηελ επίδξαζε ησλ ζεκεξηλψλ νξγαληζκψλ θαη ελψζεσλ
εληζρχνληάο ηνπο κε λένπο εζεινληέο θαη ηαπηφρξνλα ελζαξξχλεη ηνπο εζεινληέο λα
αλαπηχμνπλ ηα δηθά ηνπο ―do-it-yourself‖ πξφηδεθη.

Ν πξφεδξνο θαιεί φινπο ηνπο Ακεξηθάλνπο λα ζπκκεηέρνπλ ζηελ αλάθακςε θαη

αλαλέσζε ηνπ έζλνπο καο ππεξεηψληαο ηηο θνηλφηεηέο καο. ΢πάξρνπλ πνιινί
ηξφπνη γηα λα ζπκκεηέρεηε. Ρα λέα ζεκέιηα ηεο Ακεξηθήο ζα ρηηζηνχλ βήκα βήκα
απφ θάζε θνηλφηεηα, θαη μεθηλάλε κε ηελ δηθή ζνπ» (απφ ην ηζηφηνπν
www.serve.gov).

Νη παξαπάλσ ζέζεηο ηεο θπβέξλεζεο ηνπ Κπάξαθ Νκπάκα ζθηαγξαθνχλ ηνλ

κεηαζρεκαηηζκφ ηνπ θξάηνπο ζε ξφιν «παηέξα-κάλαηδεξ», ν νπνίνο δηαζθαιίδεη ηα
αηνκηθά δηθαηψκαηα, νξίδεη ην δίθαην, βξίζθεηαη ζε επαθή, αθνχεη θαη ελζαξξχλεη ηελ
«θνηλσλία ησλ ηδησηψλ». Θαη‘ απηφλ ηνλ ηξφπν, ζηελ πεξίνδν ηεο δηαθπβέξλεζεο
Νκπάκα, επαλαξξπζκίδεηαη ην θξάηνο δηθαίνπ κε ηηο κεηαξξπζκίζεηο ζην ζχζηεκα
αζθάιεηαο, πγείαο, πξνσζείηαη ε λνκηκνπνίεζε δψδεθα εθαηνκκχξηα κεηαλαζηψλ ρσξίο
ραξηηά θαη δίλεηαη ηδηαίηεξε βαξχηεηα ζηηο δεκφζηεο επελδχζεηο53 ζηελ πξάζηλε
αλάπηπμε. Υζηφζν, ηελ ίδηα ζηηγκή ην θξάηνο ζεζκνζεηεί ηελ επέθηαζε ηνπ θξάρηε
ζηα ζχλνξα Κεμηθνχ-ΖΞΑ, πξνσζνχληαη νη ζπκθσλίεο TPP, TTIP, TiSA θαη TAFTA γηα

52
Ν φξνο «Θνηλσλία ηεο Ηδηνθηεζίαο» (Ownership Society) αλαθέξζεθε πξψηε θνξά απφ ηνλ Ρδνξηδ
Κπνπο ζε νκηιία ηνπ ην 2003 ζην Θέλεζν ηεο Ξνιηηείαο ηεο Γεσξγίαο.

Πχκθσλα κε ηα ιφγηα ηνπ Κπνπο:

«Γεκηνπξγνχκε ζε απηή ηε ρψξα (…) ηελ θνηλσλία ηεο ηδηνθηεζίαο ψζηε πεξηζζφηεξνη Ακεξηθάλνη
απφ πνηέ λα είλαη ζε ζέζε λα αλνίμνπλ ηελ πφξηα ηνπο θαη λα πνχλε, θαισζήξζεο ζην ζπίηη κνπ,
θαισζήξζεο ζην θνκκάηη ηεο γεο πνπ κνπ αλήθεη.»

΋πσο ραξαθηεξηζηηθά έρεη ζπλνςίζεη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο Θνηλσλίαο ηεο Ηδηνθηεζίαο ην Ηλζηηηνχην
Cato:

«Ρα άηνκα εληζρχνληαη θαζψο απειεπζεξψλνληαη απφ ηηο θξαηηθέο εμαξηήζεηο θαη γίλνληαη νη ίδηνη
ηδηνθηήηεο ειέγρνληαο κφλνη ηνπο ηηο δσέο θαη ηηο κνίξεο ηνπο. Πηελ Θνηλσλία ηεο Ηδηνθηεζίαο, νη
αζζελείο ειέγρνπλ κφλνη ηνπο ηελ πεξίζαιςε ηνπο, νη γνλείο ειέγρνπλ απφ κφλνη ηνπο ηελ
εθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ ηνπο θαη νη εξγαδφκελνη έρνπλ ηνλ έιεγρν ησλ ζπληάμεσλ ηνπο.»

Ν Νκπάκα (2008) αζθψληαο θξηηηθή δειψλεη φηη:

«Απηφ πνπ ν Ρδνξηδ Κπνπο απνθαιεί ―Θνηλσλία ηεο ηδηνθηεζίαο‖ ζεκαίλεη είζαη κφλνο ζνπ ζηελ
θνηλσλία.»
53
H ηδέα ηεο «Δλσκέλεο Kνηλσλίαο» ζεσξείηαη φηη έρεη ηελ αλαθνξά ηεο ζηελ «Κεγάιε-Δμαηξεηηθή
Θνηλσλία» (Great Society) ηνπ Ακεξηθάλνπ πξνέδξνπ Ιίληνλ Ρδφλζνλ, ηελ πεξίνδν 1964-65, πνπ είρε
σο δηαθεξπγκέλν ζηφρν ηε κείσζε ηεο θηψρεηαο θαη ηεο θπιεηηθήο αδηθίαο κέζσ επελδχζεσλ ζηελ
εθπαίδεπζε, ηελ πγεία, ηελ αζηηθή αλαλέσζε θαη ηηο κεηαθνξέο θαη άκεζα ηελ ζπλδένπλ κε ηα
θνηλσληθά πξνγξάκκαηα «New Frontier» ηνπ Ρδνλ Θέλεληη θαη ην «New Deal» ηνπ Φξάγθιηλ Ονχδβειη
(Andrew, 1988∙ Kaplan and Cuciti, 1986∙ Krugman, 2007).

125
ηελ πιήξε απειεπζέξσζε ησλ εκπνξηθψλ ζπλαιιαγψλ θαη ηελ θαηνρχξσζε ησλ
δηθαησκάησλ αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο θαη ζπλερίδνληαη νη πνιηηηθέο ηνπ πξνθαηφρνπ Κπνπο
γηα ηδησηηθνπνίεζε ηεο εθπαίδεπζεο θαη θιείζηκν ησλ κε παξαγσγηθψλ ζρνιηθψλ
κνλάδσλ. Ππλεπψο ζχκθσλα κε πιήζνο λενθευλζηαλψλ θαη αξηζηεξψλ ζηνραζηψλ
(West, 201254∙ Peak, 2010∙ Aalbers, 2013∙ Stiglitz, 2014∙ Carter and Grim, 2014∙
Sanders, 2014∙ Balkhy, 2013) ηα ιεγφκελα «Obamanomics» (ηα νηθνλνκηθά ηνπ
Νκπάκα), εμαζθαιίδνληαο ηελ θνηλσληθή ζπλαίλεζε, πεξηζζφηεξν εμειίζζνπλ,
επηβεβαηψλνπλ θαη ηζρπξνπνηνχλ παξά ακθηζβεηνχλ ηνλ λενθηιειεπζεξηζκφ55.

Αλ ε πεξίπησζε ηνπ Νκπάκα θαίλεηαη πεξηζζφηεξν σο έλα κίγκα λενθευλζηαληζκνχ θαη

λενθηιειεπζεξηζκνχ, ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ έρεη ε πεξίπησζε ηεο Κεγάιεο Βξεηαλίαο.

Απφ ην ζπληεξεηηθφ φξακα ηεο Θάηζεξ «δελ ππάξρεη θνηλσλία, ππάξρνπλ κφλν άηνκα
θαη νη νηθνγέλεηέο ηνπο», πνπ είρε σο ζηφρν λα δηαιχζεη ηηο ζπιινγηθέο κνξθέο
νξγάλσζεο, ην θξάηνο πξφλνηαο θαη ηηο εξγαηηθέο ελψζεηο, ζην πεξηβάιινλ ηεο
ηξέρνπζαο θξίζεο γίλεηαη ην πέξαζκα ζην ησξηλφ λενζπληεξεηηθφ φξακα ηεο «Κεγάιεο
Θνηλσλίαο - ΋ρη Κεγάιε Θπβέξλεζε», ην νπνίν έρεη σο ζηφρν λα ελεξγνπνηήζεη ηε
ιεγφκελε θνηλσληθή επηρεηξεκαηηθφηεηα, βαζηδφκελν θαη εληζρχνληαο ηνπο θνηλνηηθνχο
δεζκνχο.

Νη βαζηθέο ζεσξεηηθέο αλαθνξέο ηεο «Mεγάιεο Θνηλσλίαο» ζχκθσλα κε αξθεηνχο

κειεηεηέο (Harris, 2012∙ Caffentzis and Federici, 2014∙ Coote, 2011∙ Dowling, 2012∙
Williams, et al., 2014) απνηεινχλ έλα κίγκα θηιειεχζεξσλ θαη ζπληεξεηηθψλ
πξνζεγγίζεσλ κε έκθαζε ζην ζπλδπαζκφ ηεο αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο κε ηελ
επηρεηξεκαηηθφηεηα, ηελ θνηλνηηθή δσή θαη ηε ιεγφκελε ζηα ειιεληθά «θνηλσλία ησλ
πνιηηψλ», ε νπνία ζηελ πξαγκαηηθφηεηα πξφθεηηαη γηα ηελ θαηά Γθξάκζη «θνηλσλία ησλ
ηδησηψλ», φπσο αλαπηπρζήθαλ απφ ηνπο Αιεμίο ληε Ρφθβηι, Έληκνπλη Κπεξθ, Άληακ
Πκηζ, Φξίληξηρ θνλ Σάγηεθ θ.α.. Ππγθεθξηκέλα ν Άληακ Πκηζ είρε κηιήζεη ήδε απφ ην
1760 γηα «ηελ ηδέα ηεο Mεγάιεο Kνηλσλίαο (Great Society) φισλ ησλ αλζξψπσλ» θαη
ηνλ 20ν αηψλα ε έλλνηα ζπλδέζεθε κε ηηο λενθηιειεχζεξεο πξνζεγγίζεηο ηνπ Σάγηεθ
(1973), ν νπνίνο ηελ ηαχηηζε κε ηελ έλλνηα ηεο «Αλνηρηήο Θνηλσλίαο»56 ηνπ Θαξι

54
Πχκθσλα κε ηνλ αθαδεκατθφ θαη Αθξνακεξηθάλν αθηηβηζηή Θνξλέι Γνπέζη:

«O Νκπάκα είλαη ε καχξε καζθφη ησλ νιηγαξρψλ ηεο Γνπφι Πηξηη θαη ε καχξε καξηνλέηα ησλ
πινπηνθξαηψλ επηρεηξεκαηηψλ (...) θαη ηψξα έγηλε επηθεθαιήο ηεο ακεξηθαληθήο ζηξαηησηηθήο
δνινθνληθήο κεραλήο θαη είλαη πεξήθαλνο γηα απηφ» (West, 2012).
55
Σαξαθηεξηζηηθή είλαη ε επαλεκθάληζε ηνπ Ξνι Βφιθεξ, 30 ρξφληα κεηά ην δηάζεκν «ζνθ Βφιθεξ»
ηνπ 1979 πνπ ζήκαηλε ηελ απνξξχζκηζε θαη ηε επέιαζε ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ. Απφ ην 2009 ν
Βφιθεξ είλαη νηθνλνκηθφο ζχκβνπινο ηνπ Κπάξαθ Νκπάκα θαη εηζεγήζεθε ηνλ απνθαινχκελν «θαλφλα
Βφιθεξ» (Volcker rule). Ν παιαίκαρνο νηθνλνκνιφγνο γίλεηαη ζήκεξα ππεξαζπηζηήο ηεο ξχζκηζεο ησλ
αγνξψλ, εηζεγείηαη δέζκε κέηξσλ γηα ηε ραιηλαγψγεζε ηεο ρξεκαηηζηηθήο θεξδνζθνπίαο, φπσο
«ζπάζηκν» ησλ κεγάισλ ηξαπεδψλ ζε κηθξφηεξεο, δηαρσξηζκφ ησλ εκπνξηθψλ ηξαπεδψλ απφ ηα αθξαία
ηπρνδησθηηθά funds, απαγφξεπζε ζπλαιιαγψλ ζηηο ηξάπεδεο κε ίδηα θεθάιαηα γηα ινγαξηαζκφ ηνπο
(proprietary trading) θαη κέηξα απζηεξήο ξχζκηζεο ηνπ ρξεκαηνπηζησηηθνχ ηνκέα (Volcker, 2010∙
Volcker, 2011). Ξέληε ρξφληα κεηά ηελ θαηάξξεπζε ηεο Lehman Brothers θαη έπεηηα απφ έληνλεο
αληηδξάζεηο ηνπ ηξαπεδηθνχ ιφκπη νξηζκέλεο απφ ηηο πξνηάζεηο ηνπ ζεζκνζεηήζεθαλ ην 2013 κε ηε
κεηαξξχζκηζε Ληνλη Φξαλθ (Dodd–Frank Wall Street Reform and Consumer Protection Act Public Law
111-203, 124 Stat. 1376-2010).
56
Ζ έλλνηα ηεο «αλνηρηήο θνηλσλίαο» πξσηνδηαηππψζεθε ην 1932 απφ ηνλ Αλξί-Ινπίο Κπεξγθζφλ
(Henri-Louis Bergson) θαη ζηε ζπλέρεηα ζρεκαηνπνηήζεθε απφ ηνλ Θαξι Ξφππεξ (Karl Popper, 1945), ν
νπνίνο ηελ αληηδηαζηέιιεη κε ηηο απνθαινχκελεο «θιεηζηέο θνηλσλίεο» ησλ νινθιεξσηηθψλ θαζεζηψησλ

126
Ξφππεξ (1945) έλαληη ησλ θξαηηθψλ-θιεηζηψλ θαη νινθιεξσηηθψλ θνηλσληψλ θαη
νηθνλνκηψλ (Vernon, 1976∙ Xerez and Fonseca, 2012∙ Bholat, 2010). Δπίζεο ηδηαίηεξε
επίδξαζε ζηε θαηαζθεπή ηεο ηδέαο ηεο «Κεγάιεο Θνηλσλίαο» ζεσξείηαη φηη έρεη παίμεη ε
αγγιηθαληθή ζενινγία θαη ν θνηλνηηθφο παξαδνζηαθφο ζπληεξεηηζκφο ησλ Θφθθηλσλ
Ρφξπο (Red Toryism) φπσο απνθξπζηαιιψλεηαη ζην νκψλπκν έξγν ηνπ Φίιηπ Κπινλη
(Phillip Blond, 2010), ζην νπνίν ζπκβνπιεχεη ηνλ Θάκεξνλ λα απνδνκήζεη πιήξσο ην
θξάηνο θαη λα απνδψζεη φιεο ηηο δεκφζηεο ππεξεζίεο ζηνπο ηνπηθνχο δήκνπο. ΋ιεο νη
παξαπάλσ αλαθνξέο αζθνχλ έληνλε θξηηηθή ζην θευλζηαλφ θξάηνο πξφλνηαο θαη
πξνσζνχλ παξαδνζηαθέο αμίεο θαη ζεζκνχο, ηνλ ηνπηθηζκφ, ηελ απνθέληξσζε εμνπζηψλ
ζηηο ηνπηθέο θνηλφηεηεο, ηηο κηθξέο επηρεηξήζεηο, ηελ θνπιηνχξα ηνπ εζεινληηζκνχ,
ελζαξξχλνπλ ηελ θνηλσληθή επηρεηξεκαηηθφηεηα, ηηο θηιαλζξσπίεο θαη ηελ
επηρεηξεκαηηθή ελεξγνπνίεζε ηεο «θνηλσλίαο ησλ ηδησηψλ» (Bentley et al., 2010∙
Clarke and Cochrane, 2013∙ Lowndes and Pratchett, 2012∙ Moir and Leyshon, 2013∙
Jacobs and Manzi, 2013∙ Levitas, 2012∙ Featherstone et al., 2012).

Πχκθσλα κε ην πξνεθινγηθφ καληθέζην ησλ Βξεηαλψλ λενζπληεξεηηθψλ:

«Ζ ελαιιαθηηθή καο απέλαληη ζηελ Κεγάιε Θπβέξλεζε είλαη ε Κεγάιε Θνηλσλία:

κηα Θνηλσλία κε πνιχ πςειφηεξα επίπεδα πξνζσπηθήο, επαγγεικαηηθήο, πνιηηεηαθήο
θαη επηρεηξεκαηηθήο ππεπζπλφηεηαο, κηα Θνηλσλία, ζηελ νπνία νη άλζξσπνη έξρνληαη
θνληά γηα λα επηιχζνπλ ηα πξνβιήκαηά ηνπο θαη λα βειηηψζνπλ ηε δσή ηνπο γηα
ηνπο ίδηνπο θαη γηα ηηο θνηλφηεηέο ηνπο, κηα Θνηλσλία, ζηελ νπνία ε εγεηηθή δχλακε
γηα πξφνδν είλαη ε θνηλσληθή ππεπζπλφηεηα θαη φρη ν θξαηηθφο έιεγρνο» (The
conservative manifesto, 2010: 47).

Θαη ζχκθσλα κε ηνλ Ληέηβηλη Θάκεξνλ ην λέν ζρέδην γηα ηε Κεγάιε Βξεηαλία ζεκαίλεη
φηη:

«Δζείο κπνξείηε λα ην απνθαιείηε θηιειεπζεξηζκφ, εζείο κπνξείηε λα ην απνθαιείηε

ελδπλάκσζε θαη ρεηξαθέηεζε, εζείο κπνξείηε λα ην απνθαιείηε ειεπζεξία, εζείο
κπνξείηε λα ην απνθαιείηε ππεπζπλφηεηα. Δγψ ην απνθαιψ Κεγάιε Θνηλσλία»
(Cameron, 2010).

Ζ βαζηθή ζέζε είλαη φηη ε «Κεγάιε Θνηλσλία» δελ ζα πξέπεη λα ηαπηίδεηαη κε ην

θξάηνο, σζηφζν φπσο ηζρπξίδνληαη νη αξηζηεξνί επηθξηηέο ηεο: «κεγάιε θνηλσλία
ζεκαίλεη κεγάιεο πεξηθνπέο»57 (Ross, 2010) θαη «απφ ηνλ θαζέλα κε βάζε ηελ
εππάζεηά ηνπ, ζηνλ θαζέλα ζχκθσλα κε ηελ απιεζηία ηνπ» (Bell, 2011). Απφ ηελ
άιιε, ε δεμηά θξηηηθή εζηηάδεη ζηε κείσζε ηεο θνξνινγίαο, ε νπνία δελ ηνλίδεηαη ζην
πξφγξακκα ηνπ Θάκεξνλ θαη ηνλ παξνηξχλνπλ ηζρπξηδφκελνη φηη: «Tν θαιχηεξν
πξάγκα πνπ κπνξεί λα θάλεη κηα κειινληηθή θπβέξλεζε Θάκεξνλ γηα λα δεκηνπξγήζεη
έλαο έζλνο Θαιψλ Πακαξεηηψλ, είλαη λα αθήζεη ηνπο πνιίηεο λα θξαηήζνπλ
πεξηζζφηεξα απφ ηα θέξδε ηνπο, θαη κεηά απιά λα βγεη απφ ην δξφκν ηνπο» (Johnson,
2009).

Κε βάζε ην πξφγξακκα ησλ λενζπληεξεηηθψλ, θνξείο ηεο «Κεγάιεο Θνηλσλίαο» ζα

είλαη νη Κε Θπβεξλεηηθέο Νξγαλψζεηο, ηα θηιαλζξσπηθά ζσκαηεία θαη νη εζεινληηθέο
νκάδεο πνιηηψλ πνπ ζα ζπζηαζνχλ ζε επίπεδν γεηηνληάο.

(θαζηζκφο-ζηαιηληζκφο). Πχκθσλα κε ηνλ Ξφππεξ ζηελ αλνηρηή θνηλσλία ε θπβέξλεζε ζα πξέπεη λα

είλαη αλνηθηή, επέιηθηε θαη αλεθηηθή θαη νη πνιηηηθέο δνκέο δηαθαλείο.
57
Ρν πξφγξακκα πεξηθνπψλ ηεο θπβέξλεζεο Θάκεξνλ ζεσξείηαη ην κεγαιχηεξν απφ ηε δεθαεηία ηνπ
1920 θαη αλέξρεηαη ζε 112 δηο ιίξεο πνπ αληηζηνηρεί ζην 20% ησλ δεκνζίσλ δαπαλψλ ηεο Κεγάιεο
Βξεηαλίαο (Taylor-Gooby and Stoker, 2011).

127
Πχκθσλα κε ηελ πξψηε παξνπζίαζε ηεο ηδέαο ηεο «Κεγάιεο Θνηλσλίαο» απφ ηνλ
Ληέηβηλη Θάκεξνλ (2010) ζε νκηιία ηνπ ζην Ιίβεξπνπι:

«Κεγάιε Θνηλσλία ζεκαίλεη:

α) απφδνζε πεξηζζφηεξσλ εμνπζηψλ ζηηο ηνπηθέο θνηλφηεηεο,

β) εζεινληηζκφο θαη επηρεηξεκαηηθφηεηα

γ) απνθέληξσζε εμνπζηψλ απφ ην θεληξηθφ θξάηνο ζηνπο δήκνπο,

δ) ελίζρπζε ζπλεξγαζηψλ, ρνξεγηψλ, θνηλσληθήο επηρεηξεκαηηθφηεηαο θαη

ε) αλνηρηή θαη δηαθαλήο δηαθπβέξλεζε.»

Υζηφζν, φπσο επηζεκάλζεθε θαη ζηηο θαηεπζχλζεηο ηεο Ππλαίλεζεο ηεο Πενχι, ζηελ
πξαγκαηηθφηεηα ην θξάηνο δελ παξαηηείηαη αιιά κεηαζρεκαηίδεηαη:

«Ρν ρηίζηκν ηεο Κεγάιεο Θνηλσλίαο …ζα απαηηήζεη έλαλ ελεξγεηηθφ ξφιν απφ ην
θξάηνο. Ρν θξάηνο πξέπεη λα δξαζηεξηνπνηεζεί γηα λα παξνηξχλεη θαη λα επηηαρχλεη
ηελ θνηλσληθή αλαλέσζε. Ξξέπεη λα ρξεζηκνπνηήζνπκε ην θξάηνο γηα λα
μαλαθηηάμνπκε ηελ θνηλσλία» (Cameron, 2010).

Δπνκέλσο νη δξαζηεξηφηεηεο ησλ πνιηηψλ δε ζα είλαη απζφξκεηεο θαη «απφ θάησ»

αιιά αληίζεηα ζα νξγαλψλνληαη θαη, θπξίσο, ζα ρξεκαηνδνηνχληαη απφ ην θξάηνο.
Δπηπιένλ, ζχκθσλα κε ην ζρέδην ηεο «Κεγάιεο Θνηλσλίαο» πέληε ρηιηάδεο, θξαηηθά
ρξεκαηνδνηνχκελνη, αθηηβηζηέο ζα «μερπζνχλ» ζηηο γεηηνληέο ησλ βξεηαληθψλ πφιεσλ
θαη ζα δηδάμνπλ ζηνπο πνιίηεο πψο λα ζπλεξγάδνληαη. Θαη αλ φιν απηφ ην ζρέδην, «ζαο
θέξλεη ζην λνπ ηελ εηζβνιή ησλ Δξπζξνθξνπξψλ ζηελ θηλέδηθε επαξρία επί
Ξνιηηηζηηθήο Δπαλάζηαζεο ηνπ Κάν» φπσο παξαηήξεζε ζθσπηηθά ν ζπληεξεηηθφο
ζρνιηαζηήο ηνπ «Daily Telegraph», Ρδέξαιλη Γνπφξλεξ (Gerald Warner, 2010),
ππάξρνπλ θαη άιιεο πξνηάζεηο ζηε «Κεγάιε Θνηλσλία», πνπ αλαδχνπλ έλα άξσκα
«κεηακνληέξλνπ, βεινχδηλνπ θξαηηθνχ παηεξλαιηζκνχ κε νιίγε απφ θαζηζκφ
Κεζνπνιέκνπ». Έηζη, ζα θαζηεξσζεί θνηλσληθή ζεηεία γηα 16ρξνλνπο, ψζηε λα
θαιιηεξγήζνπλ φιεο ηηο ηθαλφηεηεο πνπ ρξεηάδνληαη γηα λα γίλνπλ «θαινί θαη ππεχζπλνη
πνιίηεο», ελψ κηα κέξα ην ρξφλν ζα γηνξηάδεηαη επίζεκα ε «Κεγάιε Θνηλσλία» κε
δηάθνξεο εθδειψζεηο ζε φιε ηε ρψξα. Πχκθσλα κε ην πξφγξακκα, ν ζηφρνο είλαη θάζε
πνιίηεο λα αλήθεη ζηελ νκάδα ηεο γεηηνληάο ηνπ (Stott, 2011).

Δπνκέλσο ζχκθσλα κε ηνπο Άιαλ Γνπφθεξ θαη Πηηβ Θφξκπεη (Alan Walker and Steve
Corbett, 2013):

«H Mεγάιε Kνηλσλία απνηειεί έλα κίγκα απφ ζπληεξεηηθφ θνηλνηηζκφ θαη

θηιειεχζεξν παηεξλαιηζκφ. Απφ θνηλνχ απηέο νη δπν ζεσξεηηθέο βάζεηο ζπληζηνχλ
ην φξακα ηεο ελνπνίεζεο ηεο ειεχζεξεο αγνξάο κε ηελ θνηλσληθή αιιειεγγχε
βαζηδφκελεο ζηελ ηεξαξρία θαη ηνλ εζεινληηζκφ.»

Ξαξφκνηεο πνιηηηθέο δξαζηηθήο κείσζεο ησλ θξαηηθψλ δαπαλψλ θαη επίθιεζεο ζηελ
ιεγφκελε ζηα ειιεληθά «θνηλσλία ησλ πνιηηψλ» (θαηά Γθξάκζη «θνηλσλία ησλ
ηδησηψλ») λα αλαιάβεη επηρεηξεκαηηθή δξάζε ζπλαληηνχληαη φιν θαη πεξηζζφηεξν ηα
ηειεπηαία ρξφληα ζηηο θπβεξλήζεηο ηεο Δπξψπεο θαη θπξίσο ηνπ Κεζνγεηαθνχ Λφηνπ
φπσο ζηηο πεξηπηψζεηο ηνπ Mαξηάλν Οαρφη (Mariano Rajoy) ζηελ Ηζπαλία, ηνπ Καηέν
Οέληζη (Matteo Renzi) ζηελ Ηηαιία58 θαη ηνπ Ξάζνπο Θνέιηνπ (Passos Coelho) ζηελ

58
Δηδηθά ε ηηαιηθή πεξίπησζε ζεσξείηαη σο ν «ζξίακβνο» ή ε «παξσδία ηεο θνηλνβνπιεπηηθήο θξαηηθήο
εμνπζίαο», θαζψο νη αξρεγνί ησλ ηξηψλ κεγάισλ θνκκάησλ δελ βξίζθνληαη ζην θνηλνβνχιην. Ν Πίιβην

128
Ξνξηνγαιία (Bordignon, 2014∙ Bickerton and Accetti, 2014∙ Xerez and Fonseca, 2012∙
Pasquino, 2014∙ Carbone and Newell, 2014).

Σαξαθηεξηζηηθά ζηε Βφξεηα Ηξιαλδία ην 2013 ν ππνπξγφο νηθνλνκηθψλ Πάηκνλ

Σάκηιηνλ (Simon Hamilton) δειψλεη φηη:

«Ζ κεηαξξχζκηζε ηνπ Stromont (ε πεξηνρή κε ηα θπβεξλεηηθά θηίξηα ζην

Κπέιθαζη) δελ είλαη απιά γηα κηα κηθξφηεξε θπβέξλεζε αιιά γηα κηα εμππλφηεξε
θαη πην ζπλεξγαηηθή θπβέξλεζε» (nidirect, 2013).

Δπίζεο ν Ξνξηνγάινο πξσζππνπξγφο Ξάζνπο Θνέιηνπ ην 2011 δειψλεη:

«Ζ θπβέξλεζή κνπ ζα είλαη ν θνξέαο ηεο αιιαγήο, κηα αιιαγήο ε νπνία είλαη
επηζπκεηή ζηελ Ξνξηνγαιία, κηα κεγάιε πξφθιεζε γηα ηελ νπνία θαινχκε ηελ
ζπιινγηθή ζπκκεηνρή ησλ πνιηηψλ, ησλ επηρεηξεκαηηψλ θαη ησλ θνηλσληθψλ
νξγαληζκψλ-ελψζεσλ (...) Έλα Θξάηνο ην νπνίν αξζξψλεη θαη πξαγκαηνπνηεί ην
θνηλφ ζπκθέξνλ. Έλα θξάηνο πνπ βνεζά ηελ θνηλσλία λα αλαπηχζζεηαη θαη πνπ δελ
ηελ θαηαπηέδεη (...) Θέινπκε απφ ηε κηα έλα κηθξφκεηξν θξάηνο, επέιηθην θαη
ηζρπξφηεξν θαη απφ ηελ άιιε κηα ειεχζεξε θνηλσλία, πην απηφλνκε θαη πην
επεκεξνχζα. Πηελ πξαγκαηηθφηεηα είλαη νη δπν φςεηο ηνπ ίδηνπ λνκίζκαηνο.»

Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ηελ ίδηα επνρή ην 2011, ζηελ Διιάδα, ν Αληψλεο Πακαξάο,
αξρεγφο ηφηε ηεο αμησκαηηθήο αληηπνιίηεπζεο, δήισλε φηη:

«Κηθξφηεξν θξάηνο θαη ιηγφηεξνη θφξνη είλαη πξναπαηηνχκελα γηα λα κπεη ε ρψξα ζε
ξπζκνχο αλάπηπμεο» (Βήκα ηεο Θπξηαθήο, 2011).

Δπίζεο ν ηφηε πξσζππνπξγφο Γηψξγνο Ξαπαλδξένπ, ην 2009, φηαλ αλέιαβε ηελ

θπβέξλεζε δήισλε φηη:

«Δίκαζηε νη θαηαιχηεο ηεο αιιαγήο θαη φρη νη απνινγεηέο ηεο εμνπζίαο (...) Ζ λέα
θπβέξλεζε, εθπξνζσπεί ηνπο πνιίηεο, ηα αηνκηθά ηνπο δηθαηψκαηα, αιιά θαη ην
ζπιινγηθφ ζπκθέξνλ (...) Ν πνιίηεο ζα ήζειε λα δεη ηα κέιε ηεο θπβέξλεζεο σο
αληηεμνπζηαζηέο ζηελ εμνπζία, δελ ήξζακε λα αληηθαηαζηήζνπκε ην γαιάδην θξάηνο
κε έλα πξάζηλν νκνίσκά ηνπ» (Ξαπαλδξένπ, 2009).

θαη αξγφηεξα ζε άξζξν ηνπ κε ηίηιν «Ζ Θνηλσλία ησλ Ξνιηηψλ εκπεδψλεη ηε

ζπκκεηνρηθή Γεκνθξαηία» δειψλεη φηη:

«Ρν φξακα, ε ειπίδα πνπ γίλεηαη πξάμε, ην κέιινλ γηα ην νπνίν αγσληδφκαζηε δελ
είλαη δνβιέηη ή ηδηνθηεζία θαλελφο, είλαη θνηλφ θηήκα πνπ κέζα απφ κηα ζπκκεηνρηθή
πξνζπάζεηα ιεηηνπξγεί θαη αμηνπνηείηαη γηα λα πάκε κπξνζηά κε θνηλνχο ζηφρνπο,
θνηλά νξάκαηα θαη πξσηνπφξα δχλακε ηνπο λένπο. Πηε λέα επνρή ηεο ινγνδνζίαο

Κπεξινπζθφλη (Silvio Berlusconi) ηνπ θφκκαηνο «Ιαφο ηεο Διεπζεξίαο» (Popolo della Libert , PdL)
απνπέκθζεθε απφ ηελ θνηλνβνπιεπηηθή ηνπ έδξα ηνλ Λνέκβξην ηνπ 2013, ν πξσζππνπξγφο θαη
αξρεγφο ηνπ Γεκνθξαηηθνχ Θφκκαηνο (Partito Democratico, PD) Καηέν Οέληζη δελ είλαη βνπιεπηήο θαη
ν Κπέπε Γθξίιν (Beppe Grillo) ηνπ «Θηλήκαηνο ησλ Ξέληε Αζηέξσλ» (Movimento 5 Stelle M5S) επίζεο
δελ είλαη βνπιεπηήο. Γηα δηαθνξεηηθνχο ιφγνπο θαη νη ηξεηο πνιηηηθνί εγέηεο βξίζθνληαη εθηφο
θνηλνβνπιίνπ, σζηφζν θαη νη ηξεηο απηνπξνζδηνξίδνληαη σο ζθνδξνί επηθξηηέο ηνπ θξάηνπο θαη κε ηελ
ιατθηζηηθή ηνπο ξεηνξηθή θπξηαξρνχλ ζηελ πνιηηηθή ζθελή ηα ηειεπηαία ρξφληα. Ππγθεθξηκέλα o
Κπεξινπζθφλη ππνζηεξίδεη δηαρξνληθά ηε κείσζε ηεο θνξνινγίαο θαη ηελ απνξξχζκηζε ηεο αγνξάο
εξγαζίαο καδί κε ηνλ ηνπηθηζκφ πνπ παξαδνζηαθά ππνζηεξίδεη ν ζχκκαρφο ηνπ ηεο «Ιέγθαο ηνπ Βνξξά»
Νπκπέξην Κπφζη, ηαπηφρξνλα ν ακθηιεγφκελνο Γθξίιν επηηίζεηαη ζηνλ θξαηηζκφ θαη ππνζηεξίδεη κνξθέο
άκεζεο δεκνθξαηίαο θαη ηέινο ν πξσζππνπξγφο Οέληζη απηνραξαθηεξίδεηαη σο «ν Θαηεδαθηζηήο
(Rottamatore) ηνπ θξάηνπο» (Carbone and Newell, 2014∙ Bordignon, 2014∙ Bickerton and Accetti,
2014∙ Pasquino, 2014).

129
 θαη ηεο δηαβνχιεπζεο, ηεο ζπκκεηνρηθήο δεκνθξαηίαο θαη ηεο ζπλεπζχλεο, απηφ
πνπ έρεη ζεκαζία είλαη λα μεπεξάζνπκε ηελ νιηγαξρία ησλ κεραληζκψλ θαη λα
νδεγεζνχκε ζε κηα απειεπζέξσζε ησλ ηδεψλ, ζηελ νηθνδφκεζε κηαο δεκνθξαηίαο
ησλ αμηψλ θαη ζπλαηζζεκάησλ, ζηελ εκπέδσζε κηαο πξννδεπηηθήο θνπιηνχξαο,
θνηλήο γηα φινπο θαη ζε θάζε πεδίν ηεο θαζεκεξηλφηεηαο. (...) Πε απηή καο ηε
πξνζπάζεηα ζέινπκε σο αλαπφζπαζην ζπκκέηνρν αιιά θαη ζπκπξσηαγσληζηή ηε
Θνηλσλία ησλ Ξνιηηψλ» (Ξαπαλδξένπ, 2014).

Ξέξα απφ ηηο παξαπάλσ θπβεξλεηηθέο πνιηηηθέο έρεη ελδηαθέξνλ λα αλαθεξζεί θαη ε
ξεηνξηθή ησλ αθξνδεμηψλ κνξθσκάησλ. Ρφζν ζηηο ΖΞΑ φζν θαη ζηελ Δπξψπε
παξαηεξείηαη ηελ ηειεπηαία δεθαεηία, θαη ηδηαίηεξα κέζα ζηα ρξφληα ηεο θξίζεο, ε
άλνδνο λενθαζηζηηθψλ, αθξνδεμηψλ, ιατθηζηηθψλ, εζληθηζηηθψλ θνκκάησλ, ηα νπνία
ζπλδπάδνπλ ηηο αθξαίεο λενθηιειεχζεξεο πνιηηηθέο59 κε ξαηζηζκφ, μελνθνβία,
νκνθνβία, ηζιακνθνβία, κηζνγπληζκφ θαη ηαπηφρξνλα εζηηάδνπλ ηελ ξεηνξηθή ηνπο ζηηο
ρακέλεο θνηλνηηθέο ζρέζεηο, ζηελ επηζηξνθή ζηηο παξαδνζηαθέο αμίεο, ηελ νηθνγέλεηα,
ηελ ζξεζθεία, ην έζλνο, ηελ ηζηνξία θαη επηδηψθνπλ λα επαλανξίζνπλ ην θξάηνο σο
ζεκαηνθχιαθα ησλ παξαπάλσ αξρψλ. Ρν ζεκαληηθφ είλαη φηη, πέξα απφ ηηο επηκέξνπο
δηαθνξέο θαη ηηο αληηθάζεηο ηνπο, πξφθεηηαη γηα κνξθψκαηα πνπ πίζσ απφ ηελ
ππνηηζέκελε αληηζπζηεκηθή ξεηνξηθή ηνπο απνηεινχλ ζχκθσλα κε ηνλ Γνπδίλα (2012)
«ηελ αθξαία κνξθή ππεξάζπηζεο ηνπ θαπηηαιηζκνχ φηαλ αηζζάλεηαη απεηινχκελνο» θαη
ζπγθεθξηκέλα νη πεξηπηψζεηο φπσο απηή ηεο Σξπζήο Απγήο ζηελ Διιάδα απνηεινχλ
«ηελ ηειεπηαία γξακκή άκπλαο ηνπ ζπζηήκαηνο» (ν.π. 2012).

Υζηφζν ζα κπνξνχζε λα πξνζηεζεί φηη νη πξαθηηθέο ησλ λενθαζηζηηθψλ αθξνδεμηψλ

κνξθσκάησλ θαηαδεηθλχνπλ φηη, πέξα απφ κεραληζκφ θαηαζηνιήο ησλ θνηλσληθψλ
θηλεκάησλ, επηπιένλ απνηεινχλ θαη ηνπο θηλεηήξηνπο κνρινχο γηα ηε κεηάβαζε ζην
λενθηιειεπζεξηζκφ ησλ θνηλνηηθψλ δεζκψλ θαη ηεο λενζπληεξεηηθήο θνηλσληθήο
επηρεηξεκαηηθφηεηαο.

Πην ζεκείν απηφ αμίδεη λα επηζεκαλζεί ε δηάθξηζε πνπ θάλεη ν Θσηζάθεο (2013a)
κεηαμχ «παιαηνχ» θαη «λένπ» θαζηζκνχ. Ν ζεκεξηλφο «λένο» θαζηζκφο «είλαη εγγελέο
πνιηηηθφ, γξαθεηνθξαηηθφ, αζηπλνκηθφ θαη ζηξαηησηηθφ ζηνηρείν ηνπ θξάηνπο ηεο
ππεξεζληθήο αζηηθήο νιηγαξρίαο» (Θσηζάθεο, 2013a: 13) θαη ζε αληηδηαζηνιή κε ηνλ
παιαηφ θαζηζκφ, ν νπνίνο νινθιεξσλφληαλ «σο ελαιιαθηηθή, ζπκπιεξσκαηηθή κνξθή
ηνπ αζηηθνχ δεκνθξαηηθνχ πνιηηεχκαηνο [θαηαιακβάλνληαο] ηελ θξαηηθή εμνπζία,
έρνληαο πξψηα ζπγθξνηεζεί εθηφο απηήο», ν ζεκεξηλφο λένο θαζηζκφο:

«ελππάξρεη ζηνηρεηαθά ζην αζηηθφ νιηγαξρηθφ πνιίηεπκα: νη δεζκνί ηνπ

αλαπηχζζνληαη εληφο ηεο θξαηηθήο εμνπζίαο, ηελ νπνία φκσο δελ θαηαιακβάλνπλ. Ζ

59
Ζ ζρέζε ηνπ θαζηζκνχ κε ηελ νηθνλνκία ηεο αγνξάο είλαη δνκηθή απφ ηελ γέλλεζή ηνπ, ε νπνία
ζεσξείηαη φηη έρεη σο εκεξνκελία ηηο 23 Καξηίνπ ηνπ 1919, φηαλ ν Κπελίην Κνπζνιίλη κε ην λεντδξπζέλ
θφκκα «Fasci de Combattimento» (Ξπξήλεο ηνπ Αγψλα) ζε νκηιία ηνπ ζην θηίξην ηνπ Ππλδέζκνπ
Ηηαιψλ Βηνκεράλσλ ζην Κηιάλν ππφζρεηαη λα θεξχμεη ηνλ πφιεκν ζην ζνζηαιηζκφ, ζηνπο εξγαδφκελνπο
θαη ζηνπο κηθξνχο αγξφηεο. Πηε ζπλέρεηα θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ κεγάινπ απεξγηαθνχ θχκαηνο ηνπ 1920
– 1921, πνπ μέζπαζε ζηελ Ηηαιία, ηα ηάγκαηα εθφδνπ, νη κειαλνρίησλεο, ρξεκαηνδνηνχληαη απεπζείαο
απφ βηνκήραλνπο θαη κεγαινγαηνθηήκνλεο, ρηππνχλ ηηο απεξγίεο θαη ηηο θαηαιήςεηο ζηα εξγνζηάζηα.
Ξαξφκνηα είλαη θαη ε ζρέζε ηνπ Αδφιθνπ Σίηιεξ ν νπνίνο κεηά ην απνηπρεκέλν «πξαμηθφπεκα ηεο
κπηξαξίαο» ζπλεηδεηνπνηεί φηη γηα λα θαηαιάβεη ηελ εμνπζία, πξέπεη λα έρεη ην «πξάζηλν θσο» ησλ
κεγάισλ επηρεηξεκαηηψλ ηεο επνρήο ηνπ. Ν Σίηιεξ, ππφζρεηαη ρακειά κεξνθάκαηα, πεξηνξηζκφ ησλ
δηθαησκάησλ ησλ εξγαδφκελσλ, απφιπηε πεηζαξρία θαη ζηηο 23 Καξηίνπ ηνπ 1933 δειψλεη: «Ζ
θπβέξλεζε δε ζα πξνζηαηεχζεη ηα ζπκθέξνληα ηνπ ιανχ, κε κηα γξαθεηνθξαηία νξγαλσκέλε απ΄ ην
θξάηνο, αιιά κε ηελ ππνζηήξημε ηεο ηδησηηθήο πξσηνβνπιίαο» (Infowar productions, 2014).

130
 νιηγαξρία ηνπ πινχηνπ, σο ππεξεζληθφ θξαηηθφ ζχζηεκα, κπνξεί γηα ιφγνπο
ηαθηηθήο λα θάλεη θαζηζηηθέο παξαρσξήζεηο ζηα εζληθά ηνπ ππνζπζηήκαηα, φπσο
ζπκκεηξηθά κπνξεί λα θάλεη θαη δεκνθξαηηθέο παξαρσξήζεηο, αιιά δελ επηηξέπεη ηε
θαηάιπζε ηεο νιηγαξρηθήο ηνπ εμνπζίαο απφ ηα θαζηζηηθά ηνπ ζηνηρεία ή ηα
δεκνθξαηηθά ηνπ θαηάινηπα. (...) Αλ ν παιηφο θαζηζκφο πξαγκάησλε ηελ αξρή ηεο
ζχλζεζεο ησλ δεζπνηηζκψλ κε ηε θαζηζηηθή αλαηξνπή ηεο αζηηθήο δεκνθξαηίαο, ν
λένο θαζηζκφο ηελ πξαγκαηψλεη κε ηελ ελζσκάησζε ζηνηρείσλ ηνπ ζηελ νιηγαξρία
ηνπ πινχηνπ.» (Θσηζάθεο, 2013a: 14)

Άκεζε ζπλέπεηα ηνπ παξαπάλσ είλαη φηη:

«Θεληξηθή ζηνλ παιηφ θαζηζκφ είλαη ε εζληθή ηνπ κνξθή, ελψ ζηνλ λέν θαζηζκφ
θεληξηθή είλαη ε θξαηηθή ηνπ κνξθή. Ν λένο θαζηζκφο είλαη εζληθφο ζηελ θνηλσληθή
ηνπ βάζε θαη κφλν, δελ είλαη εζληθφο ζηελ θξαηηθή ηνπ θνξπθή —δελ κπνξεί λα
είλαη, δεδνκέλνπ ηνπ ππεξεζληθνχ ραξαθηήξα ηνπ λένπ θξάηνπο. Θαη ν εζληθφο
θαζηζκφο δελ είλαη παξά θξαηηθφ εξγαιείν θαηαζηνιήο ηνπ θνηλσληθνχ θηλήκαηνο»
(Θσηζάθεο, 2013a: 14).

Ππλεπψο ηα αθξνδεμηά θαζηζηηθά κνξθψκαηα, σο ε εζληθή θνηλσληθή κνξθή ηνπ λένπ

θαζηζκνχ εζηηάδνπλ, ηφζν ζηελ θαηαζηνιή ησλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ φζν θαη ζηελ
ελεξγνπνίεζε ησλ θνηλνηηθψλ δεζκψλ πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηνπ θεθαιαηνθξαηηθνχ
ηξφπνπ παξαγσγήο, απνξξίπηνληαο φκσο ηελ θεληξηθφηεηα ηεο θαηάιεςεο ηεο
θξαηηθήο εμνπζίαο πνπ είρε ν παιαηνχ ηχπνπ θαζηζκφο.

Σαξαθηεξηζηηθή είλαη ε πεξίπησζε ηνπ λενζπληεξεηηθνχ, παηξησηηθνχ, ιατθηζηηθνχ θαη

ρξηζηηαληθνχ κνξθψκαηνο «Θφκκα ηνπ Ρζαγηνχ» (Tea Party)60 ζηηο ΖΞΑ ηεο χζηεξεο
δηαθπβέξλεζεο ηνπ Ρδνξηδ Κπνπο. Ρν Θφκκα ηνπ Ρζαγηνχ έρεη ηηο ξίδεο ηνπ ζην
ιεγφκελν «ζπκπνλεηηθφ ζπληεξεηηζκφ» ηνπ Κπνπο, πνπ ππνζηήξηδε πσο ε δηάζεζε
θξαηηθψλ θνλδπιίσλ ζε εζεινληηθέο νκάδεο, θηιαλζξσπηθέο νξγαλψζεηο θαη εθθιεζίεο
ζα έδηλε ιχζεηο ζηα θνηλσληθά πξνβιήκαηα. Υζηφζν ην Θφκκα ηνπ Ρζαγηνχ, ελψ
ππνζηεξίδεη ηηο νξηδφληηεο θνηλσληθέο νξγαλψζεηο, αληηηίζεληαη ζθνδξά ζηνλ θξαηηθφ
έιεγρν.

Ρν Θφκκα ηνπ Ρζαγηνχ γελλήζεθε κέζα ζηελ θξίζε ηνπ 2008 σο «θίλεκα
αγαλαθηηζκέλσλ πνιηηψλ» ελάληηα ζηελ εθινγή Νκπάκα θαη αληηπξνζσπεχεη ηε
θηγνχξα ηνπ ιεγφκελνπ «W.A.S.P» (White Anglo-Saxon Protestant), δειαδή ηνλ ιεπθφ
Αγγινζάμνλα πξνηεζηάληε. Ρν Θφκκα ηνπ Ρζαγηνχ πηνζεηεί ηφζν ηηο θιαζηθέο
λενθηιειεχζεξεο απφςεηο φπσο ηελ ζπξξίθλσζε ηνπ θξάηνπο, ηελ θαηάξγεζε ηεο
θνξνιφγεζεο θαη ηελ απειεπζέξσζε ησλ αγνξψλ φζν θαη ζπληεξεηηθέο απφςεηο
ελάληηα ζηηο εθηξψζεηο, ελάληηα ζηνπο κεηαλάζηεο, ππέξ ηεο νπινθαηνρήο, αλάδεημε
ησλ παξαδνζηαθψλ νηθνγελεηαθψλ αμηψλ, ηελ θαηάξγεζε ησλ λφκσλ γηα ηελ πξνζηαζία
ηνπ πεξηβάιινληνο κέρξη θαη ηελ έμνδν ησλ ΖΞΑ απφ ηνλ ΝΖΔ, ελψ ηαπηφρξνλα είλαη

60
Ρν Θφκκα ηνπ Ρζαγηνχ (Tea Party) ηδξχζεθε ζηηο 16 Γεθεκβξίνπ ηνπ 2007 ζηελ 234ε επέηεην απφ ην
1773, φηαλ νη άπνηθνη ηεο Βνζηφλεο αξλήζεθαλ ηε βαξηά θνξνινγία πνπ ηνπο επέβαιε ε βξεηαληθή
θπβέξλεζε θαη σο πην εκβιεκαηηθή ηνπο πξάμε ζεσξείηαη ε θαηάιεςε θαη θαηαζηξνθή ηξηψλ θνξηεγψλ
πινίσλ ζην ιηκάλη ηεο πφιεο ηα νπνία πεξηείραλ ηζάη. Ρν πεξηζηαηηθφ γέλλεζε ην «Boston Tea Party»
(ηα αξρηθά ΡΔΑ, κεηαθξάδνληαη θαη σο Taxed Enough Already, δειαδή «έρνπκε ήδε θνξνινγεζεί
αξθεηά»), θαη εμειίρζεθε ζε θίλεκα αληίζηαζεο ελάληηα ζην λφκν «Tea Act», ν νπνίνο πέξαζε απφ ην
βξεηαληθφ Θνηλνβνχιην θαη εξρφηαλ ζε αληίζεζε κε ηα δηθαηψκαηα ησλ απνίθσλ πνπ ήζειαλ λα
θνξνινγνχληαη απφ ηνπο δηθνχο ηνπο εθιεγκέλνπο αληηπξνζψπνπο. Ζ θίλεζε ηνπ Tea Party ζεσξείηαη
σο ν πξφδξνκνο ηεο Ακεξηθαληθήο Δπαλάζηαζεο πνπ μεθίλεζε απφ ηελ Βνζηφλε ην 1775 (Kenney,
2010).

131
έλζεξκνη ππνζηεξηθηέο ησλ ζπκθσληψλ ηεο NAFTA θαη ηνπ ΞΝΔ.61 (Tea Party απφ ηνλ
ηζηφηνπν http://www.teaparty.org/about-us/)

Ρν ηδηαίηεξα θξίζηκν ζεκείν ηνπ Θφκκαηνο ηνπ Ρζαγηνχ είλαη φηη δελ ην ελδηαθέξεη ε
θαηάιεςε ηεο εμνπζίαο, αιιά αληίζεηα ππνζηεξίδεη ηελ απνδπλάκσζε ηεο θεληξηθήο
θπβέξλεζεο ησλ ΖΞΑ αθφκα θαη ηε δηάιπζε ηνπ θξάηνπο ησλ ΖΞΑ ζηηο επηκέξνπο
νκφζπνλδεο πνιηηείεο-θξαηίδηα. Δπίζεο εζηηάδεη ζηελ έλλνηα ηεο θνηλφηεηαο, δίλεη
έκθαζε ζηε δηθηπαθή νξηδφληηα νξγάλσζε, νηθεηνπνηείηαη ζπλζήκαηα απφ ηα θηλήκαηα
γηα ην «Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε» νξίδνληάο ην σο δηθαίσκα ζηελ ηδηνθηεζία, ηελ αζθάιεηα
θαη ηελ εζηθή ηεο εξγαζίαο62, θαη νξγαλψλεη αθηηβηζηηθέο δξάζεηο πνιηηηθήο αλππαθνήο
ηελ ίδηα ζηηγκή πνπ ρξεκαηνδνηείηαη απφ κεγάιεο εηαηξείεο (Frick, 2013∙ Golub, 2013∙
Leahy, 2012∙ Armey, 2010∙ Skocpol and Williamson, 2012∙ Lepore, 2010).

Ξεξλψληαο ζηελ Δπξψπε, ην αθξνδεμηφ παηξησηηθφ γαιιηθφ «Δζληθφ Κέησπν» (Front

national) ηεο Καξίλ Ιεπέλ (Marine Le Pen), ην νπνίν ήξζε πξψην ζηηο επξσεθινγέο
ηνπ 2014 κε πνζνζηφ 26,9%, εκπινχηηζε ηα ηειεπηαία ρξφληα ην παξαδνζηαθά αθξαίν
λενθηιειεχζεξν νηθνλνκηθφ ηνπ πξφγξακκα θαη κε δειψζεηο γηα επηζηξνθή ηνπ

61
Κεξηθέο απφ ηηο πην δηάζεκεο δειψζεηο κειψλ ηνπ Θφκκαηνο ηνπ Ρζαγηνχ:

«Oη ρψξεο ηεο Κέζεο Αλαηνιήο θαηνηθνχληαη απφ δαζχηξηρνπο κνπζνπικάλνπο βάξβαξνπο. Ξξέπεη
λα εηζβάινπκε εθεί θαη λα ηνπο εθρξηζηηαλίζνπκε κε ην δφξη» Ann Coulter (ζπληεξεηηθή
δεκνζηνγξάθνο).

«Ν απλαληζκφο απνηειεί κνηρεία ζηε ρεηξφηεξε κνξθή ηεο θαη βιάπηεη ζνβαξφηαηα ηελ πγεία»
Christine O'Donnell (ππνςήθηα γεξνπζηαζηήο ζηε Ξνιηηεία Ληειαγνπέξ).

«Ν βαζηθφο κηζζφο δελ πξέπεη λα απμεζεί, επ' νπδελί ιφγν, νχηε έλα ζεληο. Δπίζεο, πξέπεη λα
θαηαξγεζεί ε θνηλσληθή αζθάιηζε θαη νη θάζε είδνπο απνδεκηψζεηο ζηνπο εξγαδφκελνπο» Sharron
Angle (ππνςήθηα γεξνπζηαζηήο ζηε Λεβάδα).

«Ρν ππνπξγείν Ξαηδείαο είλαη έλαο ηειείσο άρξεζηνο ζεζκφο θαη πξέπεη λα θιείζεη ην ζπληνκφηεξν
δπλαηφλ» Sharron Angle.

«Ρν δηνμείδην ηνπ άλζξαθα είλαη έλα αβιαβέο αέξην» Michele Bachmann (βoπιεπηήο απφ ηε
Κηλεζφηα)

«Ζ δαξβηληθή ζεσξία ηεο εμέιημεο είλαη ιάζνο, κφλνλ ε ζεσξία ηεο Γεκηνπξγίαο, φπσο αθξηβψο
δηαηππψλεηαη ζηε Βίβιν, πξέπεη λα δηδάζθεηαη ζηα ακεξηθαληθά ζρνιεία» Sarah Palin (θπβεξλήηεο
ηεο Αιάζθαο θαη ηδξπηήο ηνπ Tea Party)

«Νη ηξαλο πξέπεη λα κπνχλε ζε ζηξαηφπεδα ζπγθέληξσζεο» Todd Kincannon (επηθεθαιήο ηνπ
ξεπνπκπιηθαληθνχ θφκκαηνο Λφηηαο Θαξνιίλαο)

«Ζ νκνθπινθηιία είλαη πην πηζαλφ λα νδεγήζεη ζην AIDS απφ φηη ην θάπληζκα ζηνλ θαξθίλν» Rick
Scarborough (βαπηηζηήο πάζηνξαο ηνπ Ρέμαο)

«Νη ακβιψζεηο είλαη θαηαδηθαζηέα ακαξηία αθφκα θαη γηα ηηο εγθπκνζχλεο κεηά απφ βηαζκνχο γηαηί ν
Θεφο έρεη έλα ζρέδην γηα φινπο» Sharron Angle.

«Νη γπλαίθεο νθείινπλ λα ππνηάζζνληαη γιπθά ζηνπο άληξεο θαη λα ππνρσξνχλ πάληα ζε θάζε
δηαθσλία ηνπ δεπγαξηνχ» Christine O'Donnell.

«Ν κεγαιχηεξνο ερζξφο είλαη ε νκνζπνλδηαθή θπβέξλεζε, απνηειεί ην καθξχ ρέξη ηνπ ζαηαλά θαη
ηελ πεγή φισλ ησλ θαθψλ. ΢πφςε, ν ζαηαλάο δελ είλαη θφθθηλνο θαη είλαη ιάζνο λα ηνλ
απεηθνλίδνπκε έηζη ζηηο εηθνλνγξαθήζεηο. Πηελ πξαγκαηηθφηεηα, είλαη καχξνο (αλαθεξφκελε ζηνλ
Νκπάκα)» Kelly Ayotte (γεξνπζηάζηξηα απφ ην Ληνχ Σάκπζατξ).
62
Σαξαθηεξηζηηθφ ζχλζεκα ηνπ Θφκκαηνο ηνπ Ρζαγηνχ ελάληηα ζηε θνξνιφγεζε θαη ππέξ ηεο εξγαζίαο
είλαη ην «αλαδηαλέκσ ηελ εζηθή ηεο εξγαζίαο κνπ θαη φρη ηνλ πινχην κνπ» θαη απέλαληη ζηηο πνιηηηθέο
ηεο θπβέξλεζεο Νκπάκα, ηηο νπνίεο ραξαθηεξίδνπλ σο «ζνζηαιηζηηθέο» ππνζηεξίδνπλ φηη «Πνζηαιηζκφο
[ζεκαίλεη] ηα θνξνινγεκέλα ρξήκαηα ηεο δνπιεηάο κνπ πξνο ράξηλ απηψλ πνπ δε δνπιεχνπλ».

132
θξάηνπο σο ξπζκηζηή ηεο αλαβίσζεο ηεο γαιιηθήο θνπιηνχξαο. Δπίζεο ηελ ίδηα ζηηγκή
πνπ δηαθεξχζζεη ηελ «πξνζηαζία ηνπ ζεζκνχ ηεο νηθνγέλεηαο κέζα ζε έλα θφζκν θαη ζε
κηα θνηλσλία πνπ βάιιεηαη απφ φιεο ηηο πιεπξέο» ππνζηεξίδεη ηνπο νκνθπιφθηινπο
Γάιινπο πνπ δέρνληαη επηζέζεηο απφ κνπζνπικάλνπο θαη παίξλεη ηηο απνζηάζεηο ηνπ
απφ ηε δηακάρε γηα ην γάκν νκφθπισλ δεπγαξηψλ. Ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ έρνπλ νη
ζέζεηο ηνπ γηα ηε κείσζε ησλ θξαηηθψλ δαπαλψλ θαη ηε κεηαθνξά εμνπζηψλ ζηνπο
ηνπηθνχο δήκνπο κε ελίζρπζε ηνπ εζεινληηζκνχ θαη ηεο «θνηλσλίαο ησλ πνιηηψλ»
(Beauzamy, 2013∙ Shields, 2007∙ Zúquete, 2007∙ Davies, 1999).

Δπίζεο ην βξεηαληθφ «Θφκκα γηα ηελ Αλεμαξηεζία» (UKIP) ηνπ Λάηηδει Φάξαηδ (Nigel
Farage), κε θεληξηθφ ζιφγθαλ «γηα κηα Βξεηαλία αλεμάξηεηε, ειεχζεξε θαη δίθαηε»,
ππνζηεξίδεη ηνλ αθξαίν λενθηιειεπζεξηζκφ, ηελ θαηάξγεζε ηεο θνξνινγίαο ηφζν
ζηνπο ρακειφκηζζνπο φζν θαη ζηηο κεγάιεο επηρεηξήζεηο, ηηο ηδησηηθνπνηήζεηο-
απνθξαηηθνπνηήζεηο, ηηο πεξηθνπέο ζην δεκφζην, ηελ θαηάξγεζε ηεο δεκφζηαο πγείαο,
ηελ θαηάξγεζε ηνπ ΢πνπξγείνπ Ξνιηηηζκνχ αιιά θαη ηνπ ΢πνπξγείνπ Θιηκαηηθήο
Αιιαγήο θαζψο ηζρπξίδεηαη φηη «ε θιηκαηηθή αιιαγή είλαη έλα θαηαζθεχαζκα κε
κνλαδηθφ ζθνπφ ηελ επηβνιή πξάζηλσλ θφξσλ» (Ward, 2013). Ζ δεκνθηιία ηνπ UKIP,
ην νπνίν ζηηο επξσεθινγέο ηνπ 2014 ήξζε πξψην ζε ςήθνπο ζηε Κεγάιε Βξεηαλία κε
πνζνζηφ 27,5%, εθηηκάηαη φηη νθείιεηαη θπξίσο ζηε ξεηνξηθή ηνπ, πνπ ππνζηεξίδεη ηελ
«πνιηηηζκηθή απεηιή» πνπ δέρεηαη ε Αγγιία ηφζν απφ ηελ Δπξσπατθή Έλσζε φζν θαη
απφ κεηαλάζηεο (Trilling, 2012∙ Booth, 2013). Ππγθεθξηκέλα γηα ηνπο κεηαλάζηεο, νη
πξνηάζεηο ηνπ UKIP είλαη θαηάξγεζε ησλ πνιηηηθψλ αζχινπ, απειεπζέξσζε ησλ
απειάζεσλ, ζηξαηφπεδα θξάηεζεο κεηαλαζηψλ, απνδέζκεπζε ηεο Βξεηαλίαο απφ ην
«δφγκα ηεο πνιππνιηηηζκηθφηεηαο» θαη γηα λα επηηεπρζνχλ νη παξαπάλσ πνιηηηθέο
ππνζηεξίδνπλ ηελ απφζπξζε ηεο Κεγάιεο Βξεηαλίαο απφ ηελ «Δπξσπατθή Ππκθσλία
Αλζξσπίλσλ Γηθαησκάησλ» (www.ukip.org). Ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ είλαη φηη ην UKIP
ππνζηεξίδεη ηελ απνθέληξσζε ηνπ θξάηνπο, ηελ ελδπλάκσζε ησλ ηνπηθψλ δήκσλ, ηε
δεκηνπξγία αλνηρηψλ ζηελ αγνξά «θνηλνηηθψλ ζρνιείσλ», θαζψο θαη ηελ πξνψζεζε
ηεο «άκεζεο δεκνθξαηίαο» γηα φια ηα ζεκαληηθά δεηήκαηα - απφ ηε ζηέγαζε θαη ην
πεξηβάιινλ κέρξη ηηο κεηαθνξέο θαη ηελ εμσηεξηθή πνιηηηθή, κε πνιιά «ειβεηηθνχ
ζηηι» δεκνςεθίζκαηα, θαη ηαπηφρξνλα είλαη ππέξκαρν ησλ παξαδνζηαθψλ βξεηαληθψλ
ζεζκψλ ηεο κνλαξρίαο θαη ηεο εθθιεζίαο (Olad, 2013∙ Wintour, 2013). Αμίδεη επίζεο λα
ζεκεησζεί φηη ηελ ίδηα ζηηγκή πνπ ην UKIP είλαη ελάληηα ζηελ Δπξσπατθή Έλσζε
ππνζηεξίδεη ηελ ελδπλάκσζε ηνπ ξφινπ ηεο Κεγάιεο Βξεηαλίαο ζηνλ ΞΝΔ (Trilling,
2012∙ Booth, 2013∙ Ward, 2013∙ Gray, 2010∙ Olad, 2013∙ Wintour, 2013∙
www.ukip.org).

Δπηπιένλ ην λενλαδηζηηθφ εζληθηζηηθφ απζηξηαθφ «Θφκκα ησλ Διεπζέξσλ» (FPÖ), ην

νπνίν έιαβε πνζνζηφ 20% ζηηο επξσεθινγέο ηνπ 2014, ππνζηεξίδεη ηηο
λενθηιειεχζεξεο πνιηηηθέο καδί κε αληηκεηαλαζηεπηηθέο πνιηηηθέο θαη ηελ αλάδεημε ηεο
πνιηηηζκηθήο ηαπηφηεηαο ηεο Απζηξίαο. Ραπηφρξνλα πξνηείλεη ηε κεηαηξνπή ηεο
Απζηξίαο απφ έλα «θνκκαηηθφ θξάηνο» ζε κηα «Γεκνθξαηία Ξνιηηψλ» κε νκφζπνλδα
θξαηίδηα, ακεζνδεκνθξαηηθνχο ζεζκνχο, δεκνςεθίζκαηα θαη εληζρπκέλα ηνπηθά
ζπκβνχιηα (Fillitz, 2006∙ Pelinka, 2005). Ρν πην παξαδνζηαθφ θαζηζηηθφ νπγγξηθφ
ξηδνζπαζηηθφ εζληθηζηηθφ θφκκα «Γηφκπηθ» (Jobbik) ηνπ Γθάκπνξ Βφλα πξνεξρφκελν
απφ ηε θαζηζηηθή παξαζηξαηησηηθή νξγάλσζε, ηε ιεγφκελε «Νπγγξηθή Φξνπξά»
(Magyar Garda) έιαβε ηελ ηξίηε ζέζε κε 20,3% ζηηο βνπιεπηηθέο εθινγέο ηνπ 2014.
Θεκειηψδεο ζηφρνο ηνπ είλαη ε πξνάζπηζε ησλ «νπγγξηθψλ αμηψλ θαη ζπκθεξφλησλ»
ζην φλνκα ησλ νπνίσλ επηηίζεηαη ζε νκνθπιφθηινπο, Ρζηγγάλνπο θαη Δβξαίνπο
(Kovács, 2013∙ Huggan and Law, 2009∙ Ghosh, 2013). Δπίζεο ην νιιαλδηθφ «Θφκκα

133
γηα ηελ Διεπζεξία» (Partij voor de Vrijheid -PVV) ηνπ Γθεξη Βίιληεξο, ην βειγηθφ
εζληθηζηηθφ θφκκα «Φιακαλδηθφ Ππκθέξνλ» (Vlaams Belang) ηνπ Κπαξη ληε Βίθεξ, ην
αληηκεηαλαζηεπηηθφ «Ιατθφ Θφκκα ηεο Γαλίαο» (Dansk Folkeparti), ην «Θφκκα ηεο
Ξξνφδνπ» (Fremskrittspartiet) ζηε Λνξβεγία, ην εζληθν-ιατθηζηηθφ θφκκα «Λφκνο θαη
Ράμε» (Tvarka ir teisingumas) ζηε Ιηζνπαλία, ην θηλιαλδηθφ «Αιεζηλνί Φηλιαλδνί»
(Perussuomalaiset), ην ξνπκαληθφ «Κεγάιε Ονπκαλία» (Partidul România Mare, PRM)
θαη ην βνπιγαξηθφ «Δπίζεζε-Νξκή-Αηάθα» (Атака), ππνζηεξίδνπλ ηνλ αθξαίν
λενθηιειεπζεξηζκφ ζηελ νηθνλνκηθή πνιηηηθή κε ηνλ λενζπληεξεηηζκφ ζηα ζέκαηα ηεο
κεηαλάζηεπζεο θαη ηνπ πνιηηηζκνχ (Bornschier, 2010∙ Oudenampsen, 2013∙ Albertazzi
and McDonnell, 2008). Δπίζεο απφ ην 2009 θαη κεηά, εληφο ηεο θξίζεο, εληζρχνληαη θαη
ηα πην ήπηα λενθηιειεχζεξα-λενζπληεξεηηθά κνξθψκαηα, φπσο ηα πνισληθά «Λφκνο
θαη Γηθαηνζχλε» θαη «Ζ Ξνισλία Έξρεηαη Ξξψηε», ε «Δζληθή Ππκκαρία» ηεο Ιεηηνλίαο,
ε «Γεκνθξαηηθή Έλσζε ηνπ Θέληξνπ» ζηελ Διβεηία, ηα θνβηθά θηλήκαηα βάζεο
«Pegida» θαη «Dügida» θαη ην «Δλαιιαθηηθή γηα ηε Γεξκαλία», θαζψο θαη ιατθηζηηθά
θφκκαηα φπσο ην «Θίλεκα ησλ Ξέληε Αζηέξσλ» ζηελ Ηηαιία θαη ε «Νκάδα Πηξφλαρ»
ζηελ Απζηξία, ηα νπνία αλακηγλχνπλ αληηκεηαλαζηεπηηθέο ζέζεηο κε νξηδφληηεο δνκέο
νξγάλσζεο, ππνζηεξίδνπλ ηελ δηάιπζε ηεο Δ.Δ. θαη ηελ νκνζπνλδηνπνίεζε ησλ ρσξψλ
ηνπο.

Ρέινο, ζηελ Διιάδα, ε λενλαδηζηηθή Σξπζή Απγή καδί κε ηα ιατθηζηηθά «ζπζζίηηα

κίζνπο» - ζφνπ ξαηζηζηηθήο ειεεκνζχλεο, θαη ηηο «αηκνδνζίεο κφλν γηα Έιιελεο», πνπ
ζηνρεχνπλ ζηελ ππνζηήξημε ηεο «θνηλσλίαο ησλ πνιηηψλ» κε φξνπο ζεάκαηνο, έζλνπο
θαη αίκαηνο, έρεη λα επηδείμεη θαη ζαθή ηαμηθφ πξνζαλαηνιηζκφ. Σαξαθηεξηζηηθή είλαη ε
δήισζε ηνπ γξακκαηέα ηεο νξγάλσζεο Λίθνπ Κηραινιηάθνπ, ηελ πξψηε κέξα ηεο
εκθάληζεο ηνπ θφκκαηνο ζην θνηλνβνχιην (6 Ηνπιίνπ 2012): «Δπρφκαζηε ζηε
ζπγθπβέξλεζε λα επηηχρεη ηνπιάρηζηνλ εηο φ,ηη αθνξά ην νηθνλνκηθφ δήηεκα.» Πηελ
πνξεία ηεο ε Σξπζή Απγή δήηεζε λα κεησζνχλ νη αζθαιηζηηθέο εηζθνξέο, πνπ
πιεξψλνπλ νη έκπνξνη ζην θέληξν ηεο Αζήλαο, έζηεζε γξαθεία επξέζεσο εξγαζίαο
κφλν γηα Έιιελεο, ππεξςήθηζε γηα ην θιείζηκν ηεο ΔΟΡ, θαζψο θαη γηα ηελ εθπνίεζε
ησλ αθηλήησλ ηνπ ειιεληθνχ δεκνζίνπ. Δπίζεο, νη παξεκβάζεηο ηεο ππέξ κεγάισλ
επηρεηξεκαηηψλ είλαη ζπρλέο, φπσο ε ππνζηήξημε ζηελ επέλδπζε ηεο Eldorado ζηα
κεηαιιεία ρξπζνχ ζηε Σαιθηδηθή. Ρν αγαπεκέλν ηεο βέβαηα ζέκα είλαη ε ζηήξημε ηνπ
εθνπιηζηηθνχ θεθαιαίνπ. Θαηά ηε δηάξθεηα ησλ εηψλ 2012-2013 θαηέζεζε ζηελ βνπιή
140 επεξσηήζεηο ππέξ ησλ εθνπιηζηψλ, ζηήξημε ηηο πξνηάζεηο γηα ηε δηαηήξεζε ηεο
θνξναζπιίαο ηνπο, ε νπνία ζεζκνζεηήζεθε απφ ηε ρνχληα ησλ ζπληαγκαηαξρψλ ην
1967, ππνζηήξημε ηε ξχζκηζε ρξεψλ πνδνζθαηξηθψλ νκάδσλ πνπ ειέγρνληαη απφ
εθνπιηζηέο, ςήθηζε ππέξ ηεο ηδησηηθνπνίεζεο ησλ ειιεληθψλ ιηκέλσλ θαη ηα ηάγκαηα
εθφδνπ ηεο ρηππνχλ εθηφο απφ κεηαλάζηεο θαη αληηθαζίζηεο θαη ζπλδηθαιηζηέο ηεο
λαππεγνεπηζθεπαζηηθήο δψλεο ζην Ξέξακα. Υο αληάιιαγκα, νη δεκνζηνγξαθηθνί
νξγαληζκνί θαη ηα ηειενπηηθά θαλάιηα, πνπ ζηεξίδνληαη απφ εθνπιηζηηθέο νηθνγέλεηεο,
ηελ πξνέβαιαλ θαη επηδίσμαλ ηελ θνηλσληθή ηεο λνκηκνπνίεζε (The Guardian, 2013∙
Infowar productions 2014). Νη παξαπάλσ πξαθηηθέο ηεο Σξπζήο Απγήο θαηαδεηθλχνπλ
αθελφο ηελ θνηλσληθή βάζε ηνπ λένπ θαζηζκνχ θαη αθεηέξνπ απνθαιχπηνπλ ηελ
εγγελή θαζηζηηθή δηάζηαζε ηνπ ζεκεξηλνχ θξαηηθνχ πνιηηεχκαηνο. Δλδεηθηηθή είλαη ε
δήισζε ηνπ Αληψλε Πακαξά, ιίγν πξηλ αλαιάβεη ηελ πξσζππνπξγία ηεο Διιάδαο ζηελ
πξνεθινγηθή ηνπ νκηιία ζην Εάππεην ζηηο 3 Καΐνπ 2012: «[Εεηάσ] νινθιεξσκέλε
πνιηηηθή αζθάιεηαο γηα ηνλ Έιιελα πνιίηε θαη νινθιεξσηηθά λα απνκαθξπλζνχλ νη
ιαζξνκεηαλάζηεο απφ απηφλ εδψ ηνλ ηφπν πνπ πιένλ έρνπλ γίλεη ηχξαλλνη ηεο
θνηλσλίαο» (Πακαξάο, 2012).

134
Ππκπεξαζκαηηθά, κε ηελ θξίζε ηνπ 2008, ην λενθηιειεχζεξν κνληέιν
αλαδηαξζξψλεηαη. Αθελφο επηδηψθεη ηε ζπλέρηζε ηεο απειεπζέξσζεο ησλ αγνξψλ, ηελ
θαηνρχξσζε ησλ δηθαησκάησλ αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο, ηε ζπξξίθλσζε ηνπ θξάηνπο
πξφλνηαο θαη ηαπηφρξνλα ζηνρεχεη ζηελ επηρεηξεκαηηθή ελεξγνπνίεζε ηεο «θνηλσλίαο
ησλ ηδησηψλ» ή ηεο ιεγφκελεο «θνηλσλίαο ησλ πνιηηψλ». Πην ζεκείν απηφ είλαη
θεληξηθφο θαη αλαβαζκηζκέλνο ν ξφινο ηνπ θξάηνπο, ην νπνίν ελζσκαηψλνληαο
θαζηζηηθέο θαη λενζπληεξεηηθέο πξαθηηθέο καδί κε ηνπο κεραληζκνχο αζθάιεηαο,
δηθαίνπ θαη ειέγρνπ, νξγαλψλεη ηε δηαρείξηζε ηεο ηδησηηθνπνίεζεο θαη
εκπνξεπκαηνπνίεζεο, ηφζν ηνπ θπζηθνχ ρψξνπ, φζν θαη ησλ αλζξψπηλσλ
ππνθεηκεληθψλ ηθαλνηήησλ. Δδψ επνκέλσο, ηα θνηλά είηε κε ηε κνξθή ησλ θπζηθψλ
πφξσλ είηε σο θνηλσληθέο δπλαηφηεηεο, ππνθεηκεληθέο ηθαλφηεηεο, θνηλσληθέο ζρέζεηο
θαη ηξφπνο επηθνηλσλίαο βξίζθνληαη ζην επίθεληξν ησλ λέσλ εμειίμεσλ63.

63
Αλαιπηηθά νη δηαδηθαζίεο ηδησηηθνπνίεζεο-πεξίθξαμεο ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ πεξηγξάθνληαη ζην
θεθάιαην 5.2.4 «Ζ πεξίθξαμε σο ηδηνθηεζία θαη εθπξαγκαηηζκφο ηνπ πξνζψπνπ».

135
3.3 Πξνζεγγίζεηο ηεο θξαηηθήο ξχζκηζεο

Υο αληίπνδαο ζηηο λενθηιειεχζεξεο πξνζεγγίζεηο εκθαλίδνληαη ζπρλά νη πξνζεγγίζεηο

ηεο θξαηηθήο ξχζκηζεο, νη νπνίεο απέλαληη ζηελ αλεμέιεγθηε ιεηηνπξγία ηεο
«ειεχζεξεο αγνξάο» θαη ζηελ ηδησηηθνπνίεζε ησλ θνηλψλ πφξσλ ηζρπξίδνληαη φηη ην
θξάηνο απνηειεί ηνλ θαιχηεξν εγγπεηή γηα ηε βησζηκφηεηα θαη βέιηηζηε εκπνξηθή
αμηνπνίεζε ησλ θνηλψλ. Υζηφζν φπσο ήδε ζεκεηψζεθε ε λενθηιειεχζεξε ηάζε
κεηαζρεκαηηζκνχ ηνπ ηδηνθηεζηαθνχ θαζεζηψηνο ησλ «θνηλψλ πφξσλ» απφ ηε κνξθή
ηεο θξαηηθήο ηδηνθηεζίαο ζηελ ηδησηηθή ηδηνθηεζία, δελ κεηψλεη ηνλ ξφιν ηνπ θξάηνπο
αιιά ηνλ κεηαζρεκαηίδεη. Ρν λενθηιειεχζεξν θξάηνο κεηαηξέπεηαη απφ ηδηνθηήηεο ησλ
θνηλψλ πφξσλ ζε ειεγθηηθφο κεραληζκφο, απνθηά ην ξφιν κάλαηδεξ-εηαίξνπ, ν νπνίνο
δηαηεξεί ηε ζηξαηησηηθή θαζψο θαη ηελ εθηειεζηηθή, δηνηθεηηθή θαη λνκνζεηηθή ηζρχ.

Πην παξαπάλσ πιαίζην ζην θεθάιαην απηφ, παξνπζηάδσ αξρηθά ηελ θξαηηθή απάληεζε
ζηε ιεγφκελε «ηξαγσδία ησλ θνηλψλ» κε ηελ επαλαηνπνζέηεζε ηνπ Σάξληηλ θαη ηελ
απνθαινχκελε «ηξαγσδία ησλ κε ξπζκηζκέλσλ θνηλψλ» θαζψο θαη ηηο πξνηάζεηο γηα
ηηο θξαηηθέο «δξαθφληεηεο πξάμεηο πεξίθξαμεο ησλ θνηλψλ», νη νπνίεο ζα επηηεξνχλ θαη
ζα βειηηζηνπνηνχλ ηελ εκπνξηθή εθκεηάιιεπζε ησλ θνηλψλ πφξσλ.

Πηε ζπλέρεηα εμεηάδσ ηηο πξφζθαηεο εμειίμεηο ελζσκάησζεο ησλ θνηλψλ ζηελ θξαηηθή
ξχζκηζε κε ηελ αλάδπζε ηεο ξεηνξηθήο πεξί «Θξάηνπο-Δηαίξνπ ησλ Θνηλψλ» θαζψο
θαη γηα ην ιεγφκελν «Commonfare» (Ξξφλνηα ηνπ Θνηλνχ). Ζ πξφζθαηε αλάδπζε
«αξηζηεξψλ» θπβεξλήζεσλ θαη δεκνηηθψλ αξρψλ ζε κηα ζεηξά απφ ρψξεο, αμηνπνηεί ηε
ξεηνξηθή πεξί ηνπ «κεηα-λενθηιειεχζεξνπ θξάηνπο ησλ θνηλψλ» σζηφζν ζηε
πξαγκαηηθφηεηα αλαδσνγνλεί ηελ ηζρχ, ηελ θνηλσληθή λνκηκνπνίεζε θαη ην ρακέλν
θχξνο ηνπ θξάηνπο, ηδίσο ζε πεξηπηψζεηο πνπ έρνπλ εθαξκνζηεί πξνγξάκκαηα
πξνζαξκνγήο θαη‘ εληνιή ηνπ ΓΛΡ.

136
3.3.1 Η ηξαγσδία ησλ κε ξπζκηζκέλσλ θνηλψλ

Πηηο πξνζεγγίζεηο ηεο θξαηηθήο ξχζκηζεο, φπσο θαη ζηηο λενθηιειεχζεξεο πξνζεγγίζεηο
σο θνηλά ζεσξνχληαη θαηαξράο νη ιεγφκελνη «θνηλνί πφξνη» δειαδή ηα ιεγφκελα
θπζηθά θνηλά (νηθνζπζηήκαηα, αέξαο, ζάιαζζεο, πνηάκηα, ιίκλεο, δάζε, παξαιίεο), ηα
ιεγφκελα δεκφζηα θνηλά (ππνδνκέο, δίθηπα κεηαθνξψλ, ηειεπηθνηλσλίεο, εθπαίδεπζε,
πγεία, δίθηπα θνηλήο σθέιεηαο, αξραηνινγηθνί ρψξνη θαη ρψξνη πνιηηηζηηθήο
θιεξνλνκηάο) ηα πνιηηηζκηθά θνηλά (γιψζζεο, επηζηήκεο, ηέρλεο, ήζε θαη έζηκα), ηα
πεξηβαιινληηθά θνηλά (πνηφηεηα ηνπ αέξα, παλίδα, ρισξίδα, ελάιηνο πινχηνο), ηα
ελεξγεηαθά θνηλά (θπζηθνί, ελεξγεηαθνί, νξπθηνί πφξνη), ηα επηθνηλσληαθά θνηλά
(ειεθηξνκαγλεηηθφ θάζκα, ζπρλφηεηεο εθπνκπήο), ηα πιεξνθνξηαθά θνηλά (δηαδίθηπν,
αλνηθηφ θαη ειεχζεξν ινγηζκηθφ), ηα αζηηθά θνηλά (πξάζηλνη ρψξνη, δίθηπα κεηαθνξψλ
θαη ππνδνκψλ, θνηλφρξεζηνη θαη θνηλσθειείο ρψξνη, αζιεηηθέο εγθαηαζηάζεηο,
λνζνθνκεία, θηίξηα δεκφζηαο δηνίθεζεο, πνιηηηζκνχ, πξφλνηαο, ζπγθξνηήκαηα
νξγαλσκέλεο θνηλσληθήο θαηνηθίαο, παλεπηζηεκηνππφιεηο θαη ρψξνη εθπαίδεπζεο,
επαλαρξεζηκνπνηεκέλεο ζηξαηησηηθέο βάζεηο, θνηκεηήξηα). Δπηπιένλ ιακβάλνληαη
ππφςε νη θνηλσληθνί αληαγσληζκνί, νη νπνίνη επηδηψθεηαη λα ζπκβηβαζηνχλ κε κνξθέο
θνηλσληθψλ ζπκβνιαίσλ θαη θνηλσληθψλ ζπκθσληψλ (εξγαηηθφ δίθαην, ππεξεζίεο
πξφλνηαο, θνηλσληθή αθάιηζε, θξάηνο πξφλνηαο, new deal, green new deal θ.α.).

Νη πξνζεγγίζεηο ηεο θξαηηθήο ξχζκηζεο ησλ θνηλψλ ζπκπεξηιακβάλνπλ θευλζηαλνχο,

λενθευλζηαλνχο, ζνζηαινδεκνθξάηεο θαη νξηζκέλνπο καξμηζηέο κειεηεηέο, νη νπνίνη εθ
πξψηεο φςεσο θαίλεηαη φηη αληηηίζεληαη ζηηο λενθηιειεχζεξεο πξνζεγγίζεηο θαη θπξίσο
ζηελ απφδνζε δηθαησκάησλ αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο θαη ππνζηεξίδνπλ φηη γηα ηελ
πξνζηαζία θαη απνδνηηθφηεξε εθκεηάιιεπζε ησλ «θνηλψλ πφξσλ» ν θαιχηεξνο
εγγπεηήο είλαη ην θξάηνο (Ophuls, 1973∙ Heilbroner, 1974∙ Ehrenfeld, 1972∙
Carruthers θαη Stoner, 1981∙ Schelling, 1984∙ Stiglitz, 2010∙ Harvey, 2013[2012]).
Υζηφζν, ζηελ πξαγκαηηθφηεηα, φπσο ήδε έρεη θαλεί απφ ην πξνεγνχκελν θεθάιαην θαη
ζα αλαιπζεί πεξηζζφηεξν παξαθάησ, ην θξάηνο πεξηζζφηεξν ιεηηνπξγεί σο εγγπεηήο
ηεο ειεχζεξεο αγνξάο θαη ησλ αηνκηθψλ δηθαησκάησλ ηδηνθηεζίαο παξά ζηέθεηαη
απέλαληί ηνπο. Δίλαη ζεκαληηθφ λα ζεκεησζεί φηη ε λενθηιειεχζεξε ηάζε
κεηαζρεκαηηζκνχ ηνπ ηδηνθηεζηαθνχ θαζεζηψηνο ησλ «θνηλψλ πφξσλ» απφ ηε κνξθή
ηεο θξαηηθήο ηδηνθηεζίαο ζηελ ηδησηηθή ηδηνθηεζία, δελ κεηψλεη ηνλ ξφιν ηνπ θξάηνπο
αιιά ηνλ κεηαζρεκαηίδεη. Ρν λενθηιειεχζεξν θξάηνο κεηαηξέπεηαη απφ ηδηνθηήηεο ησλ
θνηλψλ πφξσλ ζε ειεγθηηθφο κεραληζκφο, απνθηά ην ξφιν κάλαηδεξ-εηαίξνπ, ν νπνίνο
σζηφζν δηαηεξεί ηε ζηξαηησηηθή θαζψο θαη ηελ εθηειεζηηθή, δηνηθεηηθή θαη λνκνζεηηθή
ηζρχ.

Ξην ζπγθεθξηκέλα νη κειεηεηέο ηεο θξαηηθήο ξχζκηζεο ζεσξνχλ φηη νη θνηλσλίεο, απφ
κφλεο ηνπο, είλαη αδχλακεο λα απηνξξπζκηζηνχλ θαη απαηηείηαη κηα εμσηεξηθή δχλακε
κε ηζρπξέο αξκνδηφηεηεο. Σαξαθηεξηζηηθά ν Γνπίιιηακ ΋θνπιο (William Ophuls, 1973,
1977), ηε δεθαεηία ηνπ ‘70, αζθψληαο θξηηηθή ζηνπο θηιειεχζεξνπο ζηνραζηέο Ινθ θαη
Πκηζ πξνέβαιιε ην επηρείξεκα φηη ε ιεγφκελε «ηξαγσδία ησλ θνηλψλ» ηνπ Σάξληηλ
(1968), θαζψο θαη ηα δηάθνξα πεξηβαιινληηθά πξνβιήκαηα νθείινληαη ζηε ιεηηνπξγία
ηεο ειεχζεξεο αγνξάο θαη ππνζηήξημε φηη κπνξνχλ λα επηιπζνχλ κφλν κε θξαηηθή
παξέκβαζε πνπ δηαζέηεη κεγάιεο εμνπζίεο επηβνιήο θαη εμαλαγθαζκνχ, κε πξνζθπγή,
δειαδή, ζε έλα «Ιεβηάζαλ» θαηά Σνκπο.

«Δμαηηίαο ηεο ηξαγσδίαο ησλ θνηλψλ πφξσλ, ηα πεξηβαιινληηθά πξνβιήκαηα δελ

κπνξνχλ λα επηιπζνχλ κέζσ ζπλεξγαζίαο (...) θαη ε ινγηθή αλάγθε γηα κηα

137
 θπβέξλεζε κε ηζρπξέο εμαλαγθαζηηθέο εμνπζίεο είλαη ζπληξηπηηθή (...). Γηα λα
απνθχγνπκε ηελ ηξαγσδία ησλ θνηλψλ πφξσλ, απηφ ζα γίλεη κφλν αλ θαηαθχγνπκε
ζηελ ηξαγηθή αλαγθαηφηεηα ηνπ Ιεβηάζαλ» (Ophuls, 1973: 228-229).

Δίλαη ελδηαθέξνλ φηη κε ηελ άπνςε απηή ζπκθψλεζε θαη ν Σάξληηλ (1978: 314), κηα
δεθαεηία κεηά ην δηάζεκν άξζξν ηνπ γηα ηελ «ηξαγσδία ησλ θνηλψλ», θαη επηζήκαλε
πσο «ε αιιαγή ζα πξέπεη λα ζεζκνζεηεζεί κε νπνηαδήπνηε δχλακε ρξεηαζηεί
πξνθεηκέλνπ ε αιιαγή λα δηαηεξεζεί» θαη ζπλερίδεη «γηα λα απνθεπρζεί ε θαηαζηξνθή
(…) νη άλζξσπνη πξέπεη λα ππφθεηληαη ζε κηα δχλακε εμαλαγθαζκνχ, έμσ απφ ηηο
αηνκηθέο ςπρέο ηνπο, ζε έλα Ιεβηάζαλ» (Hardin, 1978: 314). Κε βάζε ηελ παξαπάλσ
πξφηαζε ν Σάξληηλ (1998), ηξηάληα ρξφληα κεηά, ππνζηήξημε πσο ην αξρηθφ ηνπ άξζξν
ζα έπξεπε λα είρε γηα ηίηιν: «Ζ ηξαγσδία ησλ κε ξπζκηζκέλσλ θνηλψλ».

138
3.3.2 Κξαηηθή εμνπζία θαη δξαθφληεηεο πξάμεηο πεξίθξαμεο
ησλ θνηλψλ

Κε απηφλ ηνλ ηξφπν απέλαληη ζηε ιεγφκελε «ηξαγσδία ησλ θνηλψλ» έρνπλ πξνσζεζεί
πξνηάζεηο πνπ ππνζηεξίδνπλ φηη θεληξηθέο θπβεξλήζεηο πξέπεη λα ειέγρνπλ φια ηα
ζπζηήκαηα θπζηθψλ πφξσλ. Ππγθεθξηκέλα, ηε δεθαεηία ηνπ ‘70, ν νηθνλνκνιφγνο θαη
πξψελ ζνζηαιηζηήο Οφκπεξη Σάηικπξνλεξ (Robert Heilbroner, 1974), ήηαλ ηεο γλψκεο
φηη «ζηδεξέο θπβεξλήζεηο», ίζσο ζηξαηησηηθέο, ζα ήηαλ αλαγθαίεο γηα λα ειεγρζνχλ ηα
νηθνινγηθά πξνβιήκαηα. Πην ίδην πλεχκα ν βηνιφγνο Ληέηβηλη Έξελθειλη (David
Ehrenfeld, 1972: 322) ππνζηήξημε φηη «αλ δελ κπνξνχκε λα πεξηκέλνπκε απφ ηα
ηδησηηθά ζπκθέξνληα λα πξνζηαηεχζνπλ ηε δεκφζηα γε, ηφηε απαηηείηαη εμσηεξηθή
ξχζκηζε απφ δεκφζηεο ππεξεζίεο, θπβεξλήζεηο ή δηεζλείο αξρέο». Δπίζεο νη Ίαλ
Θαξάδεξο θαη Οφη Πηφλεξ (Ian Carruthers and Roy Stoner, 1981: 29) κειεηψληαο ζηηο
αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‘80, γηα ινγαξηαζκφ ηεο Ξαγθφζκηαο Ρξάπεδαο ηηο πεξηπηψζεηο
ησλ «θνηλψλ πφξσλ» ζε ρψξεο ηεο Αθξηθήο θαη ηεο Αζίαο ππνζηήξημαλ φηη «νη πφξνη
θνηλφρξεζηεο ηδηνθηεζίαο απαηηνχλ δεκφζην [θξαηηθφ] έιεγρν, πξνθεηκέλνπ λα ππάξμεη
νηθνλνκηθή απνηειεζκαηηθφηεηα απφ ηελ αλάπηπμή ηνπο». Δπίζεο ν Ρφκαο Πέιηλγθ
(Thomas C. Schelling, 1984) ππνζηήξημε φηη κφλν έλαο εμσηεξηθφο εμαλαγθαζκφο είλαη
ηθαλφο λα επηηεξεί ηηο ζπκπεξηθνξέο ησλ αηφκσλ θαη λα επηβάιεη απζηεξέο θπξψζεηο,
ψζηε λα δηαζθαιηζηεί ε ζπκκφξθσζε φισλ ησλ ρξεζηψλ ησλ θνηλψλ πφξσλ.

Πηε ζπλέρεηα, ηελ ηειεπηαία δεθαεηία, ν Σάξβετ (2011), ν νπνίνο είλαη ππέξκαρνο ησλ
ιεγφκελσλ «αζηηθψλ θνηλψλ», δειαδή ησλ θνηλψλ ζην επίπεδν ηεο πφιεο,
ππνζηεξίδεη, σζηφζν, φηη ζηα επίπεδα πνπ μεθεχγνπλ απφ ηνπο ακηγψο ηνπηθνχο
θνηλνχο πφξνπο, ζα πξέπεη λα ππάξρεη ηζρπξή θξαηηθή παξέκβαζε, ε νπνία ζα
απαγνξεχεη, κέζσ θάπνηνπ είδνπο πεξηθξάμεσλ, ηελ ειεχζεξε πξφζβαζε ζε
επαίζζεηνπο πεξηβαιινληηθνχο θνηλνχο πφξνπο.

Πην άξζξν ηνπ ην «Κέιινλ ησλ Θνηλψλ» θαη ζηε ζπλέρεηα ζην βηβιίν ηνπ «Δμεγεξκέλεο
Ξφιεηο» ν Σάξβετ (2013[2012]: 142-143) ηζρπξίδεηαη φηη:

«Πηε γεληθφηεξε ηάμε πξαγκάησλ (θαη εηδηθά ζε παγθφζκην επίπεδν), θάπνην είδνο
πεξίθξαμεο απνηειεί ζπλήζσο ηνλ θαιχηεξν ηξφπν γηα λα δηαηεξεζνχλ
ζπγθεθξηκέλα είδε πνιχηηκσλ θνηλψλ. Ζ δήισζε απηή αθνχγεηαη, θαη είλαη,
αληηθαηηθή, φκσο αληηθαηνπηξίδεη κηα πξαγκαηηθή αληηθαηηθή θαηάζηαζε. Γηα
παξάδεηγκα, ζα ρξεηαζηεί κηα δξαθφληεηα πξάμε πεξίθξαμεο ζηελ Ακαδνλία γηα λα
πξνζηαηεπηνχλ ηφζν ε βηνπνηθηιφηεηα, φζν θαη νη θνπιηνχξεο ησλ ηζαγελψλ
πιεζπζκψλ σο κέξνο ησλ παγθφζκησλ θπζηθψλ θαη πνιηηηζηηθψλ καο θνηλψλ.
Πίγνπξα ζα ρξεηαζηεί θξαηηθή εμνπζία πξνθεηκέλνπ λα πξνζηαηεπηνχλ απηά ηα θνηλά
απφ ηε θηιηζηατθή δεκνθξαηία ησλ βξαρππξφζεζκσλ νηθνλνκηθψλ ζπκθεξφλησλ
πνπ ξεκάδνπλ ηε γε κε ηηο θπηείεο ζφγηαο θαη ηελ εθηξνθή βννεηδψλ. Δπνκέλσο δελ
κπνξνχκε λα απνξξίςνπκε φιεο ηηο κνξθέο πεξίθξαμεο σο εμ νξηζκνχ θαθέο. Ζ
παξαγσγή θαη ε πεξίθξαμε κε εκπνξεπκαηνπνηεκέλσλ ρψξσλ ζε έλαλ αλειεψο
εκπνξεπκαηνπνηεκέλν θφζκν είλαη ζίγνπξα θαιή.» (ηνληζκφο δηθφο κνπ)

Δπίζεο ζπκπιεξψλνληαο ηελ παξαπάλσ ζέζε γηα ηελ αλαγθαηφηεηα ησλ πεξηθξάμεσλ,
ν Σάξβετ (2013[2012]: 141) ηζρπξίδεηαη φηη φηαλ αιιάδνπκε θιίκαθα θαη κεηαβαίλνπκε
ζε κεγαιχηεξεο πιαλεηηθέο θιίκαθεο είλαη απαξαίηεηεο καδί κε ηηο πεξηθξάμεηο θαη νη
έλζεηεο «εκθσιεπκέλεο» ηεξαξρίεο:

139
 «Νη δπλαηφηεηεο ζπλεηήο δηαρείξηζεο ησλ πφξσλ θνηλήο ηδηνθηεζίαο πνπ ππάξρνπλ
ζε κηα θιίκαθα (φπσο θνηλά δηθαηψκαηα ζην λεξφ κεηαμχ 100 αγξνηψλ ζε κηα κηθξή
ιεθάλε πνηακνχ) δελ κπνξνχλ λα εθαξκνζηνχλ ζε πξνβιήκαηα φπσο ε
ππεξζέξκαλζε ηνπ πιαλήηε ή αθφκα θαη ζηελ πεξηθεξεηαθή δηάρπζε φμηλσλ
ελαπνζέζεσλ απφ ηνπο ζηαζκνχο παξαγσγήο ελέξγεηαο. Θαζψο ―πεδάκε θιίκαθεο‖
(φπσο αξέζεη ζηνπο γεσγξάθνπο λα ην ζέηνπλ), αιιάδνπλ δξακαηηθά ηφζν ε θχζε
ηνπ πξνβιήκαηνο ησλ θνηλψλ φζν θαη νη πξννπηηθέο αλεχξεζεο ιχζεσλ. Δθείλν πνπ
ζηε κηα θιίκαθα κνηάδεη θαιή ιχζε παχεη λα ηζρχεη κφιηο ε θιίκαθα αιιάμεη. Αθφκα
ρεηξφηεξα, ιχζεηο πνπ είλαη εκθαλψο ζσζηέο ζε κηα θιίκαθα (γηα παξάδεηγκα ζηελ
―ηνπηθή‖) δελ αζξνίδνληαη θαη‘ αλάγθε πξνο ηα πάλσ (ή πξνο ηα θάησ) ψζηε λα
απνηειέζνπλ θαηάιιειεο ιχζεηο γηα θάπνηα άιιε θιίκαθα (γηα παξάδεηγκα ζηελ
παγθφζκηα) (…). Ρα πνιχηηκα καζήκαηα πνπ έρεη πξνζθέξεη ε ζπιινγηθή νξγάλσζε
αιιειέγγπσλ νηθνλνκηψλ κηθξήο θιίκαθαο ζχκθσλα κε ηηο αξρέο ηεο
θνηλνθηεκνζχλεο δελ κπνξνχλ λα εθαξκνζηνχλ ψζηε λα πξνθχςνπλ παγθφζκηεο
ιχζεηο ρσξίο πξνζθπγή ζε ―εκθσιεπκέλεο‖ θαη σο εθ ηνχηνπ ηεξαξρηθέο κνξθέο
νξγάλσζεο.»

Δπηπιένλ λενθευλζηαλνί κειεηεηέο (James K. Galbraith, Paul Krugman, Lord Skidelsky,

Paul Davidson, James Tobin, θ.α.) ππνζηεξίδνπλ φηη ηα θξάηε ζα πξέπεη λα
ζπκθσλήζνπλ ζηε ζέζπηζε θφξσλ γηα ηελ πξνζηαζία ησλ παγθφζκησλ-
πεξηβαιινληηθψλ θνηλψλ. Σαξαθηεξηζηηθά ν Ρδφδεθ Πηίγθιηηο64 (Joseph Stiglitz, 2009),
πξνβεβιεκέλνο λενθευλζηαλφο νηθνλνκνιφγνο, ηζρπξίδεηαη φηη ηα παγθφζκηα-
πεξηβαιινληηθά θνηλά απεηινχληαη απφ ηελ «ηξαγσδία ησλ θνηλψλ», πνπ ζεκαίλεη φηη
ππεξρξεζηκνπνηνχληαη επεηδή θαλέλαο δελ ρξεψλεηαη γηα ηε ρξήζε ή ηελ θαηάρξεζή
ηνπο θαη ππνζηεξίδεη φηη: «Κε απιά ιφγηα, εάλ ε ξχπαλζε δελ έρεη ρξεκαηηθφ θφζηνο,
εηαηξείεο θαη ηδηψηεο έρνπλ θίλεηξν λα ξππαίλνπλ». Γηα ηνλ Πηίγθιηηο, ην πξφβιεκα δελ
ιχλεηαη κε ηα «δηθαηψκαηα ξχπαλζεο», φπσο ηα ιεγφκελα «πηζηνπνηεηηθά ξχπαλζεο»,
ηα νπνία επηηξέπνπλ ζηνπο θαηφρνπο ηνπο λα εθπέκπνπλ έλα ζπγθεθξηκέλν πνζφ
αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη έπεηηα επηηξέπνπλ ζηηο αγνξέο λα ιεηηνπξγνχλ αλαιφγσο.
Απηή είλαη ε παξαδνζηαθή λενθηιειεχζεξε πξνζέγγηζε, αιιά γηα ηνλ Πηίγθιηηο δελ
κπνξεί λα ιεηηνπξγήζεη γηα δπν ιφγνπο: «πξψηνλ δηφηη ηέηνηεο πεξηθξάμεηο ζπρλά
πξνθαινχλ αληηζηάζεηο, θαη δεχηεξνλ, επεηδή δεκηνπξγνχλ θίλεηξα γηα λα
πξνθαηαιακβάλνληαη απηέο απφ αθφκα πην αξπαθηηθέο αληιήζεηο ησλ πφξσλ». Γη‘ απηφ
ν Πηίγθιηηο πξφηεηλε έλαλ παγθφζκην θφξν, ην αλάινγν ηνπ ιεγφκελνπ «θφξνπ
Ρφκπηλ»65, ζηηο εθπνκπέο δηνμεηδίνπ ηνπ άλζξαθα, γηα λα αλαγθάζεη ηηο εηαηξείεο λα
πιεξψλνπλ γηα ηα θφζηε απφ ηηο ξππνγφλεο δξαζηεξηφηεηεο. Ν «θφξνο ηνπ δηνμεηδίνπ
ηνπ άλζξαθα» κπνξεί, ζχκθσλα κε ηνλ Πηίγθιηηο, λα έρεη πνιιαπιά νθέιε φπσο λα
επηηξέςεη ηηο αγνξέο λα είλαη πην «απνηειεζκαηηθέο» θαη λα κεηψζεη ηηο εθπνκπέο ζε
ζπκθσλεκέλνπο ζηφρνπο. Ρν ζεκαληηθφηεξν, φκσο, ζχκθσλα κε ηνλ Πηίγθιηηο είλαη
φηη έλαο ηέηνηνο θφξνο ζα κπνξνχζε λα δεκηνπξγήζεη ηζρπξά θίλεηξα γηα θαηλνηνκία

64
Ν Ρδφδεθ Πηίγθιηηο είλαη θάηνρνο ηνπ βξαβείνπ Λφκπει γηα ηελ νηθνλνκία (2001), θαζεγεηήο
νηθνλνκηθψλ ζην παλεπηζηήκην Θνινχκπηα, πξψελ πξφεδξνο ηεο επηηξνπήο νηθνλνκηθψλ ζπκβνχισλ
ηνπ πξνέδξνπ Θιίληνλ θαη πξψελ αληηπξφεδξνο ηεο Ξαγθφζκηαο Ρξάπεδαο.
65
Ξξφθεηηαη γηα θφξν επί ησλ ρξεκαηνπηζησηηθψλ ζπλαιιαγψλ, πξσηνδηαηππψζεθε ην 1972 ιίγν κεηά
ηελ θαηάξγεζε ηνπ ζπζηήκαηνο Κπξέηηνλ Γνπληο (1971) απφ ηνλ νηθνλνκνιφγν Ρδέηκο Ρφκπηλ (James
Tobin), ν νπνίνο βξαβεχηεθε κε Λφκπει Oηθνλνκίαο ην 1978. Ζ ηδέα επαλήιζε κεηά ηηο νηθνλνκηθέο
θξίζεηο ζην Κεμηθφ (1994) ζηελ Αζία (1997) θαη ηελ Οσζία (1998). Ρν 2013 επηδηψρζεθε λα πηνζεηεζεί
απφ ηελ Δπξσπατθή Έλσζε κε θνξνιφγεζε ζηηο κεηνρέο, ηα νκφινγα, ηηο ζπκθσλίεο επαλαγνξάο, ηνλ
δαλεηζκφ ηίηισλ θαη ηα παξάγσγα, αιιά ηειηθά δελ ζπκθσλήζεθε απφ φια ηα θξάηε-κέιε.

140
θαη γηα αλάπηπμε ησλ απνθαινχκελσλ «πξάζηλσλ ηερλνινγηψλ», επηηξέπνληαο ηα
θξάηε «λα θπβεξλνχλ ηελ θαπηηαιηζηηθή παγθνζκηνπνίεζε θαη λα πξνσζνχλ κηα
ελάξεηε ―βηψζηκε αλάπηπμε‖» (Stiglitz 2009, φπσο αλαθέξεηαη ζην De Angelis 2009).
Δίλαη ζπλεπψο ζαθέο φηη ε πξνζέγγηζε ηεο θξαηηθήο ξχζκηζεο ησλ θνηλψλ πφξσλ φπσο
εθθξάδεηαη απφ ηνλ Πηίγθιηηο απνζθνπεί ζηε βέιηηζηε εκπνξηθή εθκεηάιιεπζή ηνπο.

141
3.3.3 «Μεηά-λενθηιειεπζεξηζκφο», Κξάηνο ησλ Κνηλψλ θαη
Commonfare

«Αλαδπφκελε απφ ηηο ζηάρηεο ηνπ είλαη ε ―λέα επνρή ηνπ κεηα-λενθηιειεπζεξηζκνχ‖
(Brandt θαη Sekler, 2009: 12) (...), ηνπ νπνίνπ ν αθξηβήο ηξφπνο νξγάλσζεο είλαη
αθφκα αζαθήο. Θα κπνξνχζε λα θπκαίλεηαη απφ ηελ ζνζηαιδεκνθξαηία έσο ηε
ζηξαηησηηθή δηθηαηνξία, θαη απφ ηνλ ξηδνζπαζηηθνπνηεκέλν Θευλζηαληζκφ ζηε
ζηξαηησηηθνπνίεζε ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ. (...) Ρν κεηα-λενθηιειεχζεξν θξάηνο
κπνξεί έηζη λα θαηαλνεζεί σο έλα ηζρπξφ θξάηνο πνπ αζηπλνκεχεη ηελ αγνξά κε
δπλαηή θξαηηθή εμνπζία ππέξ ηεο πξννδεπηηθήο παξαγσγηθήο ζπζζψξεπζεο, (...).»
(Bonefeld, 2010b: 17)

΋πσο ήδε παξνπζηάζζεθε ζην Θεθάιαην 3.2.6 «Θξίζε ηνπ 2008, Ππλαίλεζε ηεο Πενχι
θαη λενζπληεξεηηθφο-αθξνδεμηφο ζθεηεξηζκφο ησλ θνηλψλ», ζηελ ηξέρνπζα πεξίνδν
ηεο θξίζεο νη λενθηιειεχζεξεο θαηεπζχλζεηο επαλελεξγνπνηνχλ θαη ηζρπξνπνηνχλ ηνλ
ξφιν ηνπ θξάηνπο σο ξπζκηζηή ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, σο εγγπεηή ησλ αηνκηθψλ
δηθαησκάησλ ηδηνθηεζίαο θαη σο απαξαίηεηνπ θαηαιχηε γηα ηελ νξγάλσζε θαη
ελεξγνπνίεζε ηεο ιεγφκελεο «θνηλσληθήο επηρεηξεκαηηθφηεηαο ηεο θνηλσλίαο ησλ
πνιηηψλ». Δάλ ηα παξαδείγκαηα πνπ αλαθέξζεθαλ ζην «Θεθάιαην 3.2.6» αθνξνχλ ηε
λενθηιειεχζεξε θξαηηθή δηαρείξηζε ησλ θνηλψλ φπσο εθθξάδεηαη ζηε ιεγφκελε
«Δλσκέλε Θνηλσλία» ζηηο ΖΞΑ, ζηε ιεγφκελε «Κεγάιε Θνηλσλία» ζηε Κεγάιε
Βξεηαλία θαζψο θαη ζηε λενζπληεξεηηθή ζηξνθή ζηηο ππφινηπεο ρψξεο ηεο Δπξψπεο,
ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ έρνπλ θαη νη ζχγρξνλεο κνξθέο θξαηηθήο δηαρείξηζεο θαη
ξεηνξηθήο ζρεηηθά κε ηα θνηλά φπσο ζπλαληηνχληαη ζηηο πεξηπηψζεηο ησλ ζεκεξηλψλ
ζνζηαιδεκνθξαηηθψλ θπβεξλήζεσλ ηεο Ιαηηληθήο Ακεξηθήο, θαζψο θαη ζε νξηζκέλεο
αλαδπφκελεο πνιηηηθέο δπλάκεηο ζηελ Δπξψπε.

Ππγθεθξηκέλα ζηελ Ιαηηληθή Ακεξηθή παξαηεξείηαη ηα ηειεπηαία ρξφληα ε

απνθαινχκελε «αξηζηεξή ζηξνθή», ε νπνία εθθξάζηεθε κε ηελ άλνδν ζηελ εμνπζία
ηνπ Νχγθν Ρζάβεο ην 1998 θαη ηελ επαλεθινγή ηνπ ην 2006 θαη 2012 ζηε Βελεδνπέια,
ηνπ Ινπιά ληα Πίιβα ζηε Βξαδηιία ην 2003, ηνπ Λέζηνξ Θίξρλεξ ην 2003 ζηελ
Αξγεληηλή, ηνπ Ρακπάξε Βάζθεζ ην 2004 ζηελ Νπξνπγνπάε, ηνπ Έβν Κνξάιεο ην 2006
ζηε Βνιηβία, ηνπ Οαθαέι Θνξέα ην 2007 ζην Δθνπαδφξ θαη ηνπ Φεξλάλην Ινχγν ζηελ
Ξαξαγνπάε ην 2008, Πχκθσλα κε πιήζνο κειεηεηψλ (Arsel, 2012∙ Leiva, 2008∙
Burdick et al., 2009∙ Grugel and Riggirozzi 2009∙ Silva, 2009∙ Zibechi 2010a), νη
παξαπάλσ θπβεξλήζεηο αλαδσνγφλεζαλ ηελ ηζρχ, ηελ θνηλσληθή λνκηκνπνίεζε θαη ην
ρακέλν θχξνο ηνπ θξάηνπο, ζε ρψξεο νη νπνίεο είραλ πιεγεί γηα αξθεηέο δεθαεηίεο απφ
δεμηέο δηθηαηνξίεο, νη νπνίεο εθαξκφδαλ ηα Ξξνγξάκκαηα Γνκηθήο Αλαπξνζαξκνγήο
ηνπ Γηεζλνχο Λνκηζκαηηθνχ Ρακείνπ. Πχκθσλα κε ηνλ Οανχι Εηκπέθη (Raoul Zibechi,
2010a: 323) «είλαη θνηλνηνπία λα πεη θαλείο φηη απηέο νη θπβεξλήζεηο έγηλαλ εθηθηέο,
ζε κεγαιχηεξν ή κηθξφηεξν βαζκφ, ράξε ζηελ αληίζηαζε ησλ θηλεκάησλ ζην
λενθηιειεχζεξν κνληέιν». Ραπηφρξνλα, φκσο, νη παξαπάλσ ζεκεξηλνί εγέηεο
θαηαθξίλνληαη σο λενιατθηζηέο θαη ελζαξθσηέο ησλ πην «ζχγρξνλσλ δηθηαηνξηψλ»
(Colburn and Trejos, 2010∙ Zibechi, 2010a) θαη πέξα απφ ηελ «αληηζπζηεκηθή»
ξεηνξηθή ηνπο, ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ζεσξείηαη φηη πεξηζζφηεξν εκπινπηίδνπλ παξά
αληηθξνχνπλ ηηο εμειίμεηο ηνπ λενθηιειεχζεξνπ θξάηνπο. Αλ γηα ηηο πεξηζζφηεξεο απφ
ηηο παξαπάλσ πεξηπηψζεηο «πξννδεπηηθψλ» θπβεξλήζεσλ έρνπλ γίλεη ήδε ζαθή ηα
φξηα ηεο αξηζηεξήο ξεηνξηθήο κε ηε ζπλέρηζε ησλ λενθηιειεχζεξσλ πνιηηηθψλ (Arsel,
2012∙ Gallardo et al., 2009∙ Kaltwasser, 2011∙ Zibechi 2010a) ζα αλαθεξζψ πην

142
αλαιπηηθά ζηηο δπν ζεσξνχκελεο σο πην ξηδνζπαζηηθέο πεξηπηψζεηο, απηέο ηνπ
Δθνπαδφξ θαη ηεο Βνιηβίαο.

Ππγθεθξηκέλα ζην Δθνπαδφξ (Ηζεκεξηλφο), ν πξφεδξνο ηεο ρψξαο, Οαθαέι Θνξέα

(Rafael Vicente Correa Delgado), ζε νκηιία πνπ έδσζε ζηηο 19 Πεπηεκβξίνπ 2012,
αλαθνίλσζε ηε δεκηνπξγία ηνπ πξψηνπ «Θξάηνπο ησλ Θνηλψλ» αθνινπζψληαο ην
ζεσξεηηθφ πιαίζην ηνπ ζπκβνχινπ ηνπ Κηζέι Κπάνπελο (Michael Bauwens, 2012), ν
νπνίνο πηνζεηψληαο ηε ξεηνξηθή ηεο «ηξαγσδίαο ησλ θνηλψλ» ηζρπξίδεηαη φηη:

«΋πσο αθξηβψο ην αφξαην ρέξη ηεο αγνξάο είλαη έλαο κχζνο, ην ίδην ηζρχεη κε ην
αφξαην ρέξη ησλ θνηλψλ. Νη ρξήζηεο ησλ θνηλψλ θξνληίδνπλ κφλν γηα ηα δηθά ηνπο
θνηλά θαη φρη γηα ην ζχλνιν ηεο θνηλσλίαο. Απηή ε εηδηθή θξνληίδα γηα φιε ηελ
θνηλσλία, απαηηεί ηνπο δηθνχο ηεο ζεζκνχο, νη νπνίνη κπνξνχλ λα ζπγθξνηεζνχλ
απφ ην Θξάηνο-Δηαίξν. (...) Κηα πξαγκαηηθή θνηλσλία βαζηζκέλε ζηα αθκάδνληα
θνηλά απαηηεί έλα Θξάηνο-Δηαίξν, δειαδή έλα δίθηπν δεκνθξαηηθά δηνηθνχκελσλ
ζεζκψλ πνπ πξνζηαηεχνπλ ην θνηλφ θαιφ ζε εδαθηθή θιίκαθα.»

Κε βάζε ην παξαπάλσ ζθεπηηθφ ν Θνξέα απεχζπλε έθθιεζε ζηε «θνηλσλία ησλ

πνιηηψλ», ην «θίλεκα ησλ θνηλψλ», ην «παγθφζκην ζπλεηαηξηζηηθφ θίλεκα» θαη «ζηνπο
λένπο πνιίηεο» λα αγσληζηνχλ γηα ηελ πξαγκαηνπνίεζε ηνπ νξάκαηνο ηνπ «επ δελ»
ζην πιαίζην «κηαο θνηλσλίαο πξνζαλαηνιηζκέλεο ζηα θνηλά θαη ζηελ αλνηθηή γλψζε»
(Correa, 2012). Πχκθσλα κε ην «Δζληθφ Ξξφγξακκα 2013-2017» ηνπ Δθνπαδφξ, δελ
κπνξεί λα ππάξμεη πνιηηηθή «επ δελ» πνπ δελ εκπλέεηαη απφ ηελ «ειεχζεξε θαη αλνηθηή
γλψζε» θαη ηελ πξννπηηθή ησλ «αθκαδφλησλ θνηλψλ» (Gobierno Nacional de la
Οepublica del Ecuador, 2013). Πην παξαπάλσ πιαίζην δεκηνπξγήζεθε ε πιαηθφξκα
FLOK Society (Θνηλσλία Διεχζεξεο θαη Αλνηθηήο Γλψζεο), ε νπνία ζην θάιεζκά ηεο
πξνο κηα «κεηα-θαπηηαιηζηηθή θνηλσλία» ηζρπξίδεηαη φηη:

«Φαληαζηείηε έλα Θξάηνο Δηαίξν ην νπνίν ελζαξξχλεη ηελ νηθνλνκηθή θαη θνηλσληθή
ζπλεξγαζία κέζσ δεκφζησλ/αζηηθψλ ζπλεηαηξηζκψλ θαη ρξεκαηνδνηεί θαη ρηίδεη ηελ
απαηηνχκελε ππνδνκή γηα λα ζπκβεί απηφ.»66

66
Πχκθσλα κε ηελ επίζεκε δηαθήξπμε ηνπ Θξάηνπο ησλ Θνηλψλ (FLOK SOCIETY, 2012):

«Ρν έξγν έρεη σο ζηφρν ηε ζπκκεηνρή θαη ηε ζπκβνιή ηεο ηνπηθήο θνηλσλίαο ησλ πνιηηψλ, αιιά
πεξηιακβάλεη επίζεο κηα ξεηή έθθιεζε πξνο ην θίλεκα ησλ θνηλψλ θαη ην παγθφζκην ζπλεηαηξηζηηθφ
θίλεκα λα καο βνεζήζεη κε ζπκβνπιέο θαη πξνηάζεηο πνιηηηθήο. Δίλαη πεπνίζεζή καο φηη ν ιαφο ηνπ
Ηζεκεξηλνχ ζα εκπλεπζηεί απφ ην ηη ζπκβαίλεη ζην εμσηεξηθφ, ζε φιεο ηηο ρψξεο ηνπ θφζκνπ.

Υο εθ ηνχηνπ, ε έθθιεζε καο πξνο εζάο, ζπλεξγάηεο απφ φιν ηνλ θφζκν θαη ζπκκεηέρνληεο ζην
παγθφζκην θίλεκα ησλ θνηλψλ. (...)

Φαληαζηείηε κηα θνηλσλία πνπ ζπλδέεηαη κε ηα θνηλά ηεο αλνηθηήο γλψζεο ζε φινπο ηνπο ηνκείο ηεο
αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηαο, ζεκειησκέλε ζηελ ειεχζεξε θαη αλνηρηή γλψζε, ηνλ αλνηρηφ θψδηθα
θαη ην ζρεδηαζκφ πνπ κπνξεί λα ρξεζηκνπνηεζεί απφ φινπο ηνπο πνιίηεο καδί κε ηελ θπβέξλεζε θαη
παξάγνληεο ηεο αγνξάο, ρσξίο ηηο δηαθξίζεηο θαη απνθιεηζκνχο πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηελ
ηδησηηθνπνηεκέλε γλψζε.

Φαληαζηείηε κηα εζηθή θαη βηψζηκε νηθνλνκία πνπ βαζίδεηαη ζηε δεκηνπξγία κηαο ζπλεξγαηηθήο
θνηλνπνιηηείαο ζεκειησκέλεο ζηελ ακνηβαηφηεηα, ζηελ νκφηηκε παξαγσγή θαη ζηελ θηλεηνπνίεζε
κηαο ελεκεξσκέλεο θαη ελεξγεηηθήο θνηλσλίαο ησλ πνιηηψλ.

Φαληαζηείηε ηελ επηηάρπλζε ηεο θνηλσληθήο θαηλνηνκίαο θαη ηνπ δηακνηξαζκνχ ηεο γλψζεο πνπ ηα
θνηλά ηεο αλνηρηήο γλψζεο θαζηζηνχλ εθηθηή ζην πεδίν ηνπ πνιηηηζκνχ, ηεο ηερλνινγίαο, ηεο
επηζηήκεο, θαη ζε θάζε άιιν ηνκέα φπνπ νη ηνπηθέο θαη παγθφζκηεο ιχζεηο κπνξνχλ λα κνηξαζηνχλ
θαη λα αμηνπνηεζνχλ.

143
Ζ ηδέα ηνπ «θξάηνπο ησλ θνηλψλ» ζεκαίλεη φηη ε θπβέξλεζε κε ηελ απαξαίηεηε
«αληηαπνηθηαθή» ξεηνξηθή ζεβαζκνχ ησλ ηζαγελψλ θαη εκπλεφκελε απφ ηα ιεγφκελα
«αλνηρηά θνηλά ηεο γλψζεο» θαη ηελ «νκφηηκε παξαγσγή» ζα ζηήζεη ηηο ππνδνκέο θαη
ζα νξγαλψζεη ηελ «θνηλσλία ησλ πνιηηψλ», ηηο «εκπνξηθέο θαη θνηλσληθέο
επηρεηξήζεηο» θαη ηνπο «παξάγνληεο ηεο αγνξάο» ζε κηα «ζπλεξγαηηθή θνηλνπνιηηεία»
(FLOK SOCIETY, 2012). Υζηφζν νη πξνζέζεηο θαη ν απηαξρηζκφο ηεο λέαο θπβέξλεζεο
απνθαιχθζεθε, κεηαμχ άιισλ, ζηελ θαηαζηνιή ηεο εμέγεξζεο ησλ ηζαγελψλ γηα ηελ
ππεξάζπηζε ηνπ λεξνχ ηεο πεξηνρήο ηεο Ακαδνλίαο. Νη ηζαγελείο απφ ηε δεθαεηία ηνπ
‗80 αληηζηέθνληαη ζηηο εμνξχμεηο θαη βνήζεζαλ ζεκαληηθά ζηελ εθινγηθή λίθε ηνπ
Θνξέα ην 2007, σζηφζν ζχληνκα νη πξνζδνθίεο ηνπο δηαςεχζηεθαλ θαη ζήκεξα
αγσλίδνληαη ζχκθσλα κε ηνλ Εηκπέθη (2010a: 12) «φρη πιένλ ελαληίνλ κηαο
λενθηιειεχζεξεο θπβέξλεζεο, αιιά ελαληίνλ κηαο θπβέξλεζεο πνπ επαγγέιιεηαη ηνλ
―ζνζηαιηζκφ ηνπ 21νπ αηψλα‖ θαη ηελ ―επαλάζηαζε ησλ πνιηηψλ‖». Απέλαληη ζηελ
αξηζηεξή ξεηνξηθή, νη επηθξηηέο ηνπ Θνξέα ηνλ θαηεγνξνχλ φηη «ζέιεη λα ειέγρεη ηα
πάληα. Δίλαη έλα είδνο ―βαζηιηά-ήιηνπ‖» (Arsel, 2012∙ Gallardo et al., 2009∙
Kaltwasser, 2011∙ Zibechi, 2010).

Δπίζεο ελδεηθηηθή είλαη θαη ε πεξίπησζε ηεο Βνιηβίαο, ζηελ νπνία ν πξφεδξνο ηεο
ρψξαο Έβν Κνξάιεο (Juan Evaristo Morales Ayma) κεηά ηελ αλαζεψξεζε ηνπ
Ππληάγκαηνο (2009), ην νπνίν δηεπξχλεη ηηο εμνπζίεο ηνπ θξάηνπο, αλαθνίλσζε ην δηθφ
ηνπ φξακα θαη πξφγξακκα ηνπ «Θξάηνπο ηνπ Δπ Εελ67». ΋πσο δηαηππψλεηαη ζην
πξφγξακκα «Ξξνο κηα Λέα Ξαγθφζκηα Ράμε Δπ Εελ» (Morales, 2014), ελψ ε αλάπηπμε
ζέηεη ηε δσή ζηελ ππεξεζία ηεο κεγέζπλζεο θαη ηεο ζπζζψξεπζεο, ην «επ δελ» ζέηεη
πξψηα ηε δσή, κε ηνπο θξαηηθνχο ζεζκνχο λα ηελ ππεξεηνχλ (Mignolo, 2009: 30).
Υζηφζν γηα ηε θεκηλίζηξηα Καξία Γθαιίλην (Maria Galindo, 2012) νη παξαπάλσ
δηαθεξχμεηο είλαη πεξηζζφηεξν έλα «παηρλίδη ιέμεσλ» θαζψο ζεσξεί φηη ε θπβέξλεζε
ηεο Βνιηβίαο γίλεηαη φιν θαη πεξηζζφηεξν ζπγθεληξσηηθή, ηεξαξρηθή θαη παηξηαξρηθή

Φαληαζηείηε φηη ηέηνηα αλνηθηά θνηλά ζπλδένληαη κε κηα εζηθή αγνξά θαη νηθνλνκία, φπνπ ηα άηνκα,
νη θνηλνηηθνί νξγαληζκνί, νη ζπλεηαηξηζκνί θαη νη εκπνξηθέο θαη θνηλσληθέο επηρεηξήζεηο κπνξνχλ
ειεχζεξα λα ζπλ-παξάγνπλ απηέο ηηο γλψζεηο ρξεζηκνπνηψληαο θαηάιιεια κνληέια δηαθπβέξλεζεο
θαη ηδηνθηεζίαο πνπ δελ πεξηθξάζζνπλ ηα θνηλά, αιιά δηεπθνιχλνπλ ηεο αλάπηπμε ηνπο.

Φαληαζηείηε έλα Θξάηνο Δηαίξν ην νπνίν ελζαξξχλεη ηελ νηθνλνκηθή θαη θνηλσληθή ζπλεξγαζία
κέζσ δεκφζησλ/αζηηθψλ ζπλεηαηξηζκψλ θαη ρξεκαηνδνηεί θαη ρηίδεη ηελ απαηηνχκελε ππνδνκή γηα
λα ζπκβεί απηφ. (...)

Απηή είλαη ε πξψηε θνξά πνπ έλα έζλνο-θξάηνο θαη ν Ξξφεδξνο κηαο ρψξαο έρεη λνκηκνπνηήζεη ηελ
επηζπκία ησλ νκφηηκσλ πνιηηψλ ζε φιν ηνλ θφζκν γηα ηε δεκηνπξγία ελφο πην δίθαηνπ θαη βηψζηκνπ
πνιηηηζκνχ βαζηζκέλνπ ζηηο αξρέο ησλ θνηλψλ.

Πην πλεχκα ηεο ειεχζεξεο αληαιιαγήο ηεο γλψζεο θαη ηεο ζπλεξγαζίαο, δεηάκε ηελ αιιειεγγχε
θαη ηελ ππνζηήξημε ζαο!»
67
Ζ εηζαγσγή ηνπ φξνπ «Δπ Εελ» ηνπ ιεγφκελνπ «Buen Vivir» (ζηελ επίζεκε ηζπαληθή γιψζζα) ζηα
θξαηηθά πξνγξάκκαηα ηεο Βνιηβίαο θαη ηνπ Δθνπαδφξ πξφθεηηαη γηα κεηαθνξά θαη ηδηνπνίεζε ηεο αξρήο
ηνπ «Sumak Kawsay» ζηε γιψζζα Quechua θαη «Suma Kama a» ζηε γιψζζα Aymara ησλ ηζαγεληθψλ
θνηλνηήησλ ησλ Άλδεσλ. Υζηφζν αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη νη ιαηηλνακεξηθάληθεο ηζαγεληθέο γιψζζεο
είλαη θπξίσο πξνθνξηθέο θαη δελ είραλ κέρξη πξφζθαηα γξαθή. Έλα απφ ηα ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά
ησλ ηζαγεληθψλ γισζζψλ είλαη φηη ζηε γξακκαηηθή ηνπο ζρεδφλ απνπζηάδνπλ ηα νπζηαζηηθά θαη
θπξηαξρνχλ ηα ξήκαηα, ηα νπνία δειψλνπλ ηξφπνπο επηθνηλσλίαο θαη θνηλσληθέο ζρέζεηο. Έηζη ην
ηζαγεληθφ «Δπ Εελ» (Sumak Kawsay, Suma Kama a) ζηα Quechua θαη ζηα Aymara ζεκαίλεη «λα δνχκε
ζε αξκνλία», ελψ ε απφδνζή ηνπ ζην ηζπαληθφ «Buen Vivir» κεηέηξεςε ηε ξεκαηηθή κνξθή ζην
νπζηαζηηθφ «Θαιή Εσή», ε νπνία κέζα απφ ηα θξαηηθά πξνγξάκκαηα «παξαρσξείηαη, κεηξηέηαη,
ξπζκίδεηαη, αγνξάδεηαη θαη πνπιηέηαη» (Gallardo et al., 2009).

144
θαη πνιχ ζχληνκα απνκαθξχλζεθε απφ ην αξρηθφ επαλαζηαηηθφ ηεο πλεχκα. Δμάιινπ
φπσο δειψλεη ν Κνξάιεο (2014):

«πξέπεη σο θπβέξλεζε λα απνθηήζνπκε ηνλ έιεγρν ησλ θνηλσληθψλ νξγαλψζεσλ,

γηα λα κείλνπκε ζηελ εμνπζία θαη γηα λα ην θάλνπκε απηφ πξέπεη λα θέξνπκε κε ην
κέξνο καο ηνπο επηθεθαιήο απηψλ ησλ θνηλσληθψλ νξγαλψζεσλ»68.

Ζ παξαπάλσ ζπδήηεζε γηα ην «θξάηνο ησλ θνηλψλ» ή ην «θξάηνο ηνπ ―επ δελ‖»
απνθηά ζηελ Δπξψπε ηελ κνξθή ηνπ απνθαινχκελνπ «commonfare» (πξφλνηα ηνπ
θνηλνχ) σο κεηαζρεκαηηζκφ ηνπ πξψελ «θξάηνπο πξφλνηαο» (welfare state) θαη ζε
αληηδηαζηνιή κε ην φιν θαη πεξηζζφηεξν εγεκνληθφ «workfare» (αληαπνδνηηθή
πξφλνηα)69.

To «commonfare» ή «welfare of commons» (Uninomade, 2011) ή θαηά Σαξλη θαη

Λέγθξη «commonwealth» (Hardt and Negri, 2009) νξίδεηαη ζχκθσλα κε ηνλ Δκαλνπέι
Ονληξίγθεδ (Emmanuel Rodriguez, 2003: 2) σο:

«α) δηθαίσκα ζηε κεηαθίλεζε θαη θαζεζηψο παγθφζκηαο πνιηηφηεηαο,

β) δηθαίσκα ζηελ πξφζβαζε ζηα θνηλά αγαζά, ζε πιεξνθνξίεο θαη ειεχζεξε

παξαγσγή γλψζεο,

γ) δηθαίσκα ζε έλα εγγπεκέλν παγθφζκην εηζφδεκα σο αληακνηβή γηα ηε κε-

ακεηβφκελε ζπλεξγαηηθή εξγαζία φπσο επίζεο σο αλνηρηή πηζαλφηεηα γηα
απηννξγάλσζε ηεο δσληαλήο εξγαζίαο»

68
Νη πνιηηηθέο ηεο θξαηηθήο αθνκνίσζεο θαη αδξαλνπνίεζεο ησλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ είλαη θαλεξέο
ζηηο πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο ησλ ιεγφκελσλ αξηζηεξψλ θπβεξλήζεσλ ηεο Ιαηηληθήο Ακεξηθήο κε πην
ραξαθηεξηζηηθή ίζσο ηελ πεξίπησζε ηεο Αξγεληηλήο, ζηελ νπνία ζχκθσλα κε ηνλ Οανχι Εηκπέθη (Raoul
Zibechi, 2010a: 326):

«Eπί πξνεδξίαο Θίξζλεξ, ην κεγαιχηεξν ηκήκα ηνπ θηλήκαηνο ησλ πηθεηέξνο αθνκνηψζεθε απφ ην
θξάηνο κέζα απφ ηα θνηλσληθά πξνγξάκκαηα θαη ηνλ δηνξηζκφ εγεηηθψλ ηνπ ζηειερψλ ζε
θπβεξλεηηθέο ζέζεηο. Αιιά δελ ήηαλ νη κφλνη. Ρν θίλεκα γηα ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα, θαη ηδηαίηεξα
ε Έλσζε ησλ Κεηέξσλ ηεο Ξιαηείαο Καΐνπ, πνπ είρε παίμεη ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ αληίζηαζε θαηά
ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ ηε δεθαεηία ηνπ 90, πξνζρψξεζε ζην θπβεξλεηηθφ ζηξαηφπεδν θαη
θαηέιεμε λα ππεξαζπίδεηαη ρσξίο ελδνηαζκνχο ηηο θπβεξλεηηθέο πνιηηηθέο. Έλα κέξνο ησλ
ζπλειεχζεσλ γεηηνληάο εμαθαλίζηεθε, [θαη] έλαο ζεκαληηθφο αξηζκφο πξνζρψξεζε ζηε δεκηνπξγία
(...) κηθξν-επηρεηξήζεσλ θνηλσληθνχ ραξαθηήξα.»
69
Υο κεηάθξαζε ηνπ «workfare» πξνηείλεηαη απφ ηε Ππλέιεπζε γηα ηελ ΘYθινθνξία ησλ Αγψλσλ
(2013b:4) ν φξνο «αληαπνδνηηθή πξφλνηα»:

«Ξξφθεηηαη γηα κηα ζηξαηεγηθή λενθηιειεχζεξεο εκπλεχζεσο γηα ηε κεηαξξχζκηζε ησλ ζπζηεκάησλ
θνηλσληθψλ παξνρψλ. Ξαξαδνζηαθά, νη θνηλσληθέο παξνρέο δίλνληαη ζε άηνκα πνπ ςάρλνπλ
εξγαζία ή δελ δχλαληαη λα εξγαζηνχλ. Κε ην workfare, φζνη ιακβάλνπλ επηδφκαηα θαη παξνρέο,
αλαγθάδνληαη λα εθπιεξψζνπλ θάπνηεο πξνυπνζέζεηο πξνθεηκέλνπ λα ζπλερίζνπλ λα ηα
ιακβάλνπλ. Νη πξνυπνζέζεηο απηέο είηε αθνξνχλ θάπνηεο δξαζηεξηφηεηεο πνπ βειηηψλνπλ ηηο
δπλαηφηεηεο εχξεζεο εξγαζίαο (πρ. εθπαίδεπζε, επαλέληαμε, εξγαζηαθή εκπεηξία) είηε
δξαζηεξηφηεηεο ―θνηλσληθήο πξνζθνξάο‖ (...απιήξσηε ή ρακειφκηζζε εξγαζία). Ρα πξνγξάκκαηα
workfare βξίζθνληαη παληνχ ζηνλ θφζκν. Ζ Απζηξαιία π.ρ. ηξέρεη έλα εθηεηακέλν πξφγξακκα, φπσο
θαη ν Θαλαδάο. Απφ ηελ Αλαηνιηθή Αζία σο ην Ηζξαήι, λέα πξνγξάκκαηα μεθηλνχλ ζπλέρεηα. Πηελ
Ηλδία γηα παξάδεηγκα, σο έλα κέηξν θαηαπνιέκεζεο ηεο θηψρεηαο, ε θπβέξλεζε πξνζθέξεη έλα
πξφγξακκα 100 εκεξψλ πιεξσκέλεο εξγαζίαο εηεζίσο αληί γηα επίδνκα αλεξγίαο. Πηελ Δπξψπε,
ηέηνηα πξνγξάκκαηα ππάξρνπλ ζηε Κεγάιε Βξεηαλία, ζηελ Νιιαλδία (Work First – βαζηζκέλν ζην
πξφγξακκα Wisconsin Works ησλ ΖΞΑ), ζηε Γεξκαλία (Hartz Reforms), θιπ.» (Ππλέιεπζε γηα ηελ
ΘYθινθνξία ησλ Αγψλσλ, 2013: 14).

145
H ηδέα ηνπ «commonfare» (πξφλνηα ηνπ θνηλνχ) έρεη πξνθχςεη θπξίσο κέζα απφ ηνπο
αγψλεο ησλ επηζθαιψλ εξγαδνκέλσλ (precariato) ηηο δεθαεηίεο 1990-2000 θαη ηε
ζεσξεηηθή επεμεξγαζία ηνπ απφ ηνπο ζηνραζηέο ηνπ απηφλνκνπ καξμηζκνχ (Chignola,
2012∙ Fumagalli, 2011∙ Pomili and Amendola, 2012∙ Vercellone, 2011). Υζηφζν φιν
θαη πεξηζζφηεξν θαίλεηαη λα πηνζεηείηαη απφ θνκκαηηθνχο ζρεκαηηζκνχο πνπ δηεθδηθνχλ
θπβεξλεηηθέο ζέζεηο φπσο νη Ξνδέκνο (Podemos) ζηελ Ηζπαλία θαη ην «θφκκα ησλ
Ξεηξαηψλ» ζηηο ζθαλδηλαβηθέο ρψξεο θαη ήδε έρεη αξρίζεη λα ελζσκαηψλεηαη ζηα
πξνγξάκκαηα δεκνηηθψλ θαη πεξηθεξεηαθψλ αξρψλ φπσο ζηελ Απζηξία, ζηελ Δπαξρία
ηνπ Ιηληο, ε νπνία δειψλεη σο «Ξεξηνρή ησλ Αλνηρηψλ Θνηλψλ» (Open Commons
Region Linz) θαη ζηε Βαξθειψλε ν ζπλδπαζκφο πνπ θέξδηζε ηηο δεκνηηθέο εθινγέο ηνπ
2015 έρεη σο ηίηιν «Βαξθειψλε απφ θνηλνχ» (Barcelona en Comú). Δπίζεο ζηελ Ηηαιία
ν Γήκνο ηεο Λάπνιεο έρεη ζεζπίζεη «ζπκβνπιεπηηθή νκάδα επί ησλ Θνηλψλ», ηνλ
«Ππλήγνξν ησλ Θνηλψλ» θαη νξγάλσζε ζπλέδξην-θφξνπκ κε ηίηιν «Φφξνπκ γηα ηα
Θνηλά θαη γηα ην θνηλφ θαιφ» (Forum dei Comuni per i beni comuni) θαζψο επίζεο θαη
ζηελ απέλαληη πιεπξά ηνπ Αηιαληηθνχ ν κεηξνπνιηηηθφο Γήκνο ηνπ Παλ Φξαλζίζθν έρεη
δεκηνπξγήζεη νκάδα εξγαζίαο ζρεηηθά κε ηε «Γηακνηξαζκέλε Νηθνλνκία» (The Sharing
Economy Working Group).

Νη παξαπάλσ εμειίμεηο θαη πξνηάζεηο θαηαδεηθλχνπλ ηελ επηζηξνθή ή ηελ απαίηεζε γηα
επηζηξνθή ηνπ θξάηνπο σο «εηαίξν», σο «ζπλεξγάηε», σο ππεξαζπηζηή θαη ξπζκηζηή
ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ πνπ δεκηνπξγνχλ ηα θνηλά, θαζψο θαη σο ζεκαηνθχιαθα ησλ
αηνκηθψλ δηθαησκάησλ. Πην ζεκείν απηφ κάιινλ «ζνιψλνληαη» νη δηαθνξέο κεηαμχ ηνπ
λενθηιειεχζεξνπ θαη ηνπ ζνζηαινδεκνθξαηηθνχ «θξάηνπο ησλ θνηλψλ» θαη θνηλή
δηαπίζησζε είλαη φηη ην θξάηνο ηελ επνρή ηεο θξίζεο επηζηξέθεη αλαβαζκηζκέλν θαη πην
ηζρπξφ (Bonefeld, 2010b∙ Zibechi, 2010∙ Holloway, 2011[2010]).

146
3.4 Πξνζεγγίζεηο ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο

Oη πξνζεγγίζεηο ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο αληηηίζεηαη ζηελ απφδνζε αηνκηθψλ

δηθαησκάησλ ηδηνθηεζίαο θαζψο θαη ζηνλ θξαηηθφ έιεγρν ησλ θνηλψλ πφξσλ θαη
αλαδεηψληαο κηα ζπκβαηφηεηα ηνπ θεθαιαηνθξαηηθνχ ηξφπνπ παξάγσγεο κε ηα θνηλά,
ππνζηεξίδνπλ σο ηξίηε ελαιιαθηηθή εθδνρή ηελ άπνςε φηη θνηλφηεηεο παξαγσγψλ
κπνξνχλ λα απηννξγαλσζνχλ θαη κε ζπκκεηνρηθνχο ζπιινγηθνχο ηξφπνπο λα
θαηαθέξνπλ απνδνηηθά εκπνξηθά απνηειέζκαηα (Earl and Potts, 2011). Ξξφθεηηαη γηα
πξνζεγγίζεηο, νη νπνίεο δελ ακθηζβεηνχλ ηνλ θεθαιαηνθξαηηθφ ηξφπν παξαγσγήο θαη
δηεθδηθνχλ ηελ θξαηηθή ζεζκηθή θαηνρχξσζε ησλ θνηλψλ πφξσλ σο θαζεζηψησλ
θνηλήο ηδηνθηεζίαο. Βαζηθφηεξνο εθθξαζηήο απηψλ ησλ πξνζεγγίζεσλ είλαη ε Έιηλνξ
΋ζηξνκ (Elinor Ostrom), ε νπνία καδί κε ηνπο ζπλεξγάηεο ηεο φηαλ αλαθέξνληαη ζηα
θνηλά αλαγλσξίδνπλ κφλν ηνπο θνηλνχο πφξνπο, γηα ηνπο νπνίνπο ηζρπξίδνληαη φηη
πξέπεη λα ηνπο απνδνζεί ην ραξαθηεξηζηηθφ ηεο θνηλήο ηδηνθηεζίαο (common property),
ε νπνία ππνζηεξίδνπλ πσο πξέπεη λα θαηνρπξσζεί ζεζκηθά θαη λα πξνζηαηεπηεί
απέλαληη ζηελ αλεμέιεγθηε ειεχζεξε πξφζβαζε (open access) (Ostrom, 1990).

Νη πξνζεγγίζεηο ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο, παξ‘ φιεο ηηο δηαθνξέο πνπ έρνπλ κε ηηο
λενθηιειεχζεξεο πξνζεγγίζεηο θαη ηηο πξνζεγγίζεηο ηεο θξαηηθήο ξχζκηζεο, ηηο
παξνπζηάδσ ζην ίδην θεθάιαην, θαζψο φπσο ζα δείμσ θαη απηέο βαζίδνληαη ζηελ
θξαηηθή ζεζκηθή θαηνρχξσζε, ιεηηνπξγνχλ εληφο ηνπ θεθαιαηνθξαηηθνχ ηξφπνπ
παξαγσγήο, απνζθνπνχλ ζηε βειηίσζε ηεο εκπνξεπκαηηθήο αμηνπνίεζεο ησλ θνηλψλ
πφξσλ θαη γηα ηελ επίηεπμε ησλ ζηφρσλ ηνπο πξνηείλνπλ ελαιιαθηηθέο κνξθέο
ηδησηηθνπνίεζεο-πεξίθξαμεο ησλ θνηλψλ πφξσλ, νη νπνίεο πξνζεγγίδνπλ ην
πεξηερφκελν θαη ηελ έλλνηα ησλ ιεγφκελσλ «αληηθνηλψλ» (anticommons).

Αξρηθά παξνπζηάδσ ηα βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ πξνζεγγίζεσλ ζπιινγηθήο δξάζεο,

ζηε ζπλέρεηα εμεηάδσ ην βαζηθφ εξεπλεηηθφ εξψηεκα, ην νπνίν αθνξά ην ηξφπν κε ηνλ
νπνίν κπνξνχλ λα απηννξγαλσζνχλ νη νηθεηνπνηεηέο ησλ θνηλψλ πφξσλ, ψζηε λα
απνθνκίδνπλ ζπλερή θνηλά νθέιε απφ ηνπο θνηλνχο πφξνπο, έπεηηα παξνπζηάδσ ηηο
αξρέο ζρεδηαζκνχ ζπιινγηθήο δηαρείξηζεο ησλ πφξσλ θνηλήο δεμακελήο θαη
νινθιεξψλσ ην θεθάιαην κε ηελ ηειηθή πξφηαζε ησλ κειεηεηψλ ηεο ζπιινγηθήο
δξάζεο γηα ηα κείγκαηα ζεζκψλ.

147
3.4.1 Βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ πξνζεγγίζεσλ ζπιινγηθήο
δξάζεο

Ζ βαζηθή ζέζε απφ ηελ νπνία εθθηλνχλ νη κειεηεηέο ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο είλαη ε
αληίζεζή ηνπο ηφζν ζηα αηνκηθά δηθαηψκαηα ηδηνθηεζίαο φζν θαη ζηνλ ζπγθεληξσηηθφ
θξαηηθφ έιεγρν ησλ θνηλψλ πφξσλ.

Ζ ΋ζηξνκ (2002[1990]: 20) ραξαθηεξηζηηθά ππνζηεξίδεη φηη:

«Κεξηθά ηερλνθξαηηθά άξζξα (...) ζπληζηνχλ λα ειέγρεη ην θξάηνο ηνπο

πεξηζζφηεξνπο θπζηθνχο πφξνπο, έηζη ψζηε λα απνθεπρζεί ε θαηαζηξνθή ηνπο.
Άιια ππνζηεξίδνπλ φηη ην πξφβιεκα ζα ην ιχζεη ε ηδησηηθνπνίεζε απηψλ ησλ
πφξσλ. Aπηφ πνπ κπνξεί θαλείο λα παξαηεξήζεη ζε φιν ηνλ θφζκν είλαη φηη νχηε ην
θξάηνο νχηε ε αγνξά πέηπραλ θαζνιηθά λα βνεζήζνπλ ηα άηνκα λα δηαηεξήζνπλ
κηα καθξνπξφζεζκε, απνδνηηθή ρξήζε ησλ ζπζηεκάησλ ησλ θπζηθψλ πφξσλ.

Δπηπιένλ θάπνηεο θνηλφηεηεο αηφκσλ έρνπλ βαζηζηεί ζε ζεζκνχο πνπ δε κνηάδνπλ

νχηε ζην θξάηνο νχηε ζηελ αγνξά πξνθεηκέλνπ λα δηαρεηξηζηνχλ θάπνηα ζπζηήκαηα
πφξσλ κε αμηνζεκείσηε επηηπρία γηα κεγάια ρξνληθά δηαζηήκαηα.»

Υζηφζν, ζηελ πξαγκαηηθφηεηα, νη κειεηεηέο ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο αλαδεηνχλ κηα

ζπκβαηφηεηα ηνπ θεθαιαηνθξαηηθνχ ηξφπνπ παξαγσγήο κε ηα θνηλά θαη γηα ην ζθνπφ
απηφ πξνηείλνπλ ηε ζέζπηζε ζπκκεηνρηθψλ δηαδηθαζηψλ εκπινθήο ησλ ηνπηθψλ
θνηλνηήησλ ζηελ επηρεηξεκαηηθή δηαρείξηζε ησλ θνηλψλ πφξσλ.

Πχκθσλα κε ηνλ νηθνιφγν θαη θνηλσληθφ επηζηήκνλα Φίθξεη Κπεξθο (Fikret Berkes,
1997) ε εθαξκνγή ηεο θνηλνηηθήο δηαρείξηζεο απαηηεί ηε ζέζπηζε θαζεζηψηνο «ζπλ-
δηαρείξηζεο». Ζ έλλνηα απηή απνδίδεηαη ζηα Αγγιηθά κε πεξηζζφηεξνπο απφ έλα φξνπο
φπσο «co-management», «cooperative management», «collaborative management»,
«joint management», «participatory management», «multi-stakeholder management»
(Berkes, 1997). Ζ ζπλ-δηαρείξηζε απνζθνπεί ζηελ ελζάξξπλζε ζπλεξγαζηψλ ή
ζπκπξάμεσλ κεηαμχ εηαίξσλ (partnerships), ζηελ παξνρή θηλήηξσλ ζηνλ ηνπηθφ
πιεζπζκφ γηα αεηθφξν ρξήζε ησλ πφξσλ θαη ζην θαηακεξηζκφ ηεο επζχλεο γηα
δηαρείξηζε θαη πξνζηαζία ησλ πφξσλ κεηαμχ φισλ ησλ εκπιεθνκέλσλ κεξίδσλ
(Κπξηαζνχιε, 2003).

Ν πιεξέζηεξνο ίζσο νξηζκφο ηεο είλαη απηφο πνπ δηαηππψζεθε ζην World Conservation
Congress ζην Κφληξεαι ην 1996:

«Κηα ζχκπξαμε ζηελ νπνία θπβεξλεηηθέο ππεξεζίεο, ηνπηθέο θνηλφηεηεο θαη ρξήζηεο
ησλ πφξσλ, κε θπβεξλεηηθνί νξγαληζκνί θαη άιινη εηαίξνη (stakeholders)
κνηξάδνληαη, φπσο ηαηξηάδεη ζην εθάζηνηε πεξηβάιινλ, ηελ εμνπζία θαη ηελ επζχλε
γηα ηε δηαρείξηζε κηαο ζπγθεθξηκέλεο πεξηνρήο ή ελφο ζπλφινπ πφξσλ» (Berkes,
1997: 6).

Ππλεπψο, ζχκθσλα κε ηνπ Θαθέληδηο θαη Φεληεξίηζη (2014: 101), νη πξνζεγγίζεηο ηεο
ζπιινγηθήο δξάζεο πξφθεηηαη ζηελ νπζία γηα πξνηάζεηο, νη νπνίεο ρσξίο λα
ακθηζβεηνχλ ηνλ θεθαιαηνθξαηηθφ ηξφπν παξαγσγήο, νχηε ηελ θξαηηθή ξχζκηζε,
αλαδεηνχλ θαη δηεθδηθνχλ κηα ελδηάκεζε πξφηαζε γηα ηε ζεζκηθή θαηνρχξσζε ησλ
θνηλψλ πφξσλ, θαζψο έηζη ππνζηεξίδνπλ φηη κπνξεί λα «δηαζθαιηζηεί ε καθξνρξφληα
νηθνλνκηθή ηνπο βησζηκφηεηα» (Ostrom, 2002[1990]: 19).

148
΋πσο ην ζέηεη ε ΋ζηξνκ (2012: 11) «ε θνηλνηηθή δηαρείξηζε ησλ θνηλψλ πφξσλ κπνξεί
λα πεξηγξαθεί σο ε ειεχζεξε νηθνλνκία έμσ απφ ηελ νηθνλνκία ηεο αγνξάο». Δπίζεο
φπσο επηζεκαίλεη ν Καξθ Ξέληγθηνλ (Mark Pennington, 2012: 21) ε πξνζέγγηζε ηεο
΋ζηξνκ δελ ζα πξέπεη λα εθιακβάλεηαη σο κηα «αξηζηεξίζηηθε εθεβηθή αθίζα ελάληηα
ζηα νηθνλνκηθά ηεο αγνξάο», αιιά σο κηα ζεκαληηθή ζπλεηζθνξά «ζηε καθξά
θηιειεχζεξε παξάδνζε θαη ηδίσο ζην δξφκν πνπ άλνημαλ νη αλαιχζεηο ηνπ Σάγηεθ γηα
ηελ απνδνρή ησλ ηξφπσλ κε ηνπο νπνίνπο νη ζεζκνί δηθαησκάησλ ηδηνθηεζίαο ζα πξέπεη
λα πηνζεηεζνχλ ελ φςε ησλ αλαδπφκελσλ πεξηβαιινληηθψλ πξνβιεκάησλ». Κε απηή
ηελ επηζήκαλζε ζπκθσλεί θαη ε ΋ζηξνκ (2002[1990]: 318), ε νπνία θιείλεη ην
δηάζεκν έξγν γηα ηελ «Γηαρείξηζε ησλ Θνηλψλ Ξφξσλ» κε ηελ θξάζε φηη «πξέπεη λα
εθηηκήζνπκε ηελ αλαιπηηθή ηζρχ πνπ κπνξεί λα εμαρζεί απφ ηηο πξνεγνχκελεο
πξνζπάζεηεο ζεκαληηθψλ δηαλνεηψλ φπσο ν Σνκπο, ν Κνληεζθηέ, ν Σηνχκ, ν Πκηζ, ν
Κάληηζνλ, ν Σάκηιηνλ, ν Ρφθβηι θαη πνιινί άιινη».

Ππλεπψο νη πξνζεγγίζεηο ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο δελ αληηθξνχνπλ ηνλ

λενθηιειεπζεξηζκφ θαη ζχκθσλα κε ηνλ Ξέληγθηνλ (2012: 39):

«Eίλαη ζεκαληηθφ λα θαηαξξίςνπκε ηνλ κχζν πνπ πξνπαγαλδίδεηαη απφ νξηζκέλνπο

θαθά-πιεξνθνξεκέλνπο70 πνπ ηζρπξίδνληαη φηη νη κειέηεο ηεο ΋ζηξνκ ζπληζηνχλ
κηα άξλεζε ησλ λενθηιειεχζεξσλ νηθνλνκηθψλ (...) Πε θαλέλα ζεκείν ε ΋ζηξνκ
δελ ηζρπξίδεηαη φηη ηα πξνβιήκαηα ησλ θνηλψλ κπνξνχλ λα επηιπζνχλ ρσξίο λα
ππάξρεη θάπνην θαζεζηψο δηθαησκάησλ ηδηνθηεζίαο. Ρα δηθαηψκαηα ηδηνθηεζίαο θαη ε
ηθαλφηεηα απνθιεηζκνχ είλαη δνκηθά ζηα θαζεζηψηα θνηλήο ηδηνθηεζίαο. (...) Δπίζεο,
ζε θαλέλα ζεκείν ε ΋ζηξνκ δελ αξλείηαη ηελ αηνκηθή ηδηνθηεζία θαζεαπηή (...) Ρα
θαζεζηψηα θνηλήο ηδηνθηεζίαο απνηεινχλ ζχκθσλα κε ηελ ΋ζηξνκ, κηα κνξθή
απνθιεηζηηθήο ηδησηηθήο ηδηνθηεζίαο θαη ζε απηφ ην ζεκείν είλαη πνπ ηα δηθαηψκαηα
ηδησηηθήο ηδηνθηεζίαο δελ ζα πξέπεη πάληα λα ηαπηίδνληαη κφλν κε ηα
αηνκηθνπνηεκέλα δηθαηψκαηα ηδηνθηεζίαο.»

θαη ζχκθσλα κε ηηο Κάξγθαξεη Καθίλ θαη Έιηλνξ ΋ζηξνκ (Margaret McKean and Δlinor
Ostrom, 1995: 6):

«Δίλαη ζεκαληηθφ λα αλαγλσξίζνπκε φηη ε θνηλή ηδηνθηεζία είλαη ζηελ

πξαγκαηηθφηεηα δηακνηξαζκέλε ηδησηηθή ηδηνθηεζία. Ρα θαζεζηψηα θνηλήο
ηδηνθηεζίαο απνηεινχλ έλαλ ηξφπν ηδησηηθνπνίεζεο ησλ δηθαησκάησλ ζε θάπνην
πφξν ρσξίο απαξαίηεηα λα ρξεηάδεηαη λα δηαηξεζεί απηφο ν πφξνο ζε ηκήκαηα (...)
Ηζηνξηθά ηα θαζεζηψηα θνηλήο ηδηνθηεζίαο εμειίρζεθαλ ζε πεξηνρέο πνπ ε απαίηεζε
γηα θάπνην πφξν ήηαλ πνιχ κεγάιε γηα λα επηηξέπεηαη ε ειεχζεξε πξφζβαζε.»

Κε απηφλ ηνλ ηξφπν νη αλαιχζεηο ησλ κειεηεηψλ ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο ζεσξείηαη φηη
ππεξβαίλνπλ ηφζν ην δίπνιν θξάηνο-αγνξά φζν θαη ην ηδενινγηθφ δίπνιν αξηζηεξάο-

70
Πην ζεκείν απηφ ν Ξέληγθηνλ (2012: 39) παξαζέηεη ηηο δειψζεηο ηνπ Θέβηλ Γθάιαρεξ (Kevin
Gallagher) ζηνλ The Guardian (Νθηψβξηνο 2009) ζρεηηθά κε ηελ απφδνζε ηνπ Λφκπει Νηθνλνκηθψλ
ζηελ Έιηλνξ ΋ζηξνκ:

«Eλ ζπληνκία, ε ΋ζηξνκ θέξδηζε ην βξαβείν Nφκπει δηφηη θαηέδεημε φηη ε ηδησηηθνπνίεζε ησλ
θπζηθψλ πφξσλ δελ είλαη ν δξφκνο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο πεξηβαιινληηθήο ππνβάζκηζεο.»

θαζψο θαη ηνπ Ρδφδεθ Πηίγθιηηο ζηνπο The New York Times (12 Νθησβξίνπ 2009):

«Νη ζπληεξεηηθνί ρξεζηκνπνηνχλ ηελ ηξαγσδία ησλ θνηλψλ γηα λα επηρεηξεκαηνινγήζνπλ ππέξ ησλ
ηδησηηθψλ δηθαησκάησλ (...). Απηφ πνπ ηζρπξίζηεθε ε ΋ζηξνκ είλαη ε χπαξμε κεραληζκψλ
θνηλσληθνχ ειέγρνπ πνπ ξπζκίδνπλ ηε ρξήζε ησλ θνηλψλ ρσξίο λα ρξεηάδεηαη λα θαηαθχγνπλ ζε
δηθαηψκαηα ηδηνθηεζίαο.»

149
δεμηάο θαη σο εθ ηνχηνπ ππνζηεξίδεηαη φηη βξίζθνπλ εθαξκνγή ηφζν ζε θνηλφηεηεο
ηζαγελψλ ζηελ Αθξηθή θαη ηνλ Ακαδφλην, ζηηο αξδεπηηθέο ελψζεηο zanjera ζηηο
Φηιηππίλεο θαη ζηηο αληίζηνηρεο ησλ huertas ζηελ Ηζπαλία, ζηηο θνηλέο γαίεο ejido θαη
chakra ζην Κεμηθφ, ζηνπο ςαξφηνπνπο ηεο Λέαο Πθνηίαο ζηνλ Θαλαδά θαη ζην Κάβει
ηεο Πξη Ιάλθα, ζηε λνκαδηθή θηελνηξνθία ζηε Παράξα, ζε θηλήκαηα αθηεκφλσλ φπσο
ην MST ζηε Βξαδηιία, ζε ζπλεηαηξηζκνχο θαη ζε απηννξγαλσκέλα εξγνζηάζηα ζηελ
Αξγεληηλή, ζηε δηαρείξηζε ζπιινγηθψλ αζηηθψλ θήπσλ ζηε Λέα ΢φξθε, ζηε δηαρείξηζε
ηνπ λεξνχ ζηελ Θνηζακπάκπα ηεο Βνιηβίαο, ζηηο παξαγθνππφιεηο ηνπ Οίν ληε Ρδαλέηξν
θαη ηνπ Πνβέην, φζν θαη ζηηο πεξηπηψζεηο ησλ κεγαιναζηηθψλ πεξίθιεηζησλ θνηλνηήησλ
(gated communities), ζηνπο κεηφρνπο εηαηξεηψλ εηζεγκέλσλ ζε ρξεκαηηζηήξηα, ζηηο Κε
Θπβεξλεηηθέο Νξγάλσζεο, ζηηο αζιεηηθέο ζπλνκνζπνλδίεο, αθφκα έρεη πξνηαζεί φηη
κπνξνχλ λα βξνπλ εθαξκνγή θαη ζε ππεξεζληθέο ελψζεηο φπσο ε Δπξσπατθή Έλσζε
(McKenzie, 1996∙ Ostrom, 2002[1990]∙ Pennington, 2012∙ Booth, 2012).

Βαζηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ησλ αλαιχζεσλ ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο είλαη φηη δίλνπλ
ηδηαίηεξε βαξχηεηα ζηελ απηνδηνίθεζε ησλ ηνπηθψλ θνηλψλ απφ ηνπο ηνπηθνχο ρξήζηεο
– «νηθεηνπνηεηέο» κε ζεζκηθή θαηνρχξσζε ησλ δηθαησκάησλ θαη ππνρξεψζεψλ ηνπο.
΋ηαλ αλαθέξνληαη ζηα θνηλά εζηηάδνπλ θπξίσο ζηνπο πφξνπο (θπζηθνχο,
πεξηβαιινληηθνχο, ελεξγεηαθνχο θηι.), ηνπο νπνίνπο ραξαθηεξίδνπλ σο Ξφξνπο Θνηλήο
Γεμακελήο-ΞΘΓ71 (Common Pool Resources). Πηνπο ΞΘΓ ππνζηεξίδνπλ φηη πξέπεη ζε
αληίζεζε κε ηελ αηνκηθή ηδησηηθή ηδηνθηεζία-ΑΗΗ λα ηνπο απνδνζεί ην ραξαθηεξηζηηθφ
ηεο Θνηλήο Ηδηνθηεζίαο-ΘΗ (Common Property)72, ε νπνία ππνζηεξίδνπλ πσο πξέπεη λα
θαηνρπξσζεί ζεζκηθά, λα πξνζηαηεπηεί απέλαληη ζηελ αλεμέιεγθηε ειεχζεξε
πξφζβαζε (open access) θαη λα ζεζκνζεηεζνχλ δηαδηθαζίεο επηηήξεζεο, ειέγρνπ θαη
θπξψζεσλ απέλαληη ζηνπο παξαβάηεο.
Ρν ελδηαθέξνλ ησλ πξνζεγγίζεσλ ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο, φπσο αληίζηνηρα θαη ησλ
λενθηιειεχζεξσλ πξνζεγγίζεσλ θαζψο θαη ησλ πξνζεγγίζεσλ ηεο θξαηηθήο ξχζκηζεο,
εζηηάδεηαη ζηελ αχμεζε ηεο απνδνηηθφηεηαο θαη ζηε κέγηζηε εκπνξεπκαηηθή αμηνπνίεζε
ησλ θνηλψλ πφξσλ. Υζηφζν, νη πξνζεγγίζεηο ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο, δίπια ζηελ
εκπνξηθή εθκεηάιιεπζε, πξνζζέηνπλ ηε ζπκκεηνρηθή δηαδηθαζία, θαζψο θαη ηελ
πξνζηαζία θαη βησζηκφηεηα ησλ πφξσλ θαη αλαδεηνχλ ηηο βέιηηζηεο κεζφδνπο πνπ ζα
επηηπγράλνπλ απηφλ ηνλ δηπιφ ζηφρν. Νη κειεηεηέο ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο είλαη απφ
ηνπο πην έλζεξκνπο ππνζηεξηθηέο ηεο αεηθφξνπ αλάπηπμεο, δειαδή φπσο ηζρπξίδνληαη

71
Πχκθσλα κε ηελ ΋ζηξνκ ν φξνο «Ξφξνο Θνηλήο Γεμακελήο» (Common Pool Resource) αλαθέξεηαη
ζε έλα θπζηθφ ή ηερλεηφ ζχζηεκα πφξνπ ην νπνίν είλαη αξθεηά κεγάιν ψζηε λα είλαη δαπαλεξφο (αιιά
φρη αδχλαηνο) ν απνθιεηζκφο αηφκσλ πνπ πηζαλφλ λα απνθνκίδνπλ νθέιε απφ ηε ρξήζε ηνπ (Ostrom,
2002[1990]:59).
72
Πχκθσλα κε ηελ ΋ζηξνκ (2002[1990]: 19-20):

«Ρα πξνβιήκαηα πνπ ζρεηίδνληαη κε ηε βέιηηζηε δηαρείξηζε ησλ θπζηθψλ πφξσλ πνπ
ρξεζηκνπνηνχληαη απφ πνιιά άηνκα απφ θνηλνχ δελ έρνπλ ιπζεί, νχηε απφ ηελ αθαδεκατθή
θνηλφηεηα, νχηε απφ ηνλ θφζκν ηεο πνιηηηθήο. Κεξηθά ηερλνθξαηηθά άξζξα γηα ηελ ―ηξαγσδία ησλ
θνηλψλ πφξσλ‖ ζπληζηνχλ λα ειέγρεη ην ―θξάηνο‖ ηνπο πεξηζζφηεξνπο θπζηθνχο πφξνπο, έηζη ψζηε
λα απνθεπρζεί ε θαηαζηξνθή ηνπο. Άιια ππνζηεξίδνπλ φηη ην πξφβιεκα ζα ιχζεη ε ηδησηηθνπνίεζε
απηψλ ησλ πφξσλ. Απηφ πάλησο πνπ κπνξεί θαλείο λα παξαηεξήζεη ζε φιν ηνλ θφζκν είλαη φηη νχηε
ην θξάηνο νχηε ε αγνξά πέηπραλ θαζνιηθά λα βνεζήζνπλ ηα άηνκα λα δηαηεξήζνπλ κηα
καθξνπξφζεζκε, απνδνηηθή ρξήζε ησλ ζπζηεκάησλ ησλ θπζηθψλ πφξσλ. Δπηπιένλ θάπνηεο
θνηλφηεηεο αηφκσλ έρνπλ βαζηζηεί ζε ζεζκνχο πνπ δε κνηάδνπλ νχηε ζην θξάηνο νχηε ζηελ αγνξά
πξνθεηκέλνπ λα δηαρεηξηζηνχλ θάπνηα ζπζηήκαηα πφξσλ κε αμηνζεκείσηε επηηπρία γηα κεγάια
ρξνληθά δηαζηήκαηα»

150
«ηεο ζπλεηήο ρξήζεο θαη δηαρείξηζεο ησλ θνηλψλ πφξσλ, ε νπνία ζα εμαζθαιίδεη ηε
καθξνρξφληα νηθνλνκηθή βησζηκφηεηα θαη αεηθνξία ηνπο» (Ostrom, 2002[1990]: 20).

Νη πξνζεγγίζεηο ζπιινγηθήο δξάζεο πξνέξρνληαη θπξίσο απφ κειεηεηέο θνηλσληθψλ

επηζηεκψλ (Berkes, 1989∙ Wade, 1988∙ Chopra et al., 1989∙ Ostrom, 1990∙ Ostrom,
1994∙ Adhikari, 2001∙ Κπξηαζνχιε, 2003), νη νπνίνη εξεπλψληαο ζεζκνχο ζπιινγηθήο
δξάζεο, έρνπλ εμεηάζεη απφ ηε δεθαεηία ηνπ ‗70 πνηθίιεο εκπεηξηθέο κειέηεο
ζπζηεκάησλ θνηλήο ηδηνθηεζίαο ζε φιν ηνλ πιαλήηε. Σαξαθηεξηζηηθά ε έξεπλα ησλ
κειεηεηψλ ζπιινγηθήο δξάζεο ηηο ηειεπηαίεο δχν δεθαεηίεο εζηηάδεηαη ζηελ θνηλνηηθή
κνξθή δηαρείξηζεο (community-based management), ε νπνία έρεη κειεηεζεί θπξίσο ζε
πεξηνρέο ηεο Ιαηηληθήο Ακεξηθήο, ηεο Αθξηθήο θαη ηεο Αζίαο αιιά θαη ζε νξηζκέλεο
πεξηπηψζεηο θαη ζηελ Δπξψπε (π.ρ., ηα Αγγιηθά θαη ηα Διβεηηθά θνηλά βνζθνηφπσλ θαη
δαζψλ θαη ηα Ηζπαληθά αξδεπηηθά ζπζηήκαηα, ηα huerta) (Ostrom et al., 1990). ΋πσο
ππνζηεξίδνπλ ε θνηλνηηθή δηαρείξηζε ππαγνξεχεηαη ελ κέξεη απφ ηελ αδηαηξεηφηεηα ησλ
ζπιινγηθψλ πφξσλ πνπ θάλεη αλαγθαία ηε ζπιινγηθή ιήςε απνθάζεσλ, ηε
ζπλεξγαζία ζηε ρξήζε ηνπο, θαη ηελ επηβνιή ζπλαπνθαζηζκέλσλ θαλφλσλ κεηαμχ ησλ
κειψλ ηεο θνηλφηεηαο (Berkes, 1995). Δπίζεο εθαξκνγέο ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο
θεξδίδνπλ έδαθνο ζηελ πεξηβαιινληηθή πνιηηηθή, φπσο ζε έξγα δηαηήξεζεο θαη ηνπηθήο
απνθαηάζηαζεο νηθνζπζηεκάησλ απφ νκάδεο επηκειεηείαο (stewardship) θαη ζηνλ
βηνπεξηθεξεηζκφ (bioregionalism) – ηελ ηδέα φηη ε θιίκαθα ηεο αλζξψπηλεο νξγάλσζεο
πξέπεη λα ηαηξηάδεη ζε θπζηθέο παξά ζε πνιηηηθέο πεξηθέξεηεο (Berkes, 1995).

Γηα ηηο παξαπάλσ έξεπλεο νη κειεηεηέο ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο έρνπλ ιάβεη πιήζνο
δηεζλψλ δηαθξίζεσλ κε ζεκαληηθφηεξε ην Λφκπει Νηθνλνκίαο, ην νπνίν δφζεθε ζηελ
Έιηλνξ ΋ζηξνκ ην 200973 γηα ηηο κειέηεο ηεο πάλσ ζην πψο κπνξνχλ ζπλνκνζπνλδίεο
ρξεζηψλ λα απηνδηαρεηξίδνληαη πφξνπο θνηλήο ηδηνθηεζίαο.

73
Ξξφθεηηαη γηα ην Λφκπει πνπ «πέξα απφ ην θξάηνο θαη ηελ αγνξά, βιέπεη θαη ηελ απηννξγάλσζε»
ζρνιίαζε ν The Economist θαη ζχκθσλα κε ηνλ Οάληαι Άκζηεξ (Randall Amster, 2009):

«Ζ επηηξνπή ησλ Λφκπει επέιεμε ην 2009, ελ κέζσ ηεο πξφζθαηεο νηθνλνκηθήο θξίζεο, λα
απνλείκεη ην Λφκπει Νηθνλνκίαο απφ θνηλνχ ζηελ Έιηλνξ ΋ζηξνκ θαη ζηνλ Νιηβηέξ Γνπίιιηακζνλ
(Oliver Williamson), δπν εξεπλεηέο πνπ θαηλνκεληθά κέζα απφ ηηο κειέηεο ηνπο πξνζδνθνχλ
αληίζεηα απνηειέζκαηα. Ζ Έιηλνξ ΋ζηξνκ κε ηηο κειέηεο ηεο αληηηίζεηαη ζηηο λενθηιειεχζεξεο
ηδησηηθνπνηήζεηο θαη ζηνλ ζπγθεληξσηηθφ θξαηηθφ έιεγρν θαη επηδηψθεη λα αλαδείμεη ηα
πιενλεθηήκαηα ηεο απηννξγάλσζεο ησλ ρξεζηψλ ησλ ΞΘΓ (Ξφξσλ Θνηλήο Γεμακελήο), ελψ ν
Νιηβηέξ Γνπίιιηακζνλ επηδηψθεη λα ζψζεη ηελ ηηκή ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ, κειεηψληαο ηνπο
ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο νη αγνξέο θαη θπξίσο νη ηεξαξρηθά δνκεκέλεο επηρεηξήζεηο έρνπλ
ελαιιαθηηθέο δνκέο δηαρείξηζεο γηα λα ιχλνπλ ζέκαηα ζχγθξνπζεο ζπκθεξφλησλ. Πηελ
πξαγκαηηθφηεηα, ελ κέζσ ηεο νηθνλνκηθήο θξίζεο, ε απνλνκή ηνπ Λφκπει ζηνπο ΋ζηξνκ θαη
Γνπίιιηακζνλ, θαζψο θαη ε απνλνκή ηνπ Λφκπει Δηξήλεο ζηνλ Κπάξαθ Νκπάκα, επηδηψθεη ζχκθσλα
κε αξθεηνχο κειεηεηέο ―λα πξνηείλεη ελαιιαθηηθέο γηα ηελ επηβίσζε ηνπ θαπηηαιηζκνχ‖.»

151
3.4.2 Σν εξεπλεηηθφ εξψηεκα ησλ κειεηεηψλ ζπιινγηθήο
δξάζεο

Ζ ΋ζηξνκ θαη νη ζπλεξγάηεο ηεο ζπλέδεζαλ κειέηεο απφ δηάθνξνπο επηζηεκνληθνχο

ηνκείο φπσο αγξνηηθή θνηλσληνινγία, αλζξσπνινγία, ηζηνξία, νηθνλνκνινγία, πνιηηηθή
επηζηήκε, δαζνινγία, αξδεπηηθή θνηλσληνινγία, αλζξψπηλε νηθνινγία, αθξηθάληθεο,
αζηαηηθέο θαη δπηηθνεπξσπατθέο ζπνπδέο θ.α. θαη επηδηψθνπλ λα ζπλζέζνπλ κηα εληαία
ζεσξία γηα ηελ δηαρείξηζε ησλ ΞΘΓ. Νη κειέηεο ζπιινγηθήο δξάζεο αθνξνχλ
πεξηπηψζεηο ΞΘΓ πνπ βξίζθνληαη θπξίσο κφλν ζε κηα ρψξα θαη ν αξηζκφο ησλ αηφκσλ
πνπ επεξεάδνληαη είλαη απφ κεξηθέο δεθάδεο έσο ιίγεο ρηιηάδεο άηνκα (ζπγθεθξηκέλα
απφ 50 έσο 15.000 άηνκα). Δπίζεο, νη πξνο κειέηε ΞΘΓ είλαη θπξίσο παξάθηηνη
ςαξφηνπνη, ζρεηηθά κηθξνί βνζθφηνπνη, ιεθάλεο ππφγεησλ πδάησλ, αξδεπηηθά
ζπζηήκαηα θαη θνηλφρξεζηα δάζε. Δπίζεο αθνξνχλ πεξηπηψζεηο αλαλεψζηκσλ πφξσλ,
πεξηπηψζεηο ζηηο νπνίεο νη πφξνη είλαη ζε ζεκαληηθφ βαζκφ ζπάληνη θαη φρη άθζνλνη,
θαζψο θαη θαηαζηάζεηο ζηηο νπνίεο νη ρξήζηεο κπνξνχλ λα δεκηψζνπλ ζεκαληηθά ν έλαο
ηνλ άιιν, αιιά φρη θαηαζηάζεηο ζηηο νπνίεο νη ζπκκεηέρνληεο κπνξνχλ λα
πξνθαιέζνπλ ζεκαληηθή εμσηεξηθή δεκηά ζε άιινπο (Ostrom, 2002[1990]: 54-55).
Δπίζεο νη πεξηπηψζεηο πνπ εμεηάδνληαη δελ πεξηιακβάλνπλ ζπκκεηέρνληεο πνπ λα
δηαθνξνπνηνχληαη ζεκαληηθά φζνλ αθνξά ηελ ηδηνθηεζία θεθαιαίσλ, ηηο ηθαλφηεηεο
γλψζεο, ηελ εζληθφηεηα, ή άιιεο κεηαβιεηέο πνπ ζα κπνξνχζαλ λα δηράζνπλ έληνλα
ηηο νκάδεο (ν.π.: 141).

Ρα θξηηήξηα επηινγήο θαη κειέηεο είλαη α) ε δνκή ηνπ ζπζηήκαηνο ησλ πφξσλ, β) ηα
εηδηθά ραξαθηεξηζηηθά θαη νη ζπκπεξηθνξέο ησλ νηθεηνπνηεηψλ 74, γ) νη θαλφλεο πνπ
ρξεζηκνπνηνχλ νη νηθεηνπνηεηέο, δ) ηα απνηειέζκαηα πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηηο
ζπκπεξηθνξέο ησλ νηθεηνπνηεηψλ (ν.π.: 14).

H ΋ζηξνκ θαη νη ζπλεξγάηεο ηεο εμέηαζαλ θξηηηθά ηξία κνληέια ζεσξίαο ησλ
παηγλίσλ75: ηελ «ηξαγσδία ησλ θνηλψλ πφξσλ» ηνπ Σάξληηλ, ην «παηρλίδη ηνπ
δηιήκκαηνο ηνπ θπιαθηζκέλνπ»76 (Dawes, 1973∙ Dawes, 1975) θαη ηε «ινγηθή ηεο

74
Ζ έλλνηα ησλ «commoners» ζηελ ειιεληθή βηβιηνγξαθία κε αλαθνξέο ζηελ ΋ζηξνκ έρεη
κεηαθξαζηεί απφ ηνλ Γ. Άξρνληα σο «νηθεηνπνηεηέο», δειαδή απηνί πνπ «νηθεηνπνηνχληαη – αληινχλ
κνλάδεο πφξνπ απφ θάπνην ζχζηεκα πφξνπ κε ζθνπφ λα θαηαλαιψλνπλ νη ίδηνη ηηο κνλάδεο πφξνπ ή λα
ηηο ρξεζηκνπνηνχλ σο εηζξνή ζηηο δηαδηθαζίεο παξαγσγήο ή λα κεηαβηβάδνπλ ηελ ηδηνθηεζία ησλ
κνλάδσλ πφξνπ ζε άιινπο» (Ostrom, 2002[1990]: 60-61). Υζηφζν απηή ε κεηάθξαζε φπσο εμεγψ
ζην γισζζάξη θαη πην αλαιπηηθά ζα εμεγήζσ ζην επφκελν θεθάιαην, ζηηο πξνζεγγίζεηο γηα ηνλ
θνκκνπληζκφ ησλ θνηλψλ, είλαη ειιηπήο θαη ελδερνκέλσο απνπξνζαλαηνιηζηηθή, θαζψο δελ εκπεξηέρεη
ηηο θνηλέο ζρέζεηο, ην ξήκα «to common, commoning», πνπ είλαη βαζηθέο ζχκθσλα κε ηνπο
απηφλνκνπο καξμηζηέο ζηελ έλλνηα ησλ «commoners». Ξαξφια απηά, ζεσξψ φηη ζηελ νπηηθή γσλία
ησλ κειεηεηψλ ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο ε έλλνηα ησλ «commoners» αληαλαθιάηαη πην νξζά ζηελ
απφδνζε ηνπ φξνπ «νηθεηνπνηεηέο», δειαδή ηνπ ζπλφινπ ησλ αηφκσλ πνπ θαηέρνπλ ηελ ηδηνθηεζία
ελφο θνηλνχ πφξνπ, θαη εκπνξεχνληαη ηηο κνλάδεο πφξνπ, γη‘ απηφ θαη ζε φιν ην παξφλ θεθάιαην
ρξεζηκνπνηψ απηή ηε κεηάθξαζε.
75
Ζ ζεσξία ησλ παηγλίσλ μεθίλεζε λα πξσηνδηαηππψλεηε ηε δεθαεηία ηνπ ‗50 κε θχξην εθθξαζηή ηνλ
ακεξηθάλν καζεκαηηθφ θαη νηθνλνκνιφγν Ρδσλ Λαο (John Nash), ν νπνίνο θαη έιαβε ην Λφκπει
Νηθνλνκηθψλ ην 1994.
76
Ρν παηρλίδη πνπ απνδίδεηαη ζηνπο Κεξηι Φνπλη θαη Κειβηλ Ληξεζεξ (Merrill M. Food and Melvin
Dresher, 1950) θαη ηππνπνηήζεθε απφ ηνλ Αικπεξη Ρνπθεξ (Albert W. Tucker, φπσο αλαθέξεηαη ζην

152
ζπιινγηθήο δξάζεο» ηνπ Κάλθνξ ΋ιζνλ (Mancur Olson, 1965). Ζ «ηξαγσδία ησλ
θνηλψλ πφξσλ» ηνπ Σάξληηλ αθνξά ηελ ππεξρξεζηκνπνίεζε ησλ θνηλψλ πφξσλ, ζηνπο
νπνίνπο δελ ππάξρνπλ ζαθή δηθαηψκαηα ηδηνθηεζίαο, ην «παηρλίδη ηνπ δηιήκκαηνο ηνπ
θπιαθηζκέλνπ» αθνξά ηελ θαηξνζθνπηθή ζπκπεξηθνξά πξνδνζίαο, πνπ ζα αλαπηπρζεί
απφ ηνπο ρξήζηεο ελφο θνηλνχ πφξνπ θαη ε ινγηθή ηεο «ζπιινγηθήο δξάζεο» ηνπ
΋ιζνλ ηζρπξίδεηαη φηη ηα νξζνινγηθά άηνκα πνπ ελεξγνχλ πξνο ην αηνκηθφ ηνπο
ζπκθέξνλ δελ ζα ελεξγήζνπλ πξνο ηελ επίηεπμε θνηλψλ ή νκαδηθψλ ζπκθεξφλησλ
(Ostrom, 2002[1990]: 23-25). Θαη ηα ηξία κνληέια πξνβιέπνπλ φηη φζνη
ρξεζηκνπνηνχλ θνηλνχο πφξνπο δε ζα ζπλεξγαζηνχλ κε ηξφπν ηέηνην ψζηε λα
επηηχρνπλ ζπιινγηθά νθέιε. Δπηπιένλ ηα κνληέια απηά ζεσξνχλ φηη «ηα άηνκα
παγηδεχνληαη ζε κηα ζηαηηθή θαηάζηαζε, αλίθαλα λα κεηαβάινπλ ηνπο θαλφλεο πνπ
επεξεάδνπλ ηα θίλεηξά ηνπο» (ν.π.: 270), ζπλεπψο «φζν ηα άηνκα αληηκεησπίδνληαη
σο θπιαθηζκέλνη, νη πξνηάζεηο πνιηηηθήο ζα αληαπνθξίλνληαη ζε απηή ηε κεηαθνξά»
(ν.π.: 27).

Αληηθξνχνληαο ηα παξαπάλσ κνληέια, ην θεληξηθφ εξεπλεηηθφ εξψηεκα ησλ κειεηεηψλ

ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο είλαη πψο κηα νκάδα αηφκσλ, πνπ βξίζθνληαη ζε θαηάζηαζε
αιιειεμάξηεζεο, κπνξνχλ λα απηννξγαλσζνχλ θαη λα απηνδηνηθεζνχλ ψζηε λα
απνθνκίδνπλ ζπλερή θνηλά νθέιε απφ ηνπο θνηλνχο πφξνπο, φηαλ «φινη
αληηκεησπίδνπλ ηνλ πεηξαζκφ λα απνζθηξηήζνπλ, λα θπγνπνλήζνπλ ή λα δξάζνπλ κε
νπνηνλδήπνηε άιιν ηξφπν θαηξνζθνπηθά» (ν.π.: 58).

Κε βάζε ην παξαπάλσ ζθεπηηθφ, νη κειεηεηέο ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο ζεσξνχλ φηη νη

πξνζεγγίζεηο ηεο θεληξηθήο-θξαηηθήο ξχζκηζεο θαη νη πξνζεγγίζεηο ηεο αηνκηθήο
ηδησηηθνπνίεζεο έρνπλ ζνβαξέο πηζαλφηεηεο λα απνηχρνπλ ζηε δηαρείξηζε ησλ ΞΘΓ
δηφηη αθελφο ν θξαηηθφο έιεγρνο δελ γλσξίδεη ηηο ηνπηθέο ηδηαηηεξφηεηεο, δελ κπνξεί λα
ζπκπεξηιάβεη φιεο ηηο παξακέηξνπο θαη απεηιείηαη απφ δηεθζαξκέλνπο ππαιιήινπο θαη
αθεηέξνπ ε αηνκηθή ηδησηηθνπνίεζε απαηηεί κεγάια θφζηε επηηήξεζεο θαη ζπληήξεζεο
ησλ πεξηθξάμεσλ (ν.π.: 48-49).

Αληηζέησο ε Πνχδαλ Θνμ (Susan Cox, 1985: 60) ζεσξεί φηη ε δηαρείξηζε ησλ θνηλψλ
πφξσλ απφ θνηλφηεηεο είλαη ν πην επηηπρεκέλνο ηξφπνο θαη απηφ απνδεηθλχεηαη απφ ηελ
«καθξαίσλε αλζξψπηλε ηζηνξία» θαη σο εθ ηνχηνπ απνθαιεί «κχζν» ηε ιεγφκελε
«ηξαγσδία ησλ θνηλψλ».

«Ξηζαλψο απηφ πνπ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ηζρχεη δελ είλαη ε ―ηξαγσδία ησλ θνηλψλ‖
αιιά κάιινλ ν ζξίακβνο ησλ θνηλψλ: γηα εθαηνληάδεο ρξφληα, θαη πηζαλψο γηα
ρηιηάδεο, ε γε δηαρεηξηδφηαλ επηηπρψο απφ θνηλφηεηεο»

Ππλεπψο ε έξεπλα ησλ κειεηεηψλ ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο ζηνρεχεη ζην λα απνδείμεη
φηη ν πην απνδνηηθφο ηξφπνο εθκεηάιιεπζεο, ν νπνίνο ζα εμαζθαιίδεη παξάιιεια ηελ

Combell, 1985: 3) πεξηγξάθεηαη απφ ηνπο Οφκπεξη Ινπο θαη Σάνπαξλη Οέηθα (Robert Duncan Luce and
Howard Raiffa, 1957: 95) σο εμήο:

«Γπν χπνπηνη θπιαθίδνληαη (...). Ν εηζαγγειέαο είλαη ζίγνπξνο φηη είλαη έλνρνη ελφο ζπγθεθξηκέλνπ
εγθιήκαηνο, αιιά δελ έρεη επαξθείο απνδείμεηο γηα λα ηνπο θαηαδηθάζεη ζηε δίθε. ΢πνδεηθλχεη ζε
θάζε θπιαθηζκέλν φηη έρεη δπν ελαιιαθηηθέο ιχζεηο: λα νκνινγήζεη ην έγθιεκα, (...) ή λα κελ ην
νκνινγήζεη. Αλ θαλείο απφ ηνπο δπν δελ νκνινγήζεη, ηφηε ν εηζαγγειέαο δειψλεη φηη ζα ηνπο
θαηαδηθάζεη γηα θάπνηα πνιχ κηθξή πιαζηή θαηεγνξία, (...) θαη ζα επηβιεζνχλ θαη ζηνπο δπν κηα
κηθξή πνηλή, αλ θαη νη δπν νκνινγήζνπλ, ηφηε ζα δηθαζηνχλ, αιιά ζα πξνηείλεη κηθξφηεξε απφ ηελ
απζηεξφηεξε πνηλή, αιιά αλ ν έλαο νκνινγήζεη θαη ν άιινο δελ νκνινγήζεη, ηφηε απηφο πνπ
νκνιφγεζε ζα έρεη επηεηθή κεηαρείξηζε γηαηί παξνπζίαζε απνδείμεηο ζηε δίθε, ελψ ν άιινο ζα
ηηκσξεζεί απζηεξά.»

153
αεηθνξία ηεο απφδνζεο ησλ θνηλψλ πφξσλ, βξίζθεηαη ζηε ζεζκνζέηεζε δηθαησκάησλ
θνηλήο ηδηνθηεζίαο, ζηελ απηννξγάλσζε ησλ νηθεηνπνηεηψλ, θαζψο θαη ζε κίγκαηα
ζεζκψλ (Ostrom, 2002[1990]: 58∙ Ostrom, 2002[1990]: 271).

Ρα βαζηθά ζεκεία ηεο κειέηεο ηνπο ζπλνςίδνληαη ζηηο παξαθάησ αξρέο ζρεδηαζκνχ 77
πνπ φπσο ηζρπξίδνληαη ζα πξέπεη λα ραξαθηεξίδνπλ ηνπο ΞΘΓ:

 Μεθάζαξα θαζνξηζκέλα φξηα

 Κεραληζκνί επηηήξεζεο, ειέγρνπ θαη θιηκαθνχκελσλ θπξψζεσλ
 Κειέηε ζπκπεξηθνξάο θαη αλάπηπμε ήζνπο ζπλεξγαζίαο
 Θεζκηθή αλάιπζε
 Βειηηζηνπνίεζε απφδνζεο θνηλψλ πφξσλ δεμακελήο

77
Πηελ αξρηθή ηαμηλφκεζε ησλ αξρψλ ζρεδηαζκνχ ησλ ΞΘΓ ζπκπεξηιακβάλνληαλ νη εμήο επηά αξρέο :
α) Μεθάζαξα θαζνξηζκέλα φξηα, β) Αξκνλία ησλ θαλφλσλ νηθεηνπνίεζεο θαη παξνρήο κε ηηο ηνπηθέο
ζπλζήθεο, γ) Γηαθαλνληζκνί ζπιινγηθήο επηινγήο, δ) Δπηηήξεζε, ε) Θιηκαθνχκελεο θπξψζεηο, ζη)
Κεραληζκνί επίιπζεο δηακαρψλ, δ) Διάρηζηε αλαγλψξηζε ηνπ δηθαηψκαηνο αλαγλψξηζεο θαη ζηελ
πεξίπησζε πνπ νη ΞΘΓ απνηεινχλ ηκήκαηα κεγαιχηεξσλ ζπζηεκάησλ, πξνζηίζεηαη σο φγδνε αξρή: νη
ελζσκαησκέλεο επηρεηξήζεηο, πνπ ζεκαίλεη φηη ε νηθεηνπνίεζε, ε παξνρή, ε επηηήξεζε, ε εθαξκνγή, ε
επίιπζε δηακαρψλ θαη νη δξαζηεξηφηεηεο δηνίθεζεο είλαη νξγαλσκέλεο ζε πνιιαπιά επίπεδα
ελζσκαησκέλσλ επηρεηξήζεσλ (Ostrom, 2002[1990]: 142).

154
3.4.3 Αξρέο ζρεδηαζκνχ ζπιινγηθήο δηαρείξηζεο πφξσλ
θνηλήο δεμακελήο

Ξεθάζαξα θαζνξηζκέλα φξηα

Νη κειεηεηέο ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο αλαγλσξίδνπλ, φπσο θαη νη λενθηιειεχζεξνη

κειεηεηέο, φηη ε ππεξεθκεηάιιεπζε θαη ππεξ-ρξεζηκνπνίεζε ησλ ζπιινγηθψλ πφξσλ
νθείιεηαη ζηελ απνπζία ζπγθεθξηκέλνπ ηδηνθηήηε78 θαζψο θαη ζηελ έιιεηςε ή ηελ
αλαπνηειεζκαηηθή εθαξκνγή πεξηνξηζκψλ ζηε ρξήζε ηνπο. Θαη‘ απηφλ ηνλ ηξφπν
παξνπζηάδεηαη ην θαηλφκελν ηεο αλεμέιεγθηεο ρξήζεο (free-riding) θαη φπσο
ππνζηεξίδεη ε ΋ζηξνκ «νη ελδηαθεξφκελνη ρξήζηεο ρξεζηκνπνηνχλ φζε πνζφηεηα
πφξνπ επηζπκνχλ, ζπλήζσο νινέλα θαη κεγαιχηεξε θαη κε νπνηνλδήπνηε ηξφπν, κε
απνηέιεζκα λα κεηψλεηαη ε δηαζέζηκε πνζφηεηά ηνπ γηα άιινπο ρξήζηεο θαη
ζπγρξφλσο ππνβαζκίδεηαη ε πνηφηεηά ηνπ» (Ostrom, 2002[1990]: 144)79. Κε
δεδνκέλα ηα παξαπάλσ, νη ηδηψηεο δελ έρνπλ θίλεηξα επέλδπζεο γηα ηελ πξνζηαζία,
δηαηήξεζε θαη νξζνινγηθή δηαρείξηζε απηψλ ησλ πφξσλ, δηφηη αλ έλαο ρξήζηεο
επελδχζεη γηα ην ζθνπφ απηφ, ηα ζεηηθά νθέιε ηεο επέλδπζεο ηα θαξπψλνληαη θαη
άιινη ρξήζηεο ρσξίο λα ζπκβάιινπλ φκσο ζην θφζηνο. Έηζη θαλείο δελ έρεη θίλεηξν λα
αλαιάβεη ηέηνηνπ είδνπο δξάζεηο ζηελ πεξίπησζε ησλ ζπιινγηθψλ πφξσλ (Healy,
1994). Ζ επηδίσμε ηεο ηθαλνπνίεζεο ηνπ αηνκηθνχ ζπκθέξνληνο παξάγεη ζπιινγηθφ
θφζηνο θαη νδεγεί ζηελ ηξαγσδία ηνπο – ηελ πνηνηηθή θαη πνζνηηθή ππνβάζκηζε θαη
ηειηθά, ζηελ θαηαζηξνθή ηνπο. (Κπξηαζνχιε, 2003).

Βέβαηα, κειεηεηέο φπσο νη Είγθθξηλη θνλ Ρζηξάζη-Βάληξνπ θαη Οίηζαξλη Κπίζνπ

(Siegfried von Ciriacy-Wantrup and Richard C. Bishop, 1975), Κάηθι Ληνβ (Michael R.
Dove, 1993), Φίθξεη Κπεξθο θαη Θαξι Φνιθ (Fikret Berkes and Carl Folke, 1998),
Ληάληει Κπξφκιετ θαη Κίθαει Ρζέξλεα (Daniel W. Bromley and Michael M. Cernea,
1989), άζθεζαλ θξηηηθή ζηνλ Σάξληηλ θαη ζηελ ζεσξία ηεο «ηξαγσδίαο ησλ θνηλψλ»,
δηφηη φπσο ηζρπξίδνληαη «κπέξδεςε» ηελ έλλνηα ηεο θνηλήο ηδηνθηεζίαο κε ζπλζήθεο
ειεχζεξεο πξφζβαζεο, φπνπ δελ ππάξρνπλ θαλφλεο εηζφδνπ θαη εμφδνπ ησλ ρξεζηψλ.
΋πσο ην έζεζαλ: «ε θνηλή ηδηνθηεζία δελ είλαη ηδηνθηεζία ηνπ θαζελφο» (Ciriacy-
Wantrup and Bishop, 1975: 715).

Πε αληίζεζε κε ηνλ Σάξληηλ νη εξεπλεηέο Dietz Thomas, Nives Dolsac, Elinor Ostrom,
Paul Stern ζηεξηδφκελνη ζε κηα ζεηξά απφ κειέηεο ηνλίδνπλ φηη «φπνπ ππάξρεη θνηλή
ηδηνθηεζία, νη ρξήζηεο έρνπλ αλαπηχμεη πινχζηα δίθηπα δηθαησκάησλ ρξήζεο, ηα νπνία
αλαγλσξίδνπλ πνηνο έρεη καθξνπξφζεζκα ζπκθέξνληα ζηνπο πφξνπο θαη γη‘ απηφ έρεη
θίλεηξν λα κελ ηνλ ππεξρξεζηκνπνηεί» (Dietz et al., 2002: 12).

78
Νη κειεηεηέο ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο αζθνχλ θξηηηθή ζην θξάηνο γηα έιιεηςε ειέγρνπ ησλ δεκφζησλ
ζπιινγηθψλ πφξσλ. Πχκθσλα κε ηελ Κπξηαζνχιε (2003: 45):

«Ξαξφιν πνπ ην θξάηνο σο ηδηνθηήηεο έρεη ζεζκηθά ζπγθεθξηκέλε κνξθή, δελ ζπκπεξηθέξεηαη φπσο
νη ηδηψηεο κε απνηέιεζκα νη δεκφζηνη ζπιινγηθνί πφξνη ζπρλά λα αληηκεησπίδνληαη σο αλνηθηήο θαη
ειεχζεξεο πξφζβαζεο (παξάδεηγκα νη ζπρλέο θαηαπαηήζεηο θαη ηδηνπνηήζεηο δεκνζίσλ εθηάζεσλ
απφ ηδηψηεο)»
79
Ζ ηαχηηζε ζε απηφ ην ζεκείν ηεο αλάιπζεο ηεο ΋ζηξνκ θαη ησλ κειεηεηψλ ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο
κε ηελ αλάιπζε ηνπ Σάξληηλ ζηε ζεσξία ηεο «ηξαγσδίαο ησλ θνηλψλ» νδήγεζε κειεηεηέο απφ ηελ
ζθνπηά ηνπ απηφλνκνπ καξμηζκνχ λα απνθαινχλ ηελ ΋ζηξνκ θαη ηελ ζρνιή ηεο σο λενραξληηληαλνχο
(Neo-Hardinians), (Caffentzis, 2004b∙ Midnight Collective and Friends, 2009).

155
Υζηφζν, νη κειεηεηέο ζπιινγηθήο δξάζεο ζπκθσλνχλ κε ηνλ Σάξληηλ φηη ε
ππεξεθκεηάιιεπζε πξνθαιείηαη φηαλ νη ρξήζηεο ησλ πφξσλ είλαη εληειψο αλψλπκνη θαη
δελ έρνπλ θάπνηνλ ζεζκφ εκπηζηνζχλεο θαη ακνηβαηφηεηαο, δελ κπνξνχλ λα
επηθνηλσλήζνπλ θαη δελ έρνπλ εγθαζηδξπκέλνπο λφκνπο, δελ γλσξίδνπλ πνηνη άιινη
βξίζθνληαη ζηηο νκάδεο ηνπο, δελ ππάξρεη αλάδξαζε θαη επηθνηλσλία θαη έρνπλ
ζπκπεξηθνξέο ζαλ απηέο πνπ πξνέβιεςε ν Σάξληηλ (Busarto and Ostrom, 2009).
Ππλεπψο, ηζρπξίδνληαη φηη νη «Ξφξνη Θνηλήο Γεμακελήο Αλνηρηήο Ξξφζβαζεο»
(ΞΘΓΑΞ), ζηνπο νπνίνπο δελ ηίζεληαη φξηα ζρεηηθά κε ην πνηνο κπνξεί λα ηνπο
νηθεηνπνηείηαη, θηλδπλεχνπλ απφ ππεξρξεζηκνπνίεζε, θαηάρξεζε θαη θαηαζηξνθή.
Αληηζέησο ππνζηεξίδνπλ φηη νη «πφξνη θνηλήο δεμακελήο πεξηνξηζκέλεο πξφζβαζεο»
(ΞΘΓΞΞ) ζε ζπγθεθξηκέλν ζχλνιν ζπλ-νηθεηνπνηεηψλ θαη κε ζαθψο θαζνξηζκέλνπο
ζεζκνχο-θαλφλεο πνπ ξπζκίδνπλ ηελ πνζφηεηα, ην ρξφλν, ηελ ηνπνζεζία θαη ηελ
ηερλνινγία ηεο νηθεηνπνίεζεο έρνπλ ηηο απαξαίηεηεο πξνυπνζέζεηο λα είλαη βηψζηκνη θαη
νηθνλνκηθά απνδνηηθνί (Ostrom, 2002[1990]: 85).

Ζ παξαπάλσ πξνζηαηεπηηθή αληίιεςε ησλ θιεηζηψλ ή πεξηνξηζκέλσλ πφξσλ θνηλήο

δεμακελήο-ΞΘΓΞΞ δηαηππψλεηαη σο εμήο:

«ν θαζνξηζκφο ησλ νξίσλ ησλ ΞΘΓ θαη απηψλ πνπ έρνπλ ην δηθαίσκα λα ηνλ
ρξεζηκνπνηνχλ κπνξεί λα ζεσξεζεί σο ην πξψην βήκα ζηελ νξγάλσζε ηεο
ζπιινγηθήο δξάζεο. ΋ζν ηα φξηα ηνπ πφξνπ θαη ησλ αηφκσλ πνπ κπνξνχλ λα ηνλ
ρξεζηκνπνηνχλ παξακέλνπλ αζαθή, θαλείο δε γλσξίδεη ηη δηαρεηξίδεηαη θαη γηα πνηνλ.
Αλ δελ θαζνξηζηνχλ ηα φξηα ησλ ΞΘΓ θαη αλ ν πφξνο δελ θιείζεη γηα ηνπο μέλνπο, νη
ηνπηθνί νηθεηνπνηεηέο αληηκεησπίδνπλ ηνλ θίλδπλν ηα νθέιε πνπ απηνί παξάγνπλ κε
ηηο πξνζπάζεηέο ηνπο, λα ηα θαξπσζνχλ άιινη, νη νπνίνη δελ έρνπλ ζπλεηζθέξεη ζε
απηέο ηηο πξνζπάζεηεο. Έηζη γηα λα έρνπλ νη νηθεηνπνηεηέο έλα ειάρηζην ζπκθέξνλ
λα ζπληνλίζνπλ ζρέδηα νηθεηνπνίεζεο, πξέπεη κηα νκάδα νηθεηνπνηεηψλ λα κπνξεί λα
απνθιείζεη άιινπο απφ ηελ πξφζβαζε θαη ηα δηθαηψκαηα νηθεηνπνίεζεο» (Ostrom,
2002[1990]: 144∙ Ciriacy-Wantrup and Bishop, 1975: 715∙ Clark, 1980).

Μεραληζκνί επηηήξεζεο, ειέγρνπ θαη θιηκαθνχκελσλ θπξψζεσλ

Υο άκεζε ζπλέπεηα ηνπ πξνζηαηεπηηθνχ πιαηζίνπ ησλ θνηλψλ πφξσλ είλαη ην γεγνλφο
φηη πξέπεη λα αλαπηπρζνχλ απνηειεζκαηηθνί κεραληζκνί επηηήξεζεο, ειέγρνπ θαη
θπξψζεσλ, ηφζν ησλ άκεζσλ νηθεηνπνηεηψλ ηνπ θνηλνχ πφξνπ, φζν θαη ησλ
εμσηεξηθψλ παξαγφλησλ – θαηαπαηεηψλ πνπ ελδέρεηαη λα απεηιήζνπλ ηνπο πφξνπο
θνηλήο ηδηνθηεζίαο. Πχκθσλα κε ηνπο κειεηεηέο ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο, νη επηηεξεηέο
ζα πξέπεη λα είλαη ππφινγνη ζηνπο νηθεηνπνηεηέο, σζηφζν ην ξφιν ηνπ επηηεξεηή
κπνξνχλ λα ηνλ αλαιάβνπλ ηφζν νη ίδηνη νη νηθεηνπνηεηέο φζν θαη εμσηεξηθέο αξρέο. Νη
θπξψζεηο ζε ζρέζε κε ηηο παξαβαηηθέο ζπκπεξηθνξέο ησλ νηθεηνπνηεηψλ πξνηείλεηαη λα
έρνπλ ηνλ ραξαθηήξα ηεο εκηεζεινληηθήο ζπκκφξθσζεο (Levi, 1988), ρσξίο λα
ππάξρεη άκεζνο εμαλαγθαζκφο πνπ ζεκαίλεη πςειφ θφζηνο επηηήξεζεο80 θαη

80
Πχκθσλα κε ηελ ΋ζηξνκ (2002[1990]: 300):

«Ρα θφζηε επηηήξεζεο επεξεάδνληαη απφ ηα θπζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ίδηνπ ηνπ πφξνπ, ηε
δηαζέζηκε ηερλνινγία γηα ηνλ απνθιεηζκφ θαη ηελ νηθεηνπνίεζε, ηνπο δηαθαλνληζκνχο ηεο αγνξάο,
ηνπο πξνηεηλφκελνπο θαλφλεο θαη ην θαηά πφζν νη εμσηεξηθέο αξρέο αλαγλσξίδνπλ σο λφκηκα ηα
απνηειέζκαηα ησλ ζεζκηθψλ επηινγψλ. ΋ζν κεγαιχηεξνο είλαη ν πφξνο, ηφζν κεγαιχηεξα είλαη θαη
ηα θφζηε γηα ηελ πεξίθξαμή ηνπ θαη γηα ηελ πεξηπνιία ζηα φξηά ηνπ, πξνθεηκέλνπ λα δηαζθαιηζηεί ν
απνθιεηζκφο ηεο εμσηεξηθήο νηθεηνπνίεζεο.»

156
πξνηείλεηαη λα έρνπλ θιηκαθνχκελν ραξαθηήξα αλάινγα κε ηε ζνβαξφηεηα ηεο
παξάβαζεο. Δπνκέλσο νη νηθεηνπνηεηέο ζα πξέπεη λα απνζαξξχλνληαη απφ ηνλ πεηξαζκφ
παξάβαζεο ησλ θαλφλσλ, θαζψο ζα ππάξρεη ε εγγχεζε φηη φινη ηεξνχλ ηνπο θαλφλεο.

Ππλεπψο ην κνληέιν επηηήξεζεο πνπ πξνηείλνπλ νη κειεηεηέο ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο

έρεη σο εμήο: «νη νηθεηνπνηεηέο απηνδεζκεχνληαη λα ηεξνχλ ηνπο θαλφλεο πνπ νη ίδηνη
έρνπλ επηλνήζεη θαη ακνηβαία απηνεπηηεξνχληαη» (Ostrom, 2002[1990]: 149-156).

Μειέηε ζπκπεξηθνξάο θαη αλάπηπμε ήζνπο ζπλεξγαζίαο

Ζ αλάιπζε ησλ κειεηεηψλ ζπιινγηθήο δξάζεο φπσο νη ίδηνη θαη ίδηεο αλαγλσξίδνπλ
έρεη ζαθψο κπηρεβηνξηζηηθέο-ζπκπεξηθνξηθέο81 επηξξνέο82, θαη έληνλα παηεξλαιηζηηθφ
ραξαθηήξα.

΋πσο ραξαθηεξηζηηθά δειψλεη ε ΋ζηξνκ (ν.π.: 53-54):

«Υο ζεζκηθφο επηζηήκνλαο πνπ κειεηά ηα εκπεηξηθά θαηλφκελα, ππνζέησ φηη ηα

άηνκα πξνζπαζνχλ λα επηιχνπλ ηα πξνβιήκαηά ηνπο φζν πην απνηειεζκαηηθά
κπνξνχλ. Αληί λα ππνζέησ φηη κεξηθά άηνκα είλαη αλίθαλα, θαθά ή παξάινγα, ελψ
κεξηθά αιιά είλαη παληνγλψζηεο, ππνζέησ φηη ηα άηνκα έρνπλ ζε κεγάιν βαζκφ
παξφκνηεο, πεξηνξηζκέλεο ηθαλφηεηεο λα εθινγηθεχζνπλ θαη λα θαηαλνήζνπλ ηε
δνκή πεξίπινθσλ πεξηβαιιφλησλ. Δίλαη επζχλε κνπ σο επηζηήκνλαο λα εμαθξηβψζσ
ηη είδνπο πξνβιήκαηα πξνζπαζνχλ λα επηιχζνπλ ηα άηνκα θαη πνηνη παξάγνληεο ηα
βνεζνχλ ή ηα παξεκπνδίδνπλ ζε απηέο ηηο πξνζπάζεηεο. ΋ηαλ ηα πξνβιήκαηα πνπ
παξαηεξψ ραξαθηεξίδνληαη απφ έιιεηςε πξνβιεςηκφηεηαο, πιεξνθφξεζεο θαη
εκπηζηνζχλεο, θαζψο θαη απφ πςειφ επίπεδν πνιππινθφηεηαο θαη δπζρεξεηψλ ζηηο
ζπλαιιαγέο, ηφηε ζηηο εξκελεπηηθέο κνπ απφπεηξεο πξέπεη λα ιακβάλσ ξεηά ππφςε
απηά ηα πξνβιήκαηα, αληί λα ππνζέησ φηη δελ ππάξρνπλ. Δπηρεηξψληαο λα
αλαπηχμσ κηα εμήγεζε γηα ηελ παξαηεξνχκελε ζπκπεξηθνξά, βαζίδνκαη ζε κηα
πινχζηα βηβιηνγξαθία άιισλ εηδηθψλ επηζηεκφλσλ πνπ αζρνινχληαη κε ηνπο
ζεζκνχο, ηα αηνκηθά θίλεηξα θαη ηηο ζπκπεξηθνξέο ζε πξαγκαηηθά πεξηβάιινληα.»

Κε βάζε ηελ κπηρεβηνξηζηηθή νπηηθή ε ΋ζηξνκ ππνζηεξίδεη ηελ νξζνινγηθή

ζπκπεξηθνξά ησλ αηφκσλ83, ε νπνία εμαξηάηαη απφ ην βαζκφ πιεξνθφξεζεο γηα ηα
νθέιε θαη θφζηε πνπ ζπλεπάγνληαη νη επηινγέο ηνπο.

81
Κπηρεβηνξηζκφο ή κπηρεβηνξαιηζκφο (behaviouralism) είλαη ζρνιή ζθέςεο ζηηο πνιηηηθέο επηζηήκεο
πνπ αλαπηχρζεθε ηηο δεθαεηίεο ‘60 – ‘70, ε νπνία επηδηψθεη λα παξάζρεη κηα αληηθεηκεληθή πξνζέγγηζε
ζηελ εξκελεία θαη πξφβιεςε ηεο θνηλσληθήο θαη πνιηηηθήο ζπκπεξηθνξάο εμεηάδνληαο ηηο
ζπκπεξηθνξέο, ελέξγεηεο θαη πξάμεηο ησλ αλζξψπσλ. Δίλαη άκεζα ζπλδεκέλνο κε ηηο επηζηήκεο ηεο
ζπκπεξηθνξάο (π.ρ. ςπρνινγία) ζηηο νπνίεο γίλεηαη απνδεθηή ε πνιππινθφηεηα ηεο αλζξψπηλεο
ζπκπεξηθνξάο θαη ππνζηεξίδεηαη φηη ε αλζξψπηλε δξάζε δελ είλαη απιά κηα κεραληζηηθή αληίδξαζε ζηα
εξεζίζκαηα ηνπ εμσηεξηθνχ πεξηβάιινληνο αιιά δηακεζνιαβείηαη απφ ηε γλσζηαθή δηαδηθαζία (Gold,
1980 ζην Θνπξιηνχξνο, 2001).
82
΋πσο δήισζαλ ην 2009 θαηά ηελ απνλνκή ηνπ Λφκπει Νηθνλνκίαο νη Έιηλνξ ΋ζηξνκ θαη ν Νιηβηέξ
Γνπίιιηακζνλ:

«Δίλαη κηα λίθε γηα ηνπο κπηρεβηνξηζηέο, πνπ έρνπλ κειεηήζεη ηα θπζηνινγηθά αλζξψπηλα
ειαηηψκαηα, ηα νπνία ζεσξνχληαλ σο παξάινγα, αηηία θαθψλ ιήςεσλ απνθάζεσλ,
πξνθαηαιήςεσλ θαη κε θεξδνθφξσλ ζπκπεξηθνξψλ.»
83
Ζ ΋ζηξνκ ζεσξεί φηη ε νξζνινγηθή ζπκπεξηθνξά θαη δξάζε ησλ αηφκσλ επεξεάδεηαη απφ
ζπγθεθξηκέλνπο παξάγνληεο – κεηαβιεηέο :

157
 «Νη απνθάζεηο θαη νη ελέξγεηεο ησλ νηθεηνπνηεηψλ ελφο ΞΘΓ ζηελ νηθεηνπνίεζε θαη
ηελ παξνρή ηνπ ΞΘΓ είλαη απνθάζεηο θαη ελέξγεηεο νξζνινγηθψλ αηφκσλ πνπ
βξίζθνληαη αληηκέησπα κε πεξίπινθεο θαη αβέβαηεο θαηαζηάζεηο. Ζ ζπκπεξηθνξά
πνπ ζα επηιέμεη έλα άηνκν ζε θάζε ζπγθεθξηκέλε θαηάζηαζε ζα εμαξηεζεί απφ ην
πψο απηφ ην άηνκν πιεξνθνξείηαη, αληηιακβάλεηαη θαη ζηαζκίδεη ηα νθέιε θαη ηα
θφζηε ησλ ελεξγεηψλ ηνπ, θαζψο θαη ηε ζχλδεζή ηνπο κε απνηειέζκαηα πνπ επίζεο
ζπλεπάγνληαη έλα ζπλδπαζκφ απφ νθέιε θαη θφζηε» (ν.π.: 64).

Υο βαζηθφηεξε παξάκεηξν ηεο αβεβαηφηεηαο γηα ζπιινγηθή δξάζε ε ΋ζηξνκ θαη νη

ζπλεξγάηεο ηεο αλαγλσξίδνπλ ηελ έιιεηςε γλψζεο ηεο δνκήο ηνπ ζπζηήκαηνο ηνπ
πφξνπ απφ ηνπο νηθεηνπνηεηέο θαη πσο απηή ε γλψζε κπνξεί λα δηαηεξείηαη θαη λα
θιεξνδνηείηαη απφ ηε κηα γεληά ζηελ άιιε. «Υο κφλε ινγηθή ππφζεζε είλαη φηη νη
νηθεηνπνηεηέο καζαίλνπλ κέζα απφ δνθηκέο θαη ιάζε» (ν.π.: 64-65).

Δπίζεο κε βάζε ηελ κπηρεβηνξηζηηθή αλάιπζε πξνθχπηεη φηη είλαη εθηθηφ λα αλαπηπρζεί
έλα ήζνο ζπλεξγαζίαο. ΋ηαλ έλα άηνκν έρεη εζσηεξηθεχζεη έλα πξφηππν ζπκπεξηθνξάο
ζρεηηθφ κε ηελ ηήξεζε ησλ ππνζρέζεσλ, ην άηνκν απηφ αηζζάλεηαη ληξνπή θαη ελνρή
φηαλ αζεηήζεη κηα πξνζσπηθή ππφζρεζε. Αλ ην πξφηππν ζπκπεξηθνξάο ην κνηξάδνληαη
θαη άιινη, ην άηνκν θαηαθξίλεηαη γηα ην φηη έδξαζε κε ηξφπν πνπ ζεσξείηαη αλάξκνζηνο
απφ ηνπο άιινπο (ν.π.: 67). Δπνκέλσο νη κειεηεηέο ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο θξίλνπλ
φηη νξζνινγηθά θνηλά πξφηππα ζπκπεξηθνξάο, ζε ζπλδπαζκφ κε επελδχζεηο ζε
επηηήξεζε θαη επηβνιή θπξψζεσλ, κπνξνχλ λα θαηαπνιεκήζνπλ ηνλ θίλδπλν ηεο
θαηξνζθνπηθήο ζπκπεξηθνξάο84 (ν.π.: 68).

Θεζκηθή αλάιπζε

Νη κειεηεηέο ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο δίλνπλ ηδηαίηεξε έκθαζε ζηελ αλάιπζε ησλ
ζεζκηθψλ ιεπηνκεξεηψλ θαη θαηεγνξνχλ ηα ζπγθεληξσηηθά κνληέια θαη ηα κνληέια
αηνκηθήο ηδησηηθνπνίεζεο φηη απνηεινχλ γεληθφινγεο εμηδαληθεπκέλεο ζεσξεηηθέο
πεξηγξαθέο, νη νπνίεο δελ κπνξνχλ λα εθαξκνζηνχλ ζε φια ηα πεξηβάιινληα (ν.π.:
49∙ ν.π.: 53). Ζ ΋ζηξνκ ζηε ζεζκηθή ηεο αλάιπζε ηζρπξίδεηαη φηη «νη ζεζκνί
απαηηνχληαη γηαηί πξνάγνπλ ηελ επεκεξία ησλ νξζνινγηθψλ αηφκσλ» (ν.π.: 76) θαη
πηνζεηεί ηελ άπνςε ηνπ Οφκπεξη Κπέηηο ζχκθσλα κε ηνλ νπνίν «νδεγνχκελνη απφ έλα
ελδηαθέξνλ γηα ηνπο ζεζκνχο επηζηξέθνπκε μαλά ζηνλ θφζκν ησλ ζπκπεξηθνξηζηψλ,
ην θάλνπκε απηφ ζε κηα πξνζπάζεηα λα θαηαιάβνπκε πσο ε ινγηθή απφ ηελ πιεπξά
ησλ αηφκσλ νδεγεί ζηελ ζπλνρή ζην επίπεδν ηεο θνηλσλίαο» (ν.π.: 78).

Πχκθσλα κε ηελ πξνζέγγηζε ηεο ΋ζηξνκ νη ζεζκνί νξίδνληαη σο:

«Σξεζηκνπνηψ κηα επξεία έλλνηα ηεο νξζνινγηθήο δξάζεο. Ρέζζεξηο εζσηεξηθέο κεηαβιεηέο –
αλακελφκελα νθέιε, αλακελφκελα θφζηε, εζσηεξηθά πξφηππα ζπκπεξηθνξάο θαη ξπζκνί έθπησζεο-
επεξεάδνπλ ηελ επηινγή ζηξαηεγηθήο ηνπ αηφκνπ» (Ostrom, 2002[1990]: 69).
84
Πε ζρέζε κε ηελ θαηξνζθνπηθή ζπκπεξηθνξά ε ΋ζηξνκ (ν.π.: 67-68) επηζεκαίλεη φηη :

«Ζ πην ζεκαληηθή επίδξαζε, πνπ αζθεί ην είδνο θαη ε έθηαζε ησλ θνηλψλ πξφηππσλ ζπκπεξηθνξάο
ζηηο δηαζέζηκεο ζηα άηνκα ζηξαηεγηθέο, ζρεηίδεηαη κε ην βαζκφ θαηξνζθνπηθήο ζπκπεξηθνξάο πνπ νη
νηθεηνπνηεηέο κπνξνχλ λα αλακέλνπλ απφ ηνπο άιινπο νηθεηνπνηεηέο. Ν θαηξνζθνπηζκφο νξίδεηαη σο
πξνζσπηθφ ζπκθέξνλ κε δφιν. (…) Πε θάζε νκάδα ζα ππάξρνπλ άηνκα πνπ ζα αγλννχλ ηα πξφηππα
ζπκπεξηθνξάο θαη ζα δξνπλ θαηξνζθνπηθά φπνηε έρνπλ ηελ επθαηξία. Θαηά ζπλέπεηα, ε πηνζέηεζε
πξφηππσλ ζπκπεξηθνξάο δε ζα εμαιείςεη ηελ θαηξνζθνπηθή ζπκπεξηθνξά. Ζ θαηξνζθνπηθή
ζπκπεξηθνξά είλαη κηα πηζαλφηεηα ηελ νπνία πξέπεη λα ιακβάλνπλ ππφςε ηνπο φινη νη νηθεηνπνηεηέο
πνπ πξνζπαζνχλ λα ιχζνπλ πξνβιήκαηα ΞΘΓ.»

158
 «Πχλνια ιεηηνπξγηθψλ θαλφλσλ πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη πξνθεηκέλνπ λα θαζνξηζηεί
πνηνο δηθαηνχηαη λα παίξλεη απνθάζεηο, πνηεο ελέξγεηεο επηηξέπνληαη ή πεξηνξίδνληαη,
ηη είδνπο θαλφλεο ζπγθέληξσζεο ζα ρξεζηκνπνηεζνχλ, ηη δηαδηθαζίεο πξέπεη λα
αθνινπζεζνχλ, πνηεο πιεξνθνξίεο πξέπεη λα παξέρνληαη θαη πνηεο φρη θαη πνηεο
απνιαβέο ζα απνδίδνληαη ζηα άηνκα αλάινγα κε ηηο πξάμεηο ηνπο. Ρελ εθαξκνγή
ηνπο κπνξνχλ λα αλαιάβνπλ νη άκεζα εκπιεθφκελνη, πξάθηνξεο πνπ κπνξνχλ λα
πξνζιεθζνχλ, εμσηεξηθνί ππεχζπλνη εθαξκνγήο ή θάπνηνο ζπλδπαζκφο ησλ
παξαπάλσ» (ν.π.: 89).

Δπίζεο φπσο ππνζηεξίδεη ε ΋ζηξνκ ε παξαγσγή ζεζκψλ εμαξηάηαη απφ ην βαζκφ

ακνηβαίαο αιιεινεπηηήξεζεο θαη απφ παξακέηξνπο έθπησζεο, ζπκθεξφλησλ θαη
θφζηνπο.

΋πσο ηζρπξίδεηαη ε ίδηα, έρεη απνδεηρζεί φηη:

«Νη ρξήζηεο ησλ ΞΘΓ ζα δαπαλήζνπλ ζεκαληηθφ ρξφλν θαη ελέξγεηα επηλνψληαο
εθαξκφζηκνπο ζεζκνχο ξχζκηζεο θαη δηαρείξηζεο ησλ ΞΘΓ, αθνινπζψληαο θαλφλεο,
εθφζνλ πηζηεχνπλ φηη θαη άιινη ζα αθνινπζήζνπλ απηνχο ηνπο θαλφλεο,
παξαθνινπζψληαο ν έλαο ηνλ άιιν ζχκθσλα κε απηνχο ηνπο θαλφλεο θαη
επηβάιινληαο θπξψζεηο πνπ ζα ηηο έρνπλ θαζνξίζεη νη ίδηνη.

Ζ πηζαλφηεηα, φηη νη ρξήζηεο ησλ πφξσλ ζα αλαπηχμνπλ απφ κφλνη ηνπο

απνηειεζκαηηθνχο ζεζκνχο γηα ξχζκηζε ηεο ρξήζεο ησλ ΞΘΓ, απμάλεηαη απφ ηνπο
παξαθάησ παξάγνληεο:

 ρακειά πνζνζηά έθπησζεο (νη πεξηζζφηεξνη ρξήζηεο ησλ πφξσλ έρνπλ

εμαζθαιηζκέλε ζεζκηθή ζέζε, θαη ζρέδην ρξήζεο ησλ πφξσλ γηα
καθξνπξφζεζκε πεξίνδν),
 νκνηνγελή ζπκθέξνληα (νη πεξηζζφηεξνη ρξήζηεο ησλ πφξσλ κνηξάδνληαη
παξφκνηεο ηερλνινγίεο, δεμηφηεηεο θαη θνπιηνχξα γηα ηνπο πφξνπο),
 ην θφζηνο ηεο επηθνηλσλίαο κεηαμχ ησλ αηφκσλ είλαη ρακειφ
 θαη ην θφζηνο γηα λα επηηεπρζνχλ δεζκεπηηθέο θαη εθηειέζηκεο ζπκθσλίεο
είλαη ζρεηηθά κηθξφ» (Ostrom, 2008).

Δπηπιένλ, ε ΋ζηξνκ (2002[1990]: 279∙ 2002[1990]: 294) αλαγλσξίδεη φηη ε χπαξμε

ηθαλψλ εγεηψλ κεηαμχ ησλ νηθεηνπνηεηψλ εγγπάηαη ηo ζεζκηθφ θεθάιαην θαη κεηψλεη ηα
θφζηε επηηήξεζεο θαη ειέγρνπ.

Υζηφζν, πέξα απφ ηνπο εζσηεξηθνχο ζεζκνχο, ζχκθσλα κε ηελ ΋ζηξνκ γηα ηελ
επηηπρία ηεο απηνδηαρείξηζεο ησλ θνηλψλ πφξσλ απφ ηνπο νηθεηνπνηεηέο απαηηείηαη θαη ε
ζέζπηζε θξαηηθψλ ξπζκηζηηθψλ πιαηζίσλ (ν.π.: 53) θαη ε λνκηκνπνίεζε ησλ άηππσλ
ζεζκψλ ησλ νηθεηνπνηεηψλ απφ ηηο θξαηηθέο θπβεξλήζεηο, νη νπνίεο ζα απνδέρνληαη, ζα
εμνπζηνδνηνχλ ηελ απηνδηνίθεζε ησλ θνηλψλ πφξσλ ή αθφκα θαη ζα εγγπψληαη ηελ
επηηήξεζή ηεο (ν.π.: 313).

«Νη πεξηθεξεηαθέο θαη θξαηηθέο θπβεξλήζεηο κπνξνχλ λα παίμνπλ ζεηηθφ ξφιν

παξέρνληαο δηεπθνιχλζεηο θαη εληζρχνληαο έηζη ηελ ηθαλφηεηα ησλ ληφπησλ
νηθεηνπνηεηψλ λα ζρεδηάζνπλ απνηειεζκαηηθνχο ζεζκνχο» (ν.π.: 312),

Υζηφζν, ζηε ζπλέρεηα, ε ΋ζηξνκ παίξλεη ηηο απνζηάζεηο ηεο απφ ηνλ απφιπην
ζπγθεληξσηηθφ θξαηηθφ έιεγρν επηζεκαίλνληαο φηη:

«Απηφο ν ζεηηθφο ξφινο (ησλ θπβεξλήζεσλ) είλαη αξθεηά δηαθνξεηηθφο απφ απηφλ
πνπ νξακαηίδνληαη φζνη εηζεγνχληαη ζπγθεληξσηηθφ έιεγρν ζηνπο θξαηηθνχο
πφξνπο» (ν.π.: 312).

159
Κε βάζε ηελ παξαπάλσ ζεζκηθή αλάιπζε νη κειεηεηέο ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο
πξνηείλνπλ σο βαζηθφ εξγαιείν ηελ ζπλ-δηαρείξηζε, σο ιχζε δηαρείξηζεο ησλ
ζπιινγηθψλ πφξσλ.

Πχκθσλα κε ηελ Κπξηαζνχιε (2003: 48):

«Ζ ζπλδηαρείξηζε ζηεξίδεηαη ζε δχν ππνζέζεηο: (α) φηη νη ληφπηνη πξέπεη λα έρνπλ

ζπκθέξνλ ζηε δηαηήξεζε θαη ζηε δηαρείξηζε ησλ πφξσλ θαη (β) φηη ε ζπλεξγαζία
θπβεξλεηηθψλ ππεξεζηψλ κε ηνπηθέο θνηλφηεηεο θαη άιινπο ρξήζηεο ησλ πφξσλ
είλαη νπζηαζηηθή».

Δπίζεο, ζχκθσλα κε ηνλ Κπεξθο (1997) ε εθηθηφηεηα ηεο ζπλδηαρείξηζεο εμαξηάηαη

απφ πέληε παξάγνληεο-θιεηδηά:

 ηελ χπαξμε παξάδνζεο απηνξξχζκηζεο (self-regulation) θαη ήζνπο επηκειεηείαο

(stewardship ethic),
 ηελ χπαξμε θαηάιιεισλ ηνπηθψλ θαη εζληθψλ ζεζκψλ,
 ην βαζκφ εκπηζηνζχλεο κεηαμχ ησλ ζπκκεηερφλησλ, ηε λνκηθή πξνζηαζία ησλ
δηθαησκάησλ ησλ ληφπησλ απφ ην θξάηνο
 ηελ χπαξμε νηθνλνκηθψλ θηλήηξσλ ζηνπο ληφπηνπο λα δηαηεξήζνπλ ηνλ πφξν
 Ηδηαίηεξα ζεκαληηθή είλαη ε απάιεηςε ζπλζεθψλ ειεχζεξεο πξφζβαζεο ζηνπο
πφξνπο, θαζψο θαη ε ηζφξξνπε απνλνκή δηθαησκάησλ θαη ππνρξεψζεσλ ζηε
ρξήζε ησλ πφξσλ ζηνπο ληφπηνπο.

Ρέινο, ζχκθσλα κε ηνλ Κπεξθο (1995) «ε ζσζηή δηακφξθσζε θαζεζηψησλ

ζπλδηαρείξηζεο έρεη ηε δπλαηφηεηα λα ζπλδπάζεη ηελ επηζηεκνληθή δηαρείξηζε κε
ηνπηθά ζπζηήκαηα δηαρείξηζεο θαη κε ηε ζπζζσξεπκέλε παξαδνζηαθή νηθνινγηθή
γλψζε».

Βειηηζηνπνίεζε απφδνζεο Πφξσλ Κνηλήο Γεμακελήο-ΠΚΓ

Ρν δήηεκα ηεο δηαρείξηζεο ησλ θνηλψλ πφξσλ γηα ηνπο κειεηεηέο ηεο ζπιινγηθήο
δξάζεο εζηηάδεηαη ηειηθά ζηε βειηίσζε ηεο απφδνζεο ησλ ΞΘΓ, ε νπνία επηηπγράλεηαη
κε ηνλ πεξηνξηζκφ ηεο πξφζβαζεο (γηα ηνλ έιεγρν ηεο ππεξεθκεηάιιεπζήο ηνπο) θαη ηε
δεκηνπξγία θηλήηξσλ ζηνπο ρξήζηεο γηα πξνζηαζία αληί γηα ππεξ-ρξεζηκνπνίεζή ηνπο
(Berkes and Folke, 1998∙ Ostrom et al., 1999).

Θαη ηα δχν ζέκαηα, έιεγρνο πξφζβαζεο θαη απνηξνπή ππεξρξεζηκνπνίεζεο, ζχκθσλα

κε ηελ ΋ζηξνκ εκπιέθνπλ αλαγθαζηηθά ηνπο ηδηνθηήηεο, ηνπο θαηφρνπο δηθαησκάησλ
ρξήζεο θαη ηνπο θαηαλαισηέο αλαθνξηθά κε ηνπο νπνίνπο ιακβάλνληαη απνθάζεηο
πεξηνξηζκνχ πξφζβαζεο θαη δεκηνπξγίαο θηλήηξσλ.

Ξην ζπγθεθξηκέλα, νη απνθάζεηο απηέο αθνξνχλ ηε δηακφξθσζε ησλ θαηάιιεισλ

θαζεζηψησλ πφξσλ πνπ θαζνξίδνπλ ηα δηθαηψκαηα ηδηνθηεζίαο ησλ πφξσλ, ηελ
απφθηεζε δηθαησκάησλ ρξήζεο ηνπο, ηελ παξνρή ηνπο, ηε δηαλνκή ηνπο θαη ηε
λνκηκνπνίεζε ησλ ρξεζηψλ. Ζ ΋ζηξνκ εδψ δελ ακθηζβεηεί ην ζεζκφ ηεο ηδηνθηεζίαο,
αιιά ππνζηεξίδεη έλα είδνο ζπιινγηθήο-θνηλήο ηδηνθηεζίαο κε βάζε ηελ νπνία
παξέρνληαη δηθαηψκαηα πξφζβαζεο κφλν ζηνπο νηθεηνπνηεηέο.

Υζηφζν ε ΋ζηξνκ αλαγλσξίδεη ρσξίο λα αζθεί θξηηηθή φηη αξθεηέο θνξέο

αλαπηχζζνληαη δηαηξέζεηο ζηε βάζε ηνπ θχινπ, ηεο ειηθίαο θαη ησλ πεξηνπζηαθψλ
ζηνηρείσλ, θαζψο «ζε αξθεηέο απφ ηηο πεξηπηψζεηο κειέηεο ην δηθαίσκα νηθεηνπνίεζεο
ζε ζπιινγηθνχο θνηλνχο πφξνπο παξέρεηαη κφλν ζε ελήιηθεο άληξεο πνπ έρνπλ ηδησηηθή
πεξηνπζία, ε νπνία ζρεηίδεηαη κε ηελ πνιηηφηεηα» (Ostrom, 2002[1990]: 141).

160
Δπνκέλσο, εδψ αλαγλσξίδεηαη φηη ε εζηίαζε ζηελ πνξνθεληξηθή αλάιπζε, ε νπνία
απνζθνπεί πξσηίζησο ζηε βέιηηζηε επηρεηξεκαηηθή αμηνπνίεζε ησλ θνηλψλ πφξσλ, δελ
κπνξεί λα απνθχγεη ηελ αλάδπζε δηαθξίζεσλ ζηα πεδία ηνπ θχινπ, ηεο ηάμεο, ηεο
ειηθίαο, θαη κπνξνχλ λα πξνζηεζνχλ θαη πιήζνο αθφκα δηαθξίζεσλ ζηα πεδία ηεο
εζλφηεηαο, ηεο ζξεζθείαο, ηεο αλαπεξίαο-(αλ)ηθαλφηεηαο, ηεο θνπιηνχξαο, ηνπ
κνξθσηηθνχ επηπέδνπ, ηεο ζεμνπαιηθφηεηαο, ηεο πνιηηφηεηαο θηι., νη νπνίεο δελ
εμεηάδνληαη απφ ηνπο κειεηεηέο ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο. Υο εθ ηνπηνχ ζηνπο
πξνηεηλφκελνπο ΞΘΓ ππάξρεη ν θίλδπλνο λα δεκηνπξγεζνχλ ζπλζήθεο παξφκνηεο κε ηηο
πεξηπηψζεηο ησλ αληη-θνηλψλ (anticommons), δειαδή λα γελλεζνχλ απνθιεηζκνί
πξφζβαζεο ζηνπο θνηλνχο πφξνπο ζε φζεο θαη φζνπο δελ εθπιεξνχλ ηα ζεζκνζεηεκέλα
θξηηήξηα εηζφδνπ-απνθιεηζκνχ ησλ θαηνρπξσκέλσλ ζπλ-νηθεηνπνηεηψλ.

Δμάιινπ ε βαζηθή ζηφρεπζε θαη επηρεηξεκαηνινγία ησλ κειεηεηψλ ηεο ζπιινγηθήο

δξάζεο είλαη φηη κέζσ ησλ πξνηάζεψλ ηνπο γηα ηελ θνηλή ηδηνθηεζία είλαη εθηθηφ λα
βειηηζηνπνηεζεί θαη λα γίλεη πην απνδνηηθή ε παξαγσγή πξντφλησλ θαη ππεξεζηψλ
θαζψο ζχκθσλα κε ηα ιφγηα ηεο ΋ζηξνκ (ν.π.: 54):

«Tα εκπιεθφκελα άηνκα θεξδίδνπλ έλα κεγάιν κέξνο ησλ νηθνλνκηθψλ ηνπο
απνιαβψλ απφ ηνπο πφξνπο θνηλήο ηδηνθηεζίαο θαη επνκέλσο έρνπλ ηζρπξά θίλεηξα
λα πξνζπαζνχλ λα επηιχνπλ ηα πξνβιήκαηα ησλ θνηλψλ πφξσλ γηα λα εληζρχνπλ
ηελ παξαγσγηθφηεηά ηνπο ρξφλν κε ην ρξφλν.»

Δπνκέλσο νη κειεηεηέο ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο εζηηάδνπλ θαη αλαδεηνχλ εθείλα ηα

νξγαλσηηθά κνληέια ζπλδηαρείξηζεο πνπ ζα επηθέξνπλ κεγηζηνπνίεζε ησλ απνδφζεσλ
ησλ ΞΘΓ.

΋πσο ππνζηεξίδεη ε ΋ζηξνκ (ν.π.: 72):

«Πε έλα γεληθφηεξν επίπεδν ην πξφβιεκα πνπ αληηκεησπίδνπλ νη νηθεηνπνηεηέο ησλ

ΞΘΓ είλαη νξγαλσηηθφ: πψο ζα αιιάμνπλ ηελ θαηάζηαζε έηζη ψζηε, εθεί πνπ νη
νηθεηνπνηεηέο δξνχζαλ απηφλνκα, λα πηνζεηήζνπλ ζπληνληζκέλεο ζηξαηεγηθέο
πξνθεηκέλνπ λα απνθνκίζνπλ πςειφηεξεο απνδφζεηο ή λα κεηψζνπλ ηελ θνηλή
δεκηά.»

Θαη‘ απηφλ ηνλ ηξφπν αλάγνπλ σο θξίζηκν δήηεκα ηεο ελαζρφιεζεο κε ηνπο θνηλνχο
πφξνπο ηελ νηθνλνκηθή απνδνηηθφηεηα θαη ζέηνπλ σο θεληξηθφ άμνλα ηνλ ππνινγηζκφ
θφζηνπο85 - νθέινπο86. Πε απηφ ην ζεκείν ε αλάιπζή ηνπο ηαπηίδεηαη κε ηηο
λενθηιειεχζεξεο πξνζεγγίζεηο θαζψο ε δηαρείξηζε ησλ ΞΘΓ εμεηάδεηαη κε φξνπο
επηρεηξεκαηηθφηεηαο:

«φηαλ νη νηθεηνπνηεηέο δξνπλ αλεμάξηεηα ν έλαο απφ ηνλ άιιν ζε ζρέζε κε έλαλ
ΞΘΓ, ηα ζπλνιηθά θαζαξά νθέιε πνπ απνθνκίδνπλ ζπλήζσο είλαη κηθξφηεξα απφ
φζα ζα είραλ απνθνκίζεη αλ είραλ ζπληνλίζεη ηηο ζηξαηεγηθέο ηνπο. Πηε

85
Oη κειεηεηέο ζπιινγηθήο δξάζεο εθηηκνχλ φηη «ηα άηνκα απνδίδνπλ κηθξφηεξε αμία ζηα νθέιε πνπ
αλακέλνπλ λα απνθνκίζνπλ ζην απψηεξν κέιινλ θαη κεγαιχηεξε ζε απηά πνπ αλακέλνπλ ζην άκεζν
κέιινλ. Κε άιια ιφγηα, ηα άηνκα ππνεθηηκνχλ ηελ αμία ησλ κειινληηθψλ νθειψλ» (Ostrom,
2002[1990]: 66).
86
Πχκθσλα κε ηελ ΋ζηξνκ:

«κπνξνχκε ζαθψο λα απνξξίςνπκε ηελ ηδέα φηη νη νηθεηνπνηεηέο είλαη αλίθαλνη λα πξνκεζεπηνχλ
ηνπο δηθνχο ηνπο ζεζκνχο γηα λα επηιχζνπλ πξνβιήκαηα ΞΘΓ, αιιά δελ κπνξνχκε λα ηελ
αληηθαηαζηήζνπκε κε κηα ππφζεζε φηη νη νηθεηνπνηεηέο ζα πηνζεηήζνπλ λένπο θαλφλεο φηαλ ηα
θαζαξά νθέιε κηαο αιιαγήο θαλφλσλ ζα ππεξβνχλ ηα θαζαξά θφζηε» (ν.π.: 309)

161
κεηξηνπαζέζηεξε πεξίπησζε, νη απνδφζεηο πνπ ζα απνθνκίζνπλ απφ ηηο πξνζπάζεηεο
νηθεηνπνίεζεο ζα είλαη ρακειφηεξεο φηαλ νη απνθάζεηο ιακβάλνληαη απηφλνκα απφ
φηη ζηελ αληίζεηε πεξίπησζε. Πηε ρεηξφηεξε πεξίπησζε, κπνξνχλ λα θαηαζηξέςνπλ
ηνλ ίδην ηνλ πφξν» (ν.π.: 71).

162
3.4.4 Μείγκαηα ζεζκψλ

Δπνκέλσο νη κειεηεηέο ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο ζην ζεσξεηηθφ ηνπο αληίινγν απέλαληη
ηφζν ζηελ λενθηιειεχζεξε αηνκηθή ηδησηηθνπνίεζε φζν θαη ζηελ θξαηηθνπνίεζε ησλ
θνηλψλ πφξσλ ηζρπξίδνληαη φηη θαη νη δχν ιχζεηο ηείλνπλ λα θαηαζηξέςνπλ ην ζεζκηθφ
θεθάιαην πνπ έρεη ζπζζσξεπηεί απφ ρξφληα εκπεηξίαο ζε ζπγθεθξηκέλεο πεξηνρέο
(Ostrom, 2002[1990]: 273) θαη λα αθαηξέζνπλ ηα εγγελή δηθαηψκαηα θαη ηηο
πξνζσπηθέο ζρέζεηο πνπ ραξαθηεξίδνπλ ηα ζρήκαηα θνηλφρξεζηεο ηδηνθηεζίαο. Κε
απηφλ ηνλ ηξφπν βιάπηνπλ ηελ απνδνηηθφηεηα ηεο ρξήζεο ησλ πφξσλ θαη αθφκα
πεξηζζφηεξν, είλαη πηζαλφ λα δεκηψζνπλ ηνπο παξαδνζηαθνχο ρξήζηεο, ησλ νπνίσλ ηα
δηθαηψκαηα ρξήζεο ζπάληα αλαγλσξίδνληαη ππφ θαζεζηψο ηδησηηθήο ή δεκφζηαο
ηδηνθηεζίαο (Balland θαη Platteau, 1996). Πχκθσλα κε ηελ Κπξηαζνχιε (2003: 47)
πνιιέο εκπεηξηθέο κειέηεο επηβεβαηψλνπλ ηνλ ηζρπξηζκφ απηφ, θαζψο νχηε ε
θξαηηθνπνίεζε νχηε ε ηδησηηθνπνίεζε κπφξεζαλ λα απνηξέςνπλ ηελ «ηξαγσδία ησλ
θνηλψλ», ηηο αξλεηηθέο, δειαδή, επηπηψζεηο απφ ηε ρξήζε ησλ ζπιινγηθψλ πφξσλ.

Ζ ΋ζηξνκ ηζρπξίδεηαη φηη ηφζν νη απφςεηο ππέξ ηεο αηνκηθήο ηδησηηθνπνίεζεο φζν θαη νη
απφςεηο ππέξ ηνπ ζπγθεληξσηηθνχ θξαηηθνχ ειέγρνπ87 είλαη αξθεηά αθεξεκέλεο,
γεληθφινγεο θαη ηζρπξίδεηαη φηη αληί λα ππάξρεη κηα κφλε ιχζε κάιινλ ππάξρνπλ
πνιιέο ιχζεηο ή ζπλδπαζκφο ιχζεσλ, δειαδή «κείγκαηα ιχζεσλ» (Ostrom,
2002[1990]: 182) γηα ηελ αληηκεηψπηζε πνιιψλ δηαθνξεηηθψλ πξνβιεκάησλ.

«Αληί λα ζεσξψ φηη ηα άηνκα πνπ κνηξάδνληαη έλαλ θνηλφρξεζην πφξν έρνπλ
αλαπφθεπθηα εγθισβηζηεί ζε κηα παγίδα απφ φπνπ δελ ππάξρεη δπλαηφηεηα
δηαθπγήο, ππνζηεξίδσ φηη ε ηθαλφηεηα ησλ αηφκσλ λα μεθεχγνπλ απφ δηαθφξσλ
εηδψλ δηιεκκάησλ δηαθέξεη απφ θαηάζηαζε ζε θαηάζηαζε.»

θαη ζπλερίδεη ηελ επηρεηξεκαηνινγία ηεο γηα ηα κείγκαηα ζεζκψλ ιέγνληαο φηη:

«Ξνιινί επηηπρεκέλνη ζεζκνί ΞΘΓ απνηεινχλ κείγκαηα ζεζκψλ πνπ κνηάδνπλ κε

ηδησηηθνχο θαη κνηάδνπλ κε δεκφζηνπο θαη πνπ δελ κπνξνχλ λα θαηαηαρζνχλ κε
βάζε κηα ζηείξα δηρνηφκεζε» (ν.π.: 38).

Πε απηφ ην ζεκείν ε ΋ζηξνκ αλαγλσξίδεη φηη ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο ελδέρεηαη ε

αηνκηθή ηδησηηθνπνίεζε λα έρεη νηθνλνκηθά απνδνηηθφηεξα απνηειέζκαηα (ν.π.: 48) θαη
ε κφλε ηεο έλζηαζε ζε απηέο ηηο πεξηπηψζεηο είλαη ν θφβνο ηνπ κνλνπσιίνπ, δειαδή
φηη ε αηνκηθή ηδησηηθνπνίεζε ελδέρεηαη λα ζεκαίλεη ηελ εθρψξεζε ηνπ απνθιεηζηηθνχ
δηθαηψκαηνο άληιεζεο απφ έλα ζχζηεκα πφξνπ ζε έλα κφλν άηνκν ή εηαηξεία. Ζ
΋ζηξνκ επνκέλσο ζεσξεί φηη ηφζν ην θξαηηθφ κνληέιν φζν θαη ην κνληέιν κηαο
εηαηξείαο απαληνχλ ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο απνηειεζκαηηθά ζηε δηαρείξηζε ησλ
πφξσλ θαη ε κειέηε ηεο εζηηάδεηαη ζηελ θαηαζθεπή ελφο ζπκπιεξσκαηηθνχ κνληέινπ
ζεζκηθνχ δηαθαλνληζκνχ ζπιινγηθήο δξάζεο (ν.π.: 40∙ ν.π.: 75-76).

Δπνκέλσο, ν ζηφρνο ησλ κειεηεηψλ ζπιινγηθήο δξάζεο είλαη ε θαηαζθεπή κηαο

ζεσξίαο ζπιινγηθήο δξάζεο κέζσ ηεο νπνίαο κηα νκάδα αλζξψπσλ ζα κπνξέζεη λα
απηννξγαλσζεί, λα αλαπηχμεη κεραληζκνχο ζπλερήο απηνδέζκεπζεο θαη ζπιινγηθήο

87
Πχκθσλα κε ηελ ΋ζηξνκ (2002[1990]: 47):

«Κεξηθέο νκάδεο αληηκεησπίδνπλ πξνβιήκαηα ζηε ιεηηνπξγηθφηεηά ηνπο εμαηηίαο παξάινγσλ

ζπζηεκάησλ θίλεηξσλ, πνπ ηα ίδηα είλαη απνηέιεζκα πνιηηηθψλ πνπ αθνινχζεζαλ νη θεληξηθέο
αξρέο.»

163
απηνεπηηήξεζεο, πξνθεηκέλνπ λα δηαηεξήζεη ηα θεθηεκέλα ησλ πξνζπαζεηψλ ηεο. Κηα
ηέηνηα ζεσξία αλαγλσξίδεη φηη κπνξεί λα εθαξκνζηεί ηφζν ζηηο πεξηπηψζεηο ησλ
απηννξγαλσκέλσλ θαη απηνδηνηθνχκελσλ ΞΘΓ φζν θαη ζηε ιεηηνπξγία ζπλεηαηξηζκψλ
παξαγσγψλ αθφκα θαη κεγάισλ επηρεηξήζεσλ (ν.π.: 52∙ ν.π.: 100).
Γεληθφηεξα, νη κειεηεηέο ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο ππνζηεξίδνπλ φηη ν θαζνξηζκφο ηνπ
θαηαιιειφηεξνπ ηδηνθηεζηαθνχ θαζεζηψηνο θαη ηνπ θαηαιιειφηεξνπ ηχπνπ δηαρείξηζεο
ησλ ζπιινγηθψλ θνηλψλ πφξσλ, πνπ εμαζθαιίδνπλ ηελ αεηθνξία ηνπο, εμαξηψληαη απφ
έμε νκάδεο αιιειέλδεησλ παξαγφλησλ: (α) ηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ πφξσλ, (β) ηα
ραξαθηεξηζηηθά ησλ ρξεζηψλ ηνπο, (γ) ηηο ζρέζεηο κεηαμχ ραξαθηεξηζηηθψλ ησλ πφξσλ
θαη ραξαθηεξηζηηθψλ ησλ ρξεζηψλ, (δ) ηηο ζεζκηθέο ξπζκίζεηο, (ε) ηηο ζρέζεηο κεηαμχ
ηνπ ζπζηήκαηνο πφξσλ θαη ησλ ζεζκηθψλ ξπζκίζεσλ θαη (ζη) εμσηεξηθνχο παξάγνληεο
φπσο ε ηερλνινγία, ην επξχηεξν θνηλσληθν-νηθνλνκηθφ ζχζηεκα θαη θπξίσο ε
ζπλάξζξσζε κε ηηο αγνξέο θαη ην θξάηνο (Agrawal, 2001∙ Baland and Platteau, 1996∙
Ostrom, 2002[1990]∙ Ostrom et al., 2002∙ Wade, 1988).
Θαηαιήγνληαο νη κειεηεηέο ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο ππνζηεξίδνπλ φηη νη πην
πεηπρεκέλεο πεξηπηψζεηο ΞΘΓ είλαη απηέο πνπ είλαη «πινχζηεο ζε κείγκαηα δεκφζησλ
θαη ηδησηηθψλ δηακεζνιαβήζεσλ ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ απηννξγάλσζε ησλ
νηθεηνπνηεηψλ» (Ostrom, 2002[1990]: 271).

164
3.4.5 Οη πξνζεγγίζεηο ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο σο ακθίζεκν
θαηψθιη

Υο θαηαιεθηηθφ ζρφιην γηα ηηο πξνζεγγίζεηο ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο ζα κπνξνχζε λα

εηπσζεί φηη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα απνηεινχλ έλα ακθίζεκν θαηψθιη, θαζψο βξίζθνληαη
ζην φξην κεηαμχ ησλ πξνζεγγίζεσλ πνπ ππνζηεξίδνπλ ηηο πεξηθξάμεηο θαη ησλ
πξνζεγγίζεσλ γηα ηνλ θνκκνπληζκφ ησλ θνηλψλ, νη νπνίεο ζα παξνπζηαζηνχλ ζην
επφκελν θεθάιαην. Δλψ νη ζηφρνη ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο φπσο εηπψζεθε είλαη ε
θξαηηθή ζεζκηθή θαηνρχξσζε ησλ θαζεζηψησλ θνηλήο ηδηνθηεζίαο θαη ε βέιηηζηε
εκπνξεπκαηηθή απφδνζε θαη αμηνπνίεζε ησλ θνηλψλ πφξσλ εληφο ηνπ
θεθαιαηνθξαηηθνχ ηξφπνπ παξαγσγήο, σζηφζν ηφζν νξηζκέλεο απφ ηηο κειέηεο
πεξίπησζεο (π.ρ. θνηλέο γαίεο ejido θαη chakra ζην Κεμηθφ, θηλήκαηα αθηεκφλσλ φπσο
ην MST ζηε Βξαδηιία, ζπλεηαηξηζκνί θαη απηννξγαλσκέλα εξγνζηάζηα ζηελ Αξγεληηλή,
ζπιινγηθνί αζηηθνί θήπνη ζηε Λέα ΢φξθε), φζν θαη νξηζκέλα απφ ηα ζεζκηθά
ραξαθηεξηζηηθά ηνπο βξίζθνληαη πην θνληά ζηηο πξνζεγγίζεηο γηα ηνλ θνκκνπληζκφ ησλ
θνηλψλ. Ζ αληίζεζή ηνπο ηφζν ζηα αηνκηθά δηθαηψκαηα ηδηνθηεζίαο φζν θαη ζηνλ
ζπγθεληξσηηθφ θξαηηθφ έιεγρν ησλ θνηλψλ πφξσλ θαη ε αλαδήηεζε ελαιιαθηηθψλ
απηννξγαλσκέλσλ ζεζκψλ ζπκκεηνρηθήο εκπινθήο ησλ ηνπηθψλ θνηλνηήησλ ζηε ιήςε
απνθάζεσλ, ζηε ζπλεξγαζία ζηε ρξήζε ηνπο, θαη ζηελ επηβνιή ζπλαπνθαζηζκέλσλ
θαλφλσλ κεηαμχ ησλ κειψλ ηεο θνηλφηεηαο αλνίγεη ην δξφκν γηα ηε ζπδήηεζε πνπ ζα
αλαπηπρζεί απν ηηο πξνζεγγίζεηο πνπ ππνζηεξίδνπλ ην θνκκνπληζκνχ ησλ θνηλψλ.
Υζηφζν, φπσο έρεη ήδε επηζεκαλζεί, ην ζεκείν ηεο ζπκκεηνρήο είλαη ηδηαίηεξα θξίζηκν
θαζψο φιν θαη πεξηζζφηεξν βξίζθεηαη ζην επίθεληξν θαη ησλ λεφηεξσλ εμειίμεσλ ησλ
λενθηιειεχζεξσλ πξνζεγγίζεσλ, ζηε κεηά ηε «Ππλαίλεζε ηεο Νπάζηγθηνλ» επνρή. Κε
ηελ θξίζε ηνπ 2008, ν λενθηιειεπζεξηζκφο επηδηψθεη λα κεηαζρεκαηηζηεί θαη ζέηεη κε
φιν θαη πεξηζζφηεξε έληαζε ζην επίθεληξν ησλ λέσλ πνιηηηθψλ ηελ απνθαινχκελε
επηρεηξεκαηηθή ελεξγνπνίεζε ηεο θνηλσλίαο ησλ ηδησηψλ ή ηεο ιεγφκελεο «θνηλσλίαο
ησλ πνιηηψλ» κε ηνλ ζθεηεξηζκφ ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, δηθηχσλ θαη ηεο
θνηλσληθήο ζπλεξγαζίαο κέζσ ηεο επηζηξνθήο ή ηεο επαλεθεχξεζεο ζεζκηθψλ θαη
θνηλσληθψλ κνξθψλ ζπιινγηθήο νξγάλσζεο.
Δπίζεο φπσο γίλεηαη φιν θαη πεξηζζφηεξν θαλεξφ ηφζν νη πξνζεγγίζεηο ηεο ζπιινγηθήο
δξάζεο φζν θαη νη λενθηιειεχζεξεο πξνζεγγίζεηο ηαπηίδνληαη γηα ηνλ λέν ξφιν ηνπ
θξάηνπο σο ζπληνληζηή-κάλαηδεξ πνπ ππνζηεξίδεη ηε ζπλεξγαζία ησλ απνκνλσκέλσλ
αηφκσλ-ηδησηψλ, φρη εληφο ησλ θξαηηθψλ δνκψλ ηνπ πξψελ θξάηνπο πξφλνηαο, αιιά
πιένλ φιν θαη πεξηζζφηεξν ελζαξξχλεηαη ε πξσηνβνπιηαθφηεηα, ε νκαδηθφηεηα, ην
θηιηθφ θιίκα, ν εζεινληηζκφο θαη ε απηννξγάλσζε.
Δπνκέλσο γίλεηαη θαλεξφ φηη ηα θνηλά ηφζν σο θπζηθνί θνηλνί πφξνη, αιιά θπξίσο σο
θνηλσληθέο ζρέζεηο, θνηλνηηθέο δνκέο θαη ηξφπνο επηθνηλσλίαο βξίζθνληαη ζην επίθεληξν
ησλ λέσλ εμειίμεσλ, θαζψο απνηεινχλ ηνλ θαηαιχηε γηα ηε ζπγθξφηεζε ησλ
πνιηηηθψλ δεζκψλ ηεο «θνηλσλίαο ησλ ηδησηψλ» θαη ηελ ελεξγνπνίεζε ηεο
απνθαινχκελεο θνηλσληθήο επηρεηξεκαηηθφηεηαο.

165
4. Θεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο
γηα ηνλ θνκκνπληζκφ ησλ
θνηλψλ

166
167
4.1 Σα θνηλά πέξα απφ ην θξάηνο θαη ηελ αγνξά

Νη πξνζεγγίζεηο γηα ηνλ θνκκνπληζκφ ησλ θνηλψλ δηαρσξίδνληαη απφ ην δίπνιν ηδησηηθή
ή θξαηηθή δηαρείξηζε ησλ θνηλψλ θαη αλαγλσξίδνπλ ζηα θνηλά ραξαθηεξηζηηθά πνπ
βαζίδνληαη θπξίσο ζηε δπλακηθή ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, ζεσξψληαο πεξηνξηζηηθφ ην
δήηεκα φηαλ αληηκεησπίδεηαη κφλν ζε ζρέζε κε ηνπο πφξνπο-πεγέο, φπσο ζηηο
πνξνθεληξηθέο πξνζεγγίζεηο ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ, ηεο θξαηηθήο ξχζκηζεο θαη ηεο
ζπιινγηθήο δξάζεο.

Πην παξαπάλσ πιαίζην ζε απηφ ην εηζαγσγηθφ θεθάιαην παξνπζηάδσ ζπλνπηηθά ηηο

βαζηθέο αθεηεξίεο ησλ πξνζεγγίζεσλ γηα ηνλ θνκκνπληζκφ ησλ θνηλψλ φπσο
εθθξάδνληαη κέζα απφ ηελ ελαληίσζή ηνπο ζηεv «ηπξαλλία ηεο πνξνθεληξηθήο
ζεψξεζεο» θαζψο θαη απφ ηελ απφπεηξα επαλαθνξάο ηεο απνθαινχκελεο «ηδέαο ηνπ
θνκκνπληζκνχ».

Ραπηφρξνλα παξνπζηάδσ ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο πιήζνο
θνηλσληθψλ θηλεκάησλ πφιεο θαη πεξηθέξεηαο έρνπλ επηδηψμεη λα αλαδείμνπλ ην
ιεγφκελν «αξρηπέιαγνο θνηλψλ» ζε πνηθίιεο θαη δηαζεκαηηθέο (θχιν-έζλνο/εζλφηεηα-
ηάμε-θνπιηνχξα, θηι.) ρσξηθέο θιίκαθεο: απφ ηε κηθξνθιίκαθα ησλ γνληδίσλ έσο ηα
παγθφζκηα θνηλά ηεο πδξφζθαηξαο, ηα θνηλά ηεο γλψζεο, ηεο δηαηξνθήο, ηεο
κεηαθίλεζεο, ηεο ζηέγαζεο, ηεο επηθνηλσλίαο, ησλ εζίκσλ, ηεο θνπιηνχξαο.

168
4.1.1 Omnia sunt communia: ηα πιήζε ελάληηα ζηελ
Απηνθξαηνξία88

«Δίκαζηε θαηλνχξγηνη, θη σζηφζν ππάξρνπκε απφ πάληα.

Δίκαζηε ην παξειζφλ ζην κέιινλ, έλαο ζηξαηφο αλππαθνήο. ηα αηψλεο πνξεπφκαζηε

ζε απηήλ ηελ ήπεηξν, ηα φπια καο είλαη νη ηζηνξίεο. Ξάλσ ζηα εκβιήκαηά καο είλαη
γξακκέλε ε ιέμε ―αμηνπξέπεηα‖.

Πην φλνκά ηεο πνιεκνχκε νπνηνλδήπνηε ζέιεη λα θπξηαξρήζεη ζηνπο αλζξψπνπο,

ζηνπο αγξνχο, ζηα δάζε, ζηηο πεγέο, φπνηνλ ζέιεη λα θπβεξλήζεη απζαίξεηα, λα
επηβάιιεη ηελ ηάμε ηεο Απηνθξαηνξίαο θαη λα εμαζιηψζεη ηελ θνηλφηεηα.

Δίκαζηε νη ρσξηθνί ηεο Jacquerie. Νη κηζζνθφξνη ηνπ Δθαηνληαεηνχο Ξνιέκνπ

ιεειάηεζαλ ηα ρσξηά καο, νη επγελείο ηεο αιιίαο καο νδήγεζαλ ζε ιηκνθηνλία.
Θαηά ην Έηνο ηνπ Θπξίνπ 1358 εμεγεξζήθακε, θαηαζηξέςακε ηα θάζηξα ηνπο θαη
πήξακε πίζσ φ,ηη καο αλήθε. Θάπνηνη απφ καο αηρκαισηίζηεθαλ θαη
απνθεθαιίζηεθαλ. Ληψζακε ην αίκα λα κπνπθψλεη ηα ξνπζνχληα καο, αιιά είρακε
αξρίζεη πιένλ λα Ξνξεπφκαζηε, θαη δελ ζα ζηακαηνχζακε πνηέ πηα.

Δίκαζηε νη πιεβείνη ―ciompi‖ ηεο Φισξεληίαο, νη εξγάηεο ησλ εξγνζηαζίσλ θαη ησλ
ήζζνλσλ ηερλψλ. Θαηά ην Έηνο ηνπ Θπξίνπ 1378, έλαο ιαλαξάο καο νδήγεζε ζε
εμέγεξζε. Θαηαιάβακε ην Ππκβνχιην ηεο Ξφιεο θαη αλαζεσξήζακε ηελ Σάξηα ησλ
ηερλψλ θαη ησλ επαγγεικάησλ. Νη θχξηνη θαη αθέληεο ηφ 'ζθαζαλ ζηελ εμνρή θαη
απφ θεί νξγάλσζαλ ηελ πνιηνξθία ηεο πφιεο. Κεηά απφ δπν ρξφληα πνιηνξθίαο, καο
λίθεζαλ θαη απνθαηέζηεζαλ ηελ νιηγαξρία - αιιά δελ κπφξεζαλ λα ζηακαηήζνπλ
ηελ εμάπισζε ηνπ παξαδείγκαηφο καο πνπ ζαλ επηδεκία κεηαδηδφηαλ.

Δίκαζηε νη αγξφηεο ηεο Αγγιίαο πνπ πήξακε ηα φπια θαη εμεγεξζήθακε ελαληίνλ ησλ
επγελψλ-γαηνθηεκφλσλ γηα λα βάινπκε ηέινο ζηα ηέιε θαη ηνπο θφξνπο89. Θαηά ην
Έηνο ηνπ Θπξίνπ 1381 αθνχζακε ηνλ Ρδνλ Κπνι λα θεξχηηεη: ―΋ηαλ ν Αδάκ έζθαβε
θαη ε Δχα έγλεζε, ηφηε, ππήξρε ηφηε αθέληεο;‖. Κε θιαδεπηήξηα θαη ηζνπγθξάλεο
μεθηλήζακε απφ ην Έζζεμ θαη ην Θελη, θαηαιάβακε ην Ινλδίλν, θάςακε θηίξηα,
ιεειαηήζακε ηνλ Νίθν ηνπ Αξρηεπηζθφπνπ, αλνίμακε ηηο πφξηεο ησλ θπιαθψλ. Κε
Γηαηαγή ηνπ βαζηιηά Οηράξδνπ ηνπ ΗΗ πνιινί απφ καο θαηαιήμακε ζηα θάηεξγα,
φκσο, ηίπνηα πιένλ δελ ζα ήηαλ φπσο πξηλ.

Δίκαζηε νη Σνπζζίηεο. Δίκαζηε νη Θαβσξίηεο90. Δίκαζηε νη εξγάηεο θαη νη ρεηξνηέρλεο

ηεο Βνεκίαο πνπ εμεγέξζεθαλ θαηά ηνπ Ξάπα, ηνπ Βαζηιηά θαη ηνπ Απηνθξάηνξα

88
Ρν παξαπάλσ θείκελo απνηειεί απφζπαζκα απφ ην επηθφ αιιεγνξηθφ θάιεζκα κε ηίηιν «Απφ ηα
πιήζε ηεο Δπξψπεο πνπ βαδίδνπλ θαηά ηεο Απηνθξαηνξίαο», ην νπνίν θπθινθφξεζε ιίγν πξηλ ηηο
δηαδειψζεηο ζηε Γέλνβα, ην ζεξκφ θαινθαίξη ηνπ 2001, απφ ην ηηαιηθφ εξγαζηήξη αθεγεκαηηθνχ
αληαξηνπφιεκνπ «Wu Ming» (θηλεδηθή θξάζε πνπ ζεκαίλεη «ρσξίο φλνκα»).
89
Ζ Δμέγεξζε ησλ Σσξηθψλ ζηελ Αγγιία ην 1381 απνηειεί ηελ πην γλσζηή θνηλσληθή εμέγεξζε ηεο
κεζαησληθήο ηζηνξίαο. Θαθνπιεξσκέλνη θαη αγαλαθηηζκέλνη απφ ηνπο ππεξβνιηθνχο θφξνπο, νη ρσξηθνί
εηζέβαιαλ θαη ιεειάηεζαλ ην Ινλδίλν. Ζγέηεο ηεο εμέγεξζεο ήηαλ ν Ρδνλ Κπνι, ν Ρδαθ Πηξν θαη ν
Γνπάη Ράηιεξ. Αλ θαη ε εμέγεξζε απέηπρε, ζεσξείηαη ε αξρή ηνπ ηέινπο ηεο δνπινπαξνηθίαο ζηελ
Αγγιία πνπ ίζρπε θαηά ηε θενπδαξρία.
90
Νη Θαβσξίηεο (Taborites – ζηα Ρζερία Táborité) ήηαλ αηξεηηθή ζξεζθεπηηθή θνηλφηεηα ζηελ πφιε
Θαβψξ (Tabor) ηεο Βνεκίαο (Ρζερία) ηνλ 15ν αηψλα. H θνηλφηεηα ησλ Θαβσξηηψλ δεκηνπξγήζεθε θαηά

169
 φηαλ ν ηαλ Σνπο θάεθε ζηελ ππξά. Θαηά ην Έηνο ηνπ Θπξίνπ 1419 επηηεζήθακε ζην
Γεκαξρείν ηεο Ξξάγαο θαη εθπαξαζπξψζακε ηνλ Άξρνληα ηεο πφιεο θαη ηνπο
ζπκβνχινπο ηνπ. Ν Βαζηιηάο Νπηλζιάνπο πέζαλε απφ θαξδηαθή πξνζβνιή. Νη
ηζρπξνί ηεο Δπξψπεο θίλεζαλ πφιεκν ελαληίνλ καο, θη έηζη θαιέζακε ζπληξφθνπο
ζηα φπια. Αλαραηηίζακε ηνπο εηζβνιείο, αληεπηηεζήθακε θαη εηζβάιακε ζηελ
Απζηξία, ζηελ Νπγγαξία, ζην Βξαδεκβνχξγν, ζηελ Παμνλία, ζηελ Φξαλθνλία, ζην
Ξαιαηηλάην. Ζ θαξδηά κηαο νιφθιεξεο επείξνπ ήηαλ ζηα ρέξηα καο. Θαηαξγήζακε
ηελ δνπιεία θαη ηνπο ηίηινπο. Ζηηεζήθακε κεηά απφ ηξηάληα ρξφληα πνιέκνπ θαη
εθζηξαηεηψλ.

Δίκαζηε νη ηξηάληα ηέζζεξηο ρηιηάδεο πνπ αληαπνθξίζεθαλ ζην θάιεζκα ηνπ Σαλο
ηνπ Απιεηή. Θαηά ην Έηνο ηνπ Θπξίνπ 1476, ε Καληφλα ηνπ Λίθιααζράνπδελ
εκθαλίζηεθε ζηνλ Σαλο θαη ηνπ είπε:

―Γελ ζα ππάξρνπλ νχηε βαζηιηάδεο νχηε πξίγθηπεο, νχηε Ξάπαο νχηε θιήξνο, νχηε
θφξνη νχηε ηίηινη. Ρα ιηβάδηα, ηα δάζε θαη ηα λεξά ζα αλήθνπλ ζε φινπο ηνπο
αλζξψπνπο. ΋ινη ζα είλαη αδέιθηα, θαη θαλείο δελ ζα θαηέρεη πεξηζζφηεξα απφ ηνλ
πιεζίνλ ηνπ.‖

Φηάζακε, ηελ εκέξα ηεο Αγίαο Καξγαξίηαο, θξαηψληαο έλα θεξί ζην έλα ρέξη θαη
έλα δηθξάλη ζην άιιν. Ζ Αγία Ξαξζέλα καο είπε ηη λα θάλνπκε. Κα, νη ηππφηεο ηνπ
Δπηζθφπνπ έπηαζαλ ηνλ Σαλο, καο επηηέζεθαλ θαη καο λίθεζαλ. Ν Σαλο θάεθε ζηελ
ππξά. ΋κσο, ηα ιφγηα ηεο Ξαξζέλνπ δελ θάεθαλ καδί ηνπ.

Δίκαζηε νη Πθαξπηλάηνη (Scarpone), εξγάηεο θαη ρσξηθνί ηεο Αιζαηίαο (ζηα ζχλνξα
αιιίαο- εξκαλίαο). Θαηά ην Έηνο ηνπ Θπξίνπ 1493, ζπλσκνηήζακε λα ζθνηψζακε
ηνπο ηνθνγιχθνπο, δηαγξάςακε φια ηα ρξέε, θαηαζρέζακε ηα πινχηε ησλ
κνλαζηεξηψλ, κεηψζακε ηα έζνδα ησλ παπάδσλ, θαηαξγήζακε ηελ εμνκνιφγεζε θαη
αληηθαηαζηήζακε ηα Απηνθξαηνξηθά Γηθαζηήξηα κε ηνπηθά, εθιεγκέλα απφ ηηο
θνηλφηεηεο. Ρελ Θπξηαθή ηνπ Ξάζρα επηηεζήθακε ζην θξνχξην ηνπ Πιέηηζηαλη, αιιά
εηηεζήθακε, θαη πνιινχο απφ καο, είηε καο θξέκαζαλ, είηε αθξσηεξηαζκέλνπο καο
εμέζεζαλ ζηνλ ριεπαζκφ ηνπ φρινπ. Υζηφζν, φζνη απφ καο ζπλερίζακε ηελ Ξνξεία
δηαδψζακε ην θίλεκα ησλ Πθαξπηλάησλ ζε φιε ηελ εξκαλία. Κεηά απφ ρξφληα
θαηαπίεζεο θαη αλαζπγθξφηεζεο, θαηά ην Έηνο ηνπ Θπξίνπ 1513, νη Πθαξπηλάηνη
εμεγέξζεθαλ. Ζ Ξνξεία δελ ζηακάηεζε, νχηε νη Πθαξπηλάηνη ζηακάηεζαλ πνηέ ην
πνδνβνιεηφ.

Δίκαζηε ν Φησρφο Θφλξαλη θαη νη ρσξηθνί ηεο Πνπαβίαο (δπηηθή Βαπαξία) πνπ
εμεγέξζεθαλ φηαλ επηβιήζεθαλ θφξνη ζην θξαζί, ζην θξέαο θαη ζην ςσκί, θαηά ην
Έηνο ηνπ Θπξίνπ 1514. Ήκαζηε νη πέληε ρηιηάδεο πνπ απεηιήζακε φηη ζα
θαηαθηήζνπκε ην Πφξληνξθ, ζηελ θνηιάδα ηεο Οεκο. Ν Γνχθαο Νχιξηρ ππνζρέζεθε
λα θαηαξγήζεη ηνπο λένπο θφξνπο θαη λα εμεηάζεη ηα παξάπνλα ησλ ρσξηθψλ, κα,
ην κφλν πνπ ήζειε ήηαλ λα θεξδίζεη ρξφλν. Ζ εμέγεξζε απιψζεθε ζε φιε ηελ
Πνπαβία. Πηείιακε αληηπξνζψπνπο καο ζηελ Γίαηηα ηεο Πηνπηηγάξδεο, ε νπνία
ζπκθψλεζε κε ηηο πξνηάζεηο καο θαη απνθάζηζε λα δηνξίζεη ζην πιεπξφ ηνπ Γνχθα
έλα ζπκβνχιην απνηεινχκελν απφ ηέζζεξηο ηππφηεο, ηέζζεξηο πνιίηεο θαη ηέζζεξηο
ρσξηθνχο, ζπκθψλεζε επίζεο φηη ηα αγαζά ησλ κνλαζηεξηψλ έπξεπε λα

ηε δηάξθεηα ησλ Νπζζηηηθψλ πνιέκσλ (1419-1436), νη νπνίνη μεθίλεζαλ κε αθνξκή ην θάςηκν ζηελ
ππξά ην 1415 ηνπ Γηαλ Σνπο (Jan Hus), κεηαξξπζκηζηή ζενιφγνπ, ηελ επαθφινπζε εμέγεξζε ηνπ
ηνπηθνχ πιεζπζκνχ θαη ηελ εθζηξαηεία ηνπ Ξάπα γηα ηελ θαηαζηνιή ησλ εμεγεξκέλσλ. Νη Θαβσξίηεο
εγθαζίδξπζαλ έλα είδνο θνκκνπληζηηθήο θνηλσλίαο, ε νπνία δηήξθεζε δψδεθα ρξφληα, κέρξη ηελ
εμφλησζή ηνπο απφ ηνλ ζηξαηφ ησλ θαζνιηθψλ ζηελ κάρε ηνπ Lipany ην 1434.

170
 θαηαζρεζνχλ θαη λα δνζνχλ ζηηο θνηλφηεηεο. Ν Νχιξηρ ζπγθάιεζε κηα άιιε Γίαηηα
ζην Ρχκπηλγθελ, απεπζχλζεθε ζηνπο γείηνλέο ηνπ εγεκφλεο θη έηζη ζπγθέληξσζε
έλα κεγάιν ζηξαηφ. Γελ ηνπ ζηάζεθε εχθνιν λα εθπνξζήζεη ηελ θνηιάδα ηεο Οελ,
ρξεηάζηεθε ηελ ηχρε θαη ηνλ πφιεκν: πνιηφξθεζε ζε ζεκείν ιηκνθηνλίαο ηνλ
Θφλξαλη ηνλ Φησρφ πάλσ ζηα βνπλά ηνπ Θέπει θαη κεηά, ιεειάηεζε ηα ρσξηά,
αηρκαιψηηζε ρηιηάδεο ρσξηθνχο, δεθαέμη ηνπο απνθεθάιηζε, θαη ηνπο ππφινηπνπο
ηνπο θαηαδίθαζε λα πιεξψζνπλ βαξηά πξφζηηκα. Θη φκσο, ν Θφλξαλη ν Φησρφο
αθφκε εμεγείξεηαη.

Δίκαζηε νη ρσξηθνί ηεο Νπγγαξίαο πνπ, κνινλφηη καο ζπγθέληξσζαλ γηα ηελ
εθζηξαηεία θαηά ησλ Ρνχξθσλ, εκείο απνθαζίζακε λα πνιεκήζνπκε ελάληηα ζηνπο
θπξίνπο καο, θαηά ην Έηνο ηνπ Θπξίνπ 1514. Δμήληα ρηιηάδεο νπιηζκέλνη άλδξεο,
ππφ ηηο δηαηαγέο ηνπ δνηθεηνχ Ληφληδα, εμαπιψζακε ηελ εμέγεξζε ζε φιε ηελ
ρψξα. Ν ζηξαηφο ησλ επγελψλ καο πεξηθχθισζε ζην Εαλάλη, φπνπ είρε γελλεζεί
απφ καο ε ―Γεκνθξαηία ησλ Ίζσλ‖. Καο εθπφξζεζαλ κεηά απφ δχν κήλεο
πνιηνξθίαο. Ν Ληφληδα ςήζεθε ζε έλαλ θαπηφ -κέρξη εξπζξνπχξσζεο- ζξφλν, νη
ππαζπηζηέο ηνπ εμαλαγθάζηεθαλ λα θάλε ηηο ζάξθεο ηνπ γηα λα ζψζνπλ ηηο δσέο
ηνπο. Σηιηάδεο ρσξηθνί θξεκάζηεθαλ θαη αλαζθνινπίζηεθαλ [ζνπβιίζηεθαλ θάζεηα
ζε μχιηλνπο παζζάινπο]. Ζ ζθαγή θαη απηή ε αλφζηα, βέβειε Κεηάιεςε 91
μεζηξάηηζαλ ηελ Ξνξεία, αιιά δελ κπφξεζαλ λα ηελ ζηακαηήζνπλ.

Δίκαζηε ν ζηξαηφο ησλ ρσξηθψλ θαη ησλ αλζξαθσξχρσλ πνπ αθνινχζεζαλ ηνλ
Ρφκαο Κχλζηεξ. Θαηά ην Έηνο ηνπ Θπξίνπ 1542 κε ηελ ηαρή: ―΋ια είλαη θνηλά!‖
(omnia sunt communia). Θεξχμακε πφιεκν θαηά ηεο ηάμεο ηνπ θφζκνπ. Ρα Γψδεθα
Άξζξα καο ηαξαθνχλεζαλ ηνπο ηζρπξνχο ηεο Δπξψπεο. Θαηαθηήζακε πφιεηο θαη
θεξδίζακε ηηο θαξδηέο ησλ αλζξψπσλ. Νη κηζζνθφξνη «lanzichenecchi» καο
εμφλησζαλ ζηελ Θνπξηγγία, ν Κχληζεξ θνκκαηηάζηεθε απφ ηνλ δήκην, φκσο πνηνο
ζα κπνξνχζε πνηέ μαλά λα αξλεζεί φηη: ―απηφ πνπ αλήθε ζηελ γε, ζηελ γε ζα
γπξίζεη‖.

Δίκαζηε νη άλεξγνη εξγάηεο θαη νη αθηήκνλεο ρσξηθνί πνπ θαηά ην Έηνο ηνπ Θχξηνπ
1649, ζπγθεληξσζήθακε ζην νπφιηνλ νλ Ρακο, ζην Πάξξευ (λνηηνδπηηθφ Ινλδίλν),
θαη θαηαιάβακε ηελ θνηλή γε θαη αξρίζακε λα ηελ ζθάβνπκε θαη λα ηελ
θαιιηεξγνχκε. ―Diggers‖ καο θψλαδαλ, «Πθαθηηάδεο», «Πθαπαλείο»92. Θέιακε λα

91
Δλλνεί ηε βξψζε ηνπ ζψκαηνο ηνπ Ληφληδα ζε ζρέζε κε ηε θξάζε θαηά ηελ ζεία κεηάιεςε: «ιάβεηε
θάγεηε, ηνχην εζηί ην ζψκα κνπ» (ζεκ. απφ κεηάθξαζε «πεηαινχδαο»).
92
Ρν θίλεκα ησλ Πθαθηηάδσλ ελέπλεπζε ηα ρξφληα πνπ αθνινχζεζαλ πιήζνο ηξαγνπδηψλ, πνηεκάησλ
θαη κπζηζηνξεκάησλ. Σαξαθηεξηζηηθή είλαη ε κπαιάληα «Ν θφζκνο έξρεηαη πάλσ θάησ» (The World
Turned Upside Down) ή ην «Ρξαγνχδη ησλ Πθαθηηάδσλ» (Diggers' Song) εκπλεπζκέλν απφ ην νκψλπκν
πνίεκα ηνπ 17νπ αηψλα, ην νπνίν κεινπνηήζεθε ην 1985 απφ ηνλ Κπίιη Κπξαγθ (Stephen William "Billy"
Bragg) θαη έγηλε ηδηαίηεξα γλσζηφ απφ ηνπο Chumbawamba ζην άικπνπκ ηνπο «English Rebel Songs
1381-1914». Ρν ηξαγνχδη αθεγείηαη ηελ κάρε ησλ Πθαθηηάδσλ ελάληηα ζηηο πεξηθξάμεηο ησλ θνηλψλ
γαηψλ:

«Ρν 1649 / ζηνλ ιφθν ηνπ Αγίνπ Γεσξγίνπ / κηα θνπξειηαζκέλε νκάδα πνπ νλνκαδφηαλ
―Πθαθηηάδεο‖ / ήξζε γηα λα δείμεη ηελ ιατθή βνχιεζε. / Αςήθεζαλ ηνπο γαηνθηήκνλεο / αςήθεζαλ
ηνπο λφκνπο. / Ήηαλ νη αδηθεκέλνη πνπ δηεθδηθνχζαλ απηφ πνπ ηνπο άλεθε.

―Δξρφκαζηε ελ εηξήλε‖ είπαλ / γηα λα ζθάβνπκε θαη λα ζπέξλνπκε. / Δξρφκαζηε λα δνπιέςνπκε ηα

θηήκαηα έρνληάο ηα θνηλά, / θαη λα θάλνπκε απηήλ ηελ άγνλε γε λα βιαζηήζεη. / Απηήλ ηελ γε πνπ
είλαη δηαηξεκέλε / εκείο ζα ηελ θάλνπκε έλα. / Έηζη ζα ππάξρεη / έλα θνηλφ ηακείν γηα φινπο.

171
 δήζνπκε καδί θαη λα κνηξαδφκαζηε ηνπο θαξπνχο ηεο γεο. Νη θενπδάξρεο μεζήθσζαλ
ηνλ θφζκν πνιιέο θνξέο ελαληίνλ καο. Νη ρσξηθνί θαη νη ζηξαηηψηεο νξκνχζαλ
ελαληίνλ καο θαη ηζαιαπαηνχζαλ ηηο θαιιηέξγεηέο καο. Θάζε θνξά πνπ
πινηνκνχζακε ηελ θνηλή μπιεία ησλ δαζψλ, νη γαηνθηήκνλεο καο θαηαδίσθαλ:
έιεγαλ φηη εηζβάινπκε παξάλνκα ζε μέλε γε. Κεηαθνκίζακε ζην Φένπδν ηνπ
θφκπακ, ρηίζακε ζπίηηα θαη ζπείξακε κέζα ζηνλ ρεηκψλα. Ρν ηππηθφ καο επηηέζεθε,
θαηέζηξεςε ηα ζπίηηα θαη ηελ ζπνξά. Μαλαρηίζακε, μαλαζπείξακε. Θη άιινη ζαλ θη
εκάο, ελψζεθαλ θη άξρηζαλ λα θαιιηεξγνχλ ζην Θελη θαη ζην Λνξηρακπηνλζάηξ.
Έλαο νξγηζκέλνο φρινο ηνπο έδησμε. Ζηηεκέλνη απφ ηνλ λφκν θαη θπλεγεκέλνη, δελ
δηζηάζακε λα μαλαβγνχκε ζηνλ δξφκν θαη ζηελ Ξνξεία.

Δίκαζηε νη δνπινπάξνηθνη, νη αλζξαθσξχρνη, νη θπγάδεο θαη νη ιηπνηάθηεο πνπ

ζκίμακε κε ηνπο Θνδάθνπο ηνπ Ξνπγθαηζψθ γηα λα γθξεκίζνπκε ηνλ απηαξρηζκφ
ζηελ Οσζία θαη λα θαηαξγήζνπκε ηελ δνπιεία. Θαηά ην Έηνο ηνπ Θπξίνπ 1774,
θαηαθηήζακε θξνχξηα, θαηαζρέζακε πινχηε θαη απφ ηα Νπξάιηα θηάζακε ζηελ
Κφζρα. Ν Ξνπγθαηζψθ αηρκαισηίζηεθε, αιιά ν ζπφξνο επξφθεηην λα
θαξπνθνξήζεη.

Δίκαζηε ν ζηξαηφο ηνπ ζηξαηεγνχ Ινπλη93. Νη παηέξεο καο εθδηψρηεθαλ απφ ηελ γε
ζηελ νπνία δνχζαλε θη εκείο γίλακε εξγάηεο ζηα πθαληήξηα - θη χζηεξα ήξζε ην

Ρελ ακαξηία ηεο ηδηνθηεζίαο / ζα ηελ απαμηψζνπκε. / Θαλέλαο άλζξσπνο δελ ζα έρεη ην δηθαίσκα λα
αγνξάδεη θαη λα πνπιάεη / ηελ γε γηα ηδησηηθφ φθεινο. / Κε θινπέο θαη θφλνπο / πήξαλ ηε γε. / Νη
πεξηθξάμεηο πιένλ / μεθπηξψλνπλ κε δηθέο ηνπο εληνιέο.

Απηνί θηηάρλνπλ ηνπο λφκνπο / ψζηε λα καο αιπζνδέλνπλ θαιά. / Ν θιήξνο, καο ζακπψλεη κε ηνλ
νπξαλφ / ή καο αλαζεκαηίδεη γηα ηελ θφιαζε. / Δκείο δελ ιαηξεχνπκε / ηνλ Θεφ πνπ ππεξεηνχλ
απηνί. / Ρνλ Θεφ ηεο πιενλεμίαο πνπ ηαΐδεη ηνπο πινχζηνπο / ελψ νη θησρνί ιηκνθηνλνχλ.

Δκείο, δνπιεχνπκε θαη ηξψκε καδί. / Δκείο, δελ ρξεηαδφκαζηε ζπαζηά. / Δκείο, δελ ζα ππνθχςνπκε
ζηα αθεληηθά / νχηε ζα πιεξψζνπκε ελνίθην ζηνπο άξρνληεο. / Αθφκα είκαζηε ειεχζεξνη / αλ θαη
είκαζηε θησρνί. / ΋ινη εζείο νη Πθαθηηάδεο, εκπξφο γηα ηελ δφμα! / Ρψξα, εκπξφο!‖

Απφ απηνχο πνπ είραλ πεξηνπζίεο / πξνήιζαλ νη δηαηαγέο. / Έζηεηιαλ κηζζνθφξνπο θαη ζηξαηηψηεο /
γηα λα εμαιείςνπλ ηηο αμηψζεηο ησλ Πθαθηηάδσλ. / Γθξέκηζαλ ηα ζπίηηα ηνπο / θαηαζηξέςαλε ην
θαιακπφθη ηνπο. / Ρνπο ζθφξπηζαλ κελ / αιιά ην φξακα αθφκα πιαλάηαη.

Δζείο νη θησρνί πάξηε ζάξξνο. / Δζείο νη πινχζηνη πξνζέμηε. / Απηή ε γε δεκηνπξγήζεθε σο έλα
θνηλφ ηακείν, / ψζηε λα είλαη κνηξαζκέλν ζε φινπο. / ΋ια θνηλά! / ΋ινο ν ιαφο, έλα!»
93
Ρελ επνρή ηεο κεηάβαζεο απφ ηελ καληθαθηνχξα ζηηο βηνκεραληθέο κνλάδεο εκθαλίζηεθε ην θίλεκα
ησλ Ινπδηηψλ ζηελ Αγγιία.

«Γελ ζα θαηαζέζνπκε πνηέ ηα φπια κέρξηο φηνπ ε Βνπιή ησλ Θνηλνηήησλ λα πηνζεηήζεη λφκν γηα
λα απνκαθξπλζνχλ φιεο νη κεραλέο, νη νπνίεο είλαη επηδήκηεο γηα ηηο ιατθέο ηάμεηο θαη λα αλαθαιέζεη
ηνλ λφκν γηα ηνλ απαγρνληζκφ εθείλσλ πνπ ζπάδνπλ ηηο κεραλέο. ΋κσο εκείο, δελ ππνβάινπκε
απιψο αίηεκα, απηφ δελ αξθεί – πξέπεη λα πνιεκήζνπκε. ΢πνγξάθεηαη απφ ηνλ ζηξαηεγφ ηνπ
ζηξαηνχ ησλ Δθδηθεηψλ Λελη Ινπλη.»

Νη Ινπδίηεο δηακαξηχξνληαλ γηα ηελ αχμεζε ηεο αλεξγίαο ιφγσ ηεο εηζαγσγήο κεγάισλ κεραλψλ ζηα
λέα εξγνζηάζηα. Ρν θίλεκά ηνπο μεθίλεζαλ απφ ην Λφηηγρακ ηνλ Κάξηην ηνπ 1811 θαη εμαπιψζεθε
γξήγνξα ζηηο γεηηνληθέο αλαδπφκελεο βηνκεραληθέο πφιεηο Κάληζεζηεξ, Ιηληο θαη Γηνξθ θαη ζηαδηαθά ζε
φιε ηελ Αγγιία. Νη εξγάηεο κνπληδνχξσλαλ ηα πξφζσπά ηνπο γηα λα κελ είλαη αλαγλσξίζηκνη θαη ηηο
λχρηεο εηζέβαιαλ ζε εξγνζηάζηα θαη θαηέζηξεθαλ ηα κεραλήκαηα, θπξίσο κεραλέο χθαλζεο. Νη
Ινπδίηεο, πξνηνχ ρηππήζνπλ θάπνην εξγνζηάζην έζηειλαλ αλψλπκεο πξνεηδνπνηεηηθέο επηζηνιέο ζηνπο
ηδηνθηήηεο, δεηψληαο ηελ απνκάθξπλζε ησλ κεραλψλ. ΋ηαλ εθείλνη δελ ζπκκνξθψλνληαλ άξρηδαλ νη
επηζέζεηο. Ρα αλψλπκα κελχκαηα ππνγξάθνληαλ κε ην ςεπδψλπκν «Βαζηιηάο Λελη Ινπλη». Πχκθσλα
κε ην κχζν, ην 1779, ζε έλα ρσξηφ ηνπ Ιέζηεξζατξ, θάπνηνο νλφκαηη Λελη Ινπλη εηζέβαιε νξγηζκέλνο
ζ' έλα ζπίηη θαη θαηέζηξεςε δχν κεραλέο πιεμίκαηνο. Κέρξη ην 1811 ν Λελη Ινπλη είρε γίλεη «βαζηιηάο»

172
 Δξγαιείν: ν κεραληθφο αξγαιεηφο. Θαηά ην Έηνο ηνπ Θπξίνπ 1811, ζηηο επαξρίεο ηεο
Αγγιίαο, επί ηξεηο κήλεο ρηππνχζακε εξγνζηάζηα, θαηαζηξέθακε κεραλέο θαη
πεξηγεινχζακε θαηάκνπηξα ηα φξγαλα ηεο ηάμεο. Ζ θπβέξλεζε έζηεηιε ελαληίνλ καο
ρηιηάδεο ζηξαηησηψλ θαη νπιηζκέλσλ πνιηηψλ. Έλαο ειεεηλφο λφκνο δηαθήξπμε φηη νη
κεραλέο κεηξνχζαλ πην πνιχ απφ ηνπο αλζξψπνπο, θαη πσο φζνη ηηο θαηαζηξέθνπλ
ζα απαγρνληζηνχλ. Ν ιφξδνο Κπάυξνλ πξνεηδνπνίεζε: ―Κα δελ είλαη ήδε αξθεηά
αηκαηνβακκέλνο ν πνηληθφο ζαο θψδηθαο, ψζηε λα ρξεηάδεηαη λα ρπζεί θη άιιν, ηφζν
πνιχ αίκα πνπ ζα θαηαζέζεη ελαληίνλ ζαο, ζαλ θπιήζεη σο ηνπο Νπξαλνχο; Ξψο ζα
θαηαθέξεηε λα εθαξκφζεηε απνηειεζκαηηθά απηφλ ηνλ λφκν; Φπιαθίδνληαο κηα
νιφθιεξε ρψξα; Θα ζηήζεηε κηα αγρφλε ζε θάζε αγξφ θαη ζα θξεκάηε αλζξψπνπο
ζαλ λα ‗λαη ζθηάρηξα; Ζ απιψο ζα εθαξκφζεηε θαζνιηθή εμφλησζε;... έηζη ζα
γηαηξέςεηε ηελ πείλα θαη ηελ απειπηζία απηψλ ησλ αλζξψπσλ;‖. Ζ εμέγεξζε
μέζπαζε παληνχ, αιιά ήκαζηαλ εμαληιεκέλνη, ππνζηηηζκέλνη. ΋ζνη γιηηψζακε ηελ
θξεκάια, απειαζήθακε ζηελ Απζηξαιία. Θη φκσο, ν Πηξαηεγφο Ινπλη ηππεχεη αθφκε
ηηο λχρηεο, ζηηο παξπθέο ησλ αγξψλ, ζπληάζζνληαο ηηο ζηξαηηέο καο.

Δίκαζηε ηα πιήζε ησλ εξγαηψλ ηνπ Θεεκπξηηδζάηαξ (βφξεηα ηνπ Ινλδίλνπ), ππφ ηηο
δηαηαγέο ηνπ Ινραγνχ Πνπτλγθ. Θαηά ην Έηνο ηνπ Θπξίνπ 1830 μεζεθσζήθακε
ελαληίνλ ηπξαλληθψλ λφκσλ. Θάςακε ζηηαπνζήθεο, θαηαζηξέςακε κεραλέο,
απεηιήζακε ηνπο γαηνθηήκνλεο, επηηεζήθακε ζε αζηπλνκηθνχο ζηαζκνχο θαη
εθηειέζακε ζπηνχλνπο. Καο έζηεηιαλ ζηα θάηεξγα, αιιά ην θάιεζκα ηνπ Ινραγνχ
Πνπίλγθ ζα μεζεθψζεη έλαλ κεγαιχηεξν ζηξαηφ. Θαη ν θνπξληαρηφο πνπ ζα ζεθσζεί
θαζψο ζα πξνειαχλεη απηφο ν ζηξαηφο, ζα ζθεπάζεη ηηο ζηνιέο ησλ κπάηζσλ θαη ηηο
ηεβέλλνπο ησλ δηθαζηψλ.

Δίκαζηε νη εξγάηεο ζηα πθαληήξηα ηεο Slesia πνπ εμεγεξζήθακε θαηά ην έηνο 1844.

Νη ζηακπσηέο βακβαθεξψλ πθαζκάησλ πνπ ηελ ίδηα ρξνληά θάςακε ηελ Βνεκία.

Νη πξνιεηάξηνη πνπ ζηαζίαζαλ θαηά ην Πσηήξην Έηνο 1848.

Δίκαζηε ηα θαληάζκαηα πνπ θαηαδίσμαλ ηνπο πάπεο, ηνπ ηζάξνπο, ηα αθεληηθά θαη
ηνπο ππεξέηεο ηνπο.

Δίκαζηε ν πιεζπζκφο ηνπ Ξαξηζηνχ θαηά ην Πσηήξην Έηνο 1871.

Γηαζρίζακε ηνλ αηψλα ηεο ηξέιαο θαη ηεο εθδίθεζεο, θαη ζπλερίδνπκε ηελ Ξνξεία»
(Wu Ming, 2001).

θαη έηξεθε ηε ιατθή θαληαζία κε ηζηνξίεο θαηαζηξνθήο ησλ λέσλ κεραλψλ. Νη Ινπδίηεο νξθίδνληαλ
πίζηε θαη ππαθνή φρη ζε θάπνηνλ Βξεηαλφ βαζηιηά αιιά ζηνλ κπζηθφ Βαζηιηά Ινπλη, απφ ηνλ νπνίν
πήξαλ ην φλνκά ηνπο. Ν βξεηαληθφο ζηξαηφο πξνζπάζεζε λα θαηαζηείιεη ην θίλεκα θαηά ηε δηάξθεηα
ησλ πέληε επφκελσλ εηψλ θαη είρε θηάζεη ζε ζεκείν λα έρεη πεξηζζφηεξνπο ζηξαηηψηεο λα πνιεκνχλ
ηνπο Ινπδίηεο παξά ηνλ Λαπνιένληα. Ζ δξάζε ησλ Ινπδηηψλ δηήξθεζε έσο ην 1816 φηαλ πιένλ κε
θαηαδηθαζηηθέο απνθάζεηο, εθηειέζεηο θαη εμνξίεο ην θίλεκα θαηαζηάιζεθε.

173
4.1.2 Tν θνηλφ ηνπ θνκκνπληζκνχ απέλαληη ζηελ ηπξαλλία ησλ
πνξνθεληξηθψλ ζεσξήζεσλ

Κέζα απφ ηελ καθξά παξάδνζε ησλ θνηλσληθψλ αγψλσλ γηα ηελ ππεξάζπηζε ησλ
θνηλψλ γαηψλ, ησλ δαζψλ, ησλ λεξψλ, ησλ θαξπψλ ηεο γεο, ησλ ηνπηθψλ εζίκσλ, ηεο
ζεμνπαιηθφηεηαο, ησλ επηζπκηψλ, ηεο θνπιηνχξαο, γεληθφηεξα ησλ κέζσλ παξαγσγήο
θαη αλαπαξαγσγήο, ηεο αληίζηαζεο ζηηο πνηθίιεο κνξθέο ηαμηθήο, εζλνηηθήο θαη
έκθπιεο θαηαπίεζεο θαη πεηζαξρίαο, θαζψο θαη ηεο δεκηνπξγίαο θνηλσληθψλ ζρέζεσλ
ηζφηεηαο, αιιειεγγχεο, κνηξάζκαηνο θαη ρεηξαθέηεζεο, δηακνξθψλνληαη νη
πξνζεγγίζεηο γηα ηνλ «θνκκνπληζκφ ησλ θνηλψλ», νη νπνίεο δηαρσξίδνληαη απφ ην
δίπνιν ηδησηηθή ή θξαηηθή δηαρείξηζε ησλ θνηλψλ.

Νη πξνζεγγίζεηο γηα ηνλ θνκκνπληζκφ ησλ θνηλψλ αλαγλσξίδνπλ ζηα θνηλά

ραξαθηεξηζηηθά πνπ βαζίδνληαη θπξίσο ζηε δπλακηθή ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ,
ζεσξψληαο πεξηνξηζηηθφ ην δήηεκα ησλ θνηλψλ φηαλ αληηκεησπίδεηαη κφλν ζε ζρέζε κε
ηνπο πφξνπο-πεγέο, φπσο ζηηο πνξνθεληξηθέο πξνζεγγίζεηο ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ,
ηεο θξαηηθήο ξχζκηζεο θαη ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο.

Πχκθσλα κε ηνλ Ξίηεξ Ιίλκπα (Peter Linebaugh, 2008: 279):

«Tν λα κηιάκε γηα ηα θνηλά σο εάλ λα ήηαλ θπζηθνί πφξνη είλαη ζηελ θαιχηεξε
παξαπιαλεηηθφ θαη ζηελ ρεηξφηεξε πνιχ επηθίλδπλν, ηα θνηλά απνηεινχλ, αλ κε ηη
άιιν, κηα δξαζηεξηφηεηα θαη εθθξάδνπλ ηηο ζρέζεηο εληφο ηεο θνηλσλίαο, νη νπνίεο
είλαη αδηαρψξηζηεο απφ ηηο ζρέζεηο κε ηελ θχζε.» (ηνληζκφο δηθφο κνπ)

Ν Κάζηκν Ληε Άληδειηο (ζην Massimo De Angelis θαη Stavros Stavrides, [2010]2011:
27), ζπκθσλψληαο κε ηνλ Ιίλκπα ππνζηεξίδεη φηη ε ζπδήηεζε γηα ηα θνηλά ζα πξέπεη
λα απεγθισβηζηεί απφ ηε ιεγφκελε «ηπξαλλία ηεο πνξνθεληξηθήο ζεψξεζεο» θαη λα
αλαδείμεη, λα κειεηήζεη θαη λα ζπκπεξηιάβεη ζηνλ νξηζκφ ησλ θνηλψλ ηηο θνηλσληθέο
ζρέζεηο:

«΢πάξρεη κηα ηεξάζηηα βηβιηνγξαθία πνπ ζεσξεί ηα θνηλά σο πφξνπο γηα ηελ ρξήζε
ησλ νπνίσλ νη άλζξσπνη δελ ρξεηάδεηαη λα πιεξψλνπλ. ΋,ηη εκείο κνηξαδφκαζηε
είλαη φ,ηη έρνπκε θνηλφ. Ζ δπζθνιία κε απηφλ ην ―πφξν – θεληξηθφ‖ νξηζκφ ησλ
θνηλψλ είλαη φηη είλαη πνιχ πεξηνξηζκέλνο, δελ κπνξεί λα πάεη πνιχ καθξηά. Δκείο
ρξεηάδεηαη λα ηνλ αλνίμνπκε θαη λα ηνπνζεηήζνπκε ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο ζηνλ
νξηζκφ ησλ θνηλψλ.» (ηνληζκφο δηθφο κνπ)

Κε βάζε ηηο παξαπάλσ επηζεκάλζεηο γηα απνκάθξπλζε ηεο ζπδήηεζεο πεξί θνηλψλ απφ
ηηο πνξνθεληξηθέο πξνζεγγίζεηο ε Φεληεξίηζη (2011: 1) ηζρπξίδεηαη φηη:

«Ζ ηδέα ηνπ θνηλνχ / ησλ θνηλψλ, πξνζθέξεη κηα ινγηθή θαη ηζηνξηθή ελαιιαθηηθή
ηφζν απέλαληη ζην Θξάηνο φζν θαη απέλαληη ζηελ Ηδησηηθή Ηδηνθηεζία.»

Ππκθσλψληαο κε ηελ αλαδήηεζε ελαιιαθηηθήο απέλαληη ζην θξάηνο θαη ηελ αγνξά νη
Σαξλη θαη Λέγθξη (2011[2004]: 222) ππνζηεξίδνπλ:

«Σξεηάδεηαη λα αξρίζνπκε λα θαληαδφκαζηε κηα ελαιιαθηηθή (...): κηα ζχιιεςε ηεο

ηδησηηθφηεηαο πνπ ζα εθθξάδεη ηε κνλαδηθφηεηα ησλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ (φρη
ηελ αηνκηθή ηδηνθηεζία) θαη κηα ζχιιεςε ηνπ δεκφζηνπ βαζηζκέλε ζην θνηλφ (φρη
ζηνλ θξαηηθφ έιεγρν).»

174
θαη ζηε ζπλέρεηα ζην επφκελν έξγν ηνπο, ην «Commonwealth», νξίδνπλ απηήλ ηελ
ελαιιαθηηθή σο ηνλ «θνκκνπληζκφ ησλ θνηλψλ»:

«Πε έλα θαζαξά ελλνηνινγηθφ επίπεδν κπνξνχκε λα αξρίζνπκε λα νξίδνπκε ηνλ

θνκκνπληζκφ σο εμήο. ΋,ηη είλαη ην ηδησηηθφ ζηνλ θαπηηαιηζκφ θαη ην δεκφζην ζηνλ
ζνζηαιηζκφ είλαη ην θνηλφ ζηνλ θνκκνπληζκφ» (Hardt and Negri, 2009: 273).

Ρέινο ν Σαξλη κεξηθά ρξφληα αξγφηεξα (2011) ζπγθεθξηκελνπνηεί ηελ ηδέα ηoπ θνηλνχ
ζηνλ θνκκνπληζκφ σο εμήο:

«Ξνιχ ζπρλά εκθαλίδεηαη ζαλ ε κφλε καο επηινγή λα είλαη ν θαπηηαιηζκφο ή ν

ζνζηαιηζκφο, ν θαλφλαο ηεο ηδησηηθήο ηδηνθηεζίαο ή ηεο δεκφζηαο ηδηνθηεζίαο. Παλ
λα είλαη ε κφλε ζεξαπεία γηα ηηο αζζέλεηεο ηνπ θξαηηθνχ ειέγρνπ ε ηδησηηθνπνίεζε
θαη γηα ηηο αζζέλεηεο ηνπ θεθαιαίνπ ε θξαηηθή ξχζκηζε. Σξεηάδεηαη λα
εμεξεπλήζνπκε άιιεο δπλαηφηεηεο: νχηε ηελ ηδησηηθή ηδηνθηεζία ηνπ θαπηηαιηζκνχ
νχηε ηελ δεκφζηα ηδηνθηεζία ηνπ ζνζηαιηζκνχ αιιά ην θνηλφ ηνπ θνκκνπληζκνχ.»

175
4.1.3 H αλαλεσκέλε «ηδέα ηνπ θνκκνπληζκνχ»

Δδψ ζα πξέπεη λα επηζεκαλζεί φηη, απφ ηε δεθαεηία ηνπ ‗90 θαη ηελ πηψζε ηνπ
ιεγφκελνπ «ππαξθηνχ ζνζηαιηζκνχ», ηε ζπξξίθλσζε ησλ θνκκνπληζηηθψλ θνκκάησλ
ζηε Γχζε θαζψο θαη ηνλ θαπηηαιηζηηθφ δξφκν ηεο Θίλαο, επαλέξρεηαη ε ζπδήηεζε γηα
ηελ έλλνηα ηνπ θνκκνπληζκνχ φιν θαη πεξηζζφηεξν ζηηο αλαδεηήζεηο θνηλσληθψλ
θηλεκάησλ, αθηηβηζηψλ θαη ζηνραζηψλ.

Υζηφζν, ην ζεκαληηθφ ζηηο ζεκεξηλέο ζπδεηήζεηο είλαη ε ζαθήο απνζχλδεζε ηεο

έλλνηαο θαη ηεο ηδέαο ηνπ θνκκνπληζκνχ απφ ηηο ζηξεβιψζεηο ηνπ παξειζφληνο, ηφζν
απφ ηνλ νηθνλνκηζκφ φζν θαη απφ ην θξαηηθφ κνληέιν.

Υο ζεκείν αλαθνξάο γηα ηνλ νξηζκφ ηνπ θνκκνπληζκνχ ζεσξείηαη ην δηάζεκν

απφζπαζκα απφ ηε «Γεξκαληθή Ηδενινγία» ησλ Καξμ-Έλγθειο (1979[1846]: 81-82):

«Ν θνκκνπληζκφο δελ είλαη γηα καο κηα θαηάζηαζε πξαγκάησλ πνπ πξέπεη λα
εγθαζηδξπζεί, έλα ηδεψδεο πνπ ζ‘ απηφ ζα πξέπεη λα πξνζαξκνζηεί ε
πξαγκαηηθφηεηα. Νλνκάδνπκε θνκκνπληζκφ ηελ πξαγκαηηθή θίλεζε πνπ θαηαξγεί ηε
ζεκεξηλή θαηάζηαζε πξαγκάησλ. Νη φξνη απηήο ηεο θίλεζεο πξνθχπηνπλ απφ ηηο
πξνυπνζέζεηο πνπ ηψξα ππάξρνπλ.»

Ρν παξαπάλσ απφζπαζκα, ζηα ζρεδφλ εθαηφλ εβδνκήληα ρξφληα πνπ αθνινχζεζαλ,

ρξεζηκνπνηήζεθε, δηαζηξεβιψζεθε, ζθεηεξίζηεθε επηιεθηηθά, ηφζν απφ ηνλ ιεγφκελν
νξζφδνμν καξμηζκφ φζν θαη απφ αλαλεσηηθέο ηάζεηο. Ν νξζφδνμνο καξμηζκφο (ζηε
ζνβηεηηθή θαη δπηηθνεπξσπατθή ηνπ εθδνρή) απέθξπςε ην ηη «δελ είλαη θνκκνπληζκφο»
δειαδή φηη «δελ είλαη (...) κηα θαηάζηαζε πξαγκάησλ πνπ πξέπεη λα εγθαζηδξπζεί, έλα
ηδεψδεο πνπ ζ‘ απηφ ζα πξέπεη λα πξνζαξκνζηεί ε πξαγκαηηθφηεηα» θαη
αληηθεηκελνπνίεζε ηελ θίλεζε θαηάξγεζεο ηεο ζεκεξηλήο θαηάζηαζεο, γηα λα
δηθαηνινγήζεη ηελ επηβνιή ησλ θνκκνπληζηηθψλ θαζεζηψησλ. Αληηζηξφθσο, νη
αλαλεσηηθέο ηάζεηο εζηίαζαλ ζηελ πξψηε θξάζε, ζην ηί δελ ν θνκκνπληζκφο γηα λα
ζπκκαρήζνπλ κε ηα αζηηθά θφκκαηα. Θαη νη δπν εξκελείεο αδπλαηνχλ λα ζπιιάβνπλ ηε
δηαιεθηηθή ηεο αληίθαζεο κεηαμχ ηεο «πξαγκαηηθήο θίλεζεο» θαη ηεο «ζεκεξηλήο
θαηάζηαζεο», ε νπνία ππεξβαίλεη ηελ αλαγθαηφηεηα πξνζαξκνγήο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο
ζηελ θνκκνπληζηηθή θαηάζηαζε πξαγκάησλ.

Πήκεξα επαλέξρεηαη ε ζπδήηεζε γηα ηνλ θνκκνπληζκφ απνζπλδένληάο ηνλ ηφζν απφ
ηελ κεηαξξπζκηζηηθή φζν θαη απφ ηελ νξζφδνμε θαηάιεςε ηεο θξαηηθήο εμνπζίαο θαη
εζηηάδεη πεξηζζφηεξν ζηηο θνκκνπληζηηθέο ρεηξνλνκίεο, θηλήζεηο, δηαδηθαζίεο θαη ζηηο
θνηλσληθέο ζρέζεηο πνπ ζπγθξνηνχλ θνηλφηεηεο αιιειεγγχεο θαη κνηξάζκαηνο θαη φρη
ζηελ εγθαζίδξπζε ελφο θνκκνπληζηηθνχ θαζεζηψηνο.

Δμάιινπ αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ν Καξμ ζηελ «Θξηηηθή ηνπ πξνγξάκκαηνο ηεο Γθφηα»
(Γηαιερηά Έξγα, ηφκ. 2: 12) επηζεκαίλεη φηη ε «θνκκνπληζηηθή θνηλσλία» είλαη:

«ζπληξνθηθή θνηλσλία, ζεκειησκέλε ζηελ θνηλνθηεκνζχλε ησλ κέζσλ παξαγσγήο

[ζηελ νπνία] νη παξαγσγνί δελ αληαιιάζζνπλ ηα πξντφληα ηνπο»

Θαη ζρεηηθά κε ην θξάηνο αλαθέξεη:

«(...) ζα πξνηείλακε εκείο λα βάινπκε παληνχ ζηε ζέζε ηεο ιέμεο ―θξάηνο‖ ηε ιέμε
―θνηλφηεηα‖ (Gemeinwesen), κηα θαιή παιηά γεξκαληθή ιέμε, πνπ κπνξεί πνιχ
σξαία λα αληηζηνηρεί ζηε γαιιηθή ιέμε ―θνκκνχλα‖» (φ.π.: 35).

176
Υο εκβιεκαηηθφ ζεκείν αλαθνξάο γηα ηελ αλαβίσζε ηεο ζπδήηεζεο γηα ηνλ
θνκκνπληζκφ ζεσξείηαη ην ζπλέδξην κε ηίηιν «Ζ Ηδέα ηνπ Θνκκνπληζκνχ», ην νπνίν
πξαγκαηνπνηήζεθε ην 2009 ζην παλεπηζηήκην Κπίξκπεθ ζην Ινλδίλν, θαη
δηνξγαλψζεθε απφ ηνπο Θψζηα Γνπδίλα θαη Πιάβντ Είδεθ κε ζπκκεηέρνληεο πιήζνο
πξνβεβιεκέλσλ αξηζηεξψλ θαη απηφλνκσλ ζηνραζηψλ. Πην ζπλέδξην θαηαηέζεθε κε
ζαθήλεηα ε ζέζε ηνπ δηαρσξηζκνχ ηεο έλλνηαο ηνπ θνκκνπληζκνχ απφ ηνλ
νηθνλνκηζκφ, ηελ θξαηηθή εμνπζία θαη ην θφκκα, θαη αλαδεηήζεθαλ νη ζεκεξηλέο
ζπλδέζεηο ηνπ κε ηνπο θνηλσληθνχο αγψλεο θαη ηελ έλλνηα ησλ θνηλψλ.

Ππγθεθξηκέλα, ζχκθσλα κε ηνπο Θψζηα Γνπδίλα θαη Πιάβντ Είδεθ (Costas Douzinas
and Slavoj Zizek, 2010: ix):

«Ν θνκκνπληζκφο είλαη ε ηδέα ηεο ξηδνζπαζηηθήο θηινζνθίαο θαη πνιηηηθήο. Υο

πξνυπφζεζε γηα ξηδνζπαζηηθή δξάζε, ν θνκκνπληζκφο πξέπεη λα εθιακβάλεηαη
ζήκεξα παίξλνληαο απνζηάζεηο απφ ηνλ θξαηηζκφ θαη ηνλ νηθνλνκηζκφ θαη λα
ζπκπεξηιακβάλεη ηελ πνιηηηθή εκπεηξία ηνπ 21νπ αηψλα.»

Δπίζεο ζχκθσλα κε ηνλ Αιέλ Κπαληηνχ (Alen Badiou, 2009: 229, 251) ζηo δνθίκηφ ηνπ
Ζ Ηδέα ηνπ Θνκκνπληζκνχ ππνζηεξίδεη φηη :

«Ζ ιέμε ―θνκκνπληζκφο‖ ήηαλ γηα πεξίπνπ δπν αηψλεο ην πην ζεκαληηθφ φλνκα κηαο
Ηδέαο ηνπνζεηεκέλεο ζην πεδίν ησλ ρεηξαθεηηθψλ ή επαλαζηαηηθψλ πνιηηηθψλ. (...)
[Υζηφζν] θαηά ηε δηάξθεηα [ησλ ηειεπηαίσλ] ηξηψλ δεθαεηηψλ ε ιέμε θνκκνπληζκφο
είηε είρε εληειψο μεραζηεί, είηε ζηελ πξάμε είρε ηαπηηζηεί κε εγθιεκαηηθά
εγρεηξήκαηα (...). Ν ησξηλφο απνινγηζκφο ηεο Ηδέαο ηνπ θνκκνπληζκνχ (...) είλαη φηη
ε ζέζε ηεο ιέμεο δελ κπνξεί λα είλαη εθείλε ελφο επηζέηνπ, φπσο ζηηο εθθξάζεηο
―Θνκκνπληζηηθφ Θφκκα‖ ή ―θνκκνπληζηηθά θαζεζηψηα‖. Ζ κνξθή-Θφκκα, φπσο θαη ε
κνξθή Θφκκα ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ θξάηνπο, είλαη εθεμήο αθαηάιιειεο θαη έηζη δελ
κπνξνχλ λα εμαζθαιίζνπλ ηελ πξαγκαηηθή ππνζηήξημε ηεο Ηδέαο.»

Ν Εαλ Ιπθ Λαλζχ (Jean Luc Nancy, 2009) ζπλδέεη ηνλ θνκκνπληζκφ κε ην θνηλφ θαη
νξίδεη φηη ην δήηεκα ηνπ θνκκνπληζκνχ είλαη θαηεμνρήλ δήηεκα θπξηφηεηαο: «Νχηε
ζπιινγηθήο νχηε ηδησηηθήο αιιά ηνπ αηφκνπ θαη θνηλήο ηαπηφρξνλα» θαη ζέηεη ην
εξψηεκα: «ηη ζεκαίλεη ―ηνπ αηφκνπ‖ θαη ―θνηλήο‖ ηαπηφρξνλα; Ξσο κπνξνχκε λα
αληηιεθζνχκε ηελ ―αηνκηθφηεηα κέζα ζηελ θνηλφηεηα‖ θαη ηελ ―θνηλφηεηα ησλ
αηνκηθνηήησλ‖»;

Θαη απαληάεη ηζρπξηδφκελνο φηη ην δήηεκα ηεο ηδηνθηεζίαο είλαη ην δήηεκα ηεο
θαηάιιειεο ηδηνθηεζίαο πνπ αλήθεη ζην θαηάιιειν πξφζσπν (...)

«Ρέηνηα θαηάιιειε ηδηνθηεζία κπνξεί λα είλαη κφλν ε θνηλή. Υο ηδησηηθή δε

δεκηνπξγεί ζεκαζία, ε ζεκαζία γηα έλαλ θαη κφλν είλαη παληειήο έιιεηςε ζεκαζίαο.
Υο ζπιινγηθή έρεη ην ίδην απνηέιεζκα: ην ζπιινγηθφ σο κνλαδηαία –κεραληθή-
ελφηεηα, φρη σο πνιιαπιφηεηα ηνπ θνηλνχ. Θνηλφ είλαη ε ζσζηή ιέμε γηα ην
θαηάιιειν είλαη, εάλ είλαη ζεκαίλεη νληνινγηθά είλαη ζε θνηλφηεηα»

Δπίζεο ν Φξάλθν Κπεξάξληη-Κπίθν (Franco Berardi Bifo, 2009) ηζρπξίδεηαη φηη ν

θνκκνπληζκφο επηζηξέθεη, ζε κηα φκσο εληειψο δηαθνξεηηθή βάζε απφ ην «παιαηφ
πξφζσπν ηνπ θνκκνπληζκνχ» πνπ βαζηδφηαλ «ζηε ζέιεζε κηαο πξσηνπνξίαο θαη ζηηο
παξαλντθέο πξνζδνθίεο ησλ νινθιεξσηηθψλ θαζεζηψησλ». Έλα λέν είδνο
θνκκνπληζκνχ αλαδχεηαη, απέλαληη ζην θεθάιαην, ην νπνίν ζπληζηά κηα «βάξβαξε
αλαγθαηφηεηα». Δπαλεξρφκελνο ζηελ αληηπαξάζεζε κεηαμχ ηεο δεκνθξίηεηαο θαη ηεο
επηθνχξεηαο θηινζνθίαο ν Κπίθν ηζρπξίδεηαη φηη «απέλαληη ζηελ αλαγθαηφηεηα ηνπ
θεθαιαίνπ πξέπεη λα ζέζνπκε ηελ ειεπζεξία ηνπ θνκκνπληζκνχ».

177
Δπηπιένλ ν Λέγθξη (2010: 158) εκπλεφκελνο απφ ηε δηάζεκε θξάζε ηνπ Ονπζζψ φηη ην
«δεκφζην είλαη ν ερζξφο ηεο ηδησηηθήο ηδηνθηεζίαο» ηζρπξίδεηαη φηη ν «θνκκνπληζκφο
είλαη ν ερζξφο ηνπ ζνζηαιηζκνχ» θαη «ην λα είλαη θαλείο θνκκνπληζηήο ζεκαίλεη λα
είλαη ελάληηα ζην Θξάηνο» (ν.π. 158-159). Ν Λέγθξη απνδίδεη ηδηαίηεξε ζεκαζία ζην
ξφιν ηνπ θξάηνπο θαζψο ζεσξεί φηη ην θξάηνο εθθξάδεη θαη ππεξαζπίδεηαη ηε κνξθή
ηεο ηδησηηθήο ηδηνθηεζίαο είηε κε ηε κνξθή ηεο αηνκηθήο είηε κε ηε κνξθή ηεο θξαηηθήο
ηδηνθηεζίαο. Ππλεπψο ην θξάηνο δηαζθαιίδεη ηνλ ζθεηεξηζκφ θαη ηελ ηδησηηθνπνίεζε ηνπ
παξαγφκελνπ θνηλνχ πινχηνπ θαη σο εθ ηνχηνπ «ην λα είλαη θαλείο ζήκεξα
θνκκνπληζηήο» ζεκαίλεη «λα ρηίδεη έλα λέν θφζκν ζηνλ νπνίν ζα πεξηνξίδεηαη ε
εθκεηάιιεπζε απφ ην θεθάιαην θαη ε ππνηαγή ζην Θξάηνο» (ν.π.: 160).

Έπεηηα ν Εαθ Οαλζηέξ (Jacques Rancière, 2010a) επηζεκαίλεη φηη ν θνκκνπληζκφο

βξίζθεηαη ζήκεξα ζην επίθεληξν ησλ θνηλσληθψλ, νηθνλνκηθψλ θαη πνιηηηθψλ
εμειίμεσλ, θαζψο αθελφο ηα λέα θνηλσληθά θηλήκαηα επηδηψθνπλ λα ηνλ επαλανξίζνπλ,
ηελ ίδηα ζηηγκή πνπ ε κεγαιχηεξε αλαδπφκελε νηθνλνκία ζηνλ πιαλήηε, ε Θίλα, έρεη
σο θπβέξλεζε έλα Θνκκνπληζηηθφ Θφκκα. Ππλεπψο ηφζν ν λενθηιειεπζεξηζκφο φζν θαη
απηφλνκα θνηλσληθά θηλήκαηα αθνπκπάλε ζηνλ θνκκνπληζκφ κε ακθίζεκνπο ηξφπνπο.

Ξέξα απφ ηνπο παξαπάλσ ζηνραζηέο, ε αλαβίσζε ηεο ζπδήηεζεο γηα ηνλ θνκκνπληζκφ
είλαη θαλεξή ηελ ηειεπηαία δεθαεηία θαη ζην εζσηεξηθφ ησλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ ηεο
Δπξψπεο θαη ηεο Βφξεηαο Ακεξηθήο, ηα νπνία ηνλ απνζπλδένπλ απφ ηελ θξαηηθή
εμνπζία θαη αλαδεηνχλ ηηο δηαζεκαηηθέο ηνπ αξζξψζεηο κε ηελ έλλνηα ησλ θνηλψλ. Ζ
ζηξνθή πξνο ηε ζπδήηεζε ηνπ θνκκνπληζκνχ γίλεηαη, θαζψο ε έλλνηα ζηαδηαθά έρεη
απνελνρνπνηεζεί απφ ηηο ζηξεβιψζεηο θαη ηα εγθιήκαηα ηνπ παξειζφληνο θαη ζε απηφ
ζπλέβαιε ηφζν ην πέξαζκα ζρεδφλ δπν δεθαεηηψλ απφ ηελ θαηάξξεπζε ηνπ αλαηνιηθνχ
«θνκκνπληζηηθνχ» κπινθ, ν ζαθήο θαπηηαιηζηηθφο δξφκνο ηνπ Θνκκνπληζηηθνχ
Θφκκαηνο ηεο Θίλαο, ε ζπξξίθλσζε ή θαη εμαθάληζε ησλ παξαδνζηαθψλ
θνκκνπληζηηθψλ θνκκάησλ ηεο Δπξψπεο θαη ε θπβεξλεηηθή ζηξνθή ησλ
κεηαξξπζκηζηηθψλ αλαζεσξεηηθψλ πξψελ θνκκνπληζηηθψλ θνκκάησλ.94 Πε απηφ ην
πεξηβάιινλ ζην νπνίν ζα κπνξνχζε λα εηπσζεί φηη επηθξαηεί έλα ηδενινγηθφ, πνιηηηθφ
θαη θνηλσληθφ θελφ ζηε ζπδήηεζε πεξί θνκκνπληζκνχ, ην πεδίν αθήλεηαη ειεχζεξν γηα
λα επαλαπξνζεγγηζηεί ην λφεκα ηνπ θνκκνπληζκνχ ρσξίο ηηο εληάζεηο θαη ηηο
ζηξεβιψζεηο ηνπ παξειζφληνο. Δίλαη ζε απηφ ην ζεκείν πνπ λέα ζπιινγηθά κνξθψκαηα
θαη θνηλσληθά θηλήκαηα κε ζαθείο επηξξνέο απφ απηφλνκεο, ειεπζεξηαθέο θαη αλαξρηθέο
θαηαβνιέο ζπδεηνχλ εθ λένπ γηα ηνλ θνκκνπληζκφ.95 Υζηφζν δελ επηδηψθνπλ λα

94
Σαξαθηεξηζηηθέο είλαη νη πεξηπηψζεηο ηνπ ιεγφκελνπ «ηζηνξηθνχ ζπκβηβαζκνχ» απφ ηα θνκκνπληζηηθά
θφκκαηα ηεο Ηηαιίαο, Ηζπαλίαο, Γαιιίαο ηε δεθαεηία ηνπ ‘70 ηα νπνία ζπξξηθλψζεθαλ, εμαθαλίζζεθαλ ή
κεηαζρεκαηίζηεθαλ ζε ζνζηαιδεκνθξαηηθά θφκκαηα ηε δεθαεηία ηνπ ‗90 κεηά ηελ πηψζε ηνπ
αλαηνιηθνχ κπινθ.
95
Δδψ ζα πξέπεη λα επηζεκαλζεί φηη ν θνκκνπληζκφο είλαη αλαπφζπαζην ηκήκα ηεο αλαξρηθήο
ξεηνξηθήο. Σαξαθηεξηζηηθά ν Ξηνηξ Θξνπφηθηλ (2008[1892]) ζην έξγν ηνπ «Ζ θαηάθηεζε ηνπ ςσκηνχ»,
ζην ηξίην θεθάιαην «Αλαξρνθνκκνπληζκφο» μεθηλάεη ιέγνληαο:

«Θάζε θνηλσλία πνπ έρεη θαηαξγήζεη ηελ ηδησηηθή ηδηνθηεζία ζα αλαγθαζηεί, ππνζηεξίδνπκε, λα
νξγαλσζεί ζηηο γξακκέο ηεο Θνκκνπληζηηθήο Αλαξρίαο. Ζ Αλαξρία νδεγεί ζηνλ Θνκκνπληζκφ, θαη ν
Θνκκνπληζκφο ζηελ Αλαξρία, πνπ είλαη θαη νη δπν ηνπο φκνηεο εθθξάζεηο ηεο θπξίαξρεο ηάζεο ζηηο
ζχγρξνλεο θνηλσλίεο, ηεο αλαδήηεζεο ηεο ηζφηεηαο.»

θαη ζπλερίδεη ππνζηεξίδνληαο φηη:

«Νη θνκκνπληζηηθέο νξγαλψζεηο δελ κπνξεί λα αθεζνχλ λα δεκηνπξγεζνχλ απφ λνκνζεηηθά ζψκαηα
πνπ νλνκάδνληαη θνηλνβνχιηα, δεκνηηθά ή θνηλνηηθά ζπκβνχιηα. Ξξέπεη λα είλαη δνπιεηά φισλ, κηα
θπζηθή αλάπηπμε, έλα παξάγσγν ηεο επνηθνδνκεηηθήο κεγαινθπΐαο ησλ καδψλ.»

178
απνδψζνπλ κηα θεηηρνπνηεκέλε θνκκνπληζηηθή ηαπηφηεηα ζηηο πξαθηηθέο ηνπο, αιιά
πεξηζζφηεξν εζηηάδνπλ ζηα πεξηερφκελα θαη ζηηο δηαδηθαζίεο, ζηηο θνκκνπληζηηθέο
θηλήζεηο θαη ρεηξνλνκίεο, ζην κνίξαζκα θαη ζηελ αιιειεγγχε, θαη επηπιένλ εζηηάδνπλ
κε δηαζεκαηηθφ ηξφπν ζηα θνηλά θαη ζηηο δηαδηθαζίεο ηεο ιεγφκελεο
θνκκνπληζηηθνπνίεζεο παξά ζε έλα θνκκνπληζηηθφ ηέινο ηνπ θαπηηαιηζκνχ.

Σαξαθηεξηζηηθά ε παξαπάλσ ζηξνθή γίλεηαη θαλεξή ήδε απφ ηνλ Απξίιην ηνπ 2004
φηαλ θπθινθνξεί ζην Κηιάλν ην «Καληθέζην ησλ Ξξεθάξησλ», ην ιεγφκελν «Manifesto
Bio/Pop del Precariato Metroradicale» απφ ην δίθηπν επηζθαιψλ εξγαδνκέλσλ
«Chainworkers», ην νπνίν αλαθέξεη:

«Δίκαζηε ε κεηά-ζνζηαιηζηηθή θαη κεηά-ςπρξνπνιεκηθή γεληά. Ζ γεληά κεηά ην ηέινο

ησλ θάζεησλ γξαθεηνθξαηηψλ θαη ε γεληά ηνπ πιεξνθνξηαθνχ ειέγρνπ. Δίκαζηε κηα
παγθφζκηα θαη λεν-επξσπατθή θίλεζε, ε νπνία ζπλερίδεη ζην πξνζθήλην ηε
δεκνθξαηηθή επαλάζηαζε πνπ μεθίλεζε ην 1968 θαη ηε κάρε ελάληηα ζηε
λενθηιειεχζεξε δπζηνπία πνπ βξίζθεηαη ζηελ αηρκή ηεο ζήκεξα. Δίκαζηε νίθν-
αθηηβηζηέο θαη αθηηβηζηέο ησλ media, είκαζηε νη απειεπζεξσηέο ηνπ δηαδηθηχνπ θαη
νη ξηδνζπάζηεο ησλ κεηξνπνιηηηθψλ αζηηθψλ ρψξσλ, είκαζηε ε ακθηθπιφθηιε
κεηάιιαμε ηνπ παγθφζκηνπ θεκηληζκνχ, είκαζηε νη ράθεξο ηεο θξηθηήο
πξαγκαηηθφηεηαο. Δίκαζηε αγθηηάηνξεο ηνπ πξεθαξηάηνπ θαη νη αληάξηεο ηεο
δηαλνεηηθήο εξγαζίαο. Δίκαζηε αλαξρνζπλδηθαιηζηέο θαη κεηά-ζνζηαιηζηέο πνπ
θηλνχκαζηε καδί κε ηελ ηδέα ηνπ θνκκνπληζκνχ. Δίκαζηε φινη κεηαλάζηεο πνπ
ςάρλνπλ γηα κηα θαιχηεξε δσή. Θαη δελ αλαγλσξίδνπκε ηνπο εαπηνχο καο ζ‘ εζάο
κε ηελ θαηαζιηπηηθή θαη ηεηξάγσλε πνιηηηθή ζθέςε πνπ ήδε ληθεζήθαηε ηνλ 20ν
αηψλα. Γελ αλαγλσξίδνπκε ηνπο εαπηνχο καο ζηελ αξηζηεξά ηεο Ηηαιίαο.»

Ρν ηηαιηθφ δίθηπν ησλ πξεθάξησλ θαηά ηε δεθαεηία ηνπ 2000 αλέπηπμε ηε ιεγφκελε
πξαθηηθή «esercizio del comune» (άζθεζε πάλσ ζηελ έλλνηα ηνπ θνηλνχ) θαη επηδίσμε
λα ζπλελψζεη ηνπο αλαδπφκελνπο επηζθαιείο εξγαδφκελνπο ζηε δεκηνπξγία θνηλψλ
αγψλσλ, πξαθηηθψλ, θνπιηνχξσλ θαη θαληαζηαθψλ. Γηα λα ην πεηχρεη απηφ, εζηίαζεη
ζηηο πνηθίιεο ηαπηφηεηεο θαη ζπζηήκαηα εμνπζίαο θαηαπίεζεο θαη δηαθξίζεσλ θαη
αλαδήηεζε ηα θνηλά ζεκεία άξζξσζήο ηνπο.

«Κπνξνχκε λα αλακείμνπκε ηνλ ειεπζεξηαθφ, ηνλ αληηξαηζηζηηθφ θαη ηνλ δηαθπιηθφ

(transgender) θνηλσληθφ αθηηβηζκφ γηα λα δεκηνπξγήζνπκε θαηλνχξγηεο
ξηδνζπαζηηθέο θνηλφηεηεο πνπ λα κπνξνχλ λα ελψζνπλ ηνπο Αλαηνιηθνεπξσπαίνπο
θαη ηνπο Γπηηθνεπξσπαίνπο αδεξθνχο θαη αδεξθέο ζε έλα θαηλνχξγην πνιηηηθφ
εγρείξεκα» (Greenpaper 2004).

Πην ζεκείν απηφ φπσο επηζεκαίλεη ν Κανπξίηζην Ιαδαξάην (Maurizio Lazzarato, 2004:
107), ηα θηλήκαηα ησλ πξεθάξησλ απνκαθξχλνληαη απφ ηηο παξαδφζεηο ησλ
ζνζηαιηζηηθψλ θαη θνκκνπληζηηθψλ θoκκάησλ, δηφηη δελ εθθξάδνληαη κε βάζε ηελ
ελαληίσζε, αιιά κε βάζε ηε δηαθνξά. «Γηαθνξά εδψ δε ζεκαίλεη απνπζία

Δπίζεο ζρεηηθά κε ην θξάηνο ν Θξνπφηθηλ (2010[1896]: 7-8) ππνζηεξίδεη φηη:

«Πηε κία πιεπξά ππάξρνπλ εθείλνη, πνπ ειπίδνπλ λα πεηχρνπλ ηελ θνηλσληθή επαλάζηαζε κέζσ ηνπ
Θξάηνπο δηαηεξψληαο, αθφκα θαη επεθηείλνληαο πεξηζζφηεξν ηηο εμνπζίεο ηνπ, πνπ ζα
ρξεζηκνπνηεζνχλ γηα ηελ επαλάζηαζε. Θαη ππάξρνπλ θαη εθείλνη ζαλ εκάο πνπ βιέπνπλ ην Θξάηνο,
ζηελ παξνχζα κνξθή ηνπ, ζηελ νπζία ηνπ, θαη ζε θάζε καζθάξεκα πνπ κπνξεί λα εκθαλίζεη, έλα
εκπφδην γηα ηελ θνηλσληθή επαλάζηαζε, ην κεγαιχηεξν εκπφδην γηα ηε γέλλεζε ηεο θνηλσλίαο πνπ
βαζίδεηαη ζηελ ηζφηεηα θαη ηελ ειεπζεξία, θαζψο θαη ηα ηζηνξηθά κέζα πνπ ζρεδηάδνληαη λα
απνηξέςνπλ απηφ ην άλζηζκα. Ζ ηειεπηαία δνπιεηά είλαη λα θαηαξγήζνπκε ην Θξάηνο θαη φρη λα ην
κεηαξξπζκίζνπκε.»

179
ζχγθξνπζεο, πάιεο ή αληίζεζεο, αιιά κηα ξηδνζπαζηηθή κεηαηφπηζε, πνπ εθθξάδεηαη
ζε δχν αζχκκεηξα πεδία, άξλεζε θαη ζπγθξφηεζε» (ν.π.: 107). Ζ άξλεζε ζεκαίλεη
«απνκάθξπλζε απφ ηνπο επίζεκνπο θαλφλεο ηεο πνιηηηθήο» θαη ε ζπγθξφηεζε ζεκαίλεη
«δηαπξαγκάηεπζε ησλ δηαθνξψλ θαη αληηθάζεσλ» (ν.π.: 107).

Ρελ ίδηα ρξνληά εθδίδεηαη ζηε Γαιιία ην «θάιεζκα» απφ ηε ιεγφκελε «Αφξαηε
Δπηηξνπή» (Comité Invisible, 2004), ην νπνίν επηζεκαίλεη:

«Αθελφο ζέινπκε λα δήζνπκε ηνλ θνκκνπληζκφ. Αθεηέξνπ ζέινπκε λα

εμαπιψζνπκε ηελ αλαξρία. (...) Ρν Θνκκνπληζηηθφ δήηεκα αθνξά ηελ επεμεξγαζία
ηεο ζρέζεο καο κε ηνλ θφζκν, ηα φληα, εκάο ηνπο ίδηνπο. Αθνξά ηελ επεμεξγαζία
ηνπ παηρληδηνχ αλάκεζα ζηνπο δηαθνξεηηθνχο θφζκνπο, ηεο επηθνηλσλίαο κεηαμχ
ηνπο. (...) ην δήηεκα ηνπ θνκκνπληζκνχ είλαη αθ‘ ελφο ε θαηάξγεζε ηεο αζηπλνκίαο
θαη αθ‘ έηεξνπ ε επεμεξγαζία ηξφπσλ κνηξάζκαηνο θαη ρξήζεο, κεηαμχ φζσλ δνπλ
καδί. (...) ΋πσο ην αληηιακβαλφκαζηε, ε δηαδηθαζία εγθαζίδξπζεο ηνπ
θνκκνπληζκνχ δε κπνξεί παξά λα πάξεη ηε κνξθή κηαο ζπιινγήο πξάμεσλ
θνκκνπληζηηθνπνίεζεο, ηνπ λα θάλνπκε θνηλφ ηνλ έλα ή ηνλ άιιν ρψξν, απηφ ή ην
άιιν κεράλεκα, απηή ή ηελ άιιε γλψζε. Γειαδή ηελ επεμεξγαζία ηνπ ηξφπνπ
κνηξάζκαηνο πνπ άπηεηαη ζ‘ απηά (....) Ν θνκκνπληζκφο γηα ηνλ νπνίν κηιάκε
αληηηίζεηαη ζθνδξά ζ‘ απηφ πνπ ήηαλ ηζηνξηθά κηα θαξηθαηνχξα ―θνκκνπληζκνχ‖, θαη
πνπ ζην κεγαιχηεξν δηάζηεκα δελ ήηαλ παξά ζνζηαιηζκφο, κνλνπσιηαθφο
θαπηηαιηζκφο.» (ηνληζκφο δηθφο κνπ)

Ιίγα ρξφληα αξγφηεξα ην 2007 ην ηηαιηθφ Plan b Bureau εθδίδεη ηε δηαθήξπμε «Δίθνζη
ζέζεηο γηα ηελ αλαηξνπή ηεο κεηξφπνιεο», ζηελ νπνία ζπλδέεη ηνλ θνκκνπληζκφ κε ηε
δεκηνπξγία δηαζεκαηηθψλ δηθηχσλ αζηηθψλ θνηλψλ – θνηλνηήησλ θαη επηζεκαίλεη:

«Πηε κεηξνπνιηηηθή εμάπισζε ηεο θνηλήο δσήο δεη ε έληαζε ηεο επαλαζηαηηθήο
θαληαζίαο ηνπ θνκνπληζκνχ πνπ έξρεηαη.

Ρα θνηλσληθά θέληξα, νη απειεπζεξσκέλνη ρψξνη, ηα ζπίηηα θαη νη ρψξνη πνπ

θνκκνπληζηηθνπνηήζεθαλ, ζα έπξεπε ζήκεξα λα ππνβιεζνχλ ζηελ πνιηηηθή θξηηηθή
ηνπ πιήζνπο θαη λα κεηακνξθσζνχλ ζε λέεο Θνηλφηεηεο Ακνηβαίαο Βνήζεηαο. ΋πσο
ζπλέβε αλάκεζα ζηνλ 18ν θαη ηνλ 19ν αηψλα, απηέο νη εδαθηθέο ζπλελψζεηο φρη
κφλν κπνξνχζαλ λα κεξηκλήζνπλ γηα ηελ αιιειεγγχε κεηαμχ ησλ αηφκσλ, γηα ηελ
αιιεινβνήζεηα κεηαμχ κνξθψλ-δσήο θαη γηα ηελ νξγάλσζε ηφζν κεξηθψλ φζν θαη
γεληθψλ αγψλσλ, κα θαη γηα ηελ εμχθαλζε ησλ ζπλεηδήζεσλ ησλ κνλαδηθνηήησλ
θαη ησλ θνηλνηήησλ ζην βαζκφ πνπ είλαη απφ θνηλνχ θαηαπηεζκέλεο θαη
εθκεηαιιεπφκελεο. Ρν θνηλφ, σο πνιηηηθή πξάμε, γελληέηαη ινηπφλ σο δηαδηθαζία
φπνπ ε θηιία θαη ε αιιεινβνήζεηα αλάκεζα ζε φινπο φζνπο είλαη απνζηεξεκέλνη
κεηακνξθψλεηαη ζε κηα θνκκνχλα ησλ αληηζηάζεσλ. Πήκεξα, θάζε
θνκκνπληζηηθνπνηεκέλνο ρψξνο κπνξεί λα γίλεη εθείλν ην κέξνο φπνπ νη
επαλαζηαηηθέο εληάζεηο ζπκππθλψλνληαη σο απηφλνκε νξγάλσζε κέζα θη ελάληηα
ζηε κεηξφπνιε. Δπηζθαιείο, εξγάηεο, γθέη, θνηηεηέο, γπλαίθεο, ιεζβίεο,
εθπαηδεπηηθνί, κεηαλάζηεο, queer, παηδηά, κηα νπνηαδήπνηε κνλαδηθφηεηα, ζα πξέπεη
λα κπνξνχλ λα αλαθέξνληαη ζε απηνχο ηνπο ρψξνπο γηα λα δεκηνπξγήζνπλ
επαλαζηαηηθέο κνξθέο-δσήο θαη λα νξγαλσζνχλ κε ηξφπν πνπ λα είλαη απξφζβιεηνη
απφ ηελ βηνπνιηηηθή αζηπλνκία. Πηνηρεία θνηλφηεηαο φπσο ηακεία αιιεινβνήζεηαο,
κηθξέο θαζεκεξηλέο γλψζεηο, ζπγθαηνηθήζεηο, θνηλνηηθνί κπαμέδεο θαη θήπνη,
απηφλνκα εξγαιεία παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο, πάζε θαη ηξπθεξά
ζπλαηζζήκαηα – αλαθηψληαη, εθεπξίζθνληαη, ρηίδνληαη θαη ηίζεληαη ζηε δηάζεζε
φισλ φζσλ απνθαζίδνπλ λα εληαρζνχλ ζηελ αληίζηαζε, ζηελ απεξγία, ζηελ

180
 αληαξζία. Ρν ζχλνιν φισλ απηψλ ησλ ζηνηρείσλ ζα ζεζκνζεηήζεη, έδαθνο πξνο
έδαθνο, ηελ Θνκνχλα ηνπ 21νπ αηψλα.»

Ρα παξαπάλσ θαιέζκαηα ζα επεξεάζνπλ ζε ζεκαληηθφ βαζκφ ηνπο θνηηεηηθνχο αγψλεο

ζηε Γαιιία (2006), ζηηο ΖΞΑ (2009-2010), ζηελ Αγγιία ην 2010 θαη ζηελ Ηηαιία
(2010-2011). Δπίζεο ην 2013 ζηελ Αγγιία ζηηο θηλεηνπνηήζεηο ελάληηα ζηελ
ηδησηηθνπνίεζε ηνπ παλεπηζηεκίνπ ηνπ Πάζζεμ δπν εκβιεκαηηθά παλφ ζα πξνθαιέζνπλ
ηε δεκφζηα ζπδήηεζε. Ρν έλα έγξαθε ηε δηάζεκε θξάζε ηνπ Ρφκαο Κχλζηεξ «omnia
sunt communia» (φια είλαη θνηλά) θαη ην άιιν «communism» (θνκκνπληζκφο).

Σαξαθηεξηζηηθή επίζεο είλαη ε δηαθήξπμε κε ηίηιν «Αλαθνηλσζέλ απφ έλα Κέιινλ

Απφλ: ζρεηηθά κε ηνλ ηεξκαηηζκφ ηεο θνηηεηηθήο δσήο» (We want everything, 2009)
ηνπ θαηεηιεκκέλνπ παλεπηζηεκίνπ Πάληα Θξνπδ ζηελ Θαιηθφξληα ην 2009:

«Ρν θαζήθνλ καο ζηνλ ζεκεξηλφ αγψλα είλαη λα θάλνπκε μεθάζαξε ηε δηαθνξά
κεηαμχ κνξθήο θαη πεξηερνκέλνπ θαη λα δεκηνπξγήζνπκε ηηο ζπλζήθεο γηα ηελ
ππέξβαζε ησλ ξεθνξκηζηηθψλ απαηηήζεσλ θαη ηελ εθαξκνγή ελφο πξαγκαηηθά
θνκκνπληζηηθνχ πεξηερνκέλνπ. (...) Ξξέπεη λα αθήζνπκε πίζσ ηελ θνπιηνχξα ηνπ
θνηηεηηθνχ αθηηβηζκνχ, (...) θαη ηελ θαζήισζε ζε κνλνζήκαληα δεηήκαηα. Ζ κφλε
επηηπρία κε ηελ νπνία κπνξνχκε λα είκαζηε ηθαλνπνηεκέλνη είλαη ε θαηάξγεζε ηνπ
θεθαιαηνθξαηηθνχ ηξφπνπ παξαγσγήο θαη ηεο εμαζιίσζεο θαη ηνπ ζαλάηνπ πνπ
ππφζρεηαη γηα ηνλ 21ν αηψλα. ΋ιεο καο νη δξάζεηο πξέπεη λα πηέδνπλ πξνο ηελ
θνκκνπληζηηθνπνίεζε. Γειαδή ηελ αλαδηνξγάλσζε ηεο θνηλσλίαο ζχκθσλα κε ηε
ινγηθή ηεο ειεχζεξεο ζπλεηζθνξάο θαη ηελ άκεζε θαηάξγεζε ηνπ κηζζνχ, ηεο
κνξθήο-αμίαο, ηεο ππνρξεσηηθήο εξγαζίαο θαη ηεο αληαιιαγήο.»

Ρέινο ζηελ παξαπάλσ επηζθφπεζε ηεο επαλαθνξάο ηεο ζπδήηεζεο πεξί θνκκνπληζκνχ
αμίδεη λα ζεκεησζεί θαη ε επηδίσμε επαλαλνεκαηνδφηεζεο κε δηαζεκαηηθφ ηξφπν ηεο
έλλνηαο ηνπ θνκκνπληζκνχ ζην θάιεζκα γηα ην πξψην θεζηηβάι-ζπλέδξην
«communismos» ζηελ θαηάιεςε Φάκπξηθα ΢θαλέη (2012: 11-14) ζηε Θεζζαινλίθε
ην 2011:

«Ξνιιέο θεληξηθέο έλλνηεο ηνπ πνιηηηθνχ καο ιεμηινγίνπ, ζπκπεξηιακβαλνκέλνπ ηνπ

θνκκνπληζκνχ έρνπλ ηφζν πνιχ θαηαζηξαθεί πνπ είλαη ζρεδφλ άρξεζηεο. Πηε
ζπλεζηζκέλε ηνπ ρξήζε, ν θνκκνπληζκφο έρεη θαηαιήμεη λα ζεκαίλεη ην αληίζεηφ
ηνπ, δειαδή ηνλ νινθιεξσηηθφ θξαηηθφ έιεγρν θαη ηελ ζηαιηληθή ηεξαξρία ησλ
απνιηζσκέλσλ θνκκνπληζηηθψλ θνκκάησλ. Θα κπνξνχζακε θπζηθά λα
εγθαηαιείςνπκε απηφλ ηνλ φξν θαη λα εθεχξνπκε λένπο, αιιά ηφηε ζα αθήλακε
επίζεο πίζσ ηελ κεγάιε ηζηνξία ησλ αγψλσλ, νλείξσλ θαη πξνζδνθηψλ πνπ
ζπλδένληαη κε απηφλ. (…)

Ν θνκκνπληζκφο, (…) απνηειεί γηα εκάο ηελ θηλεκαηηθή παξαθαηαζήθε θαη ην

ελνπνηεηηθφ λήκα θηλεκάησλ, ξεπκάησλ θαη εμεγέξζεσλ κε αλαξρηθά, ειεπζεξηαθά,
απηφλνκα θαη ξηδνζπαζηηθά ραξαθηεξηζηηθά ελάληηα ζε θάζε κνξθή εμνπζίαο.
Δλδεηθηηθά ηα παξαδείγκαηα ηνπ ζπκβνπιηαθνχ θνκκνπληζκνχ ζηε Γεξκαλία θαη ησλ
αλαξρνζπλδηθαιηζηψλ wobblies ζηηο ΖΞΑ ζηηο αξρέο ηνπ 20νπ αηψλα, ηνπ αλαξρηθνχ
ειεπζεξηαθνχ θνκκνπληζκνχ ζηελ Ηζπαλία θαη ησλ αξρεηνκαξμηζηψλ ζην
κεζνπφιεκν, ησλ θηλεκάησλ ηεο απηνλνκίαο ζε Γεξκαλία θαη Ηηαιία ηε δεθαεηία ηνπ
‘70, θαζψο επίζεο θαη νη ρξήζηκεο εκπεηξίεο απηννξγάλσζεο ζηηο εμεγεξκέλεο
ζπλειεχζεηο ηεο Αξγεληηλήο θαη ηεο Ρζηάπαο καο δίλνπλ πινχζηα παξαδείγκαηα
θηλεκαηηθψλ πξνηάζεσλ γηα ην πψο ελλννχκε ηνλ θνκκνπληζκφ.

181
Θξίλνπκε φηη ζήκεξα πξέπεη λα επαλαλνεκαηνδνηεζεί θαη λα κπεη ζην ηξαπέδη μαλά
ε ζεκαζία θαη ν πινχηνο ησλ θνκκνπληζκψλ σο ε θηλεκαηηθή επηηάρπλζε ηεο
θξίζεο, γηα ηελ έμνδν απφ ηνλ θαπηηαιηζκφ.

[Υο] θνκκνπληζκφ, [αληηιακβαλφκαζηε] εθείλε ηελ κε εκπνξεπκαηηθή κνξθή

θνηλσληθήο νξγάλσζεο θαη αλαπαξαγσγήο, ε νπνία ζηεξίδεηαη ζηελ ηαμηθή
αιιειεγγχε, ζε απηνζεζκηζκέλεο αληηεξαξρηθέο θνηλφηεηεο αγψλα θαη απνηειεί ηελ
θνηλσληθή θηλεκαηηθή θίλεζε, ην δηαγψλην δηάλπζκα πνπ ζπλζέηεη, ζπζηήλεη θαη
γνληκνπνηεί ηηο ηαμηθέο ζπγθξνχζεηο. Δπίζεο σο θνκκνπληζκφ αληηιακβαλφκαζηε ηε
δεκηνπξγία θνηλψλ ζρέζεσλ, δειαδή εθείλε ηελ θνηλσληθή δηαδηθαζία πνπ
δεκηνπξγεί θαη αλαπαξάγεη ηα θνηλά θαη παξάιιεια απνπεξηθξάζεη ηνλ θιεκκέλν
απν ην θεθάιαην θνηλσληθφ πινχην, θαηαζηξέθνληαο ηηο πεξηθξάμεηο πνπ
δηαρσξίδνπλ ηνπο πξνιεηάξηνπο απφ ηα κέζα παξαγσγήο, αλαπαξαγσγήο, δηαβίσζεο
θαη επηθνηλσλίαο. Ραπηφρξνλα ηζρπξηδφκαζηε φηη ν θνκκνπληζκφο ησλ θνηλψλ
ζρέζεσλ εκπεξηέρεη ηελ θαηαζηξνθή ησλ έκθπισλ θνηλσληθψλ ιεηηνπξγηψλ,
απνζηαζεξνπνηεί ην θνηλσληθφ θχιν θαη ρηίδεη δνκέο θνηλσληθήο θαη νηθηαθήο
αιιειεγγχεο θαη αλαπαξαγσγήο πέξα απφ ην θπξίαξρν κνληέιν νηθνγελεηαθψλ
ζρέζεσλ. Αλαπφζπαζην θνκκάηη ηνπ θνκκνπληζκνχ ησλ θνηλψλ ζρέζεσλ απνηειεί ε
θαηάξγεζε ησλ εζληθψλ απνθιεηζκψλ πνπ νξζψλνπλ ηα θξάηε θαη ην θεθάιαην
(ζχλνξα, έιεγρνη, ιαζξαίνη άλζξσπνη, κεραληζκνί θαη δηαδηθαζίεο ππνηίκεζεο ηνπ
παγθφζκηνπ πξνιεηαξηάηνπ). Αγψλαο γηα ηνλ θνκκνπληζκφ ζεκαίλεη έκπξαθηε
ακθηζβήηεζε ηνπ παγθφζκηνπ θαηακεξηζκνχ εξγαζίαο πνπ ν θαπηηαιηζκφο επηβάιεη
κέζα απφ ηνλ έιεγρν θαη ηελ παξαλoκνπνίεζε ησλ κεηαλαζηεπηηθψλ ξνψλ.

Δπηπιένλ, ζέζε καο είλαη φηη απέλαληη ζηνλ πφιεκν, ην θαζηζκφ θαη παηξησηηζκφ σο
κνξθέο ηνπ θξάηνπο ζε θξίζε, θαζψο επίζεο θαη απέλαληη ζηα δηιήκκαηα ησλ
ηδησηηθνπνηήζεσλ ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ ή ηηο θξαηηθνπνηήζεηο ηνπ
λενθεπλζηαληζκνχ θαη ηηο αθειείο πξνζδνθίεο επηζηξνθήο ζην θξάηνο πξφλνηαο,
επηιέγνπκε ηελ επίζεζε ζε κηζζσηή εξγαζία, παηξηαξρία, ηδηνθηεζία θαη θξάηνο, θαη
ηαπηφρξνλα επηιέγνπκε ηηο αγσληζηηθέο ρεηξαθεηεηηθέο θνηλφηεηεο πνπ δνκνχλε ηα
θνηλά θαη ηνλ θνκκνπληζκφ.»

182
4.1.4 Έλα φρη πνιιά λαη: θνηλσληθά θηλήκαηα γηα ηα θνηλά

Ξαξάιιεια κε ηηο παξαπάλσ ζεσξεηηθέο αλαθνξέο πεξί θνκκνπληζκνχ, ε ζπδήηεζε γηα

ηα θνηλά, πέξα απφ ην θξάηνο θαη ηελ αγνξά, ζεσξείηαη φηη έρεη σο αθεηεξία ηελ 1ε
Ηαλνπαξίνπ ηνπ 1994, φηαλ ηέζεθε ζε εθαξκνγή ε Βνξεηνακεξηθάληθε Ππκθσλία
Διεχζεξνπ Δκπνξίνπ κεηαμχ ΖΞΑ, Θαλαδά θαη Κεμηθνχ, γλσζηή σο «NAFTA». Δθείλε
ηελ εκέξα, ζηα βνπλά ηεο Ρζηάπαο ζην Κεμηθφ, θάλνπλ ηελ εκθάληζή ηνπο νη
Εαπαηίζηαο96, νη νπνίνη θαηαιακβάλνπλ ηελ θεληξηθή πιαηεία «zócalo» ζην Παλ
Θξηζηνκπάι ληε ια Θάζαο γηα λα δηακαξηπξεζνχλ ηφζν γηα ηε λνκνζεζία πνπ
θαηέζηξεθε ηηο πεξηνρέο θνηλψλ γαηψλ, ηα ιεγφκελα ερίδνο (ejidal)97, φζν θαη γηα λα
δειψζνπλ φηη ν λενθηιειεπζεξηζκφο δελ απνηειεί ην ιεγφκελν «ηέινο ηεο ηζηνξίαο»98
θαη εθδίδνπλ ηελ «Α‘ Γηαθήξπμε ηεο Ενχγθιαο Ιαθαληφλα», ζχκθσλα κε ηελ νπνία:

«Πηνλ λέν παγθφζκην θαηακεξηζκφ ππάξρεη ζέζε κφλν γηα ην ρξήκα θαη γηα ηνπο
ππεξέηεο ηνπ. Άλδξεο, γπλαίθεο θαη κεραλέο εμηζψλνληαη ζηελ ππνηαγή, γίλνληαη
επνπζηψδε αληηθείκελα. Πηε ζέζε ηνπ αλζξψπηλνπ καο πξνζθέξνπλ δείθηεο ησλ
ρξεκαηηζηεξίσλ, ζηε ζέζε ηεο ειπίδαο καο πξνζθέξνπλ ην θελφ, ζηε ζέζε ηεο δσήο
καο πξνζθέξνπλ ηε δηεζλή ηνπ ηξφκνπ.

Δλάληηα ζηε δηεζλή ηνπ ηξφκνπ πνπ αληηπξνζσπεχεη ν λενθηιειεπζεξηζκφο, λα

πςψζνπκε ηε δηεζλή ηεο ειπίδαο. Ρελ ελφηεηα, πέξα απφ ζχλνξα, γιψζζεο,
ρξψκαηα, θνπιηνχξεο, θχια, ζηξαηεγηθέο θαη ζπιινγηζκνχο φισλ εθείλσλ πνπ
πξνηηκνχλ ηελ αλζξσπφηεηα δσληαλή.» (Α‘ Γηαθήξπμε ηεο Ια Οεαιηδάδ: Δλάληηα
ζην Λενθηιειεπζεξηζκφ θαη γηα ηελ Αλζξσπφηεηα, EZLN, Γελάξεο 1994)

Απφ ηφηε νη απηφλνκεο θνηλφηεηεο ησλ Εαπαηίζηαο κε ζχλζεκα «φια γηα φινπο, ηίπνηα
γηα καο» ιεηηνπξγνχλ κε βάζε ηελ ηδενινγία ηνπ Εαπαηίζκν, ε νπνία ζπλδπάδεη
παξαδνζηαθέο πξαθηηθέο ησλ Κάγηα κε ζηνηρεία αλαξρηζκνχ θαη ειεπζεξηαθνχ
ζνζηαιηζκνχ. Ζ άκεζε δεκνθξαηία θαη ε απηννξγάλσζε απνηεινχλ ζπζηαηηθά ζηνηρεία.

96
Ρελ 1ε Ηαλνπαξίνπ ηνπ 1994, ηξεηο ρηιηάδεο αληάξηεο ηνπ Δζληθναπειεπζεξσηηθνχ Πηξαηνχ ησλ
Εαπαηίζηαο (EZLN) παίξλνπλ ηα φπια ελάληηα ζην κεμηθαληθφ θξάηνο, θεξχζζνληαο ηελ απηνλνκία ηεο
επαξρίαο Ρζηάπαο. Ξήξαλ ην φλνκά ηνπο απφ ηνλ Δκηιηάλν Εαπάηα, ηδξπηή ηνπ Λφηηνπ Απειεπζεξσηηθνχ
Πηξαηνχ ζηε δηάξθεηα ηεο Κεμηθαληθήο Δπαλάζηαζεο πνπ μεθίλεζε ην 1910 θαη νδήγεζε ζηελ αλαηξνπή
ηνπ ηφηε κνλάξρε Ξνξθίξην Ληηάδ θαη ζηε δεκηνπξγία ηνπ Κεμηθαληθνχ Ππληάγκαηνο ην 1917.
97
Ρν 1992 ν πξφεδξνο ηνπ Κεμηθνχ Θάξινο Παιίλαο δε Γθνξηάξη, ηθαλνπνηψληαο ην Γηεζλέο
Λνκηζκαηηθφ Ρακείν θαη ηελ Ξαγθφζκηα Ρξάπεδα, ηξνπνπνίεζε ην άξζξν 27 ηνπ Ππληάγκαηνο, ην νπνίν
απνηεινχζε θαηάθηεζε ηεο κεμηθαληθήο επαλάζηαζεο θαη πξνέβιεπε φηη νη θνηλφηεηεο ζα κνηξάδνληαη κε
ηζφηηκν ηξφπν ηελ αγξνηηθή γε, ρσξίο λα έρνπλ δηθαίσκα λα ηελ πνπιήζνπλ. Κε ηελ ηξνπνπνίεζε απηή
θαη ηελ ππνγξαθή ηεο Ππλζήθεο Διεχζεξνπ Δκπνξίνπ (NAFTA) κεηαμχ Κεμηθνχ, Θαλαδά θαη ΖΞΑ, ε
αγξνηηθή γε έγηλε εκπνξεχζηκν είδνο ηεο παγθφζκηαο αγνξάο θαη ησλ κεγάισλ αγξνηηθψλ
επηρεηξήζεσλ. Απηφο ήηαλ έλαο απφ ηνπο ιφγνπο, καδί κε ηελ πεξηζσξηνπνίεζε θαη ηε θηψρεηα ησλ
ηζαγελψλ θνηλνηήησλ, πνπ νδήγεζε ζηελ εμέγεξζε ησλ Εαπαηίζηαο ην 1994. (ζεκείσζε ηεο
κεηαθξάζηξηαο Δχεο Ξαπαθσλζηαληίλνπ ζην «ιέμεηο ηεο ζησπήο» E.Z.L.N., Subcomandante Marcos,
Subcomandante Moises, 2014: 37)
98
«Ρν ηέινο ηεο ηζηνξίαο θαη ν ηειεπηαίνο άλζξσπνο» είλαη ν ηίηινο ηνπ δηάζεκνπ βηβιίνπ ηνπ Φξάλζηο
Φνπθνγηάκα (Francis Fukuyama), ην νπνίν εθδφζεθε ην 1992 ακέζσο κεηά ηελ πηψζε ηνπ αλαηνιηθνχ
κπινθ. Κε ην έξγν απηφ ν Φνπθνπγηάκα ζπεχδεη λα δηαηξαλψζεη ην ηέινο ηεο «ηδενινγηθήο εμέιημεο ηεο
αλζξσπφηεηαο» κε ηελ νξηζηηθή λίθε ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ.

183
Αξρεγφο δελ ππάξρεη99, παξά κφλν νξηζκέλνη βαζηθνί νκηιεηέο ηνπ θηλήκαηνο είλαη ν
Πνπκπθνκαληάληε Κάξθνο, ν Πνπκπθνκαληάληε Κφηζεο θαη ε Πνπκπθνκαληάληε Διίδα.

Ππγθεθξηκέλα ν Κάξθνο, ν νπνίνο πάληα εκθαλίδεηαη κε κηα κπαιαθιάβα, φπσο θαη

φινη νη Εαπαηίζηαο, θαζψο θάιπςαλ ηα πξφζσπά ηνπο γηα λα κπνξέζνπλ λα ηνπο
δνχλε, απνξξίπηνληαο ηελ πξνζσπνιαηξία δειψλεη γηα ηνλ εαπηφ ηνπ:

«Ν Κάξθνο είλαη γθέη ζην Παλ Φξαλζίζθν, καχξνο ζηε Λφηηα Ακεξηθή, αζηάηεο ζηελ
Δπξψπε, κεμηθαλφο ησλ ΖΞΑ ζην Παλ Ηζίδξν, αλαξρηθφο ζηελ Ηζπαλία, Ξαιαηζηίληνο
ζην Ηζξαήι, ηζαγελήο ζηνπο δξφκνπο ηνπ Παλ Θξηζηνκπάι, αιεηνπαξέα ζηε Λέδα,
ξνθάο ζηελ παλεπηζηεκηνχπνιε, εβξαίνο ζηε Γεξκαλία, ζπλήγνξνο ηνπ πνιίηε ζην
΢πνπξγείν Άκπλαο, θεκηληζηήο ζε πνιηηηθά θφκκαηα, θνκκνπληζηήο ζηε
κεηαςπρξνπνιεκηθή επνρή, θξαηνχκελνο ζηε Πηληαιάπα, εηξεληζηήο ζηε Βνζλία,
ηζαγελήο Καπνχηζε ζηηο Άλδεηο, δάζθαινο ηνπ ζπλδηθάηνπ CNTE, θαιιηηέρλεο ρσξίο
γθαιεξί νχηε πνξηνθφιη, λνηθνθπξά έλα Πάββαην βξάδπ ζε νπνηαδήπνηε γεηηνληά
νπνηαζδήπνηε πφιεο νπνηνπδήπνηε Κεμηθνχ, αληάξηεο ζην Κεμηθφ ηνπ ηέινπο ηνπ
20νπ αηψλα, απεξγφο ζηε Ππλνκνζπνλδία Δξγαηψλ Κεμηθνχ, ξεπφξηεξ πνπ θιείλεη
―ηξχπεο‖ ζηηο κεζαίεο ζειίδεο, (...), γπλαίθα κφλε ζην κεηξφ κεηά ηηο 10 ην βξάδπ,
ζπληαμηνχρνο πνπ δηακαξηχξεηαη ζηελ θεληξηθή πιαηεία, αγξφηεο ρσξίο γε,
πεξηζσξηαθφο εθδφηεο, θνηηεηήο, δηαθσλψλ κε ην λενθηιειεπζεξηζκφ, ζπγγξαθέαο
ρσξίο βηβιία νχηε αλαγλψζηεο, θαη βέβαηα Εαπαηίζηα ηνπ Λνηηναλαηνιηθνχ
Κεμηθνχ.»

Ζ άξζε ησλ ηαμηλνκήζεσλ, ησλ δηαηξέζεσλ θαη ησλ δηρνηνκηθψλ δηπφισλ κεηαμχ
«Βνξξά» θαη «Λφηνπ», «αλεπηπγκέλνπ» θαη «ππαλάπηπθηνπ», «ιεπθνχ» θαη
«έγρξσκνπ», θαζψο θαη ε δηαζεκαηηθφηεηα θαη ε δηαπινθή ησλ ηαπηνηήησλ θαη ησλ
ζπζηεκάησλ δηαθξίζεσλ θαη θαηαπίεζεο δηαπεξλά ζπλερψο ηνλ ιφγν ησλ Εαπαηίζηαο.

99
Πρεηηθά κε ην δήηεκα ηεο εγεζίαο ζηνπο Εαπαηίζηαο είλαη ραξαθηεξηζηηθφ ην παξαθάησ απφζπαζκα
απφ ηελ παξαβνιή «Απηνί θαη Δκείο ΗΗΗ. Νη Ρνπνηεξεηέο» (2013) ζην E.Z.L.N., Subcomandante Marcos,
Subcomandante Moises, 2014: 78-79):

- Έρνπκε επηρεηξήζεη λα εμνπδεηεξψζνπκε ηνπο νξαηνχο εγέηεο ηνπο, λα ηνπο εμαγνξάζνπκε, λα

ηνπο δειεάζνπκε.

- Θαη ινηπφλ;

- Δθηφο ηνπ φηη δελ ην έρνπκε θαηνξζψζεη, αληηιεθζήθακε φηη ην κεγαιχηεξν πξφβιεκα είλαη νη
αφξαηνη εγέηεο.

- Υξαία, βξείηε ηνπο!

- Ρνπο έρνπκε ήδε βξεη, θχξηε.

- Θαη;

- Δίλαη φινη θαη φιεο, θχξηε.

- Ξσο φινη θαη φιεο;

- Λαη φινη θαη φιεο. Απηφ ήηαλ έλα απφ ηα κελχκαηα ηνπο κε απηφ πνπ έθαλαλ ηελ εκέξα ηνπ
ηέινπο ηνπ θφζκνπ.

΢πνηίζεηαη φηη κε βάζε κηα πξνθεηεία ησλ Κάγηαο ην ηέινο ηνπ θφζκνπ ζα εξρφηαλ ζηηο 21 Γεθεκβξίνπ
2012. Ρελ εκέξα εθείλε, πεξίπνπ 40.000 αληξεο, γπλαίθεο, παηδηά, ειηθησκέλνη Εαπαηίζηαο θαηέβεθαλ
απφ ηηο δαπαηηζηηθέο θνηλφηεηεο θαη θαηέιαβαλ εηξεληθά πέληε πφιεηο ηεο Ρζηάπαο, ηηο ίδηεο πνπ είραλ
θαηαιάβεη κε ηα φπια ζηελ εμέγεξζε ηνπ 1994. Πησπειά, αλέβεθαλ έλαο έλαο / κηα κηα απφ ηε κηα
πιεπξά κηάο εμέδξαο, κε ζεθσκέλε ηε γξνζηά, ρσξίο λα θνηηάλε ςειά παξά κφλν πξνο ηα θάησ θαη
κέζα ηνπο θαη θαηέβεθαλ απφ ηελ άιιε. Έκεηλαλ γηα κεξηθέο ψξεο θαη έθπγαλ (ππνζεκείσζε ηεο
κεηαθξάζηξηαο ζην E.Z.L.N., Subcomandante Marcos, Subcomandante Moises, 2014: 79).

184
To ηδηαίηεξα θαηλνηφκν ζηνηρείν ησλ Εαπαηίζηαο είλαη φηη επηδηψθνπλ λα
πξνβιεκαηνπνηνχλ θαη λα ππεξβαίλνπλ ηηο πνηθίιεο δηαηξέζεηο θαη αληηζέζεηο,
πξνηάζζνληαο ηελ δηαπξαγκάηεπζε ησλ αληηθάζεσλ, ηελ «ελφηεηα ζηε δηαθνξά» θαη
σο εθ ηνχηνπ ηελ νξαηφηεηα ησλ «πνιιψλ θφζκσλ».

Σαξαθηεξηζηηθή είλαη ε δηάζεκε παξαβνιή ηεο «ηζηνξίαο ηνπ γαηφζθπινπ», ν νπνίνο

δελ είλαη «νχηε ζθχινο, νχηε γάηα», αιιά νχηε θαη ε ζχλζεζή ηνπο, ππεξβαίλεη ηε
δηαίξεζε ηνπ «είλαη» θαη ηνπ «κε είλαη» θαη εκθαλίδεηαη σο «θάηη δηαθνξεηηθφ» πνπ
αληηκάρεηαη ηνλ θαλαηηζκφ ηεο ηαπηφηεηαο θαη ηεο δηαίξεζεο θαη δειψλεη:

«Νη θαλαηηθνί ηεο θπιήο, ηνπ ρξψκαηνο, ηεο πίζηεο, ηνπ θχινπ, ηεο πνιηηηθήο, ηνπ
αζιεηηζκνχ θ.ιπ., είλαη, ζε ηειηθή αλάιπζε, θαλαηηθνί ηνπ εαπηνχ ηνπο. Θαη φινη
κνηξάδνληαη ηνλ ίδην θφβν γηα ην δηαθνξεηηθφ. Θαη ηαμηλνκνχλ φιν ηνλ θφζκν ζηελ
θιεηζηή ζπξίδα ησλ απνθιεηζηηθψλ επηινγψλ: ―αλ δελ είζαη απηφ, ηφηε είζαη ην
αληίζεην‖ (…) Ππκπέξαζκα (…) νχηε ζθχινο νχηε γάηνο. Γαηφζθπινο» (E.Z.L.N.,
Subcomandante Marcos, Subcomandante Moises, 2014: 26).

Ζ εμέγεξζε ησλ Εαπαηίζηαο ελέπλεπζε έλα παγθφζκην θαη επξχ θχκα ζπκπαξάζηαζεο
θαη αιιειεγγχεο, ην νπνίν ηα επφκελα ρξφληα, κέζα δεθαεηίαο 1990 κε κέζα δεθαεηίαο
2000, ζα επηδηψμεη λα κεηαθέξεη, λα επηθνηλσλήζεη, λα θάλεη νξαηνχο θαη λα
θπθινθνξήζεη ηνπο αγψλεο θαη ηηο ηδέεο θηλεκάησλ βάζεο απφ δηάθνξεο γσληέο ηνπ
πιαλήηε.

Σαξαθηεξηζηηθά θηλήκαηα πνπ ζπκκεηείραλ ζηελ αλαδπφκελε παγθφζκηα δηθηχσζε είλαη

ηα παξαθάησ: Tν θίλεκα αθηεκφλσλ αγξνηψλ ζηε Βξαδηιία - MST (Movimento dos
Trabalhadores Sem Terra), ην νπνίν αγθαιηάδεη ρηιηάδεο αθηήκνλεο αγξφηεο πνπ
ζέηνπλ σο ζηφρν ηελ θαηαζηξνθή ησλ κεγάισλ ιαηηθνχληησλ θαη ηε δεκηνπξγία
αγξνηηθψλ θνιιεθηίβσλ. Tν θίλεκα άζηεγσλ εξγαηψλ, πάιη απφ ηε Βξαδηιία, MTST
(Movimento dos Trabalhadores Sem Teto), ην νπνίν αγσλίδεηαη ελάληηα ζηηο εμψζεηο
πεξίπνπ πέληε εθαηνκκχξησλ θαηεηιεκκέλσλ θαηνηθηψλ θπξίσο ζε εγθαηαιεηκκέλα
θπβεξλεηηθά θηίξηα θαη ζε θαβέιεο. Ρελ έλσζε ρσξηθψλ θαη ςαξάδσλ KRRS
(Karnataka Rajya Raitha Sangha) απφ ηελ Θαξλαηάθα ηεο Ηλδίαο, ε νπνία είρε
θαηαθέξεη, ζηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‘90, λα νηθνδνκήζεη έλα είδνο ηζνζπκκεηνρηθνχ
θνκκνπληζκνχ ζε κηα απφ ηηο πην θησρέο πεξηνρέο ηεο ρψξαο. Ρνπο αγψλεο ησλ
ηζαγελψλ Κανξί (Maori) απφ ηε Λέα Εειαλδία, νη νπνίνη αγσλίδνληαη ελάληηα ζηελ
θαηαζηξνθή ησλ θνηλψλ γαηψλ θαη ηνπ παξαδνζηαθνχ ηνπο ηξφπνπ δσήο απφ ηνπο
δπηηθνχο επνίθνπο. Ρε θπιή ησλ Νχβα (U'wa) απφ ηελ Θνινκβία θαη ηε θπιή Νγθφλη
(Ogoni) απφ ηελ Ληγεξία, νη νπνίεο θαη νη δπν αγσλίδνληαη ελάληηα ζηελ εθηφπηζή ηνπο
θαη ζηελ πθαξπαγή ηεο γεο απφ ηελ πεηξειατθή εηαηξεία Shell. Ρα δίθηπα θηλεκάησλ
θαηνίθσλ παξαγθνππφιεσλ-γεηηνληψλ ιατθήο απηνθαηαζθεπήο AbM (Abahlali
baseMjondolo), LPM (Landless People's Movement) θαη AEC (Western Cape Anti-
Eviction Campaign) ζηε Λφηηα Αθξηθή, ηα νπνία αγσλίδνληαη ελάληηα ζηηο εμψζεηο θαη
ζηελ θαηαζηξνθή ησλ ιεγφκελσλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ-παξαγθνππφιεσλ. Ρν δηεζλέο
δίθηπν ζπλεηαηξηζκέλσλ αγξνηψλ «Via Campesina», ην δίθηπν ελάληηα ζηελ θιηκαηηθή
αιιαγή «Climate Justice Now!» θαη πνιιά άιια αθφκε. Νη παξαπάλσ ηνπηθνί αγψλεο,
θνηλφηεηεο θαη δίθηπα ζπλδέζεθαλ κε ηα παγθφζκηα δίθηπα ηεο PGA (People Global
Action), ην Θνηλσληθφ Φφξνπκ (Social Forum), ην παγθφζκην νηθνινγηθφ δίθηπν Earth
First! θαζψο θαη κε ην ακεξηθάληθν DAN (Direct Action Network), κε ην δίθηπν ησλ
antifa απφ ηε Γεξκαλία, κε ηα δίθηπα ηεο ηηαιηθήο απηνλνκίαο θαη κεηαπηνλνκίαο «ya
basta!‖, «tute bianche», «disobbedienti» θαζψο θαη κε πιήζνο άιισλ κηθξφηεξσλ
δηθηχσλ θαη νκαδνπνηήζεσλ δεκηνπξγψληαο ην ιεγφκελν «θίλεκα ησλ θηλεκάησλ», ην
νπνίν εκπλέεηαη απφ ην ζιφγθαλ ησλ Εαπαηίζηαο «έλα φρη, πνιιά λαη».

185
Ζ παξαπάλσ παγθφζκηα δηθηχσζε γέλλεζε ηνπο αγψλεο ελάληηα ζηε λενθηιειεχζεξε
παγθνζκηνπνίεζε κε θακπάληεο, θαξαβάληα, ζπλέδξηα, δηαδειψζεηο θαη ελδηάκεζνπο
εκβιεκαηηθνχο ζηαζκνχο ηηο απνθεληξσκέλεο κέξεο δξάζεο 16 Κάε 1998 (Κ16) θαη 18
Ηνχλε 1999 (J18), ην Πηάηι ην 1999, ηελ Νπάζηγθηνλ, ηελ Ξξάγα θαη ηελ Λίθαηα ην
2000, ην Ληαβφο, ην Θαλθνχλ, ην Θεκπέθ, ην Γθέηεκπνξγθ, ηε Βαξθειψλε, ηελ Γέλνβα
θαη ηηο Βξπμέιιεο ην 2001, ηε Λέα ΢φξθε, ην Κφλαρν, ηε Πεβίιιε, ην ΋ζιν θαη ηελ
Θνπεγράγε ην 2002, ηελ Ηζηάλκπνπι θαη ηελ Θεζζαινλίθε ην 2003, ηε Πθσηία ην
2005, ην Σατιίγθεληακ ηεο Γεξκαλίαο ην 2007 θαη ηελ Ηαπσλία ην 2008 (Chatterton,
2010a∙ Kingsnorth, 2004∙ Mertes, 2004∙ Notes from Nowhere, 2003).

Ραπηφρξνλα ηα θνηλά ζα γίλνπλ αλαπφζπαζην ηκήκα ηεο ξεηνξηθήο θαη ησλ πξαθηηθψλ
ησλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ πφιεο ησλ δεθαεηηψλ ηνπ 1990 θαη ηνπ 2000 φπσο
εθθξάζηεθαλ κέζα απφ ηα θηλήκαηα «Αλάθηεζεο ησλ Γξφκσλ» (Reclaim The
Streets)100, ηα θηλήκαηα πνδειαηψλ ή ησλ ιεγφκελσλ «κε κεραλνθίλεησλ
κεηαθηλήζεσλ» (critical mass), ηα θηλήκαηα «αληάξηηθεο θεπνπξηθήο» (guerrila
gardening) θαη δεκηνπξγίαο απηννξγαλσκέλσλ αζηηθψλ θήπσλ, ηα θηλήκαηα
θαηαιήςεσλ (θνηλσληθψλ θέληξσλ) θαη ηα απηννξγαλσκέλα ζηεγαζηηθά θηλήκαηα.
Δπίζεο ηα δηαπεξηβαιινληηθά101 θηλήκαηα φπσο ηα θηλήκαηα ελάληηα ζηελ
ππεξζέξκαλζε ηνπ πιαλήηε (global warming) θαη ηελ θιηκαηηθή αιιαγή (ι.ρ. Camp for
Climate Action), ην θίλεκα «No Tav» ελάληηα ζηελ θαηαζθεπή γξακκψλ ηξέλσλ

100
Ρν θίλεκα «Reclaim The Streets» (Αλαθηήζηε Ρνπο Γξφκνπο) έρεη ηελ θαηαγσγή ηνπ ζηηο
θηλεηνπνηήζεηο ησλ «enrages» ζηελ Αγγιία (ησλ «ιπζζαζκέλσλ», ην φλνκα παξαπέκπεη ζηηο
αληίζηνηρεο νκάδεο θαηά ηε Γαιιηθή επαλάζηαζε θαη ηνλ Κάε ηνπ ‗68), νη νπνίνη ζπζπείξσζαλ
άλεξγνπο, άζηεγνπο, κεηαλάζηεο ρσξίο ραξηηά, πεξηπιαλψκελνπο πξηκηηηβηζηέο – λνκάδεο θαη νη νπνίνη
ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‘90 αληηζηάζεθαλ απέλαληη ζηνπο κεγάινπο βξεηαληθνχο
απηνθηλεηνδξφκνπο πνπ θαηαζθεπάδνληαλ εθείλε ηελ επνρή. Κε ηε κνξθή ησλ πάξηπ θαη αμηνπνηψληαο
ηελ rave θνπιηνχξα ηεο επνρήο δεκηνχξγεζαλ κηα λέα κνξθή δξάζεο πνπ δχζθνια κπνξνχζε λα
ειεγρζεί απφ ηνπο κεραληζκνχο θαηαζηνιήο. Κέζα απφ ηελ θιηκάθσζε ησλ αξθεηά επηηπρεκέλσλ
ζακπνηάδ ελάληηα ζηα εξγνηάμηα ησλ απηνθηλεηφδξνκσλ (αθπξψζεθαλ πεξίπνπ 400 ζρέδηα), γελληέηαη
ην ρεηκψλα ηνπ 1995 ε πξψηε νκάδα «Reclaim The Streets» ζην Ινλδίλν. Ζ ξεηνξηθή ηνπο γξήγνξα
δηεπξχλζεθε απφ ην νηθνινγηθφ ζην επξχηεξν αληηθαπηηαιηζηηθφ πεδίν κε έληνλεο αλαξρηθέο αλαθνξέο
θαη πηνζεηψληαο επθάληαζηεο κνξθέο άκεζεο δξάζεο θαη πνιηηηθήο αλππαθνήο, έρνληαο σο
ραξαθηεξηζηηθά ηελ νξηδφληηα νξγάλσζε, ηελ αληηηεξαξρία θαη ηελ απηνζέζκηζε (Ozkaya and Zileli,
2000:10). Κέζα ζηελ πεληαεηία πνπ ζα αθνινπζήζεη ζα ζπκβνχλ εθαηνληάδεο reclaim the streets ηφζν
ζηελ Αγγιία φζν θαη ζε άιιεο ρψξεο. Ξνιχ γξήγνξα παξφκνηεο πξσηνβνπιίεο εκθαλίζηεθαλ ζε
δεθάδεο πφιεηο ζε φιν ηνλ θφζκν: Βεξνιίλν, Άκζηεξληακ, Βξπμέιεο, Διζίλθη, Πχδλευ, Ρει Αβίβ, Ρφθην,
Παλ Φξαλζίζθν, Λέα ΢φξθε, Ξξάγα, Θεζζαινλίθε, Επξίρε.

«Κηθξά παηδηά ζα παίμνπλ ζηελ άκκν, πνπ έρεη θνπβαιεζεί πάλσ ζην ηαξηάλ ηεο αζθάιηνπ.
Ζιηθησκέλεο γπλαίθεο ζα θάλνπλ ειηνζεξαπεία ζηηο πην θεληξηθέο δηαζηαπξψζεηο. Νη δξφκνη ζα
βαθηνχλ κε έληνλα ρξψκαηα. Γέληξα ζα θπηεπηνχλ ζηελ άζθαιην. Σαιηά, πνιπζξφλεο, θξεβάηηα,
θνπζθσηέο πηζηλνχιεο γηα ηα παηδηά ζα βγνπλ απφ ηα ελνηθηαδφκελα δηακεξίζκαηα θαη ζα
κεηαθεξζνχλ ζηνπο δξφκνπο. Ν ρψξνο ηεο πφιεο ζα γίλεη δεκφζηνο, έζησ θαη πξνζσξηλά. Δπίζεο ζε
έλα reclaim the streets βαζηθφ ζηνηρείν είλαη ε θίλεζε. Ξξψηα απ‘ φια ε θίλεζε ηνπ ρνξνχ. Σνξφο,
πνιχ ρνξφο ζα μεδηπισζεί ζηνπο θαηεηιεκκέλνπο απηνθηλεηφδξνκνπο, ππφ ηνπο ήρνπο θηλνχκελσλ
sound systems. Έπεηηα ε θίλεζε απφ ηα πνδήιαηα, ηα παηίληα, ηα ξφιιεξο, ηα skates θαη απφ
νηηδήπνηε θηλείηαη πάλσ ζε κε κεραλνθίλεηεο ξφδεο ζα θάλεη πξάμε φηη ε κεηαθίλεζε κπνξεί λα
δξαπεηεχζεη απφ ηνλ εθβηαζκφ πνπ αζθνχλ νη απηνθηλεηνβηνκεραλίεο θαη νη εηαηξίεο πεηξειαίνπ»
(Ρζαβδάξνγινπ, 2003: 83).
101
Πχκθσλα κε ηελ Αηκηιία Βνπιβνχιε (Amalia Voulvouli, 2007: 50) θαη ηνπο Καξία Θνχζε θαη Θιάνπο
Έληεξ (Maria Kousis and Klaus Eder, 2001: 11) «δηαπεξηβαιινληηθφ» (transenvironmental) νλνκάδεηαη
έλα θίλεκα φηαλ αληηκεησπίδεη ηελ πξνζηαζία ηνπ πεξηβάιινληνο φρη απιψο σο έλα ζέκα πξνζηαζίαο
ηεο θχζεο αιιά σο έλα θνηλσληθφ, ηαμηθφ θαη πνιηηηζκηθφ δήηεκα.

186
πςειήο ηαρχηεηαο ζηελ ΒΓ Ηηαιία, ην θίλεκα «No Zad» ελάληηα ζηελ θαηαζθεπή
αεξνδξνκίνπ ζηε Λάληε ηεο Γαιιίαο, ην θίλεκα ελάληηα ζηελ ηξίηε γέθπξα ηνπ
Βνζπφξνπ ζηελ Ηζηάλκπνπι, ην θίλεκα ελάληηα ζηελ εμφξπμε ρξπζνχ ζηε ΒΑ
Σαιθηδηθή ζηελ Διιάδα θαη πνιιά αθφκα ζέηνπλ ζην επίθεληξν ηεο ξεηνξηθήο ηνπο ηελ
ππεξάζπηζε ησλ θνηλψλ ηεο γεο ζπλδένληάο ηα κε ηνλ ζπλνιηθφηεξν αγψλα γηα
«αμηνπξέπεηα, γε θαη ειεπζεξία». Δπίζεο ηα θηλήκαηα ελάληηα ζηα κεηαιιαγκέλα-
ηξνπνπνηεκέλα ηξφθηκα, ζηε βηνταηξηθή νηθνλνκία θαη ζην ιεγφκελν βηνινγηθφ
θεθάιαην (ή βηνθεθάιαην) θαζψο θαη ελάληηα ζηνλ έιεγρν θαη ην παηεληάξηζκα ησλ
ζπφξσλ, ηνπ θπηνγελεηηθνχ πιηθνχ θαη ηελ ηδηνπνίεζε ηνπ γνληδηψκαηνο αλαδεηθλχνπλ
ηα θνηλά ηεο ιεγφκελεο «γελεηηθήο ελδνρψξαο». Δπηπιένλ ηα θηλήκαηα αιιειεγγχεο
ζηνπο κεηαθηλνχκελνπο πιεζπζκνχο κε ηηο θακπάληεο θαη ηηο θαηαζθελψζεηο «no
border» θαη «no lager», αλαδεηθλχνπλ ην θνηλφ ηεο δηαζπλνξηαθήο ειεπζεξίαο
κεηαθίλεζεο θαη εγθαηάζηαζεο. Ηδηαίηεξα δπλακηθά ήηαλ ηα θνηηεηηθά θηλήκαηα ζηε
Γαιιία (2006), ζηελ Διιάδα (2006-2007), ζηηο ΖΞΑ (2009-2010), ζηελ Αγγιία ην
2010, θαη ζηελ Ηηαιία (2010-2011), ηα νπνία θαηέδεημαλ ηελ πεξίθξαμε ησλ θνηλψλ
ηεο γλψζεο κέζσ ηεο ηδησηηθνπνίεζεο θαη εκπνξεπκαηνπνίεζεο ηεο εθπαηδεπηηθήο
δηαδηθαζίαο. Ζ θξηηηθή ζηηο επέιηθηεο κνξθέο εξγαζίαο, θαζψο θαη ζηνλ ζθεηεξηζκφ απφ
ην θεθάιαην ησλ θνηλσληθψλ δεμηνηήησλ, ηεο γιψζζαο, ηεο θίλεζεο ηνπ ζψκαηνο, ηεο
ηθαλφηεηαο επηθνηλσλίαο θαη επηξξνήο, ηεο ζθέςεο θαη ηεο λφεζεο φπσο εθθξάδεηαη
απφ ηα θηλήκαηα θαη ηα ζσκαηεία βάζεο ελάληηα ζηελ επηζθαιεηνπνίεζε ηεο εξγαζίαο
(precarity) θαζψο θαη ηα απηνδηαρεηξηδφκελα εγρεηξήκαηα, φπσο ηα θαηεηιεκκέλα
εξγνζηάζηα ζηελ Αξγεληηλή, νη αγξνθνιιεθηίβεο θαη νη ζπλεηαηξηζκνί ζε Ηζπαλία,
Ηηαιία, Γεξκαλία θαη πξφζθαηα ζηελ Διιάδα ζέηνπλ ζηε ζπδήηεζε γηα ηα θνηλά ην
δήηεκα ηεο εξγαζίαο θαη ηεο έλσζεο ησλ παξαγσγψλ κε ηα κέζα παξαγσγήο. Δπίζεο ε
ζπδήηεζε γηα ηα θνηλά είλαη θεληξηθή ζηηο ςεθηαθέο δνκέο ελεκέξσζεο θαη αληαιιαγήο
πιεξνθνξηψλ φπσο ην δίθηπν ησλ indymedia, ζηα ειεχζεξα ξαδηφθσλα, θαζψο θαη ζην
αλνηρηφ θαη ειεχζεξν ινγηζκηθφ κε ηε δεκηνπξγία δηθηχσλ νκφηηκεο ζπλεξγαζίαο θαη
θνηλνηήησλ αλνηρηήο δηαρείξηζεο (Open Peer-to-Peer Communities). Δπηπιένλ ε
ζπδήηεζε γηα ηα θνηλά είλαη θεληξηθή ζηα θεκηληζηηθά θαη lgbtq θηλήκαηα, ηα νπνία
θαηαδεηθλχνπλ ηηο παιαηέο θαη λέεο έκθπιεο πεξηθξάμεηο, ηε θπζηθνπνίεζε ηνπ
ζψκαηνο, ηα έκθπια πξνλφκηα, ηηο πνιηηηζκηθέο δηαθξίζεηο θαη δηαηξέζεηο θαη επηδηψθνπλ
λα θαηαζηήζνπλ νξαηέο θαη δεκφζηεο ηηο πνηθίιεο έκθπιεο δηαθνξέο (Mosey, 2000∙
Wall, 1999∙ St John, 2009∙ Klein, 2005[2000]∙ Neary and Winn, 2012∙ Yang and
Howison, 2012∙ Federici, 2011∙ μελνδνρείν ησλ μέλσλ, 2005∙ Vasudevan et al., 2008).

Ν παξαπάλσ γαιαμίαο θηλεκάησλ ζα ζέζεη σο θεληξηθή ηε ζπδήηεζε γχξσ απφ ηα

θνηλά ζηα θηλήκαηα πιαηεηψλ, «Occupy» θαη ησλ «Indignados-Αγαλαθηηζκέλσλ»
(2011) ζε ΖΞΑ, Ηζπαλία, Διιάδα, Ηζξαήι, θαζψο θαη ζηηο εμεγέξζεηο ηεο αξαβηθήο
άλνημεο (Αιγεξία, Ρπλεζία, Αίγππηνο, 2011), ηνπ πάξθνπ Γθεδί ζηελ Ηζηάλκπνπι
(2013), θαη ηνπ Σνλγθ Θνλγθ (2014).

Ρν παξαπάλσ πιήζνο θνηλσληθψλ θηλεκάησλ, αγψλσλ, θνηλνηήησλ θαη εμεγέξζεσλ φιν

θαη πεξηζζφηεξν αλαδεηθλχεη έλα «αξρηπέιαγνο θνηλψλ» ζε πνηθίιεο θαη δηαζεκαηηθέο
(θχιν-έζλνο/εζλφηεηα-ηάμε-θνπιηνχξα, θηι.) ρσξηθέο θιίκαθεο: απφ ηε κηθξνθιίκαθα
ησλ γνληδίσλ έσο ηα παγθφζκηα θνηλά ηεο πδξφζθαηξαο, ηα θνηλά ηεο γλψζεο, ηεο
δηαηξνθήο, ηεο κεηαθίλεζεο, ηεο ζηέγαζεο, ηεο επηθνηλσλίαο, ησλ εζίκσλ, ηεο
θνπιηνχξαο. Eκπλεφκελα απφ ηα θηλήκαηα ησλ «πιαηεηψλ», «occupy» θαη
«αγαλαθηηζκέλσλ» θαη ηελ επξχηεξε ζπδήηεζε γχξσ απφ ηα θνηλά ζα
πξαγκαηνπνηεζνχλ ηα ηειεπηαία ρξφληα αξθεηά αθαδεκατθά ζπλέδξηα, εκεξίδεο θαη

187
ζπκπφζηα ηα νπνία κειεηάλε ηα ιεγφκελα «αζηηθά θνηλά» θαη ηνλ αλαδπφκελν «θνηλφ
ρψξν» ή «ρψξν ησλ θνηλψλ»102.

Υζηφζν, ην ζεκαληηθφηεξν είλαη φηη ζηελ επνρή κεηά ηα θηλήκαηα πιαηεηψλ θαη εληφο
ηεο παγθφζκηαο θξίζεο, γελλήζεθαλ λέα θηλήκαηα πφιεο, ηα νπνία ζέηνπλ κε ζαθήλεηα
ζην επίθεληξν ηεο αηδέληαο ηνπο ηελ έλλνηα ησλ θνηλψλ. Σαξαθηεξηζηηθέο είλαη νη
πεξηπηψζεηο ηνπ δηθηχνπ θηλεκάησλ πφιεο «Müşterekler» (κηθξ. «Ρα Θνηλά Καο»)
ζηελ Ηζηάλκπνπι, ην νπνίν δεκηνπξγήζεθε ην 2012 θαη ζπκκεηείρε ζηελ θαηάιεςε ηνπ
πάξθνπ Γθεδί ην θαινθαίξη ηνπ 2013103. Δπίζεο ηα ηηαιηθά δίθηπα «Unicommon» θαη
«Commonware» πνπ δεκηνπξγήζεθαλ ην 2013 θαη έρνπλ σο θεληξηθφ ζέκα ηα θνηλά
ηεο γλψζεο θαη απνζθνπνχλ ζε κηα εθπαίδεπζε ησλ θνηλψλ. Δπίζεο ε πιαηθφξκα «We
are Plan C (Commons)» ζηελ Αγγιία πνπ μεπήδεζε κεηά ην θίλεκα «occupy» ηελ
άλνημε ηνπ 2012 θαη ζέηεη ζην επίθεληξν ηεο αηδέληαο ηεο ηελ εξγαζία σο θνηλφ.
Δπηπιένλ ραξαθηεξηζηηθφ είλαη ην ζπλέδξην «Communismos» (Θεζζαινλίθε, 2012) πνπ
έζεζε σο θεληξηθφ ζέκα ην πέξαζκα «απφ ηελ θπθινθνξία ηνπ θεθαιαίνπ, ηεο
παηξηαξρίαο θαη ηνπ εζληθηζκνχ ζηελ θπθινθνξία ησλ αγψλσλ, ησλ θνηλψλ θαη ησλ
κηθξνθνκκνπληζκψλ» (Φάκπξηθα ΢θαλέη, 2012) φπσο θαη ε εθεκεξίδα Crochet
«communism, commons, cracks, communization, critique, crossings, crisis
(θνκκνπληζκφο, θνηλά, ξσγκέο, θνκκνπληζηηθνπνίεζε, θξηηηθή, πεξάζκαηα, θξίζε),
πθαίλνληαο αγψλεο ελάληηα ζε παηξηαξρία, θεθάιαην, εζληθηζκφ» (Φάκπξηθα ΢θαλέη,
2014). Ρέινο αμίδεη λα ζεκεησζνχλ ην 10ήκεξν αγψλα (θεζηηβάι-θαηαζθήλσζε) ζηε

102
H ζπδήηεζε γχξσ απφ ηα θνηλά ζα γίλεη θεληξηθή ηα ηειεπηαία ρξφληα (2010-2014) ζε αξθεηά
ζπλέδξηα, εκεξίδεο, ζπκπφζηα θαη εξγαζηήξηα, ηα νπνία κειεηνχλ ηα «αζηηθά θνηλά», ηνλ «θνηλφ ρψξν»
ή «ρψξν ησλ θνηλψλ» φπσο ην ζπλέδξην «International Conference on the Commons» (Berlin, 12-14
Oktober 2010) ην εξγαζηήξην «Mapping the Commons» (Athens 2010, Istanbul 2012, Rio de Janeiro
2013, Belo Horizonte 2013, São Paulo 2013, Quito 2013), ην ζπλέδξην «Reclaiming the Commons in
central and eastern Europe» (Warsaw, 19-21 April 2013), ην ζπλέδξην «Commoning the City»
(Stockholm, 11 April 2013), ην ζπλέδξην «The Economics of the Commons» (Berlin, 22-24 May 2013),
ην ζπλέδξην «Commons and the Changing Commons» (MT Fuji, Japan, 3-7 June 2013), ην ζπκπφζην
«Urban Commons beyond State and Market» (Berlin, 27-28 September 2013). Δπίζεο ζε αξθεηά
ζπλέδξηα ππάξρνπλ ζεκαηηθά session πάλσ ζηα θνηλά φπσο ην «Contesting Post-Democratic Cities:
Struggling for Public Space and an Urban Commons» ζην RGS-IBG Annual International Conference,
(Edinburg 3-5 July 2012), ην «Producing the urban commons» ζην 6th International Conference of
Critical Geography (ICCG) (Frankfurt am Main, 16-20 August 2011), ε αλνηρηή ζπδήηεζε «Ν Σψξνο
ησλ Θνηλψλ θαη ηεο Θξίζεο» ζην εξγαζηήξη «ζπλαληήζεηο θαη ζπγθξνχζεηο ζηελ πφιε» (Θεζζαινλίθε,
17 Ηνπλίνπ 2013). Δπίζεο ηα εξγαζηήξηα «Deep Dive on the Commons» (Bangkok 2010, Mexico City,
Pontoise-Paris 2012) απφ ην δίθηπν Commons Strategies Group, ηα ζεκηλάξηα Καηαξφα κε ζέκα
«―Against Crisis, For the Commons‖: Towards a New Mediterranean» (Ηθαξία, 14-18 Ηνπιίνπ 2013), ε
εκεξίδα «Reclaiming Land, Building the Urban Commons» (Columbia University, 29 October 2013), ην
ζεξηλφ ζρνιείν «Commoning The City» απφ ην εξγαζηήξην «Spaces of Commoning» (Vienna, 22-29
Ηνπλίνπ 2014), θαη ην «From generation to generation – the use of commons in a changing society»
(Umea, Sweden, 16-19 September 2014).
103
Πχκθσλα κε δηαθήξπμε ησλ Müşterekler (2013):

«Γηα δχν εβδνκάδεο, απφ ηελ 1ε Ηνπλίνπ κέρξη ηε κεγάιε αζηπλνκηθή επηρείξεζε ζηηο 15 Ηνπλίνπ, ην
πάξθν Γθεδί θαη ε πιαηεία Ραμίκ ζπγθξνηνχζαλ ηνλ ππξήλα ηεο θνκκνχλαο, έλαλ ρψξν αληηθξαηηθφ,
ζηνλ νπνίν: γξήγνξα εγθαζηδξχζεθε κηα θνηλνηηθή δσή. Γίπια ζε πάγθνπο κε θαγεηφ, επηγξαθέο
έιεγαλ ―δελ απαηηνχληαη ρξήκαηα‖. Έλα ηαηξείν, κηα βηβιηνζήθε, έλα θέληξν πιεξνθφξεζεο θαη
έλαο θήπνο δεκηνπξγήζεθαλ ζπιινγηθά. Κέζσ ζπλειεχζεσλ, θφξνπκ θαη εξγαζηεξίσλ θαη ίζσο θαη
πην ζεκαληηθφ κέζσ απζφξκεησλ ζπδεηήζεσλ θαη ζπλαληήζεσλ νη παξαγφκελεο επηζπκίεο ησλ
αλψλπκσλ θαηνίθσλ ελίζρπζαλ θαη ελεξγνπνίεζαλ ηηο ηθαλφηεηεο ησλ θνηλψλ» (…) «Ζ εμέγεξζε ηνπ
Γθεδί ήηαλ κηα εμέγεξζε, θαηά ηελ νπνία είπακε κε δπλαηή θσλή ―Αξλνχκαζηε‖ ηελ θαηάζρεζε ησλ
θνηλψλ καο ρψξσλ»

188
Κεγάιε Ξαλαγηά ζηε Σαιθηδηθή ην 2014 κε ηίηιν «Απφ ηελ θαηαζηξνθή θαη ηηο
πεξηθξάμεηο ηεο αλάπηπμεο, ζην δξφκν ηεο απναλάπηπμεο θαη ησλ ―θνηλψλ‖»
(Δπηηξνπέο αγψλα Σαιθηδηθήο θαη Θεζζαινλίθεο, 2014), ην θεζηηβάι «Άκεζεο
Γεκνθξαηίαο» (Θεζζαινλίθε 2014) κε ηίηιν «αλακέηξεζε κε ηνλ παιηφ θφζκν γηα ηηο
λέεο θνηλφηεηεο ησλ θνηλψλ» θαη ηα θεζηηβάι ησλ θνηλψλ «Commons fest» (Ζξάθιεην
2013, 2014, Αζήλα 2015).

Δπίζεο ελδεηθηηθφο γηα ηε ζπδήηεζε πεξί ησλ θνηλψλ είλαη ν νξηζκφο πνπ δηαηππψλεηαη
ζηε δηαθήξπμε ηνπ θαηεηιεκκέλνπ «Theatro Valle» ζηε Οψκε:

«Ρα θνηλά δελ δίλνληαη θαη δελ είλαη δεδνκέλα απφ κφλα ηνπο. Αλαδχνληαη κέζσ
ησλ πξάμεσλ κνηξάζκαηνο, σο απνηέιεζκα ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ. Ρα θνηλά
αλαπηχζζνληαη απφ ηε βάζε, απφ ηελ ελεξγή θαη άκεζε ζπκκεηνρή ησλ
ππνθεηκέλσλ. Ρα θνηλά απηννξγαλψλνληαη θαη ππεξαζπίδνληαη, ηφζν απέλαληη ζηα
ηδησηηθά ζπκθέξνληα φζν θαη ζηνπο δεκφζηνπο-θξαηηθνχο ζεζκνχο νη νπνίνη
θπβεξλψληαη απφ ηα θξαηηθά ζπκθέξνληα κε απηαξρηθή θαη αηνκηθηζηηθή ινγηθή»
(Theatro Valle, 2012)

Δπηπιένλ αμίδεη λα ζεκεησζεί ε δηαηχπσζε γηα ηνπο «πιαλεηηθνχο commoners» ζηελ

πξνθήξπμε πνπ κνηξάζηεθε ζηελ πνξεία ηεο πξσηνκαγηάο ην 2008 ζην Κπξίζηνι:

«Ζ νπηηθή καο είλαη απηή ησλ πιαλεηηθψλ commoners: αλζξψπσλ κε ζψκαηα,

αλάγθεο, επηζπκίεο, ησλ νπνίσλ ε πην νπζηαζηηθή παξάδνζε είλαη ε ζπλεξγαζία θαηά
ηελ θαηαζθεπή θαη δηαηήξεζε ηεο δσήο, θαη φκσο έπξεπε λα ην πξάμνπκε απηφ ππφ
ζπλζήθεο αλέρεηαο θαη δηαρσξηζκνχ ηνπ ελφο απφ ηνλ άιιν, απφ ηελ θχζε θαη απφ
ηνλ θνηλφ πινχην πνπ έρνπκε δεκηνπξγήζεη δηακέζνπ ησλ γελεψλ» (The Emergency
Exit Collective, The Great Eight Masters and the Six Billion Commoners, Bristol,
May Day 2008)

Δπίζεο ραξαθηεξηζηηθή είλαη ε δηαθήξπμε ηεο απνθαινχκελεο «Σάξηαο ησλ Θνηλψλ»

(La Carta de los Comunes), πνπ ππνγξάθεθε ην 2011 απφ ην θίλεκα ησλ
«αγαλαθηηζκέλσλ» (los Indignados) ζηε πιαηεία Puerta del Sol ζηε Καδξίηε.

«H Σάξηα ησλ Θνηλψλ είλαη κηα ειεχζεξε ακνηβαία πξάμε (…) ρσξίο ηνλ
εμαλαγθαζκφ ηνπ θξάηνπο, ησλ θνκκάησλ θαη ησλ media (…). Γειψλνπκε φηη δελ
ππάξρεη θακία πφιε, θαη απνιχησο θακία βηψζηκε θνηλσλία, ρσξίο ηελ αλαγλψξηζε
ησλ πφξσλ, ηεο γλψζεο θαη ηνπ πινχηνπ πνπ είλαη θνηλά γηα φινπο (…). Απηά ηα
θνηλά είλαη απαξαίηεηα γηα ηε δηαηήξεζε ηεο δσήο, θαη πεξηιακβάλνπλ ηφζν ηα
θπζηθά ζηνηρεία, φπσο ηε γε, ην λεξφ, ηα δάζε θαη ηνλ αέξα, θαζψο θαη (… ) ηνπο
πφξνπο ζπληήξεζεο θαη αλαπαξαγσγήο φπσο ηνπο δεκφζηνπο ρψξνπο, ηελ πγεία,
ηελ εθπαίδεπζε, ηελ αζθάιηζε, ηνλ πνιηηηζκφ θαη ηε γλψζε. Ρα παξαπάλσ θνηλά
δελ είλαη νχηε δεκφζηα-θξαηηθά νχηε ηδησηηθά, αιιά αθνξνχλ φινπο καο. Ρα θνηλά
είλαη κνξθέο δηαρείξηζεο πνπ δελ αθνξνχλ νχηε ην Θξάηνο νχηε ηελ Αγνξά»
(Madrilonia Collective, 2011: 18-32).

Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ηελ ίδηα επνρή (2011) ζηελ Ηηαιία ζηελ Ι' Άθνπηια
ζπγθξνηείηαη ε «Ππληαθηηθή Ππλέιεπζε ησλ Θνηλψλ» (The Constituent Assembly of the
Commons-CAC ή ζηα ηηαιηθά Constituente dei beni comuni), ε νπνία πξνζδνθά ζηε
δεκηνπξγία ελφο «απφ ηα θάησ» ακεζνδεκνθξαηηθνχ θαη αληηθξαηηθνχ «Ππληάγκαηνο
ησλ Θνηλψλ» (Marella, 2014).

Ππκπεξαζκαηηθά, κε βάζε ηα παξαπάλσ θνηλσληθά θηλήκαηα, ηνπο θνηλσληθνχο

αγψλεο, ηηο πξσηνβνπιίεο, ηα ζπλέδξηα, θαη ηηο πνηθίιεο θηλεηνπνηήζεηο, πιήζνο

189
ζηνραζηψλ επηδηψθνπλ λα εξκελεχζνπλ θαη λα εκπινπηίζνπλ ηελ αλαδπφκελε
ζπδήηεζε γηα ηα θνηλά.

Δλδεηθηηθά ζχκθσλα κε ηνπο Κάλνπει Γηαλγθ θαη Ρδέθξη Σάνπηζνλ (Manuel Yang and
Jeffrey Howison, 2012: 2):

«Ρα θνηλά θαιχπηνπλ ζρεδφλ φινπο ηνπο ηνκείο ηεο θνηλσληθήο δσήο θαη
αλαπαξαγσγήο, απφ ηα παξαδνζηαθά ηζαγεληθά θνηλά θαη ηα θπβεξλν-θνηλά (cyber-
commons) κέρξη ηε δεκφζηα πξφζβαζε ζηελ εθπαίδεπζε θαη ηελ πγεηνλνκηθή
πεξίζαιςε.»

Δπίζεο νη Γξηγθ ληε Ξίηεξ θαη Ληθ Ληάηεξ Γνπίδεξθνξλη (Greig de Peuter and Nick
Dyer-Witherford, 2010: 31) ππνζηεξίδνπλ φηη:

«Γηα λα αληηκεησπίζνπλ ηελ επηζεηηθή νξκή ηνπ παγθφζκηνπ θεθαιαίνπ ζηα ηέιε
ηνπ 20νπ αηψλα, αθηηβηζηέο θαη ζεσξεηηθνί βξήθαλ ζηελ εηθφλα ησλ θνηλψλ κηα
πξννπηηθή κε βάζε ηελ νπνία κπνξνχλ λα επηθξίλνπλ ηηο ηδησηηθνπνηήζεηο, ηελ
απνξξχζκηζε θαη ηελ απαιινηξίσζε ζε πνιιά πεδία φπσο: ηνπο ιεγφκελνπο
―πνιέκνπο γηα ηε γε‖, νη νπνίνη πξνθαινχληαη απφ ηηο ζπλερηδφκελεο πεξηθξάμεηο
ησλ θαιιηεξγήζηκσλ εδαθψλ θαη ηελ εθηφπηζε αγξνηηθψλ πιεζπζκψλ απφ ηεο
γεσξγηθέο κεγαινεηαηξίεο, απφ ηα ελεξγεηαθά κεγθα-πξφηδεθη θαη ηα αζηηθά
πξφηδεθη ζε Αζία, Ιαηηληθή Ακεξηθή θαη Αθξηθή, ηνπο νηθνινγηθνχο αγψλεο πνπ
αθνξνχλ δεηήκαηα φπσο δειεηεξηάζεηο απφ θπηνθάξκαθα, εμαθαλίζεηο ζπάλησλ
εηδψλ ηεο ρισξίδα θαη ηεο παλίδαο έσο ηελ θιηκαηηθή αιιαγή, ηνλ ςεθηαθφ
αθηηβηζκφ, φπσο ην θίλεκα ηνπ ειεχζεξνπ θαη αλνηρηνχ ινγηζκηθνχ θαη ηελ
πξφθιεζε ησλ creative commons απέλαληη ζηνπο λφκνπο πλεπκαηηθήο ηδηνθηεζίαο,
θαη ηηο αληηζηάζεηο απέλαληη ζηελ εηαηξηθή ηδηνθηεζία ηνπ γνληδηψκαηνο θπηψλ,
δψσλ θαη αλζξψπσλ. Ρα θνηλά έρνπλ γίλεη κηα έλλνηα πνπ ζπλδέεη πνιπζρηδείο
αγψλεο ελάληηα ζηελ παιαηά, ζπλερηδφκελε αιιά θαη ζηελ θνπηνπξηζηηθή high-tech
πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε ηνπ θεθαιαίνπ.»

Δπηπιένλ ε Φεληεξίηζη (2011: 1) επηδηψθεη λα εξκελεχζεη ηελ αλάδπζε ηεο ζπδήηεζεο

γηα ηα θνηλά θαη ηζρπξίδεηαη φηη δπν είλαη νη βαζηθνί ιφγνη:

«΢πάξρνπλ ζεκαληηθνί ιφγνη γηαηί απηή ε θαηλνκεληθά αξρατθή ηδέα έρεη έξζεη ζην
θέληξν ηεο πνιηηηθήο ζπδήηεζεο ζηα ζχγρξνλα θνηλσληθά θηλήκαηα. Γπν ιφγνη
ηδηαίηεξα μερσξίδνπλ. Απφ ηε κηα πιεπξά είλαη ε δηάιπζε ηνπ θξαηηθίζηηθνπ
κνληέινπ ηεο επαλάζηαζεο, ην νπνίν γηα δεθαεηίεο είρε εμαζζελίζεη ηηο πξνζπάζεηεο
γηα ξηδνζπαζηηθά θηλήκαηα λα ρηίζνπλ ελαιιαθηηθέο ζηνλ θαπηηαιηζκφ. Θαη απφ ηελ
άιιε, ε λενθηιειεχζεξε πξνζπάζεηα λα ππνηάμεη θάζε κνξθή ηεο δσήο θαη ηεο
γλψζεο ζηε ινγηθή ηεο αγνξάο, έρεη απμήζεη ηελ επαηζζεζία γηα ηνλ θίλδπλν λα
δήζνπκε ζε έλα θφζκν ζηνλ νπνίν δελ ζα έρνπκε πηα πξφζβαζε ζε ζάιαζζεο,
δέληξα, δψα, θαη ζηνπο ζπλαλζξψπνπο καο παξά κφλν κέζσ νηθνλνκηθψλ
ζπλαιιαγψλ.»

Κε παξφκνην ηξφπν ν Θαθέληδηο (2010: 24) ππνζηεξίδεη:

«Ζ ηδέα ησλ θνηλψλ είλαη ειθπζηηθή ζηα αληηθαπηηαιηζηηθά θνκκάηηα ηνπ θηλήκαηνο
ηεο αληηπαγθνζκηνπνίεζεο απφ ηε ζηηγκή πνπ επηηξέπεη ζηνπο αθηηβηζηέο λα
ηζρπξίδνληαη φηη δελ ρξεηάδεηαη λα πεξηκέλεη θαλείο γηα ην κπζηθφ ―μεθίλεκα ηεο
ηζηνξίαο‖ - κεηά απφ κηα καθξνρξφληα αηψληα πνξεία κέζσ πνιέκσλ θαη ζηεξήζεσλ
– γηα λα επηηεπρζεί ν ζηφρνο ηεο ζπλεξγαηηθήο ―ειεχζεξεο έλσζεο‖ ησλ
παξαγσγψλ φπσο πξνβιέπνληαλ ηφζν απφ ηνλ Καξμ φζν θαη απφ ηνπο αλαξρηθνχο
ηεο πξψηεο Γηεζλνχο (…) θαζψο είλαη ήδε εδψ θαη δνπιεχεη (αλ θαη ζπρλά ζηηο

190
 απνθαινχκελεο απνκαθξπζκέλεο πεξηνρέο ηεο παγθφζκηαο νηθνλνκίαο θαη κε πνιιέο
ζηξεβιψζεηο).

Ξξάγκαηη, φηαλ αξρίδεη θαλείο λα αλαδεηά ηα θνηλά, ηφηε απηά αξρίδνπλ λα

μεπξνβάινπλ απφ ηελ αιηεία αζηαθψλ ζηα αλνηρηά ησλ αθηψλ ηνπ Κάηλ, ζηελ
αζηηθή γεσξγία ζηηο κεγαπφιεηο ηνπ ηξίηνπ θφζκνπ (κεξηθέο θνξέο
ζπκπεξηιακβάλνληαη ζηνλ φξν ―άηππε νηθνλνκία‖) ζηηο πξψελ ελψζεηο
θαιιηεξγεηψλ φπσο απηέο πνπ ζπκκεηείρε ν ζείνο κνπ ν Ξαλαγηψηεο ζηελ Διιάδα,
κέρξη ηε δηαρείξηζε δαζψλ απφ ρσξηθνχο ζηελ Αικφξα ζηελ Ηλδία. Δμάιινπ, ε ηδέα
ησλ θνηλψλ κπνξεί λα γεληθεπηεί θαη λα απνηειέζεη ηε βάζε γηα κεηαθνξηθέο
επεθηάζεηο ζρεηηθά εχθνια, έηζη πνπ πεξηνρέο ηεο δσήο πνπ δελ είραλ
πξνεγνπκέλσο θαηεγνξηνπνηεζεί σο θνηλά, γηα παξάδεηγκα ε γιψζζα, ην
ειεθηξνκαγλεηηθφ θάζκα, ηα ζθνππίδηα, ην dna… ζε ηειηθή αλάιπζε, (...) κπνξεί
[θάπνηνο] λα ζπκπεξηιάβεη ζηα θνηλά ηα θιαζηθά ηέζζεξα ζηνηρεία (γε, αέξαο, λεξφ,
θσηηά) θαζψο θαη ην γλσζηηθφ πέκπην (ηνλ λνπ).»

Ππκθσλψληαο κε ηνλ Θαθέληδηο, ε Φεληεξίηζη (2011: 2) ζπκπιεξψλεη:

«Ζ κάρε γηα ηα θνηλά βξίζθεηαη παληνχ γχξσ καο. Νη ςαξάδεο ηνπ Κάηλ αγσλίδνληαη
γηα λα δηαηεξήζνπλ ηελ πξφζβαζε ζηνπο ςαξφηνπνχο ηνπο, θάησ απφ ηελ επίζεζε
απφ εηαηξηθνχο ζηφινπο, νη θάηνηθνη ησλ φξσλ Απαιάρηα νξγαλψλνληαη γηα λα
ζψζνπλ ηα βνπλά ηνπο πνπ απεηινχληαη απφ εμνξχμεηο, ηα θηλήκαηα αλνηρηνχ θαη
ειεχζεξνπ ινγηζκηθνχ αληηηίζεληαη ζηελ εκπνξεπκαηνπνίεζε ηεο γλψζεο θαη
αλνίγνπλ λένπο ρψξνπο επηθνηλσλίαο θαη ζπλεξγαζίαο. Έρνπκε επίζεο ηηο πνιιέο
αφξαηεο, δξαζηεξηφηεηεο θνηλψλ ζρέζεσλ (commoning activities) θαη θνηλφηεηεο
πνπ δεκηνπξγνχλ άλζξσπνη ζηελ Βφξεηα Ακεξηθή, ηηο νπνίεο ν Θξηο Θάξιζνλ (Chris
Carlsson) έρεη πεξηγξάςεη ζην Nowtopia (2007). ΋πσο έδεημε ν Θάξιζνλ, πνιχ
δεκηνπξγηθφηεηα επελδχεηαη ζηελ παξαγσγή ―εηθνληθψλ θνηλψλ‖ θαη κνξθψλ
θνηλσληθνπνίεζεο πνπ αλαπηχζζνληαη θάησ απφ ηα ξαληάξ ηεο νηθνλνκίαο ηεο
αγνξάο θαη ηνπ ρξήκαηνο.»

Δπίζεο ν Ληε Άληδειηο (2013: 128-129) ζπκθσλψληαο κε ηηο παξαπάλσ πξνζεγγίζεηο

επηδηψθεη λα επεθηείλεη ηελ αλαγλψξηζε ησλ θνηλψλ θαη ζε ρψξνπο πνπ είλαη ακηγψο
ππαγκέλνη ζηνλ θεθαιαηνθξαηηθφ ηξφπν παξαγσγήο θαη παξάιιεια ηνλίδεη φηη ε
βησζηκφηεηα ησλ θνηλψλ εμαξηάηαη απφ ηελ έθβαζε ησλ θνηλσληθψλ αγψλσλ:

«Ρα θνηλά ιεηηνπξγνχλ ζε θνηλσληθνχο ρψξνπο πνπ δελ είλαη θαηεηιεκκέλνη απφ ην
θεθάιαην, αζρέησο ηνπ αλ απηνί νη ρψξνη βξίζθνληαη κέζα ή έμσ απφ ηηο δνκέο ηνπ
θεθαιαίνπ. Έηζη δελ δηαπηζηψλνπκε ηελ χπαξμε θνηλψλ κνλφ ζε θνηλνηηθέο δνκέο
θαη ελψζεηο, θνηλσληθά θέληξα, ελψζεηο γεηηνληάο, δξαζηεξηφηεηεο ηζαγελψλ,
λνηθνθπξηά, δίθηπα αληαιιαγήο ζην θπβεξλνδηάζηεκα, ή ζηελ αλαπαξαγσγή ησλ
θνηλνηηθψλ δξαζηεξηνηήησλ πνπ νξγαλψλεηαη απφ θνηλφηεηεο πηζηψλ. Κπνξνχκε λα
δνχκε ηελ χπαξμε θνηλψλ θαη ζε ηκήκαηα παξαγσγήο εξγνζηαζίσλ θαη ζηηο θαληίλεο
ησλ γξαθείσλ αλάκεζα ζε ζπλαδέιθνπο εξγαδφκελνπο πνπ βνεζνχλ ν έλαο ηνλ
άιιν, πνπ κνηξάδνληαη ην θαγεηφ ηνπο θαη αλαπηχζζνπλ κνξθέο αιιειεγγχεο θαη
αιιεινβνήζεηαο. Κπνξνχκε λα δνχκε θνηλά θαη κνίξαζκα ζηνπο ―πφξνπο‖ ηεο
θνηλσληθήο εξγαζίαο πνπ ην θεθάιαην δελ κπνξεί λα ειέγμεη παξ‘ φηη αιιάδεη
ζπλερψο ξηδηθά ηηο ζηξαηεγηθέο δηαρείξηζήο ηνπ. Κπνξνχκε επίζεο λα δνχκε θνηλά
κεηαμχ ησλ αλέξγσλ πνπ θαηαιακβάλνπλ άδεηα ζπίηηα ή δεκηνπξγνχλ δίθηπα
αιιειεγγχεο. Πηηο πεξηπηψζεηο ησλ ξηδνζπαζηηθψλ θηλεηνπνηήζεσλ, θάπνηα απφ
απηά ηα θνηλά θηηάρλνπλ γέθπξεο, επαλαζπλδένπλ ηηο δηαθνξεηηθφηεηέο ηνπο κέζσ

191
 ησλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ, ζε θνηλά πνπ αθνξνχλ επξχηεξα πεδία, θαη πνιιά θαηά
θάπνηνλ ηξφπν εμαθαλίδνληαη φηαλ ην θίλεκα ππνρσξεί»

Δπηπιένλ θιείλνληαο απηή ηε ζχληνκε εηζαγσγή ζηε ζπδήηεζε πεξί θνηλψλ, ζα πξέπεη
λα αλαθεξζεί φηη ε ζπιινγηθφηεηα Midnight Notes Collective and Friends (2009)104
ζπλδέεη ηελ ηξέρνπζα θξίζε κε ηελ απνηπρία ηφζν ηνπ θξάηνπο φζν θαη ησλ αγνξψλ λα
εμαζθαιίζνπλ ηελ αλαπαξαγσγή ησλ αλζξψπσλ θαη δηαηππψλνπλ ηε ζέζε φηη κέζα
απφ θνηλσληθνχο αγψλεο ηα θνηλά πξέπεη λα απεγθισβηζηνχλ απφ απηέο ηηο δπν κνξθέο
θνηλσληθήο νξγάλσζεο:

«Ζ θξίζε έδεημε, γηα φινπο φζνπο έρνπλ κάηηα λα δνπλ, φηη ην Θξάηνο θαη ε Αγνξά
έρνπλ ζίγνπξα απνηχρεη ζηελ ππφζρεζή ηνπο λα παξέρνπλ κηα αζθαιή
αλαπαξαγσγή ησλ δσψλ καο. Νη θαπηηαιηζηέο έρνπλ ζαθψο δείμεη (γηα αθφκε κηα
θνξά) φηη δελ κπνξνχλ λα ζεσξεζνχλ αμηφπηζηνη λα παξέρνπλ ηνπο ειάρηζηνπο
φξνπο αζθάιεηαο αθφκε θαη ζηελ θαξδηά ηνπ θαπηηαιηζκνχ. Αιιά θξαηνχλ ζηα ρέξηα
ηνπο ηνλ πινχην πνπ γελεέο έρνπλ παξάγεη. Απηή ε δεμακελή εξγαζίαο ηνπ
παξειζφληνο θαη ηνπ παξφληνο είλαη ην δηθφ καο θνηλφ (our common). Ξξέπεη λα
ειεπζεξψζνπκε, λα αλαθηήζνπκε απηφλ ηνλ πινχην καδί κε απηνχο απφ ηνπο
νπνίνπο είρε αξρηθά απαιινηξησζεί.»

104
Ζ ζπιινγηθφηεηα Midnight Notes Collective ηδξχζεθε ην 1979 ζηηο ΖΞΑ θαη απνηειείηαη απφ
κειεηεηέο, εξεπλεηέο θαη αθηηβηζηέο απφ ηε ζθνπηά ηνπ απηφλνκνπ καξμηζκνχ φπσο νη Ρδνξηδ Θαθέληδηο
(George Caffentzis), Πίιβηα Φεληεξίηζη (Silvia Federici), Ίαλ Κπνι (Iain Boal), Ξίηεξ Ιάηλκπν (Peter
Linebaugh), θ.α., νη νπνίνη θαηά ηε δηάξθεηα ησλ ηξηψλ δεθαεηηψλ χπαξμεο ηεο ζπιινγηθφηεηαο έρνπλ
αζρνιεζεί κε δεηήκαηα θχινπ, ελέξγεηαο, γεσπνιηηηθήο, πνιέκσλ, κεηαλάζηεπζεο, πεξηθξάμεσλ -
θνηλψλ, θνηλσληθψλ θαη ηαμηθψλ αγψλσλ.

192
4.2 Δλλνηνιφγεζε ησλ θνηλψλ

Κεηά ηελ παξαπάλσ εηζαγσγή ζηε ζπδήηεζε γηα ηα θνηλά, ζην θεθάιαην απηφ
παξνπζηάδσ ηηο βαζηθέο έλλνηεο ηνπ ζεσξεηηθνχ πιαηζίνπ ησλ πξνζεγγίζεσλ γηα ηα
θνηλά ηνπ θνκκνπληζκνχ.

Αξρηθά εμεηάδσ ηα ραξαθηεξηζηηθά πνπ κε βάζε ηελ πξνζέγγηζε ησλ απηφλνκσλ

καξμηζηψλ ζπλζέηνπλ ηνλ νξηζκφ ησλ θνηλψλ, ηα νπνία είλαη νη «θνηλνί πφξνη», νη
«ζρέζεηο πνπ δεκηνπξγνχλ ηα θνηλά» θαη νη «θνηλφηεηεο» ησλ ππνθεηκέλσλ ησλ θνηλψλ
πνπ απνθαινχληαη ζηελ αγγιηθή βηβιηνγξαθία σο «commoners». Έπεηηα εζηηάδσ
ηδηαίηεξα ζην ιεγφκελν «commoning» δειαδή ζηηο ζρέζεηο δεκηνπξγίαο θαη
αλαδεκηνπξγίαο, παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο ησλ θνηλψλ θαζψο επίζεο εμεηάδσ πην
αλαιπηηθά θαη ηελ ελλνηνιφγεζε ηεο θνηλφηεηαο.

Κε βάζε ηα παξαπάλσ ραξαθηεξηζηηθά νη απηφλνκνη καξμηζηέο ηζρπξίδνληαη φηη ηα

θνηλά δελ είλαη απζχπαξθηα, φπσο επίζεο δελ απνηεινχλ απιψο κηα λνζηαιγηθή
αλαθνξά ζην κεζαησληθφ παξειζφλ ησλ πξν-θαπηηαιηζηηθψλ θνηλνηήησλ ησλ
«commoners». Αληηζέησο ηα θνηλά απνηεινχλ κηα δσληαλή θίλεζε θαη θνηλσληθή
πξαθηηθή, ε νπνία κπνξεί θαη είλαη ηθαλή δηαξθψο λα δεκηνπξγείηαη θαη λα
αλαδεκηνπξγείηαη, λα παξάγεηαη θαη λα αλαπαξάγεηαη, λα θαηαζθεπάδεηαη θαη λα
αλαθαηαζθεπάδεηαη.

Κε βάζε ην παξαπάλσ ζεσξεηηθφ πιαίζην ην θεθάιαην νινθιεξψλεηαη κε ηελ θξηηηθή

πνπ αζθνχλ νη κειεηεηέο γηα ηνλ «θνκκνπληζκφ ησλ θνηλψλ» ζηηο πξνζεγγίζεηο πνπ
ππνζηεξίδνπλ ηηο πεξηθξάμεηο.

193
4.2.1 Πξνο έλαλ νξηζκφ ησλ θνηλψλ σο θνηλνί πφξνη,
θνηλφηεηεο θαη θνηλσληθέο ζρέζεηο δεκηνπξγίαο ησλ θνηλψλ

Πχκθσλα κε ην ξεχκα ζθέςεο ή φπσο ην απηναπνθαινχλ ην «θίλεκα ζθέςεο»105 ησλ

απηφλνκσλ καξμηζηψλ, ηα θνηλά (commons) εκπεξηέρνπλ ηαπηφρξνλα ηξία ζεκειηψδε
ζπζηαηηθά ραξαθηεξηζηηθά: ηνπο θνηλνχο πφξνπο (common pooled resources), ηηο
θνηλφηεηεο (community) θαη ηηο ζρέζεηο πνπ δεκηνπξγνχλ θνηλά (commoning). Δπίζεο
ηα ππνθείκελα, ηα νπνία κέζα απφ ζρέζεηο δεκηνπξγίαο θνηλψλ ζπγθξνηνχλ
ρεηξαθεηηθέο θνηλφηεηεο, πνπ απηνδηαρεηξίδνληαη κε κε εκπνξηθνχο ηξφπνπο
κνηξάζκαηνο ηνπο θνηλνχο πφξνπο, απνθαινχληαη «commoners».

Πην ζεκείν απηφ ζα πξέπεη λα επηζεκαλζεί νηη ζηελ νπηηθή γσλία ησλ απηφλνκσλ
καξμηζηψλ δελ αληαπνθξίλεηαη ε κεηάθξαζε ησλ «commoners» σο «νηθεηνπνηεηέο»,
γηα απηφ ζε απηφ ην θεθάιαην ρξεζηκνπνηψ ηελ πξσηφηππε αγγιηθή ιέμε. Ζ αγγιηθή
έλλνηα ησλ «commoners» πξνέξρεηαη απφ ηελ νλνκαζία ησλ ρσξηθψλ ηνπ χζηεξνπ
κεζαίσλα ζηελ Αγγιία, νη νπνίνη δελ ήηαλ δνπινπάξνηθνη, αιιά ειεχζεξνη αγξφηεο πνπ
δηαρεηξίδνληαλ απφ θνηλνχ, θνηλέο – θνηλνηηθέο γαίεο, νη νπνίεο ηνπο παξείραλ ηηο
πξψηεο χιεο (βνζθνηφπηα, μπιεία, ηχξθε, ζεξαπεπηηθά βφηαλα) γηα ηε δηαβίσζή ηνπο
θαη ήηαλ απηνί θαη απηέο πνπ εμεγέξζεθαλ ελάληηα ζηηο δηαδηθαζίεο ησλ πεξηθξάμεσλ
θαη ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο θαηά ηελ αλάδπζε ηνπ θαπηηαιηζκνχ106.

Ζ έλλνηα ησλ «commoners» επαλέξρεηαη ζήκεξα ζην πνιηηηθφ ιεμηιφγην, σο

ραξαθηεξηζκφο ησλ ππνθεηκέλσλ πνπ κέζα απφ δηαζεκαηηθέο δηαδηθαζίεο αγψλα θαη
ρεηξαθεηηθέο θνηλφηεηεο απνπεξηθξάζζνπλ – αλαθηνχλ (reclaim) ή δεκηνπξγνχλ ηνλ
θνηλσληθφ πινχην (common wealth) θαη ζπλζέηνπλ ηα θνηλά, κέζα απφ θνηλσληθέο
ζρέζεηο δεκηνπξγίαο ησλ θνηλψλ (commoning). Ζ δηαθνξά κε ηελ έλλνηα ησλ
«νηθεηνπνηεηψλ», φπσο απηή παξνπζηάζζεθε ζηηο πξνζεγγίζεηο ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο
(ζην θεθάιαην 3.4), εζηηάδεηαη ζην ζεκείν φηη νη «commoners» κέζα απφ ρεηξαθεηηθέο
δηαδηθαζίεο ζρέζεσλ πνπ δεκηνπξγνχλ θνηλά (commoning) απνδίδνπλ ηα θνηλά ζηελ
πνιιαπιφηεηα, ηνπο αληαγσληζκνχο, ηηο αληηθάζεηο θαη ηηο δηαπξαγκαηεχζεηο ησλ
θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, ζέηνληαο σο ζηφρν ηφζν ηελ ειεχζεξε - κε εκπνξεπκαηηθή
πξφζβαζε ζε απηά θαη ηελ έλσζε ησλ παξαγσγψλ κε ηα κέζα παξαγσγήο θαη
αλαπαξαγσγήο, θαη ηαπηφρξνλα επηδηψθνπλ ηελ άξζε ησλ δηαθξίζεσλ ζηα πεδία ηνπ
θχινπ, ηνπ έζλνπο, ηεο εζλφηεηαο, ηεο ηάμεο, ηεο θνπιηνχξαο θηι.

Δπίζεο νη commoners ζχκθσλα κε ηνπο Σαξλη θαη Λέγθξη (2009: 124) δελ απνηεινχλ
κηα θαηεγνξία νκνηφηεηαο, αιιά κηα «επηβεβαίσζε ησλ κνλαδηθνηήησλ» πνπ ζεκαίλεη,

105
Πχκθσλα κε ηνλ Ρδηηδί Ονηδέξν (Gigi Roggero, 2010: 358) ζα πξέπεη λα γίλεη ν δηαρσξηζκφο κεηαμχ
ηεο ζρνιήο ζθέςεο θαη ηνπ θηλήκαηνο ζθέςεο:

«[Ζ ζρνιή ζθέςεο] απνηειεί έλα ζχλνιν θαηεγνξηψλ πνπ παξάγνληαη θαη ππεξαζπίδνληαη ψζηε λα
πεξηπνινχληαη-αζηπλνκεχνληαη ηα ζχλνξα ελφο αθαδεκατθνχ, επηζηεκνληθνχ θαη/ή ζεσξεηηθνχ
πεδίνπ: είλαη ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν δνπιεχεη ζήκεξα ην παγθφζκην παλεπηζηήκην
απνπνιηηηθνπνηψληαο ηε ζθέςε θαη ππνβαζκίδνληαο ηε δσληαλή γλψζε ζε αθεξεκέλε γλψζε (edu-
factory collective 2009). Αληηζέησο, έλα θίλεκα ζθέςεο ζηνρεχεη ζην λα ρξεζηκνπνηεί ηηο θαηεγνξίεο
σο εξγαιεία γηα λα εξκελεχζεη ηελ πξαγκαηηθφηεηα θαη λα δξάζεη εληφο θαη ελαληίνλ ηεο πνιηηηθήο
νηθνλνκίαο ηεο γλψζεο. Απνηειεί κηα ζεσξεηηθή πξαθηηθή πνπ εκκέλεη ζηε ζχλζεζε ηεο δσληαλήο
εξγαζίαο θαη βαζίδεηαη ζηε ζηξαηεπκέλε έξεπλα θαη ζπλ-έξεπλα (Roggero, Borio, and Pozzi 2007).»
106
Αλαιπηηθφηεξε παξνπζίαζε ηεο έλλνηαο ησλ «commoners» φπσο ηζηνξηθά εκθαλίζζεθε
πξαγκαηνπνηψ ζην θεθάιαην 4.3.1 «H ιεγφκελε πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε».

194
φηη αληερνχλ ηελ πξφηεξή ηνπο (2004) αληίιεςε γηα ην «πιήζνο», θαζψο νη
κνλαδηθφηεηεο ησλ commoners δελ είλαη ππνρξεσκέλεο λα απνβάινπλ ηηο δηαθνξέο
ηνπο πξνθεηκέλνπ λα ζρεκαηνπνηήζνπλ ηα θνηλά, αιιά ε «ελφηεηα ζηε δηαθνξά»
έγθεηηαη ζηε δηαξθή δηαπξαγκάηεπζε ησλ αληηζέζεψλ ηνπο (Jeffrey et al., 2011: 2).

Αμίδεη, σζηφζν, λα επηζεκαλζεί φηη κάιινλ δελ ππάξρνπλ θαζαξέο πεξηνρέο «θνηλψλ»
θαη ηδεαηψλ «commoners», θαζψο πξφθεηηαη πεξηζζφηεξν γηα κηα δηαξθή δηαδηθαζία
δηαπξαγκαηεχζεσλ, ζπλαληήζεσλ θαη ζπγθξνχζεσλ κε ηηο πνηθίιεο αληηζέζεηο θαη
αληηθάζεηο πνπ αληηκεησπίδνπλ ζηνλ θάζε ζπγθεθξηκέλν ηφπν θαη ζηελ θάζε
ζπγθεθξηκέλε ρξνληθή ζηηγκή νη άλζξσπνη πνπ επηιέγνπλ ηνλ δξφκν ηεο ρεηξαθέηεζεο.

Δπηζηξέθνληαο ζηνλ νξηζκφ ησλ θνηλψλ ηδηαίηεξα επεμεγεκαηηθή είλαη ε δηαηχπσζε

πνπ δίλεη ν Ληε Άληδειηο (De Angelis θαη Stavrides 2011[2010]: 28) αλαιχνληαο ηα
ηξία ζπζηαηηθά ηνπο:

«Ρα θνηλά δελ είλαη απιψο πφξνη107 ηνπο νπνίνπο κνηξαδφκαζηε, γηα λα
αληηιεθζνχκε ηα θνηλά πξέπεη λα ζπκπεξηιάβνπκε ηξία πξάγκαηα ηελ ίδηα ζηηγκή.

Ξξψηα απφ φια ηα θνηλά πεξηιακβάλνπλ θάπνηνπ είδνπο θνηλνχο πφξνπο (θνηλέο
δεμακελέο ή θνηλέο πήγεο ή θνηλά απνζέκαηα), νη νπνίνη γίλνληαη αληηιεπηνί σο κε
εκπνξεπκαηνπνηεκέλα κέζα γηα ηελ εθπιήξσζε ησλ αλαγθψλ ησλ αλζξψπσλ.

Γεχηεξνλ, ηα θνηλά νπσζδήπνηε δεκηνπξγνχληαη θαη δηαηεξνχληαη απφ θνηλφηεηεο.

Δπί πξφζζεηα ζε απηά ηα δπν ζηνηρεία – ηνπο θνηλνχο πφξνπο θαη ηηο θνηλφηεηεο- ην
ηξίην θαη πην ζεκαληηθφ ζηνηρείν γηα λα αληηιεθζνχκε ηα θνηλά είλαη ην ξήκα ―to
common‖ (ζρέζεηο πνπ δεκηνπξγνχλ ηα θνηλά), πξφθεηηαη γηα ηελ θνηλσληθή
δηαδηθαζία ε νπνία παξάγεη θαη αλαπαξάγεη ηα θνηλά».

Έλα παξφκνην νξηζκφ παξαζέηεη θαη ν Θαθέληδηο (2008: 1-2):

«Ρα θνηλά απαηηνχλ ηνπιάρηζηνλ ηξία ζηνηρεία γηα ηε ζχζηαζή ηνπο:

α) έλα ζχλνιν πφξσλ θνηλήο δεμακελήο (...),

β) έλα ζχλνιν αλζξψπσλ πνπ επηζπκνχλ δηαξθή θαη καθξνρξφληα πξφζβαζε ζηνπο
πφξνπο (νη ιεγφκελνη commoners) θαη

γ) έλα ζχλνιν θαλφλσλ θαη δηαδηθαζηψλ πνπ νη commoners ρξεζηκνπνηνχλ γηα λα

δηαρεηξίδνληαη ηνπο πφξνπο.»

Ζ παξαπάλσ ηξηάδα (πφξνη-ζρέζεηο-θνηλφηεηα), θαίλεηαη φηη γίλεηαη απνδεθηή ηα

ηειεπηαία ρξφληα απφ έλα φιν θαη απμαλφκελν πιήζνο κειεηεηψλ φπσο ν Ληέηβηλη
Κπφιηεξ (David Bollier, 2014), ν νπνίνο ηζρπξίδεηαη φηη:

«Tα θνηλά απνηεινχληαη απφ κηα κεγάιε πνηθηιία απηννξγαλσκέλσλ θνηλσληθψλ

πξαθηηθψλ πνπ επηηξέπνπλ ζηηο θνηλφηεηεο λα δηαρεηξίδνληαη ηνπο πφξνπο γηα
ζπιινγηθφ φθεινο θαη κε βηψζηκνπο ηξφπνπο» (ηνληζκφο δηθφο κνπ).

107
Αμίδεη λα ζεκεησζεί ε επηζήκαλζε ηνπ Ληε Άληδειηο (2013: 134-135) γηα ηνπο πφξνπο:

«Νη πφξνη δελ είλαη απιψο νηθνλνκηθά κεγέζε, αιιά βξίζθνληαη ελ ππλψζεη ζηηο θαηαθεξκαηηζκέλεο
θαη εμαηνκηθεπκέλεο θνηλφηεηεο θαη πξέπεη λα ελεξγνπνηεζνχλ κέζσ θάπνηαο κνξθήο θνηλήο
ζπγθξφηεζεο ησλ αλζξψπσλ πνπ παίξλνπλ ηα πξάγκαηα ζηα ρέξηα ηνπο.»

195
Δπίζεο νη Είιγθε Σέιθξηρ θαη Γηνξγθ Σαο (Silke Helfrich and Jorg, 2009: 1) κηιάλε γηα
πξάγκαηα (πφξνπο, αληηθείκελα, ρψξνπο), ζπζηήκαηα θαη πξαθηηθέο (ξπζκίζεηο-
commoning) θαη θνηλφηεηεο.

Δπηπιένλ νη Αληξέαο Έμλεξ θαη Κπξηγθίηε Θξάηζβαιλη (Andreas Exner und Brigitte
Kratzwald, 2012: 23) ηζρπξίδνληαη φηη ηα θνηλά πάληα απνηεινχληαη απφ ηξία ζηνηρεία:

«Tελ πεγή (πνπ κπνξεί αλ είλαη πιηθή ή άπιε), ηνπο αλζξψπνπο, πνπ
ρξεζηκνπνηνχλ ηελ πεγή (ζπρλά απνθαινχληαη commoners) θαη ηηο δηαδηθαζίεο
δηαπξαγκαηεχζεσλ δειαδή ηνπ θάλνλεο γηα ην πσο ζα ρξεζηκνπνηεζεί απηή ε
πεγή» (ηνληζκφο δηθφο κνπ).

Δπίζεο ν Νχγθν Καηέη (Ugo Mattei, 2011: 5-6) κειεηψληαο ην ηηαιηθφ θαηαιεςηαθφ
θίλεκα ηζρπξίδεηαη φηη πξφθεηηαη γηα έλα δίθηπν θνηλψλ ζην νπνίν «ε χπαξμε ηνπ θάζε
αηφκνπ εμαξηάηαη απφ ηηο ζρέζεηο ηνπο κε ηνπο άιινπο, κε ηελ θνηλφηεηα θαη ην
πεξηβάιινλ» (ηνληζκφο δηθφο κνπ).

Δπίζεο ε Άληξηαλ Ξαξ (Adrian Parr, 2014: 18) ζεσξεί φηη νη ζρέζεηο δεκηνπξγίαο
θνηλψλ (commoning) «κεζνιαβνχλ κεηαμχ ηνπ θπζηθνχ θνηλνχ, (...) θαη ησλ
ζπιινγηθψλ πξαθηηθψλ» θαη νη Σαξλη θαη Λέγθξη (2009: viii) ζπιιακβάλνπλ ην θνηλφ,
ηφζν σο «ηνλ θνηλφ πινχην ηνπ πιηθνχ θφζκνπ: ην αέξα, ην λεξφ, ηνπο θαξπνχο ηνπ
εδάθνπο θαη φιε ηε γελλαηνδσξία ηεο θχζεο (...)», φζν θαη σο «ηα απνηειέζκαηα ηεο
θνηλσληθήο παξαγσγήο πνπ είλαη απαξαίηεηα γηα ηελ θνηλσληθή αιιειεπίδξαζε θαη
επηπιένλ παξαγσγή φπσο νη γλψζεηο, νη γιψζζεο, νη θψδηθεο, νη πιεξνθνξίεο, νη
επηδξάζεηο θηι.»

Απφ ηε ζθνπηά ησλ γεσγξάθσλ ν Ξνι Ρζάηεξηνλ (Paul Chatterton, 2010b: 901)
ππνζηεξίδεη φηη:

«Ρν θνηλφ έρεη γίλεη έλα εληππσζηαθφ ρσξηθφ κνηίβν, ην νπνίν αθνξά επηθξάηεηεο
πνπ δηαρεηξίδνληαη απφ κηα νκάδα αηφκσλ, ηνπο commoners θαη απφ ηηο θνηλσληθέο
ζρέζεηο πνπ ππνζηεξίδνπλ απηή ηε δηαρείξηζε» (ηνληζκφο δηθφο κνπ).

Δλδηαθέξνπζα ζε απηή ηε ζπδήηεζε είλαη θαη ε δηαηχπσζε ηνπ Σάξβετ (2013[2012]:

147-148), ν νπνίνο ηνλίδεη φηη ην θνηλφ δελ πξέπεη λα εξκελεπηεί σο έλα ζπγθεθξηκέλν
πξάγκα, πεξηνπζηαθφ ζηνηρείν ή θνηλσληθή δηαδηθαζία, αιιά:

«Υο κηα αζηαζήο θαη ξεπζηή θνηλσληθή ζρέζε αλάκεζα ζε κηα ζπγθεθξηκέλε
απηνπξνζδηνξηδφκελε θνηλσληθή νκάδα, θαη ζε εθείλεο ηηο πηπρέο ηεο πνπ φλησο
ππάξρνπλ ή αλακέλεηαη λα δηακνξθσζνχλ, θαη ζην θνηλσληθφ θαη/ή θπζηθφ
πεξηβάιινλ πνπ ζεσξείηαη απαξαίηεην γηα ηε δσή θαη ηελ επηβίσζε ηεο. Δπνκέλσο
ππάξρεη κηα θνηλσληθή πξαθηηθή γηα ηελ αλάδεημε ησλ θνηλψλ (commoning)»
(ηνληζκφο δηθφο κνπ).

Δπίζεο ν Πηαπξίδεο (ζην De Angelis and Stavrides, 2011[2010]: 61), ζπλδένληαο ηε

ζπδήηεζε γηα ηα θνηλά κε ηελ έλλνηα ηνπ ρψξνπ θαη ηεο πφιεο, επηζεκαίλεη φηη φπσο ηα
θνηλά δελ ζα πξέπεη λα εθιακβάλνληαη κφλν σο πνζφηεηεο ή σο έλα άζξνηζκα
πνζνηήησλ αιιά θπξίσο σο θνηλσληθέο ζρέζεηο, αληίζηνηρα ζα πξέπεη λα
αληηιακβαλφκαζηε θαη ηνλ ρψξν φπσο θαη ηελ πφιε:

«Δίλαη ζεκαληηθφ λα ζπιιάβνπκε ηνλ ρψξν θαη ηελ πφιε φρη σο πξσηαξρηθέο
πνζφηεηεο (…) ν πνζνηηθνπνηεκέλνο ρψξνο ηεο παξαγσγήο θέξδνπο, φπνπ ν ρψξνο
πάληα έρεη αμία θαη κπνξεί εχθνια λα δηαρσξηζηεί θαη λα πνπιεζεί. Έηζη, μεθηλψληαο
λα ζθεθηφκαζηε γηα ηνλ ρψξν ζε ζρέζε κε ηα θνηλά ζεκαίλεη λα ηνλ αληηιεθζνχκε
σο κηα κνξθή ζρέζεσλ παξά σο κηα νληφηεηα, σο κηα ζπλζήθε αληηπαξαζέζεσλ

196
 αληί γηα κηα εγθαζηδξπκέλε δηάηαμε ησλ ζέζεσλ. Ξξέπεη λα αληηιεθζνχκε ηνλ ρψξν
φρη σο έλα άζξνηζκα θαζνξηζκέλσλ ηφπσλ, ηνπο νπνίνπο εκείο ζα πξέπεη λα
ειέγμνπκε ή λα απειεπζεξψζνπκε αιιά κάιινλ σο έλα δπλακηθφ δίθηπν
πεξαζκάησλ ηα νπνία ζπλδένπλ ηνλ έλαλ αλνηρηφ ρψξν κε ηνλ άιιν. Ν ρψξνο σο
εθ ηνχηνπ ―ζπκβαίλεη‖ σο δηαθνξεηηθέο θνηλσληθέο δξάζεηο θαη ζηελ θπξηνιεμία
παξάγεη δηαθνξεηηθέο ρσξηθέο πνηφηεηεο.»

Δπίζεο νη Ξνι Ρζάηεξηνλ, Ληέηβηλη Φέδεξζηνλ θαη Ξνι Οφηιεηδ (Paul Chatterton, David
Featherstone, and Paul Routledge, 2013: 610) θάλνπλ ηνλ δηαρσξηζκφ κεηαμχ ηνπ
θνηλνχ θαη ησλ θνηλψλ:

«Tν θνηλφ αλαθέξεηαη ζηελ θνηλσληθή δηαδηθαζία ηνπ λα ―βξίζθεζαη απφ θνηλνχ‖.
Αθνξά ηελ θνηλσληθή ζρέζε ησλ commoners, νη νπνίνη θαηαζθεπάδνπλ,
ππεξαζπίδνληαη θαη αλαπαξάγνπλ ηα θνηλά.

Ρα θνηλά αλαθέξνληαη ζε εδαθηθέο νληφηεηεο θαη ζε εθείλνπο ηνπο πφξνπο πνπ

έρνπλ ζπιινγηθή θαηνρή ή κνηξάδνληαη αλάκεζα ζε πιεζπζκνχο φπσο νη θνηλσληθν-
θπζηθνί πφξνη δειαδή ν αέξαο, ην λεξφ, έδαθνο, θπηά θηι. θαζψο θαη ηα
απνηειέζκαηα ηεο θνηλσληθήο (αλά)παξαγσγήο θαη αιιειεπίδξαζεο φπσο ε γλψζε,
νη γιψζζεο, νη θψδηθεο, νη πιεξνθνξίεο»

Δπηπιένλ ελδηαθέξνλ έρεη ε ζχλδεζε ηεο παξαπάλσ νπηηθήο ησλ θνηλψλ κε ηελ πφιε
σο δνκεκέλν πεξηβάιινλ, σο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη πξαθηηθέο θαη σο θνηλσληθνί
ζεζκνί, φπσο δηαηππψλεηαη απφ ηνπο Σαξλη θαη Λέγθξη (2009: 250):

«H πφιε, θπζηθά, δελ είλαη απιψο έλα ρηηζκέλν πεξηβάιινλ πνπ απνηειείηαη απφ
θηίξηα, δξφκνπο, ππφγεην κεηξφ, πάξθα, απνξξίκκαηα θαη ζπζηήκαηα
ηειεπηθνηλσληψλ αιιά επίζεο απνηειεί κηα δσληαλή δπλακηθή πνιηηηζκηθψλ
πξαθηηθψλ, δηαλνεηηθψλ θχθισλ, δηθηχσλ επηξξνήο θαη θνηλσληθψλ ζεζκψλ. Απηά
ηα ζηνηρεία ηνπ θνηλνχ εκπεξηέρνληαη ζηελ πφιε θαη δελ απνηεινχλ απιψο ηελ
αλαγθαία πξνυπφζεζε γηα ηε βηνπνιηηηθή παξαγσγή αιιά επίζεο είλαη ην
απνηέιεζκά ηεο, ε πφιε είλαη ε πεγή ηνπ θνηλνχ θαη ην δνρείν κέζα ζην νπνίν ην
θνηλφ ξέεη.» (ηνληζκφο δηθφο κνπ)

Κε βάζε ηελ παξαπάλσ ελλνηνιφγεζε ησλ θνηλψλ ζηε ζπλέρεηα εμεηάδσ

αλαιπηηθφηεξα ηα ηξία ζηνηρεία ηνπο: ηνπο θνηλνχο πφξνπο, ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο
παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο ησλ θνηλψλ (commoning) θαη ηηο θνηλφηεηεο.

197
4.2.2 Commoning: ε κεηαηξνπή ηνπ νπζηαζηηθνχ ζε ξήκα

H έλλνηα ησλ «ζρέζεσλ πνπ δεκηνπξγνχλ ηα θνηλά» ηνπ ιεγφκελνπ «commoning»

φπσο θαη ε έλλνηα ησλ «commoners» απνηεινχλ βξεηαληθνχο κεζαησληθνχο φξνπο,
ηνπο νπνίνπο επαλέθεξε ν καξμηζηήο ηζηνξηθφο Ξίηεξ Ιάηλκπν (Peter Linebaugh), ην
2008, ζην έξγν ηνπ «The Magna Carta Manifesto», γηα λα πεξηγξάςεη ηε δηαδηθαζία
ζρεκαηνπνίεζεο ζρέζεσλ δεκηνπξγίαο θαη αλαδεκηνπξγίαο, παξαγσγήο θαη
αλαπαξαγσγήο ησλ θνηλψλ κέζα ζηηο εμεγέξζεηο θαη ζηνπο αγψλεο ησλ κεζαησληθψλ
«commoners» ελάληηα ζηηο πεξηθξάμεηο θαη ζηηο δηαδηθαζίεο ηεο ιεγφκελεο
πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο, θαηά ηελ πεξίνδν αλάδπζεο ηνπ θεθαιαηνθξαηηθνχ ηξφπνπ
παξαγσγήο ζηελ Αγγιία.

Ππγθεθξηκέλα, φπσο ην ζέηεη ν Ιίλκπα (2008: 275), ε έλλνηα ηνπ «commoning»

αθνξά ηελ παξαγσγή θαη αλαπαξαγσγή ησλ θνηλψλ ή δηακέζσ ησλ θνηλψλ θαη
πεξηιακβάλεη ηηο παξαθάησ δηαδηθαζίεο: «αληη-πεξίθξαμε, γεηηνληά, ηαμίδη, δηαβίσζε
θαη απνθαηάζηαζε» θαη φπσο δηεπθξηλίδνπλ νη Midnight Notes Collective and Friends
(2009: 3) πξφθεηηαη «γηα ηνπο θαλφλεο πνπ ρξεζηκνπνηνχκε γηα λα απνθαζίδνπκε πσο
λα κνηξάδνπκε ηνπο θνηλνχο πφξνπο».

«Ρα δηθαηψκαηα ησλ θνηλψλ απνηεινχλ αλαπφζπαζην κέξνο ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ

θπζηθνχ πεξηβάιινληνο θαη ηεο δηαρείξηζήο ηνπ (...) Νη άλζξσπνη ησλ θνηλψλ
(commoners) ελδηαθέξνληαη πξσηίζησο γηα ηηο αλζξψπηλεο πξάμεηο θαη φρη γηα ηνπο
ηίηινπο ηδηνθηεζίαο: Ξψο κπνξεί λα νξγσζεί ε γε; Απαηηείηαη ιίπαζκα; Ρη θπηξψλεη
εθεί; Αξρίδνπλ λα εμεηάδνπλ πξνζεθηηθά. Κπνξεί θαλείο λα ην νλνκάζεη απηφ θπζηθή
ζηάζε. Γεχηεξνλ, νη ζρέζεηο (αλα)παξαγσγήο ησλ θνηλψλ απνηεινχλ αλαπφζπαζην
κέξνο κηαο εξγαζηαθήο δηαδηθαζίαο, ελππάξρνπλ ζηηο ζπγθεθξηκέλεο πξάμεηο ζηα
ρσξάθηα, ζηα βνπλά, ζηα δάζε, ζηνπο βάιηνπο, ζηηο αθηέο. Ρα δηθαηψκαηα ησλ
θνηλψλ απνιακβάλνπλ φζνη κεηέρνπλ δηά ηεο εξγαζίαο ηνπο. Ρξίηνλ, ε
(αλα)παξαγσγή ησλ θνηλψλ είλαη ζπιινγηθή. Ρέηαξηνλ, ε (αλα)παξαγσγή ησλ
θνηλψλ είλαη αλεμάξηεηε απφ ην θξάηνο, θαη είλαη αλεμάξηεηε επίζεο απφ ηελ
πξνζσξηλφηεηα ησλ λφκσλ θαη ηνπ θξάηνπο. Έρεη βαζηέο ξίδεο ζηελ αλζξψπηλε
ηζηνξία» (Linebaugh, 2008: 44-45).

Ν Ληε Άληδειηο (2010: 955), επηθξνηψληαο ηνλ Ιάηλκπν, ζρνιηάδεη ηνλ νξηζκφ ηνπ
«commoning» ηνλ νπνίν θαη ζπλδέεη κε ηνπο θαλφλεο θαη ηηο αμίεο ησλ commoners θαη
ηζρπξίδεηαη φηη:

«Ζ κεηαηξνπή ελφο νπζηαζηηθνχ [common] ζε ξήκα [commoning] δελ είλαη θάηη

απιφ θαη απαηηεί θάπνηα ηφικε. Δηδηθά εάλ δελ ζέινπκε λα επηζθηάζνπκε ηε ζεκαζία
ηνπ νπζηαζηηθνχ, αιιά απιψο λα ην ζεκειηψζνπκε ζε απηφ πνπ ζε ηειηθή αλάιπζε
είλαη ε ξνή ηεο δσήο: δελ ππάξρνπλ θνηλά ρσξίο ηηο αδηάθνπεο δξαζηεξηφηεηεο
παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο ηνπο, ηεο (αλα)παξαγσγήο απφ θνηλνχ
[commoning]. Θαη φλησο, ζηελ απφ θνηλνχ (αλα)παξαγσγή νη θνηλφηεηεο ησλ
παξαγσγψλ απνθαζίδνπλ νη ίδηεο ηνπο θαλφλεο, ηηο αμίεο θαη ηε ζεκαζία ησλ
πξαγκάησλ. (…) Ρν ―commoning‖ απνηειεί ηε ζπλζεηηθή - ζπληαθηηθή δηαδηθαζία
ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ.»

Κε απηή ηελ άπνςε ζπκθσλεί θαη ν Ρζάηεξηνλ (2010a: 626), ν νπνίνο ππνζηεξίδεη
φηη:

198
 «Ρν θνηλφ, δελ είλαη κηα ζηαηηθή νληφηεηα, είλαη πεξηζζφηεξν έλα ξήκα παξά έλα
νπζηαζηηθφ. Δίλαη θάηη πνπ δηαξθψο γίλεηαη θαη μαλαγίλεηαη, δεκηνπξγείηαη,
ππνλνκεχεηαη θαη ππεξαζπίδεηαη.» (ηνληζκφο δηθφο κνπ)

Πηε ζπδήηεζε γηα ην «commoning» αμίδεη λα ζεκεησζεί θαη ε πξνζέγγηζε ησλ Σαξλη
θαη Λέγθξη (2009: 111-112), νη νπνίνη ππνζηεξίδνπλ φηη «ην θνηλφ δελ είλαη απιψο
έλαο θπζηθφο πφξνο αιιά έλα θνηλσληθφ πξντφλ θαη απηφ ην θνηλφ απνηειεί κηα
αλεμάληιεηε πεγή θαηλνηνκίαο θαη δεκηνπξγηθφηεηαο» θαη ζπκπιεξψλνληαο ν Πιάβντ
Είδεθ (Slavoj Žižek 2009) ππνζηεξίδεη φηη ηα θνηλά «απνηεινχλ ηε δηακνηξαζκέλε νπζία
ηεο θνηλσληθήο καο χπαξμεο» (ηνληζκφο δηθφο κνπ).

Δπηπιένλ ζηε ζπδήηεζε γηα ην «commoning», ηηο ζρέζεηο (αλα)δεκηνπξγίαο ησλ

θνηλψλ, ε άπνςε ηνπ Σάξβετ (2013[2012]: 73) είλαη φηη πξφθεηηαη γηα εθείλεο ηηο
θνηλσληθέο πξαθηηθέο πνπ παξάγνπλ κε εκπνξεπκαηνπνηεκέλεο θνηλσληθέο ζρέζεηο:

«΢πάξρεη κηα θνηλσληθή πξαθηηθή γηα ηελ αλάδεημε ησλ θνηλψλ (commoning). Ζ
πξαθηηθή απηή δεκηνπξγεί ή θαζηεξψλεη κηα θνηλσληθή ζρέζε κε έλα θνηλφ, νη
ρξήζεηο ηνπ νπνίνπ είλαη είηε πεξηνξηζκέλεο ζε κηα θνηλσληθή νκάδα ή κεξηθψο ή
πιήξσο αλνηρηέο ζε φινπο αλεμαηξέησο. Πηελ θαξδηά απηήο ηεο πξαθηηθήο βξίζθεηαη
ε αξρή ζχκθσλα κε ηελ νπνία ε ζρέζε κεηαμχ ηεο θνηλσληθήο νκάδαο θαη εθείλεο
ηεο πηπρήο ηνπ πεξηβάιινληνο πνπ αληηκεησπίδεηαη σο θνηλφ ζα είλαη παξάιιεια
ζπιινγηθή θαη κε εκπνξεπκαηνπνηεκέλε – εθηφο ηεο ινγηθήο ηεο αληαιιαγήο ή ησλ
εθηηκήζεσλ ηεο αγνξάο.»

Ν Πηαπξίδεο (2014) πξνηείλεη σο θαζνξηζηηθά ζηνηρεία ηεο «απφ θνηλνχ παξαγσγήο»

(ηνπ commoning) ηηο έλλνηεο ηεο «ζπγθξηζηκφηεηαο», ηεο «κεηαθξαζηκφηεηαο» θαη
ηνπο «ζεζκνχο νη νπνίνη εκπνδίδνπλ ή απνζαξξχλνπλ ηε ζπζζψξεπζε ηεο εμνπζίαο».

Ππγθξηκέλα ζρεηηθά κε ηε έλλνηα ηεο «ζπγθξηζηκφηεηαο» ππνζηεξίδεη φηη είλαη

απαξαίηεηε ζηνπο ζεζκνχο ηεο απφ θνηλνχ παξαγσγήο, γηα λα γίλνπλ νξαηέο θαη λα
αλαγλσξηζηνχλ νη πνηθίιεο δηαθνξέο ησλ δηαθνξεηηθψλ ππνθεηκέλσλ:

«Ρέηνηνη ζεζκνί δηακνξθψλνπλ, πξψηα απ φια, ην έδαθνο φπνπ είλαη δπλαηφλ λα

ηεινχληαη ζπγθξίζεηο κεηαμχ δηαθνξεηηθψλ ππνθεηκέλσλ δξάζεο θαη επίζεο κεηαμχ
δηαθνξεηηθψλ πξαθηηθψλ» (Stavrides, 2014: 212).

Υζηφζν ε ζπγθξηζηκφηεηα δελ αξθεί, θαζψο νη αλαγλσξηζκέλεο δηαθνξέο ζα πξέπεη λα

βξνπλ ηνλ ηξφπν θαη ηα εξγαιεία λα δηαπξαγκαηεπηνχλ κεηαμχ ηνπο. Γηα απηφ πξνηείλεη
ηελ έλλνηα ηεο «κεηαθξαζηκφηεηαο»:

«Νη ζεζκνί ηεο απφ θνηλνχ παξαγσγήο είλαη αλάγθε λα πξνζθέξνπλ επθαηξίεο
θαζψο θαη εξγαιεία γηα ηε κεηάθξαζε ησλ δηαθνξψλ κεηαμχ απφςεσλ, κεηαμχ
δξάζεσλ, θαη κεηαμχ ππνθεηκεληθνηήησλ. Αλ ε ζπγθξηζηκφηεηα βαζίδεηαη ζηελ
αλαγθαία θαη ζπζηαηηθή αλαγλψξηζε ησλ δηαθνξψλ, ε κεηαθξαζηκφηεηα δεκηνπξγεί
ην έδαθνο γηα ηηο δηαπξαγκαηεχζεηο κεηαμχ ησλ δηαθνξεηηθνηήησλ ρσξίο λα ηηο
κεηψλεη απιά ζε θνηλνχο παξνλνκαζηέο. ―Κία ρεηξαθεηεκέλε θνηλφηεηα είλαη κία
θνηλφηεηα αθεγεηψλ θαη κεηαθξαζηψλ‖ (Rancière, 2009: 22 θαη 17-20)»
(Stavrides, 2014: 212)

Kαη φπσο επηζεκαίλεη ν Ονηδέξν (2010: 368) «ην θνηλφ πάληα νξγαλψλεηαη κέζα απφ
ηε κεηάθξαζε.»

Ρέινο σο ηξίην ραξαθηεξηζηηθφ ηεο «απφ θνηλνχ παξαγσγήο» (ηνπ commoning)

πξνηείλεη ν Πηαπξίδεο ηνπο ζεζκνχο απνζπζζψξεπζεο ηεο εμνπζίαο:

199
 «Έλα ηξίην ραξαθηεξηζηηθφ ησλ ζεζκψλ δηεχξπλζεο ηεο απφ θνηλνχ παξαγσγήο έρεη
πνιχ βαζηέο ξίδεο ζηελ ηζηνξία ησλ αλζξψπηλσλ θνηλσληψλ. Νη θνηλσληθνί
αλζξσπνιφγνη έρνπλ θαηαγξάςεη πνιχ θαιά ηελ χπαξμε κεραληζκψλ ζε
ζπγθεθξηκέλεο θνηλσλίεο, νη νπνίνη εκπνδίδνπλ ή απνζαξξχλνπλ ηε ζπζζψξεπζε ηεο
εμνπζίαο. Αλάινγα κε ηελ πεξίπησζε, απηνί νη κεραληζκνί επηθεληξψλνληαλ ζηελ
ίζε δηαλνκή ησλ ζπιιεγφκελσλ ηξνθίκσλ, ζηελ ηειεηνπξγηθή θαηαζηξνθή ηνπ
πινχηνπ, ζηε ζπκβνιηθή ζπζία εγεηψλ, ζε θαξλαβαιηθέο αληηζηξνθέο ξφισλ, θηι.»
(Stavrides, 2014: 213).

Δπνκέλσο ζχκθσλα κε ηνπο παξαπάλσ ζηνραζηέο νη δηαδηθαζίεο ησλ ζρέζεσλ

(αλα)δεκηνπξγίαο θαη (αλα)παξαγσγήο ησλ θνηλψλ, ηνπ «commoning», ή ηεο «απφ
θνηλνχ παξαγσγήο» απνηεινχλ ηνλ θαηαιχηε κέζσ ηνπ νπνίνπ ζπγθξίλνληαη θαη
κεηαθξάδνληαη νη δηαθνξέο, απνζπζζσξεχηαη ε εμνπζία θαη δηακνηξάδνληαη,
ζπζηήλνληαη, ζπλζέηνληαη θαη ζπληάζζνληαη ηα πνηνηηθά ζηνηρεία -νη αμίεο, ηα
ζπλαηζζήκαηα, νη εκπεηξίεο, νη γλψζεηο, νη θαλφλεο, νη θψδηθεο, νη γιψζζεο- πνπ
ζπγθξνηνχλ, παξάγνπλ θαη αλαπαξάγνπλ ηα θνηλά.

Δδψ είλαη ζεκαληηθφ λα επηζεκαλζεί ε ζχλδεζε ηνπ «commoning» κε ηελ παξαγσγή

αμηψλ, ηφζν πξνυπαξρνπζψλ αμηψλ φζν θαη σο πεδίν παξαγσγήο λέσλ αμηψλ.

Πχκθσλα κε ηνλ Ληε Άληδειηο (2010: 958):

«Ρν commoning (νη θνηλσληθέο ζρέζεηο πνπ ζπζηήλνπλ ηα θνηλά) δελ βαζίδεηαη κφλν
ζε πξνυπάξρνπζεο αμίεο, πξν-ππάξρνπζεο ―εζηθέο‖ επηινγέο. Ζ δεκηνπξγία θνηλψλ
ζρέζεσλ πνπ επηδηψθνπκε (ην commoning), είλαη επίζεο θαη κάιηζηα πην ζεκαληηθά,
ην πεδίν παξαγσγήο αμηψλ» (ηνληζκφο δηθφο κνπ).

Ππλεπψο ε δηαδηθαζία ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ ηνπ «commoning» κέζσ ηεο

παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο θνηλσληθψλ αμηψλ είλαη ηθαλή λα ζπγθξνηήζεη ηα
ππνθείκελα ησλ θνηλψλ -ηνπο commoners- ζε νκάδεο θνηλνηήησλ.

Ν Ληε Άληδειηο (De Angelis θαη Stavrides, 2011[2010]: 33) επηκέλεη ηδηαίηεξα ζηε
ζχλδεζε ησλ ζρέζεσλ πνπ παξάγνπλ ηα θνηλά (commoning) κε ηελ έλλνηα ησλ
«θνηλνηήησλ»:

«Δπηπιένλ, είλαη ζεκαληηθφ λα ζεκεησζεί φηη ην πξφβιεκα ησλ θνηλψλ, δελ κπνξεί
απιψο λα πεξηγξαθεί σο κηα αληηπαξάζεζε κεηαμχ πξνζσπηθνχ ζπκθέξνληνο έλαληη
θνηλψλ ζπκθεξφλησλ. Ππρλά, ην βαζηθφ πξφβιεκα είλαη πσο ηα αηνκηθά
ζπκθέξνληα κπνξνχλ λα ζπλδεζνχλ κε ηέηνηνλ ηξφπν, ψζηε λα ζπληζηνχλ θαη θνηλά
ζπκθέξνληα. Απηφ είλαη ην δήηεκα ηνπ commoning θαη ησλ κνξθψλ πνπ απνθηνχλ
νη θνηλφηεηεο.»

200
4.2.3 Αλνηρηέο θνηλφηεηεο ζε θίλεζε, θνηλφηεηεο σο ρσξηθά
θαηψθιηα θαη θαλέλα θνηλφ ρσξίο θνηλφηεηα

Πε ζρέζε κε ηελ έλλνηα, ηα ραξαθηεξηζηηθά θαη ηα πεξηερφκελα ηεο θνηλφηεηαο, ν Ληε

Άληδειηο (De Angelis θαη Stavrides, 2011[2010]: 28) επηζεκαίλεη φηη απνηεινχλ
αλαπφζπαζην ηκήκα ησλ θνηλψλ θαη φηη κπνξνχλ λα ζπλαληεζνχλ ζε πνηθίιεο ρσξηθέο
θιίκαθεο, σζηφζν ζα πξέπεη λα είλαη αλνηρηέο ζηα πνιηηηζηηθά θαη πιηθά ραξαθηεξηζηηθά
ηνπο:

«[Νη θνηλφηεηεο] είλαη έλαο πνιχ πξνβιεκαηηθφο φξνο θαη ζέκα, αιιά παξφια απηά
ζα πξέπεη λα ηνλ ζθεθηνχκε. Νη θνηλφηεηεο είλαη ζχλνια απφ ―commoners‖, νη
νπνίνη κνηξάδνληαη ηηο πεγέο, ηνπο θνηλνχο πφξνπο, θαη θαζνξίδνπλ νη ίδηνη θαη γηα
απηνχο ηνπο θαλφλεο ζχκθσλα κε ηνπο νπνίνπο παξέρεηαη πξφζβαζε θαη ρξήζε
ζηνπο θνηλνχο πφξνπο. Νη θνηλφηεηεο, σζηφζν, δελ είλαη απαξαίηεην λα δεζκεχνληαη
ρσξηθά ζε κηα ηνπνζεζία, κπνξνχλ λα ιεηηνπξγνχλ θαη ζε δηαηνπηθέο ζθαίξεο.
Δπίζεο δελ ζα πξέπεη λα γίλνληαη αληηιεπηέο σο νκνηνγελείο ζηα πνιηηηζηηθά θαη ζηα
πιηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπο.»

Νη Σαξλη θαη Λέγθξη (2011[2004]: 223) ζπδεηνχλ κε επηθχιαμε ηελ έλλνηα ηεο
θνηλφηεηαο θαζψο ππνζηεξίδνπλ φηη :

«O φξνο θνηλφηεηα ρξεζηκνπνηείηαη ζπρλά γηα λα δειψζεη κηα εζηθή ελφηεηα ε νπνία
ζηέθεη ππεξάλσ ηνπ πιεζπζκνχ θαη ησλ αιιειεπηδξάζεψλ ηνπ, σο θπξίαξρε
εμνπζία. Ρν θνηλφ δελ αλαθέξεηαη ζηηο παξαδνζηαθέο ηδέεο νχηε ηεο θνηλφηεηαο νχηε
ηνπ δεκφζηνπ, βαζίδεηαη ζηελ επηθνηλσλία κεηαμχ κνλαδηθνηήησλ θαη αλαδχεηαη
κέζα απφ ηηο ζπλεξγαηηθέο θνηλσληθέο δηαδηθαζίεο παξαγσγήο. Δλψ ην άηνκν
δηαιχεηαη ζηελ ελφηεηα ηεο θνηλφηεηαο, νη κνλαδηθφηεηεο δελ πεξηζηέιινληαη αιιά
εθθξάδνληαη ειεχζεξα ζην θνηλφ.»

Δπίζεο, ε Φεληεξίηζη (2011: 7), ζπκθσλψληαο κε ηνλ νξηζκφ ηνπ Ληε Άληδειηο γηα ηα
θνηλά θαη ηε ζχλδεζή ηνπο κε ηηο ζρέζεηο δεκηνπξγίαο θαη (αλα)παξαγσγήο ησλ θνηλψλ
(commoning) θαη ηηο θνηλφηεηεο, ππνζηεξίδεη φηη:

«Eάλ ε δεκηνπξγία θνηλψλ ζρέζεσλ (commoning) έρεη θάπνην λφεκα, ηφηε απηφ ζα
πξέπεη λα είλαη ε παξαγσγή ηνπ εαπηνχ καο σο έλα θνηλφ ππνθείκελν (κε θνηλά
ζπκθέξνληα). Απηφο είλαη ν ηξφπνο πνπ πξέπεη λα αληηιακβαλφκαζηε ην ζχλζεκα
―θαλέλα θνηλφ ρσξίο θνηλφηεηα‖.»

θαη θάλεη ζαθέο φηη φηαλ κηιάεη γηα θνηλφηεηεο αλαθέξεηαη ζηηο πνηφηεηεο ηεο
θνηλσληθήο ζπλεξγαζίαο θαη φρη ζε εζλνηηθνχο ή ζξεζθεπηηθνχο απνθιεηζκνχο :

«Αιιά ε θνηλφηεηα πξέπεη λα λνείηαη φρη σο κηα πεξηθξαγκέλε πξαγκαηηθφηεηα

(gated reality), σο κηα νκάδα αλζξψπσλ πνπ ζπλδένληαη κε απνθιεηζηηθά
ζπκθέξνληα δηαρσξηζκέλνη απφ άιινπο, φπσο ζπκβαίλεη κε ηηο θνηλφηεηεο πνπ
ζρεκαηίδνληαη ζηε βάζε ηεο ζξεζθείαο ή ηνπ έζλνπο, αιιά κάιινλ σο πνηφηεηεο
ζρέζεσλ, πνπ έρνπλ σο αξρή ηε ζπλδηαρείξεζε θαη ηελ ππεπζπλφηεηα κεηαμχ ησλ
δηαθνξεηηθψλ αηφκσλ θαη απέλαληη ζηε γε, ζηα δάζε, ζηηο ζάιαζζεο θαη ζηα δψα»
(Federici, 2011: 7).

Ρελ άκεζε θαη αλαγθαία ζχλδεζε ησλ θνηλψλ κε ηηο θνηλφηεηεο ηνλίδνπλ θαη νη
Midnight Notes Collective and Friends (2009: 11) φηαλ ηζρπξίδνληαη φηη «ηα θνηλά
ρσξίο κηα ζπλεηδεηά ζπγθξνηεκέλε θνηλφηεηα είλαη αδηαλφεηα».

201
Δλζηάζεηο απέλαληη ζηε ρξήζε ηεο έλλνηαο ηεο θνηλφηεηαο θαη ζην θαηά πφζν κπνξεί λα
απνηειεί ζπζηαηηθφ ζηνηρείν ησλ θνηλψλ (θνηλνί πφξνη, θνηλφηεηα, commoning) έρεη ν
Πηαχξνο Πηαπξίδεο, ν νπνίνο πξνηηκά αληί ηεο έλλνηαο ηεο θνηλφηεηαο, ηηο έλλνηεο ηνπ
δεκφζηνπ ρψξνπ θαη ηεο δεκφζηαο ζθαίξαο σο εθείλα ηα πεδία ζπλάληεζεο θαη
δηαπξαγκάηεπζεο ησλ δηαθνξεηηθνηήησλ:

«Ζ έλλνηα ηνπ δεκφζηνπ πξνηξέπεη ηε ζθέςε καο γηα ηα θνηλά λα γίλεη πην
πεξίπινθε. Ζ δπλαηφηεηα ζπλάληεζεο ζηε δεκφζηα ζθαίξα έρεη επίπησζε ζην πσο
αληηιακβαλφκαζηε ηηο ζρέζεηο πνπ δεκηνπξγνχλ ηα θνηλά (commoning) θαη ην
κνίξαζκα (sharing). Ξξέπεη λα αλαγλσξίζνπκε ηηο δπζθνιίεο ηνπ κνηξάζκαηνο,
θαζψο θαη ηνπο αγψλεο θαη ηηο δηαπξαγκαηεχζεηο πνπ είλαη απαξαίηεηα ζπλδεδεκέλα
κε ηελ πξννπηηθή ηνπ κνηξάζκαηνο. Απηφο είλαη ν ιφγνο πνπ εγψ πξνηηκψ ηελ ηδέα
λα δνζεί έδαθνο γηα λα ρηηζηεί κηα δεκφζηα ζθαίξα θαη λα δνζνχλ επθαηξίεο γηα
ζπδήηεζε θαη δηαπξαγκαηεχζεηο γηα φηη είλαη θαιφ γηα φινπο, αληί γηα ηελ ηδέα ηεο
ηζρπξνπνίεζεο ησλ θνηλνηήησλ ζην αγψλα ηνπο λα θαζνξίζνπλ ηα δηθά ηνπο θνηλά.
Ζ ζπζρέηηζε ησλ θνηλψλ κε νκάδεο παξφκνησλ αλζξψπσλ θέξεη ηνλ θίλδπλν λα
δεκηνπξγεζνχλ ζηαδηαθά θιεηζηέο θνηλφηεηεο. Νη άλζξσπνη κπνξεί λα νξίδνπλ ηνπο
εαπηνχο ηνπο σο ―commoners‖ εμαηξψληαο άιινπο απφ ην θνηλσληθφ ηνπο
πεξηβάιινλ, απφ ηα δηθά ηνπο πξνλνκηνχρα ―θνηλά‖. Υζηφζν, αληηιακβαλφκελνη ηελ
έλλνηα ησλ θνηλψλ ζηε βάζε ηνπ δεκφζηνπ, ζεκαίλεη φηη δελ εζηηάδνπκε ζηηο
νκνηφηεηεο θαη ηα θνηλά ζηνηρεία, αιιά ζηηο πνιιέο δηαθνξέο κεηαμχ ησλ
αλζξψπσλ, νη νπνίνη ελδέρεηαη λα ζπλαληεζνχλ ζε έλα πξναπνθαζηζκέλν θνηλφ
έδαθνο» (Πηαπξίδεο ζην De Angelis θαη Stavrides, 2011[2010]: 36).

Ππλεπψο ζχκθσλα κε ηνλ Πηαπξίδε, ε θνηλφηεηα ελέρεη ηνλ θίλδπλν ηνπ απνθιεηζκνχ
απφ ηελ πξφζβαζε ζηα θνηλά, πνπ ζεκαίλεη φηη αθφκα θαη νη ρεηξαθεηηθέο θνηλφηεηεο
ελδέρεηαη λα απνθηνχλ ραξαθηήξα «αληη-θνηλνχ» (anti-commons).108

Ρα επφκελα βέβαηα ρξφληα ν Πηαπξίδεο εκπλεφκελνο απφ ηηο ιαηηλνακεξηθαληθέο

«θνηλσλίεο ζε θίλεζε», ζχκθσλα κε ηνλ φξν ηνπ Οανχι Εηκπέθη (Raoul Zibechi,
2010b),109 θαζψο επίζεο θαη απφ ηα «θηλήκαηα ησλ πιαηεηψλ» (2011), ππνζηήξημε ηελ
έλλνηα ηεο «θνηλφηεηαο ζε θίλεζε» (Πηαπξίδεο, 2011∙ Stavrides, 2011∙ Stavrides,
2012∙ Stavrides, 2013∙ Stavrides, 2014), ε νπνία κέζα απφ ηηο δηαδηθαζίεο ηεο «απφ
θνηλνχ παξαγσγή» (commoning) εθθξίλεη θαη ηαπηφρξνλα εθθξίλεηαη απφ ηνλ θνηλφ
ρψξν. Δπνκέλσο θαηά ηνλ Πηαπξίδε ν Θνηλφο Σψξνο πνπ εθθξίλεηαη απφ ηελ θνηλφηεηα
θαη ηαπηφρξνλα ηελ εθθξίλεη είλαη έλα ηερλνχξγεκα πνπ παξάγεηαη «απφ θνηλνχ».

«Νη θνηλφηεηεο ζε θίλεζε ―εθθξίλνπλ‖ ηνλ δηθφ ηνπο ρψξν. Γελ πξφθεηηαη γηα ηνλ
δεκφζην ρψξν, φπσο ηνλ μέξνπκε, ρψξν πνπ κηα νξηζκέλε εμνπζία παξαρσξεί ζηε
δεκφζηα ρξήζε ππφ ζπγθεθξηκέλνπο θάζε θνξά φξνπο, νη νπνίνη ελ ηέιεη
επηβεβαηψλνπλ ηε λνκηκνπνίεζε ηεο εμνπζίαο απηήο. Νχηε πξφθεηηαη γηα ρψξν
ηδησηηθφ, αλ κ‘ απηφ ελλννχκε ην ρψξν πνπ ειέγρεηαη θαη ρξεζηκνπνηείηαη απφ κηα

108
Ν φξνο «αληηθνηλά» (anticommons) αλαθέξεηαη θπξίσο ζηηο λενθηιειεχζεξεο πξνζεγγίζεηο θαη
ηίζεηαη ζε αληηδηαζηνιή κε ηα «θνηλά» (commons). Πηα «αληηθνηλά», πνιιαπινί ηδηνθηήηεο θαηέρνπλ
απνθιεηζηηθά δηθαηψκαηα ρξήζεο, θαη ηαπηφρξνλα θαηέρνπλ δηθαηψκαηα απνθιεηζκνχ άιισλ αηφκσλ ή
ρξεζηψλ απφ ηε ρξήζε ησλ πφξσλ, π.ρ. ζηηο πεξηθξαγκέλεο θνηλφηεηεο (gated communities) νη
θάηνηθνί ηνπο (ζπλήζσο απφ πςειά νηθνλνκηθά ζηξψκαηα) απνθιείνπλ άιια άηνκα (others) απφ ηελ
πξφζβαζε ζηνλ πεξηθξαγκέλν ρψξν (Heller, 1998∙ Sim et al., 2002∙ Fennell, 2010).
109
Ν Εηκπέθη (2010b: 14) ζρεηηθά κε ηελ έλλνηα ηεο θνηλφηεηαο επηζεκαίλεη φηη:

«H θνηλφηεηα δελ ππάξρεη πηα σο ηέηνηα, αιιά θηηάρλεηαη. Γελ είλαη έλαο ζεζκφο, νχηε αθφκα κηα
νξγάλσζε, αιιά έλαο ηξφπνο γηα λα ζπλδένληαη νη άλζξσπνη.»

202
 πεξηνξηζκέλε νκάδα αλζξψπσλ, ε νπνία απνθιείεη φινπο ηνπο ππφινηπνπο. Νη
θνηλφηεηεο εθθξίλνπλ ρψξν θνηλφ, ρψξν πνπ ρξεζηκνπνηείηαη θάησ απφ ζπλζήθεο
πνπ νη θνηλφηεηεο ζπιινγηθά πξνζδηνξίδνπλ, ρψξν αλνηρηφ ζηνλ θαζέλα (θαη φρη
κφλν ζηα κέιε ηεο θνηλφηεηαο). Ξην ζσζηά, απηέο νη θνηλφηεηεο δελ έρνπλ αθξηβψο
κέιε: φπνηνο θαη φπνηα ζπκκεηέρεη ζηηο δξάζεηο θαη απνδέρεηαη ηνπο θαλφλεο κηα
ηέηνηαο θνηλφηεηαο είλαη ―εθ ησλ πξαγκάησλ‖ κέινο. Ζ ρξήζε, ε θξνληίδα θαη ε
δεκηνπξγία ηνπ θνηλνχ ρψξνπ δελ θαζξεθηίδεη απιψο ηελ θνηλφηεηα. Ζ θνηλφηεηα ε
ίδηα είλαη πνπ ―εθθξίλεηαη‖, αλαπηχζζεηαη θαη αλαπαξάγεηαη κέζα απφ πξαθηηθέο πνπ
εζηηάδνληαη ζηνλ ―θνηλφ ρψξν‖. Γεληθεχνληαο ηνχηε ηελ αξρή: Ζ θνηλφηεηα
αλαπηχζζεηαη κέζα απφ ηελ ―απφ θνηλνχ‖ παξαγσγή (commoning), κέζα απφ
δξάζεηο θαη κνξθέο νξγάλσζεο πξνζαλαηνιηζκέλεο ζηελ παξαγσγή ησλ θνηλψλ
(commons). (...) Ν θνηλφο ρψξνο πνπ εθθξίλεηαη απφ ηελ θνηλφηεηα θαη ηελ εθθξίλεη
ηαπηφρξνλα είλαη νπζηαζηηθά έλα ηερλνχξγεκα πνπ παξάγεηαη απφ θνηλνχ»
(Πηαπξίδεο, 2011: 173).

Πηε ζπλέρεηα, o Πηαπξίδεο ζπλδπάδεη ηελ έλλνηα ηνπ «πβξηδηζκνχ» (Bhabha, 1994) κε
ηελ πξνζέγγηζε γηα ηνλ «ρψξν-θαηψθιη» (Πηαπξίδεο, 2010) θαη ηνπο «λενθεξκέλνπο»
(Rancière, 2010b) θαη ππνζηεξίδεη φηη ν θνηλφο ρψξνο ζπληζηά ζηελ πξαγκαηηθφηεηα
έλαλ αλνηρηφ ρψξν-θαηψθιη ζε θίλεζε. Ν θνηλφο ρψξνο-θαηψθιη δελ απνηειεί έλαλ
πεξίθιεηζην ζχιαθα αιιά είλαη έλαο ρψξνο αλνηρηφο θαη πνξψδεο ηφζν σο πξνο ηελ
πεξίκεηξν ηεο επηθξάηεηάο ηνπ φζν θαη σο πξνο ηνπο ρξήζηεο ηνπ, ηνπο λενθεξκέλνπο,
νη νπνίνη δηαηεξνχλ ηηο δηαθνξέο ηνπο πνπ είλαη απαξαίηεηεο γηα ηε δεκηνπξγία κηθξν-
θνηλνηήησλ εληφο ηνπ θνηλνχ ρψξνπ. Υο εθ ηνχηνπ ν θνηλφο ρψξνο απνηειεί ηνλ ηφπν
ζπλάληεζεο γηα ηηο δηαθνξεηηθέο θνπιηνχξεο θαη αμίεο, ηνλ ηφπν ηεο δηαπξαγκάηεπζεο
ησλ αληηθάζεσλ θαη ησλ αλαηξνπψλ ζηηο πξνζσπηθέο θαη ζπιινγηθέο ηαπηφηεηεο θαη
σο εθ ηνχηνπ απνηειεί ζπζηαηηθφ θαηαιχηε γηα κηα θνηλσλία ζε θίλεζε.

«Ν θνηλφο ρψξνο αλαδχεηαη (...) σο ρψξνο θαηψθιη, ρψξνο πνπ κηα ζαθήο
πεξίκεηξνο δελ ηνλ πξνζδηνξίδεη σο πεξηνρή θηήζεο, πεξηνρή κε ζεζκνπνηεκέλνπο
ρξήζηεο. Δλψ ν δεκφζηνο ρψξνο θέξεη ηα ζεκάδηα, ηε ζθξαγίδα εθείλεο ηεο
δεζπφδνπζαο εμνπζίαο πνπ ηνλ νξίδεη, ν θνηλφο ρψξνο είλαη ρψξνο αλνηρηφο ζηε
ρξήζε, ρψξνο πνπ αλνίγεηαη δηαξθψο ζε ―λενθεξκέλνπο‖. ―΢πάξρεη κηα ζπιινγηθή
ζνθία, ελζσκαησκέλε ζηελ εκπεηξία δηάζρηζεο ρψξσλ-θαησθιίσλ: πξφθεηηαη γηα
ηελ θνηλσληθά απνθηεκέλε επίγλσζε πσο ε εηεξφηεηα κπνξεί κφλν λα πξνζεγγηζηεί
φηαλ αλνίγνληαη ηα ζχλνξα ηεο ηαπηφηεηαο θαη πιάζνληαη ελδηάκεζεο δψλεο
ακθηζεκίαο, πβξηδηζκψλ, δψλεο φπνπ νη αμίεο κπνξνχλ λα γίλνπλ αληηθείκελν
δηαπξαγκάηεπζεο‖ (Stavrides, 2011: 18). Πηηο πιαηείεο110 ν θνηλφο ρψξνο απνθηά ηα
ραξαθηεξηζηηθά κηαο ηέηνηαο επηθξάηεηαο θαη δηαπξαγκάηεπζεο αλάκεζα ζε
νκαδνπνηήζεηο θαη ζπιινγηθφηεηεο πνπ αλαδεηνχλ θνηλφ δξφκν ρσξίο λα
παξαηηνχληαη απφ ηηο δηαθνξέο ηνπο» (Πηαπξίδεο, 2011: 174-175).

Ξην ζπγθεθξηκέλα γηα ηελ ηδέα ηνπ θαησθιηνχ σο «πέξαζκα» θαη σο «δηαζηαχξσζε»
ησλ πξαθηηθψλ ηεο απφ θνηλνχ παξαγσγήο (commoning) ν Πηαπξίδεο (2014: 210)
επηζεκαίλεη:

«Ζ ρσξηθφηεηα ηνπ θαησθιηνχ κπνξεί λα θηινμελήζεη θαη λα εθθξάζεη πξαθηηθέο

παξαγσγήο θαη δηαρείξηζεο ησλ θνηλψλ πνπ δελ πεξηνξίδνληαη ζηα φξηα
απνκνλσκέλσλ θφζκσλ ηνπο νπνίνπο θαηνηθνχλ πεξηραξαθσκέλεο θνηλφηεηεο. Ρα
θαηψθιηα ξεηά ζπκβνιίδνπλ ηελ πξννπηηθή ηνπ κνηξάζκαηνο ηδξχνληαο ελδηάκεζεο

110
Αλαθέξεηαη ζην θίλεκα ησλ αγαλαθηηζκέλσλ ή θίλεκα ησλ πιαηεηψλ (2011), ην νπνίν αλαιπηηθά
εμεηάδεηαη ζην θεθάιαην 7.4 «Ν Θνηλφο Σψξνο ζε Πηάζε θαη ζε Θίλεζε: ην θίλεκα ησλ πιαηεηψλ».

203
πεξηνρέο δηαζηαχξσζεο, αλνίγνληαο ην κέζα ζην έμσ. Υο κεραληζκνί πνπ ξπζκίδνπλ
θαη λνεκαηνδνηνχλ πξάμεηο πεξάζκαηνο, ηα θαηψθιηα κπνξεί λα γίλνπλ ηζρπξά
εξγαιεία γηα ηελ θαηαζθεπή ζεζκψλ δηεχξπλζεο ηεο απφ θνηλνχ παξαγσγήο.
Ξνιιέο θνηλσλίεο ειέγρνπλ κε απζηεξφ θαη έληνλν ηξφπν ηα ζπκβνιηθά θαη
πξαγκαηηθά θαηψθιηα θαζψο πνιινί άλζξσπνη ελδέρεηαη λα ―ράζνπλ ην δξφκν
ηνπο‖ θαζψο δηαβαίλνπλ ην θαηψθιη κηαο θνηλσληθήο κεηακφξθσζεο (πρ ην θαηψθιη
ηεο ελειηθίσζεο) θαη λα αλαθαιχςνπλ πηζαλνχο θφζκνπο πνπ είλαη πέξα απφ ηηο
ηεξαξρεκέλεο ζρέζεηο ηεο εθάζηνηε θνηλσλίαο. Αιιά, θαηά ηελ δηαδηθαζία ηεο
δηεχξπλζεο ηεο απφ θνηλνχ παξαγσγήο πνπ επζέσο αςεθά ηηο πεξηθξάμεηο ηεο
θαπηηαιηζηηθήο θνηλσλίαο, ηα θαηψθιηα κπνξεί λα γίλνπλ ηφζν ε εηθφλα φζν θαη ην
ζθεληθφ ρεηξαθεηηθψλ εκπεηξηψλ κνηξάζκαηνο. Ρα θαηψθιηα είλαη ελ δπλάκεη
ρσξνθνηλσληθά ―δεκηνπξγήκαηα ηεο ηζφηεηαο‖ (Rancière, 2010b)».

204
4.2.4 Η δηαξθήο (αλά)δεκηνπξγία ησλ θνηλψλ

Δπεθηείλνληαο ηε ζπδήηεζε γηα ηα θνηλά θαη κε βάζε ηνλ δπλακηθφ ηξηπιφ νξηζκφ ησλ
θνηλψλ (θνηλνί πφξνη - ζρέζεηο δεκηνπξγίαο θνηλψλ – θνηλφηεηεο), εμάγεηαη ε
δηαπίζησζε φηη ηα θνηλά δελ κπνξεί λα είλαη απζχπαξθηα, δελ κπνξεί λα ππάξρνπλ απφ
κφλα ηνπο, απηά θαζ‘απηά (per se), δελ κπνξεί λα απνηεινχλ θιεηζηέο λεζίδεο, φπσο
επίζεο δελ κπνξεί λα είλαη απιψο κηα λνζηαιγηθή αλαθνξά ζην κεζαησληθφ παξειζφλ
ησλ πξν-θαπηηαιηζηηθψλ θνηλνηήησλ ησλ «commoners». Αληηζέησο ηα θνηλά
απνηεινχλ κηα δσληαλή θίλεζε θαη θνηλσληθή πξαθηηθή ε νπνία κπνξεί θαη είλαη ηθαλή
δηαξθψο λα δεκηνπξγείηαη θαη λα αλαδεκηνπξγείηαη, λα παξάγεηαη θαη λα αλαπαξάγεηαη,
λα ζπληίζεηαη θαη λα αλαζπληίζεηαη, λα θαηαζθεπάδεηαη θαη λα αλαθαηαζθεπάδεηαη.

΋πσο ην ζέηεη ν Σάξβετ (2011a: 105):

«Ρα θνηλά δελ είλαη θάηη πνπ ππήξρε θάπνηε ζην καθξηλφ παξειζφλ θαη απφ ηφηε
ράζεθε, αιιά θάηη ην νπνίν φπσο ηα αζηηθά θνηλά, δηαξθψο παξάγεηαη (…). Aπφ
πνιηηηθήο άπνςεο, ην φιν δήηεκα –ησλ θνηλψλ θαη πεξηθξάμεσλ- ζνιψλεηαη απφ κηα
ελζηηθηψδε αληίδξαζε είηε ππέξ είηε ελάληηα ζηηο πεξηθξάμεηο, ε νπνία είλαη
θνξηηζκέλε απφ κεγάιεο δφζεηο λνζηαιγίαο γηα ηελ ππνηηζέκελε εζηθή νηθνλνκία
ησλ θνηλψλ δξαζηεξηνηήησλ πνπ ππήξρε θάπνηε ζην καθξηλφ παξειζφλ.»

Αληίζηνηρα, ν Ληφλαιλη Λνλίλη (Donald M. Nonini, 2007) θαη νη Κάξηκπει Θάζαο

Θνξηέο, Πεκπάζηηαλ Θνκπαξνχκπηαο θαη Ρδνλ Ξηθιο (Maribel Casas-Cortés, Sebastian
Cobarrubias, and John Pickles, 2014) επηζεκαίλνπλ φηη ππάξρεη πάληα ν θίλδπλνο ε
ζπδήηεζε γηα ηα θνηλά λα ηδσζεί σο θάηη ην νπηνπηθφ πνπ ππήξρε ζην παξειζφλ ή ζε
κεκνλσκέλα κέξε:

«Πηελ πξαγκαηηθφηεηα, επηζηήκεο φπσο ε πνιηηηζκηθή αλζξσπνινγία, ε αλζξψπηλε

νηθνινγία, ε πνιηηηθή νηθνινγία θαη ε γεσγξαθία έρνπλ ηεθκεξηψζεη πσο δηάθνξεο
κνξθέο θνηλψλ ππήξραλ θαη εμαθνινπζνχλ λα πθίζηαληαη σο βηψζηκεο θαη
αλζεθηηθέο ξπζκίζεηο» (Casas-Cortés et al., 2014: 450).

Κε απηή ηελ αληίιεςε ζπκθσλνχλ νη Σαξλη θαη Λέγθξη (2011[2004]: 215), νη νπνίνη
ηζρπξίδνληαη φηη:

«Πηελ πξαγκαηηθφηεηα ην θνηλφ πνπ κνηξαδφκαζηε πεξηζζφηεξν παξάγεηαη παξά

αλαθαιχπηεηαη. (...) Πήκεξα ε δηηηή ζρέζε κεηαμχ ηεο παξαγσγήο θαη ηνπ θνηλνχ –
ην θνηλφ παξάγεηαη θαη είλαη επίζεο παξαγσγηθφ- είλαη θνκβηθή γηα ηελ θαηαλφεζε
θάζε θνηλσληθήο θαη νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο»

θαη ζχκθσλα κε ηνλ Λίθνιαο Κπιφκιετ (Nicholas Blomley, 2008: 320):

«Ρα θνηλά, κε άιια ιφγηα, δελ είλαη φηη βξίζθνληαη θάπνπ, αιιά θπξίσο παξάγνληαη
(…) Ρα θνηλά είλαη κηα κνξθή δεκηνπξγίαο ηφπσλ (place-making).»

Δπηπιένλ, ζηε ζπδήηεζε γηα ηε δηαξθή δεκηνπξγία θαη αλαδεκηνπξγία ησλ θνηλψλ o Ληε
Άληδειηο (ζην De Angelis and Stavrides, 2011[2010]: 16) αλαδεηθλχεη ηε δηαξθή
δηαιεθηηθή ζρέζε πνπ αλαπηχζζεηαη αλάκεζα ζηα θνηλά θαη ζηελ εκπνξεπκαηνπνίεζε
ηνπο.

«Νη θνηλσληθέο ζπγθξνχζεηο βξίζθνληαη ζηελ θαξδηά ηεο θαπηηαιηζηηθήο δηαδηθαζίαο

–απηφ ζεκαίλεη φηη νη άλζξσπνη αλαζπζηήλνπλ εθ λένπ ηα θνηλά θαη απηφ ην θάλνπλ
φιε ηελ ψξα. Απηά ηα θνηλά ζπκβάιινπλ ζηελ εθ λένπ χθαλζε ηνπ θνηλσληθνχ
ηζηνχ, πνπ απεηιείηαη απφ ηηο πξνεγνχκελεο θάζεηο ηεο βαζηάο εκπνξεπκαηνπνίεζεο,

205
 θαη ηελ ίδηα ζηηγκή παξέρνπλ λέα δπλεηηθά εδάθε γηα ηελ επφκελε θάζε ησλ
πεξηθξάμεσλ.»

Υο εθ ηνχηνπ, ηα θνηλά, κε βάζε ηελ πξνζέγγηζε γηα ηνλ θνκκνπληζκφ ησλ θνηλψλ, δελ
κπνξεί λα δηεθδηθνχληαη απφ ηελ θπξίαξρε εμνπζία, ιφγνπ ράξε κε ηε κνξθή
αηηεκάησλ απέλαληη ζην θξάηνο, παξά κφλν θαηαζθεπάδνληαη, δεκηνπξγνχληαη,
ζρεκαηνπνηνχληαη θαη αλαπαξάγνληαη θάζε θνξά κέζα απφ ηηο δηαδηθαζίεο ζρέζεσλ
δεκηνπξγίαο θνηλψλ, ηηο δηαδηθαζίεο ηνπ «commoning», νη νπνίεο είλαη θαη νη κφλεο
ηθαλέο γηα ηελ ππεξάζπηζε θαη δηαηήξεζή ηνπο.

Ππγθεθξηκέλα, φπσο ηζρπξίδεηαη ν Ληε Άληδειηο (2009):

«Ν ιφγνο γηα ηνλ νπνίν ηα θνηλά δελ κπνξνχλ απιψο λα απαηηεζνχλ είλαη φηη εκείο
δελ αλαπαξαγφκαζηε κε ηε κνξθή αηηεκάησλ. Πε γεληθέο γξακκέο, αλαπαξαγφκαζηε
εκπιεθφκελνη ζε ζρέζεηο κε άιινπο θαη αθνινπζψληαο ηνπο θαλφλεο απηψλ ησλ
ζρέζεσλ. (…) Eκείο ρξεηάδεηαη λα θάλνπκε πεξηζζφηεξα απφ ην λα απαηηνχκε απιψο
–εκείο ρξεηάδεηαη λα ηα θαηαζθεπάζνπκε (ηα θνηλά) εληφο ησλ αγψλσλ».

Κε βάζε ηελ παξαπάλσ αληίιεςε πνπ ζέηεη σο ζεκείν θιεηδί ζην νξηζκφ ησλ θνηλψλ
ηε έλλνηα ηνπ «commoning» δειαδή ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο πνπ ζπγθξνηνχλ ηα θνηλά
θαη ηελ αλαγλσξίδεη σο ην ζπγθξνηεζηαθφ θαη ζπληαθηηθφ ζηνηρείν ησλ θνηλψλ,
νξηζκέλνη απηφλνκνη καξμηζηέο φπσο νη Σαξλη θαη Λέγθξη (2009), Ονηδέξν (2010),
Ξαζθνπηλέιη (2008) πξνηηκνχλ λα ρξεζηκνπνηνχλ κφλν ηνλ φξν «θνηλφ» - «common»
ζηνλ εληθφ θαη φρη ηνλ φξν «θνηλά» - «commons» ζηνλ πιεζπληηθφ ζέινληαο λα
ηνλίζνπλ ηε ζεκαζία ζρεκαηνπνίεζεο κηαο εληαίαο νπηηθήο γσλίαο πξνζέγγηζεο ηνπ
δεηήκαηνο ησλ θνηλψλ.

΋πσο ην ζέηεη ν Λέγθξη (2008):

«Κφλν ην θνηλφ, πξάγκαηη είλαη ε κνξθή/πεξηερφκελν ηεο ζπληαθηηθήο δξάζεο,

ηίπνηα δελ κπνξεί λα ζπληαρζεί αλ ην θνηλφ δελ δίλεη λφεκα ζηηο κνλαδηθφηεηεο
(ππνθείκελα) θαη νη κνλαδηθφηεηεο (ππνθείκελα) ζεκαζία ζην θνηλφ.»

Κάιηζηα ν Ληάηεξ Γνπίδεξθνξλη (2006, 2007), ιακβάλνληαο ππφςε ηελ παξαπάλσ

ζπδήηεζε θαη ζέινληαο λα απνκαθξπλζεί απφ ηηο παιαηφηεξεο ζηξεβιψζεηο ηνπ
«θνκκνπληζκνχ» επηλνεί ηνλ φξν «commνnism», σζηφζν ν λενινγηζκφο πέξα απφ
ειάρηζηεο εμαηξέζεηο (Zizek, 2009∙ Neary and Winn, 2012) δελ πηνζεηείηαη απφ ηνπο
ππφινηπνπο ζηνραζηέο.

206
4.2.5 Πέξα απφ ηηο πνξνθεληξηθέο πξνζεγγίζεηο

«Ν ζνζηαιηζκφο θαη ν θαπηηαιηζκφο, αθφκα θαη εάλ θαηά θαηξνχο έρνπλ αλακεηρζεί
θαη άιινηε έρνπλ πξνθαιέζεη πηθξέο ζπγθξνχζεηο, θαη ηα δπν είλαη θαζεζηψηα
ηδηνθηεζίαο πνπ απνθιείνπλ ηα θνηλά» (Hardt and Negri, 2009: ix).

Κε βάζε ην ζεσξεηηθφ πιαίζην πνπ αλαπηχρζεθε γηα ηελ ελλνηνιφγεζε ησλ θνηλψλ σο
θνηλνί πφξνη - θνηλέο ζρέζεηο – θνηλφηεηεο, νη απηφλνκνη καξμηζηέο (De Peuter and
Witheford, 2010∙ Federici, 2011) αζθνχλ θξηηηθή ζηηο λενθηιειεχζεξεο πξνζεγγίζεηο
θαη ηδηαίηεξα ζηε ζεσξία ηεο ιεγφκελεο «ηξαγσδίαο ησλ θνηλψλ» ηνπ Σάξληηλ, ζηηο
πξνζεγγίζεηο ηεο θξαηηθήο ξχζκηζεο θαη ζηηο πξνζεγγίζεηο ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο.

Ππγθεθξηκέλα ζρεηηθά κε ηηο λενθηιειεχζεξεο πξνζεγγίζεηο ν Ινχηο Σάηλη (Lewis Hyde,

2010: 44) απνθαιεί ηε ζεσξία ηνπ Σάξληηλ σο: «ε ηξαγσδία ησλ κε-ξπζκηζκέλσλ,
laissez-faire πφξσλ θνηλήο δεμακελήο κε εχθνιε πξφζβαζε γηα ηα κε-επηθνηλσλήζηκα
ηδηνηειή άηνκα» θαη ν Ληε Άληδειηο (ζην De Angelis and Stavrides, 2011[2010]: 33)
ηζρπξίδεηαη φηη:

«Ν Σάξληηλ κπνξνχζε λα αλαπηχμεη ην επηρείξεκα ηεο ηξαγσδίαο ησλ θνηλψλ, δηφηη

ζηελ ππφζεζή ηνπ δελ ππάξρνπλ νχηε νη θνηλφηεηεο, νχηε νη θνηλέο ζρέζεηο
(commoning), σο θνηλσληθή πξάμε, αιιά ππάξρεη κφλν ην δήηεκα ηεο ειεχζεξεο
πξφζβαζεο ζηνπο πφξνπο».

Eπνκέλσο, ζχκθσλα κε ηνλ Ληε Άληδειηο (2010: 955):

«Aπηφ πνπ θξχβεηαη πίζσ απφ ηελ ―ηξαγσδία ησλ θνηλψλ‖ είλαη ζηελ
πξαγκαηηθφηεηα ε θαηαζηξνθή ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ πνπ ζπγθξνηνχλ ηα θνηλά,
κηα θαηαζηξνθή πνπ επηθέξνπλ ηα δηάθνξα πξνγξάκκαηα δνκηθήο πξνζαξκνγήο,
είηε επηβάιινληαη απφ ηνλ ζηξαηφ είηε φρη.»

Δπνκέλσο θξίλνπλ φηη αλαπφθεπθηα φζνη ελζηεξλίδνληαη ηελ ζεσξία ηεο ηξαγσδίαο
ησλ θνηλψλ ζα νδεγεζνχλ κφλν ζε πεξηθξάμεηο.

Δπίζεο ζεσξνχλ φηη είλαη ιαλζαζκέλν ην ζπκπέξαζκα ηεο ηξαγσδίαο ησλ θνηλψλ,
δειαδή φηη δεκηνπξγείηαη ην πξφβιεκα ηεο εμάληιεζεο θαη θαηαζηξνθήο ησλ πφξσλ
θαζψο θξίλνπλ φηη ε ππνβάζκηζε ησλ θνηλψλ πφξσλ ζπληζηά πξφβιεκα γηα ην
θεθάιαην κφλν φηαλ ην ζέηνπλ σο ηέηνην νη θνηλσληθνί αγψλεο (πεξηβαιινληηθνί,
νηθνινγηθνί, ελεξγεηαθνί θ.α.), δηαθνξεηηθά κπνξεί ε ππνβάζκηζε ησλ θνηλψλ πφξσλ λα
ζπλππάξρεη ζε παξάιιειεο ζθαίξεο ηνπ θαπηηαιηζηηθνχ θφζκνπ.

΋πσο ην ζέηνπλ νη Midnight Notes Collective and Friends (2009: 5):

«Aλ δελ ππάξρεη έλαο αγψλαο ελάληηα ζηελ πεξηβαιινληηθή ππνβάζκηζε θαη ηε
ζησπεξή απνδνρή ηεο ππνβάζκηζεο απηήο, ε νηθνινγηθή θαηαζηξνθή δελ είλαη
ηίπνηα παξαπάλσ απφ έλα αηζζεηηθφ θαηλφκελν, φπσο ε νκίριε ζηνπο πίλαθεο ηνπ
Κνλέ.»

Ππλεπψο κε βάζε ηελ νπηηθή γσλία ησλ θνηλσληθψλ αληαγσληζκψλ ην δηαθχβεπκα ζηα
θνηλά δελ είλαη απιψο θαη κφλν ε «πνξνθεληξηθή» πεξηβαιινληηθή πξνζηαζία ησλ
θνηλψλ πφξσλ, ε νπνία ζίγνπξα απεηιείηαη απφ ηελ θαπηηαιηζηηθή κεγέζπλζε, αιιά ην
πην ζεκαληηθφ ζηνηρείν ζηα θνηλά απνηειεί ε δεκηνπξγία απηννξγαλσκέλσλ θνηλψλ
ζρέζεσλ (commoning), νη νπνίεο κέζα απφ ηε δπλακηθή ηνπο αλακεηξηνχληαη θαη
επηδηψθνπλ λα θαηαπνιεκήζνπλ ηα αληίπαια αηνκηθά ζπκθέξνληα κε ζηφρν λα
δηακνξθψζνπλ θνηλά ζπκθέξνληα.

207
Πε απηφ ην ζεκείν ν Σάξβετ (2011a) είλαη αξθεηά μεθάζαξνο φηαλ ηζρπξίδεηαη φηη:

«Tν πξαγκαηηθφ πξφβιεκα κνπ θαίλεηαη φηη δελ είλαη νη θνηλνί πφξνη απηνί θάζ‘
απηνί. Δίλαη ε απνηπρία ησλ εμαηνκηθεπκέλσλ ηδησηηθψλ δηθαησκάησλ ηδηνθηεζίαο λα
εθπιεξψζνπλ ηα θνηλά καο ζπκθέξνληα κε ηξφπν πνπ ζα έπξεπε λα ην θάλνπλ.
Γηαηί, γηα παξάδεηγκα, δελ επηθεληξψλνπκε ζηε κεηαθνξά ηνπ Σάξληηλ ζρεηηθά κε
ηελ αηνκηθή ηδηνθηεζία ησλ θνπαδηψλ απφ ην λα κειεηάκε ηα βνζθνηφπηα σο θνηλά;»

Δδψ ν Σάξβετ ηνπνζεηείηαη θαηεπζείαλ ζηνλ ππξήλα ηελ καξμηζηηθήο αλάιπζεο γηα ηελ
ηδηνθηεζία θαη ηνλ δηαρσξηζκφ ησλ παξαγσγψλ απφ ηα κέζα παξαγσγήο θαη δηαβίσζεο
θαη αμίδεη λα αλαθεξζεί ε δηαηχπσζε ηνπ ΋ικαλ (2008: 8):

«Ρν θνηλφ (common), θπζηθά ήηαλ ε γε πνπ αλήθε ζηνλ θάζε αγξφηε ηνπ ρσξηνχ.
Αιιά ζηα ηέιε ηνπ κεζαίσλα, νη θενπδάξρεο ηζρπξίζηεθαλ φηη ε γε ηνπο ήηαλ δηθή
ηνπο ηδησηηθή ηδηνθηεζία. Πηα παλεπηζηήκηα ζήκεξα, κπνξνχκε λα δηαθξίλνπκε δπν
αληίζεηεο ζρνιέο ζθέςεο: εθείλεο πνπ κειεηνχλ ηνπο αλζξψπνπο πνπ έθιεςαλ ην
ιηβάδη (goose) απφ ην θνηλφ (common) (―Goose From Off the Common Studies‖ ή
G.F.C.) θαη εθείλεο πνπ κειεηνχλ εθείλνπο πνπ έθιεςαλ ην θνηλφ απφ ην ιηβάδη
(―Common From the Goose Studies‖ ή C.F.G) Δάλ νη πξψηεο είλαη νη θπξίαξρεο νη
δεχηεξεο είλαη νη καξμηζηηθέο.»

Πε ζρέζε κε ηηο πξνζεγγίζεηο ηεο θξαηηθήο ξχζκηζεο o Ληε Άληδειηο (2009) δηαπηζηψλεη
φηη ηα ηειεπηαία ρξφληα «φιν θαη πεξηζζφηεξν ε ηδέα ησλ θνηλψλ θαίλεηαη λα
ιεηηνπξγεί ιηγφηεξν σο κηα ελαιιαθηηθή ζηηο θαπηηαιηζηηθέο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη
πεξηζζφηεξν σο ιπηξσηήο. Έλα παξάδεηγκα είλαη ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν ην ζέκα ηεο
θιηκαηηθήο αιιαγήο έρεη εληαρζεί ζηε ζπδήηεζε γηα ηα ―παγθφζκηα θνηλά‖.» Δδψ
αλαθέξεηαη ζηηο πξνηάζεηο ηνπ λενθευλζηαλνχ νηθνλνκνιφγνπ Ρδφδεθ Πηίγθιηηο (2009)
ν νπνίνο πξνηείλεη ηελ επηβνιή ελφο παγθφζκηνπ θφξνπ ζηηο εθπνκπέο δηνμεηδίνπ ηνπ
άλζξαθα. Υζηφζν ν Ληε Άληδειηο (2009) ηζρπξίδεηαη φηη:

«Απηή ε πιαηθφξκα δηαρείξηζεο ησλ παγθφζκησλ θνηλψλ βαζίδεηαη ζε κηα βαζηθή

παξαδνρή: φηη ε θαπηηαιηζηηθή πεηζαξρία ησλ αγνξψλ είλαη γηα θαιφ, αξθεί κφλν ηα
θξάηε λα είλαη ηθαλά λα νδεγεζνχλ ζε ηξνρηά πεξηβαιινληηθά βηψζηκεο θαη ρσξίο
θνηλσληθνχο απνθιεηζκνχο αλάπηπμεο. Απηφ πνπ μερλά απηή ε άπνςε είλαη φηη
ππάξρνπλ κηθξέο ελδείμεηο φηη ε παγθφζκηα νηθνλνκηθή κεγέζπλζε ζα κπνξνχζε λα
επηηεπρζεί κε κηθξφηεξεο εθπνκπέο ζεξκνθεπηαθψλ αεξίσλ, παξά ηηο νινέλα θαη πην
ελεξγεηαθά απνδνηηθέο λέεο ηερλνινγίεο, νη νπνίεο κε ηε ζεηξά ηνπο ζπλεπάγνληαη
φηη ελαιιαθηηθέο ζα κπνξνχζαλ λα είλαη αλαγθαίεο γηα λα ζηακαηήζεη ε θιηκαηηθή
αιιαγή. Απηφ εγείξεη ην εξψηεκα πσο εκείο δηαρσξηδφκαζηε απφ απηνχ ηνπ είδνπο
ηηο ζπιιήςεηο ησλ θνηλψλ πνπ ππνζηεξίδνληαη απφ ηνλ Πηίγθιηηο, θαη αλαδεηνχλ
ιχζεηο βαζηζκέλεο ζηελ θαπηηαιηζηηθή αλάπηπμε.»

Δπίζεο ν o Ληε Άληδειηο (2009) ζεσξεί φηη ν ξφινο ηνπ θξάηνπο είλαη αδηαρψξηζηνο απφ
ηελ νηθνλνκία ηεο αγνξάο:

«Δίλαη ην θξάηνο σο κέζν πνιηηηθήο θαη λνκηθήο θαηαζηνιήο πνπ δηεπθνιχλεη ηε

λενθηιειεχζεξε επέθηαζε. Ξξψηνλ, ην θξάηνο παξεκβαίλεη κε φιεο ηνπ ηηο δπλάκεηο
γηα λα εμαζθαιίζεη ηνλ έιεγρν ησλ πφξσλ, ηφζν ησλ θπζηθψλ φζν θαη ησλ
αλζξψπηλσλ (λέεο πεξηθξάμεηο) θαη δεχηεξνλ, γηα λα εμαζθαιίζεη ηε κε
θαηαζηξαηήγεζε ηεο πνιηηηθήο επί ηεο νηθνλνκίαο, ε νπνία νπζηαζηηθά ζεκαηνδνηεί
ηελ πξνεμφθιεζε ησλ πνιηηηθψλ ηεο εξγαζίαο θαη ηε ζηέξεζή ηνπο λα επεξεάδνπλ
ηελ πνιηηηθή νηθνλνκία.»

208
Ρέινο ζε ζρέζε κε ηηο πξνζεγγίζεηο ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο αμίδεη λα ζεκεησζεί ε
θξηηηθή ηνπ Θαθέληδηο (2004: 19), ε νπνία εζηηάδεηαη ζε ηέζζεξα ζεκεία: ζηελ
απνδνρή ηεο ηδηνθηεζίαο θαη ζηνλ απνθιεηζκφ πξφζβαζεο ζηνπο κε ζεζκνζεηεκέλνπο
νηθεηνπνηεηέο, ζηελ πνξνθεληξηθή αλάιπζε, ζηελ εκπνξεπκαηηθή ρξήζε ησλ θνηλψλ θαη
ζηελ απνπζία ηαμηθήο αλάιπζεο (Caffentzis, 2004b: 19-23).

Πε ζρέζε κε ην δήηεκα ηεο ειεχζεξεο ή ειεγρφκελεο πξφζβαζεο, ν Θαθέληδηο

θαηεγνξεί ηνπο κειεηεηέο ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο φηη αληηιακβάλνληαη σο θνηλά κφλν
ηηο πεξηνρέο θνηλήο ηδηνθηεζίαο, ζηηο νπνίεο πξφζβαζε κπνξνχλ λα έρνπλ κφλν ηα
ζεζκηθά θαηνρπξσκέλα κέιε, ηα νπνία ζα πξέπεη λα απνθιείνπλ θαη λα επηηεξνχλ ηνπο
θνηλνχο πφξνπο απφ ηνλ θίλδπλν πξφζβαζεο ζε κε κέιε. Ν Θαθέληδηο (2004) ζεσξεί
φηη ε πξαθηηθή ηνπ απνθιεηζκνχ θαη ηνπ πξνζηαηεπηηζκνχ, ηειηθά νδεγεί κφλν ζε
πεξηθξάμεηο θαη ζε αληηθνηλά (anticommons). Δπνκέλσο ζε απηφ ην ζεκείν ν Θαθέληδηο
θξίλεη φηη ε πξνζέγγηζε ησλ κειεηεηψλ ζπιινγηθήο δξάζεο ηαπηίδεηαη κε ηελ αλάιπζε
ηνπ Σάξληηλ γηα ηελ ηξαγσδία ησλ θνηλψλ, ζχκθσλα κε ηελ νπνία φηαλ δελ ππάξρνπλ
θαζνξηζκέλα δηθαηψκαηα ηδηνθηεζίαο νη θνηλνί πφξνη θηλδπλεχνπλ λα θαηαζηξαθνχλ
απφ ππεξρξεζηκνπνίεζε. Γη‘ απηφ θαη ζεσξεί φηη νη κειεηεηέο ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο
ελψ έρνπλ ζηεξίμεη ηα επηρεηξήκαηά ηνπο ζηελ αληηπαξάζεζή ηνπο κε ηε ζεσξία ηεο
«ηξαγσδίαο ησλ θνηλψλ» ηνπ Σάξληηλ, ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ζπκθσλνχλ καδί ηεο θαη
γηα απηφ ν Θαθέληδηο (2004: 19) ηνπο απνθαιεί σο «λενραξληηληαλνχο».

Ππγθεθξηκέλα ν Θαθέληδηο (2004: 21) επηρεηξεκαηνινγψληαο ελάληηα ζηνπο κειεηεηέο

ζπιινγηθήο δξάζεο ηζρπξίδεηαη φηη:

«Φπζηθά ην πξσηαξρηθφ δήηεκα είλαη ε ζρέζε κεηαμχ ηεο θνηλήο ηδηνθηεζίαο θαη ηεο
αλνηρηήο ειεχζεξεο πξφζβαζεο, δεδνκέλνπ φηη ε ζχγρπζε κεηαμχ απηψλ ησλ δπν
είλαη ε βάζε ησλ ζπκπεξαζκάησλ ηνπ Σάξληηλ γηα ηελ ηξαγσδία ησλ θνηλψλ. Νη
πεξηνρέο θνηλήο ηδηνθηεζίαο είλαη ―εθεί φπνπ ηα κέιε κηαο ζαθψο νξηνζεηεκέλεο
νκάδαο έρνπλ ην λφκηκν δηθαίσκα λα απνθιείνπλ κε-κέιε απηήο ηεο νκάδαο απφ ηα
λα ρξεζηκνπνηνχλ ηνπο πφξνπο‖ (Ostrom, 2000: 335-336). Κε βάζε απηφ ην
ζπκπέξαζκα, ε θνηλή ηδηνθηεζία θαη νη πεξηνρέο αλνηρηήο πξφζβαζεο
αιιειναλαηξνχληαη θαη θαζέλαο πνπ έρεη σο πνιηηηθφ ηδαληθφ ηε δεκηνπξγία
πεξηνρψλ αλνηρηήο πξφζβαζεο δελ κπνξεί λα είλαη (ζχκθσλα κε ηελ Ostrom)
ππνζηεξηθηήο ησλ θνηλψλ».

Γεχηεξνλ, νη Θαθέληδηο θαη Φεληεξίηζη θαηαθξίλνπλ ηνπο κειεηεηέο ηεο ζπιινγηθήο

δξάζεο φηη θαζψο ε πξνζέγγηζε ηνπο πεξηνξίδεηαη ζηελ πνξνθεληξηθή αλάιπζε, θαη
κάιηζηα ζηνπο ακηγψο θπζηθνχο πφξνπο, αδπλαηνχλ λα αλαγλσξίζνπλ ηηο δπλαηφηεηεο
θαη ηηο ηθαλφηεηεο ησλ θνηλνηήησλ ησλ commoners λα δεκηνπξγνχλ θαη λα
εθεπξίζθνπλ λέα θνηλά θαη ζε άιιεο ζθαίξεο. Oπσο ηζρπξίδνληαη νη Θαθέληδηο θαη
Φεληεξίηζη:

«Oη λενραξληηληαλνί, θαίλεηαη λα κελ ελδηαθέξνληαη ηδηαίηεξα γηα ην γεγνλφο φηη ηα

θνηλά δελ πξνυπνζέηνπλ πάληα ηελ χπαξμε θνηλψλ πφξσλ. Αληηζέησο φηαλ
εμεηάδνπκε ηελ ηζηνξία ησλ θνηλψλ, ζπκπεξαίλνπκε φηη δελ έρνπλ βαζηζηεί πάληα ζε
θνηλνχο πφξνπο. Γηα παξάδεηγκα, πξνζσπηθά αληηθείκελα, ινγνηερληθά θείκελα
αθφκα θαη ε αλαηξνθή ησλ παηδηψλ έρνπλ απνθηήζεη θνηλνηηθέο κνξθέο. Ρνλ 15 ν
αηψλα ε πξψηε πξάμε ησλ Θαβνξηηψλ πνπ ζρεκαηνπνηνχζαλ ηελ θνηλφηεηά ηνπο
ήηαλ λα πεηάμνπλ φια ηα πξνζσπηθά ηνπο αληηθείκελα ζε κεγάια πεγάδηα θαη λα
μεθηλήζνπλ ηηο θνηλνηηθέο ηνπο ζρέζεηο κε ίζνπο φξνπο (Federici, 2004: 54)»
(Caffentzis, 2004b: 22).

209
Ρξίηνλ, o Θαθέληδηο θαηεγνξεί ηνπο κειεηεηέο ζπιινγηθήο δξάζεο φηη ε αλάιπζε θαη νη
πξνηάζεηο ηνπο ηνπνζεηνχληαη εληφο ηνπ πιαηζίνπ ηνπ θεθαιαηνθξαηηθνχ ηξφπνπ
παξαγσγήο θαη ιεηηνπξγνχλ ζπκπιεξσκαηηθά πξνο απηφ θαη ζε θακία πεξίπησζε
αληηζεηηθά, θαζψο πξνηείλνπλ ηελ παξαγσγή θνηλψλ κελ αγαζψλ, ππφ ηελ έλλνηα φηη
έρνπλ παξαρζεί απφ πφξνπο θνηλήο δεμακελήο, αιιά πξννξίδεηαη γηα εκπνξεπκαηηθή
ρξήζε. O Θαθέληδηο (2004: 22) ζηελ θξηηηθή ηνπ ζηνπο λενραξληηληαλνχο είλαη αξθεηά
ζαθήο :

«Πηελ πξαγκαηηθφηεηα, ε ζπδήηεζε πνπ ηνπο απαζρνιεί [ηνπο κειεηεηέο

ζπιινγηθήο δξάζεο] θαίλεηαη πσο ζεσξεί σο δεδνκέλν φηη ε ζπδήηεζε γηα ηηο
πεξηνρέο θνηλήο ηδηνθηεζίαο δηεμάγεηαη εληφο ηνπ πιαηζίνπ ηνπ θαπηηαιηζηηθνχ
ζπζηήκαηνο. Λενραξληηληαλνί κειεηεηέο φπσο ε ΋ζηξνκ αλαγλσξίδνπλ φηη
ζπγθεθξηκέλεο πεξηνρέο θνηλήο ηδηνθηεζίαο είλαη απφιπηα ζπκβαηέο κε ηνλ
θαπηηαιηζκφ ή θαζψο θαίλεηαη λα απνθεχγεη λα ρξεζηκνπνηεί ηέηνηνπο φξνπο, ηφηε
αο πνχκε κε ηηο ―αγνξέο‖. Ξξάγκαηη, κεγάιν κέξνο ηεο ζπδήηεζεο ζπγθεθξηκέλσλ
―πεηπρεκέλσλ‖ θνηλψλ εζηηάδεη ζηελ παξαγσγή εκπνξεπκαηνπνηεκέλσλ θνηλψλ
(commodity-producing commons).»

Αληηζέησο ζχκθσλα κε ηηο πξνζεγγίζεηο γηα ηνλ θνκκνπληζκφ ησλ θνηλψλ ηα θνηλά δελ
ζα πξέπεη λα είλαη αγαζά, κε ηελ εκπνξηθή ζεκαζία ηεο έλλνηαο (εκπνξεχκαηα) αιιά
ζα πξέπεη λα βαζίδνληαη ζε κε εκπνξεπκαηηθέο θνηλέο ζρέζεηο κνηξάζκαηνο. Ππλεπψο, ν
Θαθέληδηο θαηεγνξεί ηνπο κειεηεηέο ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο γηα νηθνλνκηθή
επηρεηξεκαηηθή πξνζέγγηζε ησλ θνηλψλ: «Νη λενραξληηληαλνί θνηηάλε ηηο αιιαγέο ζηα
ραξαθηεξηζηηθά ησλ πφξσλ π.ρ. εάλ είλαη επηθεξδήο γηα ηελ αγνξά ή ην θφζηνο
απνθιεηζκνχ ησλ κε-νηθεηνπνηεηψλ εάλ απμάλεηαη, γηα ηελ εμήγεζε ηεο επηηπρίαο ή ηεο
απνηπρίαο ηνπο» (Caffentzis, 2004b: 23). Πε απηφ ην ζεκείν ν Θαθέληδηο ζεσξεί φηη νη
κειεηεηέο ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο πέθηνπλ ζηελ παγίδα πνπ νη ίδηνη θαηαζθεχαζαλ κε
ηελ νηθνλνκηθή αλάιπζή ηνπο θαζψο ζε αξθεηά ζεκεία ε ΋ζηξνκ αλαγλσξίδεη ηελ
νηθνλνκηθή απνηπρία ηεο ζπλδηαρείξηζεο πφξσλ θνηλήο δεμακελήο θαη ηελ
απνηειεζκαηηθφηεξε ιεηηνπξγία ηνπο ππφ θξαηηθφ ή ηδησηηθφ έιεγρν:

«Αξθεηή απφ ηε δνπιεηά ησλ λενραξληηληαλψλ έρεη κειεηήζεη πνηα ραξαθηεξηζηηθά

ησλ θνηλψλ πφξσλ ηνπο θάλνπλ λα ―είλαη πξφζθνξνη ζε ρξήζε σο θνηλφρξεζηε
θπξηφηεηα ή ηδηνθηεζία‖ θαη πνηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπο θάλνπλ λα ―είλαη πξφζθνξνη
ζε ηδησηηθά δηθαηψκαηα, ζε απφζπξζε, δηαρείξηζε, απνθιεηζκφ θαη απνμέλσζε‖,
―΢πάξρνπλ πεηπρεκέλα θαη απνηπρεκέλα παξαδείγκαηα πξνζπαζεηψλ λα
θπβεξλεζνχλ θαη λα δηαρεηξηζηνχλ θνηλνί πφξνη απφ θπβεξλήζεηο, θνηλνηηθέο
νκάδεο, ζπιινγηθφηεηεο, εζεινληηθέο νξγαλψζεηο θαη κεκνλσκέλνπο ηδηψηεο ή
εηαηξίεο‖ (Ostrom, 2000: 332, 338)» (Caffentzis, 2004b: 21-22).

Ρέηαξηνλ, σο απνηέιεζκα ησλ παξαπάλσ ηξηψλ ζεκείσλ αληηπαξάζεζεο ν Θαθέληδηο

(2004:23) θαηαθξίλεη ηνπο κειεηεηέο ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο φηη ζηελ αλάιπζή ηνπο
δελ εκπεξηέρεηαη ε ηαμηθή δηάζηαζε ηνπ δεηήκαηνο ησλ θνηλψλ.

«Δίλαη θάπνηα απφ ηα παξαγφκελα θνηλά επίζεο ηθαλά λα ππνλνκεχζνπλ ηελ

θαπηηαιηζηηθή αλάπηπμε, εκπνδίδνληαο ηελ εθκεηάιιεπζε ησλ πξνιεηάξησλ; Ξνηεο
απφ απηέο ηηο πεξηνρέο θνηλήο ηδηνθηεζίαο πνπ παξέρνπλ αγαζά δηαβίσζεο ζηνπο
commoners θάλνπλ ηε κηζζσηή εξγαζία λα κελ είλαη απαξαίηεηε; Ξνηεο απφ απηέο
ηηο πεξηνρέο θνηλήο ηδηνθηεζίαο παξέρνπλ ηξνθή θαη ελέξγεηα γηα ηα αληη-
θαπηηαιηζηηθά θηλήκαηα; Φπζηθά, νη αληηθαπηηαιηζηέο ππνζηεξηθηέο ησλ θνηλψλ,
θνηηάλε ην επξχηεξν ηαμηθφ πιαίζην γηα λα θαζνξίζνπλ ηε δπλακηθή ηνπ ―δξάκαηνο
ησλ θνηλψλ‖. Γηφηη κφλν κε ηνλ πξνζδηνξηζκφ ησλ ηαμηθψλ ζρέζεσλ θαη δπλάκεσλ

210
εληφο κηαο ζπγθεθξηκέλεο πεξηνρήο θαη επηπέδνπ ηεο θαπηηαιηζηηθήο αλάπηπμεο ζα
θαζνξηζηεί ε χπαξμε ή εμφλησζε ησλ πεξηνρψλ θνηλήο ηδηνθηεζίαο (γηα λα
ρξεζηκνπνηήζνπκε ηνλ λενραξληηληαλφ φξν). Ρν ζπγθεθξηκέλν θαζεζηψο πνπ
δηαρεηξίδεηαη έλαλ πφξν θνηλήο δεμακελήο ζα πξνζδηνξηζηεί π.ρ. απφ ηηο αλάγθεο ζε
εξγαηηθφ δπλακηθφ ηεο θπξίαξρεο θαπηηαιηζηηθήο ηάμεο ζηελ πεξηνρή θαη απφ ηελ
αιιειεγγχε ησλ commoners θαη ηελ πνιηηηθν-ζηξαηησηηθή δχλακε λα αληηζηαζνχλ
ζηελ αλαπφθεπθηε εμνπζία πνπ ζα επηζπκήζνπλ λα αλαπηχμνπλ νη θαπηηαιηζηέο.»

211
4.3 Η πεξίθξαμε ησλ θνηλψλ

Πην θεθάιαην απηφ παξνπζηάδσ αλαιπηηθά ηε ζπδήηεζε γχξσ απφ ηε κνληκφηεηα ηεο
ιεγφκελεο «πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο» θαη ηε ζχλδεζή ηεο κε ηηο θιαζηθέο θαη λέεο
πεξηθξάμεηο.

Αξρηθά εζηηάδσ ζηνπο κεηαζρεκαηηζκνχο πνπ έιαβαλ ρψξα θαηά ηε κεηάβαζε απφ ηε
θενπδαξρία ζηνλ θεθαιαηνθξαηηθφ ηξφπν παξαγσγήο θαη νη νπνίνη πεξηειάκβαλαλ ηφζν
ηελ πεξίθξαμε ησλ ιεγφκελσλ «θνηλψλ γαηψλ» κε ηελ απφδνζε αηνκηθψλ δηθαησκάησλ
ηδηνθηεζίαο φζν θαη ηελ ηξνπνπνίεζε ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ ησλ ιεγφκελσλ
«commoners». Απνηέιεζκα ησλ πεξηθξάμεσλ ήηαλ νη άλζξσπνη λα ράζνπλ ηα κέζα-
πφξνπο παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο, λα εθηνπηζηνχλ απφ ηηο εζηίεο ηνπο θαη λα
κεηαλαζηεχζνπλ ζηα αλεξρφκελα βηνκεραληθά αζηηθά θέληξα ηεο επνρήο. Δθεί κε
έρνληαο ηίπνηε άιιν παξά κφλν ηελ εξγαηηθή ηνπο δχλακε εμαλαγθάδνληαη κε
εμαηξεηηθά βίαηεο κεζφδνπο λα γίλνπλ κηζζσηνί εξγάηεο θαη σο εθ ηνχηνπ λα
εγθαζηδξπζεί ε ζρέζε θεθάιαην-εξγαζία.

Κε βάζε ηα παξαπάλσ ραξαθηεξηζηηθά παξνπζηάδσ ζηε ζπλέρεηα πην αλαιπηηθά ηελ

ζεσξεηηθή εξκελεία ηε κνληκφηεηαο ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο
αλαδεηθλχνληαο ηελ ηαμηθή, εζλνηηθή, έκθπιε θαη πνιηηηζκηθή δηάζηαζή ηεο. Έπεηηα
εζηηάδσ ηδηαίηεξα ζηε ζπδήηεζε γηα ηνλ δηαξθή θαη κφληκν ραξαθηήξα ηνπ δηαρσξηζκνχ
ησλ αλζξψπσλ απφ ηα κέζα παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο θαη σο εθ ηνχηνπ ηελ
θξηζηκφηεηα ησλ ιεγφκελσλ λέσλ πεξηθξάμεσλ ηδηαίηεξα κεηά ηελ θξίζε ηεο δεθαεηίαο
ηνπ ‗70 θαη ηελ αλάδπζε ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ.

Πηε ζπλέρεηα αθνινπζεί ε παξνπζίαζε ησλ ιεγφκελσλ αιινησκέλσλ, δηαβξσκέλσλ ή

θηινθαπηηαιηζηηθψλ θνηλψλ δειαδή εθείλσλ ησλ κνξθψλ θνηλψλ πφξσλ θαη ζρέζεσλ
δεκηνπξγίαο θνηλψλ (commoning), νη νπνίεο αθνκνηψλνληαη θαη αμηνπνηνχληαη πξνο
φθεινο ηνπ θεθαιαίνπ, ηεο παηξηαξρίαο, ηνπ ξαηζηζκνχ, θαη ησλ πνηθίισλ ζπζηεκάησλ
εμνπζίαο θαη δηαθξίζεσλ.

Ρν θεθάιαην νινθιεξψλεηαη κε ηε δηαπίζησζε φηη ηα θνηλά ηδηαίηεξα ζηελ επνρή ηεο

θξίζεο βξίζθνληαη ζην επίθεληξν ηεο πνιηηηθήο θαη θνηλσληθήο δηακάρεο θαη ηίζεληαη
νξηζκέλα εξσηήκαηα γηα πεξαηηέξσ εμέηαζε.

212
4.3.1 H ιεγφκελε πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε

Πχκθσλα κε ηε καξμηζηηθή βηβιηνγξαθία, ην δήηεκα ησλ πεξηθξάμεσλ ζπλδέεηαη κε ηε

ιεγφκελε πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε ηνπ θεθαιαίνπ θαη έρεη ηελ αθεηεξία ηνπ ζηελ
απνθαινχκελε «κεηάβαζε» απφ ηε θενπδαξρία ζηνλ θεθαιαηνθξαηηθφ ηξφπν
παξαγσγήο.

Υζηφζν, είλαη θξίζηκν λα επηζεκαλζεί φηη ε ιεγφκελε «κεηάβαζε» ζηνλ

θεθαιαηνθξαηηθφ ηξφπν παξαγσγήο δελ ήηαλ κηα εμειηθηηθή γξακκηθή δηαδηθαζία αιιά
ραξαθηεξίζηεθε απφ έληνλεο ζπλέρεηεο θαη αζπλέρεηεο, θνηλσληθέο ζπγθξνχζεηο,
εμεγέξζεηο θαη πνιέκνπο.

΋πσο ραξαθηεξηζηηθά επηζεκαίλεη ε Φεληεξίηζη (2011[2004]: 62):

«Απφ πνιιέο απφςεηο (...) ε έλλνηα ηεο ―κεηάβαζεο ζηνλ θαπηηαιηζκφ‖ είλαη
πιαζκαηηθή. (...) Ζ έλλνηα ηεο ―κεηάβαζεο‖ (...) καο θέξλεη ζην λνπ κηα
παξαηεηακέλε δηαδηθαζία αιιαγψλ θαη θνηλσλίεο ζηηο νπνίεο ε θαπηηαιηζηηθή
ζπζζψξεπζε ζπλππήξρε κε θάπνηνπο πνιηηηθνχο ζρεκαηηζκνχο πνπ δελ ήηαλ αθφκε
ακηγψο θαπηηαιηζηηθνί. Ν φξνο, σζηφζν, ζεκαίλεη κηα (...) γξακκηθή ηζηνξηθή
αλάπηπμε, ελψ ε πεξίνδνο πνπ πεξηγξάθεη ήηαλ κηα απφ ηηο πην αηκαηεξέο θαη
αζπλερείο ζηελ παγθφζκηα ηζηνξία – θαηά ηε δηάξθεηά ηεο ζπλέβεζαλ θαηαζηξνθηθνί
κεηαζρεκαηηζκνί θαη νη ηζηνξηθνί ηελ πεξηγξάθνπλ κε ηα ζθιεξφηεξα νλφκαηα:
―Πηδεξνχο Αηψλ‖ (Θάκελ [Henry Kamen]), ―Δπνρή ηεο Ιεειαζίαο‖ (Γνπίιιηακ
Σφζθηλο [William G. Hoskins]) θαη ―Δπνρή ηνπ Καζηηγίνπ‖ (Ιφξελο Πηφνπλ
(Lawrence Stone]). Ππλεπψο, ν φξνο ―κεηάβαζε‖ δε θέξλεη ζην λνπ νχηε ηηο
αιιαγέο πνπ πξνεηνίκαζαλ ην έδαθνο γηα ηελ εκθάληζε ηνπ θαπηηαιηζκνχ νχηε ηηο
δπλάκεηο πνπ ηηο κνξθνπνίεζαλ»

Ξην ζπγθεθξηκέλα ε δηαδηθαζία ησλ πεξηθξάμεσλ αλάγεηαη ζηνλ χζηεξν κεζαίσλα, θαη
ζπγθεθξηκέλα ζηε Κεγάιε Βξεηαλία, ζηελ νπνία σο πξψηεο πεξηθξάμεηο αλαθέξνληαη
ην «ζχκθσλν» ηνπ Κέξηνλ ην έηνο 1235 θαη ηνπ Γνπέζηκηλζηεξ ην έηνο 1285, ε δε
γελίθεπζή ηνπο πξνζδηνξίδεηαη ηνλ 15ν κε 18ν αηψλα ζηηο απαξρέο ηνπ
θεθαιαηνθξαηηθνχ ηξφπνπ παξαγσγήο. Πχκθσλα κε ηνλ Καξμ (2009[1867]: 742) «ην
πξναλάθξνπζκα ηεο αλαηξνπήο πνπ δεκηνχξγεζε ηε βάζε ηνπ θεθαιαηνθξαηηθνχ
ηξφπνπ παξαγσγήο παίρηεθε ζην ηειεπηαίν ηξίην ηνπ 15νπ θαη ζηηο πξψηεο δεθαεηίεο
ηνπ 16νπ αηψλα». Ζ δηαδηθαζία «κεηάβαζεο», ε νπνία φπσο ηνλίζηεθε ήηαλ κηαο
αζπλερήο δηαδηθαζία θξάηεζε πεξίπνπ ηξεηο κε ηέζζεξηο αηψλεο κέρξη «ηηο ηειεπηαίεο
δεθαεηίεο ηνπ 18νπ αηψλα πνπ εμαθαλίζηεθε θαη ην ηειεπηαίν ίρλνο θνηλνηηθήο
ηδηνθηεζίαο ησλ αγξνηψλ (…) θαη ηνλ 19ν αηψλα ράζεθε θπζηθά αθφκα θαη ε αλάκλεζε
ηεο ζρέζεο ηνπ γεσξγνχ κε ηελ θνηλνηηθή ηδηνθηεζία» (Marx, 2009[1867]: 747, 753).

Νη πεξηθξάμεηο ήηαλ ε δηαδηθαζία κεηαζρεκαηηζκνχ ησλ θενπδαξρηθψλ θνηλνηηθψλ

θνηλψλ γαηψλ ζε πεξηνρέο αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο θαη ε απφδνζή ηνπο ζε γαηνθηήκνλεο.
Υο «θνηλέο γαίεο» αλαγλσξίδνληαη κεηαμχ άιισλ ηα απνθαινχκελα ηα «commons» ή
«common lands» ζηελ Αγγιία111, ηα «commonties» ζηελ Πθψηηα, ηα «mark» ζηε

111
Ζ ιέμε «commons» έρεη δπν ρξήζεηο ζην αγγιηθφ ιεμηιφγην. Ζ πξψηε είλαη ε νλνκαζία ηνπ
λνκνζεηηθνχ ζψκαηνο «the House of Commons» (θαη ζηα ειιεληθά ε αλαθνξά ζηα θνηλά είλαη
ελδεηθηηθή ζην «Θνηλνβνχιην»), ην νπνίν ζχκθσλα κε ηνλ Θαθέληδηο (2004: 7) «παξεκπηπηφλησο έρεη
πνιχ ιίγνπο ―commoners‖ σο κέιε ηνπ». Ζ δεχηεξε ζεκαζία ηεο ιέμεο «commons» πξνέθπςε απφ ην

213
Γεξκαλία112, ηα «allmende» ζηελ Διβεηία, ηα «mir» ή «obshchina» ζηε Οσζία, ηα
«ejidal» θαη «chakra» ζην Κεμηθφ, ηα «jǐ ngtián zhìdù» ζηελ Θίλα θαζψο θαη πνιιέο
άιιεο κνξθέο γαηψλ ζρεδφλ ζε φιεο ηηο επείξνπο, νη νπνίεο δελ ραξαθηεξίδνληαη απφ
θαζεζηψο ηδησηηθήο ή θξαηηθήο ηδηνθηεζίαο αιιά έρνπλ ζεζκνζεηεκέλν ή άηππν
θαζεζηψο θνηλψλ γαηψλ.

Πχκθσλα κε ηε Φεληεξίηζη (2011[2004]: 107) ηνλ 16ν αηψλα ε απνθαινχκελε

«πεξίθξαμε»113 απνηεινχζε ηερληθφ φξν θαη ζήκαηλε κηα ζεηξά ζηξαηεγηθψλ πνπ
ρξεζηκνπνηνχζαλ νη Άγγινη επγελείο θαη νη πινχζηνη αγξφηεο πξνθεηκέλνπ λα
επεθηείλνπλ ηα θηήκαηά ηνπο θαη λα αθαλίζνπλ ηελ «θνηλνηηθή εδαθηθή πεξηνπζία»
ησλ «θνηλψλ θαη αλνηρηψλ αγξψλ».

«Αλαθεξφηαλ θπξίσο ζηελ εγθαηάιεηςε ηνπ ζπζηήκαηνο ησλ ―αλνηρηψλ αγξψλ‖ –

ελφο ζπζηήκαηνο πνπ επέηξεπε ζηνπο ρσξηθνχο ηελ θαηνρή δηάζπαξησλ ισξίδσλ
γεο ζε εδάθε ρσξίο πεξηθξάμεηο– θαη επίζεο ζηελ πεξίθξαμε ησλ θνηλψλ γαηψλ θαη
ηελ θαηεδάθηζε ησλ θαιπβηψλ φπνπ δηέκελαλ θησρνί εξγάηεο γεο, νη νπνίνη δελ
είραλ κελ γε, αιιά κπνξνχζαλ λα επηβηψλνπλ θαιππηφκελνη απφ ηα εζηκηθά
δηθαηψκαηα. Ρεξάζηηα θνκκάηηα γεο πεξηθξάζζνληαλ γηα λα γίλνπλ πάξθα ειαθηψλ,
ελψ νιφθιεξα ρσξηά θαηεδαθίδνληαλ θαη κεηαηξέπνληαλ ζε βνζθνηφπηα.»

γεγνλφο φηη «ζπγθεθξηκέλεο εθηάζεηο γεο, κέζα ή θνληά ζε ρσξηά ήηαλ αλνηρηέο γηα παξαγσγηθή ρξήζε
απφ ηνπο ρσξηθνχο, νη νπνίνη ζπιινγηθά ξπζκίδαλε ηε ρξήζε ηνπο» (Caffentzis, 2004c: 7).
112
Θαζεζηψηα θνηλψλ γαηψλ ππήξραλ ην κεζαίσλα ζε φιε ηελ Δπξψπε. Σαξαθηεξηζηηθά, κε παξφκνην
ηξφπν κε ηνλ Καξμ ν Έλγθειο (1892) πεξηγξάθεη ηε δηαρείξηζε ησλ θνηλψλ γαηψλ ζηηο
πξνθαπηηαιηζηηθέο γεξκαληθέο αγξνηηθέο θνηλφηεηεο ηηο ιεγφκελεο «The Mark»:

«Ζ ρξήζε ηεο αγξνηηθήο γεο θαη ησλ βνζθνηφπσλ ήηαλ ππφ ηελ επνπηεία θαη ηελ θαζνδήγεζε ηεο
θνηλφηεηαο (...) ΋πσο αθξηβψο ηζνθαηαλέκνληαλ ε αγξνηηθή θνηλφηεηα (the mark) ζε θάζε κέινο
ηεο, έηζη κνηξάδνληαλ θαη ε ρξήζε ησλ θνηλψλ ηεο θνηλφηεηαο (the common mark). Ζ θχζε απηήο
ηεο ρξήζεο θαζνξηδφηαλ απφ ηα κέιε ηεο θνηλφηεηαο σο ζχλνιν. (...) Πε ζπγθεθξηκέλεο ρξνληθέο
ζηηγκέο, εάλ απηφ ήηαλ απαξαίηεην θαη πην ζπρλά, ηα κέιε ηεο θνηλφηεηαο ζπλαληηφληνπζαλ ζε
αλνηρηνχο ρψξνπο θαη ζπδεηνχζαλ ηηο ππνζέζεηο ηεο θνηλφηεηαο θαη θαζφξηδαλ ηηο απνθάζεηο επί
ησλ παξαβάζεσλ πνπ αθνξνχζαλ ηηο ξπζκίζεηο θαη ηηο δηαθνξέο επί ηεο θνηλφηεηαο (the mark).»
113
Αξρηθά «πεξίθξαμε» ζήκαηλε ζχκθσλα κε ηνλ Γθίικπεξη Πιέηηαξ (Gilbert Slater, 1968: 1-2):

«Tελ πεξηθχθισζε ελφο θνκκαηηνχ γεο κε θξάρηεο, ηάθξνπο ή άιια εκπφδηα ζηελ ειεχζεξε
δηέιεπζε αλζξψπσλ θαη δψσλ, κε ην θξάρηε λα δειψλεη ηελ απνθιεηζηηθή ηδηνθηεζία θαη θαηνρή
γεο. Πην εμήο, κε ηελ πεξίθξαμε ε ζπιινγηθή ρξήζε γεο, πνπ ζπλήζσο ζπλνδεπφηαλ απφ θάπνην
βαζκφ θνηλνηηθήο ηδηνθηεζίαο, ζα θαηαξγείην θαη ζα αληηθαζίζηαην απφ ηελ αηνκηθή ηδηνθηεζία θαη
θαηνρή ηεο γεο.»

΋πσο ππνζηεξίδεη ε Φεληεξίηζη (2011[2004]: 172) θαηά ηνλ 15o θαη 16ν αηψλα ππήξμε κία πνηθηιία
κεζφδσλ θαηάξγεζεο ηεο ζπιινγηθήο ρξήζεο ηεο γεο.

«Νη λνκηθνί ηξφπνη ήηαλ: α) Ζ αγνξά απφ έλα άηνκν νιφθιεξεο ηεο αθίλεηεο πεξηνπζίαο θαη ησλ
ζρεηηθψλ θνηλψλ δηθαησκάησλ επ‘ απηήο β) ε έθδνζε απφ ηνλ βαζηιηά εηδηθήο άδεηαο γηα πεξίθξαμε
ή ε ζέζπηζε δηαηάγκαηνο πεξίθξαμεο απφ ην θνηλνβνχιην γ) ε ζπκθσλία αλάκεζα ζηνλ
γαηνθηήκνλα θαη ηνπο ελνηθηαζηέο γεο, επηθπξσκέλε κε δηθαζηηθή απφθαζε δ) επηκέξνπο
πεξηθξάμεηο ρεξζφηνπσλ απφ ηνπο γαηνθηήκνλεο κε βάζε ηνπο φξνπο ησλ λφκσλ ηνπ Κέξηνλ
(1235) θαη ηνπ Γνπέζηκηλζηεξ (1285).»

Ν Οφηδεξ Καληγθ (Roger Manning, 1998: 25) ζεκεηψλεη, σζηφζν, φηη απηέο νη «λφκηκεο κέζνδνη...
ζπρλά απέθξππηαλ ηε ρξήζε βίαο, απάηεο θαη εθθνβηζκνχ ελαληίνλ ησλ ελνηθηαζηψλ». O Έληκνπλη
Φξάηλη (Edmund B. Fryde, 1996: 186) επίζεο γξάθεη φηη «ε παξαηεηακέλε παξελφριεζε ησλ
ελνηθηαζηψλ ζε ζπλδπαζκφ κε απεηιέο έμσζήο ηνπο φηαλ ππήξρε ε παξακηθξή λνκηθή δπλαηφηεηα»
θαζψο θαη ε ρξήζε ζσκαηηθήο βίαο απνζθνπνχζαλ ζε καδηθέο εθδηψμεηο.

214
Πχκθσλα κε ηνλ Καξμ (2009[1867]: 743), ν νπνίνο αλαθέξεηαη αλαιπηηθά ζηελ
πεξίπησζε ηεο Αγγιίαο:

«Ζ πεξίθξαμε ησλ θνηλψλ γαηψλ απφ γαηνθηήκνλεο έγηλε αξρηθά κε ζθνπφ λα

ρξεζηκνπνηεζεί ε γε σο πξνβαηνβνζθέο γηα παξαγσγή καιιηνχ πνπ ζα
ρξεζηκνπνηνχληαλ ζηηο αλεξρφκελεο καληθαηνχξεο».

Νη γαηνθηήκνλεο πέηπραλ ηελ νινθιεξσηηθή λίθε επί ηεο θενπδαξρίαο ηνλ θαηξφ ηεο
παιηλφξζσζεο ησλ Πηηνχαξη (ηέιε 17νπ αηψλα) φηαλ:

«θαηάξγεζαλ ην θενπδαξρηθφ θαζεζηψο ηεο γεο δειαδή απάιιαμαλ ηε γε απφ ηηο

ππνρξεψζεηο πξνο ην θξάηνο πνπ δεκηνπξγεί ε θαηνρή ηεο, ―απνδεκίσζαλ‖ ην
θξάηνο, επηβάιινληαο θφξνπο ζηελ αγξνηηά θαη ζηελ ππφινηπε κάδα ηνπ ιανχ,
κεηέηξεςαλ απζαίξεηα ζε ζχγρξνλε αηνκηθή ηδηνθηεζία θηήκαηα πνπ πάλσ ηνπο
είραλ κνλάρα ηίηινπο θενπδαξρηθνχο» (Marx, 2009[1867]: 747).

Ρελ παξαπάλσ δηαδηθαζία κεηαζρεκαηηζκνχ ησλ θνηλψλ γαηψλ ζε αηνκηθή ηδηνθηεζία

κέζσ ησλ πεξηθξάμεσλ ηελ νλνκάδεη ν Καξμ σο ε «ιεγφκελε πξσηαξρηθή
ζπζζψξεπζε» θαη ηελ πεξηγξάθεη αλαιπηηθά ζηνλ πξψην ηφκν ηνπ Θεθαιαίνπ
(θεθάιαην 24). Πην ππνθεθάιαην «Απαιινηξίσζε ηνπ αγξνηηθνχ πιεζπζκνχ απφ ηε γε
ηνπ» ηνλίδεη φηη ε δηαδηθαζία ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο ζπλέβε κε
εμαηξεηηθά βίαηεο κεζφδνπο θαη φηη «είλαη γξακκέλε ζηα ρξνληθά ηεο αλζξσπφηεηαο κε
γξάκκαηα απφ αίκα θαη θσηηά» (Marx, 2009[1867]: 740):

Δπίζεο είλαη δηάζεκε ε πεξηγξαθή πνπ θάλεη γηα ηηο «εηδπιιηαθέο κεζφδνπο
πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο»:

«H ιεειαζία ησλ εθθιεζηαζηηθψλ θηεκάησλ114, ε θαηαρξεζηηθή εθπνίεζε ησλ

θξαηηθψλ γαηψλ, ε θινπή ηεο θνηλνηηθήο ηδηνθηεζίαο, ε ζθεηεξηζηηθή κεηαηξνπή ηεο
θενπδαξρηθήο ηδηνθηεζίαο θαη ηεο ηδηνθηεζίαο ησλ θιαλ ζε ζχγρξνλε αηνκηθή
ηδηνθηεζία, κεηαηξνπή πνπ έγηλε κε ηελ πην αλειέεηε ηξνκνθξαηία, φια απηά ήηαλ
ηζάξηζκεο εηδπιιηαθέο κέζνδνη ηεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο.» (ν.π.: 757)

Πην ζεκείν απηφ πξέπεη λα ηνληζζεί φηη ε ιεγφκελε πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε επεξέαζε
θαζνξηζηηθά θαη κεηέβαιε ην ζχλνιν ησλ θνηλσληθψλ δνκψλ ηεο κεζαησληθήο
θνηλσλίαο (θενπδάξρεο, εθθιεζία, αγξνηηθφ πιεζπζκφ, ζπληερλίεο). ΋πσο ην ζέηεη ν
Καξμ (ν.π.: 740) «νη βηνκήραλνη θεθαιαηνθξάηεο, απηνί νη λένη θπξίαξρνη, ήηαλ
ππνρξεσκέλνη λα εθηνπίζνπλ φρη κφλν ηνπο ζπληερληαθνχο ρεηξνηέρλεο καζηφξνπο, κα
θαη ηνπο θενπδάξρεο άξρνληεο πνπ θαηείραλ ηηο πεγέο ηνπ πινχηνπ» θαη ζπλερίδνληαο
ζεσξεί φηη ε πεξίθξαμε ησλ θνηλψλ γαηψλ ήηαλ ιεζηεία θαη απαιινηξίσζε, ε νπνία

114
O Καξμ (2009[1867]: 745) πεξηγξάθεη αλαιπηηθά ηελ αξπαγή ησλ εθθιεζηαζηηθψλ θηεκάησλ θαη ηηο
επηπηψζεηο ηνπο ζηνπο αγξφηεο πνπ ηα ρξεζηκνπνηνχζαλ:

«Κηα θαηλνχξγηα θνβεξή ψζεζε δέρηεθε ε βίαηε απαιινηξίσζε ησλ ιατθψλ καδψλ ην 16ν αηψλα κε
ηε κεηαξξχζκηζε θαη κε ηελ θνινζζηαία θαηαιήζηεπζε ησλ εθθιεζηαζηηθψλ θηεκάησλ πνπ ηελ
αθνινχζεζε. Ρνλ θαηξφ ηεο κεηαξξχζκηζεο ε θαζνιηθή εθθιεζία ήηαλ θενπδαξρηθή ηδηνθηήηξηα
κεγάινπ κεξνπο ηεο αγγιηθήο γεο. Ζ θαηάξγεζε ησλ κνλαζηεξηψλ θιπ. κεηέηξεςε ζε πξνιεηάξηνπο
ηνπ θαηνίθνπο ηνπο. Ρα ίδηα ηα εθθιεζηαζηηθά θηήκαηα ζην κεγαιχηεξν κέξνο ηνπο ηα ράξηζαλ ζε
άξπαγεο επλννχκελνπο ηνπ βαζηιηά ή ηα πνχιεζαλ ζε εμεπηειηζηηθή ηηκή ζε θεξδνζθφπνπο
παρησηέο θαη θαηνίθνπο ησλ πφιεσλ, πνπ έδησρλαλ θαηά κάδεο ηνπο πξψελ θιεξνλνκηθνχο
ππνηειείο αγξφηεο θαη ζπλελψλαλε ηα λνηθνθπξηά ηνπο. Ρν εγγπεκέλν κε λφκν δηθαίσκα ησλ
εμαζιησκέλσλ αγξνηψλ λα παίξλνπλ έλα κέξνο ηεο δεθάηεο ησλ εθθιεζηψλ ηνπο αθαηξέζεθε
ζησπεξά»

215
ζεζκνζεηήζεθε κε ηνπο ιεγφκελνπο «Λφκνπο Ξεξίθξαμεο ησλ Θνηλψλ» (Bills for
Inclosures of Commons).115

«Ζ θνηλνβνπιεπηηθή κνξθή απηήο ηεο ιεζηείαο είλαη ε κνξθή ησλ λφκσλ γηα ηελ
πεξίθξαμε ηεο θνηλνηηθήο γεο116, κε αιιά ιφγηα δηαηάγκαηα κε ηα νπνία νη
γαηνθηήκνλεο δσξίδνπλ ζηνλ ίδην ηνπο ηνλ εαπηφ, ζαλ αηνκηθή ηνπο ηδηνθηεζία ηε
ιατθή γε, δειαδή δηαηάγκαηα απαιινηξίσζεο ηνπ ιανχ» (Marx, [1867]2009: 749).

Ν καξμηζηήο ηζηνξηθφο Έληνπαξλη Ξάικεξ Ρφκπζνλ (Edward Palmer Thompson, 1991

[1966]: 237), ζπκθσλψληαο κε ηνλ Καξμ ζην έξγν ηνπ «Ζ Θαηαζθεπή ηεο Αγγιηθήο
Δξγαηηθήο Ράμεο» ππνζηεξίδεη φηη νη πεξηθξάμεηο ήηαλ «κηα αξθεηά μεθάζαξε
πεξίπησζε ηαμηθήο ιεζηείαο» θαζψο νη θνηλνηηθέο - θνηλέο γαίεο πνπ απνηεινχζαλ έσο
ηφηε ηε βάζε γηα ηελ αλαπαξαγσγή θαη επηβίσζε ησλ θνηλνηήησλ πεξηθξάρζεθαλ θαη
ζθεηεξίζζεθαλ απφ ηνπο αλεξρφκελνπο γαηνθηήκνλεο. Ν Ρφκπζνλ (1991: 104) ζην
επφκελν έξγν ηνπ «Γαζκνί ζηα Θνηλά» ηζρπξίδεηαη φηη ην «θάζε θνκκάηη ηεο ππαίζξνπ
ή δάζνπο θξχβεη κέζα ηνπ νξηζκέλα δξακαηηθά επεηζφδηα απφ ηε δηακάρε γηα ηα
δηθαηψκαηα ησλ θνηλψλ θαηά ηνλ 18ν αηψλα». Ζ δηαδηθαζία ησλ πεξηθξάμεσλ είρε σο
ζηφρν λα εκπνδηζηνχλ νη ρξήζηεο ησλ θνηλψλ γαηψλ, νη απνθαινχκελνη θαη σο
«commoners», απφ ην λα έρνπλ πξφζβαζε ζηα κέζα παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο,
δειαδή ζηηο θνηλέο γαίεο.

Πχκθσλα κε ηνλ Καξμ oη «commoners» ήηαλ ειεχζεξνη αγξφηεο πνπ δηαρεηξίδνληαλ νη

ίδηνη ην λνηθνθπξηφ ηνπο117 (Marx, [1867]2009: 741) θαη ήηαλ ζε ζέζε λα δηαηεξήζνπλ
θαη λα αλαπηχμνπλ ζπγθεθξηκέλεο ιεηηνπξγίεο ππφ ηε κνξθή ησλ θνηλψλ, φπσο απφ
θνηλά δάζε ζπιιέγαλε ζεξαπεπηηθά βφηαλα, άγξηα κνχξα, ζεξάκαηα, ηχξθε, μχια γηα
καγείξεκα, ζέξκαλζε, θαηαζθεπή ζπηηηψλ θαη άιισλ αληηθεηκέλσλ, είραλ πξφζβαζε ζε
θνηλά βνζθνηφπηα θαη ςαξφηνπνπο ή δεκηνπξγνχζαλ ρσξηά ζε βαζηιηθέο γαίεο, ηηο
νπνίεο ζηε ζπλέρεηα αλάγθαδαλ ηνλ βαζηιηά λα ηνπο ηηο αλαγλσξίζεη δηθαησκαηηθά
(Blomley, 2007: 2∙ Holloway, 2010: 181∙ Federici, [2004]2011: 47∙ Federici,
2011[2004]: 109∙ Birrell, 1987: 23)118. Πχκθσλα κε ηνλ Ιάηλκπν (2008), ην

115
Κεηαμχ 1604 θαη 1914 ζηελ Κεγάιε Βξεηαλία ςεθίζηεθαλ 5.200 Λφκνη Ξεξίθξαμεο νη νπνίνη
ηδησηηθνπνίεζαλ πεξίπνπ ην έλα ηξίην ηνπ εδάθνπο ηεο ρψξαο (Parliament UK, www.parliament.uk.).
116
Ξξέπεη βέβαηα λα ζεκεησζεί φηη ζηα πιαίζηα ηεο έληνλεο αζπλέρεηαο πνπ ραξαθηήξηδε ηε ιεγφκελε
«κεηάβαζε» απφ ηε θενπδαξρία ζηνλ θεθαιαηνθξαηηθφ ηξφπν παξαγσγήο, ππήξμε κηα πεξίνδνο
πεξίπνπ 150 ρξφλσλ πξνζηαηεπηηζκνχ θαηά ηελ νπνία πεξηνξίζζεθαλ νη απαιινηξηψζεηο.

Πχκθσλα κε ηνλ Καξμ (2009[1867]: 743-744):

«Ξξηλ απφ ηνπ λφκνπο γηα ηελ πεξίθξαμε ηεο θνηλνηηθήο γεο (18ν αηψλαο) είρε πξνεγεζεί κηα
πεξίνδνο πεξίπνπ 150 ρξφλσλ (15νο -17νο αηψλαο) κε απφπεηξεο θξαηηθνχ πξνζηαηεπηηζκνχ ησλ
αγξνηηθψλ θνηλνηήησλ θαη πεξηνξηζκνχ ησλ απαιινηξηψζεσλ. Ζ αηηία ήηαλ φηη ε
πξσηνεκθαληδφκελε εμαζιίσζε ησλ ρσξηθψλ είρε σο ζπλέπεηα αδπλακίεο πιεξσκήο θφξσλ. Γη‘
απηφ ππήξμαλ κηα ζεηξά απφ λφκνπο πνπ απέηξεπαλ θαη απαγφξεπαλ ηε κεγάιε ηδηνθηεζία γεο.»
117
Πχκθσλα κε ηνλ Καξμ (ν.π.: 741-742):

«Ζ ηεξάζηηα πιεηνςεθία ηνπ πιεζπζκνχ απνηεινχληαλ ηνλ 15 ν αηψλα απφ ειεχζεξνπο αγξφηεο πνπ
δηαρεηξίδνληαλ νη ίδηνη ην λνηθνθπξηφ ηνπο, αλεμάξηεηα απφ ην πνηα εμσηεξηθή θενπδαξρηθή ηακπέια
έθξπβε ηελ ηδηνθηεζία ηνπο. Πηα κεγάια αξρνληηθά θηήκαηα ν bailiff (επηζηάηεο) είρε εθηνπηζηεί απφ
ηνλ ειεχζεξν παρησηή. (…) Ζ δχλακε ηνπ θενπδάξρε άξρνληα, δε ζηεξηδφηαλ ζην κέγεζνο ησλ
γαηνπξνζφδσλ ηνπ, αιιά ζηνλ αξηζκφ ησλ ππεθφσλ ηνπ θαη ν αξηζκφο απηφο εμαξηηφηαλ απφ ηνλ
αξηζκφ ησλ αγξνηψλ πνπ δηαρεηξίδνληαλ νη ίδηνη ην λνηθνθπξηφ ηνπο.»
118
Υζηφζν πξέπεη λα επηζεκαλζεί ε παξαηήξεζε ηεο Φεληεξίηζη (2011[2004]: 48) φηη νη παξαπάλσ
κεζαησληθέο θνηλφηεηεο δελ ζα πξέπεη λα εμηδαληθεχνληαη:

216
ζεκαληηθφ εδψ είλαη λα ηνληζηεί φηη απηά ηα δηθαηψκαηα δελ ρνξεγήζεθαλ απφ ηνλ
θπξίαξρν, αιιά κάιινλ νη ήδε ππάξρνπζεο θνηλέο ιεηηνπξγίεο αλαγλσξίδνληαλ σο de
facto δηθαηψκαηα. Κε απηήλ ηελ άπνςε ζπκθσλνχλ καξμηζηέο ηζηνξηθνί θαη γεσγξάθνη
(Hodkinson, 2012: 502∙ Perelman, 2000∙ Slater, 2005 [1907]), νη νπνίνη ππνζηεξίδνπλ
φηη «ε νηθνλνκία ησλ αγξνηηθψλ πιεζπζκψλ βαζίδνληαλ ζηα δηθαηψκαηα θαη ζην
εζηκηθφ δίθαην ησλ θνηλψλ». Δπίζεο ηδηαίηεξε έκθαζε ζηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ηελ
θνηλσληθή ζπλεξγαζία πνπ ζπγθξνηνχζε ηα θνηλά δίλεη ν Σφληθηλζνλ (2012: 504), ν
νπνίνο ηζρπξίδεηαη φηη «ε ηδησηηθνπνίεζε ηνπ κεζαησληθνχ δεκφζηνπ ρψξνπ -ηα αλνηρηά
ρσξάθηα, ηα ιηβάδηα, ηα θνηλά θαη νη εγθαηαιεηκκέλεο εθηάζεηο- πεξηέθξαμε ηε
ζπλεξγαηηθή εξγαζία, ηελ θνηλσληθή αιιειεμάξηεζε θαη ηηο ζρέζεηο δεκηνπξγίαο
θνηλψλ (commoning)».

Πην ζεκείν απηφ ζα πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη ζχκθσλα κε ηνλ Καξμ φζν θαη κε πιήζνο
ζχγρξνλσλ κειεηεηψλ ε δηαδηθαζία ησλ πεξηθξάμεσλ ζηνλ θπζηθφ ρψξν δελ
επαξθνχζε απφ κφλε ηεο αιιά απαηηνχληαλ έλα ζχλνιν απφ λνκηθέο-δηθαητθέο
ξπζκίζεηο. ΋πσο ππνζηεξίδεη ν Κάηθι Ξέξεικαλ (Michael Perelman, 2000), νη
πεξηθξάμεηο ησλ θνηλψλ δελ επαξθνχζαλ γηα λα γελλήζνπλ ην πξνιεηαξηάην ηνπ
θεθαιαίνπ «ε θχζε αθφκα παξείρε ζηνλ αγξνηηθφ πιεζπζκφ ηα κέζα επηβίσζεο ελψ ε
θνηλσληθή βία ησλ πεξηθξάμεσλ γελλνχζε αληηζηάζεηο». Ππκθσλψληαο κε ηνλ
Ξέξεικαλ ν Πηηνχαξη Σφληθηλζνλ (Stuart Hodkinson, 2012: 503) ηζρπξίδεηαη φηη ε
ιεγφκελε πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε απαηηνχζε κηα ζηαζεξή ηδενινγηθή επίζεζε κέζσ
κηαο πξν-πεξηθξάμεσλ πξνπαγάλδαο πάλσ ζε απηφ πνπ αξγφηεξα ν Σάξληηλ (1968) ζα
απνθαινχζε «ηξαγσδία ησλ θνηλψλ» θαη ηνπο ίδηνπο ηνπο ρξήζηεο ησλ θνηλψλ
(commoners) ηνπο απνθαινχζαλ σο «ζπληεξεηηθνχο», «ηεκπέιεδεο», «ζπάηαινπο»,
«κεζπζκέλνπο», «βαξβάξνπο», «θιέθηεο» θιπ., θαη ζεσξνχληαλ «εκπφδηα γηα ηελ
εζληθή νηθνλνκηθή αλάπηπμε θαη πξφνδν» (Neeson, 1996 [1993]: 15–52).

Απηέο νη παξεκβάζεηο ζχκθσλα κε ηνπο Σφληθηλζνλ (2012: 503) θαη Ξέξεικαλ (2000:
14):

«Βνήζεζαλ ζην λα θεξδίζεη ηειηθά ην επηρείξεκα γηα ηηο πεξηθξάμεηο ζην

Θνηλνβνχιην (ην νπνίν έηζη θη αιιηψο θπξηαξρνχληαλ απφ γαηνθηήκνλεο), θαη
ςεθίζηεθε κε λφκν έλα ―ζχζηεκα απζηεξψλ κέηξσλ‖, πνπ ζρεδηάζηεθε ψζηε λα
απνηξέςεη ηνπο αλζξψπνπο απφ ην λα βξνπλ ελαιιαθηηθέο ζηξαηεγηθέο επηβίσζεο
εθηφο ηεο κηζζσηήο εξγαζίαο, φπσο επίζεο γηα λα απμεζεί ε παξαγσγηθφηεηα εληφο
ηεο κηζζσηήο εξγαζίαο θαη λα ππνηαρζνχλ νη θησρνί, πνπ αληηζηέθνληαλ ζηελ
επίζεζε ζηα παξαδνζηαθά δηθαηψκαηα (ησλ θνηλψλ), ζηα έζηκα (γηνξηέο) θαη ζηελ
ζπιινγηθή δξάζε ησλ εξγαδνκέλσλ (ζπλδηθαιηζκφο).»

Υζηφζν αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη, φπσο ζπκπεξαίλνπλ απφ ηηο κειέηεο ηνπο νη Γνπφξληη
(Wordie, 1983) θαη Σφληθηλζνλ (2012: 502), έσο ην 1760 ην κεγαιχηεξν ηκήκα ηεο
γεο ζηελ Αγγιία είρε πεξηθξαρζεί ρσξίο λα ππάξρεη ε αλάγθε γηα θνηλνβνπιεπηηθή
θχξσζε.

«Πηελ πξαγκαηηθφηεηα [νη παξαπάλσ πεξηπηψζεηο καο ππελζπκίδνπλ] φηη νχηε ν θνηλνηηζκφο νχηε ν
ηνπηθηζκφο εγγπψληαη ηελ ηζνηηκία ησλ ζρέζεσλ, παξά κφλν εάλ ε θνηλφηεηα ειέγρεη ηα κέζα γηα ηε
ζπληήξεζή ηεο θαη φια ηα κέιε ηεο έρνπλ ίζε δπλαηφηεηα πξφζβαζεο ζε απηά (...) Ξαξά ηελ
επηθξάηεζε ζπιινγηθψλ κνξθψλ εξγαζίαο, ησλ ζπιινγηθψλ ζπκθσλεηηθψλ κε ηνπο γαηνθηήκνλεο,
θαη παξά ηνλ ηνπηθφ ραξαθηήξα ηεο αγξνηηθήο νηθνλνκίαο, ην κεζαησληθφ ρσξηφ δελ ήηαλ θνηλφηεηα
ηζφηεηαο. ΋πσο απνδεηθλχεη κεγάινο αξηζκφο ηεθκεξίσλ απφ φιεο ηηο ρψξεο ηεο δπηηθήο Δπξψπεο,
ππήξραλ πνιιέο θνηλσληθέο δηαθνξέο εληφο ηνπ αγξνηηθνχ πιεζπζκνχ.»

217
Δπίζεο, ν Καξμ (2009[1867]: 748) ηζρπξίδεηαη φηη ε πεξίνδνο πνπ αθνινχζεζε ηελ
«έλδνμε επαλάζηαζε» ζηα ηέιε ηνπ 17νπ αηψλα έθεξε ζηελ εμνπζία «γαηνθηήκνλεο θαη
θεθαιαηνθξάηεο θπλεγνχο ηνπ θέξδνπο», νη νπνίνη ρσξίο λα αθνινπζνχλ θακία λφκηκε
νδφ «εγθαηλίαζαλ ηε λέα επνρή, αζθψληαο ζε θνινζζηαία θιίκαθα ηε ιήζηεπζε ησλ
θξαηηθψλ γαηψλ πνπ σο ηφηε γηλφηαλ ζε κέηξην βαζκφ. Νη γαίεο απηέο ραξίζηεθαλ,
πνπιήζεθαλ ζε εμεπηειηζηηθέο ηηκέο ή θαη πξνζαξηήζεθαλ ζε ηδησηηθά θηήκαηα κε
άκεζν ζθεηεξηζκφ. ΋ια απηά έγηλαλ ρσξίο ηελ παξακηθξή ηήξεζε ησλ λφκηκσλ
ηχπσλ.»

΋ζνλ αθνξά ηηο δηαδηθαζίεο θαη ηνπο ηξφπνπο ησλ πεξηθξάμεσλ, γεσγξάθνη θαη
ηζηνξηθνί κειεηεηέο (Harvey, 2006[1982], Harvey, 2000, Harvey, 2007[2005]∙
Linebaugh, 2008∙ Mingay, 1997∙ Perelman, 2000∙ Wordie, 1983,) ηζρπξίδνληαη φηη νη
πεξηθξάμεηο έιαβαλ ρψξα κε «κπξηάδεο ηξφπνπο» νη νπνίνη φπσο ζπλνςίδνληαη απφ ηνλ
Σφληθηλζνλ (2012a: 502) πεξηιακβάλνπλ ηηο εμήο δηαδηθαζίεο:

«Aπφ ‖ηκεκαηηθέο‖ ξπζκίζεηο ζχκθσλα κε ηηο νπνίεο νη ηδηνθηήηεο γεο ζπκθψλεζαλ

λα πάξνπλ κηθξά θνκκάηηα γεο δίπια ζηα αλνηρηά ρσξάθηα ή ζηα θνηλά,
απνθιεηζηηθά γηα δηθή ηνπο ρξήζε, κε είζπξαμε φισλ ησλ κηζζψζεσλ απφ ηνλ
αξρηηζηθιηθά (Lord of the Manor), κε εμψζεηο, κε θαηαπαηήζεηο ή θαηαιήςεηο, κε
ζπκθσλίεο κεηαμχ ησλ γαηνθηεκφλσλ, κε εηδηθέο βαζηιηθέο άδεηεο, κε εμαγνξά φισλ
ησλ θνηλψλ δηθαησκάησλ απφ έλαλ ηδηνθηήηε, κε ―δηάθνξεο κνξθέο βίαο θαη απάηεο‖
(Slater, 1907:6), απφ ην ίδην ην θξάηνο κε θνηλνβνπιεπηηθέο πξάμεηο, είηε κε
ηδησηηθέο πξάμεηο ή κε ηηο Γεληθέο Ξξάμεηο Ξεξηθξάμεσλ (General Enclosure Acts)
ηνπ 1830, 1836, 1845 θαη ηηο ηξνπνπνηήζεηο ησλ Ξξάμεσλ πνπ παξείραλ ζηνπο
πεξηθξαρηέο (enclosers) λφκηκεο εμνπζίεο γηα λα πεξηθξάμνπλ ηα θνηλά ελψ
απνλνκηκνπνηνχζαλ φζνπο αληηηάζζνληαλ θαη εμεγείξνληαλ θαη ηνπο ηηκσξνχζαλ κε
θπιαθίζεηο θαη αθφκα θαη κε ζαλαηηθέο πνηλέο.»

Δπίζεο ζχκθσλα κε ηνλ Γθφξληνλ Κίλγθετ (Gordon Mingay, 1997: 7) νη πεξηθξάμεηο

πάληα είραλ σο απνηέιεζκα:

«ηελ εμαθάληζε ησλ θνηλψλ δηθαησκάησλ, ηα νπνία είραλ νη άλζξσπνη πάλσ ζηα
θαιιηεξγήζηκα εδάθε θαη ζηα θνηλά ησλ ρσξηθψλ, ηελ θαηάξγεζε ησλ δηάζπαξησλ
εθκεηαιιεχζεσλ ζηελ χπαηζξν θαη ηελ αλαθαηαλνκή ησλ θαηφρσλ ζε ζπκπαγείο
εθηάζεηο, πνπ ζπλήζσο ζπλνδεπφηαλ απφ ηνλ θπζηθφ δηαρσξηζκφ ησλ λέσλ
ρσξαθηψλ κε αλέγεξζε θξαρηψλ ή πέηξηλσλ ηνίρσλ. Πηε ζπλέρεηα, νη
πεξηθξαγκέλεο εθηάζεηο απνδίδνληαλ ζηελ απνθιεηζηηθή θπξηφηεηα πνπ ζεκαίλεη
ζηελ απνθιεηζηηθή ρξήζε ησλ αηνκηθψλ ηδηνθηεηψλ ή ζηνπο ελνηθηαζηέο ηνπο.»

Υζηφζν ηελ ίδηα ζηηγκή πνπ ιάκβαλαλ ρψξα νη πεξηθξάμεηο αλαπηχρζεθε θαη ην θίλεκα
ησλ «commoners» γηα ηελ ππεξάζπηζε ησλ θνηλψλ γαηψλ119.

119
Πρεηηθά κε ηηο εμεγέξζεηο, ηνπο αγψλεο θαη ηα θηλήκαηα ελάληηα ζηηο πεξηθξάμεηο αλαθέξεη ε
Φεληεξίηζη (2004[2011]: 111) ηα εμήο:

«Πηελ Αγγιία ν αγψλαο ελαληίνλ ησλ πεξηθξάμεσλ μεθίλεζε ζηα ηέιε ηνπ 15νπ αηψλα θαη
ζπλερίζηεθε ηνλ 16ν θαη 17ν αηψλα, νπφηε θαη ην ζπάζηκν ησλ θξαρηψλ έγηλε ―ν πην ζπλεζηζκέλνο
ηξφπνο θνηλσληθήο δηακαξηπξίαο‖ θαη ζχκβνιν ηεο πάιεο ησλ ηάμεσλ (Manning 1988: 311). Ππρλά
νη δηαδειψζεηο ελαληίνλ ησλ πεξηθξάμεσλ έπαηξλαλ δηαζηάζεηο καδηθψλ εμεγέξζεσλ, κε πην γλσζηή
ηελ Δμέγεξζε ηνπ Θεη, απφ ην φλνκα ηνπ εγέηε ηεο, Οφκπεξη Θεη [Robert Kett], ε νπνία μέζπαζε ην
1549 ζην Λφξθνιθ. Γελ ήηαλ θαη κηθξφ πξάγκα: ζηελ απνθνξχθσζή ηεο, νη εμεγεξκέλνη
αξηζκνχζαλ 16.000 άηνκα, είραλ ππξνβφια, λίθεζαλ έλαλ θξαηηθφ ζηξαηφ 12.000 ζηξαηησηψλ θαη
κάιηζηα θαηέιαβαλ ην Λφξηηο, πνπ ήηαλ ηφηε ε δεχηεξε κεγαιχηεξε αγγιηθή πφιε. Ππλέηαμαλ
επίζεο έλα πξφγξακκα (…) [ην νπνίν] απνηεινχληαλ απφ είθνζη ελλέα αηηήκαηα, (…). Ρν πξψην

218
Πχκθσλα κε ηνλ Θαθέληδηο (2004: 7):

«Oη θνηλέο γαίεο, ζπρλά θνκκνπληζηηθνπνηνχληαλ σο απνηέιεζκα ησλ ηαμηθψλ

αγψλσλ (…) θαη έθαλαλ εθηθηφ γηα ηνπο γεσξγνχο εξγάηεο ηνπ 16 νπ έσο 19νπ αηψλα
ζηε Βξεηαλία λα βξίζθνληαη είηε εθηφο ηεο κηζζσηήο εξγαζίαο, ή εάλ ήηαλ κηζζσηνί
εξγάηεο λα είλαη ηθαλνί λα αξλεζνχλ ρακεινχο κηζζνχο»

Κε απηή ηελ άπνςε ζπλεγνξεί θαη ε Ιέηληη Πηάξληαζη (Lady Stardust, 2010a[2007]:
4), ε νπνία επηζεκαίλεη φηη:

«Όζηεξα απφ έλα πιήζνο ζπληνληζκέλσλ επηζεηηθψλ θηλήζεσλ απφ ηελ πιεπξά ησλ
αγξνηψλ, νη κηζζνί αλέβεθαλ ή παγηψζεθαλ, νη αγξφηεο θέξδηζαλ πεξηζζφηεξε
απηνλνκία θαη ε δνπινπαξνηθία ζηηο πεξηζζφηεξεο πεξηνρέο ζρεδφλ θαηαξγήζεθε»

Ν Θαθέληδηο (2004: 7) πξνζδίδεη ηδηαίηεξε έκθαζε ζηνλ κε εκπνξεπκαηηθφ ραξαθηήξα

ησλ θνηλψλ γαηψλ θαη αλαγλσξίδεη φηη νη θνηλφηεηεο ησλ commoners ήηαλ «κηα
ηζηνξηθή πξνεηθφληζε ελφο άιινπ, κε εκπνξεπκαηνπνηεκέλνπ θφζκνπ ζηνλ νπνίν ε
αιιειεγγχε ήηαλ ε βάζε ηεο θνηλσληθήο δσήο». Ππκθσλψληαο κε ηνλ Θαθέληδηο ε
Φεληεξίηζη (2004[2011]: 109) ηζρπξίδεηαη θαη απηή φηη «νη θνηλέο γαίεο απνηεινχζαλ
ηελ πιηθή βάζε ηεο άλζηζεο ηεο αγξνηηθήο αιιειεγγχεο θαη θνηλσληθφηεηαο». Απηέο νη
κε εκπνξεπκαηηθέο θνηλσληθέο ζρέζεηο, νη νπνίεο αληαλαθιψληαη ζηνλ ηξφπν
θνηλσληθήο νξγάλσζεο θαη ζηηο ζρέζεηο ησλ commoners «απέθιεηαλ» ζχκθσλα κε ηνλ
Καξμ (2009[1867]: 742) «ηνλ πινχην ηνπ θεθαιαίνπ».

Απηφο ν ηζηφο ζρέζεσλ ζπλεξγαζίαο, ηνλ νπνίν ν Οίηζαξλη Σέλξη Ρφνπλη (Richard
Henry "R. H." Tawney, 1967) έρεη απνθαιέζεη σο «πξσηφγνλν θνκκνπληζκφ» ηνπ
θενπδαξρηθνχ ρσξηνχ, δηαιχζεθε κε ηελ θαηάξγεζε ηνπ ζπζηήκαηνο ησλ αλνηρηψλ
αγξψλ, ηελ πεξίθξαμε θαη ηδησηηθνπνίεζε ησλ θνηλνηηθψλ θνηλψλ γαηψλ.

΋πσο πεξηγξάθεη ε Φεληεξίηζη (2004[2011]: 109-110):

«Ζ ζπλεξγαζία ζηηο αγξνηηθέο εξγαζίεο πέζαλε φηαλ ηδησηηθνπνηήζεθε ε γε θαη ηα

αηνκηθά ζπκθσλεηηθά εξγαζίαο αληηθαηέζηεζαλ ηα ζπιινγηθά, αιιά δελ ήηαλ κφλνλ
απηφ: νη νηθνλνκηθέο αληζφηεηεο κεηαμχ ηνπ αγξνηηθνχ πιεζπζκνχ βάζπλαλ, θαζψο
απμήζεθε ν αξηζκφο ησλ θησρψλ πνπ πξφηεξα ρξεζηκνπνηνχζαλ ηε γε ρσξίο λα
έρνπλ θαλέλα ηίηιν ηδηνθηεζίαο, θαη ζηνπο νπνίνπο δελ είρε πηα κείλεη παξά κηα
θαιχβα ή κηα αγειάδα. Ζ κφλε επηινγή πνπ είραλ ήηαλ λα ηθεηέςνπλ ―γνλαηηζηνί
θαη ληξνπηαζκέλνη‖ γηα κηα δνπιεηά (Seccombe, 1992). Ζ θνηλσληθή ζπλνρή
δηαξξήρζεθε, νηθνγέλεηεο δηαιχζεθαλ, νη λένη εγθαηέιεηςαλ ηα ρσξηά θαη έγηλαλ
πιάλεηεο ή επνρηαθνί εξγάηεο (...), ελψ νη ειηθησκέλνη έκεηλαλ κφλνη λα θξνληίζνπλ
ηνλ εαπηφ ηνπο. Πε ηδηαίηεξα δπζρεξή ζέζε βξέζεθαλ νη ειηθησκέλεο γπλαίθεο πνπ,
δίρσο ππνζηήξημε πηα απφ ηα παηδηά ηνπο, είηε βξέζεθαλ ζηνπο θαηαιφγνπο ησλ
απφξσλ είηε επηβίσλαλ κε δαλεηθά, κηθξνθινπέο θαη θαζπζηεξψληαο ηηο πιεξσκέο.
Ρν απνηέιεζκα ήηαλ ν δηραζκφο ηνπ αγξνηηθνχ θφζκνπ, φρη κφλν εμαηηίαο ηνπ
βαζέκαηνο ησλ νηθνλνκηθψλ αληζνηήησλ αιιά θαη ελφο πιέγκαηνο κίζνπο θαη
πηθξίαο, ην νπνίν θαηαγξάθεηαη ιεπηνκεξψο ζηα αξρεία ηνπ θπλεγηνχ ησλ καγηζζψλ

ήηαλ ―απφ ‘δσ θαη ζην εμήο θαλείο λα κελ πεξηθξάζζεη πηα‖. Άιια αηηήκαηα αθνξνχζαλ ηε κείσζε
ησλ ελνηθίσλ ζην χςνο πνπ είραλ πξηλ απφ εμήληα πέληε ρξφληα, ―φινη νη ηδηνθηήηεο θαη ελνηθηαζηέο
γεο λα κπνξνχλ λα εθκεηαιιεχνληαη ηηο θνηλέο γαίεο‖ θαη ―φινη νη ζθιάβνη λα απειεπζεξσζνχλ,
επεηδή ν ζεφο έρπζε ην πνιχηηκν αίκα ηνπ γηα λα ηνπο θάλεη ειεχζεξνπο‖ (Fletcher, 1973: 142-
144). Ρα αηηήκαηά ηνπο ηέζεθαλ ζε πξαθηηθή εθαξκνγή. Πε νιφθιεξν ην Λφξθνιθ μειψζεθαλ νη
πεξηθξάμεηο, θαη νη εμεγεξκέλνη ζηακάηεζαλ κφλνλ φηαλ ηνπο επηηέζεθε μαλά ν θπβεξλεηηθφο
ζηξαηφο. Πηε ζθαγή πνπ αθνινχζεζε δνινθνλήζεθαλ 3.500 άλζξσπνη. Δθαηνληάδεο
ηξαπκαηίζηεθαλ. Ν Θεη θαη ν αδεξθφο ηνπ Γνπίιηακ θξεκάζηεθαλ έμσ απφ ηα ηείρε ηνπ Λφξηηο.»

219
 θαη θαλεξψλεη πσο πίζσ απφ πνιιέο θαηεγνξίεο βξίζθνληαλ δηακάρεο πνπ
αθνξνχζαλ αηηήκαηα νηθνλνκηθψλ δηεπθνιχλζεσλ, ή ην πνχ κπνξνχζαλ λα βφζθνπλ
ηα δψα ηνπο, ή απιήξσηα ελνίθηα.»

Ππλεπψο κε ηηο δηαδηθαζίεο ησλ πεξηθξάμεσλ νη «commoners», oη αγξφηεο θαη ρσξηθνί

ησλ θνηλψλ γαηψλ, πνπ ηνπο απέζπαζαλ ηηο θνηλνηηθέο γαίεο, ηα κέζα-πφξνπο
παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο θαη δειεηεξηάζηεθαλ θαη δηαξξήρζεθαλ νη θνηλσληθέο
ηνπο ζρέζεηο, αλαγθάζηεθαλ λα εγθαηαιείςνπλ ηελ χπαηζξν, λα κεηαλαζηεχζνπλ θαη
λα εγθαηαζηαζνχλ ζηα αλεξρφκελα αζηηθά βηνκεραληθά θέληξα ηεο επνρήο
(Κάληζεζηεξ, Ιίβεξπνπι, Ινλδίλν, Ιηληο, Κπέξκηλρακ, Γιαζθψβε, Γηφξθ θ.α.)120. Δθεί
κε έρνληαο ηίπνηε άιιν παξά κφλν ηελ εξγαηηθή ηνπο δχλακε, εμαλαγθάζηεθαλ κε
εμαηξεηηθά βίαηεο κεζφδνπο λα εξγαζηνχλ ππφ θαζεζηψο κηζζσηήο εξγαζίαο, ψζηε λα
κπνξέζνπλ λα επηβηψζνπλ θαη λα αλαπαξαρζνχλ (Thompson, 1991).

Βέβαηα θαη νη αγξφηεο πνπ έκεηλαλ ζηελ χπαηζξν ππέζηεζαλ ηηο ζπλέπεηεο ηεο
ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο θαζψο ζχκθσλα κε ηνλ Καξμ (2009[1867]:
770):

«κεηαηξάπεθαλ θαη απηνί ζε κηζζσηνχο εξγάηεο ηεο ππαίζξνπ θαη ππνρξεψζεθαλ λα

δνπιεχνπλ πην εληαηηθά γηα θάπνηνλ αλεξρφκελν θεθαιαηνθξάηε γαηνθηήκνλα –
κεγαινπαρησηή.»

O Καξμ (ν.π.: 758-759) ηνλίδεη ηδηαίηεξα ηε κεηαβαηηθή ζπλζήθε πνπ νη εθηνπηζκέλνη

ρσξηθνί γηα λα πεηζαξρήζνπλ πέξαζαλ κέζα απφ ηελ αλέρεηα θαη απφ πιήζνο
εμεπηειηζηηθψλ λφκσλ121:

«΋ζνη δηψρηεθαλ κε ηε δηάιπζε ησλ θενπδαξρηθψλ αθνινπζηψλ θαη κε ηελ

απφηνκε, βίαηε απαιινηξίσζε ηεο γεο ηνπο, ην πξνγξακκέλν απηφ πξνιεηαξηάην ζε
θακία πεξίπησζε δελ κπνξνχζε λα απνξξνθεζεί απφ ηε γελλψκελε καληθαθηνχξα

120
Έσο ην 1850 είρε αζηηθνπνηεζεί ην 50% ηνπ πιεζπζκνχ ηεο Αγγιίαο θαη κεηαμχ 1801 θαη 1891 ν
αζηηθφο πιεζπζκφο απμήζεθε απφ 2,3 εθαηνκκχξηα ζε 19,8 εθαηνκκχξηα. Κφλν ην Ινλδίλν απφ
ιηγφηεξν απφ έλα εθαηνκκχξην θαηνίθνπο ην 1801 κέζα ζε έλα αηψλα μεπέξαζε ηα ηέζζεξα εθαηνκκχξηα
θαη έγηλε ε κεγαιχηεξε ζε πιεζπζκφ πφιε ηνπ θφζκνπ.
121
Δλδεηθηηθά ν Καξμ (2009[1867]: 759) αλαθέξεη ηε λνκνζεζία ηνπ Δξξίθνπ Ζ‘ ην 1530 ε νπνία
πξφβιεπε φηη:

«Νη ζσκαηηθά γεξνί αιήηεο καζηηγψλνληαλ θαη θπιαθίδνληαλ. Πχκθσλα κε ην λφκν ηνπο δέλνπλ
πίζσ απφ έλα θάξν θαη ηνπο καζηηγψλνπλ σο πνπ λα ηξέμεη αίκα απφ ην θνξκί ηνπο, έπεηηα ηνπο
βάδνπλ θαη νξθίδνληαη πσο ζα επηζηξέςνπλ ζηνλ ηφπν πνπ γελλήζεθαλ ή εθεί φπνπ θαηνηθνχζαλ ηα
ηειεπηαία ηξία ρξφληα γηα λα ―δνπιέςνπλ‖ (…) φηαλ ζπιιεθζεί θαλείο γηα δεχηεξε θνξά λα
ιεζηεχεη ην καζηίγσκα επαλαιακβάλεηαη θαη ηνπ θφβνπλ ην κηζφ απηί. Πε πεξίπησζε φκσο λέαο
ππνηξνπήο ραξαθηεξίδεηαη κεγάινο εγθιεκαηίαο θαη ερζξφο ηεο θνηλσλίαο θαη εθηειείηαη.»

Δπίζεο αλαθέξεη ηε λνκνζεζία ηνπ Δδνπάξδνπ Πη‘ ην 1547 ζχκθσλα κε ηελ νπνία:

«Aλ θάπνηνο αξληείηαη λα εξγαζηεί, πξέπεη λα δίλεηαη ζθιάβνο ζην πξφζσπν πνπ ηνλ θαηήγγεηιε ζαλ
αξγφζρνιν. Ν αθέληεο πξέπεη λα ηξέθεη ην ζθιάβν ηνπ κε ςσκί θαη λεξφ, κε αδχλαηα πνηά θαη κε
φ,ηη απνξξίκκαηα θξεάησλ θξίλεη απηφο θαηάιιεια. Έρεη ην δηθαίσκα λα ηνλ βάδεη λα θάλεη
νπνηαδήπνηε εξγαζία, φζν αεδηαζηηθή θη αλ είλαη, καζηηγψλνληαο θαη αιπζνδέλνληαο ηνλ. Αλ ν
ζθιάβνο ιείςεη 15 κέξεο πξέπεη λα θαηαδηθαζηεί ζε ηζφβηα ζθιαβηά θαη κε ππξαθησκέλν ζίδεξν λα
ραξαρηεί ζην κέησπν ή ζην κάγνπιν ηνπ ην γξάκκα ―S‖, αλ θχγεη γηα ηξίηε θνξά εθηειείηαη ζαλ
έλνρνο εζράηεο πξνδνζίαο»

θαζψο θαη ην λφκν ηεο Διηζάβεη ην 1572, ζχκθσλα κε ηνλ νπνίν:

«Νη δεηηάλνη πνπ δελ έρνπλ άδεηα επαηηείαο (...) καζηηγψλνληαη ζθιεξά θαη θαπηεξηάδνληαη ζην
αξηζηεξφ απηί. Πε πεξίπησζε ππνηξνπήο (...) εθηεινχληαη»

220
 ηφζν γξήγνξα, φζν γξήγνξα δεκηνπξγήζεθε. Απφ ηελ άιιε κεξηά, νη απφηνκα
εθζθελδνληζκέλνη απφ ηε ζπλεζηζκέλε ηξνρηά ηεο δσήο ηνπο άλζξσπνη δελ
κπνξνχζαλ λα πξνζαξκνζηνχλ εμίζνπ απφηνκα ζηελ πεηζαξρία ηεο λέαο θαηάζηαζεο
ηνπο. Κεηαηξάπεθαλ καδηθά ζε δηαθνληάξεδεο, ιεζηέο, αιήηεο, ελ κέξεη απφ θιίζε
θαη ζηηο πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο απφ ηελ αλάγθε ησλ πξαγκάησλ.»

θαη ζπλερίδεη δίλνληαο έκθαζε ζηνπο λφκνπο πνπ ζθνπφ είραλ ηελ πεηζάξρεζε ησλ
εθηνπηζκέλσλ ρσξηθψλ:

«O αγξνηηθφο πιεζπζκφο πνπ κε ηε βία ηνλ απαιινηξίσζαλ, ηνλ θπλήγεζαλ θαη ηνλ
κεηέηξεςαλ ζε αιήηεο ππνηάρζεθε κε ηεξαηψδηθνπο ηξνκνθξαηηθνχο λφκνπο, κε
καζηηγψζεηο, κε ζηηγκαηηζκνχο θαη κε βαζαληζηήξηα ζε κηα πεηζαξρία πνπ απαηηεί ην
ζχζηεκα ηεο κηζζσηήο εξγαζίαο» (Marx, 2009[1867]: 761-2).

Ππκθσλψληαο κε ηνλ Καξμ, ν Σφινγνπεε (2010[2011]: 198) ππνζηεξίδεη φηη ε

εγθαηάζηαζε ζηα αλεξρφκελα βηνκεραληθά αζηηθά θέληξα ζπλνδεχηεθε απφ έληνλε
πνηληθνπνίεζε ησλ πξψελ commoners, νη νπνίνη δελ πεηζαξρνχζαλ εχθνια ζηε λέα
θαηάζηαζε:

«Νη πξάηηνληεο, νη άγξηνη, αλαγθάζηεθαλ απφ ηελ πείλα, ηελ θαηαπίεζε, ηελ
εθπαίδεπζε, ηελ πεηζαξρία, λα πηνζεηήζνπλ ζπγθεθξηκέλεο κνξθέο ζπκπεξηθνξάο,
αλαγθάζηεθαλ λα κάζνπλ λα εξγάδνληαη».

Δπίζεο ε Φεληεξίηζη (2011[2004]: 136) ζπκθσλψληαο θαη απηή κε ηελ αλάιπζε ηνπ
Καξμ ηζρπξίδεηαη φηη:

«Oη δησγκέλνη απφ ηε γε ηνπο αγξφηεο δελ δέρηεθαλ λα εξγαζηνχλ έλαληη κηζζνχ.
Ππρλφηεξα γίλνληαλ δεηηάλνη, αιήηεο ή θαθνπνηνί. Σξεηάζηεθε κηα καθξά δηαδηθαζία
ψζπνπ λα παξαρζεί κηα πεηζαξρεκέλε εξγαηηθή δχλακε».

Δπεθηείλνληαο ηελ παξαπάλσ πξνζέγγηζε ν Σφινγνπεε (2010[2011]: 181, 184)

ππνζηεξίδεη φηη ε δηαδηθαζία ησλ πεξηθξάμεσλ είρε σο απνηέιεζκα ηε δεκηνπξγία ελφο
λένπ θνηλσληθνχ ζπζηήκαηνο θαζψο:

«ε απφζπαζε ησλ αλζξψπσλ απφ ηε γε ζήκαηλε ηαπηφρξνλα ην δηαρσξηζκφ ηεο

εξγαζίαο απφ άιιεο κνξθέο πξάηηεηλ, ηελ εθκάζεζε κηαο λέαο κνξθήο
δξαζηεξηφηεηαο πνπ νλνκαδφηαλ ―εξγαζία‖ (…) Aπηφ είρε σο απνηέιεζκα ην
κεηαζρεκαηηζκφ ηεο δξαζηεξηφηεηαο ησλ αλζξψπσλ, ηελ αθαίξεζε ηνπ πξάηηεηλ θαη
ηε κεηαηξνπή ηνπ ζε εξγαζία. (…) H κεηαηξνπή ηνπ πξάηηεηλ καο ζε εξγαζία
βξίζθεηαη ζην θέληξν ελφο λένπ ζπζηήκαηνο θνηλσληθνπνίεζεο»

Ππλεπψο νη δηαδηθαζίεο ησλ πεξηθξάμεσλ θαη ηεο κνληκφηεηαο ηεο ιεγφκελεο

πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο θαηαδεηθλχνπλ φηη ην ιεγφκελν «αφξαην ρέξη» ησλ αγνξψλ
απαηηεί ηελ «νξαηή γξνζηά» ηνπ ζηξαηνχ, ηεο αζηπλνκίαο θαη φισλ ησλ κεραληζκψλ
θαηαζηνιήο, επηηήξεζεο θαη ειέγρνπ (Roberts et al., 2003∙ Springer, 2015).

Δίλαη εμαηξεηηθά ζεκαληηθφ φηη φινη νη πξνεγνχκελνη κειεηεηέο απνκπζηηθνπνηψληαο ηε

ιεηηνπξγία ηεο ειεχζεξεο αγνξάο απνδίδνπλ ηδηαίηεξε βαξχηεηα ζηηο βίαηεο κεζφδνπο
αλάδπζεο ηνπ θεθαιαηνθξαηηθνχ ηξφπνπ παξαγσγήο.

Αμίδεη λα αλαθεξζνχλ θαη ηα παξαθάησ απνζπάζκαηα ηνπ Καξμ, ν νπνίνο ζηελ

αλάιπζή ηνπ ζπλδέεη ηηο δηάθνξεο βίαηεο κεζφδνπο ηεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο, κε
ηε ιεηηνπξγία ηνπ ρξήκαηνο θαη ηελ θξαηηθή εμνπζία:

«Νη δηάθνξεο κέζνδνη ηεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο (...) ζηεξίδνληαη ελ κέξεη

ζηελ πην σκή βία (...) ΋ιεο φκσο ρξεζηκνπνηνχλ ηελ θξαηηθή εμνπζία, ηε

221
 ζπγθεληξσκέλε θαη νξγαλσκέλε βία ηεο θνηλσλίαο, γηα λα επηηχρνπλ ζαλ ζε
ζεξκνθήπην ην πξνηζέο ηεο κεηαηξνπήο ηνπ θενπδαξρηθνχ ηξφπνπ παξάγσγεο ζε
θεθαιαηνθξαηηθφ. Ζ βία είλαη ε κακή θάζε παιηάο θνηλσλίαο πνπ θπνθνξεί κηα
θαηλνχξγηα. Ζ ίδηα ε βία είλαη νηθνλνκηθή δχλακε.» (Marx, 2009[1867]: 775-776).

«Αλ ζχκθσλα κε ηνλ Υδηέ, ην ρξήκα ―γελληέηαη κε θπζηθέο θειίδεο αίκαηνο ζην έλα
κάγνπιν‖, ην θεθάιαην γελληέηαη βνπηεγκέλν απφ ηελ θνξπθή σο ηα λχρηα ζην αίκα
θαη ζηε βξσκηά θαη ζηάδνληαο αίκα απφ φινπο ηνπ πφξνπο (…) Ζ απαιινηξίσζε ησλ
άκεζσλ παξαγσγψλ πξαγκαηνπνηείηαη κε ηνλ πην ακείιηθην βαλδαιηζκφ θαη κε
θίλεηξν ηα πην άλνκα, ηα πην βξσκεξά θαη ηα πην κηθξφπξεπα απερζή πάζε» (ν.π.:
785, 786).

Θαη‘ απηφλ ηνλ βίαην ηξφπν, ζχκθσλα κε ηνλ Καξμ, δεκηνπξγήζεθε ε ηάμε ησλ
πξνιεηάξησλ πνπ πνπινχλ ηελ εξγαηηθή ηνπο δχλακε θαη απφ ηελ άιιε ε ηάμε ησλ
θεθαιαηνθξαηψλ πνπ θαηέρνπλ ηα κέζα παξαγσγήο θαη ηα κέζα ζπληήξεζεο. Απηνί νη
δπν πφινη – ηάμεηο ζπληζηνχλ ηελ ζρέζε θεθάιαην (ν.π.: 739).

222
4.3.2 Σν κπζηηθφ ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο

O Καξμ νξίδνληαο ην θεθάιαην σο ηαμηθή ζρέζε ηζρπξίδεηαη φηη ε δηαδηθαζία ησλ

πεξηθξάμεσλ θαη ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο ήηαλ απαξαίηεηε γηα ηελ
αλάδπζε ηνπ θεθαιαηνθξαηηθνχ ηξφπνπ παξαγσγήο θαη ην ζρεκαηηζκφ ηεο ζρέζεο
θεθάιαην. Πηνλ πξψην ηφκν ηνπ Θεθαιαίνπ ζην 24ν θεθάιαην, ζην ππνθεθάιαην γηα ην
«κπζηηθφ ηεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο» δηαπηζηψλεη φηη :

«΋πσο ηα κέζα παξαγσγήο θαη ηα κέζα ζπληήξεζεο, έηζη θαη ην ρξήκα θαη ην
εκπφξεπκα δελ είλαη θαζφινπ απφ κηαο εμαξρήο θεθάιαην. Σξεηάδεηαη λα
κεηαηξαπνχλ ζε θεθάιαην. Ζ κεηαηξνπή φκσο απηή κπνξεί λα ζπληειεζηεί κνλάρα
θάησ απφ νξηζκέλνπο φξνπο, πνπ ζπλνςίδνληαη ζηα παξαθάησ: πξέπεη λ‘
αληηθξηζηνχλ θαη λα ‗ξζνπλ ζ‘ επαθή δπν ινγηψλ, πνιχ δηαθνξεηηθνί ν έλαο απφ ηνλ
άιιν, θάηνρνη εκπνξεπκάησλ: απφ ηε κηα κεξηά, θάηνρνη ρξήκαηνο, κέζσλ
παξαγσγήο θαη κέζσλ ζπληήξεζεο, πνπ ζθνπφο ηνπο είλαη λ‘ αμηνπνηήζνπλ ην πνζφ
αμίαο πνπ θαηέρνπλ, αγνξάδνληαο μέλε εξγαηηθή δχλακε. Απφ ηελ άιιε, ειεχζεξνη
εξγάηεο, πνπιεηέο ηεο δηθήο ηνπο εξγαηηθήο δχλακεο θη επνκέλσο πνπιεηέο
εξγαζίαο» (Marx, 2009[1867]: 739).

Ππκθσλψληαο κε ηνλ Καξμ, νη Θαθέληδηο θαη Φεληεξίηζη ηζρπξίδνληαη φηη γηα ηελ
χπαξμε θαη επηβίσζε ηνπ θεθαιαηνθξαηηθνχ ηξφπνπ παξαγσγήο, δειαδή γηα λα
δεκηνπξγνχληαη θαη λα δηαηεξνχληαη νη πξνυπνζέζεηο γηα ηελ παξαγσγή αμίαο θαη
ππεξαμίαο ζα πξέπεη λα ππάξρεη κηα εξγαηηθή ηάμε ππφ εθκεηάιιεπζε. Βαζηθή
πξνυπφζεζε γηα λα ππάξρεη κηα ηέηνηα εξγαηηθή ηάμε είλαη δηαξθψο λα δηαρσξίδνληαη νη
άλζξσπνη απφ ηα κέζα παξαγσγήο θαη δηαβίσζεο, δηφηη κφλν ηφηε ζα είλαη πξφζπκνη λα
πεηζαξρήζνπλ ζην κηζζσηφ ζχζηεκα εξγαζίαο ψζηε λα παξαρζεί ππεξαμία γηα ην
θεθάιαην (Federici, 2011[2004]∙ Caffentzis, 1995∙ Caffentzis, 2010).

Πχκθσλα κε ηνλ Θαθέληδηο (2010: 33-34):

«Αθφκα πην ζεκαληηθφ απφ ηα ιεθηά γηα ηελ θαπηηαιηζηηθή ζπζζψξεπζε ήηαλ ε
εχξεζε λέσλ ππεξαμηψλ: δειαδή εξγαηψλ. Νη εξγάηεο έπξεπε επίζεο λα ππνζηνχλ
κηαο κνξθήο πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε, πξάγκαηη ε ζρέζε θεθάιαην-εξγάηεο έπξεπε
λα αλαπαξαρζεί ζε κηα εθηεηακέλε θιίκαθα. Αιιά απηφ ζα ήηαλ αδχλαην, εάλ νη
εξγάηεο είραλ ηνλ έιεγρν ησλ κέζσλ παξαγσγήο θαη δηαβίσζεο. Γηαηί λα αθήζνπλ
ηνπο θεθαιαηνθξάηεο λα ηνπο εθκεηαιιεπηνχλ, εάλ κπνξνχζαλ λα ρξεζηκνπνηήζνπλ
ηε δηθή ηνπο εξγαζία γηα ηε δηθή ηνπο ―δχλακε, επραξίζηεζε θαη θέξδνο‖; Θαη ηνλ
16ν αηψλα, ηφζν ζηελ Δπξψπε φζν θαη ζηελ Ακεξηθή θαη ζηελ Αθξηθή νη ελδερφκελνη
εξγάηεο γηα ηνλ θαπηηαιηζκφ ήηαλ πξάγκαηη ζε ζέζε λα αληηζηαζνχλ ζηελ έληαμή
ηνπο ζηε δηαδηθαζία ζπζζψξεπζεο απφ ηε ζηηγκή πνπ είραλ πξφζβαζε (...) ζηνπο
πφξνπο δηαβίσζεο, πνπ πξνέθππηαλ απφ ην λα είλαη κέιε ελφο ρσξηνχ ή κηαο θπιήο.
Ρν θεθάιαην έπξεπε λα δηαρσξίζεη βίαηα απηνχο ηνπο πηζαλνχο εξγάηεο απφ ηα θνηλά
κε ζθνπφ λα ηνπο κεηαζρεκαηίζεη ζε πξαγκαηηθνχο εξγάηεο (...) κε ζθνπφ λα
δεκηνπξγεζεί ν θαπηηαιηζκφο.»

Δπνκέλσο, φζν νη εξγάηεο έρνπλ ηελ ηθαλφηεηα λα δνπλ κε ηε δηθηά ηνπο εξγαζία θαη
λα έρνπλ ηνλ έιεγρν ησλ κέζσλ δηαβίσζεο θαη θνηλσληθήο αλαπαξαγσγήο, δελ ζα
ππάξρεη θίλεηξν γηα λα πνπιήζνπλ ηελ εξγαηηθή ηνπο δχλακε ζηνπο θεθαιαηνθξάηεο
ψζηε λα δεκηνπξγεζεί ππεξαμία απφ απηφλ πνπ θαηέρεη ην θεθάιαην (Caffentzis,
2004b: 5).

223
Ζ δηαδηθαζία πεξίθξαμεο ησλ θνηλψλ γαηψλ ήηαλ επνκέλσο ε θεληξηθή δηαδηθαζία
απαιινηξίσζεο ησλ κέζσλ παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο απφ ηνπο απνθαινχκελνπο
«commoners», κε ζπλέπεηα ηνλ νηθνλνκηθφ θαη θνηλσληθφ κεηαζρεκαηηζκφ ηνπο ζε
πξνιεηάξηνπο κηζζσηνχο εξγάηεο θαη ηαπηφρξνλα ηελ εκθάληζε ησλ ηδηνθηεηψλ ησλ
κέζσλ παξαγσγήο, δειαδή ησλ θεθαιαηνθξαηψλ (Marx, 2009[1867]: 739).

΋πσο δηαηππψλεη ηελ παξαπάλσ δηαδηθαζία ν Σφληθηλζνλ (2012: 509):

«Ρν λα απν-θιεηζηεί θάπνηνο απφ ηα κέζα επηβίσζεο ζεκαίλεη φηη πξέπεη λα εγ-
θιεηζηεί εληφο ηεο δηαδηθαζίαο ζπζζψξεπζεο θαη ηεο ζπγθεθξηκέλεο ινγηθήο θαη
νξζνινγηθφηεηαο ηνπ θεθαιαίνπ».

Ππκπιεξψλνληαο ηελ αλάιπζε ηνπ Καξμ, αξθεηνί κεηέπεηηα καξμηζηέο κειεηεηέο

αλαγλσξίδνπλ φηη νη κνξθέο πνπ έιαβαλ νη πεξηθξάμεηο θαη ε ιεγφκελε πξσηαξρηθή
ζπζζψξεπζε ζηηο δηάθνξεο ρψξεο ηφζν ηεο Δπξψπεο φζν θαη ζε άιιεο επείξνπο
ραξαθηεξίδνληαη απφ ηελ ίδηα ινγηθή απνθηψληαο ηδηαίηεξεο εθθξάζεηο ζηηο
δηαθνξεηηθέο ρξνληθέο θαη ηνπηθέο θιίκαθεο. Αξθεηνί κειεηεηέο (Federici, 1992∙
Fortunati, 1995[1981]∙ and Redicker, 2000∙ Midnight Notes Collective, 1990∙ Mies,
1998[1986]∙ Stardust, 2010a[2007]) αλαγλσξίδνπλ ζην δνπιεκπφξην, ζηελ έκθπιε
θαηαπίεζε θαη ζην θπλήγη καγηζζψλ, ζην δεκφζην ρξένο, ζηηο αλαδηαξζξψζεηο ηνπ
εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο θ.α. εθείλεο ηηο ηδηαίηεξεο εθθξάζεηο πνπ έιαβαλ νη
πεξηθξάμεηο θαη ε ιεγφκελε πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε.

Ππγθεθξηκέλα ν Ξέξεικαλ (2000) αλαθέξεη ηελ νηθηαθή νηθνλνκία σο ζηφρν ηεο

ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο, φπσο επίζεο θαη ηνλ κεηαζρεκαηηζκφ ησλ
παξαδνζηαθψλ ενξηψλ ζε εξγάζηκεο κέξεο. Δπίζεο νη Ξίηεξ Ιάηλκπν θαη Κάξθνπο
Οέληηθεξ (Peter Linebaugh and Marcus Redicker, 2000:40) δίλνπλ ηδηαίηεξε έκθαζε
ζηηο κεζφδνπο γελνθηνλίαο θαη ζθιαβηάο σο κνξθέο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο θαη
ηζρπξίδνληαη φηη:

«Ρν θχκα απνηθηζκνχ ζηηο ηξεηο κεγάιεο επείξνπο (Αθξηθή, Βφξεηα θαη Λφηηα
Ακεξηθή), θαζψο θαη ε ζθιαβηά θαη ε γελνθηνλία ησλ γεγελψλ πιεζπζκψλ
απνηεινχλ εθθξάζεηο ησλ θνηλψλ θαη πεξηθξάμεσλ θαη ζεκειηψδεηο δηαδηθαζίεο
πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο. Νη πεξηζζφηεξεο (αλ φρη φιεο) νη πεξηνρέο πνπ
εθκεηαιιεχηεθε ην θεθάιαην, ήηαλ πεξηνρέο θνηλνθηεκνζχλεο πξηλ ηελ άθημε ησλ
θνλθηζηαδφξσλ, ησλ απνίθσλ θαη ησλ δνπιεκπφξσλ.»

Δπίζεο αξθεηέο θεκηλίζηξηεο φπσο, κεηαμχ άιισλ, ε Πίιβηα Φεληεξίηζη (Silvia Federici,
1992, 2011[2004], 2012[2008]), ε Ιενπνιληίλα Φνξηνπλάηη (Leopoldina Fortunati,
1995[1981]), ε Καξία Κηο (Maria Mies, 1980, 1982, 1998[1986]), ε Θιανχληηα θνλ
Βέξιρνθ (Claudia von Werlhof, 2007), ε Ιέηληη Πηάξληαζη (Lady Stardust,
2010a[2007]), ε Καξηαξφζα Ληάια Θφζηα θαη ε Πέικα Ρδέηκο (Mariaroasa Dalla Costa
and Selma James, 1972) αλαθέξνληαη ζηελ ιεγφκελε «απαιινηξίσζε ηνπ γπλαηθείνπ
ζψκαηνο», ην νπνίν απνηειεί ηε ζεμνπαιηθή θαη αλαπαξαγσγηθή δχλακε ησλ γπλαηθψλ,
γηα ηε ζπζζψξεπζε ηεο εξγαηηθήο δχλακεο κε ζηφρν ηφζν ηηο απαηηήζεηο ηνπ
θεθαιαίνπ φζν θαη ηελ ελίζρπζε ησλ παηξηαξρηθψλ ζρέζεσλ.

Ζ Φεληεξίηζη (2011[2004]) ζην βηβιίν ηεο «Ν Θάιηκπαλ θαη ε Κάγηζζα: Γπλαίθεο,

Πψκα θαη Ξξσηαξρηθή Ππζζψξεπζε» κειεηάεη αλαιπηηθά ην θπλήγη καγηζζψλ ζηελ
Δπξψπε ηνλ 16ν -17ν αηψλα, ην νπνίν φπσο ηζρπξίδεηαη άλνημε ην δξφκν γηα ηνλ
θξαηηθφ έιεγρν ηνπ πιεζπζκνχ θαη ηνλ έιεγρν ηεο αλαπαξαγσγήο ηεο εξγαηηθήο
δχλακεο.

224
Ζ Πηάξληαζη (2010b[2007]: 57) δηαβάδνληαο ην έξγν ηεο Φεληεξίηζη (2011[2004])
ππνζηεξίδεη φηη νη δίθεο καγηζζψλ ζηνρνπνίεζαλ επαλαζηαηεκέλεο γπλαίθεο θαη
γπλαηθείεο νκάδεο, νη νπνίεο αλαδχζεθαλ ζηνλ χζηεξν κεζζαίσλα:

«Γηα λα είκαζηε αθξηβείο απηέο νη γπλαίθεο φλησο ζπκκεηείραλ ζε (...) εμεγέξζεηο.

Ρα δηαβφεηα Πακπάη (Sabbat), λπρηεξηλέο ζπλαληήζεηο, ρνξνί ή παλεγχξηα, ήηαλ νη
ζπλαζξνίζεηο θαη νη γηνξηέο εθείλσλ ησλ επαλαζηαηεκέλσλ θνηλνηήησλ.
Αληηκεησπίδνληαο ηε θηψρεηα θαη ηελ θαηαπίεζε, απηά ηα δίθηπα πνιηηηθνπνηήζεθαλ
θαη νξγαλψζεθαλ. Γηα παξάδεηγκα, νη γπλαίθεο νη νπνίεο ―γθξέκηζαλ ηνπο θξάρηεο
θαη ηηο αγθαζσηέο πεξηθξάμεηο‖ ζην Ιίλθνιλζατξ ην 1608. Ή εθείλεο νη γπλαίθεο νη
νπνίεο ―απνθάζηζαλ λα ζπγθεληξσζνχλ κηα λχρηα γηα λα μεξηδψζνπλ θξάρηεο θαη
λα ηζνπεδψζνπλ ηα ραληάθηα ζηηο παξπθέο ηνπ δξφκνπ‖ ην 1608 ζην Γνπφξηθζατξ.
Ή νη γπλαίθεο νη νπνίεο, αθνχ θαηέζηξεςαλ κηα πεξίθξαμε ζην Γηφξθ ην 1624,
―θάπληζαλ θαη ήπηαλ αγγιηθή κπχξα κεηά ην θαηφξζσκα ηνπο‖. Γπλαίθεο επίζεο ήηαλ
απηέο πνπ ππνθίλεζαλ ηηο εμεγέξζεηο ζην Κνλπειηέ ζηε Γαιιία, ην 1645 θαη ζηε
Θφξδνβα ζηελ Ηζπαλία, ην 1652. Γπλαίθεο ήηαλ απηέο πνπ έπαημαλ θαζνξηζηηθφ
ξφιν ζηνπο Ξνιέκνπο ησλ Σσξηθψλ ζηε Γεξκαλία ζηηο δεθαεηίεο 1520 θαη 1530 θαη
πνιιέο γπλαίθεο απνηεινχζαλ κέιε δηαθφξσλ αηξεηηθψλ ζερηψλ.»

Πχκθσλα κε ηε Φεληεξίηζη (2011[2004]: 27) ε κνξθή ηεο κάγηζζαο ελζαξθψλεη έλαλ

θφζκν γπλαηθείσλ ππνθεηκέλσλ ηα νπνία ν θαπηηαιηζκφο έπξεπε λα θαηαζηξέςεη:

«ηελ αηξεηηθή, ηε ζεξαπεχηξηα, ηελ αλππάθνπε ζχδπγν, ηε γπλαίθα πνπ ηνικνχζε

λα δεη κφλε, ηε κάγηζζα πνπ δειεηεξίαδε ην θαγεηφ ηνπ αθέληε θαη ελέπλεε ηνπο
ζθιάβνπο λα εμεγεξζνχλ»

Πηελ Αγγιία απφ ηηο αξρέο ηνπ 16νπ κέρξη ηα ηέιε ηνπ 17νπ αηψλα πεξίπνπ ην έλα
ηέηαξην ησλ δηθψλ ήηαλ δίθεο καγηζζψλ θαηά ηηο νπνίεο νη πεξηζζφηεξεο
θαηεγνξνχκελεο ζαλαηψζεθαλ. Ξαξφιν πνπ δελ ππάξρνπλ ζαθή ζηνηρεία ζρεηηθά κε
ηνλ αξηζκφ ησλ γπλαηθψλ πνπ εθηειέζηεθαλ εθηηκάηαη φηη 200.000 είλαη έλα πηζαλφ
λνχκεξν (Federici 2011[2004]: 208∙ Barstow, 1994∙ Stardust, 2010a[2007]). Δπίζεο
αμίδεη λα επηζεκαλζεί φηη ζχκθσλα κε ηε Φεληεξίηζη (2011[2004]: 236) ζηελ Αγγιία νη
πεξηζζφηεξεο δίθεο καγηζζψλ έγηλαλ ζην Έζζεμ, φπνπ θαηά ηνλ 16ν αηψλα ην
κεγαιχηεξν κέξνο ηεο γεο είρε πιένλ πεξηθξαρζεί, ελψ φπσο αλαθέξεη ζε πεξηνρέο
φπσο ζηελ Ηξιαλδία θαη ηα δπηηθά πςίπεδα ηεο Πθσηίαο, πνπ δελ είραλ πξνρσξήζεη νη
πεξηθξάμεηο θαη ε ηδησηηθνπνίεζε ησλ θνηλψλ γαηψλ, δελ ππάξρνπλ αλαθνξέο γηα
αληίζηνηρεο δίθεο καγηζζψλ.

Ππλσπηηθά ε κειέηε ηεο Φεληεξίηζη (2011[2004]: 29) γηα ηε ιεγφκελε πξσηαξρηθή

ζπζζψξεπζε αλαδεηθλχεη:

«α) ηελ αλάπηπμε ελφο λένπ θαηακεξηζκνχ ηεο εξγαζίαο κε βάζε ην θχιν, ν νπνίνο
ππέηαζζε ηε γπλαηθεία εξγαζία θαη ηελ αλαπαξαγσγηθή ιεηηνπξγία ησλ γπλαηθψλ
ζηελ αλαπαξαγσγή ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ, β) ηελ αλνηθνδφκεζε κηαο λέαο
παηξηαξρηθήο ηάμεο πξαγκάησλ, κε βάζε ηνλ απνθιεηζκφ ησλ γπλαηθψλ απφ ηε
κηζζσηή εξγαζία θαη ηελ ππνηαγή ηνπο ζηνπο άλδξεο, γ) ηε κεραλνπνίεζε ηνπ
πξνιεηαξηαθνχ ζψκαηνο θαη ην κεηαζρεκαηηζκφ ηνπ, ζηελ πεξίπησζε ησλ
γπλαηθψλ, ζε κεραλή γηα ηελ παξαγσγή λέσλ εξγαηψλ.»122

122
Ζ Φεληεξίηζη (2011[2004]: 35) ππνζηεξίδεη φηη:

«Ρν ζψκα γηα ηηο γπλαίθεο ζηελ θαπηηαιηζηηθή θνηλσλία έρεη γίλεη φ,ηη ην εξγνζηάζην γηα ηνπο
άξξελεο κηζζσηνχο εξγάηεο: ην θχξην πεδίν ηεο εθκεηάιιεπζήο ηνπο θαη ηεο αληίζηαζεο, θαζψο ην

225
Δπηπιένλ ε αλάιπζε ηεο Φεληεξίηζη αλαδεηθλχεη φηη νη δηαδηθαζίεο ησλ πεξηθξάμεσλ
έρνπλ δηαζεκαηηθφ ραξαθηήξα, θαζψο ζε απηέο δηαζηαπξψλνληαη δηαθξίζεηο θαη
θαηαπηέζεηο ζε δηάθνξα πεδία φπσο ην θχιν, ε ηάμε, ε θπιή θαη ε ειηθία:

«H πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε δελ ήηαλ απιψο ζπζζψξεπζε θαη ζπγθέληξσζε

εξγαηψλ πξνο εθκεηάιιεπζε, θαη θεθαιαίνπ. Ήηαλ επίζεο κηα ζπζζψξεπζε
δηαθνξψλ θαη δηαηξέζεσλ εληφο ηεο εξγαηηθήο ηάμεο, δηά ηεο νπνίαο ηεξαξρίεο κε
βάζε ην θχιν, φπσο θαη ηε ―θπιή‖ θαη ηελ ειηθία, απνηέιεζαλ ζπζηαηηθά ζηνηρεία
ηεο ηαμηθήο θπξηαξρίαο θαη ηνπ ζρεκαηηζκνχ ηνπ λεσηεξηθνχ πξνιεηαξηάηνπ»
(Federici, 2011[2004]: 101).

Ππκθσλψληαο κε ηελ παξαπάλσ άπνςε ε Θιανχληηα θνλ Βέξιρνθ (Claudia von

Werlhof, 2007: 731) ηζρπξίδεηαη φηη επηπξφζζεηα ζηηο ηαμηθέο ζρέζεηο ηεο κηζζσηήο
θεθαιαηνθξαηηθήο εξγαζίαο, ν θεθαιαηνθξαηηθφο ηξφπνο παξαγσγήο, κέζσ ησλ
κεραληζκψλ ηεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο, δηακνξθψλεη ζρέζεηο εθκεηάιιεπζεο
βαζηδφκελεο ζην θχιν θαη ηε θπιή, νη νπνίεο «επηβάιινληαη ζε θάζε λέα γεληά» κέζσ
ηεο «παγθφζκηαο κνληκφηεηαο ηεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο».

Δπηπιένλ βαζηδφκελε ζην έξγν ηεο Φεληεξίηζη θαη ζρνιηάδνληαο κε δηαζεκαηηθφ ηξφπν
ηηο δίθεο θαη ην θπλήγη καγηζζψλ πνπ έιαβε ρψξα ζηελ πξνθαπηηαιηζηηθή Δπξψπε, ε
Πηάξληαζη (2007b[2010]: 10) ηνλίδεη φηη νη πεξηθξάμεηο, εθηφο απφ ηελ νηθνλνκηθή
ηνπο δηάζηαζε, έρνπλ θαη ζαθή πνιηηηζκηθφ ραξαθηήξα κε ζηφρν ηε δηάζπαζε θαη
δηαίξεζε ηνπ πιεζπζκνχ.

«O έκθπινο θαηακεξηζκφο ηεο εξγαζίαο ήηαλ κηα ζρέζε εμνπζίαο πνπ απνηέιεζε
αθξνγσληαίν ιίζν ζηε δηαδηθαζία ηεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο θαη ζηελ αλάπηπμε
ηνπ θαπηηαιηζκνχ. Ρν θπλήγη καγηζζψλ ελίζρπζε απηήλ ηελ πνιηηηζκηθή θαη
νηθνλνκηθή θαηαπίεζε κε ηελ απαληαρνχ παξνχζα απεηιή ηεο εθηέιεζεο ησλ
αλππάθνπσλ. (...) Νη δίθεο ησλ καγηζζψλ πξνζπάζεζαλ λα δηαζπάζνπλ ηελ ηάμε
κέζα ζε έκθπια φξηα, κεηαδίδνληαο ην θφβν θαη ηελ έιιεηςε εκπηζηνζχλεο»

θαη ε Φεληεξίηζη (2011[2004]: 255) ζπκπιεξψλεη φηη:

«Γίρσο ακθηβνιία (...), ηα ρξφληα πξνπαγάλδαο θαη ηξφκνπ έζπεηξαλ αλάκεζα ζηνπο
άλδξεο αηζζήκαηα κηαο βαζηάο ςπρνινγηθήο απνμέλσζεο απφ ηηο γπλαίθεο, ε νπνία
δηέξξεμε ηελ ηαμηθή αιιειεγγχε θαη ππνλφκεπζε ηε δηθή ηνπο ζπιινγηθή δχλακε.»

Ππκπεξαζκαηηθά ε εθδνηηθή νκάδα Θφθθηλν Λήκα (2010: 6) δηαβάδνληαο ην έξγν ησλ

Πηάξληαζη θαη Φεληεξίηζη ηνλίδεη φηη ε δηαδηθαζία ησλ πεξηθξάμεσλ δελ αθνξά κφλν
ηνλ θπζηθφ ρψξν, ηηο θνηλέο γαίεο, αιιά κέζσ ηεο κειέηεο ηνπ θπλεγηνχ καγηζζψλ
θσηίδεηαη ζεκαληηθά θαη ε δηάζηαζε ηεο πεξίθξαμεο ηεο θνηλσληθήο
ππνθεηκεληθφηεηαο:

«Ρν θπλήγη καγηζζψλ, θαηά ηνλ 16ν θαη 17ν αηψλα, έγηλε θαηαλνεηφ κέζα ζην
πιαίζην ηεο αλάδπζεο ηνπ θεθαιαίνπ σο απαιινηξίσζε ηεο γλψζεο, ηνπ ζψκαηνο,
ηεο δηάιπζεο ησλ θνηλνηηθψλ ζρέζεσλ θαη ηεο εμαζζέλεζεο ηεο θνηλσληθήο δχλακεο
ησλ γπλαηθψλ: άξα ηνπ κεηαζρεκαηηζκνχ ηεο ζρέζεο ησλ θνηλσληθψλ θχισλ θαη
ηεο θνηλσληθήο αλαπαξαγσγήο ζπλνιηθά. Ζ πεξίθξαμε ηεο θνηλήο γεο ζπλνδεχηεθε
θη απφ ηελ πεξίθξαμε ηεο θνηλσληθήο ππνθεηκεληθφηεηαο. Πε θάζε πεξίπησζε,
έρνπκε ηε δηάιπζε παιηψλ θαη ηε δεκηνπξγία λέσλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ.»

γπλαηθείν ζψκα έγηλε αληηθείκελν νηθεηνπνίεζεο απφ ην θξάηνο θαη ηνπο άλδξεο θαη ππνρξεψζεθε λα
ιεηηνπξγεί σο κέζν αλαπαξαγσγήο θαη ζπζζψξεπζεο ηεο εξγαζίαο.»

226
Ηδηαίηεξα φζνλ αθνξά ηνλ κεηαζρεκαηηζκφ ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ ζα πξέπεη λα
επηζεκαλζνχλ νη κπξηάδεο ηξφπνη εμαθάληζεο ηεο ηνπηθήο θνπιηνχξαο. Ζ απαγφξεπζε
ησλ ηνπηθψλ γηνξηψλ, ε εμαθάληζε ηξαγνπδηψλ, ρνξψλ, παηρληδηψλ, αζιεκάησλ,
ηνπηθψλ ζπληαγψλ καγεηξηθήο-νηλνπνηίαο, θαξλαβαιηψλ, γισζζψλ123, αίζζεζεο ηνπ
ρξφλνπ θαη ηνπ γέιηνπ124 σο «βίσκα κεηαζρεκαηηζκνχ ηεο θνηλσληθήο
πξαγκαηηθφηεηαο» (Tischler, 2011[2008]: 15) είλαη εθθξάζεηο ελφο αλειέεηνπ
πνιηηηζκηθνχ-επηθνηλσληαθνχ πνιέκνπ πνπ δηεμήρζε γηα ηελ εγθαζίδξπζε ηνπ
θεθαιαηνθξαηηθνχ ηξφπνπ παξαγσγήο.

΋πσο επηζεκαίλεη ε Φεληεξίηζη (2011[2004]: 109):

«Νη θνηλέο γαίεο ήηαλ νη ρψξνη δηνξγάλσζεο ιατθψλ γηνξηψλ θαη άιισλ ζπιινγηθψλ
δξαζηεξηνηήησλ, φπσο αζιεκάησλ, παηρληδηψλ θαη ζπλαληήζεσλ. ΋ηαλ
πεξηθξάρηεθαλ, ε θνηλσληθφηεηα πνπ ραξαθηήξηδε ηελ θνηλφηεηα ηνπ ρσξηνχ
ππνβαζκίζηεθε ζνβαξά. (Underdown 1985: 81).»

Θαη ζχκθσλα κε ηνλ Ιάηλκπν (2008: 51-52):

«Oη πεξηθξάμεηο δελ νδήγεζαλ κφλν ζηε δεκηνπξγία ηεο αγνξάο γεο αιιά
θαηέζηξεςαλ θαη ηηο ―πλεπκαηηθέο αμηψζεηο‖ επί ηνπ εδάθνπο θαη πξνεηνίκαζαλ γηα
ηελ πξνιεηαξηνπνίεζε ησλ commoners, ηνπνζεηψληαο ηνπο ζηελ πνιχπιεπξε
πεηζαξρία ηεο εξγαζίαο: ε εμάιεηςε ησλ γιπθψλ θαη ηεο κπίξαο, ν πεξηνξηζκφο ησλ
αζιεκάησλ, ησλ ρνξψλ, ε θαηάξγεζε ησλ γηνξηψλ θαη ε άκεζε πεηζαξρία ζηα
αξζεληθά θαη ζειπθά ζψκαηα. Ζ γε θαη ην ζψκα έραζαλ ηε καγεία ηνπο.»

Νη πεξηθξάμεηο θαη ε ιεγφκελε πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε ζα κπνξνχζε ζπλεπψο λα

εηπσζεί φηη ζήκαηλαλ ηελ «απνκάγεπζε ηνπ θφζκνπ» θαη γηα απηφ ην ζθνπφ θαη ην
θπλήγη θαη νη δίθεο ησλ ιεγφκελσλ «καγηζζψλ» απνηέιεζαλ κηα απφ ηηο θαζηεξσκέλεο
πξαθηηθέο ηεο πεξηφδνπ εθείλεο.

«Ξάλσ απ‘ φια, ε καγεία έκνηαδε κηα κνξθή απεηζαξρίαο θαη άξλεζεο ηεο εξγαζίαο,
έλα κέζν αληίζηαζεο ησλ αγξνηψλ ζηελ εμνπζία. Ν θφζκνο έπξεπε λα
―απνκαγεπηεί‖ πξνθεηκέλνπ λα θπξηαξρεζεί» (Federici, 2011[2004]: 240).

Πχκθσλα κε ηε Φεληεξίηζη (ν.π.: 238) «ε κάρε ελαληίνλ ηεο καγείαο ζπλνδεχεη

πάληνηε ηελ αλάπηπμε ηνπ θαπηηαιηζκνχ». Αληηζέησο ε καγεία πξνυπνζέηεη ηελ
πεπνίζεζε φηη ν θφζκνο είλαη «δσληαλφο, απξφβιεπηνο θαη φηη ππάξρεη κηα δχλακε ζε
φια ηα πξάγκαηα: ζην λεξφ, ηα δέληξα, ηηο νπζίεο, ηα ιφγηα» (Wilson, 2000: xvii).

Αληίζηνηρα κε ηα ιφγηα ηνπ Καμ Βέκπεξ, ε θαηάξγεζε ηνπ κεζαησληθνχ θαξλαβαιηνχ

νδήγεζε ζην «μεκάγεκα ηνπ θφζκνπ», θαζψο ην θαξλαβάιη γηφξηαδε «ηε ζηηγκηαία
απνθαηάζηαζε ηεο δσήο σο εθζξφληζε ησλ θνηλσληθψλ νξίσλ θαη ησλ ηεξαξρηθψλ
ηαμηλνκήζεσλ ηνπ θενπδαξρηθνχ θφζκνπ» (Sergio Tischler, 2011[2008]: 14).

123
Πχκθσλα κε ηνλ Κηραήι Κπαρηίλ (Mikhail Bakhtin, 2001[1990]: 152): «ε εδξαίσζε ηεο ηαμηθήο
θνηλσλίαο ζπλνδεχηεθε απφ ηελ αλάπηπμε κηαο άθακπηεο, επίζεκεο γιψζζαο πνπ νξίζηεθε απφ ηελ
εμνπζία, ζε αληίζεζε κε ηε ιατθή γιψζζα, ε νπνία ππνβηβάζηεθε ... (Tischler, 2011[2008]: 17)».
124
Πρεηηθά κε ην θαξλαβαιηθφ γέιην ηνπ κεζαίσλα ν Ρίζιεξ (ν.π.: 22-23) ηνλίδεη φηη:

«Ξξφθεηηαη γηα έλα γέιην πνιχ δηαθνξεηηθφ απφ ην λεσηεξηθφ, ην νπνίν επηθεληξψλεηαη ζην
απνκνλσκέλν άηνκν θαη έρεη έλα ραξαθηήξα κνλνκεξή, πνπ ζηεξείηαη ηελ αλαδσνγνλεηηθή θαη
νπηνπηθή δχλακε ηνπ ζπιινγηθνχ θαξλαβαιηθνχ γέιηνπ. Υο έθθξαζε ηεο αζηηθήο
ππνθεηκεληθφηεηαο, ην λεσηεξηθφ γέιην εμαηνκηθεχεη, δηαρσξίδνληαο ην αηνκηθφ απφ ην θνηλσληθφ.
Αληίζεηα, ην θαξλαβαιηθφ γέιην [πξφθεηηαη] γηα κηα πνιηηηζκηθή κνξθή άξλεζεο ηνπ ζπζηήκαηνο θαη
ηνπ θφζκνπ ζηνλ νπνίν αλήθεη.»

227
Πρεηηθά κε ηελ απνζηαζεξνπνίεζε ή θαη θαηάξγεζε ησλ θνηλσληθψλ ηεξαξρηψλ κέζα
ζηελ θαξλαβαιηθή γηνξηή, ν Ρίζιεξ (ν.π.: 20-21) εκπλεφκελνο απφ ην έξγν ηνπ Κηραήι
Κπαρηίλ επηζεκαίλεη φηη:

«Πην ρξφλν ηνπ θαξλαβαιηνχ νη θνηλσληθνί ξφινη θαη νη θνηλσληθέο ηεξαξρίεο

θαηαξγνχληαη. Ρν ζπιινγηθφ ιατθφ ζψκα είλαη έλα θαζνιηθφ ζψκα επεηδή ε
ζπγθξφηεζή ηνπ ζπλεπάγεηαη ηελ εμάιεηςε ηνπ αηφκνπ σο ―πξνζσπνπνίεζε‖ ησλ
νηθνλνκηθψλ θαη θνηλσληθψλ θαηεγνξηψλ γηα λα ρξεζηκνπνηήζνπκε ηα ιφγηα ηνπ
Καξμ. (...) Ρν θαξλαβάιη ήηαλ (...) ε πξνζσξηλή θαηάξγεζε ηεξαξρηθψλ ζρέζεσλ,
πξνλνκίσλ, θαλφλσλ θαη ηακπνχ. Αληηηηζφηαλ ζε θάζε ηδέα ζπληήξεζεο, ζε θάζε
ηάζε παγίσζεο θαη θαλνληθνπνίεζεο, ζηφρεπε ζε έλα κέιινλ αθφκα αηειέο
(Bakhtin, 2003: 15∙ Bakhtin, 2001: 155).»

Ππλεπψο, φπσο ππνζηεξίδεη ν Σφληθηλζνλ (2012: 504):

«Νη πεξηθξάμεηο ελέξγεζαλ θαη κεηακφξθσζαλ ηνλ ρψξν πξνο φθεινο ηνπ
θεθαιαίνπ κε πνιιαπινχο ηξφπνπο, είηε κέζσ ηεο ηδησηηθνπνίεζεο ηεο γεο θαη ησλ
πφξσλ, αληηθεηκελνπνηψληαο ην ζψκα γηα ηνπο ζθνπνχο ηεο κηζζσηήο εξγαζίαο θαη
απνηθψληαο ην ρσξηθφ θαληαζηαθφ.»

Δπηπξφζζεηα κε ηηο παξαπάλσ ζπλεηζθνξέο ζηελ θαηαλφεζε ησλ πνηθίισλ εθθάλζεσλ

ησλ πεξηθξάμεσλ, ν Καξμ ζην έξγν ηνπ πξνβαίλεη ζε κηα κηθξή αλαθνξά θαη ζε άιιεο
κνξθέο ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο πνπ ζπλδένληαη κε ην δεκφζην
ρξένο, ηνπο θφξνπο, ηνλ πξνζηαηεπηηζκφ, ην δηεζλέο πηζησηηθφ ζχζηεκα θαη ην
δνπιεκπφξην.

Ππγθεθξηκέλα γηα ην δεκφζην ρξένο, ν Καξμ αλαθέξεη φηη απνηειεί έλαλ απφ ηνπο πην
δξαζηηθνχο κνρινχο ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο θαζψο:

«Παλ κε καγηθφ ξαβδί πξνηθίδεη ην κε παξαγσγηθφ ρξήκα κε παξαγσγηθή δχλακε θαη

ην κεηαηξέπεη έηζη ζε θεθάιαην, ρσξίο λα είλαη ππνρξεσκέλν λα εθηεζεί ζηνπο
θφπνπο θαη ζηνπο θηλδχλνπο πνπ είλαη αρψξηζηνη απφ ηε βηνκεραληθή κα αθφκα θη
απφ ηελ ηνθνγιπθηθή ηνπνζέηεζε. Νη πηζησηέο ηνπ δεκνζίνπ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα
δε δίλνπλ ηίπνηα, γηαηί ην πνζφ πνπ δαλείδνπλ κεηαηξέπεηαη ζε θξαηηθά
επθνινκεηαβηβάζηκα ρξεφγξαθα, πνπ ζηα ρέξηα ηνπο εμαθνινπζνχλ λα
ιεηηνπξγνχλ, φπσο ζα ιεηηνπξγνχζαλ αλ ήηαλ ηζφπνζν κεηξεηφ ρξήκα» (Marx,
2009[1867]: 779).

Ππκπιεξσκαηηθφ ζην δεκφζην ρξένο είλαη ην θνξνινγηθφ ζχζηεκα,

«πνπ άμνλάο ηνπ είλαη νη θφξνη ζηα πην αλαγθαία κέζα ζπληήξεζεο (επνκέλσο θαη
ην αθξίβαηκά ηνπο), θξχβεη κέζα ηνπ ην ζπέξκα ηεο απηφκαηεο πξννδεπηηθήο
αχμεζεο. Ζ ππεξθνξνιφγεζε δελ είλαη έλα ηπραίν επεηζφδην, αιιά κάιινλ ε αξρή.
Γη‘ απηφ θαη ζηελ Νιιαλδία, φπνπ πξσηνεγθαηληάζζεθε ην ζχζηεκα απηφ, ν κεγάινο
παηξηψηεο Ληε Βηη ην εμχκλεζε ζηα ‗Αμηψκαηά‘ ηνπ θαη ην ραξαθηήξηζε ζαλ ην
θαιχηεξν ζχζηεκα γηα λα γίλεη ν εξγάηεο ππάθνπνο, ιηηνδίαηηνο, θηιφπνλνο θαη
...γηα λα παξαθνξησζεί ζηε δνπιεηά» (Marx, 2009[1867]: 781).

Πηε ζπλέρεηα εμεηάδνληαο ην πξνζηαηεπηηθφ ζχζηεκα αλαθέξεη φηη:

«Ζ απαιινηξησηηθή απνηειεζκαηηθφηεηα ηνπ θνξνινγηθνχ ζπζηήκαηνο εληείλεηαη

επηπιένλ κε ην πξνζηαηεπηηθφ ζχζηεκα (…) Ρν πξνζηαηεπηηθφ ζχζηεκα ήηαλ ην
ηερλεηφ κέζν γηα λα θαηαζθεπάδνληαη εξγνζηαζηάξρεο, λα απαιινηξηψλνληαη
αλεμάξηεηνη εξγάηεο, λα θεθαιαηνπνηνχληαη ηα εζληθά κέζα παξαγσγήο θαη

228
 ζπληήξεζεο θαη γηα λα ζπληνκεπηεί κε ηε βία ην πέξαζκα απφ ηνλ αξρατθφ ζην
ζχγρξνλν ηξφπν παξαγσγήο» (Marx, 2009[1867]: 781)

Αλαθεξφκελνο ζην δηεζλέο πηζησηηθφ ζχζηεκα γξάθεη φηη:

«Ππρλά γηα ηνχην ή εθείλν ην ιαφ απνηειεί κηα απφ ηηο θξπθέο πεγέο ηεο
πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο. (…) Ξνιιά θεθάιαηα πνπ εκθαλίδνληαη ζήκεξα ζηηο
Δλσκέλεο Ξνιηηείεο ρσξίο πηζηνπνηεηηθφ γέλλεζεο, είλαη αίκα παηδηψλ πνπ κφιηο
ρζεο είρε θεθαιαηνπνηεζεί ζηελ Αγγιία» (ν.π.: 780).

Θαη ηέινο γηα ην δνπιεκπφξην αλαθέξεη φηη:

«H αλαθάιπςε ησλ ρξπζνθφξσλ θαη αζεκνθφξσλ πεξηνρψλ ζηελ Ακεξηθή, ε

εμφλησζε, ην ζθιάβσκα θαη ην παξάρσκα ηνπ ηζαγελνχο πιεζπζκνχ ζηα κεηαιιεία,
ε έλαξμε ηεο θαηάθηεζεο θαη ηεο ιεειαζίαο ησλ Αλαηνιηθψλ Ηλδηψλ, ε κεηαηξνπή
ηεο Αθξηθήο ζε πεξηθξαγκέλε πεξηνρή θπλεγηνχ Καχξσλ γηα ην δνπιεκπφξην –
ραξαθηεξίδνπλ ηε ραξαπγή ηεο επνρήο ηεο θεθαιαηνθξαηηθήο παξαγσγήο. Απηά ηα
εηδπιιηαθά πξνηζέο είλαη θχξηα ζηνηρεία ηεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο» (ν.π.:
775).

Ππλνπηηθά νη κνξθέο ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο θαηά ηελ αλάδπζε ηνπ
θεθαιαηνθξαηηθνχ ηξφπνπ παξαγσγήο κπνξνχλ λα ζπλνςηζζνχλ ζηνλ παξαθάησ
πίλαθα:

Ξίλαθαο 1. Κνξθέο ηεο ιεγφκελεο Ξξσηαξρηθήο Ππζζψξεπζεο θαηά ηελ αλάδπζε ηνπ
θεθαιαηνθξαηηθνχ ηξφπνπ παξαγσγήο

Μνξθέο ηεο ιεγφκελεο Πξσηαξρηθήο ΢πζζψξεπζεο θαηά ηελ

αλάδπζε ηνπ θεθαιαηνθξαηηθνχ ηξφπνπ παξαγσγήο

Γηαρσξηζκφο αλζξψπσλ απφ ηα κέζα παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο

Κεηαηξνπή ησλ εθθιεζηαζηηθψλ θηεκάησλ, ησλ θξαηηθψλ γαηψλ, ηεο

θνηλνηηθήο ηδηνθηεζίαο θαη ηεο θενπδαξρηθήο ηδηνθηεζίαο ζε αηνκηθή
ηδηνθηεζία

Αλαδηάξζξσζε ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο

Γνπιεκπφξην

Έκθπιε θαηαπίεζε, Θπλήγη θαη δίθεο καγηζζψλ

Γεκφζην ρξένο
Φνξνινγηθφ θξαηηθφ πξνζηαηεπηηθφ ζχζηεκα

Γηεζλέο πηζησηηθφ ζχζηεκα

Θαηαζηξνθή ηεο ηνπηθήο θνπιηνχξαο ησλ commoners, ησλ ηνπηθψλ

εζίκσλ, θαξλαβαιηψλ, γηνξηψλ, ζπληαγψλ, αζιεκάησλ, ρνξψλ θηι.

229
4.3.3 Οη λέεο πεξηθξάμεηο θαη ε κνληκφηεηα ηεο ιεγφκελεο
πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο

Ρν δήηεκα ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο απφ ηφηε πνπ ην πξσηνδηαηχπσζε

ν Καξμ απαζρφιεζε πιήζνο κειεηεηψλ, σζηφζν ε θπξίαξρε νξζφδνμε καξμηζηηθή
εξκελεία ηνπ απνθαινχκελνπ νξζφδνμνπ καξμηζκνχ θαη ηνπ πζηνξηθνχ πιηζκνχ, κέρξη
ηα κέζα, κε ηέιε ηνπ 20νπ αηψλα ήηαλ φηη ε αληίιεςε ηνπ Καξμ γηα ηελ πξσηαξρηθή
ζπζζψξεπζε έδεημε ηελ ηζηνξηθή δηαδηθαζία πνπ γέλλεζε ηηο πξνυπνζέζεηο ηνπ
θαπηηαιηζηηθνχ ηξφπνπ παξαγσγήο.

Υζηφζν ν Καξμ είλαη αξθεηά ζαθήο ζην ζρνιηαζκφ ηνπ γηα ηελ πξσηαξρηθή
ζπζζψξεπζε, θαζψο ηζρπξίδεηαη φηη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα δελ ππάξρεη πξσηαξρηθή
ζπζζψξεπζε αιιά ν ρσξηζκφο ησλ αλζξψπσλ απφ ηα κέζα παξαγσγήο θαη
αλαπαξαγσγήο είλαη κηα δηαξθήο θαη ζπζηαηηθή δηαδηθαζία γηα ηελ χπαξμε ηνπ
θεθαιαίνπ θαη φηη «γηα λα θαηαλνήζνπκε ηελ πνξεία ηεο δε ρξεηάδεηαη λα αλαηξέμνπκε
ηφζν πίζσ [κέρξη ην κεζαίσλα]» (Marx, 2009[1867]: 740)

Δπίζεο ν Καξμ (ν.π.: 739) ζην θεθάιαην γηα ηε «ιεγφκελε πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε»
ηνλίδεη φηη ν δηαρσξηζκφο ησλ αλζξψπσλ απφ ηα κέζα παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο
είλαη δηαξθήο θαη επαλαιακβάλεηαη, νχησο ψζηε λα κεηαηξέπνληαη αθελφο ζε θεθάιαην
ηα κέζα παξάγσγεο θαη αλαπαξαγσγήο θαη ηαπηφρξνλα λα δεκηνπξγνχληαη νη κηζζσηνί
εξγάηεο.

«Απφ ηε ζηηγκή πνπ ε θεθαιαηνθξαηηθή παξαγσγή ζηέθεη πηα ζηα δηθά ηεο πφδηα, δε
δηαηεξεί κφλν απηφ ην ρσξηζκφ, κα θαη ηνλ αλαπαξάγεη ζε νινέλα απμαλφκελε
θιίκαθα. Δπνκέλσο, ην πξνηζέο πνπ δεκηνπξγεί ηε ζρέζε ηνπ θεθαιαίνπ δελ κπνξεί
λα είλαη άιιν απφ ην πξνηζέο ρσξηζκνχ ηνπ εξγάηε απφ ηελ ηδηνθηεζία ζηνπο φξνπο
ηεο εξγαζίαο ηνπ, έλα πξνηζέο πνπ, απφ ηε κηα κεξηά, κεηαηξέπεη ζε θεθάιαην ηα
κέζα ζπληήξεζεο θαη παξαγσγήο ηεο θνηλσλίαο, θαη, απφ ηελ άιιε, ηνπο άκεζνπο
παξαγσγνχο ζε κηζζσηνχο εξγάηεο.»

Απηή ινηπφλ ε δηαδηθαζία ηνπ ρσξηζκνχ είλαη πξνθαλέο φηη επαλαιακβάλεηαη δηαξθψο
ψζηε λα ηθαλνπνηείηαη ν πξσηαξρηθφο ζηφρνο ηνπ θεθαιαίνπ πνπ είλαη ε παξαγσγή
ππεξαμίαο.

«Ζ ζπζζψξεπζε ηνπ θεθαιαίνπ πξνυπνζέηεη ηελ ππεξαμία, ε ππεξαμία ηελ

θεθαιαηνθξαηηθή παξαγσγή, θη απηή πάιη ηελ χπαξμε ζρεηηθά κεγάισλ καδψλ
θεθαιαίνπ θαη εξγαηηθήο δχλακεο ζηα ρέξηα ησλ εκπνξεπκαηνπαξαγσγψλ» (ν.π.:
738)

Tελ ίδηα αληίιεςε γηα ηνλ κφληκν θαη δηαξθή ραξαθηήξα ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο
ζπζζψξεπζεο ν Καξμ ηελ επαλαιακβάλεη ζε αξθεηά ζεκεία ηνπ θεηκέλνπ ηνπ θαη ζηνπο
ηξεηο ηφκνπο ηνπ Θεθαιαίνπ (ν.π.: 182∙ ν.π.: 311-312∙ ν.π.: 767-768).

Δπίζεο ζηηο «Θεσξίεο γηα ηελ ΢πεξαμία», ηνλίδεη φηη ε ζπζζψξεπζε «αλαπαξάγεη ζε
δηαξθψο κεγαιχηεξε θιίκαθα ηνλ δηαρσξηζκφ θαη ηελ απηνηεινπνίεζε ηνπ
εκπξάγκαηνπ πινχηνπ απέλαληη ζηελ εξγαζία» (Marx, 2008[1961]: 361).

Δπηπιένλ ζηα «Grundrisse» δηαπηζηψλεη φηη: «Απφ ηε ζηηγκή πνπ απηφο ν δηαρσξηζκφο
είλαη δεδνκέλνο, ε παξαγσγηθή δηαδηθαζία αλαγθαζηηθά ηνλ παξάγεη μαλά, ηνλ
αλαπαξάγεη, θαη ηνλ αλαπαξάγεη ζε κεγαιχηεξε θιίκαθα» (Marx, 1990[1858]: 350).

230
Γίλεηαη ινηπφλ ζαθέο φηη ν Καξμ, φρη απιά, δελ νξίδεη ηελ πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε σο
κηα θαη κνλαδηθή ζηηγκή πνπ ζπλέβε θαηά ηε ιεγφκελε «κεηάβαζε» απφ ηε θενπδαξρία
ζηνλ θεθαιαηνθξαηηθφ ηξφπν παξαγσγήο αιιά κε ηνλ δηθφ ηνπ ηδηαίηεξν ηξφπν
«εηξσλεχεηαη» φζνπο έρνπλ απηήλ ηελ αληίιεςε, φπσο ηνλ Άληακ Πκηζ, θαζψο
ηζρπξίδεηαη φηη πξφθεηηαη γηα κηα ζενινγηθνχ ηχπνπ ζεψξεζε αλάινγε κε ην ιεγφκελν
πξνπαηνξηθφ ακάξηεκα:

«Ζ πξσηαξρηθή (...) ζπζζψξεπζε παίδεη ζηελ πνιηηηθή νηθνλνκία ηνλ ίδην πεξίπνπ
ξφιν πνπ παίδεη ην πξνπαηνξηθφ ακάξηεκα ζηε ζενινγία. Ν Αδάκ δάγθαζε ην κήιν
θη έηζη έπεζε ην θξίκα πάλσ ζε φιν ην αλζξψπηλν γέλνο. Γηα λα εμεγήζνπλ ηελ
πξνέιεπζε ηεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο, ηε δηεγνχληαη ζαλ αλέθδνην ηνπ
παξειζφληνο. Πε κηα πνιχ παιηά επνρή ππήξραλ, απφ ηε κηα κεξηά, κηα επίιεθηε
κεξίδα αλζξψπσλ εξγαηηθψλ, έμππλσλ θαη πξνπάλησλ νηθνλφκσλ θαη, απφ ηελ
άιιε, ηεκπέιηθα ρακέλα θνξκηά πνπ ζπαηαινχζαλ ζε γιέληηα φια φζα είραλ θη
αθφκα παξαπάλσ. (...) έηζη ζπλέβεθε, ψζηε νη πξψηνη λα ζπζζσξεχζνπλ πινχην θαη
νη δεχηεξνη ηειηθά λα κελ έρνπλ ηίπνηα άιιν λα πνπιήζνπλ εθηφο απφ ην ηνκάξη
ηνπο. Θη απφ ην πξνπαηνξηθφ απηφ ακάξηεκα ρξνλνινγείηαη ε θηψρηα ηεο κεγάιεο
κάδαο, πνπ παξ‘ φιε ηελ εξγαζία ηεο εμαθνινπζεί λα κελ έρεη ηίπνηα άιιν λα
πνπιήζεη εθηφο απφ ηνλ ίδην ηεο ηνλ εαπηφ ηεο, θαη ν πινχηνο ησλ ιίγσλ, πνπ
δηαξθψο απμάλεη, παξ‘ φιν πνπ απφ πνιχ-πνιχλ θαηξφ έρνπλ παχζεη λα εξγάδνληαη»
(Marx, [1867]2009: 737-738).

Ζ παξαπάλσ πξνζέγγηζε εκπινπηίδεηαη ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο ηνπ 20νπ αηψλα θαηά ηηο
νπνίεο αξθεηνί κειεηεηέο (Amin, Braudel, Wallerstein), θπξίσο απφ ηε ζθνπηά ηνπ
απηφλνκνπ καξμηζκνχ (Abramsky, Bonefeld, Caffentzis, Dala Costa, De Angelis,
Federici, Jeffrey, Hardt, Holloway, Linebaugh, McFarlane, Negri, Perelman,
Vasudevan, θαη άιινη) εμεηάδνληαο ηηο παγθφζκηεο ζπλέπεηεο θαη κεηαβνιέο ηνπ
λενθηιειεπζεξηζκνχ ηνλίδνπλ ηνλ δηαξθή θαη ζπζηαηηθφ ραξαθηήξα ησλ πεξηθξάμεσλ
θαη ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο.

Ν Πακίξ Ακίλ (Samir Amin), ήδε απφ ηε δεθαεηία ηνπ ‘70, ππνζηεξίδεη φηη νη ζρέζεηο
κεηαμχ ησλ ζρεκαηηζκψλ ηνπ «αλεπηπγκέλνπ» θφζκνπ (ην θέληξν) θαη απηψλ ηνπ
«αλαπηπζζφκελνπ» θφζκνπ (πεξηθέξεηα) επεξεάδνληαη απφ κεηαθνξέο αμίαο, θαη απηέο
ζπληζηνχλ ηελ νπζία ηνπ πξνβιήκαηνο ηεο ζπζζψξεπζεο ζε παγθφζκηα θιίκαθα. Θάζε
θνξά πνπ ν θαπηηαιηζηηθφο ηξφπνο παξαγσγήο εηζάγεηαη ζε ζρέζεηο κε πξν-
θαπηηαιηζηηθνχο ηξφπνπο παξαγσγήο θαη ηνπο ππνδνπιψλεη, ε κεηαθνξά ηεο αμίαο
ιακβάλεη ρψξα απφ ηνπο πξν-θαπηηαιηζηηθνχο ζρεκαηηζκνχο ζηνπο θαπηηαιηζηηθνχο, σο
απνηέιεζκα ησλ κεραληζκψλ ηεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο. Απηνί νη κεραληζκνί δελ
αλήθνπλ κφλν ζηελ πξντζηνξία ηνπ θαπηηαιηζκνχ, αιιά είλαη θαη ζχγρξνλνη. Δίλαη
απηνί νη ζρεκαηηζκνί ηεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο, ηξνπνπνηεκέλνη αιιά δηαξθείο,
πξνο φθεινο ηνπ θέληξνπ, πνπ απνηεινχλ ην πεδίν ηεο ζεσξίαο ηεο ζπζζψξεπζεο ζε
παγθφζκηα θιίκαθα (Amin, 1974: 3). Κηα παξφκνηα εξκελεία κε απηή ηνπ Ακίλ εληφο
ηνπ πιαηζίνπ ηεο κνληκφηεηαο ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο κπνξεί επίζεο
λα ζπκπεξηιάβεη ηελ έλλνηα ηνπ Ηµάλνπει Βάιεξζηατλ (Immanuel Wallerstein, 1979)
γηα έλα παγθφζκην ζχζηεκα (θνζκνζχζηεκα). Δπίζεο ν Φεξλάλ Κπξσληέι (Fernand
Braudel) κε βάζε ηελ αλάιπζή ηνπ γηα ηνπο καθξνπξφζεζκνπο θχθινπο ηεο
θαπηηαιηζηηθήο νηθνλνκίαο ζην έξγν ηνπ «Ξνιηηηζκφο θαη Θαπηηαιηζκφο» (1982) ζεσξεί
φηη ε πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε επαλαιακβάλεηαη θαη

«είλαη ζπλεπήο κε ηελ θαηαλφεζε ηεο θαπηηαιηζηηθήο νηθνλνκίαο σο παγθφζκηαο

νηθνλνκίαο, (...) [ζηελ νπνία] ζπζζψξεπζε ζε έλα ηφπν κπνξεί λα αληηζηνηρεί ζε
πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε ζε άιιν ηφπν, ζηνλ νπνίν ε εμαξρήο (ex novo) παξαγσγή

231
 ηνπ δηαρσξηζκνχ κπνξεί λα απνηειεί ηε ζπλζήθε ηεο αλαπαξαγσγήο ηνπ ίδηνπ
δηαρσξηζκνχ ζε έλα άιιν, δηαζπλδεδεκέλν φκσο ηφπν» (Braudel, 1982).

Πηε ζπλέρεηα, ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗80 κε αξρέο ‗90 ε κειέηε ηεο
ζπιινγηθφηεηαο ησλ Midnight Notes Collective (1990: 1) ζρεηηθά κε ηηο δηαδηθαζίεο ηνπ
λενθηιειεπζεξηζκνχ ζε παγθφζκην επίπεδν, ηνπο νδήγεζε ζην λα επαλεηζάγνπλ πιένλ
κε βεβαηφηεηα ηελ έλλνηα ηεο κνληκφηεηαο ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο,
ηελ νπνία θαη ζπλδέζαλ κε ηελ κεηαθνξηθή πιένλ έλλνηα ησλ πεξηθξάμεσλ, ηηο νπνίεο
ηηο νλφκαζαλ σο «Λέεο Ξεξηθξάμεηο».

«Νη πεξηθξάμεηο (...) δελ απνηεινχλ κηα δηαδηθαζία πνπ εμαληιήζεθε ζηελ απγή ηνπ
θαπηηαιηζκνχ, αιιά απνηεινχλ κηα δηαξθήο ηαθηηθή επηζηξνθήο ζην δξφκν ηεο
ζπζζψξεπζεο θαη δνκηθφ ζηνηρείν ηνπ ηαμηθνχ αγψλα (...)

Πήκεξα, γηα άιιε κηα θνξά, νη πεξηθξάμεηο απνηεινχλ ηνλ θνηλφ παξνλνκαζηή ηεο
πξνιεηαξηαθήο εκπεηξίαο ζε φιν ηνλ θφζκν. Πηε κεγαιχηεξε δηαζπνξά, ζε θάζε
ρψξα, ζε θάζε ήπεηξν εθαηνκκχξηα αλζξψπσλ μεξηδψλνληαη απφ ηε γε ηνπο, ηηο
δνπιεηέο ηνπο, ηα ζπίηηα ηνπο κέζσ πνιέκσλ, πείλαο, αζζελεηψλ θαη ησλ
Ξξνγξακκάησλ Γνκηθήο Αλαπξνζαξκνγήο ηνπ Γηεζλνχο Λνκηζκαηηθνχ Ρακείνπ θαη
δηαζπείξνληαη ζηηο γσληέο ηνπ πιαλήηε (…) Ζ ―θξίζε ρξένπο‖, νη ―άζηεγνη‖ θαη ε
―θαηάξξεπζε ηνπ ζνζηαιηζκνχ‖ πνπ ζπρλά αληηκεησπίδνληαη σο δηαθνξεηηθά
θαηλφκελα (…) γηα εκάο απνηεινχλ δηαθνξεηηθά νλφκαηα ηεο ίδηαο φκσο εληαίαο
δηαδηθαζίαο: ησλ λέσλ πεξηθξάμεσλ.»

Αλαιπηηθφηεξα νη Midnight Notes Collective (1990: 3-4) εμεγνχλ φηη νη «Λέεο

Ξεξηθξάμεηο» έρνπλ πέληε βαζηθέο ιεηηνπξγίεο:

α) θαηαζηξνθή ηνπ θνηλνηηθνχ ειέγρνπ ησλ κέζσλ παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο,

β) θαηαζρέζεηο ιφγσ ρξεψλ,

γ) επηζθαιεηνπνίεζε ηεο εξγαζίαο,

δ) θαπηηαιηζηηθνπνίεζε ησλ πξψελ «ζνζηαιηζηηθψλ ρσξψλ» θαη

ε) επίζεζε ζηα παγθφζκηα πεξηβαιινληηθά θνηλά.

Ππγθεθξηκέλα:

«Ξξψηα απφ φια νη Λέεο Ξεξηθξάμεηο ιεηηνπξγνχλ αθξηβψο φπσο νη Ξαιαηέο

Ξεξηθξάμεηο: ηεξκαηίδνληαο ηνλ θνηλνηηθφ έιεγρν ησλ κέζσλ δηαβίσζεο. ΢πάξρνπλ
πιένλ ζήκεξα πνιχ ιίγεο νκάδεο πνπ κπνξνχλ λα ηθαλνπνηνχλ ηηο αλάγθεο ηνπο
άκεζα απφ ηε δηθή ηνπο γε θαη εξγαζία. Αθφκα θαη νη ηειεπηαίνη ―ηζαγελείο‖
(Αβνξηγίλεο) απφ ηελ Ηλδνλεζία κέρξη ηνλ Ακαδφλην βίαηα πεξηθξάζζνληαη ζε
θπβεξλεηηθέο εθηάζεηο. (…)

Ζ δεχηεξε ζεκαληηθή κέζνδνο ησλ Λέσλ Ξεξηθξάμεσλ είλαη επίζεο παξφκνηα κε ηηο
Ξαιαηέο: θαηάζρεζε ηεο γεο γηα ρξέε. ΋πσο αθξηβψο ην δηθαζηήξην Tudor πνχιεζε
κεγάιεο κνλαζηεξηαθέο εθηάζεηο θαη θνηλέο γαίεο ζε πηζησηέο, έηζη θαη νη ζεκεξηλέο
θπβεξλήζεηο ζε Αθξηθή θαη Αζία ζπκθσλνχλ λα θαπηηαιηζηηθνπνηεζεί θαη λα
―εμνξζνινγηζηεί‖ ε αγξνηηθή γε κε ζθνπφ λα ηθαλνπνηεζνχλ νη ειεγθηέο ηνπ ΓΛΡ, νη
νπνίνη κφλν ππφ απηέο ηηο ζπλζήθεο ζα ―ζπγρσξήζνπλ‖ γηα ηα μέλα δάλεηα (…). Ρν
απνηέιεζκα ζήκεξα φπσο θαη ηφηε είλαη ε πεξίθξαμε: ε εζσηεξηθή θαη εμσηεξηθή
θαηαζηξνθή ησλ παξαδνζηαθψλ δηθαησκάησλ δηαβίσζεο. Απηφ είλαη ην θξπκκέλν
κπζηηθφ κέζα ζην ζφξπβν ηεο ―θξίζεο ρξένπο‖.

232
 Ρξίηνλ, νη Λέεο Ξεξηθξάμεηο θάλνπλ ηελ επέιηθηε εξγαζία θαη ηελ εξγαζία ησλ
κεηαλαζηψλ ηελ θπξίαξρε κνξθή εξγαζίαο. (…)

Ρέηαξηνλ ε ιεηηνπξγία ησλ Λέσλ Ξεξηθξάμεσλ απαηηεί ηελ θαηάξξεπζε ηνπ

―ζνζηαιηζκνχ‖ απφ ηελ ΔΠΠΓ, ηελ Ξνισλία κέρξη ηελ Θίλα. Ν ζηφρνο ησλ
πεξηθξάμεσλ δελ κπνξεί λα πξαγκαηνπνηεζεί εάλ δελ ππάξμεη κηα δξακαηηθή αχμεζε
ηνπ δηεζλνχο αληαγσληζκνχ ησλ εξγαηψλ θαη γηα απηφ κηα ηεξάζηηα επέθηαζε ηεο
παγθφζκηαο αγνξάο εξγαζίαο.

Ζ πέκπηε πηπρή ηεο ιεηηνπξγίαο ησλ Λέσλ Ξεξηθξάμεσλ είλαη ε επίζεζε ζηελ
αλαπαξαγσγή καο: ε εμαθάληζε ησλ ηξνπηθψλ δαζψλ, ε ηξχπα ηνπ φδνληνο, ε
ξχπαλζε ηεο αηκφζθαηξαο θαη ησλ ζαιαζζψλ καδί κε ηε ζπξξίθλσζε ησλ ρψξσλ
δηαβίσζεο, είλαη φια κέξε ηεο θαηαζηξνθήο ησλ πιαλεηηθψλ θνηλψλ».

Δπηπιένλ ζηελ αλάιπζή ηνπο, νη Midnight Notes Collective (1990: 7), δηαβάδνπλ ηηο
παγθφζκηεο νηθνλνκηθέο θξίζεηο ηνπ θαπηηαιηζκνχ απφ ην 1970 θαη κεηά σο ηελ
ελεξγνπνίεζε ελφο λένπ θαη ηζηνξηθά πξσηνθαλνχο θχκαηνο πεξηθξάμεσλ ζην πιαίζην
ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ ζε πιαλεηηθή θιίκαθα, ην νπνίν έρεη δχν ζηφρνπο. Ξξψηνλ
«λα δεκηνπξγήζεη λέα πεδία ζπζζψξεπζεο», θαη δεχηεξνλ «λα δεκηνπξγήζεη ηε
κεγάιεο θιίκαθαο αλαδηάξζξσζε ηεο δηαδηθαζίαο ζπζζψξεπζεο, ψζηε λα ππνλνκεχζεη
ηε ζπιινγηθή νξγάλσζε θαη ηνπο ηνπηθνχο αγψλεο, λα πηέζεη ηνπο κηζζνχο, θαη λα
θάλεη ηνπο εξγάηεο επάισηνπο θαη επηζθαιείο θαη σο εθ ηνχηνπ πην ζπκβαηνχο κε ην
θεθάιαην». Ρέινο ηζρπξίδνληαη φηη απηέο νη δπν δηαδηθαζίεο εκπνξεπκαηνπνηνχλ θαη
ιακβάλνπλ ρψξα ζην ζχλνιν ηεο αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηαο απφ ηε κηθξνθιίκαθα
ησλ γνληδίσλ, έσο ηηο κεηαλαζηεπηηθέο ξνέο θαη ηελ παγθφζκηα νηθνλνκία.

«Απηή ε δηπιή δηαδηθαζία δελ μεδηπιψζεθε απιψο ζηελ θιαζζηθή πεξηνρή ηεο
απαιινηξίσζεο ηεο γεο θαη ζηελ εθδίσμε ελφο κεγάινπ λένπ ζηξαηνχ θηλεηηθήο θαη
κεηαλαζηεπηηθήο εξγαζίαο ζηελ παγθφζκηα νηθνλνκία, αιιά πεξηειάκβαλε
ηδησηηθνπνίεζε βηνκεραληθψλ ηνκέσλ ζηνλ ππξήλα ησλ θαπηηαιηζηηθψλ ρσξψλ θαη
ηελ πεξίθξαμε ηεο αλαπαξαγσγήο ησλ αλζξψπσλ κέζσ ηφζν ηεο θαηαζηξνθήο θαη
ηνπ παηεληαξίζκαηνο ησλ γνληδίσλ ηεο θχζεο φζν θαη ηελ εκπνξεπκαηνπνίεζε ησλ
αλζξψπηλσλ επηξξνψλ (...) ζηελ κηζζσηή εξγαζία ηνπ ηνκέα ησλ ππεξεζηψλ.»

Δπίζεο ε ζπιινγηθφηεηα Retort (2008[2005]) ζην βηβιίν ηνπο «Θαηαπνλεκέλεο

Γπλάκεηο», αλαιχνληαο ηνλ «θαπηηαιηζκφ θαη ην ζέακα κεηά ηελ 11ε Πεπηεκβξίνπ»
δηαπηζηψλνπλ φηη ε κνληκφηεηα ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο ζπλδέεηαη
άξξεθηα κε ηνλ πφιεκν θαη ην ζέακα:

«΋πσο είλαη ν θφζκνο ζήκεξα, πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε ζεκαίλεη πφιεκνο. Ν

πφιεκνο θηηάρλεη απηνθξαηνξίεο, αιιά ηηο ραιάεη θηφιαο. Ξξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε
ζεκαίλεη πφιεκνο, πφιεκνο φκσο πνπ ζήκεξα δηεμάγεηαη ζε ζπλζήθεο ρσξίο
πξνεγνχκελν, σο έλνπινο αγψλαο πνπ φρη κφλν πξνθαιείηαη ελ κέξεη απφ ην
ζχκπιεγκα ησλ ζπγθπξηψλ πνπ απνθαινχκε ζέακα, αιιά θαη εμαθνινπζεί λα
δηεμάγεηαη ζην πιαίζην ηνπ ζεάκαηνο» (Retort 2008[2005]: 253),

θαη θαηαιήγνπλ ζην ζπκπέξαζκα φηη «ε πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε δηεμάγεηαη ζε

ζπλζήθεο ζεάκαηνο. Απηή είλαη, ζε κηα θξάζε, ε λέα πξαγκαηηθφηεηα» (ν.π.: 261-
262).

Δπίζεο ζε ζρέζε κε ηηο πεξηθξάμεηο ζεσξνχλ φηη βξίζθνληαη ζηνλ ππξήλα ηεο
θαπηηαιηζηηθήο λεσηεξηθφηεηαο:

233
 «Πηελ θαξδηά ηεο θαπηηαιηζηηθήο λεσηεξηθφηεηαο ζα ιέγακε φηη εθδηπιψλεηαη κηα
δηαδηθαζία αέλαεο πεξίθξαμεο. Ρν κέγα-έξγν ηεο ηειεπηαίαο κηζήο ρηιηεηίαο ππήξμε
ν ζηαδηαθφο απνθιεηζκφο ησλ θπζηθψλ θαη αλζξψπηλσλ πφξσλ απφ ηελ θνηλή
ρξήζε. Ρν έδαθνο, ην λεξφ, νη θαξπνί ηνπ δάζνπο, νη ρψξνη ησλ εζίκσλ θαη ηεο
θνηλνηηθήο δηαπξαγκάηεπζεο, ην νξπθηφ ππφζηξσκα, ε δσή ησλ πνηακψλ θαη ησλ
σθεαλψλ, ηα ίδηα ηα ξαδηνθχκαηα – ν θαπηηαιηζκφο εμαξηηφηαλ θαη εμαξηάηαη αθφκε
απφ ην λα κελ είλαη πηα θνηλά ηα θνηλά θηήκαηα, φζε θαη λα ήηαλ ε βία ή ν
παξαινγηζκφο πνπ ρξεηάζηεθαλ γηα ηε κεηαηξνπή ησλ πιψλ ηεο αλζξσπφηεηαο ζην
έλα ή ην άιιν εκπνξεχζηκν αγαζφ. Θεσξνχκε φηη ε ιέμε πεξίθξαμε είλαη απηή πνπ
πεξηγξάθεη θαιχηεξα ηε ινγηθή απηήο ηεο δηαδηθαζίαο» (ν.π.: 261).

Δπηπιένλ αμίδεη λα αλαθεξζεί θαη ε πξνζέγγηζε ησλ Σαξλη θαη Λέγθξη νη νπνίνη ην 2000
ζηελ αλάιπζή ηνπο γηα ηελ «Απηνθξαηνξία» ζπκθσλνχλ κε ηελ νπηηθή ηεο
κνληκφηεηαο ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο θαη κειεηνχλ ηνπο
δηαθνξεηηθνχο «ηξφπνπο – κνληέια» κε ηνπο νπνίνπο εθθξάδεηαη, δίλνληαο ηδηαίηεξε
βαξχηεηα ζηε ιεγφκελε «άπιε» δηάζηαζε θαη ζηελ πιεξνθνξηαθή ζπζζψξεπζε, ζηηο
θνηλσληθέο ζρέζεηο, ηα επηθνηλσληαθά ζπζηήκαηα θαη ηα ζπλαηζζεκαηηθά δίθηπα.

΋πσο ην ζέηνπλ νη ίδηνη:

«Kαζψο κεηαβαίλνπκε απφ ηε λεσηεξηθφηεηα ζηε κεηαλεσηεξηθφηεηα, νη δηαδηθαζίεο

ηεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο ζπλερίδνληαη. Ζ πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε δελ είλαη
κηα δηαδηθαζία πνπ ζπκβαίλεη άπαμ δηά παληφο, απελαληίαο, νη θεθαιαηνθξαηηθέο
ζρέζεηο ηεο παξαγσγήο θαη νη θνηλσληθέο ηάμεηο πξέπεη δηαξθψο λα αλαπαξάγνληαη.
Απηφ πνπ έρεη αιιάμεη είλαη ην κνληέιν ή ν ηξφπνο ηεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο
(…) Πεκαληηθφηεξε φκσο είλαη ε αιιαγή πνπ ζπληειείηαη φζνλ αθνξά ηε θχζε ηεο
εξγαζίαο θαη ηνπ ζπζζσξεπκέλνπ πινχηνπ. Πηε κεηαλεσηεξηθφηεηα, ν θνηλσληθφο
πινχηνο πνπ έρεη ζπζζσξεπηεί είλαη νινέλα πην άπινο, αθνξά θνηλσληθέο ζρέζεηο,
επηθνηλσληαθά ζπζηήκαηα, πιεξνθνξίεο θαη ζπλαηζζεκαηηθά δίθηπα» (Hardt and
Negri, 2002[2000]: 348).

Πηε ζπλέρεηα νη Σαξλη θαη Λέγθξη ζηελ αλάιπζή ηνπο γηα ην «θνηλφ ζηνλ
θνκκνπληζκφ» κε αθνξκή ην βηβιίν ηνπο «Commonwealth» (2009) δηαπηζηψλνπλ φηη:

«O λενθηιειεπζεξηζκφο έρεη πξνζδηνξηζηεί σο ε κάρε ηεο ηδησηηθήο ηδηνθηεζίαο φρη

κφλν ελάληηα ζηε δεκφζηα ηδηνθηεζία αιιά επίζεο, θαη ίζσο πην ζεκαληηθφ ελάληηα
ζηα θνηλά. Γπν είδε θνηλψλ έρνπλ γίλεη αληηθείκελν ησλ λενθηιειεχζεξσλ
ζηξαηεγηθψλ ηνπ θεθαιαίνπ. Απφ ηε κηα πιεπξά, ηα θνηλά ραξαθηεξίδνπλ ηε γε θαη
φινπο ηνπο πφξνπο πνπ ζπλδένληαη κε απηή, ην έδαθνο, ηα δάζε, ην λεξφ, ηνλ
αέξα, ηα νξπθηά θ.ν.θ. Απφ ηελ άιιε, ηα θνηλά επίζεο αλαθέξνληαη, ζηα
απνηειέζκαηα ηεο αλζξψπηλεο εξγαζίαο θαη δεκηνπξγηθφηεηαο, φπσο είλαη νη ηδέεο,
νη γιψζζεο, νη επηδξάζεηο»

θαη ζπκπεξαίλνπλ φηη

«ε λενθηιειεχζεξε ηδησηηθνπνίεζε ησλ θνηλψλ δείρλεη ηελ αλαλεσκέλε ζεκαζία ηεο

πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο» (Hardt, 2010[2009]).

Δπίζεο ηελ ίδηα επνρή (2011[2010]) ν Σφινγνπεε δεκνζηεχεη ην βηβιίν ηνπ «Οσγκέο
ζην Θαπηηαιηζκφ», ζην νπνίν ζπλδέεη ηε κνληκφηεηα ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο
ζπζζψξεπζεο κε ηνλ δηθπή ραξαθηήξα ηεο εξγαζίαο, ηελ σθέιηκε θαη ηελ αθεξεκέλε
εξγαζία θαη ηζρπξίδεηαη φηη:

«Αλ ζεσξήζνπκε δεδνκέλε ηελ αθεξεκέλε εξγαζία, πεξηθξαζζφκαζηε ήδε ζηνλ

234
 θφζκν πνπ ζπγθξνηείηαη απφ απηή θαη ηφηε δελ ππάξρεη θακία δηέμνδνο (…). Ζ
ελαιιαθηηθή πξνζέγγηζε είλαη λα ακθηζβεηήζνπκε ηελ αθαίξεζε ηνπ πξάηηεηλ θαη
ηε κεηαηξνπή ηνπ ζε εξγαζία: ε πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε δελ ζα έπξεπε λα
ζεσξείηαη θιεηζηή δηαδηθαζία, θάηη πνπ ζπλέβε ζην παξειζφλ, αιιά θάηη αλνηρηφ,
έλαο δσληαλφο αληαγσληζκφο» (ν.π.: 258).

Ξέξα φκσο απφ ηε δηαπίζησζε φηη νη λέεο πεξηθξάμεηο δηαξθψο επεθηείλνληαη θαη
θαηαιακβάλνπλ λέα πεδία ε Φεληεξίηζη (2011) αλαγλσξίδεη φηη ε κειέηε ησλ λέσλ
πεξηθξάμεσλ επηπιένλ απνθαιχπηεη θαη δπν λέα δεδνκέλα. Απφ ηε κηα έλαλ θξπκκέλν
θνηλσληθφ πινχην θαη απφ ηελ άιιε αλαδεηθλχεη φηη ε θνηλσληθή ζπλεξγαζία έρεη ηελ
ηθαλφηεηα λα δεκηνπξγεί δηαξθψο λέεο ζθαίξεο θνηλψλ.

«Νη ―λέεο πεξηθξάμεηο‖ έρνπλ επίζεο θάλεη νξαηφ έλαλ θφζκν θνηλνηηθψλ ηδηνηήησλ
θαη ζρέζεσλ πνπ πνιινί πίζηεςαλ φηη έρεη αθαληζηεί ή φηη δελ ηνπ έρεη δνζεί αμία
κέρξη ηε ζηηγκή πνπ απεηιήζεθε κε ηδησηηθνπνίεζε. Θαηά εηξσληθφ ηξφπν, νη λέεο
πεξηθξάμεηο έρνπλ απνδείμεη φηη φρη κφλν ηα θνηλά δελ έρνπλ εμαθαληζηεί, αιιά
επίζεο φηη λέεο κνξθέο θνηλσληθήο ζπλεξγαζίαο δηαξθψο παξάγνληαη,
ζπκπεξηιακβαλνκέλνπ πεξηνρψλ ηεο δσήο ζηηο νπνίεο δελ ππήξραλ, φπσο π.ρ. ζην
internet.»

Κε απηήλ ηελ αληίιεςε ζπκθσλεί θαη ν Ληε Άληδειηο (ζην De Angelis θαη Stavrides,
2011[2010]: 31-32), ν νπνίνο ηζρπξίδεηαη φηη είλαη ζεκαληηθφ λα δνζεί έκθαζε

«φρη κφλν ζην φηη νη πεξηθξάμεηο ζπκβαίλνπλ δηαξθψο, αιιά επίζεο θαη ζην φηη
δηαξθψο δεκηνπξγνχληαη θνηλά (commoning). Νη άλζξσπνη μαλά θαη μαλά
πξνζπαζνχλ λα δεκηνπξγήζνπλ θαη λα έρνπλ πξφζβαζε ζε πφξνπο κε ηξφπνπο νη
νπνίνη είλαη δηαθνξεηηθνί απφ ηνπο φξνπο ηεο αγνξάο, νη νπνίνη είλαη ν ηππηθφο
ηξφπνο ηνπ θεθαιαίνπ λα πξνζεγγίδεη ηνπο πφξνπο.»

Ρέινο, απφ ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 2000 αξθεηνί γεσγξάθνη (Blomley, 2007∙
Blomley, 2008∙ Blomley, 2010∙ Hartsock, 2006∙ Glassman, 2005∙ Glassman, 2006∙
Hart, 2006∙ McCarthy, 2001∙ McCarthy, 2005∙ Prudham, 2007∙ Wolford, 2007∙
Hodkinson, 2012a∙ Hall, 2012∙ Springer, 2013∙ Roberts, 2008) εκθαλίδνπλ νινέλα θαη
κεγαιχηεξν ελδηαθέξνλ γηα ηε κειέηε ησλ «λέσλ πεξηθξάμεσλ» θαη εμεηάδνληαο ηε
ρσξηθή ηνπο εμέιημε, έρνπλ κε παξφκνην ηξφπν ππνζηεξίμεη φηη ε ιεγφκελε πξσηαξρηθή
ζπζζψξεπζε είλαη κηα «ζπλερηδφκελε ιεηηνπξγία ηνπ θαπηηαιηζκνχ παξά απιψο έλα
πξνθαπηηαιηζηηθφ θαηλφκελν».

Ππγθεθξηκέλα νη Άιεμ Ρδέθξη, Θφιηλ Καθ Φαξιέλ θαη Άιεμ Βαζνπληέβαλ (Alex Jeffrey,
Colin McFarlane and Alex Vasudevan, 2011: 6) ζπλδένπλ ηηο πεξηθξάμεηο κε ηελ
αζηηθνπνίεζε θαη ηζρπξίδνληαη φηη «νη πεξηθξάμεηο δελ είλαη απιψο έλα θεληξηθφ
ζηνηρείν εληφο ηεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο αιιά επίζεο απνηεινχλ ηνλ θηλεηήξην
κνριφ γηα ηελ ίδηα ηελ αζηηθνπνίεζε», θαη ζπλερίδνπλ αλαδεηψληαο ηηο γεσγξαθίεο
ησλ πεξηθξάμεσλ, νη νπνίεο δελ πεξηνξίδνληαη κφλν ζηελ θαηάζρεζε ησλ θπζηθψλ
πιηθψλ πφξσλ αιιά θαη ζηνλ έιεγρν ηεο «δεκφζηαο δσήο».

«Ζ πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε, (...), δελ είλαη ζαθψο κηα πεξαζκέλε επνρή ζηνλ
θαπηηαιηζκφ, αιιά είλαη θεληξηθή ζην πσο ιεηηνπξγεί ν θαπηηαιηζκφο. Δίηε κε ηε
κνξθή ησλ πνιέκσλ γηα πφξνπο, ηε ζπρλά βίαηε θαηάζρεζε ηεο δεκνζηάο γεο απφ
ην ηδησηηθφ θεθάιαην, ηε βίν-πεηξαηεία, ηελ θαηαζηξνθή ησλ παγθφζκησλ
πεξηβαιινληηθψλ θνηλψλ, ή ηε ξεβαλζηζηηθή επίζεζε ζηηο δεκφζηεο ππεξεζίεο ζε
νιφθιεξν ηνλ παγθφζκην Βνξξά, ν θαπηηαιηζκφο βαζίδεηαη ζηε δηαίξεζε, ζηε
κεηαηξνπή θαη θαηεδάθηζε ησλ δηαθφξσλ κνξθψλ δεκφζηαο δσήο. Ξνηεο είλαη νη

235
 γεσγξαθίεο απηψλ ησλ ζχγρξνλσλ πνηθηιφκνξθσλ δηαδηθαζηψλ πεξίθξαμεο θαη
απηή ε γεσγξαθηθή αλάγλσζε ζε ηη κπνξεί λα ζπλεηζθέξεη ζηελ θαηαλφεζε ησλ
πεξηθξάμεσλ; Απηφ, (...), είλαη έλα θηιφδνμν εξψηεκα» (Jeffrey et al., 2011: 2).

Ν Σφληθηλζνλ (2012: 509) επεθηείλεη ηελ παξαπάλσ άπνςε θαη νλνκάδεη ηε

κνληκφηεηα ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο σο «απεηιεηηθή ζπζζψξεπζε»:

«H πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε θαη νη πεξηθξάμεηο δελ αθνξνχλ κφλν ηελ πεξίθξαμε

ησλ νξπθηψλ θαη ηεο γεο κε ηε ζηελή έλλνηα, αιιά θιείλνπλ ηελ πξφζβαζε ζε θάζε
ρψξν ή θνηλσληθφηεηα πνπ απεηιεί ηελ ηδενινγηθή θαη πιηθή καο εμάξηεζε απφ
θαπηηαιηζηηθέο θνηλσληθέο ζρέζεηο, σο εθ ηνχηνπ πξφθεηηαη γηα κηα απεηιεηηθή
ζπζζψξεπζε.»

Δπηπιένλ ν Σφληθηλζνλ, (2012: 500) ζπκθσλψληαο κε ηνπο Ρδέθξη et al. (2011)

ζπλδέεη ηελ αλάδπζε ηφζν ησλ βηνκεραληθψλ πφιεσλ, φζν θαη ηελ εμάπισζε ησλ
ζεκεξηλψλ πφιεσλ, κε ηηο πεξηθξάμεηο θαη ππνζηεξίδεη φηη «νη πεξηθξάμεηο ήηαλ θαη
παξακέλνπλ, ε καία ηεο θαπηηαιηζηηθήο πφιεο», θαη «νδήγεζαλ ηφζν ζηελ
εκπνξεπκαηνπνίεζε ηεο εξγαηηθήο δχλακεο φζν θαη ζηελ εκπνξεπκαηνπνίεζε ηνπ
ρψξνπ σο έλα εμαηξεηηθά πνιχηηκν πφξν, ν φπνηνο ζα κπνξνχζε ηψξα λα αμηνπνηεζεί
εκπνξηθά γηα ηδησηηθφ φθεινο» (Hodkinson, 2012a: 504). Ζ εζηίαζε ζηελ ηδησηηθή
ηδηνθηεζία σο ραξαθηεξηζηηθφ ησλ πφιεσλ απνηειεί θεληξηθφ ζεκείν ηεο αλάιπζεο ηνπ
Σφληθηλζνλ (2012a: 504), ν νπνίνο ηζρπξίδεηαη φηη νη πεξηθξάμεηο «θαηνρχξσζαλ θαη
ηδενινγηθά ελζσκάησζαλ ηελ θαζαξή πνιηηηζηηθή αμία ηεο θαπηηαιηζηηθήο θνηλσλίαο,
ηελ ηεξφηεηα θαη ην απαξάβαην ηεο ηδησηηθήο ηδηνθηεζίαο επί ηεο γεο», θαη φπσο ην
ζέηεη ν Σάξβετ (1982: 360) απνηεινχλ ηελ «λνκηκνπνηεηηθή ιεηηνπξγία γηα φιεο ηηο
κνξθέο ηδηνθηεζίαο» ζπκπεξηιακβάλνληαο ηελ ηδησηηθή ηδηνθηεζία ησλ κέζσλ
παξαγσγήο.

Πηελ ίδηα γξακκή ζθέςεο βξίζθεηαη θαη ν Φάξζαλη Αξάηδη (Farshad Araghi, 2009:
120), ν νπνίνο ππνζηεξίδεη φηη:

«Ρν θεθάιαην έξρεηαη ζηε δσή κέζσ πεξηθξάμεσλ θαη ζπλερίδεη λα δεη κέζσ ησλ
πεξηθξάμεσλ. Απηφ εμεγεί ηελ αηειείσηε αλάγθε ηνπ θαη αθφξεζηε φξεμή ηνπ γηα
ηδησηηθνπνηήζεηο, κέζσ απνζηέξεζεο, αλάθηεζεο ή εκπνξεπκαηνπνίεζεο ησλ
δεκφζησλ αμηψλ, ηεο εξγαζίαο, ησλ ζπζηεκάησλ γλψζεο – ή απηψλ πνπ
απνθαινχληαη δηθαησκάησλ ηδηνθηεζίαο- ηεο γεο, ηνπ πεξηβάιινληνο θαη άιισλ
πεγψλ, ηεο θαηνηθίαο, ηεο ηξνθήο, ηνπ αλζξψπηλνπ γνληδηψκαηνο, ηεο νηθνινγίαο,
ηεο βηνινγίαο θαη ηειηθά ηεο ίδηαο ηεο δσήο.»

Ππγθεθαιαηψλνληαο ηηο παξαπάλσ απφςεηο, ν Σάξβετ (2003: 147, 2007[2005]: 159)

έρεη ππνζηεξίμεη, φηη νη ζχγρξνλεο κνξθέο ηεο παγθνζκηνπνίεζεο ραξαθηεξίδνληαη απφ
«εληειψο λένπο κεραληζκνχο απνζηέξεζεο – εθηφπηζεο - ιεειαζίαο», νη νπνίνη
ζπκπεξηιακβάλνπλ:

«Ρελ εκπνξεπκαηνπνίεζε θαη ηδησηηθνπνίεζε ηεο γεο θαη ηε βίαηε εθδίσμε ησλ
αγξνηηθψλ πιεζπζκψλ (…), ηε κεηαηξνπή ησλ δηαθφξσλ κνξθψλ δηθαησκάησλ
ηδηνθηεζίαο (θνηλά, θνιεθηίβεο, θξάηνο θηι.) ζε απνθιεηζηηθά ηδησηηθά θαζεζηψηα
ηδηνθηεζίαο (…), θαηαζηνιή ησλ δηθαησκάησλ ζηα θνηλά, εκπνξεπκαηνπνίεζε ηεο
εξγαηηθήο δχλακεο θαη ηελ θαηάξγεζε ησλ ελαιιαθηηθψλ (ηζαγεληθψλ) κνξθψλ
παξαγσγήο θαη θαηαλάισζεο, ηελ απνηθηνθξαηία, λεναπνηθηνθξαηία θαη ηηο
ηκπεξηαιηζηηθέο δηαδηθαζίεο αλάιεςεο ησλ πεξηνπζηψλ (ζπκπεξηιακβαλνκέλνπ ησλ
θπζηθψλ πφξσλ), αχμεζε θεξδψλ ζηηο ζπλαιιαγέο θαη ζηε θνξνινγία, εηδηθά ηεο
γεο, εκπφξην ζθιάβσλ (ην νπνίν ζπλερίδεηαη ηδίσο ζηε βηνκεραλία ηνπ sex),

236
 ηνθνγιπθία, δεκφζην ρξένο θαη ην πην θαηαζηξνθηθφ απ‘ φια, ηε ρξήζε πηζησηηθψλ
ζπζηεκάησλ σο ξηδηθψλ κέζσλ ζπζζψξεπζεο κέζσ ηεο ζηέξεζεο. Ρν θξάηνο, κε ην
κνλνπψιην ηεο βίαο θαη ηνπ νξηζκνχ ηεο λνκηκφηεηαο, παίδεη έλα θξίζηκν ξφιν ζηελ
ππνζηήξημε θαη πξνψζεζε απηψλ ησλ δηαδηθαζηψλ.»

Ν Σάξβετ (2003, 2007[2005]) ζπλνςίδνληαο ηελ αλάιπζή ηνπ εληνπίδεη ηέζζεξα

βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ζηε «ζπζζψξεπζε κέζσ ηεο ζηέξεζεο» (accumulation by
dispossession): «Ηδησηηθνπνίεζε, εκπνξεπκαηνπνίεζε, ρξεκαηνπηζηνηηθνπνίεζε θαη
δηαρείξηζε-ρεηξαγψγεζε ησλ πεξηνπζηαθψλ ζηνηρείσλ, ην θάζε έλα απφ ηα νπνία ηαΐδεη
ην άιιν, ππνζηεξίδεηαη απφ ηα ππφινηπα θαη απνθηά δχλακε απφ ηα ππφινηπα» θαη
ζεσξεί ηελ πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε σο κηα «κε νινθιεξσκέλε θαη
επαλαιακβαλφκελε δηαδηθαζία».

237
4.3.4 O δηαξθήο δηαρσξηζκφο ησλ παξαγσγψλ απφ ηα κέζα
παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο

Ρελ ηειεπηαία δεθαεηία εξεπλεηέο απφ ηε ζθνπηά ηνπ απηφλνκνπ θαη αλνηρηνχ
καξμηζκνχ (Bonefeld, 2001∙ Bonefeld, 2011[2009]∙ De Angelis, 2001∙ De Angelis,
2007∙ Perelman, 2000∙ Zarembka, 2002) εζηηάδνπλ ηε κειέηε ηνπο γηα ηε ιεγφκελε
πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε ζην ζπζηαηηθφ ηεο ζηνηρείν, ηνλ δηαρσξηζκφ ησλ παξαγσγψλ
απφ ηα κέζα παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο. Κέζα απφ ηε κειέηε ηνπο, δηαπηζηψλνπλ
φηη ν δηαρσξηζκφο απηφο είλαη δηαξθήο θαη κφληκνο αιιά ηελ ίδηα ζηηγκή δηαπηζηψλνπλ
φηη είλαη θαη αλνηρηφο ζηνπο θνηλσληθνχο αληαγσληζκνχο.

Πχκθσλα κε ηνλ Σφινγνπεε (2011[2010]: 284) ν δηαρσξηζκφο θαη ε απφζπαζε ησλ

παξαγσγψλ απφ ηα κέζα παξαγσγήο «δελ είλαη θιεηζηή δηαδηθαζία» αιιά είλαη θάηη
πνπ επαλαιακβάλεηαη θαζεκεξηλά:

«Απφ ηε κηα πιεπξά, ππάξρεη έλαο ζπλερήο αγψλαο γηα ηελ εμάπισζε ηεο
πεξίθξαμεο ηεο ηδηνθηεζίαο: ζθεθηείηε, γηα παξάδεηγκα, ην λεξφ, ηα γνλίδηα ή ηελ
πλεπκαηηθή ηδηνθηεζία (…). Αιιά δελ πξφθεηηαη κφλν γηα ηε δεκηνπξγία λέαο
ηδηνθηεζίαο, θαη ζίγνπξα ε ζεκαζία ηεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο δελ βξίζθεηαη
κφλν ζηηο παξπθέο ηνπ θαπηηαιηζκνχ. Θαη ε παιηά, παξειζνληηθή θαη εδξαησκέλε
ηδηνθηεζία βξίζθεηαη κνλίκσο ππφ ακθηζβήηεζε. Αθφκα θαη ε ηδηνθηεζία γεο πνπ
πεξηθξάρηεθε πξηλ απφ ηξηαθφζηα ρξφληα, εδξαηψλεηαη κφλν κέζα απφ κηα δηαδηθαζία
ζπλερνχο επαλάιεςεο, κηαο απφζπαζεο θαη κηαο πεξίθξαμεο πνπ ζπλερψο
αλαλεψλεηαη. Ζ ίδηα ε θαπηηαιηζηηθή ζπζζψξεπζε, ε ζπζζψξεπζε θέξδνπο, είλαη
ζπλερήο δηαδηθαζία απφζπαζεο ησλ παξαγσγψλ απφ ην ίδην ην πξντφλ ηνπο θαη
επνκέλσο απφ ηα κέζα παξαγσγήο.»

Δπίζεο ν Κπφλεθειλη (2002) ζην άξζξν ηνπ «Ηζηνξία θαη Θνηλσληθή Πχζηαζε: Ζ
Ξξσηαξρηθή Ππζζψξεπζε δελ είλαη Ξξσηαξρηθή», επηδηψθεη λα θάλεη κηα ζεκεηνινγηθή
αλάιπζε ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο θαη δηαπηζηψλεη φηη:

«Πην γεξκαληθφ πξσηφηππν, ν Καξμ δελ κηιάεη γηα ―πξσηαξρηθή‖ (primitive)

ζπζζψξεπζε. Απηφο ν φξνο αλαθέξεηαη ζηελ αγγιηθή κεηάθξαζε θαη ππνζέησ φηη
είλαη φζν πην θνληά ζην γεξκαληθφ πξσηφηππν. Υζηφζν είλαη αλαθξηβήο. Ρν
γεξκαληθφ θείκελν ιέεη ―ursprünglich‖ (αξρηθή). Απηφο ν φξνο είλαη επίζεο βαζηθφο.
Ζ αληίιεςε ηνπ Καξμ ήηαλ φηη ην θεθάιαην ―είλαη ν δηαρσξηζκφο ησλ ζπλζεθψλ
παξαγσγήο απφ ηνπο εξγάηεο‖ (1972: 422) θαη φηη απηφο ν δηαρσξηζκφο
―ζρεκαηνπνηεί (bildet) ηελ ηδέα [Begriff] ηνπ θεθαιαίνπ‖ (Marx, 1966: 246) φρη
κφλν ζπιιακβάλεη ην θεθάιαην σο δηαρσξηζκφ αιιά, επίζεο, ην βιέπεη σο
ζπζηαηηθή δχλακε ηνπ θεθαιαίνπ. Ζ θνηλσληθή ζχζηαζε είλαη ηζηνξηθή ζχζηαζε.»

Δπνκέλσο κε βάζε ηελ παξαπάλσ αλάιπζε ε ζρέζε θεθάιαην δελ είλαη ζηαηηθή αιιά
δηαξθψο επαλαιακβάλεηαη, ζπληίζεληαη θαη αλαζπληίζεηαη θαη ζα πξέπεη δηαξθψο λα
αλαλεψλεηαη επηζηξέθνληαο ζηελ αξρηθή («ursprünglich» ζχκθσλα κε ην γεξκαληθφ
πξσηφηππν ηνπ Θεθαιαίνπ) αθεηεξία, ζην δηαρσξηζκφ ησλ παξαγσγψλ απφ ηα κέζα
παξαγσγήο, ν νπνίνο απνηειεί ηελ πξνυπφζεζε θαη ην απνηέιεζκα ηεο χπαξμεο ηνπ
θεθαιαίνπ. Άξα ε ιεγφκελε πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε παξνπζηάδεη ζπζηεκαηηθφ
ραξαθηήξα, ν νπνίνο είλαη ζπζηαηηθφο ηεο ζρέζεο θεθάιαην.

O Κπφλεθειλη (2002) ζηα άξζξα θαη ζηηο κειέηεο ηνπ, δίλεη επίζεο ηδηαίηεξε ζεκαζία
θαη ζηε ζεκεηνινγία ηνπ φξνπ ηεο «κνληκφηεηαο», ηελ νπνία ηελ πξνζδηνξίδεη σο εμήο :

238
 «Ρη κπνξεί λα γίλεη θαηαλνεηφ κε ηε ―κνληκφηεηα‖ (permanent ζηα αγγιηθά) ζε απηφ
ην πιαίζην; Πηα ιαηηληθά ην ―per‖ ζεκαίλεη ―κέζσ – ηξφπνο‖, θαη ―manere‖ ζεκαίλεη
―λα παξακέλεη‖ λα ―ζπλερίδεηαη‖ άξα ε έλλνηα ―κνληκφηεηα‖ (permanent) δελ έρεη
έλαλ ραξαθηήξα ―ηέινπο‖ (telos), αιιά είλαη θάηη πνπ δηαηεξείηαη κέζα ζην ρξφλν.
(…) Δμεηάδνληαο ηελ πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε, ε κνληκφηεηα ζεκαίλεη φηη ε αξρή
ηνπ δηαρσξηζκνχ είλαη ζπζηαηηθή ζηελ θαπηηαιηζηηθή κνξθή ηεο θνηλσληθήο
αλαπαξαγσγήο θαη δηακνξθψλεη ηε δπλακηθή ηεο αλαπαξαγσγήο. Ζ κνληκφηεηα,
ηφηε ζεκαίλεη κηα δηαξθή αλαζχζηαζε ηεο δηαδηθαζίαο ηνπ δηαρσξηζκνχ φπνπ ηίπνηα
δελ παξακέλεη κε ηελ κνξθή πνπ ήηαλ πξηλ. (...) Ρν θεθάιαην δελ ζπληίζεληαη κηα
θνξά θαη παξακέλεη ζηαζεξφ γηα πάληα. Γηαξθψο πξέπεη λα επηζηξέθεη ζηελ
θαηαγσγή ηνπ: απφ ηε κηα πιεπξά, ε εξγαζία αλαπαξάγεηαη ζε κηα εθηεηακέλε
θιίκαθα σο ειεχζεξε εξγαζία θαη απφ ηελ άιιε ππάξρεη ε θαπηηαιηζηηθή ηδηνθηεζία
ησλ κέζσλ παξαγσγήο. (…) H αξρή ηεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο, πνπ είλαη ν
δηαρσξηζκφο, είλαη ε ζπζηαηηθή πξνυπφζεζε ηεο ζπζζψξεπζεο θαη απηή ε αξρή
απνηειεί ηελ νπζία ηνπ θεθαιαίνπ. Ζ πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε δελ είλαη ην
απνηέιεζκα ηνπ θεθαιαίνπ αιιά ε πξνυπφζεζε θαη κεηά ηελ αλαζηνιή - αλαίξεζε
(aufgehoben) κεηαζρεκαηίδεηαη απφ ηελ ηζηνξηθή πξνυπφζεζε ζε ζπζηαηηθή
πξνυπφζεζε ηνπ θεθαιαίνπ.»

Ππλεπψο, ην απνηέιεζκα ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο, πνπ είλαη ν

δηαρσξηζκφο ηεο εξγαζίαο απφ ηα κέζα ηεο, ζα πξέπεη λα ηίζεηαη ζπλερψο ζηελ
θαπηηαιηζηηθή ζπζζψξεπζε, απνδίδνληαο ζηνλ δηαρσξηζκφ ηελ πξνυπφζεζε θαη ην
απνηέιεζκα ηεο ζπζζψξεπζεο.

Δπνκέλσο ν ζπζηεκαηηθφο ραξαθηήξαο ηεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο είλαη

ζπζηαηηθφο. Γελ αλαθέξεηαη ζε κηα ζπγθεθξηκέλε ρξνλνινγία αιιά κάιινλ πξφθεηηαη
γηα ηε δηαδηθαζία ηεο δηαξθνχο επαλαζχζηαζεο λέσλ ―μεθηλεκάησλ‖» (Bonefeld, 2002).

Δπεθηείλνληαο ν Σφινγνπεε (2011[2010]: 287) ηελ παξαπάλσ άπνςε θαη ζέηνληαο

ζην επίθεληξν ηελ θξηηηθή ζηελ ρξνληθφηεηα ηνπ θαπηηαιηζκνχ ηζρπξίδεηαη φηη:

«΋ηαλ ζεσξνχκε ηελ πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε απιφ ηζηνξηθφ γεγνλφο ηνπ

παξειζφληνο, πηνζεηνχκε ηελ πξαγκαηηθή αιιά θαη απαηειή αληίιεςε ηεο ηζηνξίαο
πνπ παξάγεηαη απφ ηελ ίδηα ηελ πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε. ΋ηαλ αζθνχκε θξηηηθή
ζηελ πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε, αζθνχκε θξηηηθή ζηε ρξνληθφηεηα πνπ απηή
παξάγεη, αζθνχκε θξηηηθή ζην δηαρσξηζκφ δεκηνπξγίαο θαη χπαξμεο, ζην δηαρσξηζκφ
παξφληνο θαη παξειζφληνο. Ζ δεκηνπξγία ηνπ θαπηηαιηζκνχ δελ είλαη έλα θιεηζηφ
επεηζφδην ηνπ παξειζφληνο: ν θαπηηαιηζκφο ππάξρεη κέζα απφ ηε δηαξθή
αλαδεκηνπξγία ηνπ.»

Έπεηηα ν Κπφλεθειλη (2002) αλαγλσξίδεη, φηη πέξα απφ ηελ ηζηνξηθή αλαδήηεζε ηεο
ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο, ηελ νπνία ραξαθηεξίδεη σο ελ πνιινίο
«αθαδεκατθή», ην ζεκαληηθφηεξν είλαη ε αλάγλσζε ησλ ζεκεξηλψλ κνξθψλ
δηαρσξηζκνχ.

«Ξνιχ πην ζεκαληηθή (...) είλαη ε θαηαλφεζε ηνπ ζπζηαηηθνχ ηεο ραξαθηήξα θαη
απηφο είλαη ν εθβηαζηηθφο ρσξηζκφο ησλ λέσλ εξγαηψλ απφ ηα κέζα δηαβίσζεο θαη ε
παξακνλή, ησλ θαζηεξσκέλσλ ζρέζεσλ ηνπ θεθαιαίνπ.»

Δπνκέλσο ζχκθσλα κε ηνπο παξαπάλσ κειεηεηέο oη δηαδηθαζίεο ησλ πεξηθξάμεσλ

δηαξθψο επεθηείλνληαη θαη ζρεηίδνληαη κε ηε κνληκφηεηα ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο
ζπζζψξεπζεο, δειαδή ην δηαρσξηζκφ ησλ παξαγσγψλ απφ ηα κέζα παξαγσγήο,
αλαπαξαγσγήο θαη δηαβίσζεο. Ν δηαρσξηζκφο απηφο είλαη αλαγθαίν ζπζηαηηθφ ζηνηρείν

239
ηνπ θεθαιαηνθξαηηθνχ ηξφπνπ παξαγσγήο θαη γηα απηφ ην θεθάιαην ζπλερψο
αλαπαξάγεηαη κέζσ παιαηφηεξσλ αιιά θαη λέσλ πεξηθξάμεσλ. Πχκθσλα κε ηνλ
Κπφλεθειλη (2011[2009]: 74) ην πην νπζηαζηηθφ ζηνηρείν ηεο κνληκφηεηαο ηεο
πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο είλαη φηη εξκελεχεη ηνλ δηαξθή δηαρσξηζκφ ησλ λέσλ
εξγαηψλ απφ ηα κέζα παξαγσγήο θαη ηελ ππαγσγή ηνπο ζε ζρέζεηο εθκεηάιιεπζεο.

«Νη ζχγρξνλεο εμειίμεηο ηεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο δελ είλαη ―ηπραίεο‖

εμειίμεηο. (...) ε πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε είλαη έλα αλαγθαίν ζηνηρείν ηνπ
θαπηηαιηζκνχ. (…) Δίλαη ε ζπλζήθε θαη ε πξνυπφζεζε ηεο χπαξμεο ηνπ θεθαιαίνπ.
Δλ νιίγνηο, ε πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε είλαη κηα ζπλερψο αλαπαξαγφκελε
ζπζζψξεπζε, είηε κε φξνπο αλαλενχκελνπ ρσξηζκνχ λέσλ πιεζπζκψλ απφ ηα κέζα
παξαγσγήο θαη ζπληήξεζεο, είηε κε φξνπο ηεο αλαπαξαγσγήο ηεο κηζζσηήο ζρέζεο
ζηηο ―ζεκειησκέλεο‖ ζρέζεηο ηνπ θεθαιαίνπ. Ν πξψηνο επηδηψθεη λα ππαγάγεη λένπο
εξγάηεο ππφ ηηο δηαηαγέο ηνπ θεθαιαίνπ θαη ε δεχηεξε λα ηνπο πεξηιάβεη σο έλαλ
εθκεηαιιεχζηκν αλζξψπηλν πφξν (…) Ζ πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε, ινηπφλ, δελ είλαη
κφλν κία ―πεξίνδνο‖ απφ ηελ νπνία νη θεθαιαηνθξαηηθέο θνηλσληθέο ζρέζεηο
αλαδχζεθαλ. Κάιινλ, είλαη ε ηζηνξηθή ―πξάμε‖ πνπ ζπγθξνηεί ηηο θεθαιαηνθξαηηθέο
θνηλσληθέο ζρέζεηο σο έλα φιν.»

240
4.3.5 Μνληκφηεηα ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο
θαη θξίζεηο ηνπ θαπηηαιηζκνχ

Ππκπιεξσκαηηθά ζηελ παξαπάλσ αλάιπζε έρεη ηδηαίηεξε ζεκαζία ε ζχλδεζε ηεο

κνληκφηεηαο ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο κε ηηο θξίζεηο ηνπ
θαπηηαιηζκνχ. Νη δηαδνρηθέο πεξηθξάμεηο, φπσο αλαιχζεθε έρνπλ σο αηηία ηε
κνληκφηεηα ησλ δηαδηθαζηψλ πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο, νη νπνίεο ζχκθσλα κε ηελ
Ινχμεκπνπξγθ θαη ηνπο ζηνραζηέο ηνπ απηφλνκνπ θαη αλνηρηνχ καξμηζκνχ (Bonefeld,
2011[2009]∙ Holloway, 2002∙ Caffentzis, 2004b∙ De Angelis, 2007∙ Federici,
2011[2004]) εληείλνληαη ζηηο πεξηφδνπο θξίζεο ηνπ θαπηηαιηζκνχ. Ν θαπηηαιηζκφο ζε
πεξηφδνπο θξίζεο επηδηψθεη, γηα λα ηηο μεπεξάζεη, λα επεθηείλεη ηε ζρέζε θεθάιαην,
δειαδή ηνλ δηαρσξηζκφ ησλ παξαγσγψλ απφ ηα κέζα παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο,
ζε λέεο ζθαίξεο εθκεηάιιεπζεο ή παξάιιεια λα βαζχλεη ηηο ππάξρνπζεο ζρέζεηο.
Δπνκέλσο ζηηο πεξηφδνπο θξίζεο εθαξκφδνληαη λέεο ή εληείλνληαη νη πθηζηάκελεο
δηαδηθαζίεο ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο, νη νπνίεο ζπλεπάγνληαη λέεο
πεξηθξάμεηο ή ηζρπξνπνίεζε ησλ πθηζηακέλσλ πεξηθξάμεσλ.

Δηδηθά φζνλ αθνξά ηε ζρέζε ηνπ θαπηηαιηζκνχ κε ηηο θξίζεηο, νη Ξξάηνπο Ρζάληξα θαη
Ληηπαλθάξ Κπαζνχ (Pratyush Chandra and Dipankar Basu, 2007) επηζεκαίλνπλ φηη ε
πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε, φρη απιψο ραξαθηεξίδεηαη απφ κνληκφηεηα θαη δηάξθεηα αιιά
ηδηαίηεξα ζηηο πεξηφδνπο θξίζεο, απμάλεηαη, εληείλεηαη θαη δξα θαηαιπηηθά γηα ην
μεπέξαζκα ησλ θξίζεσλ:

«Απφ ηε ζηηγκή πνπ ε ζπζζψξεπζε ηνπ θεθαιαίνπ ιεηηνπξγεί κέζσ ηεο αγνξάο, νη
ππεξεζίεο ηεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο απαηηνχληαη ζρεδφλ εμ νξηζκνχ φηαλ ε
αγνξά είλαη ζε θξίζε. Θαηά ηε δηάξθεηα ησλ θξίζηκσλ πεξηφδσλ ησλ θαπηηαιηζηηθψλ
θξίζεσλ, ε πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε αλαδχεηαη γηα λα βνεζήζεη λα μεπεξαζηνχλ ηα
εκπφδηα γηα ηε ζπζζψξεπζε κε δπν ηξφπνπο:

α) δηεπθνιχλνληαο ηε κεηάβαζε απφ ηηο πεξηνρέο πνπ βξίζθνληαη ζε θξίζε ζε λέεο

πεξηνρέο ζπζζψξεπζεο θαη

β) κε κηα ζπλερή δηαπξαγκάηεπζε ησλ ρσξηθψλ αλαπηχμεσλ (καδί εζσηεξηθψλ θαη

εμσηεξηθψλ) ηνπ θαπηηαιηζκνχ.

Θαηά ηε δηάξθεηα ησλ πεξηφδσλ κεηάβαζεο θαη επέθηαζεο, ―λέεο πεξηθξάμεηο‖

απαηηνχληαη γηα λα ηνπνζεηήζνπλ ζηε ζπλήζε πνξεία ηε θαπηηαιηζηηθή
αλαπαξαγσγή. Ζ εμαζθάιηζε απηψλ ησλ πεξηθξάμεσλ κέζσ βίαο θαη άιισλ
―άκεζσλ επηπιένλ νηθνλνκηθψλ κέηξσλ θαη κέζσλ‖ είλαη ε ιεηηνπξγία ηεο
πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο.»

Υζηφζν ηφζν ε έθβαζε ησλ πεξηθξάμεσλ θαη ηεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο φζν θαη ε
έμνδνο ηνπ θαπηηαιηζκνχ απφ ηηο θξίζεηο δελ είλαη λνκνηειεηαθή θαη εμαξηψληαη
ζεκαληηθά απφ ηνλ βαζκφ ειέγρνπ πάλσ ζηα θνηλά, θαζψο θαη απφ ηνπο θνηλσληθνχο
θαη ηαμηθνχο αληαγσληζκνχο. Ρελ αληίιεςε απηή ηελ ππνζηεξίδνπλ νη Midnight Notes
Collective and Friends (2009) ζην άξζξν ηνπο «΢πνζρεηηθέο Δπηζηνιέο απφ ηελ Θξίζε
ζηα Θνηλά», ζην νπνίν επηζεκαίλνπλ φηη:

«Oη θξίζεηο δελ βξίζθνληαη ηειείσο έμσ απφ ηνλ αλζξψπηλν έιεγρν: κπνξνχκε λα ηηο
πξνθαιέζνπκε ζηξαηεγηθά, λα ηηο επηηαρχλνπκε, λα ηηο αλαβάινπκε ή λα ηηο
βαζχλνπκε. (…) Ν πξνεγνχκελνο αηψλαο έδεημε επίζεο ηε ζεκαζία ησλ ηαμηθψλ

241
αγψλσλ ζηε δηακφξθσζε ησλ θξίζεσλ, κηαο θαη νη εξγάηεο (...) κπφξεζαλ ηζηνξηθά
λα επηζπεχζνπλ ηηο θξίζεηο ηνπ θαπηηαιηζκνχ, εληείλνληαο ηηο δνκηθέο αληηθάζεηο θαη
αληζνξξνπίεο ηνπ ζπζηήκαηνο κέρξη ηα άθξα. Ζ δπλαηφηεηα απηή καο επηηξέπεη λα
θαηαλνήζνπκε ηελ επαλαζηαηηθή πξννπηηθή ηεο εξγαηηθήο ηάμεο.»

242
4.3.6 Η κνληκφηεηα ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο
σο απάληεζε ζε θνηλσληθνχο αγψλεο

Πε ζπλδπαζκφ κε ηηο παξαπάλσ αλαιχζεηο, πνπ δείρλνπλ θπξίσο ηε δχλακε θαη

ηθαλφηεηα ηνπ θεθαιαηνθξαηηθνχ ηξφπνπ παξαγσγήο λα αλαπαξάγεη δηαξθψο ηνλ
δηαρσξηζκφ ησλ παξαγσγψλ απφ ηα κέζα παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο, κέζσ ηεο
κνληκφηεηαο ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο θαη ησλ πεξηθξάμεσλ, κηα
αξθεηά ελδηαθέξνπζα πξνζέγγηζε, πνπ αληηζηξέθεη ηελ νπηηθή γσλία θαη ηνπνζεηεί ζην
επίθεληξν ηεο αλάιπζεο ηνπο θνηλσληθνχο αγψλεο, είλαη απηή ησλ κειεηεηψλ ηνπ
απηφλνκνπ θαη αλνηρηνχ καξμηζκνχ (De Angelis, 2001∙ Abramsky, 2010∙ Federici,
2011[2004]∙ Stardust, 2010a[2007]∙ Caffentzis, 2010∙ Holloway, 2011[2010] ∙
Bonefeld, 2010a∙ Midnight Notes Collective, 1990). Νη παξαπάλσ κειεηεηέο
αληηιακβάλνληαη ηηο πεξηθξάμεηο θαη ηε κνληκφηεηα ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο
ζπζζψξεπζεο σο κηα επαλαιακβαλφκελε ζηξαηεγηθή έλαληη ηνπ ζπλερή ραξαθηήξα
ησλ θνηλσληθψλ αγψλσλ.

Πχκθσλα κε ηνλ Σφινγνπεε (2011[2010]: 91) «ν θαπηηαιηζκφο είλαη απηφο πνπ

αγσλίδεηαη ελαληίνλ καο, ελαληίνλ ηεο δσήο, ησλ ζρεδίσλ θαη ηεο αλζξσπηάο καο», ε
άπνςε απηή «πξφθεηηαη γηα αληηζηξνθή ηεο παξαδνζηαθήο επαλαζηαηηθήο πξνζέγγηζεο
πνπ βάδεη ζε πξψηε ζέζε ηελ θαηαζηξνθή ηνπ θαπηηαιηζκνχ θαη ζε δεχηεξε ηε
δεκηνπξγία κηαο λέαο θνηλσλίαο».

Δμάιινπ ε Φεληεξίηζη (2011[2004]: 43-44) κειεηψληαο ηνπο αγψλεο πνπ «δηεμήγαγε

ην επξσπατθφ πξνιεηαξηάην ηνπ Κεζαίσλα», ζπκπεξαίλεη φηη:

«O θαπηηαιηζκφο ήηαλ ε απάληεζε ησλ θενπδαξρψλ, ησλ παηξηθίσλ εκπφξσλ, ησλ

επηζθφπσλ θαη ησλ παπψλ ζε κηα θνηλσληθή ζχγθξνπζε πνπ δηαξθνχζε αηψλεο θαη ε
νπνία ζην ηέινο θιφληζε ηελ εμνπζία ηνπο θαη πξάγκαηη ―ηαξαθνχλεζε νιφθιεξν ηνλ
θφζκν‖.»

Δπίζεο ζχκθσλα κε ηνλ Ληε Άληδειηο ν ππξήλαο ηεο κνληκφηεηαο ηεο ιεγφκελεο
πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο είλαη ν δηαρσξηζκφο ησλ παξαγσγψλ απφ ηα κέζα
παξαγσγήο θαη ν δηαρσξηζκφο απηφο ελεξγνπνηείηαη θαη αλαπαξάγεηαη θάζε θνξά πνπ
νη θνηλσληθνί αγψλεο γηα «ειεπζεξία θαη αμηνπξέπεηα» απνθαζηζηνχλ ηελ έλσζε ησλ
παξαγσγψλ κε ηα κέζα παξαγσγήο:

«Ζ θξίζηκε ηδέα ζηνλ ππξήλα ηεο πξνζέγγηζεο ηνπ Καξμ είλαη ε έλλνηα ηνπ
δηαρσξηζκνχ ησλ παξαγσγψλ απφ ηα κέζα παξαγσγήο. Απηή ε έλλνηα, φηαλ
εηζέξρεηαη ζην εζσηεξηθφ ηεο ζχγθξνπζεο αλάκεζα ζηε ινγηθή ηεο απεξηφξηζηεο
ζπζζψξεπζεο ηνπ θεθαιαίνπ θαη ζηνλ αγψλα ησλ αλζξψπσλ γηα ειεπζεξία θαη
αμηνπξέπεηα, φρη κφλν καο βνεζά λα πεξηγξάςνπκε ηνλ επαλαιακβαλφκελν
ραξαθηήξα ηεο ―πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο‖ αιιά επίζεο ηνπνζεηεί σο θεληξηθφ
πνιηηηθφ δήηεκα θάζε ελαιιαθηηθήο ζηνλ θαπηηαιηζκφ, ηελ άκεζε πξφζβαζε ζηα
κέζα χπαξμεο θαη δηαβίσζεο (…) Απφ ηε ζηηγκή πνπ γηα ηνλ Καξμ νη αγψλεο ηεο
εξγαηηθήο ηάμεο απνηεινχλ έλα δηαξθέο ζηνηρείν ησλ θεθαιαηνθξαηηθψλ ζρέζεσλ
παξαγσγήο, ην θεθάιαην πξέπεη δηαξθψο λα αζρνιείηαη κε ζηξαηεγηθέο πξσηαξρηθήο
ζπζζψξεπζεο ψζηε λα αλαδεκηνπξγεί ηηο ―βάζεηο‖ απηήο θάζε απηήο ηεο
ζπζζψξεπζεο» (De Angelis, 2001).

Θαη ζπλερίδεη ππνζηεξίδνληαο φηη:

243
 «Απηφ πνπ επίζεο [γίλεηαη θαλεξφ] είλαη φηη ην θεθάιαην επηδηψθεη ηελ πεξίθξαμε
θνηλψλ πνπ έρνπλ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα δεκηνπξγεζεί ππφ ηελ επίδξαζε αγψλσλ
ηεο εξγαηηθήο ηάμεο πνπ πξνεγήζεθαλ.» (De Angelis, 2013: 17)

Πηελ ίδηα γξακκή ζθέςεο ν Θαθέληδηο (2010: 34) ηζρπξίδεηαη φηη «ε δηαδηθαζία
δηαρσξηζκνχ πνηέ δελ ηειεηψλεη φζν ππάξρεη ν θεθαιαηνθξαηηθφο ηξφπνο παξαγσγήο,
θαη φζν νη εξγάηεο κέζα απφ ηνπο αγψλεο ηνπο επαλεγθαζηδξχνπλε λέεο κνξθέο
πξφζβαζεο ζηα κέζα επηβίσζεο ηνπο.»125

Κε απηήλ ηελ άπνςε ζπκθσλεί θαη ν Θφιπα Ακπξάκζθη (Kolya Abramsky, 2010), ν
νπνίνο κειεηψληαο θπξίσο ην δήηεκα ηεο ελεξγεηαθήο – εξγαζηαθήο θξίζεο ζην άξζξν
ηνπ «Δλέξγεηα, εξγαζία θαη θνηλσληθή αλαπαξαγσγή ζηελ παγθφζκηα νηθνλνκία»
ηζρπξίδεηαη φηη:

«O βαζκφο δηαρσξηζκνχ πνπ κπνξεί λα ππάξρεη κεηαμχ ησλ αλζξψπσλ θαη ησλ
βαζηθψλ κέζσλ επηβίσζήο ηνπο, δελ είλαη νχηε κφληκνο νχηε δεδνκέλνο, αιιά
απνηειεί ην αληηθείκελν κηαο ζπλερηδφκελεο δηαδηθαζίαο αγψλα, ζπγθξνχζεσλ θαη
δηαπξαγκαηεχζεσλ.»

Ζ παξαπάλσ αλάιπζε φπσο ήδε έρεη αλαθεξζεί εληζρχεηαη απν αξθεηέο θεκηλίζηξηεο
φπσο, κεηαμχ άιισλ, ε Πίιβηα Φεληεξίηζη (Silvia Federici, 1992, 2011[2004],
2012[2008]), ε Ιενπνιληίλα Φνξηνπλάηη (Leopoldina Fortunati, 1995[1981]), ε Καξία
Κηο (Maria Mies, 1980, 1982, 1998[1986]), ε Θιανχληηα θνλ Βέξιρνθ (Claudia von
Werlhof, 2007), ε Ιέηληη Πηάξληαζη (Lady Stardust, 2010a[2007]), ε Καξηαξφζα
Ληάια Θφζηα θαη ε Πέικα Ρδέηκο (Mariaroasa Dalla Costa and Selma James, 1972), νη
νπνίεο εζηηάδνληαο ζην δήηεκα ηνπ θχινπ εξκελεχνπλ ηελ πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε
σο ηελ απάληεζε ηνπ θεθαιαίνπ ζηνπο ηαμηθνχο αγψλεο ησλ γπλαηθψλ.

Ζ Φεληεξίηζη (2011[2004]: 234) ζπγθεθξηκέλα επεθηείλεη ηελ αλάιπζε ζηα δεηήκαηα

ηνπ ειέγρνπ ηεο θνηλσληθήο αλαπαξαγσγήο, ηεο ζεμνπαιηθφηεηαο θαη ηεο ζεξαπείαο:

«Αλ ιάβνπκε ππφςε καο ην ηζηνξηθφ πιαίζην κέζα ζην νπνίν ζπλέβε ην θπλήγη
καγηζζψλ, ην θχιν θαη ηελ ηάμε ησλ θαηεγνξνχκελσλ, θαζψο επίζεο θαη ηα

125
Ν Θαθέληδηο (2010: 34) ππνζηεξίδεη φηη, ζηελ πξαγκαηηθφηεηα, ζε θάζε ζεκείν ηεο ηζηνξίαο ηνπ
θεθαιαηνθξαηηθνχ ηξφπνπ παξαγσγήο ζρεκαηίδνληαη λέα θνηλά απφ ηελ νηθεηνπνίεζε ησλ λέσλ
ηερλνινγηψλ απφ ηνπο commoners θαη ελδεηθηηθά αλαθέξεη ηα παξαθάησ ραξαθηεξηζηηθά
παξαδείγκαηα:

«Πηα ηέιε ηνπ 19νπ αηψλα νη πεηξαηέο ηνπ Αηιαληηθνχ, ζηηο αξρέο ηνπ 20 νπ αηψλα νη ακεξηθαληθέο
γεηηνληέο ησλ Σφκπνο (Hobohemia), θαη ζηα ηέιε ηνπ 20νπ αηψλα θαη ζηηο αξρέο ηνπ 21νπ αηψλα νη
πξνγξακκαηηζηέο θαη νη hackers ηνπ θηλήκαηνο ηνπ ειεχζεξνπ ινγηζκηθνχ ζε φιν ηνλ πιαλήηε.

Νη πεηξαηέο απαιινηξίσζαλ ην πην πξνεγκέλν κεράλεκα ηεο επνρήο, ηα πνληνπφξα πινία θαη ηα
νδήγεζαλ ζε λένπο θνκκνπλαιηζηηθνχο ξφινπο θαη ηα ρξεζηκνπνίεζαλ γηα λα ιεειαηήζνπλ ηνπο
θιέθηεο ηνπ ακεξηθαληθνχ πινχηνπ.

Νη Σφκπνο παξνκνίσο απαιινηξίσζαλ ηα ηξέλα θαη ηε γε ησλ ζηδεξνδξφκσλ γηα ηνπο ζθνπνχο
ηνπο, θαη αλέπηπμαλ λένπο θψδηθεο νηθεηνπνίεζεο απηψλ ησλ κεραλεκάησλ θαη ηεο γεο.

Ρέινο, νη πξνγξακκαηηζηέο θαη νη ράθεξο ηνπ θηλήκαηνο ηνπ ειεχζεξνπ ινγηζκηθνχ απαιινηξηψλνπλ
ηελ πην εμειηγκέλε ηερλνινγία ηεο επνρήο, δεκηνπξγψληαο λένπο θαλφλεο κνηξάζκαηνο (φπσο ηηο
―άδεηεο creative commons‖), θαη ηηο ρξεζηκνπνηνχλ γηα λα ππνλνκεχζνπλ ηελ ηζρχ ησλ κεγάισλ
κνλνπσιίσλ ηνπ software (...).

Ρα παξαπάλσ παξαδείγκαηα έρνπλ κηα κάιινλ πεξηνξηζκέλε ηαμηθή ζχλζεζε, είλαη αιήζεηα, νη
αθηηβηζηέο είλαη θπξίσο άληξεο θαη ιεπθνί. Αιιά απηά είλαη κφλν θάπνηα παξαδείγκαηα δεκηνπξγίαο
λέσλ θνηλψλ ζηελ θαξδηά ηνπ θαπηηαιηζκνχ»

244
 απνηειέζκαηα ησλ δηψμεσλ, ζα πξέπεη λα θαηαιήμνπκε ζην φηη ε φιε επηρείξεζε
ήηαλ κηα επίζεζε ηφζν ζηελ αληίζηαζε ησλ επξσπαίσλ γπλαηθψλ ζηελ εμάπισζε
ησλ θαπηηαιηζηηθψλ ζρέζεσλ φζν θαη ζηελ ηζρχ πνπ νη ίδηεο είραλ απνθηήζεη ράξε
ζηε ζεμνπαιηθφηεηά ηνπο, ηνλ έιεγρφ ηνπο ζηελ αλαπαξαγσγή θαη ηελ ηθαλφηεηά
ηνπο λα ζεξαπεχνπλ.»

΢πνζηεξηθηέο απηήο ηεο αληίιεςεο είλαη θαη ε ζπιινγηθφηεηα Midnight Notes Collective
(1990: 1) ε νπνία ζηε κειέηε ηεο γηα ηηο λέεο πεξηθξάμεηο εμάγεη ην ζπκπέξαζκα φηη:

«Νη πεξηθξάμεηο δελ είλαη κηα δηαδηθαζία πνπ ζπλέβε κηα θνξά θαη εμαληιήζεθε
ζηελ απγή ηνπ θαπηηαιηζκνχ. Ξξφθεηηαη γηα κηα ηαθηηθή επηζηξνθή ζην κνλνπάηη ηεο
πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο θαη έλα δνκηθφ ζηνηρείν ηνπ ηαμηθνχ αγψλα. (…) Δίλαη νη
θηλήζεηο ησλ πξνιεηάξησλ ζηηο νπνίεο απαληάεη ν θαπηηαιηζκφο.»

Ππλεπψο νη παξαπάλσ απφςεηο αληηιακβάλνληαη ηηο πεξηθξάμεηο θαη ηε κνληκφηεηα ηεο

ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο σο απάληεζε ηνπ θεθαιαίνπ ζηε δηαξθή θίλεζε,
ζχλζεζε θαη δεκηνπξγία ησλ ζρέζεσλ πνπ δεκηνπξγνχλ ηα θνηλά. Δδψ επαλέξρεηαη ην
δήηεκα ηνπ «commoning», δειαδή ηεο δεκηνπξγίαο ζρέζεσλ απφ θνηλφηεηεο πνπ
απηνζεζκίδνληαη, ρεηξαθεηνχληαη θαη κέζα απφ ζπιινγηθέο δηαδηθαζίεο αγψλα
απνθαζηζηνχλ ηελ έλσζε ησλ «παξαγσγψλ» κε ηα «κέζα παξαγσγήο, αλαπαξαγσγήο
θαη δηαβίσζεο».

245
4.3.7 Σα ιεγφκελα αιινησκέλα, δηαβξσκέλα, δηεθζαξκέλα,
θηινθαπηηαιηζηηθά θνηλά

Ραπηφρξνλα κε ηε ιεηηνπξγία ησλ πεξηθξάμεσλ, πνπ είλαη απαξαίηεηεο γηα ηε

κνληκφηεηα ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο, νη απηφλνκνη καξμηζηέο
(Federici, 2011∙ De Angelis, 2013∙ Caffentzis, 2010∙ Hardt and Negri, 2009)
αλαιχνληαο ηελ έλλνηα ησλ θνηλψλ θαη ηηο ζρέζεηο δεκηνπξγίαο θαη (αλα)παξαγσγήο
ησλ θνηλψλ (commoning), δηαπηζηψλνπλ φηη ν ην θεθάιαην απνδέρεηαη ή έρεη αλάγθε ή
αθφκα θαη «εθεπξίζθεη» ηα θνηλά (De Angelis, 2013: 127) ηφζν κε ηε κνξθή ησλ κε
εκπνξεπκαηνπνηεκέλσλ θνηλψλ πφξσλ, φζν θαη κε ηε κνξθή ηεο θνηλσληθήο
ζπλεξγαζίαο θαη ησλ κε εκπνξεπκαηνπνηεκέλσλ κνξθψλ θνηλσληθήο αλαπαξαγσγήο.
Ηδηαίηεξα ζην πεξηβάιινλ ηεο ζεκεξηλήο θξίζεο νη παξαπάλσ ζηνραζηέο δηαπηζηψλνπλ
φηη ην θεθάιαην γηα λα μεπεξάζεη ηα αδηέμνδά ηνπ εθηφο απφ ηηο θιαζηθέο κνξθέο
πεξηθξάμεσλ εμαλαγθάδεηαη λα δηαπξαγκαηεπηεί κε ηα ιεγφκελα «ζπζηήκαηα ησλ
θνηλψλ» θαη επηδηψθεη ηε ιεγφκελε «ξχζκηζε ησλ θνηλψλ» (De Angelis, 2013: 127).
Κάιηζηα ε Φεληεξίηζη (2011) επηζεκαίλεη φηη «πξέπεη επνκέλσο λα είκαζηε πνιχ
πξνζεθηηθνί, λα κελ ππνλνκεχζνπκε ηε ζπδήηεζε πάλσ ζηα θνηλά κε ηέηνην ηξφπν
ψζηε λα επηηξαπεί ζηελ θιπδσληδφκελε απφ ηελ θξίζε θαπηηαιηζηηθή ηάμε λα ζπλέιζεη
θαη λα αλαδσνγνλεζεί».

Ρελ ίδηα ζηηγκή ηα θνηλσληθά θηλήκαηα πνπ δεκηνπξγνχλ, θαηαζθεπάδνπλ θαη

ζπλζέηνπλ ηα θνηλά έξρνληαη δηαξθψο αληηκέησπα κε ηηο δηαδηθαζίεο ησλ πεξηθξάμεσλ,
φπσο θαη κε ηνλ θίλδπλν ηεο αθνκνίσζεο. Πην ζεκείν απηφ αλαδχεηαη έλα δηπιφ
αδηέμνδν, εληφο ηνπ νπνίνπ ηα θνηλά απνθηνχλ έλαλ πβξηδηθφ, ελδηάκεζν, νξηαθφ
θπξίσο φκσο θξίζηκν ραξαθηήξα, θαζψο βξίζθνληαη ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο εληφο,
ελαληίνλ θαη πέξαλ ηνπ θεθαιαίνπ.

«Δμ νπ ινηπφλ θαη ην δηπιφ αδηέμνδν, ηφζν γηα ην θεθάιαην φζν θαη γηα ηα θνηλσληθά
θηλήκαηα: ην θεθάιαην έρεη αλάγθε ηα θνηλά γηα λα αληηκεησπίζεη ηελ θξίζε,
αθξηβψο φπσο θαη ηα θνηλσληθά θηλήκαηα δελ κπνξνχλ λα επηρεηξήζνπλ ηε
δεκηνπξγία ελαιιαθηηθψλ δίρσο λα έξζνπλ αληηκέησπα κε ηηο θαπηηαιηζηηθέο
ζηξαηεγηθέο ησλ πεξηθξάμεσλ αιιά θαη κε ηελ αθνκνίσζε ησλ θνηλψλ» (De
Angelis, 2013: 127).

Δπνκέλσο ε ζρέζε κεηαμχ ησλ θνηλψλ θαη ηνπ θεθαιαίνπ είλαη αλαγθαζηηθά ακθίζεκε,
κε νξηνζεηεκέλε θαη δηαξθψο μεθεχγεη απφ ηνλ απζηεξφ νληνινγηθφ δίπνιν «θαζαξέο
πεξηνρέο θνηλψλ» έλαληη «θαζαξψλ πεξηνρψλ θεθαιαίνπ». Ππλήζσο ηηο πεξηζζφηεξεο
θνξέο νη «ρψξνη ησλ θνηλψλ» θαη νη «ρψξνη ηνπ θεθαιαίνπ» ζπλππάξρνπλ,
ζπλαληηνχληαη, δηαπιέθνληαη, δηαζηαπξψλνληαη, ζπγθξνχνληαη θαη κεηαβάιινληαη ρσξίο
λα είλαη πνηέ πξνδηαγεγξακκέλε ε εμέιημή ηνπο.

Νη απηφλνκνη καξμηζηέο (Federici, 2011∙ Caffentzis, 2010∙ De Angelis, 2009∙ Hardt and
Negri, 2009) ζηελ πξνζπάζεηά ηνπο λα θαηαλνήζνπλ ηνλ ακθίζεκν ραξαθηήξα ησλ
θνηλψλ ηδίσο ζηηο πεξηπηψζεηο πνπ απηά κε ζαθήλεηα ηέκλνληαη ή βξίζθνληαη εληφο ησλ
ζρέζεσλ ηνπ θεθαιαίνπ πξνβαίλνπλ ζε κηα ζεηξά απφ αξθεηά σζηφζν ακθηιεγφκελνπο
ραξαθηεξηζκνχο. Έηζη, απνθαινχλ «δηεθζαξκέλα», «δηαβξσκέλα»,
«παξακνξθσκέλα», «δειεηεξηαζκέλα», «επηβιαβή», «δηαζηξεβισκέλα»,
«αιινησκέλα», «εθηξεπφκελα», «παξαπνηεκέλα» ή «θηινθαπηηαιηζηηθά» θνηλά
(corrupted, distorted, pro-capitalist commons) εθείλεο ηηο κνξθέο θνηλψλ πφξσλ θαη
εθείλεο ηηο κνξθέο κε εκπνξεπκαηηθήο θνηλσληθήο ζπλεξγαζίαο θαζψο θαη ηηο ζρέζεηο

246
δεκηνπξγίαο θνηλψλ (commoning), νη νπνίεο αθνκνηψλνληαη θαη αμηνπνηνχληαη πξνο
φθεινο ηνπ θεθαιαίνπ, ηεο παηξηαξρίαο, ηνπ ξαηζηζκνχ, ηνπ εζληθηζκνχ, ηεο
νκνθνβίαο θαη είλαη απαξαίηεηεο γηα ηε βησζηκφηεηά ηνπο.

Ππγθεθξηκέλα ν Ληε Άληδειηο (2013: 30) ηζρπξίδεηαη φηη «ηα θνηλά ζπρλά είλαη
κπεξδεκέλα, απνθαξδησηηθά, θιεηζηά, παηξηαξρηθά, μελνθνβηθά θαη ξαηζηζηηθά» θαη
εζηηάδνληαο ην ελδηαθέξνλ ηνπ ζηε ζρέζε ηνπ θαπηηαιηζκνχ κε ηα θνηλά, απνθαιεί
«αιινησκέλα» (distorted) εθείλα ηα θνηλά «ηα νπνία ζπλδένληαη κε ηελ θαπηηαιηζηηθή
αλάπηπμε, θαηά ηελ νπνία ην θεθάιαην έρεη κε επηηπρία εμαζθαιίζεη κε-λνκηζκαηηθέο
αμίεο ζηνλ πξσηαξρηθφ ηνπ ζηφρν, ηε ζπζζψξεπζε». Πηα ιεγφκελα «αιινησκέλα
θνηλά» δίλεη ηδηαίηεξε βαξχηεηα, θαζψο ηα ζεσξεί πνηνηηθφ δείθηε ηεο απνθαινχκελεο
«ηξαγσδίαο ησλ θαπηηαιηζηηθψλ θνηλψλ», δειαδή ηεο βξαρπθχθισζεο ηνπ
θαπηηαιηζκνχ ιφγσ ηεο δηπιήο ηνπ θίλεζεο, απηήο ησλ πεξηθξάμεσλ θαη απηήο ηεο
εμάξηεζήο ηνπ απφ ηα θνηλά σο κε εκπνξεπκαηηθέο κνξθέο θνηλσληθήο ζπλεξγαζίαο
θαη αλαπαξαγσγήο.

Σαξαθηεξηζηηθά αλαθέξεη:

«Ν θαπηηαιηζκφο σο θνηλσληθννηθνλνκηθφ ζχζηεκα έρεη κηα ζρηδνθξεληθή ζρέζε κε

ηα θνηλά. Απφ ηε κηα πιεπξά, ην θεθάιαην σο θνηλσληθή δχλακε απαηηεί δηαξθψο
πεξηθξάμεηο, ην νπνίν ζεκαίλεη ηελ θαηαζηξνθή θαη εκπνξεπκαηνπνίεζε ησλ κε-
εκπνξεπκαηνπνηεκέλσλ θνηλψλ ρψξσλ θαη πφξσλ. Υζηφζν, ππάξρεη επίζεο έλαο
βαζκφο κέρξη ηνπ νπνίνπ ην θεθάιαην απνδέρεηαη ηα κε-εκπνξεπκαηνπνηεκέλα
θνηλά πνπ ζπλππάξρνπλ ζηε ζχζηαζή ηνπ. Ν βαζκφο απνδνρήο θαη ην πψο γίλεηαη ε
απνδνρή απηή είλαη δνκηθά ζηνηρεία γηα ηε βησζηκφηεηα θαη δηαηήξεζε ηνπ
θαπηηαιηζκνχ. Ραπηφρξνλα, ν βαζκφο απνδνρήο ησλ θνηλψλ απφ ηνλ θαπηηαιηζκφ
έρεη δνκηθέο ζπλέπεηεο γηα ηε βησζηκφηεηα θαη δηαηήξεζε ηνπ πιαλήηε θαη πνιιψλ
θνηλνηήησλ.

Ρν θεθάιαην πξέπεη λα ζπκθηιησζεί κε ηα θνηλά ζε θάπνην βαζκφ, αθξηβψο επεηδή

δελ κπνξεί λα ηα πεξηιάβεη φια ν θαπηηαιηζκφο. (…) Ν θαπηηαιηζκφο απνηειεί ν ίδηνο
έλα ππνζχζηεκα ησλ πνιχ κεγαιχηεξσλ ζπζηεκάησλ πνπ είλαη απαξαίηεηα γηα ηελ
αλαπαξαγσγή ηεο δσήο. Απηφ κε ηε ζεηξά ηνπ ζεκαίλεη φηη ν θαπηηαιηζκφο πάληα ζα
βξίζθεηαη παγηδεπκέλνο είηε κέζα ζην θέιπθνο πνπ ζπληζηά ηηο πξνυπνζέζεηο ηνπ,
είηε ζηηο νηθνινγηθέο ή κε φξνπο κε-εκπνξεπκαηηθήο δσήο πξαθηηθέο (κε-ακεηβφκελε
θξνληίδα παηδηψλ, εθπαίδεπζε θ.α.). Ρν θεθάιαην δηαξθψο πξνζπαζεί λα απνδξάζεη
απφ απηήλ ηελ παγίδα, λα ππεξπεδήζεη ηα εκπφδηα πνπ ηε ζπγθξνηνχλ θαη, κέζσ
ηεο δηαξθνχο κεγέζπλζεο, λα δηαηεξεζεί θαη λα αλαπαξαρζεί» (De Angelis, 2009).

Υο ραξαθηεξηζηηθφ ζεκεξηλφ παξάδεηγκα αιινησκέλσλ-αθνκνησκέλσλ θνηλψλ ν Ληε

Άληδειηο αλαθέξεη ην φξακα θαη πνιηηηθφ πξφγξακκα ηνπ λενθηιειεχζεξνπ θαη
λενζπληεξεηηθνχ πξσζππνπξγνχ ηεο Αγγιίαο Ληέηβηλη Θάκεξνλ (πξσζππνπξγφο 2010-
ζήκεξα) πεξί ηεο «Κεγάιεο Θνηλσλίαο». Ζ κεηάβαζε απφ ηνλ λενθηιειεπζεξηζκφ ηνπ
ηχπνπ «ε θνηλσλία δελ ππάξρεη, ππάξρνπλ κφλν άηνκα θαη νη νηθνγέλεηεο ηνπο» ηεο
δεθαεηίαο ηνπ ‗80 ηεο Κάξγθαξεη Θάηζεξ ζηελ ηδέα ηεο «κεγάιεο θνηλσλίαο – κηθξφ
θξάηνο» ζεκαηνδνηεί κηα ζεκαληηθή κεηαηφπηζε. Ζ «κεγάιε θνηλσλία» ηζρπξίδεηαη φηη,
ζηε ζεκεξηλή επνρή ηεο θξίζεο, ηηο επηπηψζεηο απφ ηελ πεξηθνπή ησλ δεκνζίσλ
δαπαλψλ ζα ηηο αλαιάβνπλ νη ηνπηθέο θνηλσλίεο κέζσ δεκνηηθψλ ελψζεσλ, κθν, θαη
θνηλσληθψλ επηρεηξήζεσλ. Κάιηζηα ζηε ξεηνξηθή ηνπο νη ζηαζψηεο ηεο «Κεγάιεο
Θνηλσλίαο» ηζρπξίδνληαη φηη απηή ε πνιηηηθή ζα θέξεη σο απνηέιεζκα λα
δεκηνπξγεζνχλ «θνηλφηεηεο κε δσληάληα» αιιά φπσο δηεπθξηλίδεη ν The Economist
(2010) νη θνηλφηεηεο κε «δσληάληα» είλαη «θνηλφηεηεο πνπ έρνπλ δχλακε, (...) πνπ

247
έρνπλ θαη κπαιά θαη ρξήκα». Πην ζεκείν απηφ αλαδεηθλχεηαη ε ζχλδεζε ησλ θνηλψλ κε
ηε ξεηνξηθή πεξί εμεπγεληζκνχ, δεκηνπξγηθήο-έμππλεο πφιεο θαη θνηλσληθήο
επηρεηξεκαηηθφηεηαο126. Ξξφθεηηαη γηα πξαθηηθέο νη νπνίεο φπσο ήδε έρεη αλαθεξζεί ζην
θεθάιαην 3.2.6 «Θξίζε ηνπ 2008, Ππλαίλεζε ηεο Πενχι θαη λενζπληεξεηηθφο-
αθξνδεμηφο ζθεηεξηζκφο ησλ θνηλψλ» ελζαξξχλνληαη ζην πεξηβάιινλ ηεο θξίζεο ζε
φιν θαη πεξηζζφηεξεο ρψξεο.

΋ζνλ αθνξά ηνπο Λέγθξη θαη Σαξλη, θαη απηνί ζην έξγν ηνπ «Common Wealth»
απνθαινχλ «δηεθζαξκέλν» (corrupt) θνηλφ ηφζν ην θεθάιαην, ην νπνίν «παξά ηελ
ηδενινγηθή ηνπ απνζηξνθή, δελ κπνξεί λα θάλεη ρσξίο ην θνηλφ, θαη ζήκεξα κε φιν θαη
πνην ζαθείο ηξφπνπο» (Hardt and Negri, 2009: 153) φζν θαη νξηζκέλνπο «θπξίαξρνπο
θνηλσληθνχο ζεζκνχο». Ππγθεθξηκέλα ηζρπξίδνληαη φηη νη ηξεηο πην ζεκαληηθνί
θνηλσληθνί ζεζκνί ηεο θαπηηαιηζηηθήο θνηλσλίαο ζηνπο νπνίνπο ην θνηλφ εκθαλίδεηαη ζε
«δηεθζαξκέλε» κνξθή είλαη: ε νηθνγέλεηα, ε εηαηξεία θαη ην έζλνο.

«Θαη νη ηξεηο ζεζκνί θηλεηνπνηνχλ θαη παξέρνπλ πξφζβαζε ζην θνηλφ, αιιά ηελ ίδηα
ζηηγκή ην πεξηνξίδνπλ, ην δηαζηξεβιψλνπλ θαη ην παξακνξθψλνπλ. Απηνί νη ζεζκνί
απνηεινχλ ηα θνηλσληθά εδάθε ζηα νπνία ην πιήζνο ζα πξέπεη λα εξγαζηεί ζε κία
δηαδηθαζία επηινγήο, δηαρσξίδνληαο ηηο επσθειείο, δεκηνπξγηθέο κνξθέο ηνπ θνηλνχ
απφ ηηο επηβιαβείο θαη δηεθζαξκέλεο» (Hardt and Negri, 2009: 160).

Ξην αλαιπηηθά ηζρπξίδνληαη φηη ε νηθνγέλεηα ζηέθεηαη ζηα ζεκέιηα ηνπ θνηλνχ αιιά ηελ
ίδηα ζηηγκή ηα δηαθζείξεη, επηβάιινληαο κία ζεηξά απφ ηεξαξρίεο, πεξηνξηζκνχο,
απνθιεηζκνχο θαη δηαζηξεβιψζεηο θαζψο: Ξξψηνλ ε νηθνγέλεηα «είλαη έλαο
κεραληζκφο έκθπιεο θαλνληθφηεηαο πνπ ζπλερψο αιέζεη θαη ζπλζιίβεη ην θνηλφ (...)
δηαθζείξεη ην θνηλφ επηβάιινληαο έκθπιεο ηεξαξρίεο θαη εληζρχεη ηηο έκθπιεο λφξκεο
θαη θαλνληθφηεηεο, έηζη ψζηε θάζε πξνζπάζεηα ελαιιαθηηθήο πξαθηηθήο ή έθθξαζεο
ελαιιαθηηθψλ ζεμνπαιηθψλ επηζπκηψλ αλειιηπψο δηαθφπηνληαη θαη ηηκσξνχληαη»
(Hardt and Negri, 2009: 160). Γεχηεξνλ, «νη ιεηηνπξγίεο ηεο νηθνγέλεηαο ζην
θνηλσληθφ θαληαζηαθφ σο ην κφλν παξάδεηγκα ζρέζεσλ νηθεηφηεηαο θαη αιιειεγγχεο,
επηζθηάδνπλ θαη ζθεηεξίδνληαη άιιεο δπλαηέο κνξθέο» (Hardt and Negri, 2009: 161).
Ρξίηνλ, αλ θαη ε νηθνγέλεηα πξνζπνηείηαη φηη επεθηείλεη επηζπκίεο θαη ζπκθέξνληα πέξα
απφ ην άηνκν πξνο ηελ θνηλσλία, «απηή απειεπζεξψλεη ηηο πην αθξαίεο κνξθέο
λαξθηζζηζκνχ θαη αηνκηθηζκνχ» θαη ηέινο ε νηθνγέλεηα δηαθζείξεη ην θνηλφ
«ππεξεηψληαο ζαλ έλαο θεληξηθφο ζεζκφο ηε ζπζζψξεπζε θαη κεηαβίβαζε ηεο
ηδησηηθήο πεξηνπζίαο» (Hardt and Negri, 2009: 161).

Πε ζρέζε κε ηελ εηαηξεία ππνζηεξίδνπλ φηη αμηνπνηεί θαη ελζαξξχλεη ηελ θνηλσληθή
ζπλεξγαζία πξνο φθεινο ηεο ζπζζψξεπζεο:

«H θαπηηαιηζηηθή παξαγσγή (...) είλαη κία ηεξάζηηα κεραλή γηα ηελ αλάπηπμε ησλ
θνηλψλ δηθηχσλ θνηλσληθήο ζπλεξγαζίαο θαη αηρκαιψηηζεο ησλ απνηειεζκάησλ ηνπο
σο ηδησηηθή ζπζζψξεπζε. Γηα αξθεηνχο εξγάηεο, (...), ν ρψξνο εξγαζίαο είλαη ην
κνλαδηθφ κέξνο έμσ απφ ηελ νηθνγέλεηα φπνπ έρνπλ εκπεηξία ζπλεξγαζίαο κε
άιινπο θαη ζπιινγηθά ζρέδηα, ην κφλν κέξνο απφ φπνπ δξαπεηεχνπλ απφ ηνλ
αηνκηθηζκφ θαη ηελ απνκφλσζε ηεο ζχγρξνλεο θνηλσλίαο. (...) Ξξνβιέςηκα, νη
εηαηξείεο ελζαξξχλνπλ ηνπο εξγάηεο λα απνδψζνπλ ηε δηέγεξζε θαη ηελ
ηθαλνπνίεζε πνπ βηψλνπλ ζηε δνπιεηά ζηελ ίδηα ηελ εηαηξεία, κε επαθφινπζα

126
Αλαιπηηθή παξνπζίαζε ηνπ «εμεπγεληζκνχ» θαη ησλ ιεγφκελσλ «δεκηνπξγηθψλ πφιεσλ»
πξαγκαηνπνηείηαη ζην θεθάιαην 6.5 «Λενθηιειεχζεξεο αζηηθέο πνιηηηθέο πεξίθξαμεο».

248
 ζπλαηζζήκαηα αθνζίσζεο θαη πίζηεο. ΋ηη είλαη θαιφ γηα ηελ εηαηξεία, ην ηδενινγηθφ
ξεθξέλ πεγαίλεη, είλαη θαιφ γηα φινπο καο» (Hardt and Negri, 2009: 162).

Κάιηζηα ζην ζεκείν απηφ θάλνπλ κηα αμηνζεκείσηε παξέκβαζε ε νπνία είλαη ηδηαίηεξε
έληνλε ζε πεξηφδνπο θξίζεσλ.

«Ζ εηαηξεία είλαη (...) παξφκνηα κε ηελ νηθνγέλεηα ζε νξηζκέλνπο ηξφπνπο πνπ

παξάγεη θαη παξαπνηεί ην θνηλφ. Νη δχν ζεζκνί κπνξνχλ εχθνια λα εκθαλίδνληαη σο
νάζεηο θνηλνχ ζηελ έξεκν ηεο ζχγρξνλεο θνηλσλίαο. Αλ θαη ζηελ εξγαζία φπσο θαη
ζηελ νηθνγέλεηα, νη ζρέζεηο ζπλεξγαζίαο ππφθεηληαη ζε απζηεξέο εζσηεξηθέο
ηεξαξρίεο θαη εμσηεξηθνχο πεξηνξηζκνχο. Παλ απνηέιεζκα, πνιινί απφ απηνχο πνπ
πξνζπαζνχλ λα ην ζθάζνπλ απφ ηηο θξίθεο ηεο νηθνγέλεηαο ηξέρνπλ ζηελ αγθαιηά
ηεο εηαηξείαο πνπ ηνπο θαισζνξίδεη, θαη αληίζηξνθα, άιινη πνπ ην ζθάλε [ή πνπ
απνιχνληαη] απφ ηελ εηαηξεία, ςάρλνπλ θαηαθχγην ζηελ νηθνγέλεηα» (Hardt and
Negri, 2009: 162).

Ρέινο, ζε ζρέζε κε ην έζλνο ππνζηεξίδνπλ φηη επίζεο πξφθεηηαη γηα έλαλ θνηλσληθφ
ζεζκφ, ζηνλ νπνίν «ην θνηλφ θαη αλαπηχζζεηαη θαη δηαθζείξεηαη», θαζψο «[ην έζλνο]
δεζκεχεη ζπιινγηθέο, πνιηηηζηηθέο, θνηλσληθέο θαη πνιηηηθέο εθθξάζεηο ηνπ πιεζπζκνχ»
(Hardt and Negri, 2009: 163). Ηδηαίηεξα θξίζηκε ζεσξνχλ ηε θζνξά ηνπ θνηλνχ απφ ην
έζλνο ζε πεξηφδνπο θξίζεο θαη πνιέκνπ «φηαλ ν πιεζπζκφο θαιείηαη λα βάιεη ζηελ
άθξε δηαθνξέο, γηα ην ζπκθέξνλ ηεο εζληθήο ελφηεηαο» (Hardt and Negri, 2009: 163).

Έπεηηα ν Θαθέληδηο (2010: 25) νλνκάδεη «θηιν-θαπηηαιηζηηθά» (pro-capitalist) ηα θνηλά

εθείλα «πνπ είλαη ζπκβαηά κε ηελ θαπηηαιηζηηθή ζπζζψξεπζε θαη ηελ εληζρχνπλ». Πηε
κειέηε ηνπ γηα ηηο πνιηηηθέο ζηξαηεγηθέο ηεο Ξαγθφζκηαο Ρξάπεδαο θπξίσο ζε ρψξεο
ηεο Αθξηθήο θαη ηεο Ιαηηληθήο Ακεξηθήο ππνζηεξίδεη φηη κεηά ην κεγάιν θχκα
θνηλσληθψλ αγψλσλ ησλ δεθαεηηψλ ‗80 θαη ‗90 (γηα παξάδεηγκα ε εμέγεξζε ηεο θπιήο
ησλ Νγθφλη ζην Γέιηα ηνπ Λίγεξα 1990-1995, ε εμέγεξζε ησλ Εαπαηίζηαο ην 1994 θαη
νη «Ξφιεκνη ησλ Λεξψλ» ζηελ Θνηζακπάκπα ηεο Βνιηβίαο ην 1999) νη λενθηιειεχζεξεο
πνιηηηθέο εθηφο απφ ηηο θιαζηθέο πεξηθξάμεηο έρνπλ πάληα θαη έλα Plan B, ην νπνίν ην
νλνκάδεη: «ηα θνηλά σο επηρείξεζε» (Caffentzis, 2010: 26, 28).

Ππκθσλψληαο κε ηνλ Θαθέληδηο ε Φεληεξίηζη (2011:2) απνθαιεί ηα

«θηινθαπηηαιηζηηθά θνηλά» ελαιιαθηηθά θαη σο «ηα θνηλά ηεο Ξαγθφζκηαο Ρξάπεδαο».

«Πρεδηαζηέο αλάπηπμεο θαη θνξείο ράξαμεο πνιηηηθήο έρνπλ αλαθαιχςεη φηη ππφ
θαηάιιειεο ζπλζήθεο, κηα ζπιινγηθή δηαρείξηζε ησλ θπζηθψλ πφξσλ κπνξεί λα
είλαη πην απνηειεζκαηηθή θαη ιηγφηεξν επηξξεπήο ζε ζπγθξνχζεηο απφ φηη ε
ηδησηηθνπνίεζε θαη φηη ηα θνηλά κπνξνχλ λα ρξεζηκνπνηεζνχλ γηα παξαγσγηθνχο
ζθνπνχο κε πνιχ απνηειεζκαηηθνχο ηξφπνπο γηα ηελ αγνξά. Δπίζεο έρνπλ
αλαγλσξίζεη φηη εάλ εκπνξεπκαηνπνηεζνχλ ζην έπαθξν νη θνηλσληθέο ζρέζεηο απηφ
ζα έρεη απηνθαηαζηξνθηθέο ζπλέπεηεο. Ζ επέθηαζε ηεο εκπνξεπκαηηθήο κνξθήο ζε
θάζε γσληά ηνπ θνηλσληθνχ εξγνζηάζηνπ, ηελ νπνία έρεη πξνσζήζεη ν
λενθηιειεπζεξηζκφο, απνηειεί έλα ηδαληθφ φξην γηα ηελ θαπηηαιηζηηθή ηδενινγία,
αιιά απνηειεί έλα ζρέδην φρη κφλν κε πξαγκαηνπνηήζηκν αιιά αλεπηζχκεην απφ ηελ
ζθνπηά ηεο καθξνπξφζεζκεο αλαπαξαγσγήο ηνπ θαπηηαιηζηηθνχ ζπζηήκαηνο.»

Πην ζεκείν απηφ ν Θαθέληδηο (2010: 30) δηαβάδεη ηελ αλάιπζε ηνπ Καξμ γηα ηελ
έλλνηα ηεο ζπλεξγαζίαο σο ηερληθή γηα αχμεζε ηεο ζρεηηθήο ππεξαμίαο θαη ππνζηεξίδεη
φηη:

«Αθξηβψο φπσο ε ζπλεξγαζία ρξεζηκνπνηείηαη απφ ηνπο θεθαιαηνθξάηεο γηα ηα δηθά

ηνπο νθέιε, ηα θνηλά κπνξνχλ επίζεο λα ρξεζηκνπνηεζνχλ γηα ηελ θαπηηαιηζηηθή

249
 ζπζζψξεπζε (...) Αθξηβψο φπσο ην θεθάιαην κπνξεί λα δηεθδηθεί ηηο παξαγσγηθέο
δπλάκεηο ηεο ζπλεξγαζίαο ρηιηάδσλ εξγαηψλ, κπνξεί επίζεο λα απνξξνθήζεη ηηο
θνκκνπλαιηζηηθέο δπλάκεηο (communal powers) απφ ηηο νξγαλψζεηο ―δηαρείξηζεο‖
ησλ πφξσλ θνηλήο δεμακελήο.»

θαη θαηαιήγεη ιέγνληαο φηη φιν θαη πεξηζζφηεξν ζπλαληάκε παξφκνηεο πξαθηηθέο ηφζν
ζηνλ πιαλεηηθφ Λφην φζν θαη ζηνλ Βνξξά:

«Ζ αλαβίσζε ησλ θνηλψλ απφ ηελ θαπηηαιηζηηθή πξννπηηθή εκθαλίδεηαη ηηο

δεθαεηίεο ηνπ 1980 θαη 1990 κε ηελ αλάπηπμε ελλνηψλ φπσο ―θνηλσληθφ θεθάιαην‖,
―θνηλσλία ησλ πνιηηψλ‖, ―ζπλδεδεκέλε δσή‖, νη νπνίεο ζπλδέζεθαλ κε πνιχ
παιαηφηεξεο αιιά ζπλήζσο αφξηζηεο έλλνηεο φπσο ε ―θνηλφηεηα‖, ε ―θνπιηνχξα‖ θαη
ν ―πνιηηηζκφο‖.» (Caffentzis 2010: 23)

Ξέξα απφ ηηο παξαπάλσ ηερληθέο ζθεηεξηζκνχ ησλ θνηλψλ απφ ην θεθάιαην αμίδεη, ζε
απηφ ην ζεκείν, λα επηζεκαλζεί φηη ην ελδηαθέξνλ ζηελ πξνζέγγηζε ηνπ Ληε Άληδειηο
(2009) γηα ηα ιεγφκελα «αιινησκέλα» θνηλά είλαη φηη αλαγλσξίδεη ζε απηά ηηο ελ
δπλάκεη πξνλνκηαθέο πεξηνρέο αληηπαξάζεζεο ησλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ κε ηνλ
θαπηηαιηζκφ:

«Ρα αιινησκέλα θνηλά είλαη θνηλά επεηδή, παξά ηηο ζηξεβιψζεηο ηνπο απνηεινχλ ην
πξντφλ θαη ηελ πξνυπφζεζε ηνπ λα ―θάλνπκε‖ θαη λα ―είκαζηε‖ εληφο ησλ θνηλψλ.
Ρν λα ηα αλαγλσξίζνπκε σο θνηλά είλαη θξίζηκν, δηφηη απνηειεί κηα δήισζε
θνηλνθηεκνζχλεο (…). Δίλαη έλα πξψην βήκα πξνο ηελ αλάθηεζή ηνπο. Θξηηηθά,
απηή ε πξαθηηθή ηεο αλάθηεζεο είλαη πεξίπινθε ιφγσ ηνπ γεγνλφηνο φηη εκείο
αλαπαξάγνπκε ηε δσή καο κέζσ πνιιψλ ―αιινησκέλσλ‖ θαη ―κε-αιινησκέλσλ‖
θνηλψλ ηαπηφρξνλα. Απηφ ζεκαίλεη φηη επηζηξέθνπκε ζηα θνηλά ζπκθέξνληα: εκείο
ρξεηάδεηαη λα θάλνπκε πεξηζζφηεξα απφ ην λα ηα απαηηνχκε απιψο –εκείο ρξεηάδεηαη
λα ηα θαηαζθεπάζνπκε (ηα θνηλά) εληφο ησλ αγψλσλ.»

Θαη θαηαιήγεη ιέγνληαο φηη:

«Ρα θνηλά δελ είλαη νχηε δπζηνπίεο νχηε νπηνπίεο, θαη νχηε ζα καο νδεγήζνπλ ζε
θάηη ηέηνην. Ρν πξφβιεκα ηεο αθνκνίσζεο είλαη έλα ζηξαηεγηθφ πεδίν πηζαλνηήησλ,
έλα πεδίν πνπ απαηηεί ζπγθεθξηκέλε θάζε θνξά αμηνιφγεζε βάζεη ηνπ πιαηζίνπ θαη
ηεο θιίκαθαο, θαζψο θαη ηε δηθηχσζε θαη δηεχξπλζε ηεο πξαθηηθήο ησλ θνηλψλ ζην
θνηλσληθφ πεδίν.» (De Angelis, 2013: 132).

250
4.4 Σα θνηλά ζην επίθεληξν ηεο θνηλσληθήο θαη
πνιηηηθήο δηακάρεο

΋πσο δηαπηζηψζεθε παξαπάλσ, ην θεθάιαην πξέπεη δηαξθψο λα επεμεξγάδεηαη

«ζηξαηεγηθέο πεξηθξάμεσλ» ζηηο ζθαίξεο ηεο παξαγσγήο θαη ηεο αλαπαξαγσγήο ψζηε
λα αλνίγνληαη λέεο πεξηνρέο εκπνξεπκαηνπνίεζεο, λα θξαηηνχληαη αλνηρηέο νη παιαηέο
πεξηνρέο εκπνξεπκαηνπνίεζεο ππφ ηελ απεηιή ησλ θνηλσληθψλ αγψλσλ θαη ησλ
δηαξθψο αλαπηπζζφκελσλ θνηλψλ ζρέζεσλ (ηνπ commoning) ή λα επαλαζθεηεξίδεηαη
θαη λα επαλανηθεηνπνηείηαη ρψξνπο πνπ έρνπλ κεηαηξαπεί ζε ρψξνπο ησλ θνηλψλ. Ρελ
ίδηα ζηηγκή, ζχκθσλα κε ηνπο ζηνραζηέο ηνπ απηφλνκνπ καξμηζκνχ, ν
θεθαιαηνθξαηηθφο ηξφπνο παξαγσγήο, κε ηε ζεκεξηλή ηνπ κνξθή ηνπ
λενθηιειεπζεξηζκνχ, γηα λα μεπεξάζεη ηελ ηξέρνπζα θξίζε αμηνπνηεί ηφζν ην εξγαιείν
ησλ πεξηθξάμεσλ φζν θαη ησλ «αιινησκέλσλ», «δηεθζαξκέλσλ», ή
«θηινθαπηηαιηζηηθψλ» θνηλψλ.

Κε ηα ιφγηα ηνπ Ληε Άληδειηο (2013: 133):

«Νη πεξηθξάμεηο θαη ε αθνκνίσζε ησλ θνηλψλ, άιινηε ζπγρξφλσο θαη άιινηε ε
θαζεκηά κφλε ηεο, θαίλεηαη λα είλαη νη δπν ζπληζηψζεο ηεο λέαο θαπηηαιηζηηθήο
ζηξαηεγηθήο.»

Νινθιεξψλνληαο ηελ παξνπζίαζε ηεο ζπδήηεζεο πεξί θνηλψλ επηζεκαίλσ ηα βαζηθά

ηνπο ραξαθηεξηζηηθά ζχκθσλα κε δπν πξφζθαηα άξζξα ησλ Θαθέληδηο θαη Φεληεξίηζη
(2014: 101-102), θαη ηνπ Ληε Άληδειηο (2013: 18-19):

α) Tα θνηλά ή θάζκαηα θνηλψλ είλαη δηάρπηα θαη δηαπνηίδνπλ ην θνηλσληθφ ζψκα.

Βξίζθνληαη παληνχ, αθφκε θη αλ ζπρλά είλαη αφξαηα, θεθαιπκκέλα ή ζε
κπζηεξηψδεηο κνξθέο. Ρα θνηλά βξίζθνληαη παληνχ, γηαηί φιεο νη κνξθέο θνηλσληθήο
ζπλεξγαζίαο, αθφκε θαη νη θαπηηαιηζηηθέο κνξθέο, απαηηνχλ ρψξνπο φπνπ νη
άλζξσπνη ζπγθεληξψλνπλ θαη δηαζέηνπλ απφ θνηλνχ πφξνπο θαη εκπιέθνληαη ζε κε
εκπνξεπκαηηθέο πξαθηηθέο.

β) Ρα θνηλά είλαη πνιχκνξθα, πνιπδηάζηαηα, θαη ζπλαληηνχληαη ζε πνηθίιεο

θιίκαθεο, θαζψο ε κε εκπνξεπκαηηθή ζπλεξγαζία ζπλαληηέηαη ζε δηάθνξνπο ηφπνπο
ράξε, ζε κεγάιν βαζκφ, ζηα θνηλσληθά δίθηπα θαη ηελ πιεξνθνξηθή ηερλνινγία.

γ) Ρα θνηλά βξίζθνληαη εκβφιηκα ζε άιια κεγαιχηεξα θαη πην εγεκνληθά θνηλσληθά

ζπζηήκαηα.

δ) Ρα θνηλά δελ είλαη δνζκέλα αιιά παξάγνληαη. Ξαξφιν πνπ ηζρπξηδφκαζηε [νη
Θαθέληδηο θαη Φεληεξίηζη (2014: 101-102)] φηη ηα θνηλά είλαη παληνχ γχξσ καο –ν
αέξαο πνπ αλαπλένπκε θαη νη γιψζζεο πνπ ρξεζηκνπνηνχκε απνηεινχλ
ραξαθηεξηζηηθά παξαδείγκαηα δηακνηξαζκέλνπ πινχηνπ- είλαη κφλν κέζσ ηεο
ζπλεξγαζίαο ζηελ παξαγσγή ηεο δσήο καο πνπ κπνξνχκε λα ηα δεκηνπξγήζνπκε.
Απηφ ζπκβαίλεη δηφηη ηα θνηλά δελ είλαη απιψο πιηθά πξάγκαηα αιιά είλαη
θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ζπληαθηηθέο θνηλσληθέο πξαθηηθέο.

ε) Ρα θνηλά απαηηνχλ ηελ θνηλφηεηα. Ζ θνηλφηεηα ησλ θνηλψλ δελ ζα πξέπεη λα

επηιέγεηαη ζηε βάζε νπνηνπδήπνηε πξνλνκίνπ ηαπηφηεηαο αιιά ζηε βάζε ηεο
θξνληίδαο γηα ηελ αλαπαξαγσγή ησλ θνηλψλ.

251
 ζη) Ρα θνηλά ζπλεπάγνληαη θαλφλεο, ππνρξεψζεηο θαη δηθαηψκαηα γηα ην πσο
δηακνηξάδεηαη ν θνηλφο πινχηνο. Ζ ηζφηηκε πξφζβαζε ζηελ παξαγσγή, αλαπαξαγσγή
θαη ζηε ιήςε απνθάζεσλ ζα πξέπεη λα είλαη ν ππξήλαο ησλ θνηλψλ. Ξνιιέο θνξέο
ηα θνηλά θαηαζηξέθνληαη ιφγσ ηεο αδπλακίαο ηζφηηκεο ζπκκεηνρήο θαη ηεο
αλαπαξαγσγήο δηαθξίζεσλ ζηε βάζε ηνπ θχινπ, ηεο θπιήο, ηεο ηάμεο θαη ηεο
θνπιηνχξαο.

Κε βάζε ηελ παξαπάλσ ζπδήηεζε, γχξσ απφ ηε ζρέζε ηνπ θεθαιαίνπ, ηεο
παηξηαξρίαο, ηνπ εζληθηζκνχ, θαη ησλ δηαθφξσλ ζπζηεκάησλ θαηαπίεζεο θαη
δηαθξίζεσλ κε ηα θνηλά θαζψο θαη ηα ιεγφκελα «αιινησκέλα-δηεθζαξκέλα-
θηινθαπηηαιηζηηθά» θνηλά θαη ηηο «αιινησκέλεο-δηαβξσκέλεο-θηινθαπηηαιηζηηθέο»
ζρέζεηο δεκηνπξγίαο θνηλψλ, δηαπηζηψλεηαη φηη ηα θνηλά βξίζθνληαη ζην επίθεληξν ηεο
πνιηηηθήο θαη θνηλσληθήο δηακάρεο, θαη ππάξρνπλ ζχκθσλα κε ηνλ Ληε Άληδειηο (2009)
δχν δπλαηφηεηεο:

«Δίηε ηα θνηλσληθά θηλήκαηα ζα αληηκεησπίζνπλ ηελ πξφθιεζε θαη ζα μαλαβξνχλ ηα

θνηλά ζε αμίεο, φπσο ε θνηλσληθή δηθαηνζχλε, ελάληηα θαη πέξα απφ ηηο
θαπηηαιηζηηθέο ηεξαξρίεο, είηε ην θεθάιαην ζα αδξάμεη ηελ ηζηνξηθή επθαηξία λα
ρξεζηκνπνηήζεη ηα θνηλά ψζηε λα μεθηλήζεη έλαο λένο θχθινο ζπζζψξεπζεο θαη
κεγέζπλζεο».

Δπνκέλσο ηα θνηλά απνηεινχλ «απνθαζηζηηθφ πεδίν αγψλα φρη κφλν γηα ηελ απνηξνπή
ησλ πεξηθξάμεσλ ζε θνηλά πνπ ήδε ππάξρνπλ, αιιά θαη γηα ηνλ ζρεδηαζκφ θαη ηε
δηακφξθσζε λέσλ θνηλψλ» (De Angelis, 2013: 39).

252
4.5 ΢πκπεξάζκαηα θαη εξσηήκαηα γηα άλνηγκα ησλ
πξνζεγγίζεσλ γηα ηνλ θνκκνπληζκφ ησλ θνηλψλ

Θιείλνληαο ην θεθάιαην γηα ηηο πξνζεγγίζεηο ησλ ζηνραζηψλ πνπ ππνζηεξίδνπλ ηνλ
«θνκκνπληζκφ ησλ θνηλψλ» ζα πξέπεη λα επηζεκάλσ φηη, παξ‘ φιε ηε ζεκαληηθή
ζπλεηζθνξά ηνπο ζην άλνηγκα ηεο ζπδήηεζεο γηα ηα θνηλά θαη ζηελ ηνπνζέηεζε ησλ
θνηλσληθψλ αγψλσλ θαη ησλ δξψλησλ ππνθεηκέλσλ ζην επίθεληξν ηεο αλάιπζήο ηνπο,
έρνπλ νξηζκέλεο αδπλακίεο.

Ξξψηνλ, φπσο ήδε έρεη ηνληζηεί, νη παξαπάλσ ζηνραζηέο, νη νπνίνη πξνέξρνληαη απφ ηε
ζθνπηά ηνπ απηφλνκνπ καξμηζκνχ, ηνπνζεηψληαο ηε δχλακε ησλ ππνθεηκέλσλ ζην
επίθεληξν ηεο αλάιπζήο ηνπο αλαπηχζζνπλ κηα αληηδηαιεθηηθή ζεψξεζε. Ζ
αληηπαξάζεζε κεηαμχ ησλ θνξέσλ δξάζεο έλαληη ησλ δνκψλ, φπσο ήδε αξθεηέο θνξέο
έρεη αλαθεξζεί127, θηάλεη ζε θάπνηα φξηα. Ζ αηηία βξίζθεηαη ζηελ απφξξηςε ηεο
δηαιεθηηθήο ή ζηελ ζηξεβιή αληίιεςή ηεο κε ην ζρήκα «ζέζε έλαληη αληίζεζεο».
Υζηφζν φπσο έρσ ππνζηεξίμεη ζην θεθάιαην 2.6 «Αλνηρηή δηαζεκαηηθή δηαιεθηηθή
κέζνδνο» απέλαληη ζην δίπνιν «δνκή» (structure) ή «θνξέαο δξάζεο» (agency) φπσο
αλαπηχρζεθε απφ ηηο δνκηζηηθέο θαη κεηαδνκηζηηθέο πξνζεγγίζεηο αληίζηνηρα, ζα ήηαλ
πξνηηκφηεξν λα επηιερζεί ε δηαιεθηηθή ζρεζηαθή πξαμηαθή πξνζέγγηζε ηελ νπνία
αλαιπηηθά παξνπζηάδσ ζην θεθάιαην 5 «Θνηλφο Σψξνο θαη Ξεξηθξάμεηο». Ξξνο ην
παξφλ έγηλε θαλεξφ φηη ε πξνζέγγηζε ησλ ζηνραζηψλ ηνπ απηφλνκνπ καξμηζκνχ δελ
επηδηψθεη λα ζπιιάβεη ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο ζε κηα νιφηεηα κε εζσηεξηθέο αληηζέζεηο
αιιά θπξίσο εζηηάδεη ην ελδηαθέξνλ ηεο ζηελ αλάδεημε ησλ δηαδηθαζηψλ
ππνθεηκελνπνίεζεο, ζηηο πνιιαπιέο ηαπηφηεηεο ή αληη-ηαπηφηεηεο, ζηηο δηαθνξέο θαη
ζηελ απηφλνκε δχλακε ησλ ππνθεηκέλσλ.

Πην ζεκείν απηφ πξνθχπηεη ε δεχηεξε αδπλακία ε νπνία νθείιεηαη ζηελ θεληξηθφηεηα
ησλ δπλάκεσλ. Νη απηφλνκνη καξμηζηέο, ζσζηά κελ, απνξξίπηνπλ ηε θεληξηθφηεηα ησλ
πφξσλ, ζηελ νπνία ζηεξίδνληαη νη πξνζεγγίζεηο πνπ ππνζηεξίδνπλ ηηο πεξηθξάμεηο
(λενθηιειεχζεξε πξνζέγγηζε, θξαηηθή πξνζέγγηζε θαη πξνζέγγηζε ηεο ζπιινγηθήο
δξάζεο), αιιά ηελ αληηθαζηζηνχλ κε ηελ θεληξηθφηεηα ησλ θνηλσληθψλ-ηαμηθψλ
δπλάκεσλ, γεγνλφο πνπ ηνπο νδεγεί αξθεηέο θνξέο ζε έλαλ «νηθνλνκηζκφ» θαη σο εθ
ηνχηνπ ζε αλαγσγή φισλ ησλ κνξθψλ θαηαπίεζεο θαη δηαθξίζεσλ ζηελ θεληξηθφηεηα
ηεο ηαμηθήο ζχγθξνπζεο. Ρα πνιιαπιά ζχζηεκα εμνπζίαο, θαηαπίεζεο θαη δηαθξίζεσλ
ζηα πεδία ηεο θπιήο, ηνπ έζλνπο, ηεο εζλφηεηαο, ηνπ ρξψκαηνο, ηεο ζξεζθείαο, ηεο
αλαπεξία-(αλ)ηθαλφηεηα, ηεο ειηθίαο, ηεο θνπιηνχξαο, δελ αλαιχνληαη επαξθψο θαη ηηο
πεξηζζφηεξεο θνξέο ηίζεληαη ζπκπιεξσκαηηθά γχξσ απφ ηελ ηεξαξρηθή θαη θεληξηθή
ζέζε ηεο ηάμεο. Αληηζέησο, φπσο έρσ ππνζηεξίμεη ζην θεθάιαην 2.6 «Αλνηρηή
δηαζεκαηηθή δηαιεθηηθή κέζνδνο», ε θάζε θαηεγνξία φηαλ εμεηάδεηαη κεκνλσκέλα είλαη
ειιηπήο θαη επεηζνδηαθή, ελψ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα δελ είλαη πεπεξαζκέλε αιιά
δηαξθψο εμειίζζεηαη, θηλείηαη, εκπινπηίδεηαη αλαηξείηαη θαη αλαπαξάγεηαη κέζα απφ ηηο
πνιιαπιέο αιιειεπηδξάζεηο, δηαζηαπξψζεηο θαη ζπκπιέμεηο ηεο κε άιιεο θαηεγνξίεο.
Δπνκέλσο ε πεξίθξαμε ησλ θνηλψλ ζα πξέπεη λα ιάβεη ππφςε ηεο ηε πνιιαπιφηεηα
θαη ηηο δηαζηαπξψζεηο ησλ δηαθφξσλ ζπζηεκάησλ θαηαπίεζεο πνπ ηελ θάζε

127
Βι. θεθάιαηα 2.6 «Αλνηρηή δηαζεκαηηθή δηαιεθηηθή κέζνδνο», 3.3 «Ξξνζεγγίζεηο ηεο θξαηηθήο
ξχζκηζεο» θαη 6.2 «Πχγρξνλε πθαξπαγή γεο, θπλήγη γεο θαη κάρεο γηα ηε γε».

253
ζπγθεθξηκέλε ζηηγκή παξάγνπλ ηδηαίηεξεο, πξσηφηππεο θαη κνλαδηθέο θαηαπηέζεηο εληφο
σζηφζν κηα εληαίαο αιιά αλνηρηήο νιφηεηαο.

Υο απνηέιεζκα ηεο θεληξηθφηεηαο ησλ δπλάκεσλ πξνθχπηεη ε ηξίηε αδπλακία ησλ

ζηνραζηψλ ηνπ απηφλνκνπ καξμηζκνχ, ε νπνία εθθξάδεηαη κε ηνλ εληνπηζκφ ησλ
«δηεθζαξκέλσλ», «δηαβξσκέλσλ», «αιινησκέλσλ», ή «θηινθαπηηαιηζηηθψλ» θνηλψλ.
Ζ αληηδηαιεθηηθή ζεψξεζε κπζηηθνπνηεί ηνλ πεξηθξαγκέλν θνηλσληθφ ρψξν θαζψο δελ
ηνπνζεηεί ζην επίθεληξν ην ζχλνιν ησλ πνηθίισλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαη σο εθ
ηνχηνπ αδπλαηεί λα εξκελεχζεη ηηο δηαδηθαζίεο ζθεηεξηζκνχ θαη πεξίθξαμεο ησλ
θνηλψλ.

Δπνκέλσο ηζρπξίδνκαη φηη απαηηείηαη ε πξνζέγγηζε γηα ηνλ «θνκκνπληζκφ ησλ θνηλψλ»
λα αλνίμεη θαη λα ζπιιάβεη κε δηαζεκαηηθφ θαη δηαιεθηηθφ ηξφπν ην ζχλνιν ησλ
θαηαπηέζεσλ θαζψο θαη ησλ κνξθψλ αγψλα θαη δεκηνπξγίαο θνηλψλ. Γηα λα ζπκβεί
απηφ ζα πξέπεη λα ηνπνζεηεζνχλ νη θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ν ηξφπνο επηθνηλσλίαο ζην
επίθεληξν ηεο αλάιπζεο θαη ηαπηφρξνλα λα εμεηαζηνχλ νη πξάμεηο επηθνηλσλίαο θαη νη
ζρέζεηο επηθνηλσλίαο (ζρέζεηο ησλ πξάμεσλ), νη νπνίεο αλαπαξάγνπλ θνηλσληθέο
δπλάκεηο θαη αλαδχνπλ θνηλσληθέο ζρέζεηο αληίζηνηρα. Πην εγρείξεκα απηφ ζεσξψ
θξίζηκε ηελ ζπλεηζθνξά ηνπ Γεκήηξε Θσηζάθε θαη ηελ πξαμηαθή πξνζέγγηζε ηνπ
θνηλσληθνχ ρψξνπ.

Ξην αλαιπηηθά ε θξηηηθή ζηηο πξνζεγγίζεηο ησλ θνηλψλ απφ ηνπο απηφλνκνπο καξμηζηέο
γίλεηαη ζην θεθάιαην 5.1.5 «Ν Kνηλσληθφο Xψξνο θαη ν Kνηλφο Xψξνο ζηε ζθέςε ηνπ
Γεκήηξε Θσηζάθε», θαη ζπγθεθξηκέλα ζην ππνθεθάιαην 5.1.5.3 «Ρν Θνηλφ σο θνηλφο
ηξφπνο επηθνηλσλίαο θαη θξίζηκεο δηαθνξέο κε ―ηα θνηλά‖ ησλ απηφλνκσλ καξμηζηψλ»
κε βάζε ην νπνίν ζα πξνρσξήζσ ζηελ πξφηαζε ελλνηνιφγεζεο ηνπ θνηλνχ ρψξνπ ζην
θεθάιαην 5.2 «Ν Θνηλφο Σψξνο».

254
Μέξνο Β: Γηαιεθηηθή Κνηλνχ
Υψξνπ θαη πεξίθξαμεο

255
256
5. Κνηλφο Υψξνο θαη
Πεξηθξάμεηο

257
258
5.1 Θεσξίεο ηνπ Κνηλσληθνχ Υψξνπ

Ξξηλ πεξάζσ ζηελ ζχλδεζε ηεο έλλνηαο ησλ θνηλψλ κε ηελ έλλνηα ηνπ ρψξνπ θαη ζηελ
ελλνηνιφγεζε ηνπ «Θνηλνχ Σψξνπ» είλαη απαξαίηεηε κηα εηζαγσγή ζηε ζπδήηεζε γηα
ηνλ ρψξν φπσο έρεη δηακνξθσζεί ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο.

Γηα ην ζθνπφ απηφ αθνινπζεί κηα ζχληνκε αλαζθφπεζε ηεο ζπδήηεζεο ζρεηηθά κε ηελ
έλλνηα ηνπ ρψξνπ κέζα απφ ην έξγν ησλ Αλξί Ιεθέβξ, Καλνπέι Θαζηέιο, Ληέηβηλη
Σάξβετ θαη Ληνξήλ Κάζζευ θαη νινθιεξψλσ ην θεθάιαην κε ηελ πην αλαιπηηθή
παξνπζίαζε ηεο πξνζέγγηζεο ηνπ Γεκήηξε Θσηζάθε απφ ηελ νπνία θαη θπξίσο
εκπλένκαη γηα λα πεξάζσ ζηε ζπλέρεηα ζηελ πξφηαζε ελλνηνιφγεζεο ηνπ «Θνηλνχ
Σψξνπ».

Αξρηθά παξνπζηάδσ ηελ πξνζέγγηζε ηνπ Ιεθέβξ γηα ηε δηάθξηζε ηνπ ρψξνπ ζε
«θπζηθφ», «λνεηηθφ» θαη «θνηλσληθφ» ρψξν, αληίζηνηρα ζηε «ρσξηθή πξαθηηθή», ζηηο
«αλαπαξαζηάζεηο ηνπ ρψξνπ» θαη ζηνλ «αλαπαξηζηψκελν ρψξν» θαη ηέινο ζηνλ
«αληηιεπηφ», «θαηαλνεηφ» θαη «βησκέλν ρψξν».

Έπεηηα παξνπζηάδσ ηελ πξνζέγγηζε ηνπ Θαζηέιο, ν νπνίνο ππνζηήξημε ηε δηαιεθηηθή

ηεο αδηαίξεηεο έλσζεο κεηαμχ «θχζεο» θαη «πνιηηηζκνχ» θαη ηαπηφρξνλα επηδίσμε λα
αλαπηχμεη έλα νινπνηεηηθφ ζρήκα, πνπ λα ζπκπεξηιακβάλεη ηα ιεγφκελα δνκηθά
ζπζηήκαηα (νηθνλνκία-πνιηηηθή-ηδενινγία) πνπ θαζνξίδνπλ ηνπο λφκνπο πνπ δηέπνπλ
ηε δνκή ηνπ θνηλσληθνχ ζρεκαηηζκνχ θαη πξνζδηνξίδνπλ ην πιαίζην αλάιπζεο ησλ
ρσξηθψλ δνκψλ.

Αθνινπζεί ε παξνπζίαζε ηεο πξνζέγγηζεο ηνπ Σάξβετ, ν νπνίνο εκπλέεηαη, ζπλνκηιεί

θαη εμειίζζεη ηελ πξνζέγγηζε ηνπ Ιεθέβξ πεξί ηνπ «αληηιεπηνχ-θαηαλνεηνχ-
βησκέλνπ» ρψξνπ θαη επεθηείλεη ηελ έλλνηα ηνπ ρψξνπ ζπκπεξηιακβάλνληαο, θαη‘
αληηζηνηρία κε ηηο ιεθεβξηαλέο θαηεγνξίεο, ηηο έλλνηεο ηνπ «απφιπηνπ», ηνπ
«ζρεηηθνχ» θαη ηνπ «ζρεζηαθνχ» ρψξνπ, νη νπνίεο φπσο ππνζηεξίδεη ππάξρνπλ
ηαπηφρξνλα αιιά θαη μερσξηζηά ε κηα απέλαληη ζηελ άιιε.

Πηε ζπλέρεηα παξνπζηάδσ ηελ πξνζέγγηζε ηεο Κάζζευ, ε νπνία ζπλεηζέθεξε ζηελ
θαηαλφεζε ηνπ ρψξνπ σο έλα αλνηρηφ, κε νινθιεξσκέλν πεδίν, σο κηα δηαξθή
δηαδηθαζία θαηαζθεπήο θαη πξνηείλεη γηα ηελ θαηαλφεζε ηεο έλλνηαο ηνπ ρψξνπ ηε
ζπκπεξίιεςε ηξηψλ ραξαθηεξηζηηθψλ: πξψηνλ, ν ρψξνο δεκηνπξγείηαη κέζα απφ
αιιειεπηδξάζεηο, δεχηεξνλ, ραξαθηεξίδεηαη απφ πνιιαπιφηεηα θαη ηξίηνλ, είλαη
αλνηρηφο, δελ θιείλεη πνηέ, είλαη δηαξθψο ππφ θαηαζθεπή.

Ρέινο παξνπζηάδσ αλαιπηηθά ηελ πξνζέγγηζε ηνπ Θσηζάθε γηα ηνλ «Θνηλσληθφ Σψξν»
σο ελφηεηα ππνθεηκέλσλ, ζρέζεσλ θαη δπλάκεσλ πνπ κε βάζε ηε ζπζηεκηθή
πξνζέγγηζε ελλνηνινγείηαη σο ην θνηλσληθφ ζχζηεκα θαη νη θνηλσληθέο δπλάκεηο ελψ κε
βάζε ηε πνιηηηζκηθή-πξαμηαθή πξνζέγγηζε είλαη ν ηξφπνο επηθνηλσλίαο θαη ηα
ππνθείκελά ηνπ. Έπεηηα παξνπζηάδσ ην «ηεηξακεξέο ηνπ Θνηλσληθνχ Σψξνπ» σο
ελφηεηα ηνπ πξνζσπηθνχ ρψξνπ, ηνπ ζπιινγηθνχ ρψξνπ, ηνπ ρψξνπ ησλ πνιηηψλ θαη
ηνπ πνιηηεηαθνχ ρψξνπ, νη νπνίνη αλά δπν ζπλζέηνπλ ηνλ ηδησηηθφ ρψξν, ηνλ πνιηηηθφ
ρψξν, ηνλ δεκφζην ρψξν θαη ηνλ θνηλφ ρψξν. Πηε ζπλέρεηα κε βάζε ηελ πξνζέγγηζε
γηα ην «ηεηξακεξέο ηνπ Θνηλσληθνχ Σψξνπ» εηζάγεηαη απφ ηνλ Θσηζάθε ε έλλνηα ηεο
«Θνηλήο Θηήζεο» σο θπξηφηεηα ζηνλ Θνηλφ Σψξν, δειαδή σο ε ελδηάκεζε ηνκή θαη
ελφηεηα ηεο ζπιινγηθήο θηήζεο θαη ηεο δεκφζηαο θηήζεο θαη σο εθ ηνχηνπ γίλεηαη ην
ζεκέιην ηνπ «Θνηλνχ» θαη ε βάζε γηα ηελ ππέξβαζε ηεο ηδησηηθήο θαη πνιηηηθήο

259
θπξηφηεηαο. Έρνληαο παξνπζηάζεη ηηο αλαιπηηθέο έλλνηεο ηνπ Θσηζάθε γηα ην
«ηεηξακεξέο ηνπ Θνηλσληθνχ Σψξνπ» θαη ηελ «Θνηλή Θηήζε» αθνινπζεί ε παξνπζίαζε
ηεο έλλνηαο «ηνπ Θνηλνχ» θαη νη θξίζηκεο δηαθνξέο κε ηελ ελλνηνιφγεζε «ησλ θνηλψλ»
απφ ηνπο απηφλνκνπο καξμηζηέο. Ρν θεθάιαην νινθιεξψλεηαη κε ηελ παξνπζίαζε ηνπ
«Θνηλνχ Σψξνπ», ν νπνίνο σο ελφηεηα ηνπ ζπιινγηθνχ ρψξνπ θαη ηνπ ρψξνπ ησλ
πνιηηψλ εγγξάθεη ηε δηαιεθηηθή πξνυπφζεζε ηεο ηζηνξηθήο ηνπ θίλεζεο πξνο ην ηέινο
ηεο πνιηηηθήο θνηλσλίαο θαη ηνπ θξάηνπο. Ρέινο ηνλίδεηαη ε απαξαίηεηε επηζήκαλζε ηνπ
Θσηζάθε γηα ην «Νηθνπκεληθφ Θνηλφ», ην νπνίν έρεη κφλν «παγθφζκηα-ηζηνξηθή
χπαξμε» θαη ελψλεη ηα θνηλσληθά ππνθείκελα «φρη αλαγθαζηηθά αιιά ειεχζεξα».

260
5.1.1 Βαζηθέο ζεσξεηηθέο αλαθνξέο

5.1.1.1 Ο ρψξνο θαη ε δηαιεθηηθή ζηε ζθέςε ηνπ Αλξί Λεθέβξ

Πεκαληηθή ήηαλ ε ζπκβνιή ηνπ Αλξί Ιεθέβξ, ν νπνίνο ηε δεθαεηία ηνπ 60‘
εκπλεφκελνο απφ ηε δηαιεθηηθή ησλ Σέγθει θαη Καξμ ηζρπξίζηεθε φηη ε θνηλσλία, σο
κηα αθεξεκέλε αξρή, πξαγκαηνπνηείηαη εθθξαδφκελε κε ζπγθεθξηκέλν ηξφπν επί ηνπ
ρψξνπ.

«Νη θνηλσληθέο ζρέζεηο (…) πξνβάιινληαη ζηνλ ρψξν, εγγξάθνληαη ζε απηφλ θαη
ζηελ δηαδηθαζία παξαγσγήο ηνπ. Διιείςεη απηνχ, απηέο νη ζρέζεηο ζα έκελαλ ζην
βαζίιεην ηεο ―αιεζηλήο‖ αθαίξεζεο, πνπ ζεκαίλεη ζην βαζίιεην ηεο αλαπαξάζηαζεο
θαη σο εθ ηνχηνπ ηεο ηδενινγίαο, ην βαζίιεην ηνπ βεξκπαιηζκνχ θαη ησλ θελψλ
ιέμεσλ» (Lefebvre, 1991[1974]: 129).

Υζηφζν ν Ιεθέβξ είλαη αξθεηά πξνζεθηηθφο θαη δελ θαηαθάζθεη άθξηηα ζηελ θαηά
Σέγθει έλλνηα ηεο νιφηεηαο, «ε νπνία ζεσξείηαη σο επέθηαζε θαη θπξηαξρία: λα κελ
απνθιείζεη ηίπνηα, λα κελ αθήζεη ηίπνηα έμσ απφ απηή, λα εγθαηαιείςεη θαη λα
μεπεξάζεη θάζε κνλφπιεπξε ζέζε» (Lefebvre, 1977[1968]: 34). Δπίζεο, θξηηηθάξεη θαη
ηε ρεγθειηαλή πξνζέγγηζε γηα ηνλ ηζηνξηθφ ρξφλν, ν νπνίνο παγψλεη ζηνλ νξζνινγηθφ
ρψξν ηεο απφιπηεο Ηδέαο πνπ απνθηά ηελ εδαθηθή ηεο έθθξαζε ζηελ επηθξάηεηα ηνπ
Θξάηνπο.

Βέβαηα ε επίδξαζε ηνπ Σέγθει θαη ηνπ Καξμ ζην έξγν ηνπ Ιεθέβξ είλαη ζαθψο ηζρπξή
θαζψο ε νιφηεηα δηαξθψο επαλέξρεηαη ζην έξγν ηνπ. Γηα παξάδεηγκα, ζην έξγν ηνπ «Ζ
Ξαξαγσγή ηνπ Σψξνπ» (The Production of Space), ν Ιεθέβξ (1991[1974]) αλαδεηά
κηα εληαία ζεσξία ηνπ ρψξνπ, ζηελ νπνία ζα ζπλζέηνληαη νη δηαιεθηηθέο ζρέζεηο θαη ηα
πνηθίια επίπεδα κεηαμχ θαηνηθίαο, πφιεσλ, πεξηθεξεηψλ, θξαηψλ, επείξσλ (ν.π.: 12),
θαζψο επίζεο αλαδεηά ηελ ελφηεηα κεηαμχ ελέξγεηαο, ρψξνπ θαη ρξφλνπ (ν.π.: 12).
Ήδε ην 1968 ζην «Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε»128, αλαδεηά «ηελ θνηλσληθή δχλακε πνπ ζα
είλαη ηθαλή λα πινπνηήζεη ηελ θνηλσλία ηεο πφιεο» (Lefebvre, 1977[1968]: 142) θαη
ζηελ νπνία ζεσξεί φηη αλήθεη θαη «ην θαζήθνλ λα θαηαζηήζεη ελεξγφ θαη δξαζηηθή ηελ
ελφηεηα (ζχλζεζε) ηεο ηέρλεο, ηεο ηερληθήο θαη ηεο γλψζεο» (ν.π.: 142).

Κε βάζε ηε δηαιεθηηθή κέζνδν θαη επεξεαζκέλνο απφ ηε ρεγθειηαλή ηξηάδα «Έλλνηα-

Νπζία-Δίλαη», ν Ιεθέβξ ζα πξνηείλεη ζην έξγν ηνπ «Ζ Ξαξαγσγή ηνπ Σψξνπ» (The
Production of Space) ηε δηάθξηζε ηνπ ρψξνπ ζε «θπζηθφ», «λνεηηθφ» θαη «θνηλσληθφ»
ρψξν, αληίζηνηρα ζηε «ρσξηθή πξαθηηθή», ζηηο «αλαπαξαζηάζεηο ηνπ ρψξνπ» θαη ζηνλ
«αλαπαξηζηψκελν ρψξν» θαη ηέινο ζηνλ «αληηιεπηφ», «θαηαλνεηφ» θαη «βησκέλν
ρψξν».

Ππγθεθξηκέλα ν Ιεθέβξ (1991[1974]: 11) νξίδεη σο «πεδία ηνπ ρψξνπ» ην θπζηθφ

ρψξν (physical)∙ ηνλ λνεηφ ρψξν (mental), ν νπνίνο «εκπεξηέρεη ινγηθέο θαη ηππηθέο
αθαηξέζεηο»∙ θαη ηνλ θνηλσληθφ ρψξν (social). Πηε ζπλέρεηα ηζρπξίδεηαη φηη ελλνηνινγεί

128
Ξην αλαιπηηθή παξνπζίαζε γηα ηελ έλλνηα ηνπ «Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε» πξαγκαηνπνηψ ζην
θεθάιαην 6.4 «Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε θαη πνιηηηθέο ζθεηεξηζκνχ θαη θαηαζηνιήο θνηλσληθψλ θηλεκάησλ
πφιεο».

261
ηνλ ρψξν σο «ινγηθν-επηζηεκνινγηθφ ρψξν, ηνλ ρψξν ηεο θνηλσληθήο πξαθηηθήο θαη
ηνλ ρψξν πνπ θαηαιακβάλεηαη απφ αηζζεηεξηαθά θαηλφκελα ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ
ησλ πξντφλησλ ηεο θαληαζίαο φπσο πξνβνιέο, ζχκβνια θαη νπηνπίεο» (ν.π.: 11-12).

Ξην ζπγθεθξηκέλα o Ιεθέβξ (ν.π.: 33) νξίδεη σο ηξεηο ζηηγκέο (moments) ηνπ ρψξνπ
ηελ «ρσξηθή πξαθηηθή», ηηο «αλαπαξαζηάζεηο ηνπ ρψξνπ» θαη ηνπο
«αλαπαξηζηψκελνπο ρψξνπο»:

Ζ ρσξηθή πξαθηηθή (spatial practice), ε νπνία ζπκπεξηιακβάλεη ηελ παξαγσγή θαη

ηελ αλαπαξαγσγή, θαη ηηο ηδηαίηεξεο ηνπνζεζίεο θαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ρσξηθά
ζχλνια ηνπ θάζε θνηλσληθνχ ζρεκαηηζκνχ. Ζ ρσξηθή πξαθηηθή δηαζθαιίδεη ηε
ζπλέρεηα θαη θάπνην βαζκφ ζπλνρήο. Κε φξνπο θνηλσληθνχ ρψξνπ, θαη γηα θάζε
κέινο κηαο δνζκέλεο θνηλσληθήο ζρέζεο ζε απηφλ ηνλ ρψξν, απηή ε ζπλνρή
ζπλεπάγεηαη έλα εγγπεκέλν επίπεδν αξκνδηνηήησλ θαη έλα ζπγθεθξηκέλν επίπεδν
επηηέιεζεο.

Νη αλαπαξαζηάζεηο ηνπ ρψξνπ (representations of space), νη νπνίεο ζπλδένληαη κε

ηηο ζρέζεηο παξαγσγήο θαη κε ηελ «ηάμε» πνπ επηβάινπλ απηέο νη ζρέζεηο, θαη σο εθ
ηνχηνπ κε ηε γλψζε, ηα ζχκβνια, ηνπο θψδηθεο θαη ηηο «επίζεκεο» ζρέζεηο.

Νη αλαπαξηζηψκελνη ρψξνη (representational spaces), ελζσκαηψλνπλ ζχλζεηνπο

ζπκβνιηζκνχο, άιινηε θσδηθνπνηεκέλνπο θαη άιινηε φρη, ζπλδένληαη κε ηελ
παξάλνκε ή ππφγεηα πιεπξά ηεο θνηλσληθήο δσήο, θαη επίζεο κε ηελ ηέρλε (ε νπνία
κπνξεί επηηέινπο λα νξηζηεί ιηγφηεξν σο ρσξηθφο θψδηθαο θαη πεξηζζφηεξν σο
θψδηθαο ηνπ αλαπαξαζηεκέλνπ ρψξνπ).

Δπηπξφζζεηα ζπκπιεξψλεη ζηνπο παξαπάλσ νξηζκνχο:

Σσξηθή πξαθηηθή: Ζ ρσξηθή πξαθηηθή κηαο θνηλσλίαο εθθξίλεη ηνλ ρψξν απηήο ηεο
θνηλσλίαο∙ ηνλ εθθξάδεη θαη ηνλ πξνυπνζέηεη ζε κηα δηαιεθηηθή αιιειεπίδξαζε∙ ηνλ
παξάγεη αξγά θαη ζηαζεξά θαζψο ηνλ θπξηαξρεί θαη ηνλ ζθεηεξίδεηαη. Απν αλαιπηηθή
ζθνπηά, ε ρσξηθή πξαθηηθή κηαο θνηλσλίαο απνθαιχπηεηαη κέζα απν ηελ
απνθξππηνγξάθεζε ηνπ ρψξνπ ηεο.

Νη αλαπαξαζηάζεηο ηνπ ρψξνπ: αληηιεπηφο ρψξνο, ν ρψξνο ησλ επηζηεκφλσλ, ησλ

ζρεδηαζηψλ, ησλ πνιενδφκσλ, ησλ ηερλνθξαηψλ (...) θαη ησλ θνηλσληθψλ
κεραληθψλ, θαζψο θαη ελφο ζπγθεθξηκέλνπ είδνπο θαιιηηερλψλ κε επηζηεκνληθή
θιίζε, νη νπνίνη πξνζδηνξίδνπλ ηη είλαη βησκέλν θαη ηη είλαη θαηαλνεηφ θαη ηη είλαη
αληηιεπηφ (...). Απηφο είλαη ν θπξίαξρνο ρψξνο ζε θάζε θνηλσλία (ε ηξφπν
παξαγσγήο).

Νη αλαπαξηζηψκελνη ρψξνη: ν άκεζα βησκέλνο ρψξνο κέζσ ησλ ζπλδεδεκέλσλ

εηθφλσλ θαη ζπκβφισλ, θαη σο εθ ηνχηνπ [είλαη] ν ρψξνο ησλ «θαηνίθσλ» θαη ησλ
«ρξεζηψλ» (...) Δίλαη ν θπξηαξρνχκελνο, θαη σο εθ ηνχηνπ παζεηηθά βησκέλνο,
ρψξνο, ηνλ νπνίν ε θαληαζία επηδηψθεη λα αιιάμεη θαη λα ζθεηεξηζηεί (ν.π.: 38-39).

΋πσο γίλεηαη θαλεξφ απφ ηνπο ηειεπηαίνπο νξηζκνχο, γηα ηνλ Ιεθέβξ, νη παξαπάλσ
ηξεηο ζηηγκέο, ε «ρσξηθή πξαθηηθή», νη «αλαπαξαζηάζεηο ηνπ ρψξνπ» θαη νη
«αλαπαξηζηψκελνη ρψξνη» ζπλδένληαη κε ηνλ «αληηιεπηφ ρψξν» (perceived space),
ηνλ «θαηαλνεηφ ρψξν» (conceived space) θαη ηνλ «βησκέλν ρψξν» (lived space).

Ππλνπηηθά ζχκθσλα κε ηνλ Ιεθέβξ (ν.π.: 40) αιιά θαη ηελ αλάγλσζή ηνπ απφ
αξθεηνχο κειεηεηέο φπσο νη Οίηζαξλη Κίιγθξνκ (Richard Milgrom, 2008), Ονκπ Πηιληο
(Rob Shields, 1988, 2007[1999]), Θξίζηηαλ Πκηλη (Christian Schmid, 2008) θαη Φηι

262
Σνχκπαξλη θαη Ονκπ Θίηζελ (Phil Hubbard and Rob Kitchin, 2011) νη φξνη
«αληηιεπηφο–θαηαλνεηφο–βησκέλνο ρψξνο» ζεκαίλνπλ:

Αληηιεπηφο ρψξνο: Δίλαη ν πινπνηεκέλνο, θνηλσληθά-παξαγφκελνο ρψξνο, ν

νπνίνο ππάξρεη εκπεηξηθά, κπνξεί λα κεηξεζεί θαη λα πεξηγξαθεί. Δίλαη ν ρψξνο
πνπ εθθξίλεηαη απφ ηελ θνηλσλία θαη ζπγθεθξηκελνπνηείηαη απφ απηή. Δίλαη ην
απνηέιεζκα δηαιφγνπ κεηαμχ αλζξψπνπ θαη θπζηθνχ ρψξνπ. Κε ηε ρσξηθή
πξαθηηθή εκπεξηέρεη ηελ παξαγσγή θαη ηελ αλαπαξαγσγή, θαζψο θαη ηηο
ζπγθεθξηκέλεο ηνπνζεζίεο θαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ ρσξηθψλ ζπλφισλ ηεο θάζε
θνηλσληθήο κνξθήο.

Θαηαλνεηφο ρψξνο: Δίλαη λνεηηθά θαηαζθεπαζκέλνο θαη επεξεαζκέλνο απφ

ηδενινγίεο. Δίλαη ν θπξίαξρνο ρψξνο ζε θάζε θνηλσλία. Υο αλαπαξάζηαζε είλαη
ζπλδεδεκέλνο κε ηηο ζρέζεηο παξαγσγήο θαη κε ηελ «ηάμε» πνπ επηβάιινπλ απηέο
νη ζρέζεηο. Ν θαηαλνεηφο ρψξνο είλαη ν λνεηηθφο ρψξνο πνπ δηαρσξίδεηαη απφ ηνλ
θπζηθφ ρψξν ή ν αθεξεκέλνο ρψξνο πνπ επηβάιιεηαη ζηνλ ζπγθεθξηκέλν ρψξν.

Βησκέλνο ρψξνο: Ξξφθεηηαη γηα ηνλ άκεζα βησκέλν ρψξν. Δίλαη δσληαλφο, κηιάεη.
Δίλαη ε πξαθηηθή θαη άκεζε εκπεηξία ηνπ θνηλσληθνχ ρψξνπ. Ξεξηιακβάλεη ηε
ζπλαηζζεκαηηθή, ζσκαηηθή, δσληαλή εκπεηξία, ηελ αίζζεζε ηνπ πάζνπο, ηεο
δξάζεο θαη ησλ δσληαλψλ θαηαζηάζεσλ, θαη γηα απηφ άκεζα ζπλεπάγεηαη ηνλ
ρξφλν. Πρεκαηνπνηείηαη απφ ηελ θαζεκεξηλή δσή. Ν ρψξνο ησλ θαζεκεξηλψλ
δξαζηεξηνηήησλ ησλ «ρξεζηψλ» θαη ησλ «θαηνίθσλ» θαη ησλ δεκηνπξγεκέλσλ,
ρσξηθψλ ηνπο θφζκσλ. Ν αλαπαξαζηεκέλνο ρψξνο είλαη ν ρψξνο πνπ νη θάηνηθνη
έρνπλ ζην κπαιφ ηνπο.

Κε βάζε ηελ παξαπάλσ ελλνηνιφγεζε ηνπ ρψξνπ ν Ιεθέβξ ηφζν ζην «Ζ Ξαξαγσγή
ηνπ Σψξνπ» (The Production of Space) (Lefebvre, 1991[1974]: 32) φζν θαη ζην
επφκελν έξγν ηνπ «Ζ επηβίσζε ηνπ Θαπηηαιηζκνχ» (The survival of Capitalism)
(Lefebvre, 1976) ζεσξεί φηη ν θεθαιαηνθξαηηθφο ηξφπνο παξαγσγήο επηβηψλεη δηφηη
ειέγρεη ηα ηξία πεδία αλαπαξαγσγήο πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηελ ζεψξεζε ηνπ ρψξνπ
(θπζηθφο-λνεηηθφο-θνηλσληθφο ρψξνο). Ξξψηνλ, ππάξρεη ε θπζηθή αλαπαξαγσγή,
θπξίσο εληφο ηνπ πιαηζίνπ ησλ νηθνγελεηαθψλ θαη ζπγγεληθψλ ζρέζεσλ. Γεχηεξνλ,
είλαη ε αλαπαξαγσγή ηεο εξγαηηθήο δχλακεο (ε εξγαηηθή ηάμε) θαη ηα κέζα παξαγσγήο
θαη ηξίηνλ, ε πνιχ επξχηεξε αλαπαξαγσγή ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ παξαγσγήο.
Πχκθσλα κε ηνλ Ιεθέβξ, ζηνλ αλεπηπγκέλν θαπηηαιηζκφ ε νξγάλσζε ηνπ ρψξνπ
ζρεηίδεηαη κε ηελ αλαπαξαγσγή ηνπ θπξίαξρνπ ζπζηήκαηνο θνηλσληθψλ ζρέζεσλ.

263
5.1.1.2 Η ζηξνπθηνπξαιηζηηθή θξηηηθή ηνπ Μαλνπέι Καζηέιο

Ρε δεθαεηία ηνπ ‗70 ζα γίλεη αξθεηά δεκνθηιήο ε πξνζέγγηζε ηνπ ρψξνπ απφ ηνλ
ζηξνπθηνπξαιηζηηθφ (δνκηζηηθφ) καξμηζκφ, φπσο αλαπηχρζεθε θπξίσο απφ ηνλ
Καλνπέι Θαζηέιο (Manuell Castells) ζην έξγν ηνπ «The Urban Question» (Castells,
1977[1972]).

Ν Θαζηέιο επηδηψθεη λα αλαπηχμεη έλα νινπνηεηηθφ ζρήκα, πνπ λα ζπκπεξηιακβάλεη ηα

ιεγφκελα δνκηθά ζπζηήκαηα (νηθνλνκία-πνιηηηθή-ηδενινγία), ηα νπνία θαζνξίδνπλ ηνπο
λφκνπο πνπ δηέπνπλ ηε δνκή ηνπ θνηλσληθνχ ζρεκαηηζκνχ θαη πξνζδηνξίδνπλ ην
πιαίζην αλάιπζεο ησλ ρσξηθψλ δνκψλ.

Ραπηφρξνλα απνζηαζηνπνηείηαη απφ ηελ πξνζέγγηζε ηνπ Ιεθέβξ πεξί «θπζηθνχ-

λνεηνχ-θνηλσληθνχ» ρψξνπ θαη ηδηαίηεξα αζθεί θξηηηθή ζηνλ Ιεθέβξ θαζψο ηνλ
θαηεγνξεί φηη ζπλέιαβε ηνλ ρψξν θαη ηελ πφιε σο έλα «ιεπθφ ραξηί», σο κηα απιή
«λνεηηθή» πξνβνιή ηεο θνηλσλίαο ζην έδαθνο.

O Θαζηέιο (1977[1972]: 116) επηζεκαίλεη ζηε δηάζεκε εηζαγσγή ηνπ θεθαιαίνπ «The
Debate on the Theory of Space» απφ ην «The Urban Question» φηη:

«Ρν λα εμεηάζνπκε ηελ πφιε σο ηελ πξνβνιή ηεο θνηλσλίαο ζηνλ ρψξν 129 είλαη έλα
απαξαίηεην ζεκείν αθεηεξίαο, θαη ηαπηφρξνλα είλαη πνιχ πεξηνξηζηηθφ. ΋ηαλ
θάπνηνο πξέπεη λα πάεη πέξα απφ ηνλ εκπεηξηζκφ ηεο γεσγξαθηθήο πεξηγξαθήο,
παίξλεη ην ξίζθν λα θαληαζηεί ην ρψξν σο κηα ιεπθή ζειίδα, ζηελ νπνία νη δξάζεηο
ησλ νκάδσλ θαη ησλ ζεζκψλ εγγξάθνληαη ρσξίο λα ζπλαληνχλ ή λα ζπγθξνχνληαη
κε άιια εκπφδηα νχηε κε ην ίρλνο παιαηφηεξσλ γελεψλ. Απηφ ηζνδπλακεί κε ην λα
αληηιακβαλφκαζηε φηη ε θχζε εμ νινθιήξνπ δηακνξθψλεηαη απφ ηνλ πνιηηηζκφ, ελψ
ε φιε θνηλσληθή πξνβιεκαηηθή γελλήζεθε απφ ηελ αδηαίξεηε έλσζε απηψλ ησλ δχν
φξσλ, κέζσ ηεο δηαιεθηηθήο δηαδηθαζίαο κε ηελ νπνία έλα ζπγθεθξηκέλν βηνινγηθφ
νλ (ζπγθεθξηκέλν επεηδή δηαρσξίδεηαη ζε ηάμεηο), ν ―άλζξσπνο‖, κεηαζρεκαηίζηεθε
ν ίδηνο θαη κεηαζρεκάηηζε ην πεξηβάιινλ ηνπ ζηελ πάιε γηα δσή θαη γηα ηνλ
δηαθνξνπνηεκέλν ζθεηεξηζκφ ηνπ πξντφληνο ηεο εξγαζίαο ηνπ.

Ν ρψξνο είλαη έλα πιηθφ πξντφλ, ζε ζρέζε κε άιια ζηνηρεία – κεηαμχ άιισλ, ησλ
αλζξψπσλ, νη νπνίνη εηζέξρνληαη ζε ζπγθεθξηκέλεο θνηλσληθέο ζρέζεηο, νη νπνίεο
δίλνπλ ζηνλ ρψξν κηα κνξθή, κηα ιεηηνπξγία, κηα θνηλσληθή ζεκαζία. Δπνκέλσο,
δελ είλαη κηα απιή επθαηξία γηα ηελ αλάπηπμε ηεο θνηλσληθήο δνκήο, αιιά κηα
ζπγθεθξηκέλε έθθξαζε θάζε ηζηνξηθνχ ζπλφινπ ζην νπνίν πξνζδηνξίδεηαη ε
θνηλσλία. Απνηειεί ηφηε εξψηεκα πξνο απφδεημε, κε ηνλ ίδην ηξφπν φπσο θάζε άιιν
πξαγκαηηθφ αληηθείκελν, ε δνκή θαη νη ζπγθπξηαθνί λφκνη πνπ θπβεξλνχλ ηελ
χπαξμε θαη ηνπο κεηαζρεκαηηζκνχο ηνπ θαη ν πξνζδηνξηζκφο ηεο άξζξσζήο ηνπ κε
ηα άιια ζηνηρεία ηεο ηζηνξηθήο πξαγκαηηθφηεηαο.

129
Ν Θαζηέιο εδψ αλαθέξεηαη ζηε δηάζεκε ζέζε ηνπ Ιεθέβξ (1977[1968]: 75) απφ ην Γηθαίσκα ζηελ
Ξφιε φηη: «Ζ πφιε είλαη ε πξνβνιή ηεο θνηλσλίαο ζην έδαθνο, δειαδή φρη κφλν πάλσ ζην αηζζεηφ
πεδίν, αιιά πάλσ ζην ηδηφηππν επίπεδν πνπ αληηιακβάλεηαη θαη ζπιιακβάλεη ε ζθέςε θαη πνπ νξίδεη
ηελ πφιε θαη ην αζηηθφ». Αλαιπηηθή παξνπζίαζε γηα ηελ έλλνηα ηνπ «Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε»
πξαγκαηνπνηψ ζην θεθάιαην 6.4 «Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε θαη πνιηηηθέο ζθεηεξηζκνχ θαη θαηαζηνιήο
θνηλσληθψλ θηλεκάησλ πφιεο».

264
 Απηφ ζεκαίλεη φηη δελ ππάξρεη θακία ζεσξία ηνπ ρψξνπ ε νπνία λα κελ απνηειεί
εζσηεξηθφ ηκήκα ηεο γεληθφηεξεο θνηλσληθήο ζεσξίαο αθφκα θαη θάπνηαο πνπ
ππνλνείηαη» (ηνληζκφο δηθφο κνπ).

Απφ ηε παξαπάλσ ηνπνζέηεζε γίλεηαη θαλεξφ φηη, ν Θαζηέιο ππνζηεξίδεη αθελφο ηε

δηαιεθηηθή ηεο αδηαίξεηεο έλσζεο κεηαμχ «θχζεο» θαη «πνιηηηζκνχ» θαη αθεηέξνπ
αλαδεηά ηνπο λφκνπο πνπ δηέπνπλ ηε δνκή θαη ηελ αλάπηπμε ηνπ θνηλσληθνχ
ζρεκαηηζκνχ πνπ δεκηνπξγεί ην πιαίζην αλάιπζεο ησλ ζπγθεθξηκέλσλ ρσξηθψλ
δνκψλ.

Ζ δηάζεκε θξάζε ηνπ είλαη: «ν αζηηθφο ρψξνο δνκείηαη, δειαδή, δελ νξγαλψλεηαη
ηπραία» (Castells, 1977[1972]: 116).

Ν Θαζηέιο (ν.π.: 124) επεμεγεί ηελ παξαπάλσ ζέζε δίλνληαο έκθαζε ζηελ αλαδήηεζε
ησλ δνκηθψλ λφκσλ ηεο παξαγσγήο θαη ιεηηνπξγίαο ησλ ρσξηθψλ κνξθψλ, νη νπνίεο
ππεξβαίλνπλ ηελ αληίζεζε κεηαμχ ησλ «θπζηθψλ» θαη «πνιηηηζκηθψλ» πξνζδηνξηζκψλ
ηνπ ρψξνπ θαη ηνπνζεηνχλ ζην επίθεληξν ηε δηαιεθηηθή ησλ «θνηλσληθψλ πξαθηηθψλ»
θαη ησλ «ηζηνξηθψλ ηνπο ραξαθηεξηζηηθψλ»:

«Tν αληηθείκελν κειέηεο είλαη λα πάκε πέξα απφ ηελ πεξηγξαθή ησλ κεραληζκψλ
αιιειεπίδξαζεο κεηαμχ ηνπνζεζηψλ θαη δξαζηεξηνηήησλ, ψζηε λα αλαθαιχςνπκε
ηνπο δνκηθνχο λφκνπο ηεο παξαγσγήο θαη ιεηηνπξγίαο ησλ ρσξηθψλ κνξθψλ∙ ε
αληίζεζε κεηαμχ ησλ θπζηθψλ θαη πνιηηηζκηθψλ πξνζδηνξηζκψλ ηνπ ρψξνπ πξέπεη
λα αληηθαηαζηαζεί κε κηα αλάιπζε ηεο θνηλσληθήο δνκήο, ζεσξνχκελεο σο κηα
δηαιεθηηθή δηαδηθαζία κεηαμχ δπν ηχπσλ ζηνηρείσλ, κέζσ ησλ θνηλσληθψλ
πξαθηηθψλ θαη ησλ ηζηνξηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπο∙ ε δηαθνξνπνίεζε ηνπ ρψξνπ,
ε δηάθξηζε κεηαμχ ιεηηνπξγηψλ θαη δηαδηθαζηψλ πνπ ζρεηίδνληαη κε δηάθνξεο
κνλάδεο, δελ έρεη ζεκαζία εάλ απηέο δελ ζπζρεηίδνληαη κε ηα ζεσξεηηθά ζεκαληηθά
ζηνηρεία πνπ ηνπνζεηνχλ ην πεξηερφκελν ηνπ ρψξνπ ζηελ θνηλσληθή δνκή σο
ζχλνιν» (ηνληζκφο δηθφο κνπ).

Ν Θαζηέιο (ν.π.: 126), ζηε ζπλέρεηα, ζεσξεί φηη ε αλάιπζε ηνπ ρψξνπ σο θνηλσληθή
δνκή ζα πξέπεη λα ζπκπεξηιάβεη ην νηθνλνκηθφ ζχζηεκα, ην πνιηηηθν-ζεζκηθφ ζχζηεκα
θαη ην ηδενινγηθφ ζχζηεκα, ηνπο ζπλδπαζκνχο ηνπο θαζψο θαη ηηο θνηλσληθέο
πξαθηηθέο πνπ αλαδχνληαη απφ απηνχο. Θαη‘ απηφλ ηνλ ηξφπν ηζρπξίδεηαη φηη κπνξνχλ
λα δνζνχλ απαληήζεηο ζην «αζηηθφ εξψηεκα» (the urban question) κεηαμχ ησλ νπνίσλ
ππνζηεξίδεη φηη:

«O ρψξνο, σο θνηλσληθφ πξντφλ, πάληα πξνζδηνξίδεηαη απφ κηα θαζνξηζκέλε ζρέζε

κεηαμχ ησλ δηαθνξεηηθψλ εθδνρψλ ηεο θνηλσληθήο δνκήο, ηελ νηθνλνκηθή, ηελ
πνιηηηθή, ηελ ηδενινγηθή θαη ηε ζχλδεζε ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ πνπ πξνθχπηνπλ
απφ απηέο. Ν ρψξνο, επνκέλσο, είλαη πάληα κηα ηζηνξηθή ζχλδεζε θαη κηα θνηλσληθή
κνξθή πνπ αληιεί ην λφεκά ηεο απφ ηηο θνηλσληθέο δηαδηθαζίεο πνπ εθθξάδνληαη
κέζσ απηήο. Ραπηφρξνλα ν ρψξνο είλαη ηθαλφο λα παξάγεη ζπγθεθξηκέλα
απνηειέζκαηα ζε άιια πεδία ηεο θνηλσληθήο ζχλδεζεο ιφγσ ηεο ηδηαίηεξεο κνξθήο
άξζξσζεο ησλ δνκηθψλ εθδνρψλ [νηθνλνκηθή, πνιηηηθή, ηδενινγηθή] πνπ
ζπληάζζνληαη κέζσ απηνχ» (ν.π.: 430).

265
5.1.1.3 Ο ρψξνο θαη ε δηαιεθηηθή ζηε ζθέςε ηνπ Νηέηβηλη
Υάξβετ

Πηε ζπλέρεηα, ν Ληέηβηλη Σάξβετ (David Harvey), ην 1973, ζην έξγν ηνπ «Θνηλσληθή
Γηθαηνζχλε θαη ε Ξφιε» (Social Justice and the City) ζπκθσλεί κε ηνλ Θαζηέιο ζηε
ζέζε φηη «θάζε γεληθή ζεσξία ηεο πφιεο πξέπεη κε θάπνην ηξφπν λα ζπζρεηίδεη ηελ
θνηλσληθή δηαδηθαζία ζηελ πφιε κε ηελ ρσξηθή κνξθή πνπ απνθηά ε πφιε» (Harvey,
1973: 23). Ραπηφρξνλα επηδηψθεη λα δηεπξχλεη ηε δνκηζηηθή πξνζέγγηζε, θαζψο ζέηεη
σο βαζηθφ εξψηεκα εάλ ε νξγάλσζε ηνπ ρψξνπ απνηειεί «κηα μερσξηζηή δνκή κε ηνπο
δηθνχο ηεο λφκνπο κεηαζρεκαηηζκνχ θαη ζχληαμεο» ή απνηειεί «ηελ έθθξαζε ησλ
ζρέζεσλ πνπ ελππάξρνπλ ζε επξχηεξεο δνκέο (φπσο ζηηο ζρέζεηο παξαγσγήο)»
(Harvey, 1973: 304).

Έπεηηα, ν Σάξβετ, ηε δεθαεηία ηνπ ‘80, κειεηψληαο ηελ πξνβιεκαηηθή ησλ ρσξηθψλ
θιηκάθσλ ζε ζρέζε κε ηηο δηαδηθαζίεο θεθαιαηνθξαηηθήο ζπζζψξεπζεο, ηζρπξίδεηαη φηη
ε έκθαζε ζην ρψξν καο επηηξέπεη λα δνχκε ηε δηαιεθηηθή λα εμειίζζεηαη απφ ην
νηθνπκεληθφ (universal) ζην ζπγθεθξηκέλν θαη επνκέλσο ζην ελδερνκεληθφ -
απξφβιεπην (contingency) (Collinge, 2008: 2616).

Ν Σάξβετ (1985: 144) ζην έξγν «Ζ Αζηηθνπνίεζε ηνπ Θεθαιαίνπ» (The Urbanization of
Capital) ζέηεη ην εξψηεκα:

«Ν γεσγξαθηθφο ρψξνο είλαη πάληα ην πεδίν ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ. Δίλαη δπλαηφ λα

θαηαζθεπάζνπκε κηα ζεσξία ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ ζην πιαίζην ησλ νηθνπκεληθψλ θαη
αθεξεκέλσλ πξνζδηνξηζκψλ ηεο καξμηθήο ζεσξίαο ηεο θαπηηαιηζηηθήο
ζπζζψξεπζεο;»

Ραπηφρξνλα κε ηελ παξαπάλσ αλαδήηεζε ν Σάξβετ εκπλέεηαη, ζπλνκηιεί θαη εμειίζζεη

ηελ πξνζέγγηζε ηνπ Ιεθέβξ πεξί ηνπ «αληηιεπηνχ-θαηαλνεηνχ-βησκέλνπ» ρψξνπ θαη
επεθηείλεη ηελ έλλνηα ηνπ ρψξνπ ζπκπεξηιακβάλνληαο, θαη‘ αληηζηνηρία κε ηηο
ιεθεβξηαλέο θαηεγνξίεο, ηηο έλλνηεο ηνπ «απφιπηνπ», ηνπ «ζρεηηθνχ» θαη ηνπ
«ζρεζηαθνχ» ρψξνπ, νη νπνίεο ππάξρνπλ ηαπηφρξνλα αιιά θαη μερσξηζηά ε κηα
απέλαληη ζηελ άιιε.

Ήδε απφ ην 1973 ζην έξγν ηνπ «Θνηλσληθή Γηθαηνζχλε θαη ε Ξφιε» (Social Justice and
the City) είρε ππνζηεξίμεη φηη:

«Αλ αληηκεησπίζνπκε ην ρψξν σο απφιπην, γίλεηαη έλα ―πξάγκα θαζ‘ απηφ‖ κε

χπαξμε αλεμάξηεηε ηεο χιεο. Έηζη, θαηέρεη κηα δνκή πνπ καο ρξεζηκεχεη γηα λα
ηαμηλνκήζνπκε ή λα εμαηνκηθεχζνπκε ηα θαηλφκελα. Ζ νπηηθή ηνπ ζρεηηθνχ ρψξνπ
πξνηείλεη λα ηνλ θαηαλνήζνπκε σο ζρέζε αλάκεζα ζε αληηθείκελα πνπ ππάξρνπλ
κφλν γηαηί ζρεηίδνληαη κεηαμχ ηνπο. ΢πάξρεη θαη έλαο άιινο ηξφπνο γηα λα
θαηαλνεζεί ν ρψξνο σο ζρεηηθφο, θαη επηιέγσ λα ηνλ απνθαιέζσ ζρεζηαθφ ρψξν –
ρψξνο ηδσκέλνο κε ηνλ ηξφπν ηνπ Leibniz, σο πεξηερφκελνο ζε αληηθείκελα, ππφ ηελ
έλλνηα φηη έλα αληηθείκελν κπνξεί λα ζεσξεζεί φηη ππάξρεη κφλν ζην βαζκφ πνπ
πεξηέρεη θαη αλαπαξηζηά ζην εζσηεξηθφ ηνπ ζρέζεηο κε άιια αληηθείκελα» (Harvey,
1973: 13)130.

130
Ζ κεηάθξαζε είλαη ηνπ Σάξε Θσλζηαληάηνπ, ζην Harvey, D. (2005[2004]) Ν ρψξνο σο ιέμε θιεηδί,
εσγξαθίεο, 10: 22.

266
Θαη ζπκπιεξψλεη φηη ε «αλζξψπηλε πξαθηηθή» είλαη απηή πνπ δεκηνπξγεί θαη
ρξεζηκνπνηεί ηηο εθδνρέο ηνπ «απφιπηνπ, ζρεηηθνχ ή ζρεζηαθνχ ρψξνπ»:

«Ν ρψξνο δελ είλαη θαζ‘ απηφο νχηε απφιπηνο νχηε ζρεηηθφο ή ζρεζηαθφο αιιά
γίλεηαη έλα απφ ή φια απηά ηαπηφρξνλα αλάινγα κε ηηο πεξηζηάζεηο. Ρν πξφβιεκα
ηεο νξζήο θαηαλφεζεο ηνπ ρψξνπ επηιχεηαη κέζα απφ ηελ αλζξψπηλε πξαθηηθή ζε
ζρέζε κε απηφλ. Κε άιια ιφγηα, δελ ππάξρνπλ θηινζνθηθέο απαληήζεηο ζηα
θηινζνθηθά εξσηήκαηα πνπ ηίζεληαη γηα ηε θχζε ηνπ ρψξνπ – ε απάληεζε
βξίζθεηαη ζηελ αλζξψπηλε πξαθηηθή. Ππλεπψο, ην εξψηεκα ―ηη είλαη ρψξνο;‖
αληηθαζίζηαηαη κε ην εξψηεκα ―πψο ζπκβαίλεη θαη δηαθνξεηηθέο αλζξψπηλεο
πξαθηηθέο δεκηνπξγνχλ θαη ρξεζηκνπνηνχλ δηαθνξεηηθέο θαηαλνήζεηο ηνπ ρψξνπ;‖.
Ζ ζρέζε ηδηνθηεζίαο, γηα παξάδεηγκα, δεκηνπξγεί απφιπηνπο ρψξνπο, ζηνπο νπνίνπο
κπνξεί λα αζθεζεί κνλνπσιηαθφο έιεγρνο. Ζ θίλεζε αλζξψπσλ, αγαζψλ,
ππεξεζηψλ θαη πιεξνθνξίαο ιακβάλεη ρψξα ζ‘ έλα ζρεηηθφ ρψξν γηαηί ρξεηάδνληαη
ρξήκαηα, ρξφλνο, ελέξγεηα θαη ηα ζπλαθή γηα λα μεπεξαζηεί ε ηξηβή ηεο απφζηαζεο.
Ρα νηθφπεδα επίζεο αηρκαισηίδνπλ αμίεο γηαηί εκπεξηέρνπλ ζρέζεηο κε άιια νηθφπεδα
(…) Κε ηε κνξθή ηνπ ελνηθίνπ ν ζρεζηαθφο ρψξνο γίλεηαη κηα ζεκαληηθή πιεπξά ηεο
αλζξψπηλεο θνηλσληθήο πξαθηηθήο» (Harvey, 1973: 13-14)131.

Ν Σάξβετ επηζηέθνληαο ηελ ηειεπηαία δεθαεηία ζηελ παξαπάλσ ζπδήηεζε πεξί

απφιπηνπ, ζρεηηθνχ ή ζρεζηαθνχ ρψξνπ ππνζηεξίδεη φηη «βξίζθσ πνιχ (...) ελδηαθέξνλ
θαηά θαλφλα λα θξαηάσ απηέο ηηο ηξεηο έλλνηεο ζε δηαιεθηηθή έληαζε κεηαμχ ηνπο θαη
λα ζθέθηνκαη δηαξθψο κέζσ ηεο ελαιιαγήο ηνπο» (Harvey, 2005[2004]: 26) θαη
ελδεηθηηθά, κεηαμχ άιισλ, αλαθέξεη ην παξαθάησ παξάδεηγκα ηεο εχπνξεο
πεξηθξαγκέλεο θνηλφηεηαο ζηελ αθηή ηνπ New Jersey ζηε Λέα ΢φξθε:

«Φαληαζηείηε, γηα παξάδεηγκα, ηνλ απφιπην ρψξν κηαο εχπνξεο πεξηθξαγκέλεο

θνηλφηεηαο ζηελ αθηή ηνπ New Jersey. Θάπνηνη απν ηνπο θαηνίθνπο θηλνχληαη ζην
ζρεηηθφ ρψξν ζε θαζεκεξηλή βάζε, κπαηλνβγαίλνληαο ζηε ρξεκαηηζηεξηαθή πεξηνρή
ηνπ Manhattan, φπνπ ελεξγνπνηνχλ θηλήζεηο πηζηψζεσλ θαη επελδχζεσλ πνπ
επεξεάδνπλ ηε δσή ησλ θνηλσληψλ ζε φιν ηνλ θφζκν, θεξδίδνληαο έηζη ηεξάζηηα
ρξεκαηηθή δχλακε πνπ ηνπο επηηξέπεη λα θέξλνπλ πίζσ ζηνλ απφιπην ρψξν ηεο
πεξηθξαγκέλεο θνηλφηεηαο ηνπο φιε ηελ ελέξγεηα, ηα εμσηηθά θαγεηά θαη ηα
ζαπκάζηα θαηαλαισηηθά αγαζά πνπ ηνπο ρξεηάδνληαη γηα ηελ εμαζθάιηζε ηνπ
πξνλνκηαθνχ ηξφπνπ δσήο ηνπο. Υζηφζν νη ίδηνη απηνί θάηνηθνη ληψζνπλ θάπσο
απεηινχκελνη, γηαηί ληψζνπλ πσο ππάξρεη έλα (...) αθαζφξηζην θαη κε εληνπίζηκν
κίζνο (...), θαη απηφ ην ιέλε «ηξνκνθξαηία» (...). Γίλνληαη φιν θαη πεξηζζφηεξν
παξαλντθνί κε ηελ ερζξφηεηα πνπ ληψζνπλ ζηνλ θφζκν γχξσ ηνπο θαη δεηνχλ φιν
θαη πεξηζζφηεξν λα εληζρχζνπλ ηνλ απφιπην ηνπο ρψξν γηα λα πξνζηαηεπηνχλ,
ρηίδνληαο φιν θαη ςειφηεξνπο ηνίρνπο θαη πιεξψλνληαο νπιηζκέλνπο θξνπξνχο γηα
λα θπιάλε ηα φξηα ηεο πεξηθξαγκέλεο θνηλφηεηαο ηνπο. Δλ ησ κεηαμχ ε ππεξβνιηθή
θαηαλάισζε ελέξγεηαο γηα λα θηλήζνπλ ηα αιεμίζθαηξα ηδηπ ηνπο πνπ ηνπο
θαηεβάδνπλ θαζεκεξηλά ζηελ πφιε απνηειεηψλεη ηελ παγθφζκηα θιηκαηηθή αιιαγή.
Ρα ραξαθηεξηζηηθά ησλ θηλήζεσλ ζηελ αηκφζθαηξα αιιάδνπλ δξακαηηθά (...) θαη
έλαο θαηαζηξεπηηθφο ηπθψλαο ρηππά ηελ αθηή ηνπ New Jersey θαη αθαλίδεη ηελ
πεξηθξαγκέλε θνηλφηεηα» (Harvey, 2005[2004]: 34).

Ραπηφρξνλα ν Σάξβετ επηρεηξεί λα ζπλδέζεη ηηο ηξεηο δηαζηάζεηο ηνπ απφιπηνπ,

ζρεηηθνχ ή ζρεζηαθνχ ρψξνπ κε ηε ζεψξεζε ηνπ Ιεθέβξ γηα ηε «ρσξηθή πξαθηηθή», ηηο

131
o.π.: 26.

267
«αλαπαξαζηάζεηο ηνπ ρψξνπ» θαη ηνπο «αλαπαξηζηψκελνπο ρψξνπο» θαη επηζεκαίλεη
φηη ζα πξέπεη λα θξαηεζνχλ νη ηξεηο θαηεγνξίεο ηνπ Ιεθέβξ ζε κηα δηαιεθηηθή έληαζε
θαη φρη σο ηεξαξρηθά δηαηεηαγκέλεο θαηεγνξίεο.

«Ζ θπζηθή θαη πιηθή εκπεηξία ηεο ρσξηθήο θαη ρξνληθήο δηάηαμεο δηακεζνιαβείηαη ζε
θάπνην βαζκφ απφ ηνλ ηξφπν αλαπαξάζηαζεο ηνπ ρψξνπ θαη ηνπ ρξφλνπ. Ν
σθεαλνγξάθνο πνπ θνιπκπάεη ζηα θχκαηα κπνξεί λα ηα βηψζεη δηαθνξεηηθά απφ ηνλ
εξσηεπκέλν πνηεηή ηνπ Νπψιη Νπίηκαλ ή ηνλ πηαλίζηα πνπ παίδεη Ληεκππζζχ. Ρν λα
δηαβάζνπκε έλα βηβιίν γηα ηε Ξαηαγνλία πηζαλά ζα επεξεάζεη ην πψο ζα βηψζνπκε
απηφ ην κέξνο φηαλ πάκε, παξά ην φηη αηζζαλφκαζηε ζεκαληηθή αληηιεπηηθή
δπζαξκνλία κεηαμχ ησλ πξνζδνθηψλ πνπ δεκηνπξγεί ν γξαπηφο ιφγνο θαη ην πψο
πξαγκαηηθά είλαη έλαο ηφπνο φηαλ παηάο ηα πφδηα ζνπ. Νη ρψξνη θαη νη ρξφλνη ηεο
αλαπαξάζηαζεο πνπ καο πεξηέρνπλ θαη καο πεξηηξηγπξίδνπλ ζηηο θαζεκεξηλέο δσέο
καο επεξεάδνπλ ηφζν ηηο άκεζεο εκπεηξίεο καο φζν θαη ηνλ ηξφπν πνπ εξκελεχνπκε
θαη θαηαλννχκε ηηο αλαπαξαζηάζεηο. Ίζσο θαη λα κελ πξνζέμνπκε ηηο πιηθέο
πνηφηεηεο ησλ ρσξηθψλ ηαμηλνκήζεσλ πνπ ελζσκαηψλνληαη ζηελ θαζεκεξηλή δσή
θαζψο πξνζθνιιφκαζηε ζε αλεμάξηεηεο ξνπηίλεο. Θαη φκσο, κέζσ απηψλ ησλ
θαζεκεξηλψλ πιηθψλ ζπλεζεηψλ, αθνκνηψλνπκε έλα θάπνην λφεκα γηα ηε ιεηηνπξγία
ησλ ρσξηθψλ αλαπαξαζηάζεσλ θαη θαηαζθεπάδνπκε νξηζκέλνπο ρψξνπο
αλαπαξάζηαζεο γηα ηνπο εαπηνχο καο (π.ρ. ηελ ελζηηθηψδε αίζζεζε αζθάιεηαο ζε
κηα νηθεία γεηηνληά ή ηνπ λα είζαη ζην ζπίηη). (...) ΢πνζηεξίδσ φηη έρεη ζεκαζία ε
δηαιεθηηθή έληαζε κεηαμχ ησλ θαηεγνξηψλ, αθφκε θαη αλ είλαη ρξήζηκν γηα ιφγνπο
θαηαλφεζεο λα απνκνλψλνπκε θάζε ζηνηρείν ζαλ λα ήηαλ κηα δηαθξηηή ζηηγκή ζηελ
εκπεηξία ηνπ ρψξνπ θαη ηνπ ρξφλνπ» (Harvey, 2005[2004]: 30).

O Σάξβετ (ν.π.: 41) θαηαιήγεη ηζρπξηδφκελνο φηη ζα πξέπεη λα «θξαηεζεί ε έληαζε-

θίλεζε δηαιεθηηθά» ζε φινπο ηνπ πηζαλνχο ζπλδπαζκνχο ηνπ απφιπηνπ, ζρεηηθνχ ή
ζρεζηαθνχ ρψξνπ κε ηε ζεψξεζε ηνπ Ιεθέβξ γηα ηε «ρσξηθή πξαθηηθή», ηηο
«αλαπαξαζηάζεηο ηνπ ρψξνπ» θαη ηνπο «αλαπαξηζηψκελνπο ρψξνπο» θαη ηφηε
ππνζηεξίδεη φηη ν ρψξνο γίλεηαη «ιέμε-θιεηδί» γηα ηελ πηζαλφηεηα αλάδπζεο ηεο
πνιηηηθήο.

«Ρνχην είλαη πνπ καο επηηξέπεη λα θαηαλνήζνπκε θαιχηεξα πσο ηα ζρεζηαθά

λνήκαηα (...) εζσηεξηθεχνληαη ζε πιηθά πξάγκαηα, γεγνλφηα θαη πξαθηηθέο (...) πνπ
δνκνχληαη ζηνλ απφιπην ρψξν θαη ρξφλν. (...) Κφλν φηαλ ε ζρεζηαθφηεηα ζπλδεζεί
κε ηνπο απφιπηνπο ρψξνπο θαη ρξφλνπο ηεο θνηλσληθήο θαη πιηθήο δσήο παίξλεη δσή
ε πνιηηηθή» (ν.π.: 41-42).

268
5.1.1.4 Ο αλνηθηφο ρψξνο ζηε ζθέςε ηεο Νηνξήλ Μάζζευ

Πηε ζπλέρεηα, ζεκαληηθή είλαη ε ζπκβνιή θαη ηεο Ληνξήλ Κάζζευ (Doreen Massey), ε
νπνία απφ ηε δεθαεηία ηνπ ‘70, επεξεαζκέλε απφ ηηο ζηξνπθηνπξαιηζηηθέο πξνζεγγίζεηο
ηεο επνρήο, κειεηά δεηήκαηα γεσγξαθηθψλ αληζνηήησλ θαη ρσξηθψλ θαηακεξηζκψλ ηεο
εξγαζίαο.

Ήδε απφ ην 1984, ζην έξγν ηεο «Σσξηθέο Γηαηξέζεηο ηεο Δξγαζίαο» (Spatial Divisions
of Labour), ηνλίδεη φηη «νη ζρέζεηο παξαγσγήο, νη ηαμηθέο ζπγθξνχζεηο θαη ζπκκαρίεο
θαη νη θάζε είδνπο ηεξαξρίεο ζηνλ θαπηηαιηζκφ εκπεξηέρνπλ θαη εκπεξηέρνληαη ζε
ρσξηθέο ζρέζεηο (…), νη θνηλσληθέο ζρέζεηο δελ αλαπηχζζνληαη απιψο ζην ρψξν, αιιά
απνηεινχλ θνξείο θαη παξαγσγνχο ρσξηθψλ ζρέζεσλ» (Βαΐνπ θαη Σαηδεκηράιεο, 2012:
154-155).

Δηδηθφηεξα, ην 2005, κε ην έξγν ηεο « ηα ηνλ Σψξν» (For Space) ζπλεηζέθεξε ζηελ
θαηαλφεζε ηνπ ρψξνπ σο έλα αλνηρηφ, κε νινθιεξσκέλν εκηηειέο πεδίν, σο κηα
δηαξθή δηαδηθαζία θαηαζθεπήο θαη θαηαθξίλεη ηηο αληηιήςεηο πνπ «θιείλνπλ» ηνλ ρψξν
θαη ηνλ «ππνηάζζνπλ» ζηνλ ρξφλν.

«Ζ επηλφεζε ηνπ ρψξνπ σο έλα ζηαηηθφ θνκκάηη κέζα ζην ρξφλν, σο

αλαπαξάζηαζε, σο έλα θιεηζηφ ζχζηεκα θαη ηα ινηπά απνηεινχλ φια ηξφπν
ππνηαγήο ηνπ (…). Θαηά ηελ εμέιημε ηεο θηινζνθηθήο ζθέςεο είλαη ν ρξφλνο πνπ
ππήξμε ε πεγή ζπγθίλεζεο (ζηε δσή) ή ηξφκνπ (ζην πέξαζκά ηνπ). Ξηζηεχνπκε (…)
φηη ν ρψξνο είλαη εμίζνπ ηνλσηηθφο θαη απεηιεηηθφο» (Massey, 2008[2005]: 105).

«Δάλ ν ρξφλνο είλαη αλνηθηφο ζε έλα κέιινλ ηνπ θαηλνχξγηνπ, ηφηε ν ρψξνο δελ
κπνξεί λα εμηζψλεηαη κε θιεηζηφηεηεο θαη νξηδνληηφηεηεο ηεο αλαπαξάζηαζεο.
Γεληθά, εάλ ν ρξφλνο είλαη αλνηθηφο, ηφηε θαη ν ρψξνο πξέπεη λα είλαη αλνηθηφο. Ζ
δηαλνεηηθή ζχιιεςε ηνπ ρψξνπ σο αλνηθηνχ, πνιιαπινχ θαη ζρεζηαθνχ, εκηηεινχο
θαη πάληνηε γηλφκελνπ απνηειεί κηα πξνυπφζεζε γηα ηελ αλνηθηφηεηα ηεο ηζηνξίαο
θαη επνκέλσο κηα πξνυπφζεζε γηα ηελ πηζαλφηεηα ηεο πνιηηηθήο» (ν.π.: 105).

Ζ παξαπάλσ επηζήκαλζε γηα ηνλ αλνηθηφ ρψξν σο «πξνυπφζεζε γηα ηελ πηζαλφηεηα
ηεο πνιηηηθήο» επαλέξρεηαη δηαξθψο ζηελ αλάιπζε ηεο Κάζζευ, ε νπνία ηνλίδεη φηη ε
ζρεζηαθή θαη θνηλσληθή δηάζηαζε ηνπ ρψξνπ είλαη απηή πνπ αλαδεηθλχεη ηε ζχλδεζε
ηεο «ζρεζηαθήο πνιηηηθήο» κε ην «ζρεζηαθφ ρψξν»:

«Δάλ ν ρξφλνο αλαπηχζζεηαη σο αιιαγή, ηφηε ν ρψξνο αλαπηχζζεηαη σο

αιιειεπίδξαζε. ΢πφ απηή ηελ έλλνηα ν ρψξνο είλαη ε θνηλσληθή δηάζηαζε. ΋ρη κε
ηελ έλλνηα ηεο δέζκεπζεο κέζα ζε κηα πνιιαπιφηεηα. Δίλαη ε ζθαίξα ηεο δηαξθνχο
παξαγσγήο θαη επαλαδηακφξθσζεο ηεο εηεξνγέλεηαο κε φιεο ηηο κνξθέο ηεο –
αλνκνηφηεηα, ππνηαγή, αληηθξνπφκελα ζπκθέξνληα. Ξαξάιιεια κε ηελ αλάπηπμε
ηεο επηρεηξεκαηνινγίαο επηθαινχκαζηε εθείλν πνπ πξέπεη λα αλαδεηρζεί: κηα
ζρεζηαθή πνιηηηθή γηα έλα ζρεζηαθφ ρψξν» (ν.π.: 106).

Νινθιεξψλνληαο ε Κάζζευ αλαγλσξίδεη ζηνλ ρψξν ηξία ζεκειηαθά ραξαθηεξηζηηθά:

πξψηνλ, ν ρψξνο δεκηνπξγείηαη κέζα απφ αιιειεπηδξάζεηο, απφ ην παγθφζκην έσο ην
ηνπηθφ∙ δεχηεξνλ, ραξαθηεξίδεηαη απφ πνιιαπιφηεηα, απφ ηελ ζπλχπαξμε μερσξηζηψλ
ηξνρηψλ, απφ δηαθνξέο∙ θαη ηξίηνλ, ν ρψξνο δελ είλαη κηα παγησκέλε νληφηεηα, είλαη
αλνηρηφο, δελ θιείλεη πνηέ, είλαη δηαξθψο ππφ θαηαζθεπή.

«Ξξψηνλ, αλαγλσξίδνπκε ην ρψξν σο πξντφλ αιιεινζπζρεηηζκψλ, ην νπνίν

ζπλίζηαηαη κέζα απφ αιιειεπηδξάζεηο, απφ ηελ απεξαληνζχλε ηνπ παγθφζκηνπ

269
 κέρξη ην πνιχ κηθξφ. Γεχηεξνλ, θαηαλννχκε ην ρψξν σο ηε ζθαίξα πηζαλφηεηαο
χπαξμεο ηεο πνιιαπιφηεηαο κε ηελ έλλνηα ηνπ ηαπηφρξνλνπ πινπξαιηζκνχ, σο ηε
ζθαίξα ζηελ νπνία ζπλππάξρνπλ δηαθξηηέο ηξνρηέο ησλ θαηλνκέλσλ, θαη γηα απηφ
σο ηε ζθαίξα ζπλππάξρνπζαο εηεξνγέλεηαο. Σσξίο ην ρψξν δελ ππάξρεη
πνιιαπιφηεηα, θαη ρσξίο πνιιαπιφηεηα δελ ππάξρεη ρψξνο. Δάλ ν ρψξνο είλαη
πξάγκαηη πξντφλ αιιεινζπζρεηηζκψλ, ηφηε ζα πξέπεη λα βαζίδεηαη ζηελ χπαξμε ηνπ
πινπξαιηζκνχ. (…) Ρξίηνλ, αλαγλσξίδνπκε ην ρψξν σο δηαξθψο ππφ θαηαζθεπή.
Αθξηβψο επεηδή κηα ηέηνηα αλάγλσζε ζεσξεί ην ρψξν πξντφλ εζσηεξηθψλ ζρέζεσλ
κεηαμχ πξαγκάησλ, ζρέζεσλ πνπ απαξαίηεηα εζσθιείνπλ πξαθηηθέο νη νπνίεο ζα
πξέπεη λα πξαγκαηνπνηεζνχλ, βξίζθεηαη ζπλερψο ζηε δηαδηθαζία θαηαζθεπήο. Γελ
νινθιεξψλεηαη πνηέ, δελ θιείλεη πνηέ» (ν.π.: 27).

Κε βάζε ηα παξαπάλσ, ηνλίδεη φηη «ην ρσξηθφ είλαη πνιηηηθφ» (ν.π.: 28) θαη φηη απηή ε
ζεψξεζε ηνπ ρσξηθνχ κπνξεί λα ζπκβάιεη ζε πνιηηηθά επηρεηξήκαηα.

«Ζ ζχγρξνλε, εδαθηθή ελλνηνδφηεζε ηνπ ρψξνπ θαηαλνεί φηη ε γεσγξαθηθή

δηαθνξά ζπγθξνηείηαη πξσηαξρηθά απφ ηελ απνκφλσζε θαη ηνλ δηαρσξηζκφ. Ζ
γεσγξαθηθή ελαιιαγή ζπγθξνηείηαη απφ πξηλ. Ξξψηα επηζεκαίλνληαη νη δηαθνξέο
κεηαμχ ηφπσλ θαη χζηεξα νη δηαθνξεηηθνί απηνί ηφπνη έξρνληαη ζε επαθή. Νη
δηαθνξέο είλαη νη ζπλέπεηεο ησλ εζσηεξηθψλ αληηζέζεσλ. Δίλαη κηα νπζηνθξαηηθή
άπνςε κπάιαο-κπηιηάξδνπ γηα ηνλ ηφπν. Δίλαη, επίζεο, κηα επίπεδε ελλνηνδφηεζε
ηνπ ρψξνπ. Πηέθεηαη μεθάζαξα απέλαληη ζηελ αληίιεςε φηη ν ρψξνο ζα πξέπεη λα
γίλεη θαηαλνεηφο σο αλαθχπηνλ πξντφλ ζρέζεσλ, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ απηψλ ησλ
ζρέζεσλ πνπ εγθαζηδξχνπλ ζχλνξα, θαη φπνπ θαηά ζπλέπεηα ν ―ηφπνο‖ απνηειεί
απαξαίηεηα ηφπν ζπλάληεζεο θαη φπνπ ε ―δηαθνξά‖ ελφο ηφπνπ πξέπεη λα λνεζεί κε
ηελ αλείπσηε έλλνηα ηεο δηαξθνχο αλάδπζεο ηεο κνλαδηθφηεηαο κέζα απφ (θαη
κεηαμχ) ζπγθεθξηκέλνπο ζρεκαηηζκνχο θαη ζπζρεηηζκνχο εληφο ησλ νπνίσλ
θαζνξίδεηαη» (ν.π.: 118).

Θιείλνληαο ηε ζπκβνιή ηεο Κάζζευ πξέπεη λα ηνληζζεί ε έκθαζε πνπ απνδίδεη ζηε
ζχλδεζε ηνπ ρψξνπ κε ηε ζπγθξφηεζε ηαπηνηήησλ θαη πνιηηηθψλ ππνθεηκέλσλ. Ζ
Κάζζευ ππνζηεξίδεη φηη ηφζν ν ρψξνο φζν θαη νη «ηαπηφηεηεο θαη πνιηηηθέο
ππνθεηκεληθφηεηεο» δηαξθψο θαηαζθεπάδνληαη, ζπγθξνηνχληαη θαη απνζπγθξνηνχληαη,
δελ εηλαη ακεηάβιεηεο θαη πξνηείλεη «κηα ζρεζηαθή θαηαλφεζε ηνπ θφζκνπ θαη κηα
πνιηηηθή πνπ λα αληαπνθξίλεηαη ζε απηή» (ν.π.: 28).

«Ν ρψξνο δελ κπνξεί λα είλαη κηα νινθιεξσκέλε ηαπηνρξνλία ζηελ νπνία φιεο νη
δηαζπλδέζεηο έρνπλ εγθαζηδξπζεί θαη ζηελ νπνία ην παληνχ έρεη ήδε ζπλδεζεί κε ην
νπνπδήπνηε. Ν ρψξνο, ινηπφλ, δελ είλαη νχηε έλα δνρείν γηα ηαπηφηεηεο, πνπ είλαη
πάληνηε θαη ήδε ζπγθξνηεκέλεο, νχηε ην νινθιεξσκέλν πέξαο κηαο νιφηεηαο.
Ξξφθεηηαη γηα έλα ρψξν ραιαξψλ νξίσλ θαη παξαιεηπφκελσλ ζπλδέζκσλ. Γηα λα
είλαη ην κέιινλ αλνηθηφ πξέπεη λα είλαη θαη ν ρψξνο αλνηθηφο» (ν.π.: 31).

270
5.1.2 Ο Kνηλσληθφο Xψξνο θαη ν Kνηλφο Xψξνο ζηε ζθέςε ηνπ
Γεκήηξε Κσηζάθε

Πηε ζπδήηεζε γηα ηνλ ρψξν θαη γηα ηελ ελλνηνιφγεζε ηνπ «Θνηλνχ Σψξνπ» ζεκαληηθή
είλαη ε ζπκβνιή ηνπ Γεκήηξε Θσηζάθε.

Πην θεθάιαην απηφ παξνπζηάδσ αλαιπηηθά ηελ πξνζέγγηζε ηνπ Θσηζάθε γηα ηνλ
«Θνηλσληθφ Σψξν» σο ελφηεηα ππνθεηκέλσλ, ζρέζεσλ θαη δπλάκεσλ πνπ κε βάζε ηε
ζπζηεκηθή πξνζέγγηζε ελλνηνινγείηαη σο ην θνηλσληθφ ζχζηεκα θαη νη θνηλσληθέο
δπλάκεηο ελψ κε βάζε ηε πξαμηαθή πξνζέγγηζε είλαη ν ηξφπνο επηθνηλσλίαο θαη ηα
ππνθείκελά ηνπ. Πηε ζπλέρεηα παξνπζηάδσ ην «ηεηξακεξέο ηνπ Θνηλσληθνχ Σψξνπ» σο
ελφηεηα ηνπ πξνζσπηθνχ ρψξνπ, ηνπ ζπιινγηθνχ ρψξνπ, ηνπ ρψξνπ ησλ πνιηηψλ θαη
ηνπ πνιηηεηαθνχ ρψξνπ, νη νπνίνη αλά δπν ζπλζέηνπλ ηνλ ηδησηηθφ ρψξν, ηνλ πνιηηηθφ
ρψξν, ηνλ δεκφζην ρψξν θαη ηνλ θνηλφ ρψξν. Έπεηηα κε βάζε ηελ πξνζέγγηζε γηα ην
«ηεηξακεξέο ηνπ Θνηλσληθνχ Σψξνπ» εηζάγεηαη απφ ηνλ Θσηζάθε ε έλλνηα ηεο «Θνηλήο
Θηήζεο» σο θπξηφηεηα ζηνλ Θνηλφ Σψξν, δειαδή σο ε ελδηάκεζε ηνκή θαη ελφηεηα ηεο
ζπιινγηθήο θηήζεο θαη ηεο δεκφζηαο θηήζεο θαη σο εθ ηνχηνπ γίλεηαη ην ζεκέιην ηνπ
θνηλνχ θαη ε βάζε γηα ηελ ππέξβαζε ηεο ηδησηηθήο θαη πνιηηηθήο θπξηφηεηαο. Έρνληαο
παξνπζηάζεη ηηο αλαιπηηθέο έλλνηεο ηνπ Θσηζάθε γηα ην «ηεηξακεξέο ηνπ Θνηλσληθνχ
Σψξνπ» θαη ηελ «Θνηλή Θηήζε» αθνινπζεί ε παξνπζίαζε ηεο έλλνηαο «ηνπ Θνηλνχ» θαη
νη θξίζηκεο δηαθνξέο κε ηελ ελλνηνιφγεζε «ησλ θνηλψλ» απφ ηνπο απηφλνκνπο
καξμηζηέο. Ρν θεθάιαην νινθιεξψλεηαη κε ηελ παξνπζίαζε ηνπ «Θνηλνχ Σψξνπ» ν
νπνίνο σο ελφηεηα ηνπ ζπιινγηθνχ ρψξνπ θαη ηνπ ρψξνπ ησλ πνιηηψλ εγγξάθεη ηε
δηαιεθηηθή πξνυπφζεζε ηεο ηζηνξηθήο ηνπ θίλεζεο πξνο ην ηέινο ηεο πνιηηηθήο
θνηλσλίαο θαη ηνπ θξάηνπο (Θσηζάθεο, 2012: 89). Ρέινο ηνλίδεηαη ε απαξαίηεηε
επηζήκαλζε ηνπ Θσηζάθε γηα ην «Νηθνπκεληθνχ Θνηλνχ», ην νπνίν έρεη κφλν
«παγθφζκηα-ηζηνξηθή χπαξμε» θαη ελψλεη ηα θνηλσληθά ππνθείκελα «φρη αλαγθαζηηθά
αιιά ειεχζεξα» (Θσηζάθεο, 2012: 45).

5.1.2.1 Ο Κνηλσληθφο Υψξνο θαη ην ηεηξακεξέο ηνπ Kνηλσληθνχ Xψξνπ

Θαηαξρήλ γηα ηνλ Θσηζάθε (1998: 20) νη θξίζηκεο ζέζεηο γηα ηνλ ρψξν είλαη:

1) ν ρψξνο δελ είλαη απφιπηνο (φπσο παξνπζηάδεηαη ζηελ Λεπηψλεηα κεραληθή). Ν

ρψξνο είλαη ν ρψξνο κηαο ζρέζεο, θαη, σο εθ ηνχηνπ, είλαη ν ρψξνο ησλ
ζπζρεηηδνκέλσλ.

2) ν ρψξνο δελ είλαη κηα λνεηηθή θαηεγνξία (φπσο παξνπζηάδεηαη ζηελ Θαληηαλή
θηινζνθία), είλαη κηα πξαγκαηηθφηεηα, έιινγε αιιά φρη πάληα ξεηή. Ν ρψξνο είλαη
ε εκπξάγκαηε άξλεζε.

3) σο ζρεζηαθή πξαγκαηηθφηεηα, ν ρψξνο είλαη θαη απηφο έλα γίγλεζζαη. Ν

«θπζηθφο» ρψξνο «αλαπηχζζεηαη», ν αλζξψπηλνο ρψξνο παξάγεηαη – είλαη
«Ηζηνξηθφο».

Πηε ζπλέρεηα ν Θσηζάθεο (2012) ζπιιακβάλεη ηνλ Θνηλσληθφ Σψξν σο ελφηεηα ηνπ
Φπζηθνχ Σψξνπ (ελέξγεηα, έθηαζε, ρξφλνο) κε ην Θνηλσληθφ Πχζηεκα (Θνηλσληθέο

271
Πρέζεηο θαη Θνηλσληθά ΢πνθείκελα) θαη ηνλ Ρξφπν Δπηθνηλσλίαο132 (Θνηλσληθέο Πρέζεηο
θαη Θνηλσληθέο Γπλάκεηο), ν νπνίνο αιιειεπηδξά, κέζσ ησλ δηαδηθαζηψλ πξαγκάησζεο,
αλάδπζεο, αλαπαξαγσγήο θαη ελεξγνπνίεζεο, κε ην Πχζηεκα Δπηθνηλσλίαο (Ξξάμεηο
Δπηθνηλσλίαο θαη Πρέζεηο Δπηθνηλσλίαο-Πρέζεηο ησλ Ξξάμεσλ).

Νη ζρέζεηο θαη αξζξψζεηο ησλ ζπζηαηηθψλ ηνπ Θνηλσληθνχ Σψξνπ θαίλνληαη αλαιπηηθά
ζην παξαθάησ γξάθεκα.

Γξάθεκα 1. Ρφπνο θαη Θνηλσληθφο Σψξνο (Θσηζάθεο, 2012: 85)

Πχκθσλα κε ηνλ Θσηζάθε (2006: 89), ν Ρξφπνο Δπηθνηλσλίαο, νη Θνηλσληθέο Γπλάκεηο,

νη Θνηλσληθέο Πρέζεηο (ζρέζεηο ησλ ππνθεηκέλσλ), νη ΢πνθεηκεληθέο Ηθαλφηεηεο, νη
Αληηθεηκεληθέο Γπλαηφηεηεο, νη Πρέζεηο Δπηθνηλσλίαο, νη Ξξάμεηο Δπηθνηλσλίαο, ηα
Θνηλσληθά ΢πνθείκελα, νη Θνηλσληθέο Γπλαηφηεηεο, ην Θνηλσληθφ Πχζηεκα, ην Πχζηεκα
Δπηθνηλσλίαο θαη ν Φπζηθφο Σψξνο αξζξψλνληαη κεηαμχ ηνπο σο εμήο:

«Ν ηξφπνο επηθνηλσλίαο είλαη έλα ζχζηεκα θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαη νη θνηλσληθέο

δπλάκεηο πνπ απαηηνχληαη γηα ηελ πξαγκάησζή ηνπο. ΋πνπ νη θνηλσληθέο δπλάκεηο
αλαιχνληαη, (…) ζε ππνθεηκεληθέο ηθαλφηεηεο θαη αληηθεηκεληθέο δπλαηφηεηεο.133

132
Πχκθσλα κε ηνλ Θσηζάθε (2016: 15) ν ηξφπνο επηθνηλσλίαο παξαπέκπεη ζε φ,ηη ζπλήζσο ιέγεηαη
«πνιηηηζκφο» ή «θνπιηνχξα».

«Δδψ νη φξνη ―ηξφπνο επηθνηλσλίαο‖, ―πνιηηηζκφο‖ θαη ―θνπιηνχξα‖ είλαη ζηε λνεκαηηθή ηνπο βάζε
ζπλψλπκνη, κε ηηο λνεκαηηθέο δηαθνξέο αλάκεζά ηνπο λα αληηζηνηρνχλ ζηηο δηαθνξέο θιίκαθαο,
μεθηλψληαο απφ ηνλ νηθνπκεληθφ ηξφπν ηεο αλζξψπηλεο επηθνηλσλίαο ζε κηα δεδνκέλε ηζηνξηθή
πεξίνδν (νηθνπκεληθφο πνιηηηζκφο) θαη θαηαιήγνληαο ζηνλ ηξφπν επηθνηλσλίαο δχν αλζξψπσλ ζε
κηα δεδνκέλε ζηηγκή (πξνζσπηθή θνπιηνχξα).»
133
H πξνζέγγηζε ηνπ Θσηζάθε γηα ηνλ Ρξφπν Δπηθνηλσλίαο σο ελφηεηα Θνηλσληθψλ Γπλάκεσλ θαη
Θνηλσληθψλ Πρέζεσλ εκπλέεηαη απφ ηελ καξμηθή έλλνηα ηνπ Ρξφπνπ Ξαξαγσγήο σο ζχλζεζε ησλ
Πρέζεσλ Ξαξαγσγήο θαη ησλ Ξαξαγσγηθψλ Γπλάκεσλ. Αληίζηνηρα γηα ηε δηαίξεζε ησλ θνηλσληθψλ
δπλάκεσλ ζε ππνθεηκεληθέο ηθαλφηεηεο θαη αληηθεηκεληθέο δπλαηφηεηεο αλαθέξεη:

«Ζ δηάθξηζε ησλ θνηλσληθψλ δπλάκεσλ ζε ππνθεηκεληθέο ηθαλφηεηεο θαη αληηθεηκεληθέο δπλαηφηεηεο

είλαη πξντφλ ηεο θνηλσληθήο αλαπαξαγσγήο ηνπο (...). Θαηά ηνλ θεθαιαηνθξαηηθφ ηξφπν
παξαγσγήο, νη παξαγσγηθέο δπλάκεηο αλαπαξάγνληαη δηαηξνχκελεο ζε εξγαηηθέο ηθαλφηεηεο
(ππνθεηκεληθέο ηθαλφηεηεο) θαη κέζα εξγαζίαο (αληηθεηκεληθέο δπλαηφηεηεο). (...) Κε ηα ιφγηα ηνπ
Καξμ, (...) ε ππνθεηκεληθή ηθαλφηεηα ηνπ εξγάηε είλαη ε ―ε εξγαηηθή ηθαλφηεηα απνγπκλσκέλε απφ
ηα κέζα ηεο εξγαζίαο‖, είλαη δειαδή κηα ηθαλφηεηα ―πνπ ππάξρεη γηα ηνλ εαπηφ ηεο ζε απνκφλσζε
απφ ηελ αληηθεηκεληθφηεηα ηεο‖» (Θσηζάθεο, 2012: 83).

272
 Φαίλεηαη, έηζη, θαζαξφηεξα ε έλλνηα ηνπ θνηλσληθνχ ρψξνπ σο αληηθεηκεληθήο
δπλαηφηεηαο ησλ ζρέζεσλ επηθνηλσλίαο. Ν θνηλσληθφο ρψξνο απνηειείηαη απφ κηα
ηάμε θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ, ην ζχζηεκα ησλ θνηλσληθψλ ηνπο ζρέζεσλ, ηηο
ηθαλφηεηεο πνπ απαηηνχληαη γηα ηελ πξαγκάησζε ησλ ζρέζεσλ απηψλ, θαη ηηο
αληηθεηκεληθέο δπλαηφηεηεο πνπ απαηηεί ε ελεξγνπνίεζε ησλ ηθαλνηήησλ. Έρεη
ηδηαίηεξε ζεκαζία, γηα ηελ θαηαλφεζε ηεο έλλνηαο απηήο ηνπ θνηλσληθνχ ρψξνπ, ε
ελφηεηα ζηε δηαθνξά θπζηθνχ θαη θνηλσληθνχ ρψξνπ. ΋πσο, επίζεο, ε ελφηεηα ζηε
δηαθνξά ηθαλνηήησλ θαη δπλαηνηήησλ σο θνηλσληθψλ δπλάκεσλ. Έρνπκε, ινηπφλ,
ηνλ αθφινπζν δηηηφ νξηζκφ. Θνηλσληθφο ρψξνο είλαη: ην θνηλσληθφ ζχζηεκα θαη νη
θνηλσληθέο δπλάκεηο, ν ηξφπνο επηθνηλσλίαο θαη ηα θνηλσληθά ηνπ ππνθείκελα.»

Γηα ηελ θαηαλφεζε ησλ παξαπάλσ ζρέζεσλ ν Θσηζάθεο (2016: 2) αλαθέξεη σο

παξάδεηγκα ηνλ θνηλσληθφ ρψξν ζπκβίσζεο κηαο νηθνγέλεηαο ν νπνίνο:

«είλαη έλα ζχζηεκα νηθνγελεηαθψλ ζρέζεσλ, ηα κέιε ηεο νηθνγέλεηαο, νη

απαηηνχκελεο γηα ηε ζπκβίσζε ππνθεηκεληθέο ηθαλφηεηεο ηνπ θάζε κέινπο θαη νη
απαηηνχκελεο αληηθεηκεληθέο δπλαηφηεηεο, νη ηειεπηαίεο απφ ηηο νπνίεο αλαιχνληαη
ζε θνηλσληθέο δπλαηφηεηεο, φπσο είλαη νη θνηλσληθέο ζπλζήθεο πνπ ηνπο επηηξέπνπλ
λα είλαη νηθνγέλεηα θαη λα κέλνπλ καδί, θαη ζε θπζηθέο δπλαηφηεηεο, νη νπνίεο
αλαιχνληαη ζην πνπ, πφηε θαη πσο ηεο δηακνλήο.»

Γηα κηα πην αλαιπηηθή πξνζέγγηζε ν Θσηζάθεο (2012: 80-81) νξίδεη ηνλ ηξφπν
επηθνηλσλίαο θαηά γέλνο θαη δηαθνξά:

α. Ρξφπνο επηθνηλσλίαο είλαη νη θνηλσληθέο ζρέζεηο, ελλννχκελεο σο ζρέζεηο

θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ, θαη νη θνηλσληθέο δπλάκεηο.

β. Θνηλσληθέο δπλάκεηο είλαη νη ππνθεηκεληθέο ηθαλφηεηεο θαη νη αληηθεηκεληθέο

δπλαηφηεηεο πξαγκάησζεο ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ ζηηο ζρέζεηο επηθνηλσλίαο,
ελλννχκελεο σο ζρέζεηο πξάμεσλ επηθνηλσλίαο.

γ. Αληηθεηκεληθέο δπλαηφηεηεο πξαγκάησζεο ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ ζηηο ζρέζεηο

επηθνηλσλίαο είλαη νη θνηλσληθέο δπλαηφηεηεο θαη ν θπζηθφο ρψξνο πξαγκάησζεο
ηνπο.

δ. Φπζηθφο ρψξνο είλαη ε πιηθή ελέξγεηα θαη ην θπζηθφ ηεο πεδίν.

ε. Φπζηθφ πεδίν είλαη ε έθηαζε θαη ν ρξφλνο.

Πχκθσλα κε απηφλ ηνλ νξηζκφ, ν ηξφπνο επηθνηλσλίαο, είλαη ηα αθφινπζα, ζε κηα

δηαιεθηηθή ζρέζε κεηαμχ ηνπο:

«Oη ζρέζεηο ησλ ππνθεηκέλσλ (θνηλσληθέο ζρέζεηο) νη ζρέζεηο ησλ πξάμεσλ

επηθνηλσλίαο (ζρέζεηο επηθνηλσλίαο), απφ ηηο νπνίεο αλαδχνληαη θαη ζηηο νπνίεο
πξαγκαηψλνληαη νη θνηλσληθέο ζρέζεηο νη ππνθεηκεληθέο ηθαλφηεηεο πξαγκάησζεο
ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ ζηηο ζρέζεηο επηθνηλσλίαο νη θνηλσληθέο δπλαηφηεηεο
πξαγκάησζεο ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ ζηηο ζρέζεηο επηθνηλσλίαο θαη ν θπζηθφο
ρψξνο ηεο πξαγκάησζεο, σο πιηθή ελέξγεηα, έθηαζε θαη ρξφλνο.» (Θσηζάθεο,
2012: 81).

Ξην αλαιπηηθά, γηα ηνλ θνηλσληθφ ρψξν ν Θσηζάθεο (2005: 25) ηνλίδεη φηη ππάξρνπλ
δπν νπηηθέο ε ζπζηεκηθή θαη ε πξαμηαθή.

«Θνηλσληθφο ρψξνο είλαη ε ελφηεηα ππνθεηκέλσλ, ζρέζεσλ θαη δπλάκεσλ.

Ππλζέηνληαο αλά δπν ηα ζηνηρεία ηνπ, ζπγθξνηνχληαη δπν ζπκπιεξσκαηηθέο έλλνηεο
ηνπ θνηλσληθνχ ρψξνπ.

273
 Ξξψηνλ: Θνηλσληθφο ρψξνο είλαη ην θνηλσληθφ ζχζηεκα θαη νη θνηλσληθέο δπλάκεηο.

Γεχηεξνλ: Θνηλσληθφο ρψξνο είλαη ν ηξφπνο επηθνηλσλίαο θαη ηα ππνθείκελά ηνπ.»

Κε βάζε ηε παξαπάλσ δηαιεθηηθή νη δπν έλλνηεο ηνπ θνηλσληθνχ ρψξνπ αλαδεηθλχνπλ

ηηο δπν ζπζρεηηζκέλεο αλαιπηηθέο πξνζεγγίζεηο ηνπ.

«Ζ ζπζηεκηθή πξνζέγγηζε εζηηάδεη ζην θνηλσληθφ ζχζηεκα, σο ζχζηεκα ησλ

ζρέζεσλ ελφο θνηλσληθνχ ρψξνπ θαη σο νιφηεηα ησλ ζπζρεηηδφκελσλ ππνθεηκέλσλ.
Δλψ ε πξαμηαθή πξνζέγγηζε εζηηάδεη ζηνλ ηξφπν επηθνηλσλίαο ησλ ππνθεηκέλσλ
ελφο θνηλσληθνχ ρψξνπ, σο ζχζηεκα ησλ θνηλσληθψλ ηνπο ζρέζεσλ θαη σο
θνηλσληθέο δπλάκεηο πνπ απαηηνχληαη γηα ηελ πξαγκάησζε ησλ ζρέζεσλ απηψλ θαη
ηελ αλαπαξαγσγή ησλ ππνθεηκέλσλ ηνπο» (Θσηζάθεο, 2016: 4).

Ππκπεξαζκαηηθά ζχκθσλα κε ηνλ Θσηζάθε (2016: 4) νη δχν πξνζεγγίζεηο ηνπ

θνηλσληθνχ ρψξνπ δηαθέξνπλ σο πξνο ηνλ αλαιπηηθφ ηνπο ζηφρν 134.

«Ζ ζπζηεκηθή πξνζέγγηζε έρεη ―νκνηνζηαηηθή‖ θαηεχζπλζε, γηα λα

ρξεζηκνπνηήζνπκε έλαλ φξν θνηλφ ζηηο ζπζηεκηθέο ζπδεηήζεηο. Γειαδή, εζηηάδεη ηε
ζθέςε ζην θνηλσληθφ ζχζηεκα θαη ηηο δπλάκεηο ηνπ, ζηξέθνληαο ηελ αλάιπζε ζηνπο
φξνπο αλαπαξαγσγήο ησλ ζρέζεσλ. Ζ πξαμηαθή πξνζέγγηζε, απφ ηελ άιιε πιεπξά,
εζηηάδεη ηελ αλαιπηηθή ζθέςε ζηα ππνθείκελα θαη ηνλ ηξφπν επηθνηλσλίαο ηνπο
ζηξέθνληαο ηελ αλάιπζε ζηηο πξάμεηο αιιαγήο ησλ ζρέζεσλ.»

Ρέινο, σο ηφπν νξίδεη ν Θσηζάθεο (2012: 85-86) ηνλ βησκέλν θνηλσληθφ ρψξν.

«Ρφπνο είλαη έλαο θνηλσληθφο ρψξνο θαη ην ζχζηεκα επηθνηλσλίαο κέζσ ηνπ νπνίνπ
πξαγκαηψλνληαη θαη απφ ην νπνίν αλαδχνληαη νη θνηλσληθέο ζρέζεηο ηνπ ρψξνπ θαη
ελεξγνπνηνχληαη αλαπαξαγφκελεο νη θνηλσληθέο ηνπ δπλάκεηο. Θαη, ζην λνεκαηηθφ
απηφ πιαίζην: θνηλσληθφο ρψξνο είλαη ν θπζηθφο ρψξνο, ην πιήζνο ησλ θνηλσληθψλ
ππνθεηκέλσλ πνπ ππάξρνπλ εληφο ηνπ, θαη ν αλαπηπζζφκελνο αλάκεζά ηνπο ηξφπνο
επηθνηλσλίαο».

Υο παξάδεηγκα Ρφπνπ αλαθέξεη ν Θσηζάθεο (2012: 86) ην ζπίηη ή θαιχηεξα ηε θξάζε

«πάσ ζπίηη κνπ», πνπ ζεκαίλεη φηη πάσ εθεί φπνπ «ππάξρνπλ νη ζρέζεηο επηθνηλσλίαο
πνπ πξαγκαηψλνπλ ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο ζπγθαηνίθεζεο, εθεί φπνπ επηηεινχληαη νη
πξάμεηο ηεο ζπγθαηνίθεζεο απηέο, ηειηθά, νξίδνπλ ην ζπίηη» θαη φηαλ αλαηξνχληαη νη
παξαπάλσ ζρέζεηο ηφηε κέλεη κφλε ηεο ε πιηθή θαηαζθεπή ε θαηνηθία. Πε αλαινγία κε
ην ζπίηη σο Ρφπνη κπνξνχλ λα γίλνπλ θαηαλνεηνί: ε πφιε, ην ζρνιείν, ε γεηηνληά
θ.ν.θ..

134
Δδψ πξέπεη λα επηζεκαλζεί φηη ν Θσηζάθεο (2006: 70-71) δελ αθνινπζεί ηε ζπζηεκηθή ζεσξία,
ραξαθηεξηζηηθφο εθθξαζηήο ηεο νπνίαο είλαη ν Λίθιαο Ινχκαλ (Niklas Luhman), ζηελ νπνία δελ
δηαθξίλεηαη ην θνηλσληθφ ζχζηεκα απφ ην ζχζηεκα επηθνηλσλίαο, πνπ ζεκαίλεη φηη δελ δηαθξίλνληαη νη
θνηλσληθά ζπζρεηηζκέλνη άλζξσπνη απφ ηηο επηθνηλσληαθά ζπζρεηηζκέλεο πξάμεηο ηνπο θαη αλάγνληαη νη
θνηλσληθέο ζρέζεηο ζηηο ζρέζεηο επηθνηλσλίαο. Αληηζέησο ε αλάιπζε ηνπ Θσηζάθε απνηειεί κηα
πξαμηαθή πξνζέγγηζε, ζηελ νπνία ππάξρεη δηάθξηζε κεηαμχ πξνζψπνπ θαη θνηλσληθνχ ππνθεηκέλνπ,
θνηλσληθνχ ζπζηήκαηνο θαη ζπζηήκαηνο επηθνηλσλίαο, θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαη ζρέζεσλ επηθνηλσλίαο.

«Ζ αλαγσγή ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ ζηηο ζρέζεηο επηθνηλσλίαο έρεη δπν απνηειέζκαηα. Ξξψην,
αθήλεη ηηο ―αλζξψπηλεο ππάξμεηο κε ζψκα θαη πλεχκα‖ εθηφο ζεσξίαο –απηφ, αθξηβψο, πνπ δελ
θάλεη ε ζεσξία ηεο πξάμεο. Γεχηεξν, εθ ηνπ αζθαινχο έπεηηα απφ ηνλ εθηνπηζκφ ησλ αλζξψπσλ
απφ ηε ζεσξία, ππνθαζηζηά ην πξφζσπν κε ην θνηλσληθφ ππνθείκελν -απηφ, αθξηβψο πνπ ε ζεσξία
ηεο πξάμεο δελ πξέπεη λα θάλεη. (...) Ζ ζεσξία ηεο πξάμεο, σο ζεσξία ηεο αλζξψπηλεο
επηθνηλσλίαο, είλαη κηα γεληθή ζεσξία ηεο αιιαγήο ηνπ ηξφπνπ επηθνηλσλίαο απφ ηνπο
επηθνηλσλνχληεο» (Θσηζάθεο, 2006: 70-71).

274
Κε βάζε ηελ πξαμηαθή πξνζέγγηζε, ν Θσηζάθεο πξνηείλεη φηη ζην ζρήκα νξηζκνχ ησλ
θνηλψλ φπσο ην δηαηππψλνπλ νη απηφλνκνη καξμηζηέο (θνηλνί πφξνη, ζρέζεηο
δεκηνπξγίαο θνηλψλ-commoning, θνηλφηεηα) ηε ζέζε ησλ «πφξσλ» παίξλνπλ νη
«θνηλσληθέο δπλάκεηο», δειαδή νη δπλάκεηο παξαγσγήο ηεο θνηλσληθήο δσήο θαη
αλαπαξαγσγήο ηνπ θνηλσληθνχ ζπζηήκαηνο (Θσηζάθεο, 2015: 5), θαη ηνλίδεη πσο:

«΋,ηη αλαθέξεηαη σο ―πφξνο‖ είλαη έλα θνηλσληθά κεηαβαιιφκελν κέξνο ησλ

θνηλσληθψλ δπλάκεσλ: εθείλν ην κέξνο ησλ δπλάκεσλ πνπ, ζε κηα δεδνκέλε
ηζηνξηθή ζηηγκή, εθπξαγκαηίδεηαη θαη εκπίπηεη ζηελ ηδηνθηεζία, ηδησηηθή ή θξαηηθή.
Θα πξέπεη λα είλαη θαλεξφ έπεηηα απφ φζα έρνπλ εηπσζεί, φηη θάζε θνηλσληθή
δχλακε παξαγσγήο ηεο θνηλσληθήο δσήο θαη αλαπαξαγσγήο ηνπ θνηλσληθνχ
ζπζηήκαηνο δελ θαιχπηεη ηνπο φξνπο ηεο ηδηνθηεζίαο.» (Θσηζάθεο, 2015: 5)

Δπίζεο ζην ζεκείν απηφ ζα πξέπεη λα ηνληζηεί ε ζεκαληηθή ζεκείσζε ηνπ Θσηζάθε
(2013b: 4) γηα ηε ζεψξεζε ηνπ θπζηθνχ ρψξνπ σο ελφηεηαο ελέξγεηαο, έθηαζεο θαη
ρξφλνπ:

«Ν θπζηθφο ρψξνο-δχλακε ηνπ θνηλσληθνχ ζπζηήκαηνο πξέπεη λα ελλνεζεί κε ηελ

έλλνηα ηεο ζεσξίαο ηεο ζρεηηθφηεηαο σο ελέξγεηα, έθηαζε θαη ρξφλνο. Γελ είλαη ν
θαηά ηνλ θνηλφ ιφγν λεπηψλεηνο ρψξνο-δνρείν, ζπξξηθλσκέλνο ζηηο ηξεηο δηαζηάζεηο
ηεο έθηαζεο.»

Έπεηηα σο πξνο ηε ζπδήηεζε γηα ηελ έλλνηα ηεο θνηλφηεηαο ν Θσηζάθεο (2015: 404)
ζεσξεί φηη απνηειεί:

«έλα ζχλνιν ζπγθξνηεκέλσλ ζε θνηλσληθά ππνθείκελα θπζηθψλ αλζξψπσλ, φπνπ ν

φξνο ―θπζηθφο άλζξσπνο‖ αλαθέξεηαη ζηνλ άλζξσπν φπσο αλαδχεηαη απφ ηε
θχζε, σο βηνινγηθφο νξγαληζκφο. Ν θπζηθφο άλζξσπνο δελ είλαη εμ νξηζκνχ
θνηλσληθφ ππνθείκελν, ζπγθξνηείηαη ζε θνηλσληθφ ππνθείκελν εληαζζφκελνο ζε κηα
αλζξψπηλε θνηλφηεηα.»

Ρέινο φζνλ αθνξά ηνλ ηξφπν επηθνηλσλίαο φπσο ήδε αλαθέξζεθε ηξεηο είλαη θαηά ηνλ
Θσηζάθε (2016: 32) νη ζεκειηψδεηο φξνη ηνπ:

α) νη θνηλσληθέο ζρέζεηο ησλ αλζξψπσλ,

β) νη ππνθεηκεληθέο ηθαλφηεηεο πξαγκάησζεο ησλ ζρέζεψλ ηνπο,

γ) νη αληηθεηκεληθέο δπλαηφηεηεο, θνηλσληθέο θαη θπζηθέο, χπαξμεο ησλ ζρέζεσλ θαη

ελεξγνπνίεζεο ησλ ηθαλνηήησλ πξαγκάησζήο ηνπο.

Κε βάζε ηελ παξαπάλσ ελλνηνιφγεζε πξνθχπηνπλ θαη νη θξίζηκεο δηαθνξέο ζηε

ζεψξεζε «ηνπ θνηλνχ» σο «θνηλνχ ηξφπνπ επηθνηλσλίαο» απφ ηνλ Θσηζάθε ζε ζρέζε
κε ηελ πξνζέγγηζε «ησλ θνηλψλ» απφ ηνπο απηφλνκνπο καξμηζηέο. Νη δηαθνξέο
παξνπζηάδνληαη αλαιπηηθά παξαθάησ ζην θεθάιαην 5.1.5.3 «Ρν Θνηλφ σο θνηλφο
ηξφπνο επηθνηλσλίαο θαη θξίζηκεο δηαθνξέο κε ―ηα θνηλά‖ ησλ απηφλνκσλ καξμηζηψλ».

Πηε ζπλέρεηα πεξλψληαο ζην «ηεηξακεξέο ηνπ θνηλσληθνχ ρψξνπ», ζηε ζθέςε ηνπ
Θσηζάθε, ζεκειηαθή είλαη, σο πξνο ηελ επηθνηλσλία, ε δηαιεθηηθή δηάθξηζε κεηαμχ
πξνζσπηθνχ - δεκφζηνπ ρψξνπ θαη, σο πξνο ηελ εμνπζία, ε δηαιεθηηθή δηάθξηζε κεηαμχ
πνιηηηθνχ - ηδησηηθνχ ρψξνπ. Ηζρπξίδεηαη φηη ε δηαθνξά αλάκεζα ζην ηδησηηθφ θαη ην
δεκφζην δελ ζπληζηά δηάθξηζε (Θσηζάθεο, 2012: 33). Αληηζέησο θαη νη δπν θαηεγνξίεο
αξζξψλνληαη ζηνλ ζπιινγηθφ ρψξν. Έηζη, νξίδεη (Θσηζάθεο, 2016: 30) ην ιεγφκελν
ηεηξακεξέο ηνπ ρψξνπ σο εμήο:

275
 Η. Γηαιεθηηθή ηεο θξαηηθήο εμνπζίαο

- ηδησηηθφο ρψξνο / πνιηηηθφο ρψξνο

IΗ. Γηαιεθηηθή ηεο αλζξψπηλεο επηθνηλσλίαο

- πξνζσπηθφο ρψξνο / δεκφζηνο ρψξνο

«Πηελ αζηηθή θνηλσλία, ν ρψξνο ησλ πνιηηψλ (civilis) ζπγθξνηείηαη σο ηδησηηθφο

ρψξνο ζε αληηδηαζηνιή κε ηνλ πνιηηηθφ ρψξν (politicus). Ξξνθχπηεη έηζη ε
δηαιεθηηθή ηδησηηθφο ρψξνο / πνιηηηθφο ρψξνο, ε νπνία ζπλδέεηαη κε ηελ πξσηνγελή
ζηελ αλζξψπηλε θνηλσλία δηαιεθηηθή πξνζσπηθφο ρψξνο / δεκφζηνο ρψξνο,
αλαδεηθλχνληαο ζηελ ηνκή ηδησηηθνχ / δεκφζηνπ ηνλ ζπιινγηθφ ρψξν: έλαλ ηδησηηθφ
κε-πξνζσπηθφ θαη δεκφζην κε-πνιηηηθφ ρψξν.» (Θσηζάθεο, 2005: 32)

Ξην ζπγθεθξηκέλα, ν Θσηζάθεο (2012: 33-34) νξίδεη ην δεκφζην θαη ην ηδησηηθφ σο

εμήο:

«Ρν θαηά ηελ επηθνηλσλία δεκφζην είλαη, σο πξνο ηελ εμνπζία, ηδησηηθφ ή πνιηηηθφ.
Γηα παξάδεηγκα ην ηδησηηθφ ζέαηξν, σο ηδησηηθφο δεκφζηνο ρψξνο, δηαθξίλεηαη απφ
ην θνηλνβνχιην, πνπ είλαη πνιηηηθφο δεκφζηνο ρψξνο. Δλψ ην θαηά ηελ εμνπζία
ηδησηηθφ είλαη, σο πξνο ηελ επηθνηλσλία, πξνζσπηθφ ή δεκφζην. Έηζη, ην ηδησηηθφ
ζέαηξν (…) σο δεκφζηνο ηδησηηθφο ρψξνο δηαθξίλεηαη απφ ην ζπίηη, πνπ είλαη
πξνζσπηθφο ηδησηηθφο ρψξνο.»

Γξάθεκα 2. Θνηλσληθφο Σψξνο: δηαιεθηηθή ηεο θξαηηθήο εμνπζίαο θαη δηαιεθηηθή ηεο
αλζξψπηλεο επηθνηλσλίαο (Θσηζάθεο, 2015: 407)

Δπνκέλσο ν Θσηζάθεο (2015: 406) αλαπηχζζεη κηα δηπιή δηαιεθηηθή. Ξξψηνλ αλαιχεη
ηε δηαιεθηηθή ηεο αλζξψπηλεο επηθνηλσλίαο, πνπ νδεγεί ζηνλ νξηζκφ ηνπ θνηλσληθνχ
ρψξνπ κε βάζε ηνλ ηξφπν επηθνηλσλίαο θαη έπεηηα αλαιχεη ηε δηαιεθηηθή ηεο θξαηηθήο
εμνπζίαο, πνπ νδεγεί ζηνλ νξηζκφ ηνπ ρψξνπ κε βάζε ην θνηλσληθφ ζχζηεκα.

Ξην αλαιπηηθά ε παξαπάλσ ζθέςε ηνπ Θσηζάθε (2015: 406) δηαηππψλεηαη σο εμήο:

276
 «Υο πξνο ηελ αλζξψπηλε επηθνηλσλία, ν θνηλσληθφο ρψξνο δηαηξείηαη ζε πξνζσπηθφ
θαη δεκφζην. Δλψ σο πξνο ηελ θξαηηθή εμνπζία, ν θνηλσληθφο ρψξνο δηαηξείηαη ζε
ηδησηηθφ θαη πνιηηηθφ. Κε ηνλ πνιηηηθφ ρψξν, ζηε ζπλέρεηα, λα δηαηξείηαη ζε ρψξν
ησλ πνιηηψλ θαη ρψξν ηεο πνιηηείαο, θαζψο ε πνιηηηθή εμνπζία είλαη, ζπκκεηξηθά,
λνκνζεηηθή-δηθαζηηθή-εθηειεζηηθή εμνπζία ηεο πνιηηείαο ζηνπο πνιίηεο θαη
εθινγηθή-αλαηξεπηηθή εμνπζία ησλ πνιηηψλ ζηελ πνιηηεία.»

Ξξνθχπηεη, έηζη, ην ηεηξακεξέο ηνπ θνηλσληθνχ ρψξνπ.

«Ν ηδησηηθφο σο πξνο ηελ εμνπζία ρψξνο δηαηξείηαη επηθνηλσληαθά ζε πξνζσπηθφ θαη

δεκφζην. Ν δεχηεξνο, ν ηδησηηθφο-δεκφζηνο, έρεη εδψ ην φλνκα ζπιινγηθφο. Θαη ζε
απηνχο ηνπο δχν ρψξνπο πξνζηίζεληαη νη δχν πνιηηηθνί, σο πξνο ηελ εμνπζία, θαη
δεκφζηνη, σο πξνο ηελ επηθνηλσλία ρψξνη» (Θσηζάθεο, 2015: 406-407).

Κε βάζε ηηο παξαπάλσ δχν πξνζεγγίζεηο (ζπζηεκηθή θαη πξαμηαθή) γηα ην ηεηξακεξέο
ηνπ ρψξνπ θαη γηα ηνλ θνηλσληθφ ρψξν, ν Θσηζάθεο ζπιιακβάλεη ηνλ Θνηλφ Σψξν σο
ηελ ζχλζεζε ηνπ ζπιινγηθνχ ρψξνπ κε ηνλ ρψξν ησλ πνιηηψλ:

«Ν θνηλφο ρψξνο (…) βξίζθεηαη ζην θέληξν ηνπ θνηλσληθνχ ρψξνπ, απνηειψληαο
ηνλ ρψξν ζχλδεζεο ηνπ πξνζσπηθνχ ρψξνπ κε ηνλ πνιηηεηαθφ ρψξν. Απηφο αθξηβψο
ν θνηλφο ρψξνο, ν ρψξνο ζεκειίσζεο ηνπ θνηλνχ, είλαη ν ρψξνο ηεο θνηλήο θηήζεο»
(Θσηζάθεο, 2012: 88).

5.1.2.2 Η Κνηλή Κηήζε: ε θπξηφηεηα ζηνλ Κνηλφ Υψξν

Ξξηλ γίλεη αλαιπηηθά ε παξνπζίαζε ηεο έλλνηαο ηνπ «Θνηλνχ Σψξνπ» απαηηείηαη ε
ελλνηνιφγεζε ηεο «Θνηλήο Θηήζεο».

Κε βάζε ηελ πξνζέγγηζε γηα ην ηεηξακεξέο ηνπ θνηλσληθνχ ρψξνπ ν Θσηζάθεο (2015:
35) ζπιιακβάλεη σο «ηδησηηθή θπξηφηεηα» ηελ έλσζε ηεο αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο κε ηε
ζπιινγηθή θηήζε, σο «πνιηηηθή θπξηφηεηα» ηελ έλσζε ηεο δεκφζηαο θηήζεο κε ηελ
θξαηηθή ηδηνθηεζία θαη ηέινο ηελ άξζξσζε ηεο ζπιινγηθήο θηήζεο κε ηελ δεκφζηα
θηήζε ηελ νλνκάδεη «θνηλή θηήζε».

Ξην ζπγθεθξηκέλα ν Θσηζάθεο (2016: 35) ζεσξψληαο ηελ ηδηνθηεζία σο κηα «ζεζκηθά
ζπγθξνηεκέλε ζηνλ θξαηηθφ ρψξν εμνπζία απνθιεηζκνχ» δηαθξίλεη ηελ ηδησηηθή απφ
ηελ πνιηηηθή θπξηφηεηα ζε αληηζηνηρία κε ηελ δηάθξηζε ηνπ θξάηνπο ζε ηδησηηθή θαη
πνιηηηθή θνηλσλία. Έπεηηα κε βάζε ηε ζεψξεζε γηα ην ηεηξακεξέο ηνπ θνηλσληθνχ
ρψξνπ δηαθξίλεη ηελ ηδησηηθή θπξηφηεηα ζε αηνκηθή ηδηνθηεζία θαη ζπιινγηθή θηήζε ησλ
ηδησηψλ θαη ηελ πνιηηηθή θπξηφηεηα ζε δεκφζηα θηήζε ησλ πνιηηψλ θαη θξαηηθή
ηδηνθηεζία ηεο πνιηηείαο. Πε απηφ ην ελλνηνινγηθφ πιαίζην ε θνηλή θηήζε ππάξρεη σο
ελφηεηα ζπιινγηθήο θαη δεκφζηαο θηήζεο δειαδή σο ηνκή ηεο ηδησηηθήο θαη ηεο
πνιηηηθήο θπξηφηεηαο.

Ππλεπψο ζηε ζθέςε ηνπ Θσηζάθε ππάξρνπλ ηέζζεξηο πξσηνγελείο κνξθέο ηδηνθηεζίαο:
αηνκηθή ηδηνθηεζία, ζπιινγηθή θηήζε, δεκφζηα θηήζε θαη θξαηηθή ηδηνθηεζία θαη ηξεηο
κνξθέο ζχλζεζήο ηνπο αλά δχν: ηδησηηθή θπξηφηεηα, πνιηηηθή θπξηφηεηα θαη θνηλή
θηήζε (Θσηζάθεο, 2012: 35-36).

277
Γξάθεκα 3. Θνηλή θηήζε θαη ζχλζεζε ησλ κνξθψλ ηδηνθηεζίαο (Θσηζάθεο, 2016: 35)

Ξην αλαιπηηθά γηα ηηο δπν κνξθέο θπξηφηεηαο, ηδησηηθή θαη πνιηηηθή, ν Θσηζάθεο
(2016: 3) επηζεκαίλεη:

 Ζ «ηδησηηθή θπξηφηεηα» σο ζχλζεζε αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο θαη ζπιινγηθήο

θηήζεο, πξφθεηηαη γηα ηελ «αξρή ηεο ηδησηηθήο θνηλσλίαο ζην αζηηθφ θξάηνο».
 Ζ «πνιηηηθή θπξηφηεηα», σο ζχλζεζε δεκφζηαο θηήζεο θαη θξαηηθήο
ηδηνθηεζίαο, πξφθεηηαη γηα ηελ «αξρή ηεο πνιηηηθήο θνηλσλίαο ζην θξάηνο
απηφ».

΋ζνλ αθνξά ηηο δπν κνξθέο θηήζεο, ζπιινγηθή θαη ε δεκφζηα θηήζε, νη νπνίεο
ζπγθξνηνχλ ηελ θνηλή θηήζε, ν Θσηζάθεο (2012: 36-37) επηζεκαίλεη:

 Ζ «δεκφζηα θηήζε» θαιχπηεη ηηο πξνυπνζέζεηο γηα ηελ θνηλσληθή ζπγθξφηεζε,

δηαζθαιίδνληαο ηελ αλαπαξαγσγή ηνπ νηθνζπζηήκαηνο θαη ηνπο αλαγθαίνπο γηα
ηελ θνηλσληθή δσή πνιηηηζκηθνχο φξνπο. Θαη νη δχν δηαζηάζεηο ηεο δεκφζηαο
θηήζεο, ε θπζηθή θαη ε πνιηηηζκηθή, αλαθέξνληαη ζηελ θνηλσλία σο αδηαίξεην
ζχλνιν.
 Ζ «ζπιινγηθή θηήζε» αληηζηνηρεί ζηελ παξαγσγή ηεο θνηλσληθήο δσήο θαη
θαιχπηεη ηελ ίδηα ηελ θνηλσληθή ζπγθξφηεζε ζηελ νιφηεηά ηεο.

Υο ελδεηθηηθφ παξάδεηγκα ηεο «ζπιινγηθήο θηήζεο» ν Θσηζάθεο (2012: 38) αλαθέξεη

ηε κεηνρηθή εηαηξία θαη ηνλ εξγαηηθφ ζπλεηαηξηζκφ, θαη σο «αηειέο» αιιά ελδεηθηηθφ
παξάδεηγκα «θίλεζεο πξνο ηε δεκφζηα θηήζε» αλαθέξεη ην θαηά ην άξζξν 24 ηνπ
Διιεληθνχ Ππληάγκαηνο πεξηνξηζκφ ηεο θξαηηθήο ηδηνθηεζίαο ησλ δαζψλ «θαηά ην
νπνίν ―απαγνξεχεηαη ε κεηαβνιή ηνπ πξννξηζκνχ (ηνπο)‖».

«Κία έλλνηα ηεο δεκφζηαο θηήζεο ππφ ηηο ζεκεξηλέο ζπλζήθεο πξνζθέξεη ην άξζξν
24 ηνπ Διιεληθνχ Ππληάγκαηνο ζχκθσλα κε ην νπνίν ―ε πξνζηαζία ηνπ θπζηθνχ θαη
πνιηηηζηηθνχ πεξηβάιινληνο απνηειεί ππνρξέσζε ηνπ Θξάηνπο θαη δηθαίσκα ηνπ
θαζελφο‖. Κπνξνχκε λα πξνζεγγίζνπκε ζηελ πιεξφηεηά ηεο ηε ζεκεξηλή έλλνηα ηεο
δεκφζηαο θηήζεο κε ηελ αθφινπζε ελδεηθηηθή δηαηχπσζε: Ζ νινθιεξσκέλε
πξνζηαζία ηνπ νηθνζπζηήκαηνο θαη ηεο θνηλήο πνιηηηζκηθήο παξάδνζεο είλαη
ππνρξέσζε ηεο πνιηηείαο θαη ησλ πνιηηψλ. Ρν ―νινθιεξσκέλε‖ παξαπέκπεη ζηελ
ελφηεηα ηεο θπζηθήο κε ηελ πνιηηηζκηθή δηάζηαζε ησλ πξνυπνζέζεσλ γηα ηελ
θνηλσληθή ζπγθξφηεζε. Ρν ―θνηλή‖ νξίδεη ηελ θνηλσλία ζπλνιηθά σο ππνθείκελν ηεο
παξάδνζεο θαη φρη επηιεγκέλα ζψκαηα, εζληθά, ζξεζθεπηηθά ή άιια. Θαη ε
―ππνρξέσζε ησλ πνιηηψλ‖ (αληί γηα ην ―δηθαίσκα ηνπ θαζελφο‖) παξαπέκπεη ζηε
ζπκκεηξία πνιηηείαο-πνιηηψλ σο πξνο ηελ πνιηηηθή εμνπζία (έλαληη ηεο αζπκκεηξίαο
πνιηηείαο-ππεθφσλ). Αλ, δειαδή, ε πνιηηεία επηρεηξήζεη λα θξαηηθνπνηήζεη ηε
δεκφζηα θηήζε, είλαη ππνρξέσζε ησλ πνιηηψλ λα ηελ απνηξέςνπλ, φπσο,

278
 ζπκκεηξηθά, είλαη ππνρξέσζε ηεο πνιηηείαο λα ηνπο απνηξέπεη φηαλ νη πνιίηεο
επηρεηξνχλ λα ηδησηηθνπνηήζνπλ ηε δεκφζηα θηήζε» (Θσηζάθεο, 2012: 36-37).

Δπηζηξέθνληαο ζηε «ζπιινγηθή θηήζε», φπσο εηπψζεθε, θαιχπηεη ηελ ίδηα ηελ
θνηλσληθή ζπγθξφηεζε ζηελ νιφηεηά ηεο. Υζηφζν ν Θσηζάθεο επηζεκαίλεη φηη
απνδίδνληαο ηε ζέζε απηή ζηε ζπιινγηθή θηήζε, ζα πξέπεη λα δηεπξπλζεί ε έλλνηά ηεο
ψζηε λα κπνξεί λα ππεξβεί ηελ ηδησηηθή ηδηνθηεζία, πξνθεηκέλνπ λα θαιχςεη ηηο γεληθέο
αλάγθεο ηεο θνηλσληθήο ζπγθξφηεζεο. Δδψ βξίζθεηαη ε θξίζηκε ζέζε ηεο «θνηλήο
θηήζεο».

«H θνηλή θηήζε γίλεηαη κηα κνξθή ηδηνθηεζίαο, πνπ σο ηδησηηθή θαη πνιηηηθή
ηδηνθηεζία ππάξρεη ζην ζεκεξηλφ ηδηνθηεζηαθφ θαζεζηψο, αιιά εθηείλεηαη θαη πέξαλ
απηνχ, ζπγθξνηψληαο ηε βάζε γηα ηελ ππέξβαζή ηνπ» (Θσηζάθεο 2012: 37).

Δπνκέλσο ε θνηλή θηήζε σο ελδηάκεζε ηνκή θαη ελφηεηα ηεο ζπιινγηθήο θηήζεο θαη
ηεο δεκφζηαο θηήζεο γίλεηαη ην ζεκέιην ηνπ θνηλνχ (Θσηζάθεο 2012: 39) θαη ε βάζε
γηα ηελ ππέξβαζε ηεο ηδησηηθήο θαη πνιηηηθήο θπξηφηεηαο.

5.1.2.3 Σν Κνηλφ σο θνηλφο ηξφπνο επηθνηλσλίαο θαη θξίζηκεο δηαθνξέο κε

«ηα θνηλά» ησλ απηφλνκσλ καξμηζηψλ

Έρνληαο παξνπζηάζεη ηηο αλαιπηηθέο έλλνηεο ηνπ Θσηζάθε γηα ην «ηεηξακεξέο ηνπ
θνηλσληθνχ ρψξνπ» θαη ηελ «θνηλή θηήζε» αθνινπζεί ε παξνπζίαζε ηεο έλλνηαο «ηνπ
θνηλνχ» θαη νη θξίζηκεο δηαθνξέο κε ηελ ελλνηνιφγεζε «ησλ θνηλψλ» απφ ηνπο
απηφλνκνπο καξμηζηέο.

Γηα ηνλ Θσηζάθε (2016: 32) ην θνηλφ ππάξρεη σο πξνο ηνλ θνηλσληθφ ρψξν ζπλνιηθά,
«νηθνλνκηθφ, ηδενινγηθφ θαη πνιηηηθφ: ην θνηλφ είλαη έλαο ηξφπνο επηθνηλσλίαο ζηνλ
δεκφζην ρψξν, ε αιιηψο έλαο ηξφπνο ηεο δεκφζηαο επηθνηλσλίαο».

Θαη, ζπγθεθξηκέλα:

— Ρν θνηλφ είλαη έλαο θνηλφο ηξφπνο ηεο δεκφζηαο επηθνηλσλίαο.

«Δίλαη θνηλέο ζρέζεηο ζηνλ δεκφζην ρψξν, θνηλέο ππνθεηκεληθέο ηθαλφηεηεο

πξαγκάησζεο ησλ ζρέζεσλ θαη θνηλέο θνηλσληθέο θαη θπζηθέο δπλαηφηεηεο χπαξμεο
ησλ ζρέζεσλ θαη ελεξγνπνίεζεο ησλ ηθαλνηήησλ πξαγκάησζήο ηνπο» (Θσηζάθεο,
2016: 32).

Κε βάζε ηνλ παξαπάλσ νξηζκφ πξνθχπηεη ην εξψηεκα πνην είλαη ην ππνθείκελν ηνπ
θνηλνχ; Θαη πνηνο είλαη ν αληηθεηκεληθφο ηνπ ζθνπφο;

Ζ απάληεζε ηνπ Θσηζάθε (2016: 32) δίλεηαη απφ ηελ πξαμηαθή πξνζέγγηζε ηνπ
θνηλσληθνχ ρψξνπ σο πξνο ην ππνθείκελν θαη είλαη:

«Ζ νιφηεηα ησλ επηθνηλσλνχλησλ ζε έλαλ θνηλσληθφ ρψξν. Θαη ηδηαίηεξα, ζην

πιαίζην ηεο ζπδήηεζεο γηα ηελ ζπγθξνηεκέλε ζε θξάηνο θνηλσλία, ην ππνθείκελν
ηνπ θνηλνχ, σο θνηλνχ ηξφπνπ ηεο δεκφζηαο επηθνηλσλίαο, είλαη ην ζχλνιν ησλ
αλζξψπσλ ηνπ θνηλσληθνχ ρψξνπ ελφο θξάηνπο. Ρν φηη ην ππνθείκελν ηνπ θνηλνχ
ηξφπνπ ηεο δεκφζηαο επηθνηλσλίαο αλήθεη ζηνλ θνηλσληθφ ρψξν γεληθά θαη φρη εηδηθά
ζηνλ δεκφζην ρψξν, πξνθχπηεη απφ ηε δηαιεθηηθή ηεο επηθνηλσλίαο: ηε δηαιεθηηθή
ζρέζε πξνζσπηθνχ / δεκφζηνπ ρψξνπ (φρη ηε δηάθξηζε ησλ δχν ρψξσλ).»

279
Ν Θσηζάθεο ζπλερίδνληαο επηζεκαίλεη φηη γηα ηελ θαηαλφεζε ηνπ ππνθεηκέλνπ ηνπ
θνηλνχ ζηηο ζεκεξηλέο ηζηνξηθέο ζπλζήθεο ηνπ θξάηνπο απαηηείηαη ε ζπηλνδηθή135
δηάθξηζε ησλ φξσλ «πιήζνο» θαη «ιαφο». Γηα ηνλ Θσηζάθε (2016: 32) ε ζπγθξφηεζε
ηεο θνηλσλίαο ζε θξάηνο, «γίλεηαη ζήκεξα ζε ζπλζήθεο ππέξβαζεο ηνπ έζλνπο-θξάηνπο
ζε έλα —αηειέο αθφκε, πιελ φκσο απνηειεζκαηηθά αλαπηπζζφκελν— ππεξεζληθφ
θξαηηθφ ζχζηεκα». Πε απηή ηελ ηζηνξηθή ζπγθπξία «ν ιαφο είλαη ε πνιηηηθή δηάζηαζε
ηνπ έζλνπο, ν ιαφο είλαη ε νιφηεηα ησλ πνιηηψλ ηνπ έζλνπο-θξάηνπο» (Θσηζάθε,
2016: 32) ελψ «ην πιήζνο ππεξβαίλεη ην έζλνο: πξνυπάξρεη, ζπλππάξρεη θαη έπεηαη
ηνπ έζλνπο» (Θσηζάθε, 2016: 32-33).

«Γηα παξάδεηγκα, ζα ρξεζηκνπνηήζνπκε ηνλ φξν πιήζνο γηα λα αλαθεξζνχκε ζην

ππεξεζληθφ, δηεζλνηηθφ-δηαζξεζθεπηηθφ ζχλνιν ησλ κφληκσλ θαη κεηαβαηηθψλ
θαηνίθσλ ηνπ αλαπηπζζφκελνπ θξαηηθνχ ζπζηήκαηνο ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο.
Κηιψληαο γηα ―ην πιήζνο‖ ζε απηά ηα ζπκθξαδφκελα, θαη φρη γηα έλαλ (ππφ
αλάπηπμε) ―επξσπατθφ ιαφ‖, δελ αλαθεξφκαζηε απιά ζε έλα άζξνηζκα αλζξψπσλ,
θαηά ηελ θνηλή έλλνηα ηεο έθθξαζεο ―πιήζνο αλζξψπσλ‖, αιιά ζε έλα θξαηηθά
ζπγθξνηεκέλν πνιηηηζκηθά ζχλζεην θνηλσληθφ ζψκα» (Θσηζάθεο, 2016: 32).

Κε βάζε ηελ έλλνηα ηνπ πιήζνπο, ν νξηζκφο ηνπ θνηλνχ θαηά ηνλ Θσηζάθε (2015:409,
2016:32-33) απνθηά ηε δηαηχπσζε:

— Ρν θνηλφ είλαη ν θνηλφο ηξφπνο επηθνηλσλίαο πνπ ζπγθξνηεί ην πιήζνο ζε δεκφζην

ζψκα136.

Θαη ζπκπιεξψλεη:

— Ν ηξφπνο επηθνηλσλίαο πνπ νινθιεξψλεη ηε δηαθνξνπνηεκέλε πξνζσπηθή δσή ηνπ

θαζέλα ζε κηα εληαηνπνηεκέλε δεκφζηα δσή φισλ (Θσηζάθεο, 2015: 409).

Νξηζκέλεο θξίζηκεο δηεπθξηλίζεηο:

 Ρν ζεκειηψδεο θνηλφ είλαη ν ηξφπνο επηθνηλσλίαο πνπ ζπγθξνηεί ηνπο θπζηθνχο

αλζξψπνπο ζε θνηλσληθά ππνθείκελα (Θσηζάθεο, 2015: 409).
 Πηε ζπλέρεηα, ην ζε θάζε θνηλφηεηα θνηλφ: ν ηξφπνο επηθνηλσλίαο πνπ
ζπγθξνηεί ηα θνηλσληθά ππνθείκελα ζε πξφζσπα (Θσηζάθεο, 2015: 409). Δδψ
ν Θσηζάθεο (2015: 409) ηνλίδεη φηη φπσο ν θπζηθφο άλζξσπνο δελ είλαη εμ
νξηζκνχ θνηλσληθφ ππνθείκελν —ζπγθξνηείηαη ζε θνηλσληθφ ππνθείκελν, έηζη
θαη ην θνηλσληθφ ππνθείκελν δελ είλαη εμ νξηζκνχ πξφζσπν —ζπγθξνηείηαη ζε
πξφζσπν. Δμ νπ θαη ε αιινηξίσζε, σο απνζπγθξφηεζε ηνπ πξνζψπνπ
(Θσηζάθεο, 2015: 409).
 Ρέινο, ην θνηλφ πνπ ζπγθξνηεί ην πιήζνο ζε δεκφζην ζψκα δηαηξείηαη ζε κέξε
πνπ εληάζζνληαη ζε δχν ελφηεηεο: ηα ζπιινγηθά θνηλά θαη ηα πνιηηηθά θνηλά.

135
Ν Θσηζάθεο (2016: 32) δηεπθξηλίδεη γηα ηελ έλλνηα ηνπ πιήζνπο:

«Ρν πιήζνο (θαηά ηνλ νξηζκφ ηνπ Ππηλφδα) είλαη ην ζχλνιν ησλ αλζξψπσλ ελφο θνηλσληθνχ ρψξνπ
ζπγθξνηεκέλνπ ζε θξάηνο, ε δχλακε ησλ νπνίσλ, κέζσ ηεο ζπλαίλεζήο ηνπο, νξίδεη ην θξάηνο ζε
θάζε πνιίηεπκα, κνλαξρηθφ, νιηγαξρηθφ θαη δεκνθξαηηθφ, νξζφ ή παξεθβαηηθφ, θαη κέζσ ηεο
πνιηηηθήο ηνπο δξάζεο νξίδεη ην θξάηνο, κε νξζφ ή παξεθβαηηθφ ηξφπν, ζην δεκνθξαηηθφ πνιίηεπκα.
Θαη, νινθιεξψλνληαο ηελ ηζηνξηθή ηνπ δπλακηθή (θαζ‘ ππέξβαζε ηνπ νξηζκνχ ηνπ Ππηλφδα), ην
πιήζνο είλαη ην ζχλνιν ησλ αλζξψπσλ ηνπ θνηλσληθνχ ρψξνπ ε δχλακε ησλ νπνίσλ, κέζσ ηεο
πνιηηηθήο ηνπο πξάμεο, ππεξβαίλεη ην θξάηνο».
136
O Θσηζάθεο (2015: 408) νξίδεη σο «δεκφζην ζψκα» ην «θνηλσληθφ ζψκα» ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ θαη
σο «θνηλσληθφ ζψκα» ην ζψκα ησλ ππνθεηκέλσλ θαη ηελ νιφηεηα ησλ ζρέζεψλ ηνπο.

280
 Θαη ζε θάζε έλα απφ απηά ηα κέξε αληηζηνηρεί έλα κέξνο ηνπ πιήζνπο
(Θσηζάθεο, 2015: 409).

Ζ ηειεπηαία παξαηήξεζε είλαη ηδηαίηεξα θξίζηκε θαζψο ε δηαίξεζε ηνπ θνηλνχ ζε

ζπιινγηθφ θαη πνιηηηθφ θνηλφ αληηζηνηρεί ζηε δηαίξεζε ηνπ πιήζνπο ζε ζπιινγηθέο θαη
πνιηηηθέο ελψζεηο. Υζηφζν ε δηαίξεζε απηή δελ αλαηξεί ηελ ελφηεηά ηνπ θνηλνχ θαζψο
φπσο ηνλίδεη ν Θσηζάθεο (2015: 409) ηα δηαθνξεηηθά κέξε ηνπ εληαίνπ θνηλνχ
«επηθαιχπηνληαη κε ηξφπν θαζνξηζηηθφ γηα ηελ θξαηηθή αλαπαξαγσγή θαη εμέιημε ηνπ
θνηλσληθνχ ρψξνπ, κεηαξξπζκηζηηθή ή αλαηξεπηηθή. Ρν θαζνιηθφ θνηλφ ησλ επί κέξνπο
θνηλψλ είλαη απηφ πνπ ηα εληάζζεη ζην θξαηηθφ πιαίζην ηεο ηζηνξηθήο ηνπο ζπλχπαξμεο
—ησλ ζπλαληήζεσλ θαη ησλ ζπγθξνχζεψλ ηνπο ζηνλ ηζηνξηθά ζπγθεθξηκέλν θνηλσληθφ
ρψξν».

Νινθιεξψλνληαο ηελ πξνζέγγηζε ηνπ Θσηζάθε γηα ηελ έλλνηα «ηνπ θνηλνχ» γίλεηαη
θαλεξφ απφ ηα παξαπάλσ φηη, κε βάζε ην «ηεηξακεξέο ηνπ θνηλσληθνχ ρψξνπ», ην
θνηλφ εδξάδεηαη ζηελ θνηλή θηήζε σο ελφηεηα ζπιινγηθήο θαη δεκφζηαο θηήζεο,
δειαδή ζηε ηνκή ηεο ηδησηηθήο θαη ηεο πνιηηηθήο θπξηφηεηαο. Ζ θνηλή θηήζε είλαη ην
ζεκέιην ηνπ θνηλνχ θαη ε βάζε γηα ηελ ππέξβαζε ηεο ηδησηηθήο θαη πνιηηηθήο
θπξηφηεηαο.

Υο εθ ηνχηνπ απφ ηελ νπηηθή ηεο θπξηφηεηαο θαη κε ηε ζεκαζία πνπ έρεη ζηελ
πνιηηηζκηθή δπλακηθή «θάζε θνηλσληθφ ζχζηεκα έρεη ηηο δηθέο ηνπ κνξθέο θνηλνχ». Θαη
ε δπλακηθή ησλ θνηλψλ αλαπηχζζεηαη κέζσ ηεο δηπιήο δηαιεθηηθήο: «ηδηνθηεζία / θνηλή
θηήζε ησλ αληηθεηκεληθψλ δπλαηνηήησλ, θηήζε / έιιεηςε θηήζεο ησλ ππνθεηκεληθψλ
ηθαλνηήησλ» (Θσηζάθεο, 2015: 410).

«Κε ηελ έλλνηα απηή ην θνηλφ έρεη ηαμηθφ ραξαθηήξα. ΢πάξρεη ην θεθαιαηνθξαηηθφ
θνηλφ, ην θνηλφ ηνπ θπξίαξρνπ κέξνπο ηεο αζηηθήο ηάμεο, θαη, ζε ηαμηθή αληίζεζε
πξνο απηφ, ππάξρεη ην εξγαηηθφ θνηλφ. Γηα ηελ θαηαλφεζε ηεο δηαθνξάο ηνπ
εξγαηηθνχ απφ ην θεθαιαηνθξαηηθφ θνηλφ είλαη αλαγθαία ε έλλνηα ηεο θνηλήο
θηήζεο.» (Θσηζάθεο, 2016: 33)

Πην ζεκείν απηφ πξέπεη λα ηνληζηεί ε ηδηαίηεξα θξίζηκε ηνπνζέηεζε ηνπ Θσηζάθε γηα
ηηο δηαθνξεηηθέο κνξθέο ηνπ θνηλνχ. Γηα λα γίλεη θαηαλνεηή απηή ε ζέζε αξρηθά
ζχκθσλα κε ηνλ Θσηζάθε (2016: 37) ην θνηλφ κε βάζε ηνπο ηξεηο ζεκειηψδεηο φξνη137
ηνπ ηξφπνπ επηθνηλσλίαο πεξηέρεη ηα αθφινπζα:

α) Ρηο θνηλσληθέο ζρέζεηο, νηθνλνκηθέο, ηδενινγηθέο θαη πνιηηηθέο, ζηηο νπνίεο

κεηέρνπλ φια ηα κέιε ηεο θνηλσληθήο νκάδαο. Έλα παξάδεηγκα είλαη νη νηθνλνκηθέο
ζρέζεηο εξγνδνζίαο γηα ηνπο θεθαιαηνχρνπο θαη νη ζρέζεηο κηζζσηήο εξγαζίαο γηα
ηνπο εξγάηεο.

β) Ρηο θνηλέο ππνθεηκεληθέο ηθαλφηεηεο, κε ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα ηε γιψζζα

θαη, θαηά έλαλ ηξφπν, ην «κνξθσηηθφ επίπεδν».

γ) Ρηο θνηλσληθέο δπλαηφηεηεο πξαγκάησζεο ησλ θνηλσληθψλ ηνπο ζρέζεσλ θαη

αλαπαξαγσγήο ηνπο σο θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ ηηο νπνίεο κνηξάδνληαη σο
θνηλσληθή νκάδα θαη, ζπκπιεξσκαηηθά, ηηο θπζηθέο δπλαηφηεηεο πνπ εκπίπηνπλ ζε
θνηλή ηδηνθηεζία.

137
΋πσο έρεη ήδε αλαθεξζεί ζχκθσλα κε ηνλ Θσηζάθε (2016: 37) νη ηξεηο ζεκειηψδεηο φξνη137 ηνπ
ηξφπνπ επηθνηλσλίαο πεξηέρεη ηα αθνινπζα α) νη θνηλσληθέο ζρέζεηο ησλ αλζξψπσλ, β) νη
ππνθεηκεληθέο ηθαλφηεηεο πξαγκάησζεο ησλ ζρέζεψλ ηνπο, γ) νη αληηθεηκεληθέο δπλαηφηεηεο,
θνηλσληθέο θαη θπζηθέο, χπαξμεο ησλ ζρέζεσλ θαη ελεξγνπνίεζεο ησλ ηθαλνηήησλ πξαγκάησζήο ηνπο.

281
 «Ρν ηειεπηαίν, ην ζρεηηθφ κε ηελ ηδηνθηεζία, έρεη ηδηαίηεξε ζεκαζία. Πηε βάζε ησλ
παξαπάλσ, είπακε φηη γηα ηελ θαηαλφεζε ηεο δηαθνξάο αλάκεζα ζην
θεθαιαηνθξαηηθφ θαη ην εξγαηηθφ θνηλφ είλαη αλαγθαία ε έλλνηα ηεο θνηλήο θηήζεο.
Γηα ηελ αθξίβεηα είλαη αλαγθαία ε δηαθνξά αλάκεζα ζην θνηλφ πνπ νξίδεη ε θνηλή
θηήζε θαη ζε απηφ πνπ νξίδνπλ ζηελ ελφηεηά ηνπο ε αηνκηθή θαη θξαηηθή
ηδηνθηεζία.» (Θσηζάθεο, 2016: 37)

Κε βάζε ηα παξαπάλσ θαηαιήγεη ν Θσηζάθεο (2016: 37) ζηνπο εμήο νξηζκνχο:

— Ρν θεθαιαηνθξαηηθφ θνηλφ είλαη ν πνιηηηζκφο ηεο κεηνρηθήο αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο ησλ

ηδησηψλ ζηε δηαιεθηηθή ηεο ελφηεηα κε ηελ θξαηηθή ηδηνθηεζία ηεο πνιηηείαο

— Ρν εξγαηηθφ θνηλφ είλαη ν πνιηηηζκφο ηεο θνηλήο θηήζεο.

Ππλδπάδνληαο ην δηάγξακκα ηεο θνηλήο θηήζεο (γξάθεκα 3) κε ηνλ παξαπάλσ νξηζκφ

γηα ην θεθαιαηνθξαηηθφ θαη εξγαηηθφ θνηλφ ν Θσηζάθεο (2016: 37-38) πξνηείλεη ην
αθφινπζν δηάγξακκα (γξάθεκα 4) ηεο νηθνλνκηθήο ζπγθξφηεζεο θαη ηεο ηδηνθηεζηαθήο
ππνδνκήο ηνπ θεθαιαηνθξαηηθνχ θαη ηνπ εξγαηηθνχ θνηλνχ θαη ηνλίδεη ηα εμήο δπν
ζεκεία

1. Υο πξνο ην θεθαιαηνθξαηηθφ θνηλφ, ην θξίζηκν είλαη ε αλαγλψξηζε ησλ ππφ

θξαηηθή ηδηνθηεζία παξαγσγηθψλ κνλάδσλ σο θεθαιαηνθξαηηθψλ ζε θάζε πνιηηεηαθφ
ζρήκα ηεο ζπγθξνηεκέλεο ζε θξάηνο θεθαιαηνθξαηηθήο θνηλσλίαο, θαη φρη σο
εξγαηηθψλ ζε έλα ζρήκα «εξγαηηθήο» δηαθπβέξλεζεο. Ζ δηάθξηζε ηδησηηθφ / θξαηηθφ
θεθάιαην είλαη εγγελήο ζηε δηάθξηζε ηνπ θξάηνπο ζε ηδησηηθή / πνιηηηθή θνηλσλία. Ζ
θαζνιηθφηεηα ηνπ θεθαιαηνθξαηηθνχ ραξαθηήξα ησλ θξαηηθψλ επηρεηξήζεσλ είλαη
κηα γεληθή αξρή ζηε δηαιεθηηθή νηθνλνκίαο-εγεκνλίαο,(...). Αιιά ππάξρεη θαηά
κείδνλα ιφγν ζην αλαπηπζζφκελν ζήκεξα θαζεζηψο ηεο πξαγκαηηθήο ππαγσγήο ηεο
πνιηηηθήο ζηελ νηθνλνκηθή εμνπζία. Ρα ίρλε ηνπ εξγαηηθνχ πνιηηηθνχ ειέγρνπ ηνπ
θξαηηθνχ θεθάιαηνπ ράλνληαη ζηνλ ελδνηαμηθφ ππαξμηαθφ ηνπ αληαγσληζκφ κε ην
ηδησηηθφ θεθάιαην.

2. Υο πξνο ην εξγαηηθφ θνηλφ, ην θξίζηκν είλαη ε ζχλδεζε ηεο ηδησηηθήο κε ηελ

πνιηηηθή θνηλσλία κέζσ ηεο ζχλδεζεο ησλ ζπλεηαηξηζκψλ ησλ παξαγσγψλ κε ηηο
ζπιινγηθφηεηεο ησλ πνιηηψλ. Ζ ζχλδεζε απηή είλαη θαζνξηζηηθή ζηελ άκεζε
δεκνθξαηία, ε νπνία εγγξάθεηαη ζηελ πνιηηηθή δπλακηθή ηνπ εξγαηηθνχ θνηλνχ ζε
αληηπαξάζεζε κε ηελ αληηπξνζσπεπηηθή δεκνθξαηία. Ζ θξηζηκφηεηα ηνπ ζέκαηνο
έγθεηηαη ζην φηη ζην ζχγρξνλν θαζεζηψο, ε πνιηηηθή δπλακηθή θαζνξίδεηαη απφ ην
φηη ε αλαπηπζζφκελε ζηνλ ζπλνιηθφ θνηλσληθφ ρψξν ηνπ ππεξεζληθνχ θξαηηθνχ
ζπζηήκαηνο νιηγαξρίαο ηνπ πινχηνπ είλαη ζε αληίζεζε φρη πξνο ηελ θαηαξξένπζα
ζηνλ δεκφζην ρψξν ηνπ ζπζηήκαηνο απηνχ θεθαιαηνθξαηηθή αληηπξνζσπεπηηθή
δεκνθξαηία, αιιά πξνο ηελ παξάιιεια αλαπηπζζφκελε ζηνλ θνηλφ ρψξν ηνπ
θξαηηθνχ απηνχ ζπζηήκαηνο άκεζε δεκνθξαηία ηεο θνηλσληθήο εξγαζίαο.

282
 Γξάθεκα 4. Θεθαιαηνθξαηηθφ θνηλφ, εξγαηηθφ θνηλφ θαη θνηλή θηήζε (Θσηζάθεο,
2016:37)

Κε βάζε ηελ πξνζέγγηζε ηνπ Θσηζάθε γίλνληαη θαλεξέο θαη νη δηαθνξέο κε ηελ
πξνζέγγηζε ησλ απηφλνκσλ καξμηζηψλ (De Angelis, Hardt θαη Negri, Federici,
Caffentzis θηι.)138. Νη δηαθνξέο κπνξνχλ λα ζπζηεκαηνπνηεζνχλ σο εμήο:

Πξψηoλ, γηα ηνλ Θσηζάθε ηα θνηλά δελ πεξηνξίδνληαη θαη δελ έρνπλ ζην θέληξν ηνπο
ιεγφκελνπο «θνηλνχο πφξνπο», φπσο επίζεο δελ ζα πξέπεη λα θαηαλννχληαη σο νη
θνηλσληθνί φξνη πεξίθξαμεο θαη απνπεξίθξαμεο ησλ θνηλψλ πφξσλ, σο ην θνηλσληθφ
ζχζηεκα ησλ πεξηθξάμεσλ πνπ έξρεηαη ζε ζχγθξνπζε κε ην θνηλσληθφ θίλεκα ησλ
απνπεξηθξάμεσλ. Ζ πξνηεηλφκελε απφ ηνλ Θσηζάθε (2016: 33) «πνιηηηζκηθή έλλνηα
ηνπ θνηλνχ (ζηνλ εληθφ), (...), είλαη θξηηηθή πξνο ηελ νηθνλνκηθή έλλνηα ησλ θνηλψλ
(ζηνλ πιεζπληηθφ), ηελ ―πνξνθεληξηθή‖ έλλνηα».

Πηε ζπδήηεζε πεξί ησλ πεξηθξάμεσλ θαη ησλ πφξσλ ν Θσηζάθεο (2015: 409-410)
ηνλίδεη πσο:

«Ρα θνηλά εδψ δελ πεξηνξίδνληαη ζηνπο θνηλνχο πφξνπο (ην κέξνο ησλ θνηλσληθψλ
δπλάκεσλ πνπ εκπίπηεη εθπξαγκαηηδφκελν ζηελ ηδηνθηεζία, ηδησηηθή ή θξαηηθή).
Νχηε θαη θαηαλννχληαη κε επίθεληξν ηνπο θνηλνχο πφξνπο σο νη θνηλσληθνί φξνη
πεξίθξαμεο θαη απνπεξίθξαμήο ησλ θνηλψλ πφξσλ, σο ην θνηλσληθφ ζχζηεκα ησλ
πεξηθξάμεσλ ζε ζχλδεζε κε ην θνηλσληθφ θίλεκα ησλ απνπεξηθξάμεσλ. Ρα θνηλά
εδψ θαηαλννχληαη ζπλνιηθά σο κέξε ελφο ηξφπνπ επηθνηλσλίαο: ηνπ ζπλφινπ ησλ
θνηλσληθψλ δπλάκεσλ θαη ζρέζεσλ πνπ ζπγθξνηεί ην πιήζνο ζε δεκφζην ζψκα».

Υζηφζν ζα πξέπεη λα ηνληζηεί φηη ε πξνηεηλφκελε πνιηηηζκηθή πξνζέγγηζε ηνπ Θσηζάθε

δελ παξαθάκπηεη ην δήηεκα ησλ θνηλψλ πφξσλ αιιά ην θσηίδεη κέζα απφ ηελ έλλνηα
ησλ αληηθεηκεληθψλ δπλαηνηήησλ παξαγσγήο ηεο θνηλσληθήο δσήο πνπ εκπίπηνπλ ζε
θνηλή ηδηνθηεζία (Θσηζάθεο, 2016: 33).

«Ζ πνιηηηζκηθή πξνζέγγηζε ηνπ θνηλνχ δελ παξαθάκπηεη ηελ ηδηνθηεζία, ηελ

εκπεξηέρεη θαη κάιηζηα θαζνξηζηηθά σο πξνο ηνλ νξηζκφ ηνπ θνηλνχ, αιιά θξηηηθά
πξνο ηνλ πνξνθεληξηθφ νξηζκφ ηνπ» (Θσηζάθεο, 2016: 33).

138
Αλαιπηηθά ε πξνζέγγηζε ησλ απηφλνκσλ καξμηζηψλ γηα ηελ έλλνηα ησλ θνηλψλ έρεη παξνπζηαζηεί
ζην θεθάιαην 4.2 «Δλλνηνιφγεζε ησλ θνηλψλ».

283
Θαη‘ απηφλ ηνλ ηξφπν, απφ ηελ νπηηθή ηεο ηδηνθηεζίαο θαη κε ηε ζεκαζία πνπ έρεη ζηελ
πνιηηηζκηθή δπλακηθή, φπσο ήδε έρεη επηζεκαλζεί, «θάζε θνηλσληθφ ζχζηεκα έρεη ηηο
δηθέο ηνπ κνξθέο θνηλνχ».

Γεχηεξνλ, αλαιχνληαο ν Θσηζάθεο (2015: 402-403) ηελ έλλνηα ησλ θνηλσληθψλ

δπλάκεσλ, νη νπνίεο δηαθξίλνληαη ζε αληηθεηκεληθέο δπλαηφηεηεο θαη ππνθεηκεληθέο
ηθαλφηεηεο, αζθεί θξηηηθή ζηε δηάθξηζε πνπ θάλνπλ νη Σαξλη θαη Λέγθξη (2000, 2004,
2009) πεξί «πιηθψλ» θαη «άπισλ» πφξσλ θαη ηζρπξίδεηαη φηη δελ ππάξρεη ε αληίζηνηρε
δηάθξηζε «πιηθέο» θαη «άπιεο» δπλάκεηο, νχηε σο δπλαηφηεηεο αιιά νχηε θαη σο
ηθαλφηεηεο.

«Αο δνχκε ηηο ηθαλφηεηεο. Νη ηθαλφηεηεο αλαπηχζζνληαη ζην θπζηθφ-ςπρηθφ-

θνηλσληθφ ζπλερέο ηεο χιεο. Πην ζπλερέο απηφ, ζηε ζέζε ηεο ακθηιεγφκελεο
δηάθξηζεο πιηθφ / άπιν ζα πξέπεη λα βάινπκε ηε γεληθή ζεψξεζε ηεο χιεο σο
αδηαίξεηεο ελφηεηαο ελέξγεηαο θαη πιεξνθνξίαο. (…) Ρν αδηαίξεην ελέξγεηαο-
πιεξνθνξίαο ππάξρεη αλαπηπζζφκελν ζε φιν ην θάζκα ηνπ θπζηθνχ-ςπρηθνχ-
θνηλσληθνχ ζπλερνχο ηεο χιεο, κεηαζρεκαηηδφκελν θαηά ηελ αλάπηπμή ηνπ: ε
θπζηθή ελέξγεηα-πιεξνθνξία δηαθέξεη απφ ηελ εζσηεξηθά δηαθνξνπνηνχκελε
ςπρηθή-θνηλσληθή. Ζ ελφηεηα ζηε δηαθνξά ηεο ελέξγεηαο θαη ηεο πιεξνθνξίαο έρεη
ηδηαίηεξε ζεκαζία ζηε ζεψξεζε ησλ επηπηψζεσλ πνπ έρεη ε ζπκπιεξσκαηηθφηεηα
ησλ κεραλψλ πιεξνθνξίαο πξνο ηηο κεραλέο ελέξγεηαο ζηελ αλάιπζε ηεο δχλακεο
ζε ππνθεηκεληθή ηθαλφηεηα θαη αληηθεηκεληθή δπλαηφηεηα. Κηα ηέηνηα επίπησζε είλαη
ε εμειηζζφκελε κεηαηξνπή ηεο εθπξαγκαηηζκέλεο ηθαλφηεηαο εξγαζίαο ζε έλα είδνο
εκθπηεπκέλνπ απφ ην ζχζηεκα ηεο αγνξαίαο εθπαίδεπζεο εγθεθαιηθνχ ινγηζκηθνχ
ησλ ππνθεηκέλσλ ηεο εξγαζίαο, ζπλδεδεκέλνπ κε ηα ειεθηξνληθά ινγηζκηθά ησλ
κεραλψλ πιεξνθνξίαο.

΋ζν γη‘ απηφ πνπ ζπκππθλψλεηαη ζηε δηαηχπσζε ―αλάπηπμε ηεο παξαγσγήο
γλψζεσλ, ζπλαηζζεκάησλ θηι.‖ κνπ είλαη αδχλαην λα βξσ θάπνην επηζηεκνινγηθά
απνδεθηφ λφεκα ζηε ζεψξεζε ησλ γλψζεσλ θαη ησλ ζπλαηζζεκάησλ θαζψο θαη ησλ
ηθαλνηήησλ παξαγσγήο ηνπο σο ―άπισλ‖ (ιέγεηαη θαη απηφ). Κήπσο, άξαγε,
πξφθεηηαη γηα ην ςπρνινγηθφ θαηάινηπν ηνπ ζενινγηθνχ δηραζκνχ ηνπ αλζξψπηλνπ
φληνο ζε πιηθφ ζψκα θαη άπιν πλεχκα θαη ηεο ζχλδεζεο ησλ δχν κέζσ ηεο ςπρήο,
φπνπ ζην πλεχκα απνδίδεηαη ε ππεξβαηηθή σο πξνο ηνλ άλζξσπν ―γλψζε‖ θαη ζηε
ςπρή ην εκκελέο ζε απηφλ ―ζπλαίζζεκα‖;»

Σξίηνλ θαη ίζσο ζεκαληηθφηεξν ζεκείν δηαθνξνπνίεζεο ηεο πξνζέγγηζεο ηνπ Θσηζάθε
είλαη ε έκθαζε πνπ δίλεη ζηε ζεκαζία ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ ζε αληίζεζε κε ηελ
θεληξηθφηεηα ησλ θνηλσληθψλ δπλάκεσλ φπσο ζπλαληηέηαη ζηνπο απηφλνκνπο
καξμηζηέο.

Ππγθεθξηκέλα ν Θαθέληδηο (2010: 33-34) ζηελ πξνζέγγηζή ηνπ γηα ηε δηαδηθαζία ηεο
κνληκφηεηαο ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο επηρεηξεκαηνινγεί ιέγνληαο
φηη:

«Aθφκα πην ζεκαληηθφ απφ ηα ιεθηά γηα ηελ θαπηηαιηζηηθή ζπζζψξεπζε ήηαλ ε
εχξεζε λέσλ ππεξαμηψλ: δειαδή εξγαηψλ. Νη εξγάηεο έπξεπε επίζεο λα ππνζηνχλ
κηαο κνξθήο πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε, πξάγκαηη ε ζρέζε θεθάιαην-εξγάηεο έπξεπε
λα αλαπαξαρζεί ζε κηα εθηεηακέλε θιίκαθα. Αιιά απηφ ζα ήηαλ αδχλαην, εάλ νη
εξγάηεο είραλ ηνλ έιεγρν ησλ κέζσλ παξαγσγήο θαη δηαβίσζεο. Γηαηί λα αθήζνπλ
ηνπο θεθαιαηνθξάηεο λα ηνπο εθκεηαιιεπηνχλ, εάλ κπνξνχζαλ λα ρξεζηκνπνηήζνπλ
ηε δηθή ηνπο εξγαζία γηα ηε δηθή ηνπο ―δχλακε, επραξίζηεζε θαη θέξδνο‖;.» (ε
ππνγξάκκηζε δηθή κνπ)

284
Ξην εκθαηηθφο ζηελ θεληξηθφηεηα ησλ δπλάκεσλ γχξσ απφ ηηο νπνίεο πεξηζηξέθνληαη
ηφζν νη πφξνη φζν θαη νη ζρέζεηο κνηξάζκαηνο γίλεηαη ν Ληε Άληδειηο (2013: 29) φηαλ
ηζρπξίδεηαη πσο:

«Γείηε (...) ηελ θιαζηθή ηζηνξία ηνπ εξγαηηθνχ θηλήκαηνο (...). Γελ ζα κπνξέζνπκε
λα θαηαλνήζνπκε ηελ ηζηνξία απηή σο ηζηνξία κηαο θνηλσληθήο δχλακεο, αλ δελ
έρνπκε θαηά λνπ ηηο πξάμεηο ηεο απφ θνηλνχ (αλά)παξαγσγήο, ηνπ κνηξάζκαηνο ησλ
πφξσλ, ηεο αιιειεγγχεο, ηεο ρξεζηηθφηεηαο, πνπ επηηξέπνπλ ζηνπο εξγάηεο σο
θνηλσληθφ ζψκα λα εθθξάζνπλ απηή ηνπο ηε δχλακε» (ε ππνγξάκκηζε δηθή κνπ)

ή παξαθάησ

«Δίλαη επίζεο θαλεξφ φηη ε πίεζε πνπ κπνξνχλ λα αληέμνπλ ηα θνηλά ζηελ πνξεία
ηεο ζχγθξνπζεο ηνπο κε άιια θνηλσληθά ζπζηήκαηα, ε αλζεθηηθφηεηα ηνπ
ζπζηήκαηφο ηνπο είλαη αλάινγε κε ην πιήζνο ησλ θνηλσληθψλ δπλάκεσλ πνπ
κπνξνχλ λα θηλεηνπνηήζνπλ» (ε ππνγξάκκηζε δηθή κνπ).

Δπίζεο ε έκθαζε ηνπ Ληε Άληδειηο (2013: 33) ζηηο θνηλσληθέο δπλάκεηο σο ην θεληξηθφ
ζηνηρείν ησλ θνηλσληθψλ ζπζηεκάησλ γίλεηαη θαλεξή ζην παξαθάησ απφζπαζκα:

«[Tα θείκελα] βαζίδνληαη ζηελ αληίιεςε φηη κηα θνηλσληθή δχλακε εκθαλίδεηαη,
αλαπηχζζεηαη θαη παξάγεη κηα πξαγκαηηθά κεηαζρεκαηηζηηθή δπλακηθή κφλν έλαληη
άιισλ θνηλσληθψλ δπλάκεσλ, σο εθδήισζε ησλ δπλάκεσλ ελφο θνηλσληθνχ
ζπζηήκαηνο, θαη κάιηζηα ζηνλ βαζκφ πνπ είλαη αλαγθαίνο γηα ηελ πξνζηαζία θαη ηελ
αλαπαξαγσγή ηεο (θαζψο θαη ηελ πξνζηαζία θαη ηε ζσκαηηθή, πνιηηηζκηθή θαη
ζπλαηζζεκαηηθή αλαπαξαγσγή ησλ αλζξψπσλ πνπ ηελ απνηεινχλ). Αλ ζέινπκε
ινηπφλ λα εμεηάζνπκε ην δήηεκα ηεο θνηλσληθήο αιιαγήο, πξέπεη λα εμεηάζνπκε ηηο
θνηλσληθέο δπλάκεηο, θη απηφ ζεκαίλεη φηη πξέπεη λα θαηαλνήζνπκε ηα θνηλσληθά
ζπζηήκαηα, θαη ηδηαίηεξα ηα θνηλά» (ε ππνγξάκκηζε δηθή κνπ).

Δπηπιένλ ζε άιιν ζεκείν ηζρπξίδεηαη φηη:

«Θεληξηθφ ινηπφλ ζεκείν ηεο ακθηζεκίαο πνπ βξίζθεηαη ζηελ θαξδηά ηεο ζρέζεο
κεηαμχ ησλ θνηλψλ θαη θεθαιαίνπ είλαη ην δήηεκα ησλ θνηλσληθψλ δπλάκεσλ,
ελλννχκελν ηφζν ζε ζρέζε κε ηελ πξφζβαζε ζε πφξνπο φζν θαη κε ηνλ
πξνζαλαηνιηζκφ ηεο ζπλείδεζεο ησλ θνηλψλ ελάληηα ζην θεθάιαην» (De Angelis,
2013: 132) (ε ππνγξάκκηζε δηθή κνπ).

«Απηφο ν αγψλαο [ησλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ ελάληηα ζην θεθάιαην], πνπ αθνξά
ηνλ θαζνξηζκφ θαη ηε λνεκαηνδφηεζε ησλ αμηψλ, βξίζθεηαη ζην επίθεληξν ηεο
ζεψξεζήο καο ησλ θνηλψλ σο θνηλσληθψλ ζπζηεκάησλ θαη ηεο πξνβιεκαηηθήο
ζρεηηθά κε ηελ εμέιημή ηνπο ζε κηα θνηλσληθή δχλακε ηθαλή λα αληηπαξαηεζεί θαη λα
μεπεξάζεη ηελ εγεκνλία ηνπ θεθαιαίνπ επί ηεο θνηλσληθήο παξαγσγήο» (De Angelis
2013: 39) (ε ππνγξάκκηζε δηθή κνπ).

θαη παξαθάησ ν Ληε Άληδειηο ζέηεη μεθάζαξα σο θνκβηθφ ζεκείν ηελ εμάξηεζε ησλ
δπλάκεσλ απφ ηνπο πφξνπο θαη ράλεηαη ε εμέηαζε ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ:

«Ζ ζρέζε κεηαμχ θνηλψλ θαη θεθαιαίνπ (...) είλαη κηα ζρέζε πνπ ξπζκίδεηαη απφ ηελ
εζσηεξηθή δπλακηθή ηνπ θάζε ζπζηήκαηνο, θαη απηή ε δπλακηθή εμαξηάηαη ζε
κεγάιν βαζκφ απφ ην ηη πφξνπο κπνξεί λα επηζηξαηεχζεη ην θάζε ζχζηεκα γηα ηελ
αλαπαξαγσγή ηνπ» (De Angelis, 2013: 131-132) (ε ππνγξάκκηζε δηθή κνπ).

«Ρελ ―θπηηαξηθή‖ κνξθή ηεο θνηλσληθήο δχλακεο (...) γηα ηελ εμαζθάιηζε θαη ηελ
αλαπαξαγσγή ηεο δσήο θαη κέζσ απηψλ γηα ηελ θαηάξγεζε ηνπ θεθαιαίνπ ηελ
νλνκάδνπκε ζήκεξα ―θνηλά‖» (De Angelis, 2013: 137-138).

285
 «Ρα θνηλά είλαη ε θπηηαξηθή κνξθή κέζα ζηελ νπνία ε θνηλσληθή ζπλεξγαζία γηα
ηελ αλαπαξαγσγή ηεο δσήο δεκηνπξγεί δπλάκεηο-γηα» (De Angelis, 2013: 138).

Δπίζεο θαη νη Σαξλη θαη Λέγθξη ζηε ζπδήηεζε γηα ηελ έλλνηα ηνπ θνηλνχ κε ζαθήλεηα
ζέηνπλ ζην επίθεληξν ηεο πξνζέγγηζήο ηνπο ηηο δπλάκεηο. Ππγθεθξηκέλα ζην έξγν ηνπο
commonwealth αλαδεηνχλ θαη εμεηάδνπλ απφ ηε κηα πιεπξά ηα ραξαθηεξηζηηθά, ηηο
αληηθάζεηο θαη αληηλνκίεο ησλ λέσλ θνηλσληθψλ, δεκηνπξγηθψλ, παξαγσγηθψλ θαη
επαλαζηαηηθψλ δπλάκεσλ (Hardt and Negri, 2009: xii, 16, 17, 19, 236, 246, 247,
288, 289, 290, 291, 298, 302, 367, 382), ησλ ιεγφκελσλ δπλάκεσλ ηεο αληί-
λεσηεξηθφηεηαο (Hardt and Negri, 2009: 70, 71, 77, 90, 92, 94, 95, 100, 101, 117),
ηηο νπνίεο ραξαθηεξίδνπλ σο δπλάκεηο ηεο ειεπζεξίαο (Hardt and Negri, 2009: 94,
101). Απφ ηελ άιιε ζπδεηνχλ ηηο δηαδηθαζίεο αιινίσζεο θαη δηαθζνξάο απηψλ ησλ
θνηλσληθψλ δπλάκεσλ (Hardt and Negri, 2009:199), φπσο επίζεο εζηηάδνπλ θαη ζηηο
εμνπζηαζηηθέο θαη πνιηηηθέο δπλάκεηο (δπλάκεηο ηεο βηνεμνπζίαο), ηεο
αληηπξνζσπεπηηθήο δεκνθξαηίαο, ηεο αγνξάο θαη ηνπ θεθαιαίνπ πνπ κε ηνπο
κεραληζκνχο ειέγρνπ θαη πεηζάξρεζεο, αλαπαξηζηνχλ, εζσθιείνπλ θαη θαηαζηέιινπλ
ηηο θνηλσληθέο δπλάκεηο ηνπ θνηλνχ (Hardt and Negri, 2009: 6, 28, 91, 144, 150, 346,
374).

Δπηζηξέθνληαο ζηελ πξνζέγγηζε ηνπ Θσηζάθε πεξί ηνπ θνηλνχ γίλεηαη πιένλ μεθάζαξε
ε δηαθνξνπνίεζή ηνπ, θαζψο ηνλίδεη ηε ζεκαζία ηνπ πεξάζκαηνο απφ ηελ θεληξηθφηεηα
ησλ δπλάκεσλ (δπλακνθεληξηθή πξνζέγγηζε) ζηελ θεληξηθφηεηα ησλ ζρέζεσλ ψζηε λα
κπνξεί λα ζπγθξνηεζεί ν ηξφπνο επηθνηλσλίαο.

«Ζ θξηηηθή ζηνλ πνξνθεληξηζκφ δελ δίλεη ηε ζέζε ηεο θεληξηθφηεηαο ησλ πφξσλ ζε
κηα θεληξηθφηεηα ησλ δπλάκεσλ. Ρν θεληξηθφ ζηελ πξνηεηλφκελε έλλνηα ηνπ θνηλνχ
είλαη νη ζρέζεηο. Ρν πέξαζκα απφ ηηο δπλάκεηο ζηηο ζρέζεηο δελ έρεη ζεσξεηηθή κφλν
ζεκαζία αιιά θαη πξαθηηθή θαη, κάιηζηα, θπξίσο πξαθηηθή: αθνξά ηελ πξάμε σο
ζεσξεηηθά νινθιεξσκέλε πξαθηηθή139. Ζ θηλεκαηηθή πξάμε ζπγθξφηεζεο ηνπ
θνηλνχ (πξέπεη λα) είλαη, θπξίσο, πξάμε αλάπηπμεο ζρέζεσλ θαη, ζπκπιεξσκαηηθά,
πξάμε ζπγθξφηεζεο ησλ δπλάκεσλ πνπ απαηηνχληαη γηα ηελ πξαγκάησζε ησλ
ζρέζεσλ» (Θσηζάθεο, 2015: 410).

Σέηαξηε δηαθνξά ηνπ Θσηζάθε (2015: 410) είλαη ε θξηηηθή ζηνλ νηθνλνκηζκφ, θαη
«ζηελ θαζνξηζηηθφηεηα ησλ νηθνλνκηθψλ ζρέζεσλ (ησλ ζρέζεσλ παξαγσγήο ηεο
θνηλσληθήο δσήο) πάλσ ζηηο ηδενινγηθέο-πνιηηηθέο ζρέζεηο (ηηο ζρέζεηο αλαπαξαγσγήο
ηνπ θνηλσληθνχ ζπζηήκαηνο)». Ξξνθαλψο νη δχν ηειεπηαίεο θξηηηθέο ηνπ Θσηζάθε, ε
θξηηηθή ζηελ θεληξηθφηεηα ησλ θνηλσληθψλ δπλάκεσλ θαη ε θξηηηθή ζηελ
θαζνξηζηηθφηεηα ησλ νηθνλνκηθψλ ζρέζεσλ ζπλδένληαη, θαζψο «ν νηθνλνκηζκφο
ζεκειηψλεηαη ζηελ θεληξηθφηεηα ησλ δπλάκεσλ» (Θσηζάθεο, 2015: 410).

Δδψ αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ν Θσηζάθεο επεθηείλεη ηνλ παξαπάλσ ζπιινγηζκφ

θσηίδνληαο ηε κεηάβαζε απφ ηε ζχλδεζε ηεο ηδενινγίαο κε ηελ πνιηηηθή ηελ επνρή ηνπ
θξάηνπο-έζλνπο ζηε ζεκεξηλή ζχλδεζε ηεο ηδενινγίαο κε ηελ αγνξά:

«Αιιά ε θξηηηθή ζηνλ νηθνλνκηζκφ δελ αληηζηξέθεη ηελ θαζνξηζηηθφηεηα: δελ βάδεη
ζηε ζέζε ησλ νηθνλνκηθψλ ζρέζεσλ ηηο ηδενινγηθέο-πνιηηηθέο ζρέζεηο. Απηφ ζα ήηαλ
ην ζπκκεηξηθφ ζθάικα. Ζ θξηηηθή ζηνλ νηθνλνκηζκφ αλαηξεί θαη ηνπο δχν

139
Πχκθσλα κε ηνλ Θσηζάθε (2014: 5):

«Ζ πξάμε, [είλαη ε] δηεξγαζία πξαγκάησζεο ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαη ζπγθξφηεζεο ηνπ
θνηλσληθνχ ππνθεηκέλνπ ζε πξφζσπν, ππάξρεη ζηνλ θνηλσληθφ ρψξν ζπλνιηθά, φρη ―κφλν ζηνλ
δεκφζην ρψξν‖»

286
 ζπκκεηξηθνχο θαζνξηζκνχο. Θαη, σο πξνυπφζεζε, αλαηξεί ηελ αμησκαηηθή άκεζε
ζχλδεζε ησλ ηδενινγηθψλ κε ηηο πνιηηηθέο ζρέζεηο. Ζ ζχλδεζε απηή, ε ζπζηεκηθή
ζχλδεζε ηεο αλαπαξαγσγήο ησλ ζρέζεσλ κε ηελ αλαπαξαγσγή ησλ ππνθεηκέλσλ
ηνπο, ήηαλ ραξαθηεξηζηηθή ζηελ επνρή ηνπ θξάηνπο-έζλνπο. Πηε ζεκεξηλή επνρή
ηνπ ππεξεζληθνχ θξάηνπο, ηε ζέζε ηεο ζχλδεζεο απηήο παίξλεη ε άκεζε ζχλδεζε
ησλ ηδενινγηθψλ ζρέζεσλ κε ηηο νηθνλνκηθέο: ε αγνξαία ζχλδεζε ηεο παξαγσγήο
ηεο θνηλσληθήο δσήο κε ηελ αλαπαξαγσγή ησλ ππνθεηκέλσλ ηεο. Ζ θξηηηθή ζηνλ
νηθνλνκηζκφ ππεξβαίλεη θαη ηηο δχν αμησκαηηθέο ζπλδέζεηο» (Θσηζάθεο, 2015: 411).

Νινθιεξψλνληαο ηηο δηαθνξέο, ν Θσηζάθεο (2015: 410) ηνλίδεη φηη ηειηθά ε έλλνηα ηεο
«πεξίθξαμεο» κπνξεί λα ρξεζηκνπνηεζεί κφλν κεηαθνξηθά, θαζψο ζηελ νπζία
πξφθεηηαη γηα ηελ ηδηνθηεζία ζηηο δπν ηεο κνξθέο, ηελ ηδησηηθή θαη ηελ θξαηηθή.
Δπηπξφζζεηα ηνλίδεη φηη δελ ππάξρνπλ αιινησκέλα, κέζσ ησλ πεξηθξάμεσλ, θνηλά,
αιιά θάζε θνηλσληθφ ζχζηεκα έρεη ηα δηθά ηνπ θνηλά φπσο εθθξάδνληαη απφ ηε
δηαιεθηηθή: «ηδηνθηεζία» έλαληη «θνηλήο θηήζεο» ησλ αληηθεηκεληθψλ δπλαηνηήησλ θαη
«θηήζε» έλαληη «έιιεηςε θηήζεο» ησλ ππνθεηκεληθψλ ηθαλνηήησλ.

«Νη έλλνηεο ―πεξίθξαμε‖ θαη ―απνπεξίθξαμε‖ ζε φζα ιέγνληαη εδψ δελ είλαη
επαξθείο. Δίλαη κεηαθνξηθέο θαη ππάξρνπλ θαηά γισζζηθή παξαρψξεζε. Ρα
θπξηνιεθηηθά ζπλψλπκά ηνπο, σο πξνο ηελ ―πεξίθξαμε‖, είλαη ε ηδηνθηεζία ζηηο δχν
ζπζρεηηζκέλεο κνξθέο ηεο σο ηδησηηθή θαη σο θξαηηθή ηδηνθηεζία. Θαη σο πξνο ηελ
―απνπεξίθξαμε‖, είλαη ε θνηλή θηήζε γηα ηηο αληηθεηκεληθέο δπλαηφηεηεο, θαη ε
έιιεηςε θηήζεο γηα ηηο ππνθεηκεληθέο ηθαλφηεηεο. Πε απηφ ην ελλνηνινγηθφ πιαίζην,
δελ ππάξρνπλ ―αιινησκέλα‖ (κέζσ ηεο πεξίθξαμεο) θνηλά. Θάζε θνηλσληθφ
ζχζηεκα έρεη ηα δηθά ηνπ θνηλά. Θαη ε δπλακηθή ησλ θνηλψλ αλαπηχζζεηαη κέζσ ηεο
δηπιήο δηαιεθηηθήο: ηδηνθηεζία / θνηλή θηήζε ησλ αληηθεηκεληθψλ δπλαηνηήησλ,
θηήζε / έιιεηςε θηήζεο ησλ ππνθεηκεληθψλ ηθαλνηήησλ» (Θσηζάθεο, 2015: 410).

5.1.2.4 Ο Κνηλφο Υψξνο θαη ην Οηθνπκεληθφ Κνηλφ

Δπηζηξέθνληαο ζην ηεηξακεξέο ηνπ θνηλσληθνχ ρψξνπ, φπσο ήδε αλαθέξζεθε ζην
ππνθεθάιαην 5.1.5.1 «Ν Θνηλσληθφο Σψξνο θαη ην ηεηξακεξέο ηνπ Kνηλσληθνχ
Xψξνπ», ζηε ζθέςε ηνπ Θσηζάθε (2015: 411) ν θνηλφο ρψξνο «βξίζθεηαη ζην
θέληξν», είλαη ν ρψξνο αλάκεζα ζηνλ πξνζσπηθφ ρψξν θαη ηνλ πνιηηεηαθφ ρψξν θαη
ζπλδέεηαη κε ηνλ ζπιινγηθφ ρψξν θαη ηνλ ρψξν ησλ πνιηηψλ. «΢πάξρνπλ πξνζσπηθέο
ζρέζεηο ζηνλ ζπιινγηθφ ρψξν, πξνζσπηθέο ζρέζεηο ζηνλ ρψξν ησλ πνιηηψλ,
ζπιινγηθέο ζρέζεηο ζηνλ ρψξν ησλ πνιηηψλ θ.ν.θ., κέρξηο εμαληιήζεσο θαη ησλ έμη
ζπλδπαζκψλ» (Θσηζάθεο, 2015: 411). Ρν ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ είλαη φηη νη παξαπάλσ
ζπλδέζεηο εγγξάθνπλ ηηο ζπγθξνχζεηο πνπ είλαη θαζνξηζηηθέο γηα ηε δπλακηθή ηνπ
θνηλνχ ρψξνπ.

Ξην αλαιπηηθά, κε βάζε ηνπο νξηζκνχο ηνπ θνηλνχ (θνηλφο ηξφπνο επηθνηλσλίαο πνπ
ζπγθξνηεί ην πιήζνο ζε δεκφζην ζψκα) θαη ηνπ ηεηξακεξνχο ηνπ θνηλσληθνχ ρψξνπ, ν
Θσηζάθεο (2012: 88) νξίδεη ηνλ ηξφπν ηεο δεκφζηαο επηθνηλσλίαο σο ηνλ ηξφπν
επηθνηλσλίαο πνπ ζπκβαίλεη ζηνλ δεκφζην ρψξν, ν νπνίνο απνηειείηαη απφ ηνλ θνηλφ
ρψξν θαη ηνλ πνιηηεηαθφ ζηελ ελφηεηά ηνπο. Υζηφζν, φπσο εηπψζεθε παξαπάλσ, ν
θνηλφο ρψξνο ζπγθξνηείηαη απφ ηνλ ζπιινγηθφ ρψξν θαη ηνλ ρψξν ησλ πνιηηψλ. Υο εθ
ηνχηνπ, αλαπηχζζεηαη ε δηαιεθηηθή ζρέζε ζχγθξνπζεο αλάκεζα ζηνλ ρψξν ησλ
πνιηηψλ θαη ηνλ πνιηηεηαθφ ρψξν, «κηα ζχγθξνπζε δηακεζνιαβεκέλε απφ ηε ζχλδεζε
ηνπ πξνζσπηθνχ κε ηνλ ζπιινγηθφ ρψξν» (Θσηζάθεο, 2015: 411). Ζ ζχγθξνπζε απηή

287
εγγξάθεηαη ζηνλ θνηλφ ρψξν θαη επνκέλσο είλαη θαζνξηζηηθή γηα ηε δπλακηθή ηνπ
θνηλνχ.

Δμάιινπ «ζηελ πνιηηηθή ηνπ δηάζηαζε, ν ρψξνο ζηνλ νπνίν ζεκειηψλεηαη ν ηξφπνο ηεο
δεκφζηαο επηθνηλσλίαο είλαη ν ρψξνο ησλ πνιηηψλ φρη ηεο πνιηηείαο» (Θσηζάθεο, 2012:
89). Θαη‘ απηφλ ηνλ ηξφπν, ν Θσηζάθεο (2012: 89) ηζρπξίδεηαη κηα παξάηνικε ζέζε:
φηη ε ζπλέπεηα ηεο παξαπάλσ ζπγθξνπζηαθήο ζρέζεο κεηαμχ ηνπ ρψξνπ ησλ πνιηηψλ
θαη ηνπ πνιηηεηαθνχ ρψξνπ είλαη θαζνξηζηηθή γηα ηε δπλακηθή ηνπ θνηλνχ «θαζψο
εγγξάθεη ζηε ζεκειίσζε ηνπ θνηλνχ ηε δηαιεθηηθή πξνυπφζεζε ηεο ηζηνξηθήο ηνπ
θίλεζεο πξνο ην ηέινο ηεο πνιηηηθήο θνηλσλίαο θαη ηνπ θξάηνπο», ή κε άιια ιφγηα «ε
δπλακηθή πνπ νδεγεί ζην ηέινο ηεο πνιηηηθήο αλαπηχζζεηαη σο ζχγθξνπζε ηεο
δηαιεθηηθήο ελφηεηαο πξνζσπηθνχ–θνηλνχ ρψξνπ κε ηνλ πνιηηεηαθφ ρψξν» (Θσηζάθεο,
2015: 411). Πην ζεκείν απηφ ζα κπνξνχζε λα αζθεζεί θξηηηθή πεξί ηειενινγηζκνχ.
Υζηφζν ζηε ζπλέρεηα ν Θσηζάθεο (2012: 89) ηνλίδεη φηη «ην ηέινο ηεο πνιηηηθήο
θνηλσλίαο δελ νξίδεηαη έμσ απφ απηή αιιά απφ ηελ εζσηεξηθή ζε απηή ζχγθξνπζε
πνιηηψλ - πνιηηείαο». Ζ έθβαζε απηήο ηεο ζχγθξνπζεο ζίγνπξα δελ κπνξεί λα
πξνβιεθζεί. Υζηφζν, ν Θσηζάθεο ηνλίδεη ηελ θαηεχζπλζε ηεο δπλαηφηεηαο θαη ηεο
δχλακεο πνπ εκπεξηέρεηαη ζηνλ θνηλφ ρψξν, ην ππνθείκελν ηνπ νπνίνπ δελ είλαη άιιν
απφ ην πιήζνο. Πε απηφ ην ζεκείν ν Θσηζάθεο (2012: 89) πηνζεηψληαο ηελ ζπηλνδηθή
αληίιεςε πεξί πιήζνπο140 αλαγλσξίδεη φηη:

«Tν πιήζνο έρεη ηε δχλακε λα ππεξβεί ηελ πνιηηηθή θνηλσλία∙ ν ηξφπνο ηεο
δεκφζηαο επηθνηλσλίαο, ζπγθξνηψληαο ην πιήζνο ζε ζψκα, ηνπ δίλεη ηε δχλακε∙ ν
θνηλφο ρψξνο, ζηνλ νπνίν ζεκειηψλεηαη ν ηξφπνο ηεο δεκφζηαο επηθνηλσλίαο,
πεξηέρεη ηνλ εζσηεξηθφ ζηελ πνιηηηθή θνηλσλία φξν ηεο δχλακεο.»

Δπνκέλσο, ζηε ζθέςε ηνπ Θσηζάθε, ην θνηλφ είλαη ν ηξφπνο επηθνηλσλίαο (θνηλσληθέο
ζρέζεηο θαη θνηλσληθέο δπλάκεηο) πνπ ζπγθξνηεί ηα θπζηθά πξφζσπα ζε θνηλσληθά
ππνθείκελα θαη, ζηε ζπλέρεηα, ζε θάζε θνηλφηεηα, ην θνηλφ ζπληζηά ηνλ ηξφπν
επηθνηλσλίαο πνπ ζπγθξνηεί ηα θνηλσληθά ππνθείκελα ζε πξφζσπα. Δπίζεο, θαζψο ην
θνηλφ ζπγθξνηεί ην πιήζνο ζε δεκφζην ζψκα, δηαηξείηαη σο ελφηεηα ζηα ζπιινγηθά
θνηλά θαη ηα πνιηηηθά θνηλά.

Δπίζεο φπσο έρεη ήδε εηπσζεί ε δηάθξηζε ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ απφ ηνλ πνιηηηθφ ρψξν
πεγάδεη απφ ηε δηάθξηζε ησλ ζρέζεσλ επηθνηλσλίαο απφ ηηο ζρέζεηο εμνπζίαο. Πχκθσλα
κε ηνλ Θσηζάθε (2015: 412) ε βαζηθή ζέζε είλαη φηη: «νη ζρέζεηο επηθνηλσλίαο
ζεκειηψλνπλ ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο κε ηξφπν πνπ θαζηζηά δπλαηέο κε εμνπζηαζηηθέο
θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη κε ηηο δχν κνξθέο ηεο θξαηηθά νξηζκέλεο εμνπζίαο: ηελ ηδησηηθή
εμνπζία -παηξηθή, εξγνδνηηθή, θηι., θαη ηελ πνιηηηθή εμνπζία -ηελ εμνπζία ηεο
πνιηηείαο ζηνπο πνιίηεο θαη ησλ πνιηηψλ ζηελ πνιηηεία. Έπεηαη φηη ε δπλακηθή ηνπ
θνηλνχ ρψξνπ δηαζθαιίδεη ηε δπλαηφηεηα ηεο θνηλσληθήο νινθιήξσζεο ρσξίο ηελ
άζθεζε πνιηηηθήο εμνπζίαο». Υζηφζν ν Θσηζάθεο είλαη αξθεηά πξνζεθηηθφο θαη
επηζεκαίλεη φηη «απηφ, δελ ζεκαίλεη φηη ζηνλ θνηλφ ρψξν δελ ππάξρνπλ ζρέζεηο
εμνπζίαο», αιιά ζεκαίλεη φηη «νη ζρέζεηο εμνπζίαο πνπ ππάξρνπλ ζηνλ θνηλφ ρψξν
απιά ππάξρνπλ εθεί, δελ είλαη απηέο πνπ ηνλ ζπγθξνηνχλ σο θνηλσληθφ ρψξν.»

140
Πε ζρέζε κε ηελ έλλνηα ηνπ πιήζνπο ν Θσηζάθεο (2015: 405) επηζεκαίλεη φηη:

«Ζ έλλνηα ηνπ πιήζνπο πεξηέρεη, δελ παξαθάκπηεη, ηηο δηαθνξνπνηήζεηο ησλ θνηλσληθά νξηζκέλσλ
ηάμεσλ, ησλ πνιηηηζκηθά νξηζκέλσλ εζλνηήησλ, θαη ησλ θξαηηθά νξηζκέλσλ εζλψλ. Ρν πιήζνο είλαη
πνιιαπιά θαη κεηαβαιιφκελα δηαθνξνπνηεκέλν.»

288
Πην παξαπάλσ πιαίζην ν Θσηζάθεο (2015: 412) θάλεη ηελ δηάθξηζε κεηαμχ
«ακπληηθήο» θαη «επηζεηηθήο» εμνπζίαο:

«Βαζηθή αξρή ηνπ θνηλσληθνχ θηλήκαηνο είλαη φηη ε θνηλή εμνπζία δελ έρεη θαη‘
αλάγθε θξαηηθή κνξθή. Ζ θξαηηθά νξηζκέλε εμνπζία δελ είλαη παξά κία απφ ηηο
ηζηνξηθέο κνξθέο ηεο θνηλήο εμνπζίαο, ε πξνο ππέξβαζε ηδησηηθή θαη πνιηηηθή ηεο
κνξθή. Ζ πξσηνγελήο κνξθή ηεο εμνπζίαο, ε κνξθή εμνπζίαο πνπ είλαη αλαγθαία
γηα ηελ θνηλσληθή νινθιήξσζε, είλαη ε εμνπζία πνπ δηαζθαιίδεη ηελ ειεπζεξία, σο
επηθνχξεηα αληίζεζε ζηελ αλαγθαηφηεηα. Γηαθξίλνληαη, έηζη, δχν αληίζεηεο κνξθέο
ηεο θνηλήο εμνπζίαο: ε ακπληηθή εμνπζία, πνπ δηαζθαιίδεη ηελ ειεπζεξία ηνπ
πξνζψπνπ, θαη ε επηζεηηθή εμνπζία, πνπ θαηαζηέιιεη ηελ ειεπζεξία ηνπ πξνζψπνπ.
Νη δχν εμνπζίεο είλαη αληίζεηεο. Θαη —απηφ είλαη ην θαζνξηζηηθφ— ε ακπληηθή
εμνπζία ππάξρεη κφλν σο αλαίξεζε ηεο επηζεηηθήο εμνπζίαο, δελ ππάξρεη σο εμνπζία
θαζ‘εαπηή.»

Ρν ηδηαίηεξα θξίζηκν ζηε ζθέςε ηνπ Θσηζάθε είλαη φηη ε παξαπάλσ ζπγθξνπζηαθή
δηαδηθαζία πξνυπνζέηεη ηε ζπιινγηθφηεηα σο ζπλάληεζε ειεχζεξσλ πξνζψπσλ.

«Ν θνηλφο ρψξνο, ζηε δπλακηθή ηνπ, είλαη ν ρψξνο δηαζθάιηζεο ηεο ειεπζεξίαο ηνπ
πξνζψπνπ, ν ρψξνο φισλ πνπ δηαζθαιίδεη ηνλ πξνζσπηθφ ρψξν, ηνλ ρψξν
ειεπζεξίαο ηνπ θαζελφο. Ζ ζεκειηψδεο αξρή ηεο δπλακηθήο απηήο είλαη φηη ε
ειεπζεξία ηνπ πξνζψπνπ πξνυπνζέηεη ηε ζπιινγηθφηεηα.» (Θσηζάθεο, 2015: 412-
413).

Ρέινο, o Θσηζάθεο (2012: 77-78) ηνλίδεη φηη ην θνηλφ είλαη θαη «θαληαζηηθφ» θαη
«ππαξθηφ», θαη «ζπλεηδεηφ» θαη «αζπλείδεην», θαη «έιινγν» θαη «άινγν», θαη
«πξαγκαηηθά-ζπκβνιηθά ππαξθηφ» θαη «εηθνληθά-ιεθηηθά ζπκβνιηθφ» θαη εκπλεφκελνο
απφ ηνλ νξηζκφ ηνπ Καξμ γηα ηνλ θνκκνπληζκφ 141 ηζρπξίδεηαη φηη ην θνηλφ απνηειεί ηνλ
θαηαιχηε γηα ηε ζπγθξφηεζε ηνπ πιήζνπο ζε δεκφζην ζψκα-ππνθείκελν, ην νπνίν
κέζσ ηεο «πξαγκαηηθήο ηνπ θίλεζεο» ζπγθξνηεί ηελ θνηλφηεηα θαη «θαηαξγεί ηε
ζεκεξηλή θαηάζηαζε».

«΋,ηη ππάξρεη σο θνηλφ αξρίδεη σο θνηλή θαληαζία ζπγθξφηεζεο ηνπ πιήζνπο ζε

δεκφζην ζψκα-ππνθείκελν ηεο ―πξαγκαηηθήο θίλεζεο‖ πνπ ζπγθξνηεί ηελ θνηλφηεηα
θαη ―θαηαξγεί ηε ζεκεξηλή θαηάζηαζε‖. Αιιά ζηελ θίλεζε απηή ην θνηλφ είλαη
αδηαίξεηα θαληαζηηθφ θαη ππαξθηφ (...) Θαη ζε απηή ηελ ελφηεηα θαληαζηηθνχ-
ππαξθηνχ ην θνηλφ εμαληιεί ηηο δηαζηάζεηο ηεο αλζξψπηλεο λνεκνζχλεο: Δίλαη
ζπλεηδεηφ θαη αζπλείδεην, είλαη έιινγν θαη άινγν, θαη σο έιινγν είλαη αιεζέο θαη
ςεπδέο (...) Θαη σο ππαξθηφ είλαη πξαγκαηηθφ θαη ζπκβνιηθφ, ελψ σο ζπκβνιηθφ
είλαη εηθνληθφ θαη γισζηθφ. ΋ια απηά ζηε κεηαμχ ηνπο ζρέζε είλαη ην θνηλφ»
(Θσηζάθεο, 2012: 78).

Θιείλνληαο ηελ παξαπάλσ αλαζθφπεζε ηεο πξνζέγγηζεο ηνπ Θσηζάθε πξέπεη λα

ηνληζζεί ε πξφηαζή ηνπ γηα ηε ζχλδεζε ηνπ θνηλνχ κε ηελ «νηθνπκεληθφηεηα», δειαδή
γηα ην «νηθνπκεληθφ θνηλφ», πνπ κπνξεί λα έρεη κφλν «παγθφζκηα-ηζηνξηθή χπαξμε» θαη

141
Υο ζεκείν αλαθνξάο γηα ηνλ νξηζκφ ηνπ θνκκνπληζκνχ ζεσξείηαη ην δηάζεκν απφζπαζκα απφ ηε
«Γεξκαληθή Ηδενινγία» ησλ Καξμ-Έλγθειο (1979[1846]: 81-82):

«Ν θνκκνπληζκφο δελ είλαη γηα καο κηα θαηάζηαζε πξαγκάησλ πνπ πξέπεη λα εγθαζηδξπζεί, έλα
ηδεψδεο πνπ ζ‘ απηφ ζα πξέπεη λα πξνζαξκνζηεί ε πξαγκαηηθφηεηα. Νλνκάδνπκε θνκκνπληζκφ ηελ
πξαγκαηηθή θίλεζε πνπ θαηαξγεί ηε ζεκεξηλή θαηάζηαζε πξαγκάησλ. Νη φξνη απηήο ηεο θίλεζεο
πξνθχπηνπλ απφ ηηο πξνυπνζέζεηο πνπ ηψξα ππάξρνπλ.»

289
ην νπνίν καο ελψλεη, «φρη αλαγθαζηηθά αιιά ειεχζεξα»142, ζχκθσλα κε ηελ επηθνχξεηα
έλλνηα ηεο ειεπζεξίαο ηνπ πξνζψπνπ:

«Ρν θξίζηκν γηα ην θνηλφ είλαη ε νηθνπκεληθφηεηα. Ρν θνηλφ, γηα ην νπνίν κηιάκε
εδψ, είλαη έλα νηθνπκεληθφ θνηλφ, ―κπνξεί λα έρεη κφλν παγθφζκηα-ηζηνξηθή
χπαξμε‖. Ξφζε έκθαζε κπνξνχκε άξαγε λα δψζνπκε ζε απηφ, ψζηε λα γίλεη ζαθέο
φηη ε θνηλφηεηα πνπ καο αθνξά είλαη ε αλζξψπηλε θνηλφηεηα. Γελ κηιάκε γηα ην
θνηλφ πνπ καο ρσξίδεη σο αλζξψπνπο αιιά γηα ην θνηλφ πνπ καο ελψλεη. ―Κία είλαη
ε παηξίδα φισλ, ε γε νιφθιεξε θαη έλα ζπίηη είλαη ν θφζκνο‖, θαηά ηελ επηθνχξεηα
παξάδνζε. Θαη δελ κηιάκε γηα ην θνηλφ πνπ καο ελψλεη αλαγθαζηηθά, αιιά
ειεχζεξα: ην θνηλφ ηεο ζπιινγηθφηεηαο σο ζεκέιην ηεο ειεπζεξίαο ηνπ πξνζψπνπ.
Κηιάκε γηα ην θνηλφ σο νηθνπκεληθή εζηθή αξρή» (Θσηζάθεο, 2012: 45).

142
Ζ δηάθξηζε κεηαμχ ηεο αλαγθαηφηεηαο θαη ηεο ειεπζεξίαο γίλεηαη θαλεξή, θαζψο κε ηα ιφγηα ηνπ
Θσηζάθε (2016: 34-35), «εδψ δελ κηιάκε γηα ην θεθαιαηνθξαηηθφ θνηλφ πνπ καο ελψλεη αλαγθαζηηθά,
αιιά γηα ην εξγαηηθφ θνηλφ πνπ καο ελψλεη ειεχζεξα: ην θνηλφ ηεο ζπιινγηθφηεηαο σο ζεκέιην ηεο
ειεπζεξίαο ηνπ πξνζψπνπ.»

290
5.2 Ο Κνηλφο Υψξνο

5.2.1 Πξαμηαθή θαη ζπζηεκηθή πξνζέγγηζε ηνπ Κνηλνχ Υψξνπ

Δκπλεφκελνο απφ ηελ αλάιπζε ηνπ Θσηζάθε: Φπζηθφο Σψξνο-Ρξφπνο Δπηθνηλσλίαο-

Θνηλσληθφ Πχζηεκα, ηα νπνία σο ελφηεηα ζπληζηνχλ ηνλ Θνηλσληθφ Σψξν, θαζψο θαη
ηελ θξηηηθή ηνπ Θσηζάθε ζηελ πξνζέγγηζε ησλ απηφλνκσλ καξμηζηψλ γηα ηα θνηλά :
Θνηλνί Ξφξνη - Πρέζεηο Γεκηνπξγίαο Θνηλψλ (commoning) - Θνηλφηεηεο, ε έλλνηα ηνπ
Θνηλνχ Σψξνπ κπνξεί λα εθθξαζηεί ζρεκαηηθά απφ ην παξαθάησ γξάθεκα143.

Γξάθεκα 5. Θνηλφο Σψξνο σο δηαιεθηηθή ελφηεηα ηνπ Θνηλσληθνχ Ππζηήκαηνο θαη ηνπ
Ρξφπνπ Δπηθνηλσλίαο

Ν Θνηλφο Σψξνο εθθξάδεηαη κέζα απφ ηελ δηαιεθηηθή ζρέζε-ελφηεηα κεηαμχ ηνπ
Φπζηθνχ Σψξνπ ησλ Θνηλψλ Ξφξσλ, ζηηο θαηά ηνλ Θσηζάθε (2012: 82) δηαζηάζεηο ηεο
έθηαζεο, ηνπ ρξφλνπ θαη ηεο ελέξγεηαο,144 κε ηνλ Ρξφπν Δπηθνηλσλίαο (Θνηλσληθέο

143
Ρν γξάθεκα 5 αλαθέξεηαη ζην γξάθεκα 1 «Ρφπνο θαη Θνηλσληθφο Σψξνο» (ζει. 273) εζηηάδνληαο
ζην θνηλσληθφ ζχζηεκα, ζηνλ ηξφπν επηθνηλσλίαο θαη ηνλ θπζηθφ ρψξν. Ζ έλλνηα ηνπ θαηά Θσηζάθε
«Ππζηήκαηνο Δπηθνηλσλίαο» δελ αγλνείηαη θαζψο ζα αμηνπνηεζεί αξγφηεξα ζηελ ελλνηνιφγεζε ηεο
ζηάζεο (θεθ. 7.4.3).
144
Πχκθσλα κε ηνλ Θσηζάθε (2012: 82):

«Tν θνηλφ σο ηξφπνο επηθνηλσλίαο δελ πεξηέρεη ηνλ θπζηθφ ρψξν σο απφιπην ρψξν, σο ρψξν-
δνρείν, αιιά εληάζζεη ζηνλ θπζηθφ ρψξν ηφζν ηνλ ρξφλν φζν θαη ηελ ελέξγεηα ζηελ πιηθή ηεο
πιεξφηεηα.»

θαη επίζεο πην αλαιπηηθά ζχκθσλα κε ηνλ Θσηζάθε (2014: 7-8):

«Ζ δηάθξηζε ρψξνπ θαη ρξφλνπ, νδεγεί ζηελ έλλνηα ηνπ ―αληηθεηκεληθά ηαπηφρξνλνπ‖, δειαδή, ηελ
έλλνηα ηεο ―ζπγρξνληθφηεηαο‖ ησλ πεπξαγκέλσλ ζε δηαθνξεηηθά ηκήκαηα ηνπ θπζηθνχ πεδίνπ, θαη
ηειηθά νδεγεί ζηελ έλλνηα ηεο ―κε-ρξνληθφηεηαο‖ ησλ πξαγκάησλ θαη, θαη‘ επέθηαζε, ζηελ έλλνηα
ηνπ ―άρξνλνπ ρψξνπ‖. Ζ δηάθξηζε απνξξίπηεηαη εδψ. Θαηά ηελ πξαμηαθή έλλνηα ηνπ ρψξνπ, ην

291
Πρέζεηο θαη Θνηλσληθέο Γπλάκεηο) θαη ην Θνηλσληθφ Πχζηεκα (Θνηλσληθά ΢πνθείκελα θαη
Θνηλσληθέο Πρέζεηο).

΋πσο έρεη ήδε εηπσζεί ν Θνηλσληθφο Σψξνο, ζχκθσλα κε ηνλ Θσηζάθε (2005: 25),
πξφθεηηαη γηα ηελ ελφηεηα ηεο ζπζηεκηθήο κε ηελ πξαμηαθή πξνζέγγηζε.

Ρα ηξία κέξε ηνπ Θνηλσληθνχ Σψξνπ, ηα νπνία ζχκθσλα κε ηνλ Θσηζάθε (2016: 3)
είλαη:

α) ην ζχζηεκα θνηλσληθψλ ζρέζεσλ,

β) ηα ζπζρεηηδφκελα ππνθείκελα,

γ) νη θνηλσληθέο δπλάκεηο πξαγκάησζεο ησλ ζρέζεσλ θαη αλαπαξαγσγήο ησλ

ππνθεηκέλσλ, πνπ αλαιχνληαη ζε ππνθεηκεληθέο ηθαλφηεηεο θαη αληηθεηκεληθέο
δπλαηφηεηεο, θνηλσληθέο θαη θπζηθέο.

ζπληάζζνληαη κε βάζε ηε ζπζηεκηθή θαη ηε πξαμηαθή πξνζέγγηζε σο εμήο:

Η. Ππζηεκηθή πξνζέγγηζε (α-β, γ)

— Θνηλσληθφο ρψξνο είλαη έλα θνηλσληθφ ζχζηεκα θαη νη θνηλσληθέο ηνπ δπλάκεηο

ΗΗ. Ξξαμηαθή πξνζέγγηζε (β, α-γ)

— Θνηλσληθφο ρψξνο είλαη κηα θνηλσλία ππνθεηκέλσλ θαη ν ηξφπνο επηθνηλσλίαο

ηνπο

Δπνκέλσο ζην πξνηεηλφκελν γξάθεκα ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ (γξάθεκα 5) θαηαδεηθλχεηαη

ε δηαιεθηηθή κεηαμχ ηεο ζπζηεκηθήο θαη ηεο πξαμηαθήο πξνζέγγηζεο. Κε βάζε ηε
ζπζηεκηθή πξνζέγγηζε ν Θνηλφο Σψξνο είλαη «έλα θνηλσληθφ ζχζηεκα θαη νη θνηλσληθέο
ηνπ δπλάκεηο» θαη κε βάζε ηε πξαμηαθή πξνζέγγηζε ν Θνηλφο Σψξνο είλαη «κηα
θνηλσλία ή θνηλφηεηα ππνθεηκέλσλ θαη ν ηξφπνο επηθνηλσλίαο ηνπο».

Δδψ πξέπεη λα επηζεκαλζεί φηη ε δηαιεθηηθή ζχλδεζε ηνπ Θνηλσληθνχ Ππζηήκαηνο κε

ηνλ Ρξφπν Δπηθνηλσλίαο δελ είλαη γξακκηθή αιιά ακθίδξνκε-θπθιηθή θαη γηα απηφ
ζεκεηψλεηαη ζην γξάθεκα κε ην δηπιφ βέινο. Δπίζεο ζην παξαπάλσ γξάθεκα
(γξάθεκα 5) ν Φπζηθφο Σψξνο απνηειεί ηνλ ρψξν έθθξαζεο ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ σο
αληηθεηκεληθή δπλαηφηεηα ησλ θνηλσληθψλ δπλάκεσλ. Θαη ζε απηή ηε πεξίπησζε ε
ζρέζε ηνπ Φπζηθνχ Σψξνπ κε ην Θνηλσληθφ ζχζηεκα θαη ηνλ Ρξφπν Δπηθνηλσλίαο δελ
είλαη κνλφδξνκε αιιά ακθίδξνκε, θαζψο ν Φπζηθφο Σψξνο αθελφο δελ είλαη απφιπηνο,
δελ απνηειεί ην «δνρείν» ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ, αιιά είλαη ν ρψξνο ησλ ζρέζεσλ θαη σο
εθ ηνχηνπ, είλαη ν ρψξνο ησλ ζπζρεηηδνκέλσλ θαη αθεηέξνπ δελ είλαη κηα λνεηηθή
θαηεγνξία αιιά κηα θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα. Θαη ζχκθσλα κε ηε δηαηχπσζε ηνπ

θπζηθφ πεδίν είλαη αδηαίξεην: δελ ππάξρεη έθηαζε ρσξίο ρξφλν θαη ρξφλνο ρσξίο έθηαζε. Αιιά ην
αδηαίξεην ηνπ θπζηθνχ πεδίνπ δελ είλαη απφιπην, είλαη ζρεηηθφ πξνο ηε ζπλδεδεκέλε κε ην πεδίν
απηφ ελέξγεηα ηνπ ρψξνπ. Ζ πεδηαθή ελφηεηα έθηαζεο-ρξφλνπ είλαη ζπλέρεηα ηεο ρσξηθήο ελφηεηαο
ελέξγεηαο-πεδίνπ. Θάζε πεδίν είλαη ην πεδίν κηαο ελέξγεηαο: ν ρξφλνο ηνπ πεδίνπ είλαη ν ρξφλνο
θαηά ηνλ νπνίν ε ελέξγεηα εθηείλεηαη ζηνλ θπζηθφ ρψξν, θαη ε έθηαζε ηνπ πεδίνπ είλαη ε έθηαζε ηελ
νπνία ε ελέξγεηα θαηαιακβάλεη θαηά ηνλ ρξφλν χπαξμήο ηεο ζηνλ θπζηθφ ρψξν.

Βιέπνληαο ηνλ θπζηθφ ρψξν απφ ηελ νπηηθή ηεο ζεσξίαο ηεο ζρεηηθφηεηαο, ν Einstein ιέεη: ―Ρν
ηεηξαδηάζηαην ζπλερέο δελ αλαιχεηαη αληηθεηκεληθά ζε ηκήκαηα πνπ πεξηέρνπλ ηαπηφρξνλα
γεγνλφηα. Ρν ―ηψξα‖ ράλεη γηα ηνλ ρσξηθά εθηεηλφκελν θφζκν ην αληηθεηκεληθφ ηνπ λφεκα. (…) Ρν
πεδίν έηζη γίλεηαη έλα κε αλαγψγηκν ζηνηρείν ηεο θπζηθήο πεξηγξαθήο, κε αλαγψγηκν κε ηελ ίδηα
έλλνηα πνπ έρεη ε χιε ζηε ζεσξία ηνπ Λεχησλα‖ (Einstein, 1961: 149-150).»

292
Θσηζάθε (1998: 20) σο «ζρεζηαθή πξαγκαηηθφηεηα, ν ρψξνο είλαη έλα γίγλεζζαη. Ν
―θπζηθφο‖ ρψξνο ―αλαπηχζζεηαη‖, ν αλζξψπηλνο ρψξνο παξάγεηαη – είλαη ―Ηζηνξηθφο‖».

Πχκθσλα κε ηνλ Θσηζάθε (2005: 29):

«Ν θπζηθφο ρψξνο ηεο θνηλσληθήο δσήο εκπεξηέρεηαη ζηνλ θνηλσληθφ ρψξν-φρη ην

αληίζηξνθν. Ν θνηλσληθφο ρψξνο αλαδπφκελνο απφ ηνλ θπζηθφ ρψξν, ηνλ
εκπεξηέρεη θαη ηνλ αλαπαξάγεη. Ν θπζηθφο ρψξνο δελ είλαη ην θαηά ηελ θνηλή
πξφιεςε δνρείν ηεο θνηλσληθήο δσήο. Δίλαη δχλακε ηεο θνηλσληθήο δσήο: ε θπζηθή
δηάζηαζε ησλ αληηθεηκεληθψλ δπλαηνηήησλ παξαγσγήο ηεο.»

Ξξνζεγγίδνληαο πην αλαιπηηθά ηνλ πξνηεηλφκελν νξηζκφ ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ πξέπεη λα
δηαζαθελίζσ φηη ζηνλ φξν «Φπζηθφο Σψξνο ησλ Θνηλψλ Ξφξσλ» ε ρξήζε ηεο έλλνηαο
ηνπ «πφξνπ»145 δελ παξαπέκπεη ζηελ πνζνηηθνθεληξηθή-κεηξηθή αληίιεςε ησλ
πνξνθεληξηθψλ πξνζεγγίζεσλ (λενθηιειεχζεξε πξνζέγγηζε, πξνζέγγηζε ηεο θξαηηθήο
ξχζκηζεο θαη πξνζέγγηζε ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο), αιιά ελλνηνινγείηαη κε δηαιεθηηθφ -
αλνηρηφ ηξφπν. Ν φξνο «πφξνο» ζηoλ πξνηεηλφκελν νξηζκφ αθνξά ην ακθίδξνκα
δηαπεξαηφ θφκβν-θαηψθιη146, πνπ ραξαθηεξίδεη ηφζν ηα θπζηθά ρσξηθά πεξάζκαηα,

145
Ρελ έλλνηα ηνπ Ξφξνπ ηελ έρνπλ ρξεζηκνπνηήζεη θαη νη Άιεμ Ρδέθξη, Θφιηλ Καθ Φαξιέλ θαη Άιεμ
Βαζνπληέβαλ (2011: 2) ζην άξζξν ηνπο Δπαλεμεηάδνληαο ηηο Ξεξηθξάμεηο: Σψξνο, ΢πνθεηκεληθφηεηα
θαη Θνηλά:

«Καο ελδηαθέξεη ην πψο ε θαηάζρεζε ησλ θνηλψλ ελεξγά ζπλαξζξψλεηαη κέζσ ησλ πνξψδσλ
(porous), θνηλσληθν-πιηθψλ θαη δηαζηαηηθψλ κνξθψλ πεξηθξάμεσλ - κέζσ ζρέζεσλ ζηαζεξφηεηαο
θαη ξεπζηφηεηαο, ζηεξενπνίεζεο θαη θίλεζεο».
146
Ζ αξρηθή ζεκαζία ζηα αξραία ειιεληθά ηνπ φξνπ «πφξνο» ήηαλ ην νξηνζεηεκέλν ζεκείν δηάβαζεο,
ην θπζηθφ «πέξαζκα» ελφο πνηακνχ ή ην ζηελφ «πέξαζκα» απφ κηα ζάιαζζα ζε κηα άιιε, δειαδή ν
«πνξζκφο». Πηε ζπλέρεηα, ε έλλνηα ηνπ «πφξνπ» δηεπξχλζεθε θαη απφ ην αλάγιπθν ηεο γεο πέξαζε θαη
ζην αλζξψπηλν ζψκα κε ηελ εηζαγσγή ηνπ φξνπ «πφξνη ηνπο δέξκαηνο» ή «αλζξψπηλνη πφξνη». Ρν
κεηξηθφ ξήκα ηνπ «πφξνπ» είλαη ην «πεξάσ - πείξσ». Απφ ηελ ίδηα ξίδα πξνέξρεηαη θαη ν «έκπνξνο»,
εθείλνο πνπ ηαμηδεχεη απφ ηφπν ζε ηφπν, γλσξίδεη ηα «πεξάζκαηα» θαη κεηαθέξεη «εκπνξεχκαηα». Ρελ
ίδηα ξίδα κε ηνλ «πφξν» έρεη θαη ε «πείξα», φπσο θαη ε «εκπεηξία», ε νπνία απνηεινχζε ην βαζηθφ
ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ «έκπνξα», θαζψο ην λφεκα ηνπ ηειεπηαίνπ δελ ζήκαηλε ηφζν ηε ζπζζψξεπζε
πινχηνπ, φζν ηελ αβέβαηε κεηαθνξά «εκπνξεπκάησλ», θαζψο ν «έκπνξαο» εμαζθνχηαλ θαη κάζαηλε λα
βξίζθεη ηα «πεξάζκαηα» θαη απνθηνχζε ηαμηδεχνληαο «πείξα». Δίλαη ραξαθηεξηζηηθή θαη ε εηπκνινγηθή
δηαθνξά κεηαμχ ηνπ αξραηνειιεληθνχ «έκπνξα» απφ ηνλ ιαηηληθφ φξν ηνπ έκπνξα - «mercator»
(mercante–ηηαιηθά, merchant - αγγιηθά, marchand – γαιιηθά) πνπ πξνέξρεηαη απφ «mercor»
(αγνξάδσ) θαη έρεη σο κεηξηθφ ξήκα ην «mereo» (θεξδίδσ, θαηέρσ, αμίδσ) πνπ έρεη σο εηπκνινγηθή
ξίδα ην αξραηνειιεληθφ «κέξνο» θαη επνκέλσο είλαη ακηγψο ζπλδεδεκέλνο κε ηε κέηξεζε, ηνλ
ππνινγηζκφ θαη ηηο νηθνλνκηθέο ζπλαιιαγέο. Δπηζηξέθνληαο ζηνπο θιάδνπο λνεκάησλ ηνπ «πεξάσ», ν
«πφξνο» απέθηεζε θαη κηα ζπκπιεξσκαηηθή θαη καδί κεηαηνπηζκέλε έλλνηα, έγηλε ηα «κέζα γηα λα δεη
θαλείο», δειαδή νη «νηθνλνκηθνί πφξνη», ηνπο νπνίνπο αλαδεηά θαλείο φηαλ «πνξίδεηαη» ή
«βηνπνξίδεηαη». Κε απηή ηε ζεκαζία ν «πφξνο» έγηλε ην αληίζεην ηεο «απνξίαο», δειαδή ηεο θηψρηαο.
Απηή ε «απνξία» ε δεισηηθή ηεο έιιεηςεο ρξεκάησλ, είλαη ηφζν ζπγγελήο θαη καδί ηφζν δηαθνξεηηθή
απφ ηελ άιιε «απνξία», ηελ ακεραλία ηεο αλαπάληεηεο εξψηεζεο, ή ηεο θαηά Θσηζάθε αλαδήηεζεο
«ηνπ λνήκαηνο ηεο πξαμηαθήο κνξθήο» (Θσηζάθεο, 2014: 29). Π' απηή ηελ ηειεπηαία «απνξία» δελ
είλαη ηα ρξήκαηα – νη «νηθνλνκηθνί πφξνη» πνπ ιείπνπλ, αιιά πάιη ηα «πεξάζκαηα», απηή ηε θνξά ηεο
ζθέςεο. Ππλεπψο, ε πξσηαξρηθή ζεκαζία ηνπ «πφξνπ» σο «πέξαζκα», «εκπεηξία» θαη «πείξα»
ζηαδηαθά κεηαζρεκαηίζηεθε θαη απέθηεζε «νηθνλνκηθφ» θαη «εκπνξηθφ» πεξηερφκελν ζπλδένληαο ηνλ
«πφξν» κε πνηθίιεο κνξθέο εθκεηάιιεπζεο. Κηα απφ ηηο πην ραξαθηεξηζηηθέο παξάγσγεο ιέμεηο ηνπ
πφξνπ πνπ θαηαδεηθλχεη ηελ νηθνλνκηθή αιιά θαη ηελ έκθπιε θαηαπίεζε απνηειεί ε ιέμε «πφξλε», πνπ
πξνζδηφξηδε θαη εμαθνινπζεί λα ραξαθηεξίδεη ηελ αηρκάισηε γπλαίθα πνπ ηελ θέξλνπλ απφ καθξηά
(trafficking) θαη είλαη απηή απφ ηελ νπνία «πεξλάλε» νη άληξεο. Υζηφζν, ίζσο ε πην ελδηαθέξνπζα
παξάγσγε ιέμε ηνπ «πεξάσ» πνπ αλαδεηθλχεη ηελ δπλακηθή ησλ ζπγθξνχζεσλ, ησλ αληαγσληζκψλ,
ησλ δηαπξαγκαηεχζεσλ, ησλ ηξφπσλ επηθνηλσλίαο θαη απφ θνηλνχ ζρέζεσλ αιιειεγγχεο θαη

293
φζν θαη ηα θνηλσληθά πνηνηηθά ζρεζηαθά πεξάζκαηα θαη είλαη άκεζα ζπλδεκέλνο σο
αληηθεηκεληθή δπλαηφηεηα κε ηηο θνηλσληθέο δπλάκεηο ζπγθξφηεζεο ηνπ ηξφπνπ
επηθνηλσλίαο147. Υο εθ ηνχηνπ ε πξνηεηλφκελε ρξήζε ηνπ πφξνπ, παίξλεη ηηο απνζηάζεηο
ηεο απφ ηηο αληηιήςεηο πνπ ηνλ ελλνηνινγνχλ σο έλα νπζηνθξαηηθφ θαη πνζνηηθά
θαζνξηζκέλν, «πεγκέλν» ζεκείν (σο πεγή – resource), ην νπνίν είλαη «πιηθφ» ή
«άπιν» θαηά ηελ ακθηιεγφκελε δηάθξηζε ησλ Σαξλη θαη Λέγθξη (2000, 2004, 2009),
θαη απφ ην νπνίν κνλφδξνκα ππνηίζεηαη φηη «εθρπιίδνπλ» ηα θνηλά. Ν Φπζηθφο Σψξνο
ησλ Θνηλψλ Ξφξσλ δελ είλαη νχηε «δνρείν» νχηε «πεγή» αιιά είλαη δχλακε ηνπ
Θνηλσληθνχ Σψξνπ, «είλαη νιφηεηα ησλ θπζηθψλ δπλαηνηήησλ χπαξμεο ησλ
ππνθεηκέλσλ ηνπ θαη πξαγκάησζεο ησλ ζρέζεψλ ηνπο» (Θσηζάθεο, 2014: 7). Δπίζεο ν
Φπζηθφο Σψξνο δελ είλαη ζηαζεξφο, απφιπηνο θαη απζηεξά θαζνξηζκέλνο, αιιά
κεηαβάιιεηαη κε ηνλ ηξφπν επηθνηλσλίαο.

«Ν θπζηθφο ρψξνο δελ είλαη ζηαζεξφο, κεηαβάιιεηαη κε ηνλ ηξφπν επηθνηλσλίαο.

Γειαδή, δελ κεηαβάιιεηαη κφλν φηαλ κεηαβάιινληαη νη αληηθεηκεληθέο δπλαηφηεηεο
πνπ πεξηέρεη σο θπζηθή δπλαηφηεηα ηνπ θνηλσληθνχ ρψξνπ, αιιά θαη φηαλ
κεηαβάιινληαη νη ππνθεηκεληθέο ηθαλφηεηεο, πνπ καδί κε ηηο αληηθεηκεληθέο
δπλαηφηεηεο ζπληζηνχλ ηηο θνηλσληθέο δπλάκεηο ηνπ ρψξνπ, ή φηαλ κεηαβάιινληαη
νη θνηλσληθέο ζρέζεηο, πνπ καδί κε ηηο δπλάκεηο ζπληζηνχλ ηνλ ηξφπν επηθνηλσλίαο
ζηνλ ρψξν. Νπνηαδήπνηε απφ ηηο κεηαβνιέο απηέο νδεγεί ζε κηα κεηαβνιή ηεο
ζπγθξφηεζεο ησλ θπζηθψλ δπλαηνηήησλ ηνπ θνηλσληθνχ ρψξνπ ζε θπζηθή ηνπ
δχλακε –κηα κεηαβνιή απηνχ πνπ εδψ ιέγεηαη ―θπζηθφο ρψξνο‖.» (Θσηζάθεο,
2014: 9)

Δπηζηξέθνληαο ηψξα ζηνλ νξηζκφ ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ, νη δηαιεθηηθέο ηνπ ζρέζεηο έρνπλ
σο εμήο. Ν Φπζηθφο Σψξνο ησλ Θνηλψλ Ξφξσλ απνηειεί ηε ρσξηθή πξαθηηθή
ζπιινγηθνχ κνηξάζκαηνο ησλ πφξσλ-κέζσλ παξαγσγήο, αλαπαξαγσγήο θαη δηαβίσζεο
ζηηο δηαζηάζεηο ηεο έθηαζεο, ηνπ ρξφλνπ θαη ηεο ελέξγεηαο. Ν Φπζηθφο Σψξνο ησλ
Θνηλψλ Ξφξσλ σο Αληηθεηκεληθή Γπλαηφηεηα ζε ελφηεηα κε ηηο Θνηλσληθέο Γπλαηφηεηεο
νξίδεηαη, ζπζηήλεηαη, δεκηνπξγείηαη, θαηαζθεπάδεηαη ή αλαθηάηαη θάζε θνξά απφ ηνλ
Ρξφπν Δπηθνηλσλίαο ησλ Θνηλσληθψλ Πρέζεσλ θαη Θνηλσληθψλ Γπλάκεσλ. Πχκθσλα κε
ηνλ Θσηζάθε (2001: 3): «ν ηξφπνο επηθνηλσλίαο είλαη ε ελφηεηα θνηλσληθψλ ζρέζεσλ,
ηθαλνηήησλ, θαη κέζσλ παξαγσγήο–αλαπαξαγσγήο ηεο θνηλσληθήο δσήο». Νη
Θνηλσληθέο Γπλάκεηο σο ελφηεηα Αληηθεηκεληθψλ Γπλαηνηήησλ (Θνηλσληθέο
Γπλαηφηεηεο θαη Φπζηθφο Σψξνο) θαη ΢πνθεηκεληθψλ Ηθαλνηήησλ ελεξγνπνηνχλ ηηο
Ξξάμεηο Δπηθνηλσλίαο θαη αλαπαξάγνληαη κέζσ απηψλ. Ραπηφρξνλα νη Θνηλσληθέο
Πρέζεηο σο ζρέζεηο ησλ ππνθεηκέλσλ αλαδχνληαη απφ ηηο Πρέζεηο Δπηθνηλσλίαο (ζρέζεηο
ησλ πξάμεσλ) θαη πξαγκαηψλνληαη κέζσ απηψλ. Νη Ξξάμεηο Δπηθνηλσλίαο καδί κε ηηο
Πρέζεηο Δπηθνηλσλίαο (πξάμεηο ησλ ζρέζεσλ) ζπληζηνχλ σο ελφηεηα ην Πχζηεκα

ζπληξνθηθφηεηαο απνηειεί ε έλλνηα ηεο «πνξείαο», δειαδή ην ηαμίδη ή ε δηαδήισζε πξνο αλαδήηεζε
«πεξαζκάησλ» κέζα απφ πνηθίια εκπφδηα θαη πεξηθξάμεηο. Ζ πνξεία κπνξεί λα γίλεη θαηαλνεηή σο ε
θίλεζε πξνο ηε ζπγθξφηεζε ηεο ειεπζεξίαο ηνπ πξνζψπνπ. [Αξθεηέο απφ ηηο παξαπάλσ εηπκνινγηθέο
εξκελείεο είλαη εκπλεπζκέλεο απφ ηηο «κηθξέο ηζηνξίεο ησλ ιέμεσλ θαη ησλ ζρέζεσλ» απφ ηελ 3ε
ΔΛΗΑ έκκελε έθδνζε γηα πξνιεηαξηαθή ρξήζε, λν31 ζει 14 Νθηψβξεο 2000.]
147
Πχκθσλα κε ηνλ Θσηζάθε (2014: 9):

«Γελ ππάξρεη θνηλσληθφο ρψξνο ρσξίο θπζηθφ ρψξν θαη δελ ππάξρεη, γηα ηνλ άλζξσπν, θπζηθφο
ρψξνο ρσξίο θνηλσληθφ ρψξν. Κε ηελ πξαμηαθή ηνπ έλλνηα, ν θπζηθφο ρψξνο δελ πξνυπάξρεη ηνπ
θνηλσληθνχ ρψξνπ. Νξηζκέλα ζηνηρεία ηνπ θπζηθνχ ρψξνπ πξνυπάξρνπλ, αιιά κφλν νξηζκέλα, φρη
φια. Θαη ηα ζηνηρεία απηά πξνυπάξρνπλ σο θπζηθή νιφηεηα, φρη σο νιφηεηα πνιηηηζκηθά
ζπγθξνηεκέλε ζε θπζηθή δπλαηφηεηα ηνπ θνηλσληθνχ ρψξνπ.»

294
Δπηθνηλσλίαο, ην νπνίν αξγφηεξα ζα ην νλνκάζσ «Πηάζε» (βι. Θεθάιαην 7.4.3). Ξξνο
ην παξφλ κε βάζε ηελ αλάγλσζε ηεο πξνζέγγηζεο ηνπ Θσηζάθε (2012, 2015), ν
Ρξφπνο Δπηθνηλσλίαο, ν νπνίνο είλαη ζπλψλπκνο κε ηoλ πνιηηηζκφ θαη ηελ θνπιηνχξα
(Θσηζάθεο 2012: 81∙ 2014: 7∙ 2016: 31), ζπγθξνηεί θαη ζπγθξνηείηαη θάζε θνξά
κέζσ ηνπ Ππζηήκαηνο Δπηθνηλσλίαο. Ραπηφρξνλα κε ηελ παξαπάλσ δηαιεθηηθή
αιιειεπίδξαζε ηνπ Ρξφπνπ Δπηθνηλσλίαο κε ην Πχζηεκα Δπηθνηλσλίαο, νη Θνηλσληθέο
Πρέζεηο (ζρέζεηο ησλ ππνθεηκέλσλ) θαη ηα Θνηλσληθά ΢πνθείκελα ζπλζέηνπλ,
ζπζηήλνπλ, παξάγνπλ θαη αλαπαξάγνπλ ηε Θνηλφηεηα ή ηελ Θνηλσλία148 ησλ
Θνηλσληθψλ ΢πνθεηκέλσλ,149 απηψλ πνπ απνθαινχληαη θαη σο «commoners». Νη
«commoners» – Θνηλσληθά ΢πνθείκελα σο ειεχζεξα, κε ηελ επηθνχξεηα έλλνηα,
πξφζσπα ζπιινγηθνπνηνχληαη κε θνηλσληθέο ζρέζεηο (ζρέζεηο ησλ ππνθεηκέλσλ) σο
πιήζνο-δεκφζην ζψκα ζηηο Θνηλφηεηεο. Νη Θνηλφηεηεο επνκέλσο είλαη ε ελφηεηα
ζρέζεσλ θαη ζπζρεηηδφκελσλ ππνθεηκέλσλ, δειαδή ζπληίζεληαη απφ ηηο Θνηλσληθέο
Πρέζεηο (ζρέζεηο ησλ ππνθεηκέλσλ) θαη ηελ νιφηεηα ησλ Θνηλσληθψλ ΢πνθεηκέλσλ
(commoners).

Πην ζεκείν απηφ αμίδεη λα ππελζπκίζσ ηε ζπκπεξαζκαηηθή πξφηαζε ηνπ Θσηζάθε

(2016: 37) ζχκθσλα κε ηνλ νπνίν ην θνηλφ κε βάζε ηνπο ηξεηο ζεκειηψδεηο φξνπο ηνπ
ηξφπνπ επηθνηλσλίαο πεξηέρεη ηα αθφινπζα:

α) Ρηο θνηλσληθέο ζρέζεηο, νηθνλνκηθέο, ηδενινγηθέο θαη πνιηηηθέο, ζηηο νπνίεο

κεηέρνπλ φια ηα κέιε ηεο θνηλσληθήο νκάδαο. Έλα παξάδεηγκα είλαη νη νηθνλνκηθέο
ζρέζεηο εξγνδνζίαο γηα ηνπο θεθαιαηνχρνπο θαη νη ζρέζεηο κηζζσηήο εξγαζίαο γηα
ηνπο εξγάηεο.

β) Ρηο θνηλέο ππνθεηκεληθέο ηθαλφηεηεο, κε ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα ηε γιψζζα

θαη, θαηά έλαλ ηξφπν, ην «κνξθσηηθφ επίπεδν».

γ) Ρηο θνηλσληθέο δπλαηφηεηεο πξαγκάησζεο ησλ θνηλσληθψλ ηνπο ζρέζεσλ θαη

αλαπαξαγσγήο ηνπο σο θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ ηηο νπνίεο κνηξάδνληαη σο
θνηλσληθή νκάδα θαη, ζπκπιεξσκαηηθά, ηηο θπζηθέο δπλαηφηεηεο πνπ εκπίπηνπλ ζε
θνηλή ηδηνθηεζία.

Ππλεπψο ν Θνηλφο Σψξνο δελ είλαη νχηε έλαο θιεηζηφο «πνζνηηθά νξηζκέλνο ρψξνο»
ζχκθσλα κε ηηο πνξνθεληξηθέο πξνζεγγίζεηο, αιιά νχηε θαη απιψο έλαο «ρψξνο-
δχλακε», ζχκθσλα κε ηηο πξνζεγγίζεηο ηνπ απηφλνκνπ καξμηζκνχ. Ν Θνηλφο Σψξνο
απνκαθξχλεηαη απφ ηελ θεληξηθφηεηα ηφζν ησλ πφξσλ φζν θαη ησλ δπλάκεσλ θαη ζα
πξέπεη λα γίλεηαη αληηιεπηφο σο έλαο δηαπξαμηαθφο ρψξνο, ζηνλ νπνίν νη θπζηθνί θνηλνί
πφξνη θαη νη θνηλσληθέο δπλάκεηο βξίζθνληαη ζε ελφηεηα κε ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο, ηα
θνηλσληθά ππνθείκελα, ηηο ππνθεηκεληθέο ηθαλφηεηεο θαη θνηλσληθέο δπλαηφηεηεο
ζπγθξνηψληαο ηνλ θνηλφ ηξφπν επηθνηλσλίαο. Δπηπιένλ, ε πξαμηαθή πξνζέγγηζε ηνπ

148
Πχκθσλα κε ηνλ Θσηζάθε (2014: 7):

«Ν φξνο θνηλσληθφ ζχζηεκα ζηνλ νξηζκφ ηνπ θνηλσληθνχ ρψξνπ, αληηζηνηρεί ελλνηνινγηθά ζηνπο
δηαθνξεηηθνχο φξνπο θνηλφηεηα θαη θνηλσλία αδηάθξηηα θαη ρσξίο πεξηνξηζκνχο κεγέζνπο: ηεο
θνηλφηεηαο πξνο ηα θάησ, θαη ηεο θνηλσλίαο πξνο ηα πάλσ. Κπνξνχκε δειαδή λα αλαθεξφκαζηε
ζηελ θνηλφηεηα ελφο δεχγνπο θαη ηελ παγθφζκηα θνηλσλία, κηιψληαο γηα ηνπο αληίζηνηρνπο
θνηλσληθνχο ρψξνπο θαη ηα ζπζηήκαηά ηνπο.»
149
΋ζνλ αθνξα ηα θνηλσληθά ππνθείκελα ζχκθσλα κε ηνλ Θσηζάθε (2005: 24):

«Θνηλσληθά ππνθείκελα είλαη νη άλζξσπνη σο ππνθείκελα ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαη θνξείο ησλ
ππνθεηκεληθψλ ηθαλνηήησλ. Ρν θνηλσληθφ ππνθείκελν, ζπγθξνηεκέλν ζε πξφζσπν είλαη απηνπξγφ
θαη ππεχζπλν γηα ηηο πξάμεηο ηνπ. Ρα θνηλσληθά ππνθείκελα είλαη αηνκηθά θαη ζπιινγηθά».

295
Θνηλνχ Σψξνπ επηηξέπεη ηελ απνκάθξπλζε ηφζν απφ ηνλ «νηθνλνκηζκφ», ν νπνίνο
«ζεκειηψλεηαη ζηελ θεληξηθφηεηα ησλ δπλάκεσλ» (Θσηζάθεο, 2015: 410), φζν θαη
απφ ηε ζπκκεηξηθή «θεληξηθφηεηα ησλ ηδενινγηθψλ θαη πνιηηηθψλ ζρέζεσλ»150
(Θσηζάθεο, 2013b: 13) θαη ζέηεη ζηνλ ππξήλα ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ ηελ ελφηεηα λφεζεο
θαη δξάζεο ζπγθξνηεκέλε ζε ελφηεηα ζεσξίαο θαη πξαθηηθήο,151 δειαδή ηελ «πξάμε»
σο δηεξγαζία πξαγκάησζεο ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαη ζπγθξφηεζεο ησλ θνηλσληθψλ
ππνθεηκέλσλ ζε πξφζσπα (Θσηζάθεο, 2014: 5, 16).

«Ζ θηλεκαηηθή πξάμε ζπγθξφηεζεο ηνπ θνηλνχ (πξέπεη λα) είλαη, θπξίσο, πξάμε
αλάπηπμεο ζρέζεσλ θαη, ζπκπιεξσκαηηθά, πξάμε ζπγθξφηεζεο ησλ δπλάκεσλ πνπ
απαηηνχληαη γηα ηελ πξαγκάησζε ησλ ζρέζεσλ» (Θσηζάθεο, 2015: 410).

Δπνκέλσο θαηά αλαινγία κε ηνλ νξηζκφ ηνπ Θσηζάθε (2005: 25) γηα ηνλ Θνηλσληθφ
Σψξν κπνξεί λα εηπσζεί φηη ν Θνηλφο Σψξνο είλαη ε ελφηεηα ππνθεηκέλσλ
(commoners), ζρέζεσλ θαη δπλάκεσλ. Ππλζέηνληάο ηα αλά δπν ηα ζηνηρεία ηνπ, φπσο
αλαθέξζεθε ζηελ αξρή ηνπ θεθαιαίνπ πξνθχπηεη φηη ν Θνηλφο Σψξνο κε βάζε ηε
ζπζηεκηθή πξνζέγγηζε είλαη ην θνηλσληθφ ζχζηεκα θαη νη θνηλσληθέο δπλάκεηο, θαη κε
βάζε ηε πξαμηαθή πξνζέγγηζε είλαη ν ηξφπνο επηθνηλσλίαο θαη ηα ππνθείκελά ηνπ. Απφ
ηε κηα ε ζπζηεκηθή πξνζέγγηζε, ε απνθαινχκελε απφ ηνλ Θσηζάθε (2016: 4) θαη σο
―νκνηνζηαηηθή‖, εζηηάδεη ηελ αλάιπζε ζηνπο φξνπο αλαπαξαγσγήο ησλ ζρέζεσλ θαη
αληαπνθξίλεηαη ζηε ιεγφκελε «πεξίθξαμε ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ» πνπ ζα παξνπζηαζηεί
ζην θεθάιαην 5.2.4 «Ζ πεξίθξαμε σο ηδηνθηεζία θαη εθπξαγκαηηζκφο ηνπ πξνζψπνπ».
Απφ ηελ άιιε ε πξαμηαθή πξνζέγγηζε εζηηάδνληαο ζηηο πξάμεηο αιιαγήο ησλ ζρέζεσλ
αλαδεηθλχεη ηνλ Θνηλφ Σψξν σο νηθνπκεληθφ ρψξν θαη σο ρψξν ηνπ θνκκνπληζκνχ, πνπ
ζα παξνπζηαζηνχλ ζην θεθάιαην 5.2.3 «O Kνηλφο Xψξνο σο νηθνπκεληθφο ρψξνο θαη
σο ρψξνο ηνπ θνκκνπληζκνχ».

150
Πχκθσλα κε ηνλ Θσηζάθε (2016: 2) ε ηδενινγία είλαη ν ηξφπνο αλαπαξαγσγήο ησλ θνηλσληθψλ
ππνθεηκέλσλ θαη πνιηηηθή είλαη ν ηξφπνο αλαπαξαγσγήο ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ.
151
Πρεηηθά κε ηελ πξάμε σο ελφηεηα λφεζεο θαη δξάζεο θαη σο ελφηεηα ζεσξίαο θαη πξαθηηθήο ν
Θσηζάθεο (2014: 28) επηζεκαίλεη:

«Ζ πξάμε δελ είλαη απιά ελφηεηα λφεζεο θαη δξάζεο, είλαη ε ελφηεηα λφεζεο θαη δξάζεο
ζπγθξνηεκέλε ζε ελφηεηα ζεσξίαο θαη πξαθηηθήο, φπνπ ζεσξία είλαη ε λφεζε ηεο ζρέζεο ηνπ
αληηθεηκέλνπ κε ην ππνθείκελφ ηεο σο αξρή ηεο πξαθηηθήο θαη πξαθηηθή είλαη ε λφεζε ηνπ
αληηθεηκέλνπ θαη ε δξάζε κε ηελ νπνία παξάγεηαη ή παξαηεξείηαη ην αληηθείκελν, πξαγκαηψλνληαο
ηε ζρέζε ηνπ κε ην ππνθείκελν.»

296
5.2.2 Κνηλή Κηήζε, Κνηλφο Σφπνο θαη Κνηλφο Κνηλσληθφο
Υψξνο

Κε βάζε ηελ πξαμηαθή θαη ζπζηεκηθή ελλνηνιφγεζε ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ πξνθχπηεη ην
δήηεκα ηεο θπξηφηεηαο. Ξνηα είλαη ε θπξηφηεηα ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ θαη πψο απηή
πεξηθξάζζεηαη θαη κεηαζρεκαηίδεηαη ζε ηδηνθηεζία; Δδψ ε πξφηαζε ηνπ Θσηζάθε είλαη
ηδηαίηεξα δηαθσηηζηηθή. Κε βάζε ην «ηεηξακεξέο ηνπ θνηλσληθνχ ρψξνπ» ζεκειηαθή
είλαη, σο πξνο ηελ επηθνηλσλία, ε δηαιεθηηθή δηάθξηζε κεηαμχ πξνζσπηθνχ - δεκφζηνπ
ρψξνπ θαη, σο πξνο ηελ εμνπζία, ε δηαιεθηηθή δηάθξηζε κεηαμχ πνιηηηθνχ - ηδησηηθνχ
ρψξνπ. Ζ δηαθνξά αλάκεζα ζην ηδησηηθφ θαη ην δεκφζην δελ ζπληζηά δηάθξηζε
(Θσηζάθεο, 2012: 33). Αληηζέησο θαη νη δπν θαηεγνξίεο αξζξψλνληαη ζηνλ ζπιινγηθφ
ρψξν. Ξην ζπγθεθξηκέλα κε βάζε ηελ νπηηθή ηεο αλζξψπηλεο επηθνηλσλίαο πξνθχπηεη ε
δηαιεθηηθή πξνζσπηθφο ρψξνο / δεκφζηνο ρψξνο θαη κε βάζε ηελ θξαηηθή εμνπζία
πξνθχπηεη ε δηαιεθηηθή ηδησηηθφο ρψξνο / πνιηηηθφο ρψξνο αλαδεηθλχνληαο ζηελ ηνκή
ηδησηηθνχ / δεκφζηνπ ηνλ ζπιινγηθφ ρψξν: έλαλ ηδησηηθφ κε-πξνζσπηθφ θαη δεκφζην
κε-πνιηηηθφ ρψξν (Θσηζάθεο, 2005: 32). Δπνκέλσο ν θνηλσληθφο ρψξνο κε βάζε ηε
ζπζηεκηθή πξνζέγγηζε ηεο θξαηηθήο εμνπζίαο δηαηξείηαη ζε ρψξν ησλ πνιηηψλ θαη ρψξν
ηεο πνιηηείαο, θαη κε βάζε ηε πξαμηαθή πξνζέγγηζε δηαηξείηαη ζε πξνζσπηθφ θαη
δεκφζην. Ν Θνηλφο Σψξνο πξνθχπηεη σο ζχλζεζε ηνπ ζπιινγηθνχ ρψξνπ κε ηνλ ρψξν
ησλ πνιηηψλ θαη είλαη «ν ρψξνο ζεκειίσζεο ηνπ θνηλνχ, ν ρψξνο ηεο θνηλήο θηήζεο»
(Θσηζάθεο, 2012: 88).

Ζ θνηλή θηήζε είλαη ε ελδηάκεζε ηνκή θαη ελφηεηα ηεο ζπιινγηθήο θηήζεο θαη ηεο
δεκφζηαο θηήζεο. Ξην ζπγθεθξηκέλα φπσο ν θνηλσληθφο ρψξνο δηαηξείηαη ζε πξνζσπηθφ
ρψξν, ζπιινγηθφ ρψξν, ρψξν ησλ πνιηηψλ θαη πνιηηεηαθφ ρψξν κε αληίζηνηρν ηξφπν
κπνξεί λα ελλνηνινγεζεί θαη ε θπξηφηεηα σο αηνκηθή ηδηνθηεζία ησλ ηδησηψλ,
ζπιινγηθή θηήζε ησλ ηδησηψλ, δεκφζηα θηήζε ησλ πνιηηψλ θαη θξαηηθή ηδηνθηεζία ηεο
πνιηηείαο. Κε βάζε ηηο παξαπάλσ ηέζζεξηο πξσηνγελείο κνξθέο θπξηφηεηαο
πξνθχπηνπλ νη ηξεηο ζπλζέζεηο αλά δπν: ηδησηηθή θπξηφηεηα, πνιηηηθή θπξηφηεηα θαη
θνηλή θηήζε (Θσηζάθεο, 2012: 35-36). Ζ «ηδησηηθή θπξηφηεηα» πξνθχπηεη σο ζχλζεζε
αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο θαη ζπιινγηθήο θηήζεο, πξφθεηηαη γηα ηελ «αξρή ηεο ηδησηηθήο
θνηλσλίαο ζην αζηηθφ θξάηνο». Ζ «πνιηηηθή θπξηφηεηα», πξνθχπηεη σο ζχλζεζε
δεκφζηαο θηήζεο θαη θξαηηθήο ηδηνθηεζίαο, πξφθεηηαη γηα ηελ «αξρή ηεο πνιηηηθήο
θνηλσλίαο ζην θξάηνο απηφ». Θαη ε «θνηλή θηήζε» αλαδχεηαη σο ηνκή ηεο ζπιινγηθήο
θηήζεο κε ηε δεκφζηα θηήζε, δειαδή σο ηνκή ηεο ηδησηηθήο θαη ηεο πνιηηηθήο
θπξηφηεηαο. Δδψ πξέπεη λα ηνληζζεί ε επηζήκαλζε ηνπ Θσηζάθε (2012: 36-37) φηη ε
«δεκφζηα θηήζε» θαιχπηεη ηηο πξνυπνζέζεηο γηα ηελ θνηλσληθή ζπγθξφηεζε,
δηαζθαιίδνληαο ηελ αλαπαξαγσγή ηνπ νηθνζπζηήκαηνο θαη ηνπο αλαγθαίνπο γηα ηελ
θνηλσληθή δσή πνιηηηζκηθνχο φξνπο θαη ε «ζπιινγηθή θηήζε» αληηζηνηρεί ζηελ
παξαγσγή ηεο θνηλσληθήο δσήο θαη θαιχπηεη ηελ ίδηα ηελ θνηλσληθή ζπγθξφηεζε ζηελ
νιφηεηά ηεο. Ζ ηνκή ησλ δπν παξαπάλσ είλαη ε θνηλή θηήζε ε νπνία «γίλεηαη κηα
κνξθή ηδηνθηεζίαο, πνπ σο ηδησηηθή θαη πνιηηηθή ηδηνθηεζία ππάξρεη ζην ζεκεξηλφ
ηδηνθηεζηαθφ θαζεζηψο, αιιά εθηείλεηαη θαη πέξαλ απηνχ, ζπγθξνηψληαο ηε βάζε γηα
ηελ ππέξβαζή ηνπ» (Θσηζάθεο, 2012: 37).

Δπηζηξέθνληαο ζην Θνηλφ Σψξν γίλεηαη ηψξα θαηαλνεηφ φηη κε βάζε ην ηεηξακεξέο ηνπ
θνηλσληθνχ ρψξνπ πξνθχπηεη φηη ν Θνηλφο Σψξνο απνηειεί ηνλ ρψξν ζεκειίσζεο ηνπ
θνηλνχ, ηνλ ρψξν ηεο θνηλήο θηήζεο. Υο ελφηεηα ηνπ ζπιινγηθνχ ρψξνπ κε ηνλ ρψξν

297
ησλ πνιηηψλ ζηνλ Θνηλφ Σψξν αλαπηχζζεηαη ε δηαιεθηηθή ζρέζε ζχγθξνπζεο αλάκεζα
ζηνλ ρψξν ησλ πνιηηψλ θαη ηνλ πνιηηεηαθφ ρψξν, «κηα ζχγθξνπζε δηακεζνιαβεκέλε
απφ ηε ζχλδεζε ηνπ πξνζσπηθνχ κε ηνλ ζπιινγηθφ ρψξν» (Θσηζάθεο, 2015: 411). Ζ
ζχγθξνπζε απηή εγγξάθεηαη ζηνλ θνηλφ ρψξν θαη επνκέλσο είλαη θαζνξηζηηθή γηα ηε
δπλακηθή ηνπ θνηλνχ. Δδψ επνκέλσο γελληέηαη ην εξψηεκα ηεο «ζχγθξνπζεο», ην
νπνίν αθνξά ηελ αλαηξνπή ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαη ηνλ εθπξαγκαηηζκφ ησλ
πνιηηψλ, σο ειεχζεξα πξφζσπα κε ηελ επηθνχξεηα έλλνηα, θαη ηελ ηξνπή ηνπο ζε
αηνκηθά ππνθείκελα ηεο ηδηνθηεζίαο. Γηα ηελ θαηαλφεζε ησλ παξαπάλσ δηαδηθαζηψλ
απαηηείηαη ε εμέηαζε ησλ αιιειεπηδξάζεσλ ηνπ ηξφπνπ επηθνηλσλίαο (θνηλσληθέο
ζρέζεηο θαη θνηλσληθέο δπλάκεηο) κε ην ζχζηεκα επηθνηλσλίαο (ζρέζεηο επηθνηλσλίαο θαη
πξάμεηο επηθνηλσλίαο), ε νπνία εμεηάδεηαη ζην θεθάιαην 7.4.3 «Ζ πξάμε ηεο πιαηείαο:
Θνηλφηεηα ζε θίλεζε θαη θνηλφηεηα ζε ζηάζε». Ξξνο ην παξφλ επηζεκαίλεηαη φηη ε
ιεηηνπξγία ηεο πξάμεο γίλεηαη κε ηηο δηαδηθαζίεο αλάδπζεο ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ
απφ ηηο ζρέζεηο επηθνηλσλίαο θαη κε ηελ πξαγκάησζε ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ ζηηο
ζρέζεηο επηθνηλσλίαο. Θαη‘ απηφλ ηνλ θπθιηθφ ηξφπν ζπγθξνηείηαη ην ππνθείκελν ζε
πξφζσπν αλαπαξάγνληαο επηθνηλσληαθά ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο ζηνλ θνηλσληθφ ρψξν
(Θσηζάθε, 2014: 16). Ζ παξαπάλσ επηζήκαλζε είλαη ζεκαληηθή, θαζψο ν θνηλσληθφο
ρψξνο θαη ην ζχζηεκα επηθνηλσλίαο κέζσ ηνπ νπνίνπ πξαγκαηψλνληαη θαη απφ ην νπνίν
αλαδχνληαη νη θνηλσληθέο ζρέζεηο ηνπ ρψξνπ θαη ελεξγνπνηνχληαη αλαπαξαγφκελεο νη
θνηλσληθέο ηνπ δπλάκεηο απνηειεί ηνλ Ρφπν (Θσηζάθεο, 2012: 85-86).

Πε αλαινγία κε ηνλ παξαπάλσ νξηζκφ ν Θνηλφο Ρφπνο είλαη ν βησκέλνο Θνηλφο Σψξνο
πνπ ζεκαίλεη φηη ν Θνηλφο Ρφπνο είλαη ν Θνηλφο Σψξνο θαη ην Πχζηεκα Δπηθνηλσλίαο
κέζσ ηνπ νπνίνπ πξαγκαηψλνληαη θαη απφ ην νπνίν αλαδχνληαη νη θνηλσληθέο ζρέζεηο
ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ θαη ελεξγνπνηνχληαη αλαπαξαγφκελεο νη θνηλσληθέο ηνπ δπλάκεηο.
Δπνκέλσο ν Θνηλφο Ρφπνο είλαη εθεί πνπ ππάξρνπλ νη ζρέζεηο επηθνηλσλίαο πνπ
πξαγκαηψλνπλ ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο (ζρέζεηο ησλ ππνθεηκέλσλ), εθεί φπνπ
ελεξγνπνηνχλ νη πξάμεηο επηθνηλσλίαο ηηο θνηλσληθέο δπλάκεηο σο ελφηεηα
ππνθεηκεληθψλ ηθαλνηήησλ θαη αληηθεηκεληθψλ δπλαηνηήησλ. ΋ηαλ αλαηξνχληαη νη
παξαπάλσ ζρέζεηο ηφηε κέλεη κφλνο ηνπ ν θπζηθφο ρψξνο (ζε νπνηαδήπνηε απφ ηηο
δηαζηάζεηο ηεο ελέξγεηαο, ηεο έθηαζεο ή ηνπ ρξφλνπ) σο έλαο «θελφο θνηλφο ηφπνο».
Ππλεπψο ν Θνηλφο Ρφπνο είλαη ν βησκέλνο Θνηλφο Σψξνο, ν νπνίνο φπσο εηπψζεθε
ζεκειηψλεηαη ζηελ Θνηλή Θηήζε σο ελφηεηα ζπιινγηθήο θαη δεκφζηαο θηήζεο.

Ρέινο πξνθχπηεη ην εξψηεκα ηελ ζπλχπαξμεο θαη ηαπηνρξνλίαο πνιιψλ Θνηλψλ

Σψξσλ. Ζ ηνκή ηνπο θαη ε ελεξγνπνίεζή ηνπο ζπκβαίλεη κέζσ ηνπ ζπζηήκαηνο
επηθνηλσλίαο θαη αλαιπηηθά, φπσο ήδε αλαθέξζεθε ζα παξνπζηαζηεί ζην θεθάιαην
7.4.3. Ξξνο ην παξφλ πξνηείλσ ηελ έλλνηα ηνπ «Θνηλνχ Θνηλσληθνχ Σψξνπ» σο ηελ
ηνκή ησλ πνιιαπιψλ Θνηλψλ Σψξσλ. Ν Θνηλφο Θνηλσληθφο Σψξνο, επνκέλσο, κε βάζε
ηελ πξαμηαθή πξνζέγγηζε εκπεξηέρεη ηνπο ηεκλφκελνπο, δηαζηαπξσκέλνπο θαη
αλακεκεηγκέλνπο ηξφπνπο επηθνηλσλίαο πνιιαπιψλ θνηλσληψλ ή θνηλνηήησλ
θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ, θαη κε βάζε ηε ζπζηεκηθή πξνζέγγηζε εκπεξηέρεη ηα
δηαζηαπξσκέλα θνηλσληθά ζπζηήκαηα θαη ηηο θνηλσληθέο ηνπο δπλάκεηο.

Ππκπεξαζκαηηθά ν Θνηλφο Ρφπνο είλαη ν βησκέλνο Θνηλφο Σψξνο, ν νπνίνο ζεκειηψλεηαη

ζηελ Θνηλή Θηήζε σο ελφηεηα ζπιινγηθήο θαη δεκφζηαο θηήζεο θαη ε ηνκή ησλ
πνιιαπιψλ Θνηλψλ Σψξσλ ζπληζηά ηνλ Θνηλφ Θνηλσληθφ Σψξν.

298
5.2.3 O Kνηλφο Xψξνο σο νηθνπκεληθφο ρψξνο θαη σο ρψξνο
ηνπ θνκκνπληζκνχ

Ν Θνηλφο Σψξνο, φπσο έρεη ήδε εηπσζεί, κε βάζε ηελ πξαμηαθή πξνζέγγηζε είλαη ν
ηξφπνο επηθνηλσλίαο θαη ηα ππνθείκελά ηνπ θαη ζπγθξνηείηαη απφ ηνλ ζπιινγηθφ ρψξν
θαη ηνλ ρψξν ησλ πνιηηψλ. Αληηζέησο ε ζπζηεκηθή πξνζέγγηζε ελλνηνινγεί ηνλ Θνηλφ
Σψξν κε βάζε ην θνηλσληθφ ζχζηεκα θαη ηηο θνηλσληθέο δπλάκεηο, θαη αλαδεηθλχεη ηε
θξαηηθή εμνπζία σο ελφηεηα ηνπ ρψξνπ ησλ πνιηηψλ θαη ηνπ ρψξνπ ηεο πνιηηείαο.
Γεληθεχνληαο, ε ζπζηεκηθή πξνζέγγηζε εξκελεχεη ηνλ Θνηλφ Σψξν θάζε θνηλσληθνχ
ζπζηήκαηνο (θαπηηαιηζκφο, παηξηαξρία, εζληθηζκφο θηι.) εζηηάδνληαο ζηηο θνηλσληθέο
δπλάκεηο, ελψ ε πξαμηαθή ζεψξεζε ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ εζηηάδνληαο ζηνλ ηξφπν
επηθνηλσλίαο θαη ηα θνηλσληθά ππνθείκελα επηηξέπεη ηελ αλαδήηεζε εθείλσλ ησλ
δηαδηθαζηψλ αλαηξνπήο, ρεηξαθέηεζεο θαη δηαζθάιηζεο ηεο ειεπζεξίαο ηνπ πξνζψπνπ.
Δπνκέλσο γίλεηαη θαλεξφ φηη αθελφο κε βάζε ηε ζπζηεκηθή πξνζέγγηζε ππάξρεη ν
θεθαιαηνθξαηηθφο Θνηλφο Σψξνο, ν παηξηαξρηθφο Θνηλφο Σψξνο, ν εζληθφο θαη
εζλνηηθφο Θνηλφο Σψξνο, θ.ν.θ. θαη αθεηέξνπ κε βάζε ηελ πξαμηαθή πξνζέγγηζε ν
Θνηλφο Σψξνο βξίζθεηαη ζην επίθεληξν ησλ ηαμηθψλ, έκθπισλ, εζληθψλ, εζλνηηθψλ θαη
πνιηηηζκηθψλ ζπγθξνχζεσλ.

Ξην ζπγθεθξηκέλα, ε πξαμηαθή πξνζέγγηζε επηηξέπεη ηελ εμέηαζε ησλ δηαδηθαζηψλ πνπ
αλαπηχζζνπλ ηε δηαιεθηηθή ζρέζε ζχγθξνπζεο αλάκεζα ζηνλ ρψξν ησλ πνιηηψλ θαη
ηνλ πνιηηεηαθφ ρψξν, «κηα ζχγθξνπζε δηακεζνιαβεκέλε απφ ηε ζχλδεζε ηνπ
πξνζσπηθνχ κε ηνλ ζπιινγηθφ ρψξν» (Θσηζάθεο, 2015: 411), ε νπνία είλαη
θαζνξηζηηθή γηα ηε δπλακηθή ηνπ θνηλνχ «θαζψο εγγξάθεη ζηε ζεκειίσζε ηνπ θνηλνχ
ηε δηαιεθηηθή πξνυπφζεζε ηεο ηζηνξηθήο ηνπ θίλεζεο πξνο ην ηέινο ηεο πνιηηηθήο
θνηλσλίαο θαη ηνπ θξάηνπο», ή κε άιια ιφγηα ηε «δπλακηθή πνπ νδεγεί ζην ηέινο ηεο
πνιηηηθήο [θαη] αλαπηχζζεηαη σο ζχγθξνπζε ηεο δηαιεθηηθήο ελφηεηαο πξνζσπηθνχ–
θνηλνχ ρψξνπ κε ηνλ πνιηηεηαθφ ρψξν» (Θσηζάθεο, 2015: 411). Ραπηφρξνλα ε
πξαμηαθή πξνζέγγηζε εζηηάδνληαο ζηελ αιιειεπίδξαζε ηνπ ηξφπνπ επηθνηλσλίαο κε ην
ζχζηεκα επηθνηλσλίαο (ζρέζεηο επηθνηλσλίαο θαη πξάμεηο επηθνηλσλίαο) αλαδεηθλχεη ηηο
δηαδηθαζίεο ζπγθξφηεζεο θαη απνζπγθξφηεζεο-εθπξαγκαηηζκνχ ησλ θνηλσληθψλ
ππνθεηκέλσλ. Ππκπεξαζκαηηθά ε πξαμηαθή πξνζέγγηζε αλαδεηθλχεη ηνλ Θνηλφ Σψξν
ζηε δπλακηθή ηνπ, σο ηνλ ρψξν δηαζθάιηζεο ηεο ειεπζεξίαο ηνπ πξνζψπνπ, σο ηνλ
ρψξν πνπ δηαζθαιίδεη ηνλ πξνζσπηθφ ρψξν, ηνλ ρψξν ειεπζεξίαο ηνπ θαζελφο θαη
ζπκπιεξσκαηηθά εδψ πξέπεη λα επηζεκαλζεί φηη «ε ζεκειηψδεο αξρή ηεο δπλακηθήο
απηήο είλαη φηη ε ειεπζεξία ηνπ πξνζψπνπ πξνυπνζέηεη ηε ζπιινγηθφηεηα» (Θσηζάθεο,
2015: 412-413).

Δπνκέλσο, κε βάζε ηε πξαμηαθή πξνζέγγηζε, ν Θνηλφο Σψξνο είλαη ν ρψξνο ηεο

ειεπζεξίαο ηνπ πξνζψπνπ, θαη εάλ «ν θνκκνπληζκφο είλαη ε θίλεζε πξνο ηελ ειεπζεξία
ηνπ πξνζψπνπ» (Θσηζάθεο, 2012: 163) ηφηε κπνξεί λα εηπσζεί φηη ν Θνηλφο Σψξνο
είλαη ν «ρψξνο ηνπ θνκκνπληζκνχ», ή ν «ρψξνο ηνπ θνηλνηηζκνχ»152.

152
H εηπκνινγηθή ζπγγέλεηα ησλ φξσλ πνπ ρξεζηκνπνίεζα έσο ηψξα είλαη θαλεξή. Πηα ειιεληθά
έρνπκε: θνηλά - θνηλφηεηεο - επηθνηλσλία - θνηλσλία - θνηλφο ρψξνο. Πηα αγγιηθά έρνπκε: commons -
communities - commoning - communication - commoners - communism.

Δπίζεο ζχκθσλα κε ηνλ Θσηζάθε (2012: 44):

299
Ξξέπεη βέβαηα λα ηνληζηεί φηη ν Θνηλφο Σψξνο κπνξεί λα γίλεη αληηιεπηφο σο «ρψξνο
ηνπ θνκκνπληζκνχ» κφλν ζηε βάζε ησλ δπν πξνυπνζέζεσλ φπσο ηέζεθαλ απφ ηνπο
Καξμ θαη Έλγθειο, (1846: 81-82), πξψηνλ φηη «ν θνκκνπληζκφο δελ είλαη γηα καο κηα
θαηάζηαζε πξαγκάησλ πνπ πξέπεη λα εγθαζηδξπζεί, έλα ηδεψδεο πνπ ζ‘ απηφ ζα πξέπεη
λα πξνζαξκνζηεί ε πξαγκαηηθφηεηα» θαη δεχηεξνλ φηη απνηειεί ηελ «πξαγκαηηθή
θίλεζε πνπ θαηαξγεί ηε ζεκεξηλή θαηάζηαζε πξαγκάησλ», νη φξνη ηεο νπνίαο «είλαη
απνηέιεζκα ησλ ζεκεξηλψλ πξνυπνζέζεσλ» (Καξμ-Έλγθειο, 1846: 81-82).

Υο εθ ηνχηνπ, ν Θνηλφο Σψξνο ζπληζηά έλαλ αλνηρηφ νηθνπκεληθφ ρψξν, ππφ ηελ έλλνηα
φηη ε νηθνπκεληθφηεηα «είλαη ε πξνυπφζεζε ηεο πξαγκαηηθήο θίλεζεο πνπ θαηαξγεί ηε
ζεκεξηλή θαηάζηαζε» (Θσηζάθεο, 2012: 46) θαη σο εθ ηνχηνπ αλαηξέπεη ην κέρξη
ζήκεξα «θνκκάηηαζκα ηεο γεο» ζηελ επηθνχξεηα θαηεχζπλζε φηη «κηα είλαη ε παηξίδα
φισλ, ε γε νιφθιεξε» (Θσηζάθεο, 2012: 46-7).

Ραπηφρξνλα ν Θνηλφο Σψξνο σο «ρψξνο ηνπ θνκκνπληζκνχ» κπνξεί λα έρεη κφλν

«παγθφζκηα-ηζηνξηθή χπαξμε» (Θσηζάθεο, 2012: 45), ζχκθσλα κε ηελ δηαηχπσζε ησλ
Καξμ θαη Έλγθειο (1976 [1846]: 48-49):

«Ν θνκκνπληζκφο κπνξεί λα έρεη κφλν παγθφζκηα-ηζηνξηθή χπαξμε παγθφζκηα-

ηζηνξηθή χπαξμε ησλ αηφκσλ, δειαδή, χπαξμε αηφκσλ πνπ είλαη άκεζα
ζπλδεδεκέλα κε ηελ παγθφζκηα ηζηνξία.»

Ππλεπψο, ν Θνηλφο Σψξνο δελ απνηειεί έλα θιεηζηφ λνεηηθφ ζχζηεκα, έλα γξακκηθφ
εζραηνινγηθφ ζπλερέο αιιά ζπληζηά κηα δηαξθή νηθνπκεληθή θίλεζε, ε νπνία βαζίδεηαη
ζηελ πξαγκαηηθή θίλεζε ησλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ θαη φρη ζε κηα αληζηνξηθή,
αθεξεκέλε, θαληαζηαθή, γξακκηθή αθνινπζία. Ν Θνηλφο Σψξνο επνκέλσο δελ απνηειεί
έλαλ απνκνλσκέλν ζχιαθα, αιιά, φπσο ήδε αλαιχζεθε απφ ηνλ Θσηζάθε (2016: 33),
ελππάξρεη ζην πιαίζην ηεο θξαηηθήο εμνπζίαο θαη ζηνλ θεθαιαηνθξαηηθφ ηξφπν
παξαγσγήο, φπσο επίζεο ζα κπνξνχζε λα εηπσζεί φηη είλαη ζπληαθηηθφ ζηνηρείν ζηελ
νξγάλσζε θάζε ζπζηήκαηνο εμνπζίαο (παηξηαξρία, εζληθηζκφο, ζξεζθεία, νηθνγέλεηα,
θηι.).

Δπνκέλσο ν Θνηλφο Σψξνο απνηειεί κηα αλνηρηή, ξεπζηή, επάισηε, επέιηθηε πεξηνρή,
πξφθεηηαη γηα έλαλ ρψξν δηαξθψο αλεξεκέλν θαη ζπζηεκαηηθά ππνθείκελν,
δηαηεξεκέλν ζηνπο θάζε θνξά ζπγθεθξηκέλνπο ηζηνξηθνχο θνηλσληθνχο
αληαγσληζκνχο, ζε δηεξσηήζεηο, δηαδηθαζίεο θαη κεηαζρεκαηηζκνχο. Ξξφθεηηαη, ζα
κπνξνχζε λα εηπσζεί, γηα έλα αλνηρηφ δηαιεθηηθφ αξρηπέιαγνο πνπ δνθηκάδεηαη απφ ηηο
αξλήζεηο, ηηο ελδερνκεληθέο παξεθθιίλνπζεο θηλήζεηο, απφ ηε κε πξνζαξκνγή, ρσξίο
λα αλαδεηάηαη έλα αζθαιέο ηέινο νχηε κηα απάλεκε εηεξνηνπία.

Κε βάζε ηελ παξαπάλσ δηαιεθηηθή πξνζέγγηζε, παξνπζηάδσ ζηε ζπλέρεηα ηηο

δηαδηθαζίεο πεξίθξαμεο ηνπ θνηλνχ ρψξνπ.

«Αο ζεκεησζεί φηη ε δηάθξηζε socialism - communism έκεηλε ακεηάθξαζηε ζηελ ειιεληθή γιψζζα
(ζνζηαιηζκφο - θνκκνπληζκφο). Ξνηφ ήηαλ ην γισζζηθφ εκπφδην ζηνπο φξνπο θνηλσληζκφο -
θνηλνηηζκφο, πνπ αληηζηνηρνχλ ζην θνηλσλία – θνηλφηεηα, ζηελ θαηεχζπλζε ηεο θιαζηθήο δηάθξηζεο
ηνπ Ρνλλίο; Αλ δελ ππάξρεη ην αλάινγν εκπφδην ―ζην θαζαξά ελλνηνινγηθφ επίπεδν‖ ζην νπνίν
βξηζθφκαζηε εδψ, ηφηε κπνξνχκε θαη‘ αξρήλ, ζηελ θαηεχζπλζε ηεο δηάθξηζεο θνηλσλία - θνηλφηεηα,
λα ζπλδέζνπκε άκεζα ην θνηλφ κε ηελ θνηλφηεηα. Ν φξνο ΘΝΗΛΝΡΗΠΚΝΠ ζα αλαθέξεηαη, έηζη, ζηελ
θίλεζε ζπγθξφηεζεο θνηλνηήησλ κε βάζε ην ζεκειησκέλν ζηελ θνηλή θηήζε θνηλφ. Δλψ ν φξνο
ΘΝΚΚΝ΢ΛΗΠΚΝΠ ζα αλαθέξεηαη ζηελ θνηλσλία πνπ δεκηνπξγεί ε θίλεζε απηή θαζ‘ ππέξβαζε ηεο
ζεκεξηλήο θνηλσλίαο.»

300
5.2.4 Η πεξίθξαμε σο ηδηνθηεζία θαη εθπξαγκαηηζκφο ηνπ
πξνζψπνπ

Κε βάζε ηνλ πξνηεηλφκελν νξηζκφ ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ, γίλεηαη θαλεξφ φηη ην ζεκείν
θιεηδί είλαη ε αιιειεπίδξαζε ησλ ζρέζεσλ ηνπ Θνηλνχ Ρφπνπ σο βησκέλνπ Θνηλνχ
Σψξνπ, δειαδή ηνπ Ππζηήκαηνο Δπηθνηλσλίαο θαη ηνπ Ρξφπνπ Δπηθνηλσλίαο. Ζ
απνζχλδεζή ηνπο πξαγκαηνπνηείηαη κε ηηο ιεγφκελεο «πεξηθξάμεηο».

«―Ξεξίθξαμε‖ είλαη ν ηζηνξηθφο φξνο γηα ηε κεηαηξνπή ελφο θπζηθνχ ρψξνπ

δεκφζηαο θηήζεο ζε ρψξν θξαηηθήο ή ηδησηηθήο ηδηνθηεζίαο. Θαζνξηζηηθή ζηελ
έλλνηα απηή ηεο πεξίθξαμεο είλαη ε πιήξεο, (...) έλλνηα ηνπ θπζηθνχ ρψξνπ (σο
ελφηεηα έθηαζεο, ρξφλνπ, ελέξγεηαο) (...) πξνθεηκέλνπ λα θαηαλνήζνπκε ηελ
έλλνηα ηεο πεξίθξαμεο ζηελ ηζηνξηθή ηεο δπλακηθή, θαη ηδηαίηεξα ζηηο ζεκεξηλέο
ζπλζήθεο, ζα πξέπεη λα ηε ζεσξήζνπκε (...) πεξίθξαμε ηνπ θνηλσληθνχ ρψξνπ»
(Θσηζάθεο, 2012: 82).

Ξην ζπγθεθξηκέλα ε πεξίθξαμε ηνπ Θνηλσληθνχ Σψξνπ κε βάζε ηε ζπζηεκηθή

πξνζέγγηζε ζεκαίλεη ηελ «πεξίθξαμε» ηνπ Θνηλσληθνχ Ππζηήκαηνο θαη ησλ
Θνηλσληθψλ Γπλάκεσλ θαη κε βάζε ηελ πξαμηαθή πξνζέγγηζε ζεκαίλεη ηελ
«πεξίθξαμε» ηνπ Ρξφπνπ Δπηθνηλσλίαο θαη ησλ ππνθεηκέλσλ ηνπ.

Δίλαη ζαθέο φηη ε πεξίθξαμε, ζε φηη ιέγεηαη εδψ, ρξεζηκνπνηείηαη κεηαθνξηθά θαη
ζχκθσλα κε ηνλ Θσηζάθε (2015: 410) ππάξρεη θαηά γισζζηθή παξαρψξεζε. Ρν
θπξηνιεθηηθφ ζπλψλπκφ ηεο είλαη ε «ηδηνθηεζία» σο «ζρέζε απνθιεηζκνχ απφ ηε
ρξήζε» (Θσηζάθεο, 2016: 21), δηφηη, θαη είλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ λα ηνληζηεί, «ε
ηδηνθηεζία δελ είλαη ζρέζε αλζξψπνπ πξνο αληηθείκελν» (ν.π.: 21), αιιά «είλαη ζρέζε
αλζξψπνπ πξνο άλζξσπν» (ν.π.: 21).

Ξην αλαιπηηθά ε ηδηνθηεζία σο ηδησηηθή, θξαηηθή θαη ζπιινγηθή ηδηνθηεζία, φπσο

παξνπζηάζηεθε ζηηο λενθηιειεχζεξεο πξνζεγγίζεηο, ηηο πξνζεγγίζεηο ηεο θξαηηθήο
ξχζκηζεο θαη ηεο ζπιινγηθήο δξάζεο αληίζηνηρα, αθνξά ηελ πεξίθξαμε ησλ
Θνηλσληθψλ Γπλάκεσλ δειαδή ηελ πεξίθξαμε ηφζν ησλ Αληηθεηκεληθψλ Γπλαηνηήησλ
(Φπζηθφο Σψξνο θαη Θνηλσληθέο Γπλαηφηεηεο153) φζν θαη ηελ εμαληηθεηκελνπνίεζε ησλ
΢πνθεηκεληθψλ Ηθαλνηήησλ.

Ζ πεξίθξαμε σο ηδηνθηεζία ησλ Αληηθεηκεληθψλ Γπλαηνηήησλ αθνξά ηφζν ηηο

παξαγφκελεο δπλαηφηεηεο (θεθάιαην) φζν θαη ηηο κε-παξαγφκελεο (γαηνθηεζία) (ν.π.:
21).

153
Πην ζεκείν απηφ είλαη θξίζηκν λα επηζεκαλζεί φηη ε πεξίθξαμε ησλ δπλαηνηήησλ δελ πξνυπνζέηεη
ηελ αιινίσζή ηνπο φπσο ζπκβαίλεη κε ηηο ηθαλφηεηεο.

Πχκθσλα κε ηνλ Θσηζάθε (2015: 402):

«΋πσο νη ηθαλφηεηεο έηζη θαη νη δπλαηφηεηεο είλαη ππφ φξνπο πεξηθξάμηκεο. Κε κία δηαθνξά: ν
εθπξαγκαηηζκφο ησλ δπλαηνηήησλ δελ πξνυπνζέηεη αλαγθαζηηθά ηελ αιινίσζή ηνπο, φπσο
ζπκβαίλεη κε ηηο ηθαλφηεηεο. Γηα παξάδεηγκα, ν εθπξαγκαηηζκφο ηεο πξνζθεξφκελεο απφ έλα
νξπρείν θ π ζ η θ ή ο δ π λ α η φ η ε η α ο π α ξ α γ σ γ ή ο κ ε η α ι ι ε π κ ά η σ λ , δελ αιινηψλεη ηνλ θπζηθφ
ραξαθηήξα ηεο δπλαηφηεηαο. Δλψ, ν εθπξαγκαηηζκφο ηεο πξνζθεξφκελεο θ ν ηλ σ λ η θ ή ο
δ π λ α η φ η ε η α ο ε ξ γ α ζ ί α ο αιινηψλεη ηνλ θνηλσληθφ ηεο ραξαθηήξα, φπσο, ζπκπιεξσκαηηθά
αιινηψλεη ηνλ ππνθεηκεληθφ ηεο ραξαθηήξα ν εθπξαγκαηηζκφο ηεο απαηηνχκελεο π π ν θ ε η κ ε λ η θ ή ο
η θ α λ φ η ε η α ο ε ξ γ α ζ ί α ο .»

301
Ζ πεξίθξαμε σο ηδηνθηεζία ησλ αλζξψπηλσλ ΢πνθεηκεληθψλ Ηθαλνηήησλ πεξηιακβάλεη
ζχκθσλα κε ηνλ Θσηζάθε (ν.π.: 21) ηηο παξαθάησ ηξεηο αξρέο:

Αξρή-1: εμαληηθεηκεληζκφο ησλ ηθαλνηήησλ.

Αξρή-2: ηδηνθηεζία ησλ εμαληηθεηκεληζκέλσλ ηθαλνηήησλ.

Αξρή-3: εκπφξην ησλ ηδηφθηεησλ ηθαλνηήησλ.

Κηα ζεκαληηθή παξαηήξεζε ζηελ πξψηε αξρή φηη:

«Ν άλζξσπνο, σο πξφζσπν, δελ έρεη ηθαλφηεηεο, είλαη ηθαλφο. Κε απηή ηελ έλλνηα,
σο πξνζσπηθέο ηθαλφηεηεο, νη αλζξψπηλεο ηθαλφηεηεο δελ είλαη εκπφξεπκα. Ζ ηξνπή
ηνπο ζε εκπφξεπκα πξνυπνζέηεη ηνλ εμαληηθεηκεληζκφ ηνπο. Αιιά ν
εμαληηθεηκεληζκφο ησλ ηθαλνηήησλ ηζνδπλακεί κε ηνλ εθπξαγκαηηζκφ ηνπ
πξνζψπνπ» (Θσηζάθεο, 2016: 21).

Πην ζεκείν απηφ πξέπεη λα επηζεκαλζεί ε ζεκειηψδεο δηαθνξά αλάκεζα ζην πξφζσπν
θαη ην άηνκν.

«Άηνκν είλαη ην αηνκηθφ ππνθείκελν ηεο ηδηνθηεζίαο. Ζ ηξνπή ελφο ππνθεηκέλνπ ζε

άηνκν είλαη ε αξρή ηεο αιινηξίσζεο —ε αξρή ηνπ εθπξαγκαηηζκνχ ηνπ πξνζψπνπ.
Άηνκν είλαη ην εθπξαγκαηηζκέλν πξφζσπν» (Θσηζάθεο, 2016: 22).

Υο εθ ηνχηνπ ε πεξίθξαμε-ηδηνθηεζία ησλ Θνηλσληθψλ Γπλάκεσλ ζπλεπάγεηαη ηε

δηακφξθσζε εθείλνπ ηνπ «πεξηθξαγκέλνπ» Ρξφπνπ Δπηθνηλσλίαο, ν νπνίνο
πξαγκαηψλεηαη απφ ηηο «πεξηθξαγκέλεο» ζρέζεηο επηθνηλσλίαο σο ζρέζεηο
εθπξαγκαηηζκέλσλ πξνζψπσλ, δειαδή αηφκσλ θαη ηδησηηθνπνηεκέλσλ αληηθεηκεληθψλ
δπλαηνηήησλ.

Υζηφζν o εθπξαγκαηηζκφο δελ είλαη θαηάζηαζε ηνπ πξνζψπνπ.

Πχκθσλα κε ηνλ Θσηζάθε:

«Δίλαη κηα θίλεζε ζηε δπλακηθή ηεο ζπγθξφηεζεο θαη απνζπγθξφηεζεο ηνπ
πξνζψπνπ. Πε απηφ, άιισζηε, νθείιεηαη θαη ε δπλαηφηεηα αλαηξνπήο ησλ ζρέζεσλ
εθπξαγκαηηζκνχ: ζην φηη ε ειεπζεξία ηνπ πξνζψπνπ δελ κεδελίδεηαη.» (ν.π.: 23)

Πε απηφ ην ζεκείν ζα πξέπεη λα επηζεκάλσ φηη δελ επηιέγσ λα ρξεζηκνπνηήζσ ηνπο

θαηά ηε γλψκε κνπ αληηδηαιεθηηθνχο θαη νπζηνθξαηηθνχο - εζηθνινγηθνχο φξνπο
«αιινησκέλεο» (distorted), «δηεθζαξκέλεο» (corrupt), «δειεηεξηαζκέλεο» -
«επηβιαβείο» (noxious), «θηινθαπηηαιηζηηθέο» (pro-capitalist) θαη «δηαβξσκέλεο»
(eroded) θνηλσληθέο ζρέζεηο δεκηνπξγίαο θνηλψλ (commoning), ηηο νπνίεο έρνπλ
ρξεζηκνπνηήζεη αξθεηνί ζηνραζηέο φπσο νη Ληε Άληδειηο (De Angelis, 2009), Σαξλη θαη
Λέγθξη (Hardt and Negri, 2009: 255), Θαθέληδηο (Caffentzis, 2010), Ρζάηεξηνλ
(Chatterton, 2010a: 626) θαη Ρδέθξη, Καθ Φάξιελ θαη Βαζνπληέβαλ (Jeffrey,
McFarlane and Vasudevan 2011: 7) αληίζηνηρα, γηα λα πεξηγξάςνπλ ηνλ ζθεηεξηζκφ
ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ δεκηνπξγίαο θνηλψλ απφ ηνλ θεθαιαηνθξαηηθφ ηξφπν
παξαγσγήο, ηελ παηξηαξρία, ηνλ εζληθηζκφ θηι. Δπίζεο δελ επηιέγσ νχηε ηνλ φξν
«ηδηαίηεξε παξακνξθσκέλε δξαζηεξηφηεηα» (deformed activity) πνπ ρξεζηκνπνηεί ν
Σφινγνπεε (2010: 250) σο πξνζδηνξηζκφ ηεο αθεξεκέλεο εξγαζίαο. Νη παξαπάλσ
φξνη θξίλσ φηη πεξηζζφηεξν ζπζθνηίδνπλ θαη κπζηηθνπνηνχλ παξά δηαθσηίδνπλ ηηο
δηαδηθαζίεο «πεξίθξαμεο» θαη ηηο δπλαηφηεηεο αλαηξνπήο ησλ ζρέζεσλ
εθπξαγκαηηζκνχ.

Δμάιινπ ζχκθσλα κε ηνλ Θσηζάθε (2015: 410)

302
 «Πε απηφ ην ελλνηνινγηθφ πιαίζην, δελ ππάξρνπλ ―αιινησκέλα‖ (κέζσ ηεο
πεξίθξαμεο) θνηλά. Θάζε θνηλσληθφ ζχζηεκα έρεη ηα δηθά ηνπ θνηλά. Θαη ε δπλακηθή
ησλ θνηλψλ αλαπηχζζεηαη κέζσ ηεο δηπιήο δηαιεθηηθήο: ηδηνθηεζία / θνηλή θηήζε
ησλ αληηθεηκεληθψλ δπλαηνηήησλ, θηήζε / έιιεηςε θηήζεο ησλ ππνθεηκεληθψλ
ηθαλνηήησλ.»

Δπνκέλσο, ηζρπξίδνκαη φηη θάζε δηαδηθαζία «πεξίθξαμεο» ηνπ ηξφπνπ επηθνηλσλίαο

πξέπεη λα εμεηάδεηαη ζπγθεθξηκέλα. Ρί δηαζεκαηηθέο επηπηψζεηο έρεη ζηηο θνηλφηεηεο ησλ
θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ, σο θνηλσληθφ ζχζηεκα ηνπ πεξηθξαγκέλνπ ηξφπνπ
επηθνηλσλίαο, θαη ζηηο ηδηαίηεξεο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη θνηλσληθέο δπλάκεηο πνπ
ζπγθξνηνχλ ηνλ ζπγθεθξηκέλν ηξφπν επηθνηλσλίαο θαη ηνλ εκπνδίδνπλ λα αξζξσζεί κε
ην αληίζηνηρν ζχζηεκα επηθνηλσλίαο ζηελ θαηεχζπλζε ηεο ειεπζεξίαο ηνπ πξνζψπνπ;

303
304
6. Γηαιεθηηθή Κνηλνχ Υψξνπ
θαη πεξίθξαμήο ηνπ:
παγθφζκηα παξαδείγκαηα

305
306
6.1 Απφ ηηο θιαζηθέο ζηηο λέεο πεξηθξάμεηο

΋πσο ήδε έρεη αλαθεξζεί αλαιπηηθά ζην θεθάιαην 3. «Θεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο ππέξ
ησλ πεξηθξάμεσλ» νη δηαδηθαζίεο ησλ πεξηθξάμεσλ πεξηιακβάλνπλ κηα ζεηξά απφ
κεζφδνπο πνπ απνζθνπνχλ ζηελ απφδνζε ηδησηηθήο, θξαηηθήο θαη ζπιινγηθήο
ηδηνθηεζίαο ζηνλ Θνηλφ Σψξν ν νπνίνο σο ελφηεηα απνηειείηαη απφ ηνλ Φπζηθφ Σψξν,
ηνλ Ρξφπν Δπηθνηλσλίαο (Θνηλσληθέο Γπλάκεηο θαη Θνηλσληθέο Πρέζεηο) θαη ην
Θνηλσληθφ Πχζηεκα.

Ππλήζσο ζηε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία γίλεηαη ε δηάθξηζε κεηαμχ ησλ θιαζηθψλ θαη ησλ
λέσλ πεξηθξάμεσλ.

Νη θιαζηθέο πεξηθξάμεηο ήδε έρνπλ αλαθεξζεί ζην θεθάιαην 4.3 «Ζ πεξίθξαμε ησλ
θνηλψλ» ζηνλ Ξίλαθαο 1. «Κνξθέο ηεο ιεγφκελεο Ξξσηαξρηθήο Ππζζψξεπζεο θαηά
ηελ αλάδπζε ηνπ θεθαιαηνθξαηηθνχ ηξφπνπ παξαγσγήο» θαη ζπλνπηηθά πεξηιακβάλνπλ
ηηο παξαθάησ κεζφδνπο:

 Γηαρσξηζκφο ησλ αλζξψπσλ απφ ηα κέζα θαη ηνπο πφξνπο παξαγσγήο θαη
αλαπαξαγσγήο θαη ε δεκηνπξγία ηνπ κηζζσηνχ εξγάηε

 Πθεηεξηζκφο θαη εκπνξεπκαηνπνίεζε ησλ θνηλψλ γαηψλ, ηεο ελέξγεηαο, ησλ

θπζηθψλ πφξσλ (λεξφ, αέξαο, πξψηεο χιεο), ηεο ηξνθήο, θαη κεηαηξνπή ηνπο
ζε αηνκηθή ηδηνθηεζία

 Κεηαηξνπή ησλ εθθιεζηαζηηθψλ θηεκάησλ, ησλ θξαηηθψλ γαηψλ, ηεο

θνηλνηηθήο ηδηνθηεζίαο θαη ηεο θενπδαξρηθήο ηδηνθηεζίαο ζε αηνκηθή ηδηνθηεζία

 Αλαδηάξζξσζε ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο

 Έκθπιε θαηαπίεζε (θπλήγη θαη δίθεο καγηζζψλ)

 Γνπιεκπφξην θαη απνηθηνθξαηία

 Γεκφζην ρξένο, θνξνινγηθφ ζχζηεκα θαη δηεζλέο πηζησηηθφ ζχζηεκα

 Θαηαζηξνθή ηεο ηνπηθήο θνπιηνχξαο ησλ «commoners», ησλ ηνπηθψλ

εζίκσλ, θαξλαβαιηψλ, γηνξηψλ, ζπληαγψλ, αζιεκάησλ, ρνξψλ θηι.

Ρηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο σο «λέεο» πεξηθξάμεηο αλαγλσξίδνληαη κεηαμχ άιισλ νη

παξαθάησ δηαδηθαζίεο:

 Πχγρξνλε πθαξπαγή γεο, θπλήγη γεο θαη κάρεο γηα ηελ γε

 Ξνιηηηθέο εμψζεσλ, εληνίρηζεο, ζηξαηησηηθνπνίεζεο, «ζπκκεηνρηθήο»

αλαβάζκηζεο θαη ηηηινπνίεζεο απηνζρέδησλ νηθηζκψλ (παξαγθνππφιεσλ)

 Πθεηεξηζκφο ηνπ «Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε» θαη πνιηηηθέο θαηαζηνιήο θαη

πνηληθνπνίεζεο θνηλσληθψλ θηλεκάησλ πφιεο

 Λενθηιειεχζεξεο αζηηθέο πνιηηηθέο πεξίθξαμεο (εμεπγεληζκφο, δεκηνπξγηθή

πφιε, έμππλε πφιε, city branding, πεξίθιεηζηεο θνηλφηεηεο, πνιενδνκία ησλ
ηεηρψλ, ζξπκκαηηζκέλε πνιενδνκία, βηνπνιηηηθέο αζηηθέο πνιηηηθέο θ.α.)

 «Λέεο» έκθπιεο πεξηθξάμεηο (trafficking, θπλήγηα νξνζεηηθψλ-δηεκθπιηθψλ

εξγαηξηψλ ηνπ έξσηα, πνηληθνπνίεζε ηνθεηνχ ζην ζπίηη, απαγφξεπζε
εθηξψζεσλ, ελδννηθνγελεηαθή βία θ.α.)

307
  Ζ νηθνλνκία ηνπ ρξένπο, νη θξίζεηο ρξένπο θαη ην δηεζλέο πηζησηηθφ ζχζηεκα
(θαηαζθεπή ηνπ ιεγφκελνπ ρξεσκέλνπ αλζξψπνπ 154, ηα Κλεκφληα
Ξξνζαξκνγήο θαη ηα Ξξνγξάκκαηα Γνκηθήο Αλαπξνζαξκνγήο ηνπ ΓΛΡ, ΞΝΔ
θαη ηεο Ξαγθφζκηαο Ρξάπεδαο ζε ρψξεο ηεο Ιαηηληθήο Ακεξηθήο θαη Αθξηθήο
απφ ηε δεθαηηά ηνπ ‘80 θαη ηα ηειεπηαία ρξφληα θαη ζε ρψξεο ηεο Δπξψπεο)

 Ν θαπηηαιηζηηθφο δξφκνο ησλ ιεγφκελσλ πξψελ «ζνζηαιηζηηθψλ» θαη

«θνκκνπληζηηθψλ» ρσξψλ (Οσζία, Θίλα, αλαηνιηθή Δπξψπε) θαζψο θαη ε
έληαζε ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ ζηηο αλαδπφκελεο αγνξέο ηεο Ηλδίαο,
Βξαδηιίαο, Ρνπξθίαο, Πανπδηθήο Αξαβίαο, Κεμηθνχ, Ηλδνλεζίαο, Ληγεξίαο, νη
νπνίεο αλαγλσξίδνληαη σο νη κειινληηθέο νηθνλνκηθέο δπλάκεηο 155, επίζεο ζηηο
ιεγφκελεο ηίγξεηο ή δξάθνπο ηεο Αλαηνιήο (Λφηηα Θνξέα, Σνλγθ Θνλγθ,
Πηγθαπνχξε, Ρατβάλ) θαη ηεο αλαδπφκελεο Λνηηναλαηνιηθήο Αζίαο (Καιαηζία,
Θακπφηδε, Κπαλκάξ, Φηιηππίλεο, Ρατιάλδε, Βηεηλάκ)

 Ζ απνθαινχκελε «ξεβαλζηζηηθή-εθδηθεηηθή» επίζεζε ζηηο δεκφζηεο ππεξεζίεο

θαη απνξξχζκηζε ηνπ πξψελ θξάηνπο πξφλνηαο (ηδησηηθνπνηήζεηο,
απνθξαηηθνπνηήζεηο θαη πεξηθνπέο δαπαλψλ γηα δεκφζηεο ππεξεζίεο, θπξίσο
ζηνπο θιάδνπο ησλ κεηαθνξψλ, ηεο πγείαο, ηεο αζθάιηζεο, ηεο εθπαίδεπζεο,
ηεο θνηλσληθήο πξφλνηαο, ηεο θνηλσληθήο θαηνηθίαο, γεληθφηεξα ζηα δίθηπα θαη
ηηο ππεξεζίεο θνηλήο σθέιεηαο)

 Ζ απνξξχζκηζε θαη επηζθαιεηνπνίεζε ηεο εξγαζίαο (ππνβάζκηζε ηεο πιήξνπο

θαη ζηαζεξήο εξγαζίαο, ππέξ ησλ επέιηθησλ κνξθψλ εξγαζίαο κε
πεξηνξηζκνχο ζε ακνηβέο, εξγαζηαθά-ζπλδηθαιηζηηθά δηθαηψκαηα θαη
ειαζηηθνπνίεζε ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο)

 Ν έιεγρνο ησλ κεηαθηλνχκελσλ πιεζπζκψλ θαη νη πνιηηηθέο ζπλφξσλ

(ζηξαηφπεδα-θέληξα θξάηεζεο κεηαλαζηψλ, πνιηηηθέο απειάζεσλ θαη
επαλαπξνψζεζεο, ζχγρξνλνη θξαηηθνί θξάρηεο, πνιηηηθέο πνιηηφηεηαο, θ.α.)

 Ν έιεγρνο θαη ε ζπζζψξεπζε πιεξνθνξηψλ (εκπνξεπκαηνπνίεζε ηνπ

ειεθηξνκαγλεηηθνχ θάζκαηνο, ησλ ξαδηνθπκάησλ, λένη κεραληζκνί ηεο
κνληκφηεηαο ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο ζε θνηλσληθά δίθηπα
π.ρ. facebook, tweeter, ζε κεραλέο αλαδήηεζεο π.ρ. google, ζε ςεθηαθά
παηρλίδηα, αληηπαξαζέζεηο κε ηηο άδεηεο creative commons, κε ηελ αλνηρηή
πξφζβαζε, ην ειεχζεξν θαηέβαζκα αξρείσλ θαη ην δηακνηξαζκφ αξρείσλ)

 Ν έιεγρνο θαη ε εκπνξεπκαηνπνίεζε ηεο γλψζεο θαη ηεο εθπαίδεπζεο

(ζχλδεζε ησλ ζπνπδψλ κε ηελ αγνξά εξγαζίαο θαη κε εηαηξηθά πξνγξάκκαηα,
αχμεζε ηνπ θφζηνπο θνίηεζεο, εληαηηθνπνίεζε ησλ ζπνπδψλ, θνηηεηηθά

154
΋πσο επηζεκαίλεη ν Κανπξίηζην Ιαηζαξάην (Maurizio Lazzarato, 2014[2012]: 53-54) ην ρξένο:

«ιεηηνπξγεί ηαπηφρξνλα ζαλ κεραλή ιεειαζίαο ή αθαίκαμεο ηεο θνηλσλίαο ζην ζχλνιν ηεο, ζαλ
εξγαιείν καθξννηθνλνκηθήο δηαρείξηζεο θαη θαζνδήγεζεο θαη ζαλ κεραληζκφο αλαδηαλνκήο
εηζνδεκάησλ. Ιεηηνπξγεί επίζεο ζαλ κεραληζκφο παξαγσγήο θαη δηαθπβέξλεζεο ζπιινγηθψλ θαη
αηνκηθψλ ππνθεηκεληθνηήησλ (...) κηα ζρέζε εμνπζίαο (...) κηα ηδηαίηεξε κνξθή ηνπ homo
economicus, ηνπ ρξεσκέλνπ αλζξψπνπ.»
155
Νη Οσζία, Θίλα, Βξαδηιία, Ηλδία νλνκάδνληαη ε νκάδα ησλ «BRIC» ή νη «δπλαηέο ηέζζεξηο», θαζψο
θαηέρνπλ ην έλα ηέηαξην ηεο παγθφζκηαο έθηαζεο, πάλσ απφ 40% ηνπ παγθφζκηνπ πιεζπζκνχ θαη
πξνο ην παξφλ ην έλα ηέηαξην ηνπ παγθφζκηνπ εηζνδήκαηνο. Ξαξφκνηα κε ηελ BRIC είλαη θαη ε νκάδα
«MINT» ε νπνία πεξηιακβάλεη ηηο ρψξεο Κεμηθφ, Ηλδνλεζία, Ληγεξία, Ρνπξθία.

308
 δάλεηα, ινθ νπη ζε πεξηπηψζεηο θνηηεηηθψλ θηλεηνπνηήζεσλ, δηαξξνή
εγθεθάισλ «brain drain» θ.α.)

 Ν έιεγρνο θαη ε εκπνξεπκαηνπνίεζε ηνπ ιεγφκελνπ «βηνθεθαιαίνπ», ησλ

θαξκάθσλ, ησλ ζπφξσλ θαη ηνπ θπηνγελλεηηθνχ πιηθνχ (φπσο εθθξάδεηαη κε
ηηο παγθφζκηεο ζπκθσλίεο ACTA-2011, TRIPs-1996, WIPO-UPOV-2003 θαη
ησλ αλαζεσξήζεψλ ηνπο)156

 Ζ πθαξπαγή θνπιηνχξαο θαη ε πνιηηηζκηθή (λέν)απνηθηνθξαηία (παηέληεο,

copyright, πλεπκαηηθά δηθαηψκαηα, παγθφζκηεο ζπκθσλίεο DMCA, SOPA, PIPA,
ACTA θηι.)

Ππλνπηηθά νη παξαπάλσ λέεο πεξηθξάμεηο κπνξνχλ λα ηαμηλνκεζνχλ ζηνλ παξαθάησ

πίλαθα
Ξίλαθαο 2. Λέεο πεξηθξάμεηο

Νέεο πεξηθξάμεηο

Πχγρξνλε πθαξπαγή γεο, θπλήγη γεο θαη κάρεο γηα ηε γε

Ξνιηηηθέο εμψζεσλ, εληνίρηζεο, ζηξαηησηηθνπνίεζεο, «ζπκκεηνρηθήο»

αλαβάζκηζεο θαη ηηηινπνίεζεο απηνζρέδησλ νηθηζκψλ

Πθεηεξηζκφο ηνπ «Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε» θαη πνιηηηθέο θαηαζηνιήο

θαη πνηληθνπνίεζεο θνηλσληθψλ θηλεκάησλ πφιεο
Λενθηιειεχζεξεο αζηηθέο πνιηηηθέο πεξίθξαμεο

«Λέεο» έκθπιεο πεξηθξάμεηο

Ζ νηθνλνκία ηνπ ρξένπο, νη θξίζεηο ρξένπο θαη ην δηεζλέο πηζησηηθφ

ζχζηεκα

Ν θαπηηαιηζηηθφο δξφκνο ησλ ιεγφκελσλ πξψελ «ζνζηαιηζηηθψλ» θαη

«θνκκνπληζηηθψλ» ρσξψλ

Ζ απνθαινχκελε «ξεβαλζηζηηθή-εθδηθεηηθή» επίζεζε ζηηο δεκφζηεο

ππεξεζίεο θαη απνξξχζκηζε ηνπ πξψελ θξάηνπο πξφλνηαο

Ζ απνξξχζκηζε θαη επηζθαιεηνπνίεζε ηεο εξγαζίαο

Ν έιεγρνο ησλ κεηαθηλνχκελσλ πιεζπζκψλ θαη νη πνιηηηθέο ζπλφξσλ

Ν έιεγρνο θαη ε ζπζζψξεπζε πιεξνθνξηψλ

Ν έιεγρνο θαη ε εκπνξεπκαηνπνίεζε ηεο γλψζεο θαη ηεο εθπαίδεπζεο

Ν έιεγρνο θαη ε εκπνξεπκαηνπνίεζε ηνπ ιεγφκελνπ «βηνθεθαιαίνπ»,

ησλ θαξκάθσλ, ησλ ζπφξσλ θαη ηνπ θπηνγελλεηηθνχ πιηθνχ

Ζ πθαξπαγή θνπιηνχξαο θαη ε πνιηηηζκηθή (λέν)απνηθηνθξαηία

Δίλαη πξνθαλέο φηη ε παξαπάλσ ηαμηλφκεζε ησλ «θιαζηθψλ» θαη «λέσλ πεξηθξάμεσλ»
δελ εμαληιεί ην πιήζνο ησλ δηαδηθαζηψλ, κεζφδσλ θαη κεραληζκψλ πεξίθξαμεο.
Ξεξηζζφηεξν νη παξαπάλσ κέζνδνη θαηαδεηθλχνπλ νξηζκέλεο παξαδεηγκαηηθέο εθδνρέο,

156
Αλαιπηηθή παξνπζίαζε ησλ παγθφζκησλ ζπκθσληψλ πνπ αθνξνχλ ηελ πεξίθξαμε (ηδησηηθνπνίεζε-
εκπνξεπκαηνπνίεζε) ησλ ζπφξσλ, ησλ θαξκάθσλ θαη ηνπ θπηνγελεηηθνχ πιηθνχ γίλεηαη ζην θεθάιαην
3.2.5 «Ππλαίλεζε ηεο Νπάζηγθηνλ θαη Ξαγθφζκηνο Λενθηιειεπζεξηζκφο».

309
νη νπνίεο πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη δελ απνηεινχλ δηαθξηηέο πεξηνρέο αιιά δηαξθψο
δηαζηαπξψλνληαη κεηαμχ ηνπο παξάγνληαο θάζε θνξά πξσηφηππεο θαη ηδηαίηεξεο
πεξηθξάμεηο.

Πην θεθάιαην απηφ απφ ηηο παξαπάλσ κεζφδνπο αλαιπηηθά παξνπζηάδσ ηε δηαιεθηηθή
ησλ λέσλ πεξηθξάμεσλ θαη ηνπ θνηλνχ ρψξνπ ζηελ πνιενδνκηθή θαη ρσξνηαμηθή
θιίκαθα.

Ππγθξηκέλα αξρηθά εζηηάδσ ζηε ζχγρξνλε πθαξπαγή γεο, θπλήγη γεο θαη κάρεο γηα ηε
γε, ζηε ζπλέρεηα παξνπζηάδσ ηνλ αλαδπφκελν θνηλφ ρψξν ζηνπο απηνζρέδηνπο
νηθηζκνχο θαη ηηο πνιηηηθέο εμψζεσλ, εληνίρηζεο, ζηξαηησηηθνπνίεζεο, «ζπκκεηνρηθήο»
αλαβάζκηζεο θαη ηηηινπνίεζεο. Έπεηηα κέζα απφ ηελ ελλνηνιφγεζε ηνπ «Γηθαηψκαηνο
ζηελ Ξφιε» θσηίδσ ηνλ Θνηλφ Σψξν θαη ηε δηαιεθηηθή ηνπ κε ηηο πνιηηηθέο θαηαζηνιήο
θαη πνηληθνπνίεζεο ησλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ πφιεο θαη νινθιεξψλσ ην παξφλ
θεθάιαην κε ηηο λενθηιειεχζεξεο αζηηθέο πνιηηηθέο πεξίθξαμεο φπσο εθθξάδνληαη κέζα
απν ηηο δηαδηθαζίεο εμεπγεληζκνχ, δεκηνπξγηθήο πφιεο θαη city branding.

310
6.2 ΢χγρξνλε πθαξπαγή γεο, θπλήγη γεο θαη κάρεο
γηα ηε γε

Πε απηφ ην θεθάιαην παξνπζηάδσ αλαιπηηθά ηε ζρέζε ησλ λέσλ πεξηθξάμεσλ κε ηηο

δηαδηθαζίεο πθαξπαγήο ηεο γεο φπσο απηέο εθθξάδνληαη κέζσ ησλ απνθαινχκελσλ
«κεγάιεο θιίκαθαο επελδχζεσλ ζε γε», ησλ πνιέκσλ γηα πξψηεο χιεο, ησλ
ζπγθξνχζεσλ γηα ηνλ έιεγρν ησλ ηξνθίκσλ, ηνπ λεξνχ, ηε δέζκεπζε εθηάζεσλ γεο
γηα ηε δεκηνπξγία κεγάισλ έξγσλ θαη ππνδνκψλ, γηα ηνπξηζηηθέο εγθαηαζηάζεηο, γηα
εγθαηάζηαζε ΑΞΔ, γηα δεκηνπξγία Δηδηθψλ Νηθνλνκηθψλ Εσλψλ. Ρνλίδσ ηδηαίηεξα φηη
γηα ηελ θαηαλφεζε ησλ ζεκεξηλψλ εμειίμεσλ ηεο πθαξπαγήο ηεο γεο ζα πξέπεη λα
γίλεη ε ππέξβαζε ησλ δηρνηνκηθψλ δηπφισλ κεηαμχ ησλ ιεγφκελσλ «αλαπηπγκέλσλ»
θαη «ππαλάπηπθησλ ρσξψλ» θαη λα εμεηάδνληαη νη λέεο πεξηθξάμεηο θαη ε κνληκφηεηα
ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο εληφο ηεο εληαίαο πιαλεηηθήο νιφηεηαο.
Δπηπιένλ επηζεκαίλσ ηνλ θξίζηκν ξφιν ηνπ θξάηνπο, ηε ξεηνξηθή γχξσ απφ ην
ιεγφκελν «εκπφξην θφβνπ» θαη ηηο ιεγφκελεο «απνθαιππηηθηζηηθέο» πξνβιέςεηο γηα
έιιεηςε πφξσλ. Ραπηφρξνλα αλαδεηθλχσ ηηο δηαζεκαηηθέο αξζξψζεηο ηεο πθαξπαγήο
ηεο γεο κε ηα πνηθίια ζπζηήκαηα εμνπζίαο, θαηαπίεζεο θαη δηαθξίζεσλ ζηα πεδία ηνπ
θχινπ, ηνπ έζλνπο/εζλφηεηαο, ηεο ηάμεο θαη ηεο θνπιηνχξαο. Ρέινο επηζεκαίλσ ηηο
ζπλέπεηεο ηεο πθαξπαγήο ηεο γεο, νη νπνίεο αθνξνχλ κεηαμχ άιισλ αιιαγέο ησλ
ρξήζεσλ γεο, απνςίισζε δαζψλ, κνλνθαιιηέξγεηεο, απψιεηα ηεο βηνπνηθηιφηεηαο,
πεξηβαιινληηθέο θαηαζηξνθέο θαζψο επίζεο δηάιπζε ησλ θνηλνηηθψλ δεζκψλ, ζρέζεσλ
θαη ζεζκψλ ησλ ηνπηθψλ πιεζπζκψλ, ηελ θαηαζηξνθή ηεο θνηλσληθήο
ππνθεηκεληθφηεηάο ηνπο, ησλ ηνπηθψλ εζίκσλ, ηεο ηνπηθήο θνπιηνχξαο θαη ησλ
πνιηηηζκηθψλ ηνπο πξαθηηθψλ.

311
6.2.1 ΢χγρξνλε πθαξπαγή γεο θαη πξάμεηο κεηαθηλνχκελσλ
πιεζπζκψλ

Ξξφθεηηαη γηα κηα απφ ηηο πην ζπλεζηζκέλεο κεζφδνπο ηφζν ησλ «θιαζηθψλ» φζν θαη
ησλ «λέσλ» πεξηθξάμεσλ θαη ηεο κνληκφηεηαο ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο
ζπζζψξεπζεο. Πχκθσλα κε πιήζνο κειεηψλ θαη εξεπλεηψλ (Borras et al., 2011∙
Caffentzis, 2010∙ Cotula, 2012∙ Harvey, 2007[2005]∙ Harvey, 2013[2012] ∙ Levien,
2012∙ Makki, 2014∙ Midnight Notes Collective, 1990∙ Midnight Notes Collective, 2009∙
Perelman, 2000∙ Swyngedouw, 2004a∙ Swyngedouw, 2004b∙ Zoomers, 2010) ε
ζχγρξνλε πθαξπαγή γεο (land grabbing), κέζσ ησλ απνθαινχκελσλ «κεγάιεο
θιίκαθαο επελδχζεσλ ζε γε» (large-scale land investments), έρεη ιάβεη ηηο ηειεπηαίεο
δεθαεηίεο ηεξάζηηεο δηαζηάζεηο ζηε Ιαηηληθή Ακεξηθή, ηελ Αθξηθή, ηελ Nφηηα θαη
Nνηηναλαηνιηθή Αζία, θαζψο θαη ζηηο ρψξεο ηεο πξψελ Πνβηεηηθήο Έλσζεο θαη ηεο
Αλαηνιηθήο Δπξψπεο. Ραπηφρξνλα ππεξβαίλνληαο ηηο δηαηξέζεηο κεηαμχ Βνξξά-Λφηνπ,
Γχζεο-Αλαηνιήο νη ηάζεηο ηεο «πθαξπαγήο γεο» δείρλνπλ φηη φιν θαη πεξηζζφηεξν
επεθηείλεηαη ζε νιφθιεξν ην πιαλήηε κε ηε ιεγφκελε «πιαλεηηθή-παγθφζκηα
πθαξπαγή γεο» (global land grabbing) θαη κε ηηο πνηθίιεο πνιηηηθέο απνζηέξεζεο-
απαιινηξίσζεο (dispossession) ησλ θπζηθψλ πφξσλ-κέζσλ παξαγσγήο θαη
αλαπαξαγσγήο θαη ηελ ηαπηφρξνλε βίαηε εθδίσμε-εθηφπηζε (dislocation) ησλ ηνπηθψλ
θαη θπξίσο αγξνηηθψλ πιεζπζκψλ απφ ηηο εζηίεο ηνπο.

Ζ πθαξπαγή ηνπ θπζηθνχ ρψξνπ ζην ζχλνιν ησλ δηαζηάζεψλ ηνπ (έθηαζε-ελέξγεηα-
ρξφλνο) ζπλνδεχεηαη απφ ηελ επηδίσμε γηα εμαληηθεηκεληζκφ θαη εκπφξην ησλ
αλζξψπηλσλ ππνθεηκεληθψλ ηθαλνηήησλ. Νη απνζηεξεκέλνη απφ ηνλ θπζηθφ ρψξν θαη
εθηνπηζκέλνη πιεζπζκνί εμαλαγθάδνληαη λα κεηαλαζηεχζνπλ, λα δηαζρίζνπλ ζχλνξα,
θξάρηεο, ζπξκαηνπιέγκαηα, πνηάκηα, ζάιαζζεο, λάξθεο, αζηπλνκηθέο πεξηπφινπο.
Δπίζεο γίλνληαη αληηθείκελν εθκεηάιιεπζεο δνπιεκπφξσλ, θιείλνληαη ζε ζηξαηφπεδα
θξάηεζεο θαη έπεηηα ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο κε βίαηεο κεζφδνπο σζνχληαη λα
αλαδεηήζνπλ εξγαζία αθφκα θαη κε εμαηξεηηθά δπζκελείο φξνπο (καχξε θαη απιήξσηε
εξγαζία), ή κέλνπλ άλεξγνη θαη απνηεινχλ ηνλ εθεδξηθφ ζηξαηφ εξγαζίαο, αθφκα
εμσζνχληαη ζηελ πνξλεία, ζε θπθιψκαηα ηξάθηθηλγθ157 θαη εκπφξηνπ αλζξψπηλσλ
νξγάλσλ. Δπνκέλσο νη δηαδηθαζίεο πθαξπαγήο έρνπλ σο ζπλέπεηα ηελ πεξίθξαμε ησλ
θνηλσληθψλ δπλάκεσλ σο ελφηεηα αληηθεηκεληθψλ δπλαηνηήησλ θαη ππνθεηκεληθψλ
ηθαλνηήησλ θαη σο εθ ηνχηνπ θαηαζηξέθεηαη ν πξφηεξνο ηξφπνο επηθνηλσλίαο, κε
απνηέιεζκα ηε δηάιπζε ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ ησλ ππνθεηκέλσλ θαη ησλ
θνηλνηήησλ ηνπο.

Βέβαηα εδψ πξέπεη λα επηζεκαλζεί, φπσο έρεη αλαπηπρζεί απφ ηηο κεηαπνηθηαθέο
πξνζεγγίζεηο ηεο «δηεζληθήο κεηαλάζηεπζεο» (transmigration) (Bash et al., 1994∙

157
Ν φξνο «ηξάθηθηλγθ» παξνπζηάδεηαη ζπλήζσο ζην πιαίζην ηνπ δπαδηθνχ ζρήκαηνο «ζχκα-
εγθιεκαηίαο», απεηθνλίδνληαο ηηο γπλαίθεο σο αζψα, λέα θαη απιεξνθφξεηα ζχκαηα, ελψ ηνπο
δηαθηλεηέο σο άληξεο-εγθιεκαηίεο πνπ εμαπαηνχλ ηηο γπλαίθεο θαη ηηο εμαλαγθάδνπλ λα
κεηαλαζηεχζνπλ παξάλνκα θαη λα εθπνξλεπζνχλ (Berman, 2003∙ Doezema, 1999∙ Doezema, 2001∙
Sharma, 2003∙ Stenvoll, 2002). Απέλαληη ζηελ παξαπάλσ πξνζέγγηζε (ζην ιεγφκελν πξνθξνχζηεην
δίπνιν «ζχκα-εγθιεκαηίαο») ηα ηειεπηαία ρξφληα αλαπηχζζνληαη αλαιχζεηο, νη νπνίεο επηδηψθνπλ λα
εμεηάζνπλ ην δήηεκα κε δηαζεκαηηθφ ηξφπν ζπκπεξηιακβάλνληαο ηα πνιιαπιά ζπζηήκαηα εμνπζίαο
(ηάμε, θχιν, έζλνο, πνιηηηζκφο) ηα νπνία δηαζηαπξψλνληαη ζηελ πξάμε ηνπ ηξάθηθηλγθ θαη ηαπηφρξνλα
λα αλαδείμνπλ ηελ «απηνλνκία ζηελ θίλεζε ησλ ππνθεηκέλσλ» (Agustin, 2003∙ Andrijasevic,
2007[2003]).

312
Chin, 1999∙ Davis, 2000∙ Massey et al., 2002)158, φηη πνηέ δελ ζπληειείηαη ε πιήξεο
δηάιπζε ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, ηξφπσλ επηθνηλσλίαο θαη θνηλσληθψλ δηθηχσλ θαη
νχηε είλαη πνηέ εθηθηφο ν πιήξεο εμαληηθεηκεληζκφο ησλ αλζξψπηλσλ ηθαλνηήησλ.
Αληηζέησο ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο νη κεηαθηλνχκελνη πιεζπζκνί αλαπηχζζνπλ
ζηξαηεγηθέο επηβίσζεο, ελεξγνπνηνχλ ππνθεηκεληθέο ηθαλφηεηεο, ζπλάπηνπλ θνηλσληθέο
ζρέζεηο κε άιινπο κεηαθηλνχκελνπο θαη ηαπηφρξνλα ζηεξίδνληαη ζηα πξφηεξα δίθηπα
θνηλσληθήο νξγάλσζεο πνπ αθήλνπλ πίζσ ηνπο (Agustin, 2003∙ Andrijasevic, [2003]
2007∙ Καξβάθεο et al., 2006). Υο εθ ηνχηνπ θινλίδνληαη νη πξφηεξεο αληηδηαιεθηηθέο
δνκηζηηθέο αληηιήςεηο πνπ αληηιακβάλνληαη φηη νη δνκέο (θξάηνο, θεθάιαην,
παηξηαξρία, ξαηζηζκφο) επηθπξηαξρνχλ ζηα ππνθείκελα θαη επνκέλσο νη κεηαλάζηεο
είλαη ππνηειείο, ζχκαηα, ππφ-θεηκελα πνπ «ρξήδνπλ ζπκπφληαο θαη ζσηεξίαο»
(Agustin, 2003). Νη ηειεπηαίαο γεληάο κεηαπνηθηαθέο πξνζεγγίζεηο έρνπλ ζπλεηζθέξεη
ζην λα θσηηζηνχλ πσο νη πξάμεηο (κεηα)θίλεζεο ζπγθξνηνχλ ηα κεηαθηλνχκελα
ππνθείκελα ζε πξφζσπα, ηα νπνία βξίζθνληαη ζε δηαξθή δηαιεθηηθή θαη φρη ζε ππνηειή
ζρέζε ηφζν κε ηα πνηθίια θαη δηαζηαπξσλφκελα ζπζηήκαηα δηαθξίζεσλ θαη θαηαπίεζεο
(θεθάιαην, παηξηαξρία, ξαηζηζκφο θηι.) φζν θαη κε ηηο θξαηηθέο θαη δηεζλείο πνιηηηθέο
ειέγρνπ, αζηπλφκεπζεο, αθαίξεζεο ηεο πνιηηφηεηαο θηι.

158
Κε κηα ζεηξά απφ φξνπο φπσο «απηνλνκία», «θπγή», «λνκαδηζκφο», «δηαζπνξά», «ηαμίδη», νη
κεηαπνηθηαθέο πξνζεγγίζεηο ηεο «δηεζληθήο κεηαλάζηεπζεο» (transmigration) επηδηψθνπλ ηηο ηειεπηαίεο
δεθαεηίεο λα θαηαδείμνπλ ηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ κνξθψλ θηλεηηθφηεηαο, ηα νπνία απνκαθξχλνληαη
ηφζν απφ ηηο θηιειεχζεξεο αληηιήςεηο ηνπ laissez-faire πνπ ζεσξεί ηε κεηαλάζηεπζε σο πξντφλ κηαο
αηνκηθήο επηινγήο πνπ ππαθνχεη ζηνπο λφκνπο ηεο πξνζθνξάο θαη ηεο δήηεζεο ησλ αγνξψλ εξγαζίαο,
φζν θαη απφ ηηο αληηιήςεηο ηνπ «παξεκβαηηζκνχ» πνπ αληηιακβάλεηαη ηε κεηαλάζηεπζε σο έλα
θαηλφκελν ην νπνίν ην θξάηνο νθείιεη λα παξεκβαίλεη πξνθεηκέλνπ λα ξπζκίζεη ηε ξνή θαη ηελ έθηαζή
ηνπ. Νη πξνζεγγίζεηο ηεο «δηεζληθήο κεηαλάζηεπζεο» επηδηψθνπλ κε δηαζεκαηηθφ ηξφπν λα θαηαδείμνπλ
φηη ηα θίλεηξα ησλ κεηαθηλνχκελσλ απνηεινχλ ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο πεξίπινθεο δηαζηαπξψζεηο
ελάληηα ζε ηαμηθέο, έκθπιεο, εζλνηηθέο, πνιηηηζκηθέο, ζξεζθεπηηθέο δηαθξίζεηο θαη θαηαπηέζεηο. Ρελ ίδηα
ζηηγκή νη παξαπάλσ πξνζεγγίζεηο εμεηάδνπλ ηα πεξίπινθα δίθηπα δεκηνπξγίαο θνηλσληθψλ ζρέζεσλ,
ελεξγνπνίεζεο ππνθεηκεληθψλ ηθαλνηήησλ θαη αλάθηεζεο αληηθεηκεληθψλ δπλαηνηήησλ θαη επνκέλσο
εζηηάδνπλ ζηνπο ηξφπνπο επηθνηλσλίαο πνπ ζπγθξνηνχλ ηα ππνθείκελα ησλ κεηαθηλνχκελσλ ζε
πξφζσπα (Bash et al., 1994∙ Chin, 1999∙ Davis, 2000∙ Massey et al., 2002).

Πχκθσλα κε ηνπο Καξβάθεο et al (2006: 76)

«H κεηαλάζηεπζε κπνξεί βεβαίσο λα απνηειεί (...) θαη έλα αηνκηθφ ζρέδην, βαζηζκέλν ζηελ επηζπκία
λα μεθχγεη θαλείο απφ ηε κηδέξηα, ηελ εμάξηεζε ή/θαη ηελ εθκεηάιιεπζε. Κε ην λα ζπιιάβεη φκσο
απηή ηελ επηζπκία ν κεηαλάζηεο παξάγεη ηνλ εαπηφ ηνπ σο πνιηηηθφ ππνθείκελν. Γηα λα αλαπηχμεη
θαη λα πξαγκαηνπνηήζεη δε έλα ηέηνην (...) ζρέδην απαηηείηαη ε ζπκκεηνρή θαη ζχκπξαμε επξχηεξσλ
θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ: νηθνγέλεηεο, λνηθνθπξηά θαη άιια ζπγθξνηεκέλα άηππα θνηλσληθά δίθηπα.
΋ζν κεγαιχηεξα είλαη ηα εκπφδηα ηα νπνία πξέπεη λα ππεξβεί θαλείο, ηφζν πην επηβεβιεκέλε θαη
ηειηθά αλαπφθεπθηε γίλεηαη ε θνηλσληθή δηάζηαζε γηα ηελ επηηπρία ηνπ ζρεδίνπ.»

313
6.2.2 Μνξθέο πθαξπαγήο θαη ν ξφινο ηνπ θξάηνπο

Δπηζηξέθνληαο ζηε ιεγφκελε «πθαξπαγή γεο», παξφιν πνπ απνηειεί πάγηα πξαθηηθή
ηνπιάρηζηνλ απφ ηελ επνρή ηεο απνηθηνθξαηίαο, ζεσξείηαη φηη πξσηνρξεζηκνπνηήζεθε
θαη έγηλε σο φξνο γλσζηή ζηελ θξίζε ηξνθίκσλ ηνπ 2007-2008 φηαλ εηαηξίεο απφ ηε
Λφηηα Θνξέα θαη ηε Πανπδηθή Αξαβία ζθεηεξίζηεθαλ ηηο θαιχηεξα αξδεπφκελεο
θαιιηεξγήζηκεο εθηάζεηο γεο ζηε Καδαγαζθάξε θαη ηελ Αηζηνπία, ψζηε λα εμάγνπλ
αξαβφζηην θαη θνηληθέιαην. Απνηέιεζκα ηεο πθαξπαγήο ησλ εχθνξσλ αγξνηηθψλ
εθηάζεσλ ήηαλ λα εθηνπηζηνχλ θαη λα ππνζηηίδνληαη δεθάδεο ρηιηάδεο θάηνηθνη ζηε
Καδαγαζθάξε θαη ηελ Αηζηνπία (Cotula, et al. 2009∙ Zoomers, 2010∙ Blas, 2008). Απφ
ηφηε ν φξνο έρεη γίλεη ηδηαίηεξα δεκνθηιήο θαη ν πην γλσζηφο νξηζκφο είλαη απηφο ησλ
Ρδνλ Καθάξζη, Εαθιίλ Βει θαη Πνξάγηα Αθίθ (John McCarthy, Jacqueline Vel and
Suraya Afiff, 2012), ζχκθσλα κε ηνλ νπνίν:

«Ν φξνο ―πθαξπαγή γεο‖ αλαθέξεηαη ζηελ απφθηεζε ηεο εμνπζίαο ειέγρνπ επί ηεο
γεο θαη ησλ ππφινηπσλ ζπλαθψλ πφξσλ φπσο λεξφ, νξπθηά, δάζε, κε ζθνπφ ηα
νθέιε πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηε ρξήζε ηνπο. Γειαδή πξφθεηηαη γηα ην ζρέδην
θαζνξηζκνχ θαη παγίσζεο ηεο πξφζβαζεο ζηνλ ρεξζαίν πινχην θαη ησλ
επηπξφζζεησλ σθειεηψλ απφ ηελ ρξεκαηνπηζηνηηθνπνίεζε ησλ γαηψλ.»

Ξαξφιν πνπ είλαη δχζθνιν λα εθηηκεζεί ε έθηαζε ηεο ζχγρξνλεο πθαξπαγήο ηεο γεο,
πιήζνο εξεπλεηψλ, ΚΘΝ θαη δηεζλψλ νξγαληζκψλ (De Koning, 2009∙ Geisler and
Makki, 2014∙ GRAIN, 2010) ππνινγίδνπλ φηη κέζα ζηελ πεληαεηία 2005-2010 ζε
ηνπιάρηζηνλ εβδνκήληα ρψξεο πάλσ απφ 115 εθαηνκκχξηα εθηάξηα γεο, κε ηα κηζά απφ
απηά ζηελ Αθξηθή, αθαηξέζεθαλ απφ ηνπηθέο θνηλφηεηεο θαη απνδφζεθαλ ζε
παγθφζκηνπο ή ηνπηθνχο επελδπηέο (Holden and Pagel, 2013). Ρν κέγεζνο ηεο
πθαξπαγήο, κφλν γηα ηελ πεληαεηία 2005-2010, ππνινγίδεηαη φηη αληηζηνηρεί ζην 3%
κε 5% ηεο δηαζέζηκεο παγθφζκηαο αγξνηηθήο γεο θαη εθηηκάηαη φηη, ηδηαίηεξα κεηά ηελ
θξίζε ηξνθίκσλ θαη ηηο κειινληηθέο ζπλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, ε πθαξπαγή
γεο ζα θιηκαθσζεί μεπεξλψληαο, έσο ην 2020, ην 10% ηεο δηαζέζηκεο παγθφζκηαο
αγξνηηθήο γεο (IFPRI, 2013). Δπίζεο ην παξαηεξεηήξην GRAIN (2010a), ην νπνίν
κειεηάεη ηελ πθαξπαγή ηεο γεο ζε 66 ρψξεο θαη παξαθνινπζεί 298 κεγάιεο
πνιπεζληθέο, ζπκπεξαίλεη φηη νη θπξίαξρνη επελδπηέο είλαη κεγάιεο βηνκεραλίεο
ηξνθίκσλ, εηαηξίεο εμφξπμεο, θαξκαθεπηηθέο εηαηξίεο, ρξεκαηνπηζησηηθέο εηαηξίεο,
αζθαιηζηηθά ζπληαμηνδνηηθά ηακεία, hedge funds, επελδπηηθέο ηξάπεδεο φπσο ε Goldan
Sachs, Emergent Asset Management, JP Morgan159 θαη παλεπηζηήκηα φπσο ην ΚΗΡ, ην
Σάξβαξλη θαη ην παλεπηζηήκην ηεο Θαιηθφξληαο (Deininger and Byerlee, 2010:xi∙
GRAIN, 2008∙ GRAIN, 2010a∙ GRAIN, 2011∙ Ince, 2014∙ Σαηδεκηράιεο, 2014). Ζ ηάζε
ηεο «πθαξπαγήο γεο» ζεσξείηαη φηη πξφθεηηαη λα κεγεζπλζεί θαη ζχκθσλα κε ηνπο
ππνινγηζκνχο ηνπ Ηλζηηηνχηνπ «International Institute for Applied Systems Analysis»
έσο ην 2030 ζα έρνπλ αθαηξεζεί-πθαξπαρζεί πάλσ απφ 500 εθαηνκκχξηα εθηάξηα
γεο.160

159
΋πσο αλαθέξεη ν Γθάνπηακ Ξξάηηθ (Gautam Prateek, 2012):

«Oη ίδηεο ρξεκαηηζηεξηαθέο εηαηξίεο θαη ηξάπεδεο πνπ καο νδήγεζαλ ζηελ θξίζε ηνπ 2008 κε ηε
θνχζθα ησλ αθηλήησλ, ηψξα θάλνπλ ην ίδην κε ηελ παγθφζκηα δήηεζε ζε γε πνπ πθαξπάδνπλ ζηνλ
παγθφζκην Λφην» (κεηάθξαζε Σαηδεκηράιεο, 2014: 53).
160
Πχκθσλα κε ηα παξαηεξεηήξηα GRAIN, Land Matrix θαη IFPRI (International Food Policy Research
Institute) θαζψο θαη ηνλ FAO (Food and Agriculture Organization) oη ρψξεο ζηηο νπνίεο ε αξπαγή γεο

314
Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη νη ζπκθσλίεο θαη νη δηαδηθαζίεο πθαξπαγήο ηεο γεο γίλνληαη
ηφζν κε «επίζεκνπο» (formal) ηξφπνπο, φπσο πνιπκεξείο θαη δηαθξαηηθέο ζπκθσλίεο
ειεχζεξνπ εκπνξίνπ161, φζν θαη κε ηνπο ιεγφκελνπο «αλεπίζεκνπο» (informal)162
ηξφπνπο θαη εκπιέθνληαη ζε απηέο ηα ηνπηθά θξάηε, πνιιέο θνξέο δηθηαηνξηθά-
ζηξαηησηηθά θαζεζηψηα, νη πνιπεζληθνί θαη ηνπηθνί επελδπηέο, πιήζνο κεζαδφλησλ
θηεκαηνκεζηηψλ θαζψο θαη ηνπηθέο θαη παγθφζκηεο καθίεο. Δμάιινπ ε αχμεζε ηεο
γαηνπξνζφδνπ θαη ην ιεγφκελν «εκπφξην γεο» απνδεηθλχεηαη, ηδηαίηεξα ζε πεξηφδνπο
θξίζεο163, ζχκθσλα κε αξθεηνχο κειεηεηέο (Sassen, 2010∙ Zoomers, 2010∙ Levien,
2012∙ Makki, 2014) πην πξνζνδνθφξν αθφκα θαη απφ ην εκπφξην φπισλ ή λαξθσηηθψλ
θαη πίζσ απφ ηηο πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο πθαξπαγήο γεο ππάξρνπλ πιήζνο απφ
αφξαηεο ηζηνξίεο απαγσγψλ, εμαθαλίζεσλ, δνινθνληψλ, θπιαθίζεσλ, βαζαληζηεξίσλ
θαη βηαζκψλ. Σαξαθηεξηζηηθή είλαη ε πεξίπησζε ηεο εμέγεξζεο ησλ ρσξηθψλ ηνπ
Λάληηγθξακ ηεο Γπηηθήο Βεγγάιεο ζηελ Ηλδία, νη νπνίνη απφ ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ
2000, αξλνχληαη λα παξαδψζνπλ ηε γε ηνπο θαη αληηηίζεληαη ζηελ απαιινηξίσζε θαη
εμαθάληζε 29 ρσξηψλ απφ ηελ εηαηξία Salim Group ηεο Ηλδνλεζίαο γηα ηε δεκηνπξγία
κηαο πεηξνρεκηθήο Δηδηθήο Νηθνλνκηθήο Εψλεο (ΔΝΕ). Κεηά απφ πνιχκελεο
δηακαξηπξίεο θαη δηαδειψζεηο ζηέιλνληαη απφ ηελ Θαιθνχηα πέληε ρηιηάδεο
παξαζηξαηησηηθνί θαη θνκάληνο ηεο αζηπλνκίαο, νη νπνίνη εμαπνιχνπλ κηα αλειέεηε
ηξνκνθξαηία, δνινθνλνχλ δεθάδεο θαηνίθνπο, βηάδνπλ εθαηνληάδεο γπλαίθεο θαη
πνιιέο ηηο απαγάγνπλ ζε θπθιψκαηα ηξάθηθηλγθ. Ζ θνξχθσζε γίλεηαη ζηηο 14 Καξηίνπ
ηνπ 2007 φηαλ θαηά ηε δηάξθεηα κηαο δηαδήισζεο, ε ηνπηθή αζηπλνκία δνινθνλεί 114
θαηνίθνπο (Levien, 2012). Άιιε ραξαθηεξηζηηθή πεξίπησζε είλαη απηή ηεο
Γνπαηεκάιαο, ε νπνία είλαη ε ηξίηε ζε παγθφζκην επίπεδν παξαγσγφο ρψξα ζε δάραξε.
Απφ ηε δεθαεηία ηνπ ‘80, πνιπεζληθέο εηαηξίεο ζθεηεξίδνληαη ηηο αγξνηηθέο ηεο εθηάζεηο
εθδηψρλνληαο ηνπο κηθξνχο ηνπηθνχο παξαγσγνχο. Ρα παξαδείγκαηα είλαη πνιιά,
σζηφζν ε πεξίπησζε ηεο θνηιάδαο Ξνινρίθ ζηε Λφηηα Γνπαηεκάια είλαη ε πην
ραξαθηεξηζηηθή, φηαλ ην 2005 ε θπβέξλεζε παξαρψξεζε πέληε ρηιηάδεο εθηάξηα ζε κηα
ηνπηθή ζπγαηξηθή ησλ PepsiCo, Coca-Cola θαη Nestlé γηα παξαγσγή δάραξεο θαη
βηνθαπζίκσλ. Απέλαληη ζηε ζζελαξή αληίζηαζε ησλ ηνπηθψλ θνηλνηήησλ ε θπβέξλεζε
ηεο ρψξαο εμαπέιπζε, ην Κάξηην ηνπ 2011, κηα ζθνδξή επίζεζε κε παξαζηξαηησηηθνχο
λα θαίλε ηηο θαιιηέξγεηεο θαη ηα ζπίηηα πάλσ απφ δέθα ρσξηψλ, λα δνινθνλνχλ ηξία
άηνκα θαη ζπλνιηθά λα εθηνπίδνληαη πάλσ απφ 800 νηθνγέλεηεο. Κεηά απφ κηα

έρεη ιάβεη ηε κεγαιχηεξε έθηαζε θαηά ηελ πεληαεηία 2006-2011 είλαη νη εμήο: Κνδακβίθε 6,6 εθ.
εθηάξηα, Λφηην Πνπδάλ 6,3 εθ. εθηάξηα, Απζηξαιία 4,8 εθ. εθηάξηα, Ιηβεξία 4,0 εθ. εθηάξηα, Ξαπνχα-
Λέα Γνπηλέα 3,8 εθ. εθηάξηα, Πνπδάλ 3,7 εθ. εθηάξηα, Ηλδνλεζία 3,5 εθ. εθηάξηα, Οσζία 3,1 εθ. εθηάξηα,
Αηζηνπία 2,9 εθ. εθηάξηα, Αξγεληηλή 2,9 εθ. εθηάξηα, Θνγθφ 2,7 εθ. εθηάξηα, Θακπφηδε 2,4 εθ. εθηάξηα,
Ληγεξία 2,0 εθ. εθηάξηα, Βξαδηιία 1,8 εθ. εθηάξηα θαη Φηιηππίλεο 1,8 εθ. εθηάξηα. Υο κέηξν ζχγθξηζεο, ε
ζπλνιηθή έθηαζε ηεο Διιάδαο είλαη 13,1 εθ. εθηάξηα (Deininger and Byerlee 2010:xiv∙ GRAIN, 2008∙
GRAIN, 2010a∙ Ince, 2014∙ Σαηδεκηράιεο 2014).
161
Νη λενθηιειεχζεξεο πνιπκεξείο θαη δηαθξαηηθέο ζπκθσλίεο ειεχζεξνπ εκπνξίνπ έρνπλ παξνπζηαζηεί
αλαιπηηθά ζην θεθαιαην 3.2.5 «Ππλαίλεζε ηεο Νπάζηγθηνλ θαη Ξαγθφζκηνο Λενθηιειεπζεξηζκφο».
162
Αλαιπηηθά παξνπζηάδσ ηε ζπδήηεζε κεηαμχ «επίζεκεο ή ηππηθήο» θαη «αλεπίζεκεο ή άηππεο»
ζπλζήθεο ζην επφκελν θεθάιαην 6.3 «Απηνζρέδηνη νηθηζκνί: ν αλαδπφκελνο θνηλφο ρψξνο θαη νη
πνιηηηθέο πεξίθξαμήο ηνπ».
163
Πχκθσλα κε ηνλ Σαηδεκηράιε (2014: 38):

«΋πσο είλαη γλσζηφ, νη θαπηηαιηζηέο ζηνπο αλνδηθνχο θχθινπο θαη ζε πεξηφδνπο εκπηζηνζχλεο ζε
ηξάπεδεο θαη ρξεκαηηζηήξηα επελδχνπλ ζε άπια ρξεκαηηζηηθά πξντφληα, ελψ ζε πεξηφδνπο θξίζεο
θαη αλαζθάιεηαο επελδχνπλ ζε πιηθά πεξηνπζηαθά ζηνηρεία, φπσο ε γε, ηα θηίξηα, ν ρξπζφο θαη ηα
έξγα ηέρλεο.»

315
παγθφζκηα θακπάληα ππεξάζπηζεο, νη παξαπάλσ εηαηξίεο αλαγθάζηεθαλ λα
απνρσξήζνπλ θαη ε γε επηζηξάθεθε ζηηο ηνπηθέο θνηλφηεηεο (Vidal, 2012).

Ν ξφινο ηνπ θξάηνπο ζηηο δηαδηθαζίεο πθαξπαγήο ηεο γεο είλαη θαζνξηζηηθφο, ηφζν κε
ηε κνξθή ησλ επηρεηξήζεσλ θξαηηθήο ηδηνθηεζίαο (π.ρ. Θίλα), φζν θαη κε ελδηάκεζε
δηαπινθή θξάηνπο θαη ηδησηηθψλ επηρεηξήζεσλ (π.ρ. Ρνπξθία, Κέζε Αλαηνιή, ρψξεο
ηνπ Θφιπνπ, Θεληξηθή θαη Λφηηα Ακεξηθή), θαζψο θαη κε επξχηεξνπο κεραληζκνχο
ελίζρπζεο ησλ ηδησηηθψλ επηρεηξήζεσλ θαη επελδχζεσλ. Ππγθεθξηκέλα ε θξαηηθή
ελίζρπζε εθθξάδεηαη κε ηηο δηκεξείο θαη πνιπκεξείο ζπκθσλίεο, κε πιήζνο
δηεπθνιχλζεσλ φπσο θνξναπαιιαγέο, άξζε δαζκνινγηθψλ θξαγκψλ, ρακειφηνθα
δάλεηα, εγγπήζεηο, θηινεπελδπηηθή λνκνζεζία, ηερληθή ππνζηήξημε, δηπισκαηηθέο
ζρέζεηο θαζψο θαη κε κεραληζκνχο πξφιεςεο θαη θαηαζηνιήο ησλ αληηζηάζεσλ ησλ
ηνπηθψλ πιεζπζκψλ (Anderlini, 2008∙ Xinhua News Agency, 2008∙ Cotula, 2012∙
Cotula, et al. 2009∙ Σαηδεκηράιεο, 2014164). Σαξαθηεξηζηηθά ε Πανπδηθή Αξαβία θαη ηα
ππφινηπα θξάηε ηνπ Θφιπνπ (Κπαρξέηλ, Θνπβέηη, Νκάλ, Θαηάξ, Ζλσκέλα Αξαβηθά
Δκηξάηα), εθηφο απφ ηηο ακηγψο θξαηηθέο πεηξειατθέο επηρεηξήζεηο εληζρχνπλ θαη
ηδησηηθέο επηρεηξήζεηο, ησλ νπνίσλ πνιιέο θνξέο κέηνρνη είλαη νη ίδηνη νη βαζηιηάδεο θαη
νη εκίξεδεο, γηα λα επελδχζνπλ ζε ηζιακηθέο ρψξεο ηεο Αθξηθήο, ζην Ξαθηζηάλ θαη ζηε
Λνηηναλαηνιηθή Αζία (Cotula, 2012∙ Saudi Arabia Ministry of Foreign Affairs, 2009).
Δπίζεο νη θηλεδηθέο θξαηηθέο επηρεηξήζεηο ππφ ην αηγίδα ηνπ θξαηηθνχ πξνγξάκκαηνο
«Go Abroad» θπξηαξρνχλ παγθνζκίσο ζηνπο θιάδνπο ηεο λαπηηιίαο, ηεο πθαληνπξγίαο
θαη ζηηο θαηαζθεπέο. Δπίζεο ε Θίλα είλαη απφ ην 2010 ε πξψηε ρψξα ζε μέλεο
επελδχζεηο ζηελ Αθξηθή165. Ραπηφρξνλα ε Δπξσπατθή Έλσζε εληζρχεη εηαηξίεο θπξίσο

164
Πχκθσλα κε ηνλ Σαηδεκηράιε (2014: 55):

«H ζπλεξγαζία ησλ δηνηθνχλησλ ζηηο ρψξεο-ζηφρνπο πθαξπαγήο ζε φιεο ηηο θιίκαθεο, απφ ην
θεληξηθφ θξάηνο κέρξη ηνπο δήκνπο, είλαη απαξαίηεηε γηα ηελ εθαξκνγή ησλ παγθφζκησλ
ξπζκίζεσλ, ζπρλά κε εθηεηακέλε δηαθζνξά θαη, φπσο ζηελ ειιεληθή πεξίπησζε, κε ρξήζε ηνπ
θφβνπ απφ πηζαλή ρξενθνπία θαη έμνδν απφ ηελ επξσδψλε.»
165
Ρν εκπφξην Θίλαο-Αθξηθήο έρεη εθηηλαρζεί κέζα ζε κηα δεθαεηία, απφ ηα 10 δηζ. δνι. ην 2002 ζηα
200 δηζ. δνι. ην 2013, αθήλνληαο πίζσ ηνπο αληαγσληζηέο ηεο, ηφζν ηηο ΖΞΑ ζηα 110 δηζ. δνι. φζν
θαη ηελ Δπξψπε, ηελ Ηαπσλία, θαη ηηο επίζεο αλαδπφκελεο επελδπηηθέο δπλάκεηο Ηλδία, Βξαδηιία, ρψξεο
ηνπ Θφιπνπ θαη ηελ Ρνπξθία. Ζ θπβέξλεζε ηεο Θίλαο, κε ηηο 900 πεξίπνπ θξαηηθέο επηρεηξήζεηο,
επελδχεη φιν θαη πεξηζζφηεξν ζηελ Αθξηθή έρνληαο ζπλάςεη δηαθφξσλ ηχπσλ νηθνλνκηθέο θαη
εκπνξηθέο ζπλεξγαζίεο κε 53 αθξηθαληθέο ρψξεο. Δπίζεο ζηε Λακίκπηα έρεη εγθαηαζηήζεη ηελ πξψηε
ηεο ππεξπφληηα ζηξαηησηηθή βάζε, απφ ηελ νπνία επηηεξεί ηφζν ηνπο δνξπθφξνπο ηεο θαη ηηο
δηαζηεκηθέο ηεο πηήζεηο φζν θαη ηελ νκαιή έθβαζε ησλ ηνπηθψλ ηεο επελδχζεσλ (Zoomers, 2010∙
Jeffrey et al., 2011).

Δπίζεο, νη θηλεδηθέο θξαηηθέο εηαηξείεο εζηηάδνπλ ζηα «θελά» πνπ αθήλνπλ νη αληαγσληζηέο ηνπο, φπσο
ζηελ πεξίπησζε ηνπ Πνπδάλ, ζην νπνίν απφ ην 1997 νη ΖΞΑ έρνπλ επηβάιεη εκπάξγθν θαηεγνξψληαο
ηελ θπβέξλεζή ηνπ φηη ππνζάιπεη ηελ ηζιακηθή ηξνκνθξαηία θαη νη πεξηζζφηεξεο δπηηθέο εηαηξίεο
εγθαηέιεηςαλ ηε ρψξα. Ρφηε ζχκθσλα κε ηνπο Franco θαη Borras (2013) θαη Βαζηινπνχινπ (2010)
εκθαλίζζεθαλ νη Θηλέδνη επελδπηέο, «πξνο κεγάιε ραξά ησλ ηνπηθψλ θπβεξλήζεσλ, νη νπνίεο βξήθαλ
ηνπο θαιχηεξνπο πειάηεο γηα ηα πεηξέιαηά ηνπο». Ρν Ξεθίλν, ζε αληάιιαγκα, έρεη επελδχζεη 6 δηζ.
δνιάξηα γηα ηελ θαηαζθεπή ζχγρξνλσλ πεηξειαηνπεγψλ θαη έρεη θαηαζθεπάζεη πιήζνο δεκφζησλ
έξγσλ. «Νη Θηλέδνη ήξζαλ ρσξίο λα επηβάινπλ φξνπο. Νη Γπηηθνί ζέινπλ λα αλαθαηεχνληαη ζηα πάληα,
ζηηο παξαδφζεηο καο, ζηα έζηκά καο...» ιέεη ν Πνπδαλφο πνιηηηθφο ζχκβνπινο Ακπληειξαρκάλ Ηκπξαΐκ
ει Σαιίθα, ν νπνίνο δηεηέιεζε δηακεζνιαβεηήο γηα ηελ εηξήλεπζε ζην Ληαξθνχξ. Ιίγν λνηηφηεξα, ζηελ
Θέλπα, έλαο εθπξφζσπνο ηεο εθεί θπβέξλεζεο πξνζππνγξάθεη: «Γελ ζα αθνχζεηο πνηέ απφ ηνπο
Θηλέδνπο λα ζνπ ιέλε φηη δελ ζα νινθιεξψζνπλ θάπνην έξγν επεηδή ε θπβέξλεζε δελ έθαλε αξθεηά γηα
λα θαηαπνιεκήζεη ηε δηαθζνξά. Αλ ππνζρεζνχλ φηη ζα θηηάμνπλ κηα ιεσθφξν, ζα ην θάλνπλ»
(Βαζηινπνχινπ, 2010∙ Franco θαη Borras, 2013).

316
ζηνπο θιάδνπο ησλ ΑΞΔ (αηνιηθή ελέξγεηα, θσηνβνιηατθά, βηνθαχζηκα) γηα λα
επελδχζνπλ ζε ρψξεο ηεο Αθξηθήο, ηεο Αζίαο θαη ηεο Λφηηαο Ακεξηθήο. Νη ΖΞΑ
επηδηψθνπλ λα αλαθηήζνπλ ην ρακέλν έδαθνο, κε ηελ θπβέξλεζε ηνπ Κπάξαθ Νκπάκα
λα δηνξγαλψλεη ην 2014 επηρεηξεκαηηθφ θφξνπκ θαιψληαο 50 εγέηεο αθξηθαληθψλ
ρσξψλ θαη ζπλάπηνληαο ην «Γηάηαγκα Αθξηθαληθήο Αλάπηπμεο θαη Δπθαηξίαο».
Ραπηφρξνλα ε θπβέξλεζε ηεο Ηλδίαο ππέγξαςε ην 2011 κε ηελ Αθξηθαληθή Έλσζε ηε
«Γηαθήξπμε ηεο Αληίο Ακπέκπα», ζηελ νπνία πξνσζεί ζπκθσλίεο κε αθξηθαληθέο
ρψξεο ηφζν ζηνπο θιάδνπο ηεο γεσξγίαο θαη ησλ νξπθηψλ πφξσλ φζν θαη ζηηο λέεο
ηερλνινγίεο, ζηε πιεξνθνξηθή, ζηηο ηειεπηθνηλσλίεο, ζηελ εθπαίδεπζε, ζηελ
απηνθηλεηνβηνκεραλία, ηε κεηεσξνινγία θαη ηα θαιισπηζηηθά θπηά (Jeffrey et al.,
2011∙ Zoomers, 2010).

Ζ παξαπάλσ θαηαλνκή ησλ επελδχζεσλ είλαη απιψο ελδεηθηηθή θαζψο ζηηο

πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο αλαπηχζζεηαη έληνλνο αληαγσληζκνχο κεηαμχ ησλ
ελδηαθεξνκέλσλ επελδπηψλ. Υο εθ ηνχηνπ, νη δηαδηθαζίεο πθαξπαγήο ζπλήζσο
νλνκάδνληαη θαη σο «ππξεηφο γηα ηε γε» (land grab fever) ή «θπλήγη γεο» (hunting for
land), θαζψο ζε απηφ εκπιέθνληαη θαη αληαγσλίδνληαη θξάηε, πνιπεζληθέο εηαηξίεο,
ηνπηθνί θαη δηεζλείο παίθηεο ζε κηα «θνχξζα» γηα ην πνηνο ζα θαηαθέξεη λα πθαξπάμεη
ηα πην πξνζνδνθφξα θαη θαηάιιεια εδάθε166 (Araghi, 2009∙ Zoomers, 2010∙
Σαηδεκηράιεο, 2014).

Δπίζεο ε θηλεδηθή θπβέξλεζε δελ έρεη πξφβιεκα λα ζπλαιιάζζεηαη κε νινθιεξσηηθά θαζεζηψηα, φπσο
ζηε πεξίπησζε ηεο Γνπηλέαο, ζηελ νπνία εληζρχεη ηε ρνχληα ηνπ ζηξαηεγνχ Κνπζά Θακάξα, ηνπ νπνίνπ
ηα ζψκαηα αζθάιεηαο ην Πεπηέκβξην ηνπ 2009 δνινθφλεζαλ 157 δηαδεισηέο θαη βίαζαλ δεθάδεο
γπλαίθεο πνπ δηεθδηθνχζαλ ηνλ εθδεκνθξαηηζκφ ηεο ρψξαο. Υζηφζν ν Κνπζά Θακάξα κφιηο είρε
ππνγξάςεη ζπκθσλία κε ην «China Ηnvestment Fund», έλαλ θηλέδηθν θξαηηθφ ρξεκαηνπηζησηηθφ
νξγαληζκφ κε έδξα ην Σνλγθ Θνλγθ. Νη Θηλέδνη ζα απνθηήζνπλ ηελ εθκεηάιιεπζε ησλ πινπζίσλ
εδαθψλ ηεο Γνπηλέαο ζε θνηηάζκαηα πεηξέιαηνπ, ραιθνχ, δηακαληηψλ, ρξπζνχ, ζηδήξνπ, θαη ν Κνπζά
Θακάξα ζα ιάβεη 4,8 δηζ. δνι., πνζφ πνπ ζα ηνλ βνεζήζεη λα εδξαηψζεη ην θαζεζηψο ηνπ, ρσξίο λα
ππνρξεσζεί λα ηεξήζεη ηηο ππνζρέζεηο ηνπ γηα εθινγέο (Borras et al., 2011∙ Cotula, 2012∙ Cotula et
al., 2009).
166
Πχκθσλα κε ην παξαηεξεηήξην GRAIN (2010) ην 12% ησλ ζπκθσληψλ αθνξά επελδπηέο πνπ έρνπλ
σο ρψξεο πξνέιεπζεο ηηο ΖΞΑ, ηα Ζλσκέλα Δκηξάηα θαη ηελ Θίλα, ην 8% έρνπλ σο ρψξα πξνέιεπζεο
ηελ Ηλδία, 6% ηελ Κεγάιε Βξεηαλία θαη ηελ Αίγππην, 5% ηε Λφηηα Θνξέα θαη 4% ηε Λφηηα Αθξηθή, ηε
Πανπδηθή Αξαβία, ηε Πηγθαπνχξε θαη ηε Καιαηζία.

317
6.2.3 Τθαξπαγή γεο θαη ην ιεγφκελν «εκπφξην θφβνπ»

H πθαξπαγή γεο θαη ην απνθαινχκελν «θπλήγη γεο» ή ζχκθσλα κε ηελ Ξαγθφζκηα

Ρξάπεδα νη ιεγφκελεο «κεγάιεο θιίκαθαο επελδχζεσλ ζε γε» ζεσξείηαη φηη έρνπλ σο
θχξηεο αηηίεο ηελ απμεκέλε αζηηθνπνίεζε ηνπ πιεζπζκνχ, ηηο αιιαγέο ζηα πξφηππα
δηαηξνθήο, ηηο ιεγφκελεο «απνθαιππηηθηζηηθέο» πξνβιέςεηο γηα έιιεηςε πφξσλ φπσο ε
ηξνθή θαη ε ελέξγεηα (peak oil), ηνπο θηλδχλνπο απφ θπζηθέο θαηαζηξνθέο, νη νπνίεο
ζα πξνθχςνπλ απφ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή, ηελ πιαλεηηθή ππεξζέξκαλζε (global
warming), ην θαηλφκελν ζεξκνθεπίνπ θαη ηελ απμαλφκελε εξεκνπνίεζε (Caffentzis,
2013). Νη παξαπάλσ απεηιέο, θαζψο θαη άιιεο θαηαζηξνθηθέο αθεγήζεηο φπσο νη
ηξνκνθξαηηθέο επηζέζεηο θαη ν θφβνο ηεο θξαηηθήο ρξενθνπίαο, εθηφο απφ ηελ
θνηλσληθή πεηζάξρεζε, ζηφρν έρνπλ θαη λα λνκηκνπνηήζνπλ ηελ πθαξπαγή ηεο γεο
(Σαηδεκηράιεο, 2014: 42). Ρν εκπφξην ηεο αλαζθάιεηαο θαη ηνπ θφβνπ πνπ εληζρχεηαη
απφ ηα κέζα καδηθήο ελεκέξσζεο θαη απφ δηεζλείο νίθνπο αμηνιφγεζεο απνηειεί ην
κνριφ πνπ επηηξέπεη επψδπλεο «κεηαξξπζκίζεηο». Νη αζθάιεηεο απφ πηζαλέο
θαηαζηξνθέο θαη νη απεηιέο πηψρεπζεο ζπλδένληαη κε ηελ εκπνξεπκαηνπνίεζε θαη
ηδησηηθνπνίεζε ηεο γεο θαη επξχηεξα ηνπ ρψξνπ, απφ δηεζλείο επελδπηέο
(foreignization of space) αιιά θαη απφ ηνπηθνχο θνξείο, κε ηε κεηαηξνπή ησλ πνηθίισλ
ηππηθψλ θαη άηππσλ κε-ηδησηηθψλ κνξθψλ δηθαησκάησλ ηδηνθηεζίαο (θνηλά, θνιεθηίβεο,
θξάηνο θηι.) ζε απνθιεηζηηθά αηνκηθά ηδησηηθά θαζεζηψηα ηδηνθηεζίαο, ηα νπνία, ζηε
ζπλέρεηα, κπνξνχλ επθνιφηεξα λα εληαρζνχλ ζηηο ηνπηθέο θαη παγθφζκηεο
αγνξνπσιεζίεο γεο (Araghi, 2009∙ Balaban, 2010∙ Brenner and Theodore 2007∙
Mansfield, 2004∙ Mansfield, 2007∙ Mansfield, 2008∙ Siciliano, 2013∙ Zoomers, 2010).

Δπίζεο ε πθαξπαγή, ηδησηηθνπνίεζε θαη εκπνξεπκαηνπνίεζε ηεο γεο ζρεδφλ πάληα

ζπλνδεχεηαη κε αιιαγή ησλ ρξήζεσλ γεο, ε νπνία ζεκαίλεη απνςίισζε δαζψλ,
κνλνθαιιηέξγεηεο, απψιεηα ηεο βηνπνηθηιφηεηαο (παλίδαο θαη ρισξίδαο) θαη
πεξηβαιινληηθέο θαηαζηξνθέο. Δπίζεο ε έληαζε ηεο έκθπιεο θαηαπίεζεο167, ε
κεηαλάζηεπζε, ε αιιαγή ηεο θνηλσληθήο, ηαμηθήο θαη πιεζπζκηαθήο ζχζηαζεο
απνηεινχλ αλαπφζπαζηεο πηπρέο ηεο αξπαγήο γεο (Araghi, 2009∙ Caceres, 2014∙
Federici, 2011∙ Ferguson, 2006∙ Jeffrey et al., 2011∙ Lee, 2013∙ Harvey, 2013[2012] ∙
Steinberg et al., 2012).

167
Ζ Φεληεξίηζη (2011: 5) δίλεη ηδηαίηεξε έκθαζε ζηελ έκθπιε δηάζηαζε ηεο πθαξπαγήο ηεο γεο:

«Πήκεξα, απέλαληη ζηηο λέεο δηαδηθαζίεο ηεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο, νη γπλαίθεο απνηεινχλ ηελ
θχξηα θνηλσληθή δχλακε πνπ βξίζθεηαη ζην δξφκν γηα ηελ πιήξε εκπνξεπκαηνπνίεζε ηεο θχζεο,
θαζψο ππνζηεξίδνπλ κηα κε θαπηηαιηζηηθή ρξήζε ηεο γεο θαη κηα γεσξγία πξνζαλαηνιηζκέλε ζηελ
δηαβίσζε. Νη γπλαίθεο είλαη νη αγξφηεο δηαβίσζεο (subsistence farmers) ηνπ θφζκνπ. Πηελ Αθξηθή
παξάγνπλ ην 80% ηεο ηξνθήο πνπ θαηαλαιψλνπλ νη άλζξσπνη, παξ‘ φιεο ηηο απφπεηξεο πνπ θάλεη ε
Ξαγθφζκηα Ρξάπεδα θαη άιινη νξγαληζκνί γηα λα ηηο πείζνπλ λα κεηαηξέςνπλ ηηο δξαζηεξηφηεηέο
ηνπο ζε ελρξήκαηεο θαιιηέξγεηεο. Ρε δεθαεηία ηνπ 1990, ζε πνιιέο πφιεηο ζηελ Αθξηθή, ελ φςεη
ησλ απμαλφκελσλ ηηκψλ ζηα ηξφθηκα, γπλαίθεο ηδηνπνηήζεθαλ νηθφπεδα ζε δεκφζηεο εθηάζεηο θαη
θχηεπαλ θαιακπφθη, θαζνιηά, καληφηα θαηά κήθνο ησλ δξφκσλ ζε πάξθα, θαηά κήθνο
ζηδεξνδξνκηθψλ γξακκψλ (…) αιιάδνληαο ην αζηηθφ ηνπίν ησλ αθξηθάληθσλ πφιεσλ θαη ζπάδνληαο
ην δηαρσξηζκφ κεηαμχ πφιεο θαη ππαίζξνπ. Πηελ Ηλδία, ηηο Φηιηππίλεο θαη ζε νιφθιεξε ηε Ιαηηληθή
Ακεξηθή, γπλαίθεο δελδξνθχηεπζαλ δέλδξα ζε ππνβαζκηζκέλα δάζε, ελψζεθαλ γηα λα δηψμνπλ
πινηφκνπο, κπινθάξηζαλ εμνξπθηηθέο εξγαζίεο θαη θαηαζθεπέο θξαγκάησλ θαη νδήγεζαλ ηελ
εμέγεξζε ελάληηα ζηελ ηδησηηθνπνίεζε ηνπ λεξνχ.»

318
Δπηπιένλ ζχκθσλα κε αξθεηνχο κειεηεηέο (Caceres, 2014∙ Caffentzis, 2010∙ Federici,
2011∙ Jeffrey et al., 2011∙ Lee, 2013∙ McMichael, 2006∙ McMichael, 2008) εθηφο απφ
ηε λενθηιειεπζεξνπνίεζε ηεο αγνξάο γεο δειαδή ηελ ηδησηηθνπνίεζε θαη
εκπνξεπκαηνπνίεζε ηεο γεο, ζπλέπεηα θαη ζηφρνο ησλ παξαπάλσ δηαδηθαζηψλ είλαη ε
δηάιπζε ησλ θνηλνηηθψλ δεζκψλ, ζρέζεσλ θαη ζεζκψλ ησλ ηνπηθψλ πιεζπζκψλ, ε
θαηαζηξνθή ηεο θνηλσληθήο ππνθεηκεληθφηεηάο ηνπο, ησλ ηνπηθψλ εζίκσλ, ηεο ηνπηθήο
θνπιηνχξαο, ησλ πνιηηηζκηθψλ ηνπο πξαθηηθψλ θαη ν κεηαζρεκαηηζκφο ηνπ
αλζξσπνινγηθνχ ηχπνπ ησλ ηνπηθψλ πιεζπζκψλ ζε πεηζαξρεκέλνπο κηζζσηνχο
εξγάηεο θαη εξγάηξηεο. Δδψ επνκέλσο γίλεηαη θαλεξφο ν ζπλδπαζηηθφο ραξαθηήξαο
ησλ πεξηθξάμεσλ σο ηδησηηθνπνίεζε ησλ θνηλσληθψλ δπλάκεσλ, ηφζν ησλ
αληηθεηκεληθψλ δπλαηνηήησλ (θπζηθφο ρψξνο θαη θνηλσληθέο δπλαηφηεηεο) φζν θαη ησλ
ππνθεηκεληθψλ ηθαλνηήησλ. Ν εθπξαγκαηηζκφο ησλ αλζξψπηλσλ ηθαλνηήησλ θαη ε
ηδησηηθνπνίεζε ησλ πφξσλ παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο είλαη αδηαρψξηζηνο ζηφρνο
ησλ πεξηθξάμεσλ.

319
6.2.4 Πιαλεηηθή εμάπισζε ηεο πθαξπαγήο ηεο γεο

Δπίζεο, ζην πεξηβάιινλ ηεο ηξέρνπζαο θξίζεο, ε κειέηε ηεο ζχγρξνλσλ εμειίμεσλ ηεο
πθαξπαγήο ηεο γεο θαηαδεηθλχεη φηη εθηφο απφ ηηο ρψξεο ηνπ ιεγφκελνπ «Ξαγθφζκηνπ
Λφηνπ» νη δηαδηθαζίεο ηεο πθαξπαγή ηεο γεο εληείλεηαη θαη ζηνλ «Ξαγθφζκην Βνξξά».
Υο εθ ηνχηνπ γηα ηελ θαηαλφεζε ησλ ζεκεξηλψλ εμειίμεσλ ζα πξέπεη λα γίλεη ε
ππέξβαζε ησλ δηρνηνκηθψλ δηπφισλ κεηαμχ ησλ ιεγφκελσλ «αλαπηπγκέλσλ» θαη
«ππαλάπηπθησλ ρσξψλ» θαη λα εμεηάδνληαη νη λέεο πεξηθξάμεηο θαη ε κνληκφηεηα ηεο
ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο εληφο ηεο εληαίαο πιαλεηηθήο νιφηεηαο.

Ζ πθαξπαγή ηεο γεο ζηηο ΖΞΑ θαζψο θαη ζηελ Δπξψπε εθθξάδεηαη ηηο ηειεπηαίεο
δεθαεηίεο κε ηε ζπγθεληξνπνίεζε ηεο αγξνηηθήο γεο, κε ηελ ηδησηηθνπνίεζε ηεο
θξαηηθήο γεο θαη αθίλεηεο πεξηνπζίαο, θαζψο θαη κε ηελ απμεκέλε θνξνιφγεζε ηεο
αθίλεηεο πεξηνπζίαο θαη ηεο κηθξντδηνθηεζίαο. Άκεζεο επηπηψζεηο ηεο πθαξπαγήο ηεο
γεο, νη νπνίεο φιν θαη πεξηζζφηεξν εληείλνληαη είλαη νη εμψζεηο, νη πιεηζηεξηαζκνχο θαη
νη θαηαζρέζεηο θαηνηθίαο (Βαηαβάιε θαη Πηαηίηζα, 2013∙ Franco θαη Borras, 2013∙
Hadjimichalis, 2011∙ Hadjimichalis and Hudson, 2013∙ Σαηδεκηράιεο, 2014).

Ππγθεθξηκέλα ε πθαξπαγή ηεο γεο ζηηο ΖΞΑ έρεη σο αθεηεξία ην ιεγφκελν «δίθαην ηεο
αλαθάιπςεο», κε βάζε ην νπνίν απφ ηνλ 18ν αηψλα νη Άγγινη απνηθηνθξάηεο
ζεσξνχζαλ ηελ αλαθαιπθζείζα ρψξα σο αθαηνίθεηε απφ «πνιηηηζκέλνπο αλζξψπνπο»
θαη θαηνρχξσλαλ δηθαηψκαηα ηδηνθηεζίαο δεζκεχνληαο ηε γε ησλ απηνρζφλσλ
(Σαηδεκηράιεο, 2014: 34). Υζηφζν, ην κεγαιχηεξν πνζνζηφ ηεο γεο θαηνρπξψζεθε σο
θξαηηθή ηδηνθηεζία. Ρν θαζεζηψο απηφ άξρηζε λα αιιάδεη κε ηηο λενθηιειεχζεξεο
πνιηηηθέο ηεο θπβέξλεζεο ηνπ Οφλαιλη Οέηγθαλ ηε δεθαεηία ηνπ ‗80. Πήκεξα ζηηο ΖΞΑ,
ε ζπγθέληξσζε ηεο ηδηνθηεζίαο θαη ε απφδνζε δηθαησκάησλ αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο
γίλεηαη κε ηαρείο ξπζκνχο. Απφ ην 1982 έσο ην 2010, νη εθηάζεηο πνπ αλήθνπλ ζην
θξάηνο κεησζήθαλ απφ 36% ζην 22% επί ηεο ζπλνιηθήο έθηαζεο ηεο ρψξαο, σζηφζν
ππάξρνπλ έληνλεο ρσξηθέο αληηζέζεηο θαζψο ζηηο πην ππθλνθαηνηθεκέλεο Αλαηνιηθέο
Ξνιηηείεο ηα πνζνζηά θξαηηθήο ηδηνθηεζίαο είλαη 0,4% ζην Ληνπ Ρδέξζευ θαη ζην
Θνλέθηηθαη θαη θηάλνπλ κέρξη 11,8% ζηε Βφξεηα Θαξνιίλα, ελψ ζηηο Γπηηθέο Ξνιηηείεο
ηα αληίζηνηρα πνζνζηά θηάλνπλ κέρξη ην 84% ζηε Λεβάδα, ην 69% ζηελ Αιάζθα θαη
ην 57% ζηελ Γηνχηα. Ζ ηάζε ηεο ζπγθέληξσζεο ηεο γεο ζηα ρέξηα κεγάισλ επελδπηψλ
είλαη θαλεξή θαζψο κφλν ην 2013 νη εθαηφ κεγαιχηεξνη γαηνθηήκνλεο πξφζζεζαλ
700.000 εθηάξηα ζηηο πεξηνπζίεο ηνπο. Δπηπιένλ ε ακεξηθάληθε «πθαξπαγή ηεο γεο»
έρεη έληνλα θπιεηηθφ ραξαθηήξα θαζψο νη Αθξνακεξηθάλνη θαη Ιαηίλνη αγξφηεο απφ 15
εθαηνκκχξηα εθηάξηα πνπ θαηείραλ ην 1910, πιένλ, ην 2001, θαηέρνπλ κφλν 2,4
εθαηνκκχξηα εθηάξηα (Gilbert et al., 2001∙ Gilbert et al., 2002∙ Thomas, et al., 2004).

Δπίζεο, ζχκθσλα κε ην παξαηεξεηήξην GRAIN (2010), φηη αθξηβψο ζπκβαίλεη ζηηο

ρψξεο ηνπ ιεγφκελνπ «Ξαγθφζκηνπ Λφηνπ» παξαηεξείηαη ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο θαη
ζηελ Δπξψπε. Ζ πθαξπαγή ηεο γεο έρεη πιένλ σο απνηέιεζκα ην 2010 ην 3% ησλ
ηδηνθηεηψλ λα θαηέρεη πάλσ απφ ην 50% ηεο αγξνηηθήο γεο ζηελ επξσπατθή ήπεηξν θαη
δηαξθψο ηεξάζηηεο εθηάζεηο γεο εμαγνξάδνληαη απφ κεγάιεο εηαηξείεο, θεξδνζθφπνπο
θαη θξαηηθά επελδπηηθά ηακεία πνπ πξνέξρνληαη ηφζν απφ ηελ Δπξψπε φζν θαη απφ ηελ
Θίλα θαη ηε Κέζε Αλαηνιή. Σαξαθηεξηζηηθά ζηε Γεξκαλία νη 1.246.000 ηδηνθηεζίεο γεο
πνπ ππήξραλ ην 1967 ζπξξηθλψζεθαλ ζε κφιηο 299.100 ην 2010. Πηελ Αλαηνιηθή
Δπξψπε ε ζπγθέληξσζε ηεο ηδηνθηεζίαο γεο ζπληειέζηεθε ηδηαίηεξα κεηά ηελ
θαηάξξεπζε ηνπ ηείρνπο ηνπ Βεξνιίλνπ θαη ήηαλ απνηέιεζκα ηνπ γεγνλφηνο φηη θαηά
ηα πξψηα έμη ρξφληα, ε πιεηνλφηεηα ησλ κηθξψλ αγξνηψλ δελ δηθαηνχληαλ λα

320
ππνβάινπλ αίηεζε γηα ηηο θνηλνηηθέο γεσξγηθέο επηδνηήζεηο, ηελ ψξα πνπ κηα λέα ειίη
θεξδνζθφπσλ-επελδπηψλ θαηάθεξε λα απνθηήζεη ηεξάζηηεο εθηάζεηο γεο. Ζ Θνηλή
Αγξνηηθή Ξνιηηηθή (ΘΑΞ) ελζαξξχλεη θαη επηδνηεί ππέξκεηξα ηηο κεγάιεο
εθκεηαιιεχζεηο έλαληη ησλ κηθξψλ παξαγσγψλ (Σαηδεκηράιεο, 2014: 47). Πηελ
Νπθξαλία, ραξαθηεξηζηηθά, κφιηο δέθα ηδηνθηήηεο γεο ειέγρνπλ 2,8 εθαη. εθηάξηα.
Δπίζεο θηλεδηθέο εηαηξείεο επελδχνπλ ζηε Βνπιγαξία πξνρσξψληαο ζε κεγάιεο
θιίκαθαο παξαγσγή θαιακπνθηνχ, ελψ εηαηξείεο ηεο Κέζεο Αλαηνιήο είλαη πιένλ
ζεκαληηθνί παξαγσγνί ζπφξσλ ζηε Ονπκαλία. Δπηπιένλ ζηελ Ηηαιία, κφιηο 33.000
αγξνθηήκαηα θαιχπηνπλ πιένλ ην έλα ηξίην ηεο ρψξαο, ζηελ Ηζπαλία ην 75% ηεο
αγξνηηθήο γεο ην θαηέρεη κφιηο ην 16% ησλ ηδηνθηεηψλ, ζηελ Νπγγαξία ην 72% ηεο
αγξνηηθήο γεο ην θαηέρεη ην 8% ησλ ηδηνθηεηψλ θαη ζηε Γαιιία, πεξηζζφηεξα απφ
60.000 εθηάξηα γεσξγηθήο γεο ράλνληαη θάζε ρξφλν γηα λα δψζνπλ ρψξν ζε εκπνξηθά
θέληξα, ζε δξφκνπο θαη ζε έξγα πνπ ζπλδένληαη κε ηελ αζηηθή αλάπηπμε (Franco and
Borras, 2013∙ Fridrich, 2013∙ Buniol, 2013).

Δπηπιένλ φζνλ αθνξά ηηο θαηαζρέζεηο θαηνηθίαο αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ζηελ Ηζπαλία,
ην 2011, θαηά κέζν φξν θάζε κέξα έραλαλ ηηο θαηνηθίεο ηνπο 250 νηθνγέλεηεο, αξηζκφο
πνπ απμήζεθε ζε 525 ην 2012 θαη ην 2013 θαηαζρέζεθαλ 49.694 θαηνηθίεο. Ππλνιηθά
ζηελ Ηζπαλία απφ ην 2007 έσο ην 2013 έρνπλ εθδνζεί 415.117 δηαηαγέο εμψζεσλ
θπξίσο ζηηο πεξηνρέο ηεο Αλδαινπζίαο, ηεο Θαηαινλίαο, ζηε Βαιέλζηα θαη ζηε Καδξίηε,
ηελ ίδηα ζηηγκή πνπ ππάξρνπλ 3,5 εθαηνκκχξηα άδεηα ζπίηηα, ηα νπνία ζηελ πιεηνςεθία
ηνπο αλήθνπλ ζε ηξάπεδεο (Benítez, 2013∙ Hernández and López, 2014∙ Lamarca,
2013a∙ Lamarca, 2013b). Αληίζηνηρα ζηελ Ηηαιία, ην 2011, γίλαλε 130.000
θαηαζρέζεηο θαη ην 2013 κία ζηηο ηξηάληα νηθνγέλεηεο δεη ζε θαηαζρεκέλν ζπίηη (Centre
on Housing Rights and Evictions, 2009∙ Franco and Borras 2013). Ρέινο ζηηο ΖΞΑ, απφ
ην 2008 έσο ην 2010, θαηαζρέζεθαλ 1.050.234 θαηνηθίεο, θαη ζπλνιηθά 2,9 εθ.
θαηνηθίεο, έιαβαλ εηδνπνίεζε πιεηζηεξηαζκνχ ή θαηαζρέζεθαλ απφ ηξάπεδεο (Νκάδα
γηα ηε ζηέγε, Νκάδα λνκηθήο ππνζηήξημεο ―Αιιειεγγχεο γηα φινπο‖, 2013).

321
6.2.5 Μάρεο γηα ηε γε

Ζ «πθαξπαγή γεο» θαη ην «θπλήγη γεο», φπσο ήδε αλαιχζεθε παξαπάλσ, ζπλνδεχεηαη
θαη κε γεσπνιηηηθέο ζηξαηεγηθέο, δηαθξαηηθέο θαη πνιπκεξείο ζπκθσλίεο, πνιέκνπο γηα
πξψηεο χιεο, πνιχηηκα κέηαιια, ζπάληεο γαίεο, θαζψο θαη κε ηε ιεγφκελε «εμνξπθηηθή
ή λέν-εμνξπθηηθή θξελίηηδα» (extractivism-neoextractivism)168 ζε ζηεξηά θαη ζάιαζζα
(πδξνγνλάλζξαθεο, νξπθηά, πεηξέιαην, θπζηθφ αέξην, βηνκάδα πνιχηηκα κέηαιια,
νηθνδνκηθά πιηθά). Νη παξαπάλσ δηαδηθαζίεο, νη νπνίεο απνθαινχληαη θαη σο «κάρεο γηα
ηε γε» εζηηάδνληαη αθελφο ζε ρψξεο ηνπ Θφιπνπ, ηεο Nφηηαο θαη Λνηηναλαηνιηθήο
Αζίαο, ηεο ππνζαράξηαο Αθξηθήο, ηεο Ιαηηληθήο Ακεξηθήο, ηεο Αλαηνιηθήο Δπξψπεο θαη
ζηηο ρψξεο ηεο πξψελ Πνβηεηηθήο Έλσζεο, αιιά φιν θαη πεξηζζφηεξν επεθηείλεηαη ζε
νιφθιεξν ηνλ πιαλήηε (Acosta, 2011∙ Acosta, 2012∙ Acosta, 2013 [2011]∙ Abramsky,
2010∙ Caffentzis, 2004a∙ Caffentzis, 2004c∙ Cotula, 2012∙ Veltmeyer and Petras,
2014∙ Σαηδεκηράιεο, 2014).

Κηα ζεκαληηθή πηπρή ζηηο ιεγφκελεο «κάρεο γηα ηε γε», ε νπνία ζπλδέεηαη κε ηελ
αλαδπφκελε παγθφζκηα δηαηξνθηθή αλαζθάιεηα, εθθξάδεηαη κε ηηο απνθαινχκελεο
«κάρεο γηα ηνλ έιεγρν ησλ ηξνθίκσλ» (Araghi, 2009∙ Cotula, 2012∙ De Schutter,

168
Ν φξνο «εμνξπθηηθή θξελίηηδα» (extractivism) ζχκθσλα κε ηνλ Αικπέξην Αθφζηα (Alberto Acosta,
2011) αλαθέξεηαη ζην νηθνλνκηθφ κνληέιν πνπ βαζίδεηαη ζηηο κεγάιεο θιίκαθαο εμνξχμεηο θαη ζηελ
εθκεηάιιεπζε ησλ θπζηθψλ πφξσλ. Ζ κέζνδνο απηή αλαπηχρζεθε θαηά ηελ πεξίνδν ηεο απνηθηνθξαηίαο
ζε ρψξεο ηεο Ιαηηληθήο Ακεξηθήο, Αθξηθήο θαη Λνηηναλαηνιηθήο Αζίαο θαη εληάζεθε ζηελ πεξίνδν ηνπ
λενθηιειεπζεξηζκνχ, φηαλ ε νηθνλνκία ησλ ρψξσλ ησλ παξαπάλσ πεξηνρψλ ειέγρνληαλ απφ ηα
Ξξνγξάκκαηα Γνκηθήο Αλαπξνζαξκνγήο (ΞΓΑ) ηνπ ΓΛΡ θαη ηεο Ξαγθφζκηαο Ρξάπεδαο. Πήκεξα ζηηο
ρψξεο θπξίσο ηεο Ιαηηληθήο Ακεξηθήο πνπ επηθξαηνχλ αξηζηεξέο θαη ζνζηαιδεκνθξαηηθέο θπβεξλήζεηο,
ρξεζηκνπνηείηαη ν φξνο «λέν-εμνξπθηηθή θξελίηηδα» (neo-extractivism) γηα λα πεξηγξάςεη ηηο ιεγφκελεο
«πνιηηηθέο θνηλσληθήο αλαδηαλνκήο» ησλ θεξδψλ απφ ηηο εμνξχμεηο. Υζηφζν ζχκθσλα κε πιήζνο
κειεηεηψλ (Acosta, 2013[2011] ∙ Gallardo et al., 2009∙ Gudynas, 2011∙ Veltmeyer and Petras, 2014∙
Zibechi, 2010a) δελ έρεη αιιάμεη ζεκαληηθά ε αλαδηαλνκή ηνπ πινχηνπ, αληηζέησο έρνπλ εληαζεί νη
εμνξχμεηο θαη ηαπηφρξνλα ην θξάηνο ειέγρεη θαιχηεξα ηηο θνηλσληθέο αληηζηάζεηο.

Κε ηα ιφγηα ηνπ Αικπέξην Αθφζηα (2013[2011]: 73):

«Σάξε ζην πεηξέιαην ή ηηο εμνξχμεηο, ή µάιινλ ράξε ζηα ζεµαληηθά έζνδα πνπ παξάγνληαη απφ ηελ
εμαγσγή απηψλ ησλ πφξσλ, νη ―πξννδεπηηθέο θπβεξλήζεηο‖ ζπρλά ππνζέηνπλ φηη εθθξάδνπλ ηε
ιατθή βνχιεζε θαη πξνζπαζνχλ λα επηηαρχλνπλ ην άιµα πξνο ηα εµπξφο γηα ηελ πνιππφζεηε
λεσηεξηθφηεηα. Πχµθσλα µε ηα ιφγηα ηνπ Fernando Coronil (2002), απηφ πνπ επδνθηµεί ζηηο
νηθνλνµίεο απηνχ ηνπ ηχπνπ είλαη έλα ―µαγηθφ θξάηνο‖ µε ηε δπλαηφηεηα λα αλαπηχζζεη ηελ
―θνπιηνχξα ησλ ζαπµάησλ.‖ Απηφ είλαη αθξηβψο φ,ηη έρνπµε δεη ζηελ Βελεδνπέια, ην Δθνπαδφξ θαη
ηε Βνιηβία θαηά ηα ηειεπηαία ρξφληα.

Πηηο ρψξεο απηέο, ην θξάηνο έρεη αλαθηήζεη ηε δχλαµή ηνπ. Αληί γηα ην µηληµαιηζηηθφ θξάηνο ηεο
λενθηιειεχζεξεο επνρήο, γίλνληαη πξνζπάζεηεο (...) γηα ηελ αλνηθνδφµεζε θαη ηελ επέθηαζε ηεο
παξνπζίαο θαη ησλ δξάζεσλ ηεο πνιηηείαο. Αιιά, πξνο ην παξφλ, νη ρψξεο απηέο δελ δείρλνπλ
ζνβαξά ζεµάδηα γηα ηε ζέιεζε εηζαγσγήο βαζηψλ δηαξζξσηηθψλ αιιαγψλ. Νη δνµέο θαη ηα
ζεµειηψδε ραξαθηεξηζηηθά ηεο παξαγσγήο θαη ησλ εμαγσγψλ παξαµέλνπλ αµεηάβιεηα. ΢πφ απηέο
ηηο ζπλζήθεο, νη ηζρπξνί ηνµείο επηρεηξεµαηηθήο δξαζηεξηφηεηαο, παξά ην γεγνλφο φηη δέρνληαη
επίζεζε απφ ηηο ―επαλαζηαηηθέο νµηιίεο‖, δελ έρνπλ πάςεη λα ζπµµεηέρνπλ ζηα ηεξάζηηα θέξδε απφ
ηελ αμηνπνίεζε απηνχ ηνπ αλαλεσµέλνπ εμνξπθηηζµνχ».

Θαη ζχκθσλα κε ηνλ Εηκπέθη (2010a: 12):

«Πεκάδη ηεο λέαο επνρήο: νη ―απφ θάησ‖ ηψξα θαηαζηέιινληαη ζην φλνκα ηεο επαλάζηαζεο θαη ηνπ
ζνζηαιηζκνχ, φξνη πνπ ρξεζηκεχνπλ ζηελ ππεξάζπηζε ηεο ζπλέρηζεο ηνπ εμνξπθηηθνχ κνληέινπ
εθκεηάιιεπζεο ησλ θπζηθψλ πφξσλ, πνπ πηνζεηεί ζηε λέα ηνπ θάζε ν λενθηιειεπζεξηζκφο.»

322
2011∙ Geisler and Makki, 2014∙ McMichael, 2009∙ McMichael, 2010∙ Zoomers, 2010).
Πχκθσλα κε ηνλ Ιέζηεξ Κπξάνπλ (Lester Brown), απφ ην παξαηεξεηήξην Earth Policy
Institute: «Ζ αγξνηηθή γε είλαη θαιχηεξνο ρξπζφο απφ φηη ν ίδηνο ν ρξπζφο γηα ηνπο
θεξδνζθφπνπο». Νη επελδχζεηο ζε αγξνηηθή γε δηαξθψο απμάλνληαη ζην φλνκα ηεο
απνθαινχκελεο «λέαο επνρήο ηεο πείλαο», πάλσ ζηελ νπνία επελδχνπλ πνιπεζληθέο
ηξνθίκσλ ζε ζπλεξγαζία κε ηηο ηνπηθέο θπβεξλήζεηο. Ζ «δηαηξνθηθή αλαζθάιεηα»
γίλεηαη ηδηαίηεξα θξίζηκε ηα ηειεπηαία ρξφληα κεηά ηε ιεγφκελε «επηζηηηζηηθή θξίζε»169
θαη ηηο θνηλσληθέο ηαξαρέο πνπ αθνινχζεζαλ ηελ άλνδν ηεο ηηκήο ησλ ηξνθίκσλ ηα
έηε 2007-2008170 θαζψο θαη ηε δεχηεξε άλνδν ηεο ηηκήο ησλ ηξνθίκσλ ην 2010, ε
νπνία ζεσξείηαη σο κηα απφ ηηο αηηίεο γηα ηελ «αξαβηθή άλνημε» (Cotula, 2012∙
Johnstone and Mazo, 2011). Δίλαη ραξαθηεξηζηηθφ φηη εθηηκάηαη πσο ην 60% κε 70%
ηεο ζχγρξνλεο αξπαγήο γεο αθνξά επελδχζεηο γηα παξαγσγή ηξνθίκσλ171 (Borras et
al, 2011∙ Borras et al, 2012∙ Caceres, 2014∙ Cotula, 2012∙ GRAIN, 2012b∙ Levien,
2013∙ Martinez and Davila, 2014∙ Johnson, 2014). Oη απνθαινχκελεο θαη σο
«αγξνκπίζλεο» (παξαγσγή-απνζήθεπζε-κεηαθνξά αγξνηηθψλ πξντφλησλ), θαηά

169
Νη επηζηηηζηηθέο θξίζεηο ζπλήζσο απνδίδνληαη ζε θπζηθέο θαηαζηξνθέο, φπσο ν θαχζσλαο ζηε Οσζία
θαη νη ππξθαγηέο ζηε λφηηα Δπξψπε ην θαινθαίξη ηνπ 2010. Υζηφζν φπσο επηζεκαίλεη ην ειεπζεξηαθφ
δίθηπν αληίζηαζεο ζηε βηνηερλνινγία θαη ηελ ηερλνεπηζηήκε ηεο θπξηαξρίαο «Θνηλφο Ρφπνο» (2010):

«Ν παξαινγηζκφο ησλ επηζηηηζηηθψλ θξίζεσλ θαη ησλ δξακαηηθψλ απμήζεσλ ησλ ηηκψλ ησλ
ηξνθίκσλ ζθφπηκα θξχβεηαη πίζσ απφ θπζηθέο θαηαζηξνθέο θαη απφ θαθέο ζνδεηέο, ελψ ζα έπξεπε
θαλείο λα ςάμεη αιινχ γηα λα βξεη ηα πξαγκαηηθά ηνπο αίηηα, (...).

Ζ ηερλεηή έιιεηςε ησλ ηξνθίκσλ θαη ε αχμεζε ησλ ηηκψλ ηνπο πνπ νδεγνχλ ζηηο επηζηηηζηηθέο
θξίζεηο, αληίζεηα απφ φ,ηη δηαηπκπαλίδνπλ ηα Κέζα Καδηθήο Δμαπάηεζεο, ζρεηίδνληαη άκεζα κε ηελ
θαπηηαιηζηηθνπνίεζε ηεο παγθφζκηαο αγξνηηθήο παξαγσγήο πνπ νδεγεί ηηο ηνπηθέο θνηλσλίεο λα
ράλνπλ ηε δηαηξνθηθή ηνπο απηάξθεηα θαη ν έιεγρνο ηεο παξαγσγήο θαη ηεο δηάζεζεο ησλ
αγξνηηθψλ πξντφλησλ λα πεξλάεη ζηα ρέξηα ησλ θαπηηαιηζηηθψλ επηρεηξήζεσλ. Ζ ίδηα ε αγξνηηθή
εθβηνκεράληζε, σο ηκήκα ηεο εληαηηθνπνίεζεο ηεο γεσξγίαο ζην πιαίζην ηεο εκπνξεπκαηηθήο
παξαγσγήο, ζεκαίλεη κηα ηεξάζηηα ζπγθεληξνπνίεζε ζε φια ηα ζηάδηα (παξαγσγή, δηαλνκή,
θαηαλάισζε), κία ζπγθεληξνπνίεζε πνπ θαηαιήγεη αλαπφθεπθηα ζηνλ έιεγρν ηεο δηαηξνθήο ηνπ
παγθφζκηνπ πιεζπζκνχ: ηξηάληα πνιπεζληθέο ειέγρνπλ ην 1/3 ησλ επεμεξγαζκέλσλ ηξνθψλ, πέληε
ειέγρνπλ ην 75% ηνπ δηεζλνχο εκπνξίνπ ζηηεξψλ, έμη δηεπζχλνπλ ην 75% ηεο παγθφζκηαο αγνξάο
παξαζηηνθηφλσλ, δχν ειέγρνπλ ην 50% ηεο παγθφζκηαο παξαγσγήο κπαλάλαο, ηξεηο εκπνξεχνληαη
ην 85% ηεο παγθφζκηαο παξαγσγήο ηζαγηνχ.»
170
Ζ επηζηηηζηηθή θξίζε θαη νη επαθφινπζεο θνηλσληθέο ηαξαρέο μεθίλεζαλ κε ηηο ιεγφκελεο «ηαξαρέο
ηεο ηνξηίγηαο» πνπ μέζπαζαλ ζην Κεμηθφ ην 2007 κεηά απφ αχμεζε 80% ζηελ ηηκή ηνπ θαιακπνθηνχ.
Αθνινχζεζαλ ηελ άλνημε ηνπ 2008, δηακαξηπξίεο, δηαδειψζεηο θαη ζπγθξνχζεηο ζε πεξηζζφηεξεο απφ
ηξηάληα ρψξεο φηαλ νη ηηκέο ζηηαξηνχ απμήζεθαλ 130%, ε ηηκή ηνπ ξπδηνχ δηπιαζηάζηεθε ζηελ Αζία θαη
θαηά κέζν φξν κέζα ζε έλα ρξφλν νη ηηκέο ησλ ηξνθίκσλ παγθνζκίσο απμήζεθαλ θαηά 50%. Ππλνιηθά
νη δηεζλείο ηηκέο ηνπ ζηηαξηνχ θαη ηνπ θαιακπνθηνχ ήηαλ ηξεηο θνξέο πςειφηεξεο απφ φ,ηη ζηηο αξρέο
ηνπ 2003, ε ηηκή ηνπ ξπδηνχ έγηλε πέληε θνξέο πςειφηεξε θαη νη ηηκέο ζηα γαιαθηνθνκηθά πξντφληα
(θπξίσο βνχηπξν θαη γάια) ηξηπιαζηάζηεθαλ κεηαμχ 2003 θαη 2008, (The World Bank, 2011∙ FAO,
2010∙ FAO et al., 2011). Νη παξαπάλσ εμειίμεηο είραλ σο απνηέιεζκα θνηλσληθέο εμεγέξζεηο ζε δεθάδεο
ρψξεο απφ ηελ Αίγππην έσο ηελ Ηλδνλεζία θαη απφ ηελ Θνινκβία θαη ηελ Ατηή, έσο ην Θακεξνχλ θαη ην
Κπαγθιαληέο.
171
Νη κεγαιχηεξνη παίθηεο ζηελ αξπαγή γεο ιφγσ ηεο ιεγφκελεο «δηαηξνθηθήο αλαζθάιεηαο»
ζεσξείηαη φηη είλαη ε Θίλα, ηα θξάηε ηνπ Θφιπνπ, ε Πανπδηθή Αξαβία, ε Ηαπσλία, ε Ηλδία, ε Λφηηα Θνξέα
θαη ε Αίγππηνο, νη νπνίεο ιφγσ ηεο αικαηψδνπο αχμεζεο ηνπ πιεζπζκνχ ηνπο ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ
έιιεηςε επαξθψλ πφξσλ ζε λεξφ θαη αγξνηηθή γε, πθαξπάδνπλ εχθνξεο αγξνηηθέο εθηάζεηο ζε ρψξεο
φπσο ε Καδαγαζθάξε, ην Κάιη, ε Πνκαιία, ην Πνπδάλ, ε Κνδακβίθε, νη Φηιηππίλεο, ε Ηλδνλεζία, ην
Ιάνο, ε Ρατιάλδε, ην Βηεηλάκ, ε Θακπφηδε, ε Βξαδηιία, ε Αξγεληηλή, ην Θαδαθζηάλ θαη ε Νπθξαλία
(GRAIN, 2008∙ Cotula et al., 2009∙ Taylor and Bending, 2009∙ Zoomers, 2010).

323
θαλφλα ζπλνδεχνληαη απφ αγξνηηθέο κεηαξξπζκίζεηο, αιιαγέο ζηα πξφηππα
θαιιηέξγεηαο, έληαζε ηεο ηερλνινγίαο, βηνκεραλνπνίεζε ηεο γεσξγίαο θαη έρνπλ
ζπλήζσο σο απνηέιεζκα ηελ αθαίξεζε-πθαξπαγή ηεο γεο απφ ηηο ηνπηθέο θνηλφηεηεο,
ηελ αχμεζε ηεο αλεξγίαο ζηηο αγξνηηθέο πεξηνρέο θαη σο εθ ηνχηνπ ηελ εθηφπηζε-
εθδίσμε ησλ ηνπηθψλ αγξνηηθψλ πιεζπζκψλ.

Δπηπιένλ εδψ ζπκπεξηιακβάλνληαη ε απνθαινχκελε «πθαξπαγή ηνπ λεξνχ» (water

grabbing) κε ηηο «κάρεο» ή αιιηψο ηνπο «πνιέκνπο ηνπ κπιε ρξπζνχ»172 πνπ ζηφρν
έρνπλ ηνλ έιεγρν ησλ πδάησλ, κε κεγάια θξάγκαηα173 θαη γεσηξήζεηο, κε ηελ
εκπνξεπκαηνπνίεζε ηνπ πφζηκνπ λεξνχ, θαζψο θαη κε απνθξαηηθνπνηήζεηο-
ηδησηηθνπνηήζεηο θξαηηθψλ-δεκνηηθψλ επηρεηξήζεσλ χδξεπζεο (Cotula, 2012∙ GRAIN,
2012a∙ Pearce, 2012∙ Sassen, 2010∙ Shiva, 2002∙ Swyngedouw, 2004b∙ Woodhouse
and Ganho, 2011). H ηδησηηθνπνίεζε ηνπ πφζηκνπ λεξνχ έρεη πξνθαιέζεη πιήζνο
εμεγέξζεσλ, θηλεηνπνηήζεσλ θαη δηακαξηπξηψλ ζε φιν ηνλ θφζκν. Σαξαθηεξηζηηθά ζην
Βεξνιίλν, ζην νπνίν είρε ηδησηηθνπνηεζεί ην λεξφ απφ ην 1999, έπεηηα απφ έληνλεο
θηλεηνπνηήζεηο ησλ θαηνίθσλ ελάληηα ζηηο απμήζεηο ησλ ηηκνινγίσλ έγηλε ην 2010
δεκνςήθηζκα θαη ην λεξφ επέζηξεςε ζε δεκνηηθή δηαρείξηζε. Ρν ίδην ζπλέβε θαη ζε
αξθεηέο γαιιηθέο πφιεηο φπσο ζην Ξαξίζη φηαλ νη ηδησηηθνπνηεκέλεο απφ ην 1985
ππεξεζίεο χδξεπζεο μαλαπέξαζαλ ζε δεκνηηθφ έιεγρν, ην ίδην ζπλέβε θαη ζηηο
Γθξελφκπι, Κπνξληφ, Βξέζηε θαη ην Σεξβνχξγν. Κε παξφκνην ηξφπν
επαλαδεκνηηθνπνηήζεθαλ νη ππεξεζίεο πδξεχζεηο ζην Κπνπέλνο Άηξεο ην 2006, ζηελ
πφιε Ληαξ εο Παιάκ ηεο Ραλδαλίαο ην 2004, ζηελ πφιε Σάκηιηνλ ζηνλ Θαλαδά ην
2004, θαζψο θαη ζηε Καιαηζία ην 2006. Αληίζηνηρα δεκνςεθίζκαηα έρνπλ γίλεη ζηελ
Ηηαιία ην 2011 θαη ζηε Θεζζαινλίθε ην 2014. Ζ πην ραξαθηεξηζηηθή φκσο πεξίπησζε
είλαη απηή ηεο Θνηζακπάκπα, ηεο ηξίηεο κεγαιχηεξεο πφιεο ηεο Βνιηβίαο, φηαλ ην

172
Σαξαθηεξηζηηθά ην 2007, ν Γεληθφο Γξακκαηέαο ηνπ ΝΖΔ Κπαλ Θη Κνπλ πξνεηδνπνίεζε φηη «... ε
ιεηςπδξία είλαη έλα ηζρπξφ θαχζηκν γηα ηνπο πνιέκνπο θαη ηηο ζπγθξνχζεηο» θαη κέρξη ην 2050,
ζχκθσλα κε ηελ Ξαγθφζκηα Ρξάπεδα, 37 θνίηεο πνηακψλ, πνπ εμππεξεηνχλ 83 εθαηνκκχξηα
αλζξψπνπο, ζα είλαη ζε πςειφ θίλδπλν λα ηξνθνδνηήζνπλ πνιηηηθέο εληάζεηο (De Stefano, et al.
2010). Δπίζεο ε Αζηαηηθή Ρξάπεδα Αλάπηπμεο έρεη θαζνξίζεη πεξηζζφηεξα απφ εβδνκήληα πηζαλά ζεκεία
ζπξξάμεσλ κε αηηία ην λεξφ. Π‘ απηά πεξηιακβάλνληαη κεηαμχ άιισλ ν πνηακφο Θνινξάλην (ζχγθξνπζε
κεηαμχ Κεμηθνχ θαη ΖΞΑ), ν πνηακφο Ξαξαλά (ζχγθξνπζε κεηαμχ Αξγεληηλήο θαη Βξαδηιίαο), νη πνηακνί
Ρίγξεο θαη Δπθξάηεο (ζχγθξνπζε κεηαμχ Ρνπξθίαο, Ππξίαο θαη Ηξάθ), ν πνηακφο Ηνξδάλεο (ζχγθξνπζε
κεηαμχ Ηζξαήι θαη Ηνξδαλίαο), ν πνηακφο Λείινο (ζχγθξνπζε κεηαμχ Αηγχπηνπ θαη Αηζηνπίαο), ην Γέιηα
ηνπ Νθνβάλγθν (ζχγθξνπζε κεηαμχ Λακίκπηαο θαη Κπνηζνπάλαο), ν πνηακφο Γάγγεο (ζχγθξνπζε
κεηαμχ Ηλδίαο θαη Κπαγθιαληέο), ν πνηακφο Κεθφλγθ (ζχγθξνπζε κεηαμχ Θακπφηδεο, Ιάνο, Ρατιάλδεο
θαη Βηεηλάκ).
173
Πήκεξα ππάξρνπλ ζε φιν ηνλ θφζκν πεξίπνπ 50.000 κεγάια θξάγκαηα κε χςνο κεγαιχηεξν ησλ 15
κέηξσλ, εθ ησλ νπνίσλ ηα 5.000 θξάγκαηα μεπεξλνχλ ηα 60 κέηξα. Ρα παξαπάλσ θξάγκαηα έρνπλ
θαηαθεξκαηίζεη ηα δχν ηξίηα ησλ κεγάισλ πνηακψλ ηνπ θφζκνπ θαη έρνπλ θαηαθιχζεη κηα έθηαζε γεο
ζην κέγεζνο ηεο Ηζπαλίαο. Δπίζεο έρνπλ εθηνπίζεη θαηά εθηίκεζε 80 εθαηνκκχξηα αλζξψπνπο, εθ ησλ
νπνίσλ 23 εθαηνκκχξηα κφλν ζηελ Θίλα. Ρα πεξηζζφηεξα θξάγκαηα πνπ εθηνπίδνπλ πιεζπζκνχο
ρηίζηεθαλ απφ απηαξρηθέο θπβεξλήζεηο φπσο ζηε Βηξκαλία, ηελ Θίλα, ηελ Θνινκβία, ηελ Αηζηνπία, ηε
Γνπαηεκάια, ην Πνπδάλ. Σαξαθηεξηζηηθή πεξίπησζε εθηφπηζεο πιεζπζκψλ απνηειεί ε θαηαζθεπή ηνπ
θξάγκαηνο ησλ «Ρξηψλ Φαξαγγηψλ» ζηελ Θίλα, γηα ηελ θαηαζθεπή ηνπ νπνίνπ εθηνπηζηήθαλ πεξίπνπ
δπν εθαηνκκχξηα θάηνηθνη ηεο πεξηνρήο. ΋πσο επίζεο ελδεηθηηθφ είλαη ην ππφ θαηαζθεπή θξάγκα «Belo
Monte» ζηε Βξαδηιία, ην νπνίν πέξα απφ ηηο θαηαζηξεπηηθέο πεξηβαιινληηθέο ηνπ επηπηψζεηο απνηειεί
ραξαθηεξηζηηθή πεξίπησζε γηα ηηο θνηλσληθέο επηπηψζεηο πνπ ήδε έρεη πξνθαιέζεη, φπσο ηελ
αλαγθαζηηθή εθηφπηζε απηφρζνλσλ πιεζπζκψλ θαη ηαπηφρξνλα, κε ηελ άθημε 100.000 αληξψλ
εξγαηψλ ζηε κεγαιχηεξε πφιε ηεο πεξηνρήο ηελ Αιηακίξα, απμήζεθε ε παηδηθή πνξλεία, ε
εγθιεκαηηθφηεηα θαη ε βία, θαηέξξεπζε ην ζχζηεκα πγείαο θαη ην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα, απμεζήθαλ νη
εζσηεξηθέο δηρφλνηεο, ν αιθννιηζκφο θαη ε θαηάζιηςε (Sullivan, 2005).

324
2000 κεηά απφ κηα καθξά πεξίνδν λενθηιειεχζεξσλ ηδησηηθνπνηήζεσλ (αεξνπνξηθέο
γξακκέο, δεκφζηεο επηρεηξήζεηο ειεθηξηζκνχ, εζληθφ ζηδεξνδξνκηθφ ζχζηεκα)
αλαθνηλψζεθε θαη ε ηδησηηθνπνίεζε ηνπ λεξνχ. Νη επεξρφκελεο απμήζεηο ηεο ηάμεσο
ηνπ 300% θαη νη πξνζέζεηο ηεο εηαηξίαο φηη αθφκα θαη «ην λεξφ ηεο βξνρήο είλαη
ηδησηηθφ» είραλ σο απνηέιεζκα λα μεζπάζεη θνηλσληθή εμέγεξζε ε νπνία θαηάθεξε λα
απνηξέςεη ηελ ηδησηηθνπνίεζε.

Δπηπξφζζεηα, φιν θαη πεξηζζφηεξν ιακβάλεη ρψξα ε ιεγφκελε «πξάζηλε πθαξπαγή ηεο
γεο», (green land grabbing), ε νπνία εθηηκάηαη φηη αθνξά ην 20%, επί ηνπ ζπλφινπ
ησλ «κεγάιεο θιίκαθαο επελδχζεσλ ζε γε». Ζ «πξάζηλε πθαξπαγή ηεο γεο» θέξλεη
ηηο απνθαινχκελεο «πξάζηλεο εμψζεηο» (green evictions), σο απνηέιεζκα ηεο νινέλα
θαη απμαλφκελεο αλαδήηεζεο κεγάισλ εθηάζεσλ γηα εγθαηάζηαζε ΑΞΔ
(αλεκνγελλεηξηψλ θαη ειηαθψλ ζπιιεθηψλ), γηα βηνθαχζηκα θαη γηα θαιιηέξγεηα ζφγηαο
θαη βηνινγηθψλ ηξνθψλ (Andrew and Van Vlaenderen, 2013∙ Borras et al., 2011∙
Cotula, 2012∙ Fairhead et al., 2012∙ Levien, 2013∙ McMichael, 2006∙ McMichael, 2010∙
Vidal, 2008∙ Zoomers, 2010).

Δπίζεο νη κάρεο γηα ηε γε θαη νη πνιηηηθέο πθαξπαγήο ζπκπιεξψλνληαη κε ηε δέζκεπζε

εθηάζεσλ ζην φλνκα ηεο απνθαινχκελεο «κεγαινκαλίαο ησλ ππνδνκψλ» (Borras et
al., 2011). Ξξφθεηηαη γηα ηελ πθαξπαγή, απαιινηξίσζε θαη δέζκεπζε εθηάζεσλ γεο
γηα ηε δεκηνπξγία κεγάισλ έξγσλ θαη ππνδνκψλ, φπσο απηνθηλεηφδξνκνη,
αεξνδξφκηα, ζηδεξφδξνκνη-ηξέλα πςειήο ηαρχηεηαο, κεγάια ιηκάληα γηα containers,
επηρεηξεκαηηθψλ δσλψλ, πεξηνρψλ logistics (ρνλδξεκπφξην, κεηαπνίεζε), ελεξγεηαθψλ-
αλαπηπμηαθψλ δηαδξφκσλ (αγσγνί θπζηθνχ αεξίνπ, πεηξειαίνπ, ππιψλεο γξακκψλ
πςειήο ειεθηξηθήο ηάζεο θηι.). Δδψ πεξηιακβάλνληαη θαη νη κεγάιεο ηνπξηζηηθέο
εγθαηαζηάζεηο, ηα ιεγφκελα «ηνπξηζηηθά νινθιεξσκέλα ή ζχλζεηα πξφηδεθη», ε
δέζκεπζε εθηάζεσλ γηα εγθαηαζηάζεηο γηα γθνιθ, θαζψο θαη νη «πεξίθιεηζηεο
θνηλφηεηεο γηα ζπληαμηνχρνπο» πνπ αλαδεηνχλ ζηξαηεγηθέο πεξηνρέο, ζε ειηφινπζηεο
παξαιίεο, λεζηά, πεξηνρέο θπζηθνχ θάινπο, ηδηαίηεξνπ ηνπίνπ θαη αξραηνινγηθνχο
ρψξνπο, εθηνπίδνληαο ηνπ ηνπηθνχο πιεζπζκνχο, επηβαξχλνληαο ην πεξηβάιινλ θαη
αιινηψλνληαο ηε πνιηηηζκηθή ηαπηφηεηα θαη ηηο πνιηηηζκηθέο πξαθηηθέο ησλ ηνπηθψλ
πιεζπζκψλ (Araghi, 2009∙ GRAIN, 2011∙ Jeffrey, et al 2011∙ Pedlowski, 2012∙
Σαηδεκηράιεο, 2014∙ Zoomers, 2010). Νη ρψξεο ηεο Θεληξηθήο Ακεξηθήο, ηεο
Θεληξηθήο Αθξηθήο ηεο Λνηηναλαηνιηθήο Αζίαο θαζψο θαη ηεο Κεζνγείνπ απνηεινχλ ηηο
πην ειθπζηηθέο πεξηνρέο γηα αλάπηπμε ηνπ ηνπξηζκνχ. Ππγθεθξηκέλα ζηηο ρψξεο ηεο
Βφξεηαο Κεζνγείνπ, νη νπνίεο έιθνπλ ην 30% ηνπ παγθφζκηνπ ηνπξηζκνχ θαη θπξίσο ζε
Ηζπαλία174, Γαιιία, Γπηηθή Ηηαιία, λφηηα παξάιηα Ρνπξθίαο εθηηκάηαη φηη ην 50% ησλ
αθηψλ ηνπο έρεη ήδε ρηηζηεί δεκηνπξγψληαο ην ιεγφκελν «κεζνγεηαθφ ηείρνο», έλα
ηζηκεληέλην ηείρνο απφ παξαζεξηζηηθέο θαηνηθίεο, μελνδνρεηαθέο κνλάδεο, πεξίθιεηζηεο
θνηλφηεηεο, γήπεδα γθνιθ θαη θάζε είδνπο ηνπξηζηηθέο ππνδνκέο (απηνθηλεηφδξνκνη,
καξίλεο, αεξνδξφκηα). Δπηπιένλ, ραξαθηεξηζηηθή είλαη ε πεξίπησζε ησλ λεζηψλ ηνπ
Ξξάζηλνπ Αθξσηεξίνπ, ην νπνίν απνηειεί γηα ηελ Ξαγθφζκηα Ρξάπεδα ην πην
πξνβεβιεκέλν παξάδεηγκα αλαπηπζζφκελεο αθξηθαληθήο ρψξαο, θαζψο δηπιαζίαζε

174
Ζ πεξίπησζε ηεο Ηζπαλίαο απνηειεί ην πην ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα, θαζψο φιε ε παξάθηηα
πεξηνρή ηεο Αλδαινπζίαο, ε γλσζηή «Θφζηα ληει Πνι», έρεη κεηαηξαπεί ζηε απνθαινχκελε «Θφζηα
ληει Γθνιθ» κε πάλσ απφ 250 γήπεδα γθνιθ θαη ρηιηάδεο ηεηξαγσληθά θηηζκέλνπ ηνπξηζηηθνχ real
estate. Δπίζεο ε πεξηνρή ηνπ Αιηθάληε απνηειεί ίζσο ην πην αθξαίν παξάδεηγκα-ζχκβνιν ηεο
θεξδνζθνπηθήο αζηηθνπνίεζεο ησλ ηζπαληθψλ αθηψλ, θαζψο κε κφιηο 70.000 κφληκνπο θαηνίθνπο,
ζπγθεληξψλεη ζε πνιπψξνθα θηίξηα πέληε εθαηνκκχξηα ηνπξίζηεο ην ρξφλν (Κειηζζνπξγφο, 2008∙
Κειηζζνπξγφο, 2010∙ Σαηδεκηράιεο, 2014: 52).

325
κέζα ζε κηα δεθαεηία ην ΑΔΞ ηνπ. Πηελ πξαγκαηηθφηεηα απηφ πνπ έρεη ζπκβεί είλαη ε
πιήξεο αιιαγή ηεο πιεζπζκηαθήο ηνπ ζχζηαζεο, θαζψο απφ ηε δεθαεηία ηνπ ‘90 ε
λενθηιειεπζεξνπνίεζε ηεο νηθνλνκίαο ζην Ξξάζηλν Αθξσηήξη είρε σο απνηέιεζκα ηελ
αξπαγή ηεξάζηησλ εθηάζεσλ απφ κεγάιεο πνιπεζληθέο ηνπξηζηηθέο εηαηξίεο θαη ηελ
ηαπηφρξνλε εθηφπηζε θαη κεηαλάζηεπζε πεξίπνπ ηνπ 70% ηνπ ηνπηθνχ πιεζπζκνχ
θπξίσο ζε ρψξεο ηεο Δπξψπεο (Ξνξηνγαιία, Ηζπαλία θαη Γαιιία). Πηηο λέεο
νινθιεξσκέλεο ηνπξηζηηθέο κνλάδεο θαζψο θαη ζηηο πεξίθιεηζηεο παξαζεξηζηηθέο
θνηλφηεηεο θαηνηθνχλ ζπληαμηνχρνη Δπξσπαίνη, θπξίσο Ηηαινί, θαη ηαπηφρξνλα
εξγάδνληαη ζε απηέο δεθάδεο ρηιηάδεο «λενθεξκέλνη» Αθξηθαλνί κεηαλάζηεο (Zoomers,
2010).

Δπηπιένλ ζηηο κάρεο γηα ηε γε ζπκπεξηιακβάλεηαη θαη ε πεξίθξαμε θαη

εκπνξεπκαηνπνίεζε ησλ «άγξησλ-παξζέλσλ» νηθνζπζηεκάησλ, ησλ ηξνπηθψλ δαζψλ
θαη ησλ ιεγφκελσλ πξνζηαηεπφκελσλ νηθνηφπσλ-πγξνηφπσλ. Νη ιφγνη είλαη ε
αλάπηπμε ηνπ «νηθνηνπξηζκνχ», ην παηεληάξηζκα ησλ ζπφξσλ θαη ηνπ θπηνγελλεηηθνχ
πιηθνχ απφ θαξκαθεπηηθέο εηαηξίεο θαζψο θαη ε κεηαηξνπή ησλ πεξηνρψλ απηψλ ζηνπο
ιεγφκελνπο «απνξξνθεηέο δηνμεηδίνπ ηνπ άλζξαθα» θαη «παξαγσγνχο νμπγφλνπ», νη
νπνίνη λνηθηάδνληαη απφ πνιπεζληθέο θαη θξάηε γηα λα εμαγνξάζνπλ ξχπνπο ζχκθσλα
κε ην ρξεκαηηζηήξην άλζξαθα θαη ην ζχζηεκα εκπνξίαο ξχπσλ175. Ζ παξαπάλσ
πξαθηηθή ζπλνδεχεηαη απφ εθδίσμε ησλ ηζαγελψλ πιεζπζκψλ πνπ επί αηψλεο βάζηδαλ
ηε δηαβίσζε ηνπο ζηα παξαπάλσ νηθνζπζηήκαηα, φπσο ζπκβαίλεη ζηηο πεξηπηψζεηο ηεο
Ξαηαγνλίαο (Σηιή, Αξγεληηλή), ηεο Θεληξηθήο Αθξηθήο (Θακεξνχλ, Θνλγθφ, Ονπάληα),
ηνπ Ακαδνλίνπ (Βξαδηιία), ζηε Λνηηναλαηνιηθή Αζία, ζηηο Φηιηππίλεο, αιιά φιν θαη
πεξηζζφηεξν επεθηείλεηαη ζηα εζληθά πάξθα θαη ζηηο πξνζηαηεπφκελεο πεξηνρέο ζε φιεο
ηηο επείξνπο (Araghi, 2009∙ Archambault, 2007∙ Caffentzis and Federici, 2014∙ Cotula,
2012∙ Fairhead et al., 2012∙ Isla, 2009∙ Jeffrey et al., 2011∙ Johnson, 2014∙ Sánchez,
2006∙ Shiva, 1997∙ Vidal, 2008∙ Zoomers, 2010).

Ρν ζχλνιν ησλ παξαπάλσ δηαδηθαζηψλ ζπληεινχλ ζηελ απφδνζε δηθαησκάησλ

αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο, ζηελ εληαηηθνπνίεζε ηεο εκπνξεπκαηνπνίεζεο ησλ θπζηθψλ
πφξσλ, ζηελ αιιαγή ησλ παξαδνζηαθψλ ρξήζεσλ γεο, ζηηο κνλνθαιιηέξγεηεο, ζηελ
απψιεηα ηεο βηνπνηθηιφηεηαο, ζηνλ έιεγρν ηεο ηζαγεληθήο γλψζεο θαη ηεο γλψζεο ηεο
θχζεο θαη ζηελ εθδίσμε θαη εθηφπηζε ησλ ηνπηθψλ πιεζπζκψλ. Ζ πεξίθξαμε ηνπ
θνηλνχ ρψξνπ έρεη επνκέλσο σο ζηφρν ηελ ηδησηηθνπνίεζε ηνπ θπζηθνχ ρψξνπ, ηε
δηάιπζε ησλ θνηλνηήησλ θαη ηνλ εμαληηθεηκεληζκφ θαη ην εκπφξην ησλ ηδηφθηεησλ
αηνκηθψλ ηθαλνηήησλ. Υζηφζν νη εθηνπηζκέλνη πιεζπζκνί ελδέρεηαη λα αλαζπζηήζνπλ
ηνλ θνηλφ ρψξν δεκηνπξγψληαο λέεο θνηλφηεηεο, ηξφπνπο επηθνηλσλίαο θαη
ρεηξαθεηήζεηο ζε λέα «απηνζρέδηα θαη άηππα» εδάθε, ηφζν ζηηο ιεγφκελεο
κεγαινππφιεηο ηνπ Λφηνπ φζν θαη ζηα αζηηθά θέληξα ηνπ Βνξξά.

175
Ρν 1997 ππνγξάθηεθε ην Ξξσηφθνιιν ηνπ Θηφην, ην νπνίν πξνβιέπεη ηξεηο κεραληζκνχο κέζσ ησλ
νπνίσλ νη ρψξεο κπνξνχλ λα επηηχρνπλ κείσζε ησλ εθπνκπψλ ηνπο: εκπνξία δηθαησκάησλ,
πξνγξάκκαηα θνηλήο εθαξκνγήο θαη κεραληζκνί θαζαξήο αλάπηπμεο. Βάζεη ηνπ κεραληζκνχ, ε ξχπαλζε
έρεη νηθνλνκηθφ θφζηνο (ηηκή άλζξαθα αλά ηφλν εθπνκπψλ CO2), ην νπνίν κπνξεί λα γίλεη αληηθείκελν
αγνξνπσιεζίαο ζην ρξεκαηηζηήξην ξχπσλ. Υο εθ ηνχηνπ δεκηνπξγήζεθε κηα αγνξά δηθαησκάησλ, ζηελ
νπνία νη ξππνγφλεο εηαηξείεο αγνξάδνπλ δηθαηψκαηα ξχπαλζεο απφ άιιεο εηαηξείεο θαη ζηε ζπλέρεηα
απηφ επεθηάζεθε θαη ζηα θξάηε, ηα νπνία κπνξνχλ λα αγνξάδνπλ δηθαηψκαηα ξχπαλζεο κέζσ ηεο
εζληθήο επηρείξεζεο ειεθηξηζκνχ απφ θξάηε πνπ δελ ξππαίλνπλ θαη κπνξνχλ λα πνπιάλε ην κεξίδην
πνπ ηνπο αλαινγεί.

326
6.3 Απηνζρέδηνη νηθηζκνί: ν αλαδπφκελνο θνηλφο
ρψξνο θαη νη πνιηηηθέο πεξίθξαμήο ηνπ

Πην θεθάιαην απηφ παξνπζηάδσ ηνλ αλαδπφκελν θνηλφ ρψξν ζηνπο απηνζρέδηνπο
νηθηζκνχο (παξαγθνππφιεηο) θαη ηηο πνιηηηθέο πεξίθξαμήο ηνπ. Αξρηθά εμεηάδσ ηνλ
ηξφπν ζπγθξφηεζεο ηνπ θνηλσληθνχ ρψξνπ σο ελφηεηα ηνπ ηξφπνπ επηθνηλσλίαο θαη
ησλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ θαη εηδηθφηεξα κειεηψ ηα ηδηαίηεξα «απηννξγαλσκέλα»,
«πβξηδηθά» θαη «ακθηζβεηεζηαθά» ραξαθηεξηζηηθά ησλ απηνζρέδησλ νηθηζηηθψλ
αλαπηχμεσλ. Πηε ζπλέρεηα εζηηάδσ ζηελ θπξίαξρε δπηηθή ξεηνξηθή πνπ αληηιακβάλεηαη
ηηο παξαγθνππφιεηο είηε σο «αζηηθή θξίζε» είηε αληηκεησπίδεη ηνπο θαηνίθνπο ηνπο σο
«εξσηθνχο θησρνχο». Απέλαληη ζηηο παξαπάλσ ζεσξήζεηο, αλαδεηθλχσ έπεηηα ηηο
πξνζεγγίζεηο πνπ επηδηψθνπλ ηελ απναπνηθηνπνίεζε ηνπ ιεγφκελνπ δπηηθνχ
«βιέκκαηνο θαη ιφγνπ», θαζψο θαη ηελ άξζε ηεο νκνγελνπνίεζεο ησλ έσο πξφηηλνο
απνθαινχκελσλ «ππνδεέζηεξσλ» γεσγξαθηθψλ πεξηνρψλ. Κε βάζε ηηο ηειεπηαίεο
πξνζεγγίζεηο, παξνπζηάδσ ζηε ζπλέρεηα ηελ απνθαινχκελε πιαλεηηθή εμάπισζε ησλ
απηνζρέδησλ νηθηζηηθψλ αλαπηχμεσλ, ε νπνία έρεη σο αθεηεξία ηελ εθαξκνγή ησλ
Ξξνγξακκάησλ Γνκηθήο Αλαπξνζαξκνγήο (ΞΓΑ) ηνπ ΓΛΡ θαη ηεο Ξαγθφζκηαο
Ρξάπεδαο ζηηο ρψξεο ηεο Ιαηηληθήο Ακεξηθήο θαη ηεο Αθξηθήο θαηά ηηο δεθαεηίεο ηνπ ‗70
θαη ‗80, θαη θαηά ηε δηάξθεηα ησλ ηειεπηαίσλ δεθαεηηψλ φιν θαη κεγεζχλεηαη σο
ζπλέπεηα ησλ παγθφζκησλ λενθηιειεχζεξσλ πνιηηηθψλ. Ρέινο, αλαιχσ ηηο θχξηεο
ζηξαηεγηθέο ειέγρνπ θαη πεξίθξαμεο ηνπ αλαδπφκελνπ θνηλνχ ρψξνπ ησλ απηνζρέδησλ
νηθηζκψλ, νη νπνίεο πεξηιακβάλνπλ ηξεηο θχξηεο κεζφδνπο: ηηο πνιηηηθέο εληνίρηζεο θαη
ζηξαηησηηθνπνίεζεο, ηηο πνιηηηθέο αλαβάζκηζεο θαη ζπκκεηνρηθνχ ζρεδηαζκνχ θαη ηηο
πνιηηηθέο ηηηινπνίεζεο.

327
6.3.1 Κνηλσληθφο ρψξνο ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ:
πβξηδηζκφο, απηνλνκία θαη νηθνπκεληθφηεηα

«Ξξνρσξνχζακε ζπξψρλνληαο πξνο ηελ πφιε, πξνζπαζψληαο λα θξαηεζνχκε πάλσ

ηεο απφ ηηο ρηιηάδεο ξσγκέο επηβίσζεο» (Chamoiseau, 1999[1992]).

«Θάπνηα ζηηγκή κέζα ζηνλ επφκελν ρξφλν κηα γπλαίθα ζα θέξεη ζηνλ θφζκν έλα
παηδί ζηελ εμαζιησκέλε ζπλνηθία Αγηεγθνχλιε ηνπ Ιάγνο, έλαο λένο άλδξαο ζα ην
ζθάζεη απφ ην ρσξηφ ηνπ ζηε Γπηηθή Ηάβα κε πξννξηζκφ ηα ιακπεξά θψηα ηεο
Ρδαθάξηαο θαη ίζσο έλαο αγξφηεο κεηαθνκίζεη κε ηελ πάκπησρε νηθνγέλεηά ηνπ ζε
έλα απφ ηα αλαξίζκεηα pueblos jovenes ηεο Ιίκαο. Θαζέλα απφ απηά ηα
ζπγθεθξηκέλα γεγνλφηα είλαη αζήκαλην θαη ζα πεξάζεη εληειψο απαξαηήξεην.
Ξαξφια απηά ζα απνηειέζεη νξφζεκν γηα ηελ παγθφζκηα ηζηνξία» (Davis, 2004:
183).

«Πηηο νθηψ ην βξάδπ καδεχηεθαλ νη πην απνθαζηζκέλνη ζην κέξνο πνπ είρε
ζπκθσλεζεί: ηα ηξία θνληάξηα θαη ε ζεκαία, κεξηθά έπηπια θαη ζθεπάζκαηα,
ζρεκαηίζηεθε ζηγά ζηγά έλα θαξαβάλη (...). Ζ πνκπή πξνρψξεζε ελψ ζπλέρηδε λα
ζπξξέεη θφζκνο (...). Φηάζακε αζφξπβα ζηνλ πξννξηζκφ καο. Κε ηνπο πξνβνιείο
ηνπ αεξνδξνκίνπ Ινο Πεξίιηνο κέζα ζηε ζθνηεηλή λχρηα, ρσξίο θεγγάξη (…). Κε ην
πξψην θσο ηεο κέξαο ν θαζέλαο άξρηζε λα θαζαξίδεη απφ έλα θνκκάηη γεο ηα
αγξηφρνξηα, λα θηηάρλεη ηελ θαιχβα ηνπ θαη λα πςψλεη ηε ζεκαία» (Garces, 2002:
130).176

«Ρν βνπλφ ησλ ζθνππηδηψλ έκνηαδε λα θηάλεη πνιχ καθξηά αιιά ζηαδηαθά, ρσξίο
θάπνηα αληηιεπηή νξηνζέηεζε, κεηαηξεπφηαλ ζε θάηη δηαθνξεηηθφ. Αιιά ηη; Έλα
αλάθαην θαη ρσξίο κνλνπάηηα ζχλνιν θαηαζθεπψλ. Σαξηνλέληεο θνχηεο,
θνληξαπιαθέ θαη ζαπηζκέλεο ζαλίδεο, ζθνπξηαζκέλνη ζθειεηνί απηνθηλήησλ ρσξίο
ηδάκηα είραλ ζπκκαδεπηεί γηα λα δεκηνπξγήζνπλ ρψξνπο θαηνηθίαο» (Thelwell,
1980).

Ξξφθεηηαη γηα ηηο παξαγθνππφιεηο, ηηο απηνθαηαζθεπέο, ηα απζαίξεηα, γεληθφηεξα ηνπο

ιεγφκελνπο «άηππνπο» ή «αλεπίζεκνπο» ρσξίο ζαθέο ηδηνθηεζηαθφ θαζεζηψο
νηθηζκνχο ζηελ πεξίκεηξν αιιά θαη εληφο ησλ πφιεσλ, κεηξνπφιεσλ, κεγαπφιεσλ θαη
παγθφζκησλ πφιεσλ.

Ν φξνο «άηππνη» ή «αλεπίζεκνη» (informal) νηθηζκνί έρεη επηθξαηήζεη ζηε ζρεηηθή

βηβιηνγξαθία καδί κε ηνπο φξνπο «άηππε» ή «αλεπίζεκε» (informal) νηθνλνκία θαη
εξγαζία. Υζηφζν ζχκθσλα κε ηνλ Ενζέ Κάηνο Καξ (Jose Matos Mar, 2004) ν φξνο
«άηππνο ή αλεπίζεκνο» αλαθέξεηαη πάληα ζε θάπνην θπξίαξρν «ηππηθφ ή επίζεκν»
ηξφπν θαηνηθίαο-νηθνλνκίαο-εξγαζίαο. Αληηζέησο ππνζηεξίδεη φηη νη ιεγφκελεο
παξαγθνππφιεηο ζα πξέπεη λα νλνκάδνληαη σο «απηνζρέδηνη νηθηζκνί» θαη αληίζηνηρα ε
νηθνλνκία πνπ αλαπηχζζεηαη ζε απηνχο σο «νηθνλνκία ηεο επηβίσζεο θαη ηεο
αληίζηαζεο».

176
Αλαθέξεηαη ζηε δεκηνπξγία ηνπ νηθηζκνχ Ια Βηθηψξηα ζηηο 29 Νθησβξίνπ 1957, ε νπνία ζεσξείηαη
σο ε πξψηε θαηάιεςε, απηνζρέδηνο νηθηζκφο, ζην Παληηάγθν ηεο Σηιήο. Ξεξίπνπ 35.000 άηνκα
θαηέιαβαλ κηα θξαηηθή έθηαζε 55 εθηαξίσλ ζηα λφηηα ηεο πφιεο.

328
 «Γηαηί ε νηθνλνκία ζα πξέπεη λα ζεσξεζεί σο κέξνο ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ πνπ
αληηζηνηρνχλ ζε κηα ζπγθεθξηκέλε θνηλσλία θαη δελ κπνξεί λα δηαρσξηζηεί απφ φια
φζα δεκηνπξγεί ε θνηλφηεηα ζηηο ιατθέο ζπλνηθίεο» (Jose Matos Mar, 2004: 188).

Δπίζεο θξηηηθή απέλαληη ζηελ έλλνηα ηνπ «άηππνπ νηθηζκνχ» έρνπλ αζθήζεη ηα
ηειεπηαία ρξφληα θαη κειεηεηέο φπσο νη Θφιηλ Καθ Φάξιελ (Colin McFarlane, 2006∙
2008∙ 2009∙ 2011), Ρδέληθεξ Οφκπηλζνλ (Jennifer Robinson 2002∙ 2006∙ 2011),
Αλαλία Οφη (Ananya Roy, 2003∙ 2005∙ 2009a∙ 2009b∙ 2009c∙ 2011a), Άξηδνπλ
Απάληνπξατ (Arjun Appadurai, 2000∙ 2001) θαη Άηβα Νλγθ (Aihwa Ong, 2006), νη
νπνίνη εκπλεφκελνη απφ ηηο κεηαπνηθηαθέο πξνζεγγίζεηο177, ππνζηεξίδνπλ φηη ην
«άηππν» πξφθεηηαη γηα δπηηθή επηλφεζε, ε νπνία κνξθνπνηείηαη σο ην αληίζεην εθείλσλ
ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ πνπ πξνζδίδεηαη ζηνπο «ηππηθνχο» νηθηζκνχο ηνπ «Γπηηθνχ
Θφζκνπ» ή ηνπ «Ξαγθφζκηνπ Βνξξά». Ξην αλαιπηηθά παξνπζηάδσ ηελ θξηηηθή ζην ιφγν
πεξί «άηππσλ νηθηζκψλ», παξαθάησ, ζην ππνθεθάιαην 6.3.3 «Απναπνηθηνπνίεζε ηνπ
ιφγνπ γηα ηνπο απηνζρέδηνπο νηθηζκνχο».

Νη παξαπάλσ απηνζρέδηεο νηθηζηηθέο αλαπηχμεηο πξφθεηηαη γηα κνξθέο εγθαηάζηαζεο

ησλ εθηνπηζκέλσλ αγξνηηθψλ θπξίσο πιεζπζκψλ, ιφγσ ησλ δηαδηθαζηψλ ηεο
κνληκφηεηαο ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο θαη ησλ λέσλ πεξηθξάμεσλ
(πφιεκνη, αζζέλεηεο, αξπαγή γεο, έιιεηςε κέζσλ δηαβίσζεο, πνιηηηθέο, εζληθέο,
έκθπιεο, ηαμηθέο, πνιηηηζκηθέο δηψμεηο).

Ρα ιεγφκελα slums178, shanty towns θαη tent cities ζηε Γπηηθή Δπξψπε θαη ηηο ΖΞΑ, νη
θαβέιεο-favelas ζηε Βξαδηιία, ηα barrios ζηε Βελεδνπέια, νη villas miseria ζηελ
Αξγεληηλή, νη colonias populares ζην Κεμηθφ, ηα campamento θαη población callampa
ζηελ Xηιή, ηα asentamientos ζηε Γνπαηεκάια θαη ζηελ Νπξνπγνπάε, ηα pueblos
jóvenes ζην Ξεξνχ, ηα gecekondu ζηελ Ρνπξθία, ηα ashwa‘eyat θαη ζηελ Αίγππην, ηα
intra-murios ζην Καξφθν, ηα basti θαη chawls ζηελ Ηλδία, ηα katchi abadis ζην
Ξαθηζηάλ, ηα kampungs ζηελ Ηλδνλεζία, νη bidonvilles ζηελ Ρπλεζία θαη ζηελ Ατηή, νη
townships θαη imijondolo ζηε Λφηηα Αθξηθή, νη shammasas ζην Πνπδάλ θαη νη truščóba
ζηε Οσζία, απνηεινχλ δηαθνξεηηθά νλφκαηα γηα παξφκνηεο απηνζρέδηεο νηθηζηηθέο
αλαπηχμεηο.

177
βι. Θεθάιαην 2.5 «Κεηαπνηθηαθέο πνιηηηζκηθέο πξνζεγγίζεηο ηεο δηαιεθηηθήο».
178
Πχκθσλα κε ηνλ Κάηθ Ληέηβηο (Mike Davis, 2004: 190) νη ζπλεζηζκέλνη νξηζκνί γηα ηηο
παξαγθνππφιεηο είλαη εμαηξεηηθά «ζπληεξεηηθνί» θαη αλαπαξάγνπλ «αξλεηηθά ζηεξεφηππα» θαζψο ηηο
ελλνηνινγνχλ σο πξνβιεκαηηθνχο αζηηθνχο ηφπνπο θηψρεηαο, εμαζιίσζεο, αζζελεηψλ θαη
εγθιεκαηηθφηεηαο:

«Ν πξψηνο δεκνζηεπκέλνο νξηζκφο ηνπ φξνπ "παξαγθνχπνιε" (ζηα αγγιηθά: slum) εκθαλίδεηαη ην
1812 ζην Vocabulary of the Flash Language ηνπ Vaux, σο ζπλψλπκν ηεο "θνκπίλαο" ή ησλ
"εγθιεκαηηθψλ ζπλαιιαγψλ". Πηα ρξφληα ηεο ρνιέξαο, φκσο, ηηο δεθαεηίεο ηνπ 1830 θαη ηνπ '40
slum ήηαλ ν ηφπνο θαηνηθίαο ησλ θησρψλ θαη φρη πηα ε αζρνιία ηνπο. Κηα γεληά αξγφηεξα,
παξαγθνππφιεηο είραλ εληνπηζηεί ζηελ Ακεξηθή θαη ηελ Ηλδία θαη αλαγλσξίδνληαλ πιένλ σο δηεζλέο
θαηλφκελν. Ζ "θιαζηθή παξαγθνχπνιε" ήηαλ δηαβφεηε γηα ηνλ γξαθηθά ηνπηθηζηηθφ ραξαθηήξα ηεο,
φκσο νη κεηαξξπζκηζηέο ζπκθσλνχζαλ κε ηνλ Charles Booth φηη φιεο νη παξαγθνππφιεηο
απνηεινχζαλ έλα ακάιγακα απνζαζξσκέλσλ θαηνηθηψλ, ζπλσζηηζκνχ, θηψρεηαο θαη εμαρξείσζεο.
Γηα ηνπο θηιειεχζεξνπο ηνπ 19νπ αηψλα, βεβαίσο, ε εζηθή δηάζηαζε ήηαλ απνθαζηζηηθή θαη ε
παξαγθνχπνιε αληηκεησπηδφηαλ πξσηίζησο σο έλα κέξνο φπνπ ην θαηαθάζη ηεο θνηλσλίαο ζάπηδε ζε
φιε ηνπ ηελ αλήζηθε θαη ζπρλά ηαξαρψδε κεγαινπξέπεηα. Νη ζπγγξαθείο ησλ Ξαξαγθνππφιεσλ
[έθζεζε ησλ Ζλσκέλσλ Δζλψλ ην 2003] αθήλνπλ θαηά κέξνο ηηο βηθησξηαλέο επηθξίζεηο, αιιά θαηά
ηα ινηπά δηαηεξνχλ ηνλ θιαζηθφ νξηζκφ: ζπλσζηηζκφο, θησρηθή ή άηππε ζηέγαζε, αλεπαξθήο
πξφζβαζε ζε πφζηκν λεξφ θαη απνρέηεπζε θαη αλαζθαιέο ηδηνθηεζηαθφ θαζεζηψο.»

329
Νη εθηνπηζκέλνη αγξνηηθνί, αιιά κεηά ηελ πξφζθαηε θξίζε θαη αζηηθνί πιεζπζκνί179, νη
νπνίνη έραζαλ ηνπο πφξνπο-κέζα παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο θαη εθδηψρζεθαλ απφ
ηηο εζηίεο ηνπο ιφγσ ησλ λέσλ πεξηθξάμεσλ, ζηνλ αγψλα ηνπο γηα επηβίσζε,
θαηαιακβάλνπλ ζηελ πεξίκεηξν αιιά θαη εληφο ησλ αλαδπφκελσλ αζηηθψλ θέληξσλ
θξαηηθέο γαίεο, πξψελ εθηάζεηο απφ ηελ επνρή ηεο απνηθηνθξαηίαο, εθθιεζηαζηηθά
θηήκαηα, εγθαηαιειεηκκέλα θηίξηα ή ηκήκαηα θηηξίσλ (ππφγεηα, ζηνέο, ηαξάηζεο),
απφθξεκλεο ινθνπιαγηέο, φρζεο πνηακψλ, πεδηάδεο πνπ πιεκκπξίδνπλ, θαηαπαηνχλ
ξέκαηα, πάξθα, δάζε, αξραηνινγηθνχο ρψξνπο, πξψελ ζηξαηησηηθέο βάζεηο,
εγθαηαιειεηκκέλα εξγνζηάζηα, θαηνηθίεο απφ εθηνπηζκέλεο πξψελ κεηνλφηεηεο φπσο
ζηελ Ηζηάλκπνπι, βαγφληα ηξέλσλ φπσο ζηε Βνκβάε θαη ην Γειρί, ζθειεηνχο πινίσλ
ζε πξψελ λαππεγεία φπσο ζηε Ρδαθάξηα, ισξίδεο γεο θάησ απφ γέθπξεο
απηνθηλεηνδξφκσλ φπσο ζην Πάν Ξάνιν, αθφκα θαη λεθξνηαθεία φπσο ζην Θάηξν θαη
ρσκαηεξέο φπσο ζην Ιάγνο, ηε Θαιθνχηα θαη ηε Ληάθα (Balaban, 2010∙ Davis, 2004∙
King, 2003∙180 Jose Matos Mar, 2004∙ McFarlane, 2010∙ Roy, 2005∙ Zibechi, 2010a).

Ν θπζηθφο ρψξνο ησλ παξαπάλσ απηνζρέδησλ γεηηνληψλ ραξαθηεξίδνληαη απφ

εμαηξεηηθή εθεπξεηηθφηεηα θαη επξεκαηηθφηεηα θαζψο νη λενθεξκέλνη θαηαιεςίεο
εηζρσξνχλ ηφζν ζηηο νξαηέο θαη αφξαηεο ξσγκέο ησλ πφιεσλ φζν θαη ζηελ πεξίκεηξν
ησλ αζηηθψλ θέληξσλ. Νη παξαπάλσ ρψξνη κπνξεί λα είλαη ζηε δηάζηαζε ηνπ ρξφλνπ,
ηεο έθηαζεο θαη ηεο ελέξγεηαο ζπκπησκαηηθνί, εθήκεξνη, βξαρχβηνη, επηζθαιείο,
επάισηνη θαη αλαζθαιείο. Υζηφζν πνιιέο θνξέο απνθηνχλ κφληκν θαη δηαξθή
ραξαθηήξα, αλ θαη δηαξθψο βξίζθνληαη ππφ ηελ απεηιή ηεο εθθέλσζεο, ηεο
θαηεδάθηζεο, ησλ θπζηθψλ θαηαζηξνθψλ θαη δπζηπρεκάησλ.181

Δθηφο απφ ην ιεγφκελν «άηππν», «κε ζηαζεξφ» θαη «κε πξνβιέςηκν» ραξαθηήξα ηνπ
θπζηθνχ ρψξνπ, ην ηδηαίηεξν ραξαθηεξηζηηθφ ησλ απηνζρέδησλ γεηηνληψλ είλαη φηη
αλαπηχζζεηαη ζε απηέο κηα παξάιιειε αζηηθή δσή, ρξνληθφηεηα, θνηλσληθφηεηα,

179
Πηηο ΖΞΑ ήδε πξηλ ηελ εθδήισζε ηεο θξίζεο ηνπ 2008 έθαλαλ, κεηά απφ 70 ρξφληα, απφ ηελ θξίζε
ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‘30, ηελ επαλεκθάληζή ηνπο νη ιεγφκελεο «πφιεηο κε ζθελέο ή ηεληνππφιεηο» (tent
cities). Ξξφθεηηαη γηα θαηαπιηζκνχο, γχξσ θαη εληφο ησλ αζηηθψλ θέληξσλ, ζηηο νπνίεο άξρηζαλ λα
«θαηαζθελψλνπλ» ήδε απφ ην 2006 Αθξνακεξηθαλνί θαη Ιαηίλνη, αιιά ηα επφκελα ρξφληα θαη ιεπθνί
ηεο κεζαίαο ηάμεο, νη νπνίνη έραζαλ ηηο θαηνηθίεο ηνπο ιφγσ αδπλακίαο απνπιεξσκήο ησλ ζηεγαζηηθψλ
ηνπο δαλείσλ (Harvey, 2011[2010]). Ρν 2013 εθηηκάηαη φηη απφ ηελ Θαιηθφξληα έσο ηε Φιφξηληα
πεξίπνπ 1,2 εθαηνκκχξηα νηθνγέλεηεο θαηνηθνχζαλ ζε «ηεληνππφιεηο» (tent cities).
180
Πχκθσλα κε ηνλ Γνπίληεξ Θηλγθ (Winter King, 2003: 471) ην 85% ησλ θαηνίθσλ αζηηθψλ θέληξσλ
ζηνλ αλαπηπζζφκελν θφζκν «θαηέρεη ηδηνθηεζία παξάλνκα» θαη ζχκθσλα κε ηνλ Ληέηβηο (2004:193) ε
αζάθεηα σο πξνο ηνπο ηίηινπο ηδηνθηεζίαο γεο θαη/ή ραιαξά επηηεξνχκελε θξαηηθή ηδηνθηεζία, είλαη νη
δίνδνη κέζα απφ ηηο νπνίεο έλα ηεξάζηην αλζξψπηλν πιήζνο εηζέδπζε ζηηο πφιεηο.
181
Πχκθσλα κε ηνλ Ληέηβηο (2004:194):

«Νη θησρνί ησλ αζηηθψλ θέληξσλ είλαη παληνχ ππνρξεσκέλνη λα εγθαζίζηαληαη ζε επηζθαιή θαη
γεληθά κε νηθνδνκήζηκα εδάθε: απφθξεκλεο ινθνπιαγηέο, φρζεο πνηακψλ, πεδηάδεο πνπ
πιεκκπξίδνπλ. Oκνίσο θαηαπαηνχλ εθηάζεηο ζηε ζαλάζηκε ζθηά δηπιηζηεξίσλ, ρεκηθψλ
εξγνζηαζίσλ, ρψξσλ απφξξηςεο ηνμηθψλ ή ζην πεξηζψξην ζηδεξνδξνκηθψλ γξακκψλ θαη
απηνθηλεηνδξφκσλ. Υο απνηέιεζκα ε θηψρεηα έρεη ―θαηαζθεπάζεη‖ έλα πξφβιεκα αζηεαθψλ
δπζηπρεκάησλ πξσηνθαλνχο ζπρλφηεηαο θαη έθηαζεο, φπσο καξηπξνχλ νη κφληκεο πιεκκχξεο ζηε
Καλίια, ηελ Ληάθα θαη ην Οίν, νη αλαθιέμεηο αγσγψλ ζηε Ξφιε ηνπ Κεμηθφ θαη ην Θνπκπαηάν
[Βξαδηιία], ε θαηαζηξνθή ηεο Κπνπάι ζηελ Ηλδία, ηε Ια Ξαδ [Βνιηβία] θαη ηελ Ρεγνπζηγάιπα
[Νλδνχξα]. Δπηπιένλ, νη ρσξίο πνιηηηθά δηθαηψκαηα θνηλφηεηεο ησλ θησρψλ ησλ αζηηθψλ θέληξσλ
είλαη ηδηαίηεξα επάισηεο ζηηο αηθλίδηεο εθξήμεηο θξαηηθήο βηαο, φπσο ε δηαβφεηε ηζνπέδσζε ην 1990
ηεο παξαιηαθήο παξαγθνχπνιεο Maroko ζην Ιάγνο [Ληγεξία] (...) ή ηελ θαηεδάθηζε ελ κέζσ
βαξπρεηκσληάο ηεο ηεξάζηηαο απζαίξεηεο πφιεο ηνπ Εέηδηαλγθηζνπλ ζηα φξηα ηνπ Ξεθίλνπ.»

330
δίθηπα «αιιειέγγπαο» νηθνλνκίαο θαη ζπκβηνηηθφηεηαο θαη σο εθ ηνχηνπ
γνληκνπνηνχληαη ηξφπνη επηθνηλσλίαο, πνιηηηζκηθνί θψδηθεο θαη θνπιηνχξεο «εληφο,
ελαληίνλ θαη πέξαλ ησλ επίζεκσλ πξαθηηθψλ» (Yalcintan, 2012∙ Davis, 2004∙ Davis,
2006∙ Roy 2005∙ McFarlane, 2006∙ McFarlane, 2010). Ν ηξφπνο επηθνηλσλίαο, σο
ελφηεηα θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, ηθαλνηήησλ, θαη κέζσλ παξαγσγήο–αλαπαξαγσγήο ηεο
θνηλσληθήο δσήο (Θσηζάθεο, 2001: 3), ζηελ πεξίπησζε ησλ απηνζρέδησλ
παξαγθνκαραιάδσλ ραξαθηεξίδεηαη απφ έληνλα πνξψδε, παξεθθιίλνληα θαη πβξηδηθφ
ραξαθηήξα, ν νπνίνο ελδέρεηαη αξθεηέο θνξέο λα απνθηήζεη εμεγεξζηαθή182 θαη
ρεηξαθεηηθή θαηεχζπλζε.

Σαξαθηεξηζηηθά ν Οανχι Εηκπέθη (Raúl Zibechi, 2010a: 209), ν νπνίνο κειεηάεη ηα

ιαηηλνακεξηθάληθα θηλήκαηα πφιεο, ηζρπξίδεηαη φηη ε έιιεηςε αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο
απνηειεί έλα απφ ηα ζηνηρεία πνπ ζπλεηζθέξεη ζην λα κεηαηξέπνληαη νη θάηνηθνη ησλ
απηνζρέδησλ νηθηζκψλ (παξαγθνππφιεσλ) απφ «αφξαηνη» ζε «ππνθείκελα», θαζψο νη
θνηλσληθέο ηνπο ζρέζεηο δελ βαζίδνληαη ζηελ ηδηνθηεζία θαη ηνλ απνθιεηζκφ, αιιά ζηελ
αιιειεγγχε θαη ηελ ζπκβηνηηθφηεηα. Δπίζεο ε Αλαλία Οφη (2005: 148), κειεηψληαο ηηο
παξαγθνππφιεηο ηεο Ηλδίαο, ζπκπεξαίλεη φηη ν «ηξφπνο αζηηθνπνίεζήο ηνπο», ν νπνίνο
δελ βαζίδεηαη ζηελ ηδηνθηεζία ζπληζηά έλα θαηά Ιεθέβξ αλαλεσκέλν «Γηθαίσκα ζηελ
Ξφιε».183 Ζ ζχλδεζε ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ κε ην «Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε» ηνλίδεηαη
ηδηαίηεξα θαη απφ ηελ νκάδα Grupo Identidad de Memoria Popular (2007: 14, 53), ε
νπνία έρεη εμεηάζεη ηηο παξαγθνππφιεηο ζηελ Σηιή θαη επηζεκαίλεη φηη:

«Ζ θαηάιεςε απνηειεί κηα ξηδηθή ξήμε κε ηηο ζεζκηθέο ινγηθέο θαη κε ηε βαζηθή
αξρή ησλ θηιειεχζεξσλ δεκνθξαηηψλ, ηελ αξρή ηεο ηδηνθηεζίαο. Ζ λνκηκνπνίεζε
παίξλεη ηε ζέζε ηεο λνκηκφηεηαο θαη ε αμία ρξήζεο ηεο γεο ππεξηζρχεη ηεο
αληαιιαθηηθήο αμίαο. (...) Ρελ θαηαθηεκέλε γε, ηα ζπίηηα θαη ηνλ νηθηζκφ πνπ
δεκηνχξγεζαλ κε ηε δηθή ηνπο πξνζπάζεηα, ηα δνπλ θαη ηα ληψζνπλ σο αμίεο
ρξήζεο, ελ κέζσ κηαο θνηλσλίαο πνπ δίλεη πξνηεξαηφηεηα ζηηο αμίεο αληαιιαγήο».

Ν πβξηδηθφο ραξαθηήξαο ηνπ ηξφπνπ επηθνηλσλίαο είλαη ηδηαίηεξα θαλεξφο ζηα

ιεγφκελα «γεληδέθνληνπ» (ζπίηηα ρηηζκέλα ζε κηα λχρηα) ηεο Ηζηάλκπνπι. Πχκθσλα
κε ηνλ Πηέθαλν Γεξάζηκν (Stefanos Yerasimos, 1998: 2013) νη λενθεξκέλνη «έρηηζαλ
ζπίηηα θαηά ηα δηθά ηνπο πξφηππα θαη κε ηα κέζα ηνπο ζρεκάηηζαλ ηηο δηθέο ηνπο
γεηηνληέο, ηα δηθά ηνπο δίθηπα», θαη φπσο αλαθέξεη ν Ληφγθαλ Θνπκπάλ (Dogan
Kuban, 1998) ζηα γεληδέθνληνπ παξαηεξεί θαλείο πνιπκειείο νηθνγέλεηεο, κπνπγάδεο
απισκέλεο, κηθξά εξγαζηήξηα, θαθελεία κε νλφκαηα απφ ηα βάζε ηεο Αλαηνιίαο,
νηθφζηηα δψα, «εδψ ε κεηξφπνιε [ε Ηζηάλκπνπι] γίλεηαη πάιη ρσξηνπδάθη» (Kelsey,
1997: 117). Ρα παξαπάλσ ραξαθηεξηζηηθά ζχκθσλα κε ηνλ Θνπκπάλ (1998)

182
Πχκθσλα κε ηνλ Εηκπέθη (2010a: 196):

«Απφ ηελ θαξδηά ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ ησλ θησρψλ έρνπλ μεπεδήζεη ηηο δπν ηειεπηαίεο
δεθαεηίεο νη θχξηεο πεγέο ακθηζβήηεζεο ηνπ θπξίαξρνπ ζπζηήκαηνο: απφ ηελ εμέγεξζε ζην
Θαξάθαο [Βελεδνπέια], ην 1989, κέρξη ηελ θνκνχλα ηεο Ναράθα [Κεμηθφ], ην 2006. Απφδεημε γηα ηα
παξαπάλσ απνηεινχλ νη ιατθέο εμεγέξζεηο ηεο Αζνπλζηφλ [Ξαξαγνπάε], ηνλ Κάξηην ηνπ 1999, ηνπ
Θίην [Δθνπαδφξ], ηνλ Φεβξνπάξην ηνπ 1997 θαη ηνλ Ηαλνπάξην ηνπ 2000, ηεο Ιίκαο [Ξεξνχ] θαη ηεο
Θνηζακπάκπα [Βνιηβία], ηνλ Απξίιην ηνπ 2000, ηνπ Κπνπέλνο Αίξεο [Αξγεληηλή], ηνλ Γεθέκβξην ηνπ
2001, ηεο Αξεθίπα [Ξεξνχ], ηνλ Ηνχλην ηνπ 2002, ηνπ Θαξάθαο [Βελεδνπέια], ηνλ Απξίιην ηνπ
2002, ηεο Ια Ξαο [Βνιηβία], ηνλ Φεβξνπάξην ηνπ 2003 θαη ηνπ Δι Άιην [Βνιηβία], ηνλ Νθηψβξην
ηνπ 2003, γηα λα αλαθέξνπκε ηα ζεκαληηθφηεξα κφλν παξαδείγκαηα.»
183
Αλαιπηηθά εμεηάδσ ηε ζπδήηεζε γηα ην «δηθαίσκα ζηελ πφιε» φπσο δηαηππψζεθε απφ ηνλ Αλξί
Ιεθέβξ θαη ηε ζρέζε ηνπ κε ηελ «αμία ρξήζεο» θαη ηελ «αληαιιαθηηθή αμία» ζην θεθάιαην 6.4.2 «Ρν
Γηθαίσκα ζηελ πφιε έλαληη ηεο αμίαο ηνπ θεθαιαηνθξαηηθνχ ηξφπνπ παξαγσγήο».

331
δηακνξθψλνπλ έλα πβξίδην «αζηηθν-αγξνηνπνίεζεο» ή «αγξνην-αζηηθνπνίεζεο», ζην
νπνίν ζχκθσλα κε ηνπο Ρζηγάξα θαη Θνπξκάδαο (2006[2003]: 157):

«[νη λενθεξκέλνη] πξνζπαζψληαο λα επαλαπξνζδηνξίζνπλ ηελ χπαξμή ηνπο ζηε λέα

θαη πνιχ δηαθνξεηηθή γη‘ απηνχο πξαγκαηηθφηεηα ηεο [πφιεο] (θαζψο απνθφπηνληαη
απφηνκα απφ ηνλ ηφπν θαηαγσγήο-ζεκείν αλαθνξάο), είηε αλαζπλζέηνπλ κλήκεο,
κπξσδηέο θαη πξαγκαηηθφηεηεο ηνπ ηφπνπ ηνπο ζην λέν πεξηβάιινλ ηνπο, είηε
πξνζπαζνχλ λα εληνπίζνπλ θνηλά ζηνηρεία κέζσ ηεο ζξεζθείαο θαη ηεο
ζπλαλαζηξνθήο κε ζπληνπίηεο ηνπο. Έηζη δελ ζα αλαθέξνληαη απφιπηα νχηε ζηελ
πφιε, αιιά νχηε θαη ζηε γελέηεηξα ηνπο. Θαινχληαη νπζηαζηηθά λα δεκηνπξγήζνπλ
κηα ελδηάκεζε θαηάζηαζε ηξνθνδνηνχκελε θαη απφ ηηο δπν πξαγκαηηθφηεηεο»

Δπίζεο νη λενθεξκέλνη θάηνηθνη ησλ γεληδέθνληνπ ζχκθσλα κε ηνπο Ρζηγάξα θαη

Θνπξκάδαο (2006[2003]: 151) «επηβηψλνπλ βαζηζκέλνη ζε έλαλ δηθφ ηνπο ιατθφ
πνιηηηζκφ, ζηα γλσκηθά θαη ηνπο κχζνπο, ζηεξηγκέλνη απφ ηνπο ζπληνπίηεο ηνπο. Ζ
θνηλή ηνπο θαηαγσγή γελλά ηελ αιιειεγγχε θαη κηα αίζζεζε εζσηεξηθήο απηάξθεηαο
ηεο θνηλφηεηαο». Δπίζεο ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ, ζηε ζπγθξφηεζε ηνπ ηξφπνπ
επηθνηλσλίαο ησλ θαηνίθσλ ησλ γεληδέθνληνπ είλαη ε δηαρείξηζε ηεο κλήκεο, ε νπνία
«[ζε αληηδηαζηνιή κε ηηο πεξίθιεηζηεο θνηλφηεηεο - gated communities]184 δελ
απνζθνπεί ζε κηα πξνβνιή πξνο ηα έμσ κε ζθνπφ ην θέξδνο, αιιά πεξηζζφηεξν ζε κηα
πξνζπάζεηα απηνπξνζδηνξηζκνχ θαη δηαηήξεζεο ηεο ηαπηφηεηαο ηεο θνηλφηεηάο ηνπο»
(ν.π.: 146).

Δπηπιένλ ε Ιαξίζα Ιφκληηο (Larissa Lomnitz, 1975), εμεηάδνληαο ηηο παξαγθνππφιεηο

ηεο Ξφιεο ηνπ Κεμηθνχ, ππνζηεξίδεη φηη ηα θνηλσληθά δίθηπα ηεο ακνηβαίαο αληαιιαγήο
είλαη ην ζεκαληηθφηεξν ζηνηρείν ηνπο θαζψο επηηξέπνπλ ζηνπο «πεξηζσξηνπνηεκέλνπο»
λα κεηαλαζηεχνπλ απφ ηελ χπαηζξν, λα εγθαζίζηαληαη ζηελ πφιε, λα κεηαθηλνχληαη,
λα απνθηνχλ ζηέγε θαη λα επηβηψλνπλ. Ζ έκθαζε ζηα δίθηπα, ζηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο,
ζηνπο νηθνγελεηαθνχο θαη ζπληξνθηθνχο δεζκνχο, ζηελ αιιειεγγχε θαη ηελ
ακνηβαηφηεηα, ζθηαγξαθεί έλαλ θφζκν, ζηνλ νπνίν, ζχκθσλα κε ηελ Ιφκληηο (1975:
223), «ε εκπηζηνζχλε απνηειεί ην θιεηδί ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ», ζε βαζκφ πνπ «ζε
έλαλ θφζκν δίρσο θξάηνο, θφκκαηα θαη νξγαλψζεηο, ην δίθηπν ησλ ακνηβαίσλ
αληαιιαγψλ απνηειεί ηελ πξαγκαηηθή θνηλφηεηα ησλ πεξηζσξηνπνηεκέλσλ ηεο πφιεο».
Ππλεπψο ε απνπζία ηεο θξαηηθήο θαη αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο επηηξέπεη ηελ αλάδπζε ηεο
θνηλήο θηήζεο σο θπξηφηεηα ζηνλ Θνηλφ Σψξν ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ.

Δπίζεο ν Ενζέ Κάηνο Καξ (Jose Matos Mar, 2004), κειεηψληαο ηηο παξαγθνππφιεηο ηεο
Ιίκαο,185 ηζρπξίδεηαη φηη πξφθεηηαη γηα κηα «θνηλσλία πνιιαπιή θαη πνιχκνξθε», πνπ
έρεη «ηνλ δηθφ ηεο πνιηηηζκφ, ηε δηθή ηεο ζξεζθεία θαη ―ακθηζβεηεζηαθή‖
(contestataria) νηθνλνκία», επηπιένλ έρεη «ηε δηθή ηεο δηθαηνζχλε θαη ηηο δηθέο ηεο
αξρέο θαη έρεη κηα θνηλνηηθή θαξδηά, νη ξίδεο ηεο νπνίαο βξίζθνληαη ζηηο Άλδεηο» (Matos
Mar, 2004: 47). Ξξφθεηηαη φπσο ηζρπξίδεηαη γηα κηα δηαδηθαζία «πνπ μεθίλεζε κε ηελ
θαηάιεςε αζηηθψλ εθηάζεσλ θαη θηηξηαθψλ εγθαηαζηάζεσλ ηε δεθαεηία ηνπ ‘50 θαη
θαηέιεμε ζε κηα ―ππεξρείιηζε‖, κηα ζπλερή επέθηαζε ηνπ ―άιινπ‖ Ξεξνχ, ηνπ
ππφγεηνπ, ηνπ Ξεξνχ ησλ Άλδεσλ, πνπ επηλφεζε εθ λένπ ηνλ εαπηφ ηνπ ζηηο πφιεηο θαη

184
Πηελ Ηζηάλκπνπι ππνινγίδεηαη φηη ην 2010 ππήξραλ πεξίπνπ ρίιηεο πεξίθιεηζηεο θνηλφηεηεο ζηηο
νπνίεο πέξα απφ ηηο γλψζηεο αλαθνξέο ζηηο αλέζεηο, ηελ απφζηαζε απφ ηελ φριεζε ηνπ θέληξνπ, νη
δηαθεκίζεηο γηα ηνπο ππνςήθηνπο αγνξαζηέο ζπκπιεξψλνληαη απφ λνζηαιγηθέο αλαθνξέο ζην
ππνηηζέκελν ρακέλν παξειζφλ ηεο πφιεο (Ρζαβδάξνγινπ, 2014).
185
Πηε Ιίκα ηνπ Ξεξνχ ην πνζνζηφ ηνπ πιεζπζκνχ πνπ δεη ζε απηνζρέδηνπο νηθηζκνχο αλήιζε απφ
9,5% ην 1957 ζε 59% ην 2004 (Matos Mar, 2004: 149).

332
θπξίσο ζηε Ιίκα» (Zibechi, 2010a: 217). Ν Κάηνο Καξ (2004: 105) ρξεζηκνπνηεί ηνπο
φξνπο ηεο «ππεξρείιηζεο» ή «μεπεξάζκαηνο ησλ νξίσλ» (desborde) θαζψο θαη ηεο
«κεηακφξθσζεο» (pachakutik)186, παξφκνηεο έλλνηεο γηα ηνλ πβξηδηζκφ, γηα λα
πεξηγξάςεη ηηο θνηλσληθέο αιιαγέο πνπ βξίζθνληαη ζε εμέιημε, ακθηζβεηψληαο ηηο
έλλνηεο ηεο «ελζσκάησζεο» θαη ηεο «πνιππνιηηηζκηθφηεηαο». ΢πνζηεξίδεη, επίζεο, φηη
«ηα ακθηζβεηεζηαθά ραξαθηεξηζηηθά πνπ επέβαιαλ νη ππεξρεηιίδνπζεο κάδεο απφ ηε
δεθαεηία ηνπ ‗50 θαη έπεηηα, νδεγνχλ ζηελ θαηάθηεζε θαη ηδηνπνίεζε λέσλ θπζηθψλ,
πνιηηηζκηθψλ, θνηλσληθψλ, νηθνλνκηθψλ θαη πνιηηηθψλ ρψξσλ»187, πξφθεηηαη γηα ηηο
«εκηαπηφλνκεο δψλεο εμνπζίαο βαζηδφκελεο ζε ―αζχκκεηξεο‖ κνξθέο αγξνηηθήο
ακνηβαηφηεηαο, πνπ ηηο έρνπλ πξνζαξκφζεη ζηηο ζπλζήθεο ηεο πφιεο. Απαιιάζζνληαη
απφ ην θξάηνο θαη έξρνληαη ζε αληηπαξάζεζε κε απηφ» θαη ιεηηνπξγνχλ ζχκθσλα κε
ηνλ Εηκπέθη (2010a: 218) σο «έλα είδνο θειίδαο πνπ μεθηλψληαο απφ ηηο Άλδεηο,
θαιχπηεη, ην θπζηθφ αιιά θαη ην πνιηηηζκηθφ, ην νηθνλνκηθφ, ην θνηλσληθφ θαη ην
πνιηηηθφ πεδίν ησλ πφιεσλ».

Δπνκέλσο ζην παξάδεηγκα ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ γίλεηαη θαλεξφ φηη ν

αλαδπφκελνο Θνηλφο Σψξνο δελ είλαη νχηε έλαο θιεηζηφο «πνζνηηθά νξηζκέλνο ρψξνο»
ζχκθσλα κε ηηο πνξνθεληξηθέο πξνζεγγίζεηο, αιιά νχηε θαη απιψο έλαο «ρψξνο-
δχλακε», ζχκθσλα κε ηηο πξνζεγγίζεηο ηνπ απηφλνκνπ καξμηζκνχ. Ν Θνηλφο Σψξνο
ησλ παξαγθνππφιεσλ κε ηελ επξεκαηηθφηεηά ηνπ, ηνλ πβξηδηθφ-ππεξρεηιίδνληα-
κεηακνξθσηηθφ ραξαθηήξα ηνπ θαη θπξίσο ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο ησλ θαηνίθσλ ηνπ
απνκαθξχλεηαη απφ ηελ θεληξηθφηεηα ηφζν ησλ πφξσλ φζν θαη ησλ δπλάκεσλ. Υο εθ
ηνχηνπ ζα πξέπεη λα γίλεηαη αληηιεπηφο σο έλαο δηαπξαμηαθφο θνηλσληθφο ρψξνο, ζηνλ
νπνίν νη θπζηθνί θνηλνί πφξνη θαη νη θνηλσληθέο δπλάκεηο βξίζθνληαη ζε ελφηεηα κε ηηο
θνηλσληθέο ζρέζεηο, ηα θνηλσληθά ππνθείκελα, ηηο ππνθεηκεληθέο ηθαλφηεηεο θαη
θνηλσληθέο δπλαηφηεηεο ζπγθξνηψληαο ηνλ θνηλφ ηξφπν επηθνηλσλίαο.

΋πσο ππνζηεξίδεη ν Εηκπέθη (2010a: 221) ηα θηλήκαηα ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ ζα

πξέπεη λα αλαιχνληαη:

«κε βάζε ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ην έδαθνο, κε άιια ιφγηα δίλνληαο έκθαζε ζηηο
ξνέο θαη ηηο θηλήζεηο (...). Πε απηή ηελ θαηεγνξία ησλ αλαιχζεσλ εκθαλίδνληαη λέεο
έλλνηεο. Νξηζκέλεο απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο είλαη απηνλνκία, πνιηηηζκφο θαη
θνηλφηεηα.»

Ζ αλαινγία ησλ φξσλ «απηνλνκία»188, «πνιηηηζκφο», «θνηλφηεηα» κε ηνλ νξηζκφ ηνπ

Θσηζάθε (2016: 3) γηα ηνλ Θνηλσληθφ Σψξν θαη ηνλ πξνηεηλφκελν νξηζκφ ηνπ Θνηλνχ
Σψξνπ είλαη θαλεξή. Ν Θνηλφο Σψξνο ζπγθξνηείηαη φηαλ ηα θνηλσληθά ππνθείκελα
αλαπηχζζνπλ εθείλν ηνλ θνηλφ ηξφπν επηθνηλσλίαο, δειαδή εθείλνλ ηνλ πνιηηηζκφ, ηνπ

186
Ν φξνο «pachakutik» είλαη ιέμε ηεο πεξνπβηαλήο ηζαγεληθήο γιψζζαο Θέηζνπα θαη ζεκαίλεη
«αιιαγή», «αλαγέλλεζε», θαη θπξίσο «κεηακφξθσζε» θαη «μεθίλεκα κηαο λέαο επνρήο».
187
Πχκθσλα κε ηνλ Κάηνο Καξ (2004: 188) νη θάηνηθνη ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ έρνπλ
δεκηνπξγήζεη κηα άιιε πφιε, δηαθνξεηηθή, κε ηα δηθά ηνπο κέζα επηθνηλσλίαο, ηηο δηθέο ηνπο
ζξεζθεπηηθέο θαη πνιηηηζκηθέο δεκηνπξγίεο (φπσο ηε κνπζηθή ηζίηζα), ηα δηθά ηνπο κέζα κεηαθνξάο (ηα
κηθξν-ιεσθνξεία), αθφκε θαη ηα δηθά ηνπο «απηφλνκα ζπζηήκαηα πεξηθξνχξεζεο ηεο γεηηνληάο».
188
Ν Εηκπέθη (2010a: 24-25) ρξεζηκνπνηεί ηελ έλλνηα ηεο «απηνλνκίαο» γηα λα πεξηγξάςεη ηα
θνηλσληθά θηλήκαηα ηεο Ιαηηληθήο Ακεξηθήο ηα νπνία επηδηψθνπλ ηελ αλεμαξηεζία ηνπο «ηφζν απφ ην
θξάηνο φζν θαη απφ ηα πνιηηηθά θφκκαηα, κε βάζε ηελ απμαλφκελε ηθαλφηεηά ηνπο λα εγγπψληαη ηελ
επηβίσζε θαη ηελ απηάξθεηα ησλ κειψλ ηνπο. (…) Νη θάηνηθνη ησλ θνηλνηήησλ, νη θνθαιέξνο, νη αγξφηεο
ρσξίο γε θαη νινέλα θαη πεξηζζφηεξν νη αξγεληίλνη πηθεηέξνο θαη νη άλεξγνη ησλ πφιεσλ, εξγάδνληαη
ζπλεηδεηά γηα λα θεξδίζνπλ ηελ πιηθή θαη ζπκβνιηθή ηνπο απηνλνκία.»

333
νπνίνπ νη πξάμεηο επηθνηλσλίαο αλαπαξάγνπλ θαη ελεξγνπνηνχληαη απφ «απηφλνκεο»
δπλάκεηο (αληηθεηκεληθέο δπλαηφηεηεο θαη ππνθεηκεληθέο ηθαλφηεηεο), νη νπνίεο
απαηηνχληαη γηα ηελ πξαγκάησζε απηφλνκσλ ζρέζεσλ. Νη απηφλνκεο θνηλσληθέο
ζρέζεηο, πνπ πξαγκαηψλνληαη θαη αλαδχνληαη απφ ηηο απηφλνκεο ζρέζεηο επηθνηλσλίαο,
ζπγθξνηνχλ ηα θνηλσληθά ππνθείκελα ζε πξφζσπα κέζα απφ ηε ζπλάληεζε θαη
ζπγθξφηεζε ησλ απηφλνκσλ θνηλνηήησλ ηνπο.

Ζ δηαιεθηηθή κεηαμχ ηνπ θπζηθνχ ρψξνπ, ζηηο δηαζηάζεηο ηεο έθηαζεο, ηνπ ρξφλνπ θαη
ηεο ελέξγεηαο, καδί κε ηηο θνηλσληθέο δπλαηφηεηεο σο αληηθεηκεληθή δπλαηφηεηα ηνπ
ηξφπνπ επηθνηλσλίαο, ζε ελφηεηα κε ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ηα θνηλσληθά
ππνθείκελα γίλεηαη θαλεξή ζηε αλάιπζε ηνπ Εηκπέθη (2010a: 221) γηα ηα
ιαηηλνακεξηθάληθα θηλήκαηα:

«Ρα ιαηηλνακεξηθάληθα θηλήκαηα, φπσο ηα ηζαγεληθά, ησλ αθηεκφλσλ θαη φιν θαη
πεξηζζφηεξν θαη ηα αζηηθά, είλαη θηλήκαηα εδαθνπνηεκέλα. Ρα εδάθε φκσο
ζπλδένληαη άξξεθηα κε ηα ππνθείκελα πνπ ηα ζεζπίδνπλ, ηα νξηνζεηνχλ θαη ηα
ζεκαδεχνπλ ζηε βάζε ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ ησλ νπνίσλ είλαη θνξείο.»

Ν ηνληζκφο ηεο άκεζεο ζχλδεζεο ηνπ εδάθνπο κε ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο γηα ηελ
παξαγσγή ηνπ ρψξνπ είλαη επίζεο ελδεηθηηθή ζηελ παξαθάησ δηαπίζησζε ηνπ Εηκπέθη
(2010a: 221-222):

«Ζ παξαγσγή ρψξνπ είλαη παξαγσγή ―δηαθνξηθνχ ρψξνπ‖: φπνηνο είλαη ζε ζέζε λα

πξνβαίλεη ζηελ παξαγσγή ρψξνπ, ελζαξθψλεη δηαθνξνπνηεκέλεο θνηλσληθέο
ζρέζεηο, πνπ ρξεηάδνληαη ππνρξεσηηθά δηαθνξεηηθνχο ρψξνπο γηα λα ξηδψζνπλ. Απηφ
δελ πεξηνξίδεηαη ζηελ θαηνρή (ή ηελ ηδηνθηεζία) ηεο γεο, αιιά ζηελ νξγάλσζε (...)
ελφο εδάθνπο πνπ ζα έρεη δηαθνξεηηθά ραξαθηεξηζηηθά ιφγσ ησλ θνηλσληθψλ
ζρέζεσλ ησλ νπνίσλ είλαη θνξέαο απηφ ην ππνθείκελν. Αλ δελ ζπλέβαηλε απηφ, αλ
ην ππνθείκελν απηφ δελ ελζάξθσλε δηαθνξεηηθέο θνηλσληθέο ζρέζεηο, αληηζεηηθέο
πξνο απηέο ηεο εγεκνληθήο θνηλσλίαο, δελ ζα είρε ηελ αλάγθε λα δεκηνπξγήζεη λέεο
εδαθηθφηεηεο.»

Δπίζεο ν Θάξινο Γνπφιηεξ Ξφξην Γθνλδάιεο (Carlos Walter Porto Gonçalves, 2001:
208), ν νπνίνο κειεηάεη ην βξαδηιηάληθν θίλεκα ησλ «ζεξηλγθέηξνο» (εξγάηεο
θανπηζνχθ πνπ ιφγσ μεξαζίαο, πνπ νθείιεηαη ζηελ εθρέξζσζε ηνπ Ακαδνλίνπ,
κεηαλαζηεχζαλ ζηηο θαβέιεο ηνπ Πάν Ξάνιν θαη ηνπ Οίν Ληε Ρδαλέηξν), ππνζηεξίδεη φηη
«ηα λέα ππνθείκελα απνθηνχλ ππφζηαζε ζεζπίδνληαο λέεο εδαθηθφηεηεο» θαη ζπλερίδεη
ππνζηεξίδνληαο φηη «ην θνηλσληθφ θίλεκα είλαη, κε απζηεξνχο φξνπο, αιιαγή ηνπ
θνηλσληθνχ ρψξνπ» (Porto Gonçalves, 2001: 197-198).

Δλλνηνινγψληαο ηνλ θνηλσληθφ ρψξν κε βάζε ηε πξαμηαθή πξνζέγγηζε σο ηελ ελφηεηα

ηεο θνηλσλίαο ή ηεο θνηλφηεηαο ησλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ κε ηνλ ηξφπν
επηθνηλσλίαο ηνπο, δειαδή εζηηάδνληαο ζηηο πξάμεηο αιιαγήο ησλ ζρέζεσλ (Θσηζάθεο,
2016: 4) ε δηαπίζησζε ηνπ Ξφξην Γθνλδάιεο είλαη θξίζηκε θαζψο φλησο ην θνηλσληθφ
θίλεκα είλαη ε θίλεζε πξνο ηελ «ειεπζεξία ηνπ πξνζψπνπ» (Θσηζάθεο, 2012) πνπ
ζεκαίλεη ηελ θίλεζε γηα αιιαγή, γηα αλαηξνπή ησλ ζρέζεσλ εθπξαγκαηηζκνχ θαη ηελ
απνπεξίθξαμε ησλ εμαληηθεηκελνπνηεκέλσλ θνηλσληθψλ δπλάκεσλ (ππνθεηκεληθέο
ηθαλφηεηεο ζε ελφηεηα κε ηηο θνηλσληθέο δπλαηφηεηεο θαη ηνλ θπζηθφ ρψξν).

«Kάζε θνηλσληθφ θίλεκα ζπγθξνηείηαη έρνληαο σο αθεηεξία ηε δξάζε απηψλ πνπ

παξαβηάδνπλ ηελ αδξάλεηα θαη θηλνχληαη, πνπ αιιάδνπλ δειαδή ηφπν,
απνξξίπηνληαο απηφλ πνπ ηνπο είρε απνδνζεί ηζηνξηθά, κέζα απφ κηα ζπγθεθξηκέλε
θνηλσληθή νξγάλσζε, θαη πξνζπαζψληαο λα δηεπξχλνπλ ηνπο ρψξνπο έθθξαζεο, νη

334
 νπνίνη (...) ζπλεπάγνληαη ζεκαληηθά παξεπφκελα (...) πνιηηηθήο πξάμεο» (Porto
Gonçalves, 2001: 81)

Ζ ζρέζε κεηαμχ ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ θαη ηεο θίλεζεο είλαη θνκβηθή ζηελ θαηαλφεζε ηεο
δηαιεθηηθήο κεηαμχ θνηλνχ θαη πεξίθξαμεο. Νη δηαδηθαζίεο αλαηξνπήο ζπκβαίλνπλ ζην
ζχζηεκα επηθνηλσλίαο, ην νπνίν αλαθέξεηαη ζηελ αλάδπζε ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ
απφ ηηο ζρέζεηο επηθνηλσλίαο θαη ζηελ πξαγκάησζε ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ ζηηο
ζρέζεηο επηθνηλσλίαο, θαη ην νπνίν αξγφηεξα ζα νλνκάζσ σο «Πηάζε» θαη αλαιπηηθά
ζα παξνπζηάζσ ζην θεθάιαην 7.4 «Ν Θνηλφο Σψξνο ζε Πηάζε θαη ζε Θίλεζε: ην θίλεκα
ησλ πιαηεηψλ». Ξξνο ην παξφλ επηζεκαίλεηαη φηη «Ζ πξάμε θαη ην ππνθείκελν
ζπλδένληαη θαηά δηπιφ ηξφπν: ε πξάμε αλαπαξάγεη επηθνηλσληαθά ηηο θνηλσληθέο
ζρέζεηο ηνπ ππνθεηκέλνπ θαη ζπγθξνηεί ην ππνθείκελν ζε πξφζσπν» (Θσηζάθε, 2014:
3). Υο εθ ηνχηνπ, ην θνηλσληθφ θίλεκα είλαη ε ζπλάληεζε ησλ ππνθεηκέλσλ κέζσ ησλ
πξάμεσλ επηθνηλσλίαο, ζηελ θαηεχζπλζε αλαηξνπήο ησλ δηαδηθαζηψλ εθπξαγκαηηζκνχ
ηνπο.

Πχκθσλα κε ηελ Γηνπληεξθίο Δζπηλφδα Κηλφζν (Yuderkys Espinosa Mi oso, 1999), θαη
ηνλ Οανχι Εηκπέθη (2010a: 223) ηα θηλήκαηα ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ, κέζα απφ ηηο
δηαδηθαζίεο ηεο θίλεζεο, δηακνξθψλνπλ λένπο πβξηδηθνχο θνηλσληθνχο ρψξνπο, ζηνπο
νπνίνπο ελζσκαηψλνληαη θαη κεηαθηλνχληαη παιαηφηεξεο θνπιηνχξεο θαη ηαπηφηεηεο:

«Απηή ε ραξαθηεξηζηηθή εηθφλα θσηίδεη ηελ νπζία ηνπ θηλήκαηνο, πνπ είλαη ε
θίλεζε, ε ηθαλφηεηα ξνήο, κεηαθίλεζεο, θπθινθνξίαο. Έλα θίλεκα, επνκέλσο,
κεηαθηλεί δηαξθψο ηνπο ρψξνπο θαη ηηο ηαπηφηεηεο πνπ έρεη θιεξνλνκήζεη.»

Κέζσ ηεο αλαηξνπήο ησλ ζρέζεσλ ησλ πεξηθξάμεσλ θαη ηνπ εθπξαγκαηηζκνχ ηνπ
πξνζψπνπ κεηαβάιιεηαη θαη ν θπζηθφο ρψξνο σο αληηθεηκεληθή δπλαηφηεηα ηνπ ηξφπνπ
επηθνηλσλίαο. Ν θπζηθφο ρψξνο κέζα θαη απφ ην παξάδεηγκα ησλ θηλεκάησλ ησλ
απηνζρέδησλ νηθηζκψλ γίλεηαη θαλεξφ φηη δελ είλαη ζηαζεξφο, αιιά κεηαβάιιεηαη κε
ηνλ ηξφπν επηθνηλσλίαο, πνπ ζεκαίλεη φηη κεηαβάιιεηαη είηε φηαλ αιιάδνπλ νη
αληηθεηκεληθέο δπλαηφηεηεο πνπ πεξηέρεη σο θπζηθή δπλαηφηεηα ηνπ θνηλσληθνχ
ρψξνπ, είηε φηαλ κεηαβάιινληαη νη ππνθεηκεληθέο ηθαλφηεηεο, πνπ καδί κε ηηο
αληηθεηκεληθέο δπλαηφηεηεο ζπληζηνχλ ηηο θνηλσληθέο δπλάκεηο ηνπ ρψξνπ είηε φηαλ
κεηαβάιινληαη νη θνηλσληθέο ζρέζεηο, πνπ καδί κε ηηο δπλάκεηο ζπληζηνχλ ηνλ ηξφπν
επηθνηλσλίαο (Θσηζάθεο, 2014: 9).

Κε ηα ιφγηα ηνπ Εηκπέθη (2010a: 223):

«΋ηαλ απηφ ην θίλεκα-κεηαθίλεζε ξηδψλεη ζε έλα έδαθνο ή φηαλ ηα ππνθείκελα πνπ

ζπκκεηέρνπλ ζε απηήλ ηε κεηαθίλεζε είλαη εγθαηεζηεκέλα ζε έλαλ θπζηθφ ρψξν,
ζεζπίδνπλ εδάθε πνπ ηα ραξαθηεξίδεη ε δηαθνξά ηνπο απφ εθείλα ηνπ θεθαιαίνπ θαη
ηνπ θξάηνπο. Απηφ ζεκαίλεη φηη ε γε σο ρψξνο (...) γίλεηαη κηα πνιηηηθν-πνιηηηζκηθή
δεκηνπξγία. Ρν έδαθνο είλαη ηφηε ν ρψξνο φπνπ αλαπηχζζνληαη θνηλσληθέο ζρέζεηο
πνπ δηαθέξνπλ απφ ηηο θπξίαξρεο ζρέζεηο ηνπ θαπηηαιηζκνχ θαη είλαη επίζεο ν ηφπνο
φπνπ νη ζπιινγηθφηεηεο κπνξνχλ λα αλαπηχμνπλ δηαθνξεηηθνχο ηξφπνπο δσήο»
(ηνληζκφο δηθφο κνπ).

Κε βάζε ηελ παξαπάλσ ελλνηνιφγεζε ηνπ θνηλσληθνχ ρψξνπ ησλ απηνζρέδησλ

νηθηζκψλ κπνξνχλ λα αλαθεξζνχλ θαη νξηζκέλα ελδεηθηηθά παξαδείγκαηα
απηννξγαλσκέλσλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ.

335
6.3.2 Απηννξγάλσζε θαη θνηλσληθνί αγψλεο ζηνπο
απηνζρέδηνπο νηθηζκνχο

Πηελ Ηζηάλκπνπι, ζηελ νπνία ηα ελλέα δέθαηα ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ είλαη δνκεκέλν κε
απηνζρέδην ηξφπν (Adanali and Morali, 2010∙ Aksoy and Robins, 1994∙ Altınok and
Cengiz, 2008∙ Apak, 2007∙ Lovering and Türkmen, 2011∙ Öğdül, 2010), ππάξρνπλ
δεθάδεο παξαδείγκαηα απηννξγάλσζεο θαη θνηλσληθψλ αγψλσλ ζηνπο απηνζρέδηνπο
παξαγθνκαραιάδεο ησλ γεληδέθνληνπ. Έλα απφ ηα πην εκβιεκαηηθά, κεηαμχ άιισλ,
αθνξά ην ιεγφκελν «καραιά ηεο Ξξσηνκαγηάο» (1 Mayıs Mahallesi). Ν νηθηζκφο
δεκηνπξγήζεθε ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‘70 ζην αζηαηηθφ ηκήκα ηεο πφιεο ζηελ
εξγαηηθή γεηηνληά Αηάζερηξ απφ πεξίπνπ 15.000 εθηνπηζκέλνπο Θνχξδνπο απφ ηελ
αλαηνιηθή Ρνπξθία. Ζ πεξίπησζε ηνπ καραιά ηεο Ξξσηνκαγηάο είλαη ηδηαίηεξα
ζεκαληηθή, θαζψο ζε απηφλ αλαπηχρζεθε έλαο ηδηαίηεξα πξσηφηππνο ηξφπνο
νξγάλσζεο ηνπ νηθηζκνχ. Νη θάηνηθνη ηεο πεξηνρήο κνίξαζαλ ηζφηηκα ηε γε κεηαμχ ηνπο
θαη κε ηε βνήζεηα αξηζηεξψλ αξρηηεθηφλσλ θαη πνιενδφκσλ ζρεδίαζαλ, κε βάζε ηηο
αλάγθεο ηνπο, ηηο θαηνηθίεο ηνπο θαη ηε γεηηνληά ηνπο (Aslan, 2004: 101∙ Balaban,
2010: 5). Ξξέπεη λα επηζεκαλζεί φηη ηελ επνρή εθείλε ζηελ Ηζηάλκπνπι δπλακηθά
θάλνπλ ηελ εκθάληζή ηνπο ηαμηθά ζσκαηεία, νξγαλψλνληαη απεξγίεο, θαηαιήςεηο
εξγνζηαζίσλ, εκθαλίδνληαη θεκηληζηηθέο νκάδεο, λέα κνπζηθά ξεχκαηα θαη αλαδχνληαη
λέεο ππνθεηκεληθφηεηεο (Βνπιβνχιε, 2013∙ Binder and Richman, 2010∙ Enlil, 2011).
Ρν θξάηνο απέλαληη ζην αλαδπφκελν αξηζηεξφ θίλεκα ζα απαληήζεη κε ηελ δνινθνληθή
επέκβαζε ζηελ πιαηεία Ραμίκ ηελ πξσηνκαγηά ηνπ 1977, ζηελ νπνία παξαζηξαηησηηθνί
δνινθφλεζαλ 34 δηαδεισηέο, δπν εθ ησλ νπνίσλ ήηαλ θάηνηθνη ηνπ καραιά ηεο
Ξξσηνκαγηάο. Πηε κλήκε ησλ λεθξψλ νη θάηνηθνη έδσζαλ ζηε γεηηνληά ηνπο ην φλνκα
«καραιάο ηεο Ξξσηνκαγηάο». Υζηφζν, ιίγνπο κήλεο κεηά, ζηηο 2 Πεπηεκβξίνπ ηνπ
1977, ζηηο έμη ην πξσί, κπνπιληφδεο, αζηπλνκηθέο αχξεο θαη ζηξαηησηηθά νρήκαηα
εηζβάινπλ ζηνλ νηθηζκφ, θαηεδαθίδνπλ δεθάδεο θαηνηθίεο θαη δνινθνλνχλ δψδεθα
θαηνίθνπο. Πηε ζπλέρεηα, ην 1980, ε ρνχληα ηνπ Δβξέλ απαγφξεπζε ην φλνκα
«καραιάο ηεο Ξξσηνκαγηάο» θαη ηνπ έδσζε ην φλνκα νηθηζκφο «Κνπζηαθά Θεκάι».
Υζηφζν, ε δπλακηθή ηνπ αγψλα δελ θάκθζεθε, νη θάηνηθνη, ζχκθσλα κε ηνλ Νχηθνπ
Κπαιακπάλ (Utku Balaban, 2010: 5), δηεθδίθεζαλ ην «Γηθαίσκα ζηελ
(παξαγθνχ)πνιε», θαη θαηάθεξαλ λα μαλαρηίζνπλ ηνλ καραιά ηνπο εμαλαγθάδνληαο
ηειηθά ην θξάηνο λα ηνπο απνδερηεί θαη λα ηνπο λνκηκνπνηήζεη.

Δπηζηξέθνληαο ζηελ αξρηθή αλαθνξά γηα «ηα ηξία θνληάξηα θαη κηα ζεκαία» θαη ηε
δεκηνπξγία ηνπ απηνζρέδηνπ νηθηζκνχ «Βηθηψξηα», ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗50 ζην
Παληηάγθν ηεο Σηιήο, αμίδεη λα ζεκεησζεί ε πεξηγξαθή ηνπ Οανχι Εηκπέθη (Raul
Zibechi, 2010a: 224-226):

«H πξφρεηξε εγθαηάζηαζε αληηζηάζεθε ζηελ απφπεηξα ηεο αζηπλνκίαο λα ηνπο

απνκαθξχλεη θαη νη νηθνγέλεηεο άξρηζαλ λα νηθνδνκνχλ ηνλ νηθηζκφ. Απφ ηελ πξψηε
ζηηγκή φξηζαλ νη ίδηνη νη θάηνηθνη ηηο αξρέο κε ηηο νπνίεο ζα ιεηηνπξγνχζαλ, θάηη πνπ
νδήγεζε ζε ζχγθξνπζε κε ηνπο θξαηηθνχο ππαιιήινπο. Ζ δεκηνπξγία ηνπ νηθηζκνχ
(...) ήηαλ ―κηα ηεξάζηηα άζθεζε απηννξγάλσζεο ησλ θαηνίθσλ‖ πνπ ρξεηάζηεθε λα
―ελψζνπλ ηηο πξνζπάζεηέο ηνπο θαη λα επηλνήζνπλ ιχζεηο, πξνζθέξνληαο φιεο ηηο
γλψζεηο θαη φιεο ηηο ηθαλφηεηέο ηνπο‖, θαζψο ε θπβέξλεζε, αλ θαη δελ ηνπο έδησμε,
δελ πξνζέθεξε ηίπνηα γηα ηε δεκηνπξγία ηνπ λένπ νηθηζκνχ (Garces, 2002: 138).

336
 Ρν πξψην ζηνηρείν πνπ δηαρσξίδεη ηελ θαηάιεςε απφ πξνεγνχκελνπο αγψλεο είλαη ε
απηννξγάλσζε. Ρν πξψην βξάδπ νξγαλψζεθε κηα κεγάιε ζπλέιεπζε, ζηελ νπνία
απνθαζίζηεθε ε δεκηνπξγία επηηξνπψλ πεξηθξνχξεζεο, πξνκεζεηψλ θαη πγείαο. Απφ
εθείλε ηε ζηηγκή θη έπεηηα φιεο νη απνθάζεηο πεξλάλε απφ ηε βάζαλν ηεο
ζπιινγηθήο δηαβνχιεπζεο. Ρν δεχηεξν είλαη απηφ ηεο απηνθαηαζθεπήο. Ρα πξψηα
δεκφζηα θηίξηα, ρηηζκέλα επίζεο απφ ηνπο θαηνίθνπο, ήηαλ ην ζρνιείν [έλα θπθιηθφ
θηίξην] θαη ην πνιπταηξείν, (…). Γηα ην ζρνιείν, θάζε θάηνηθνο έπξεπε λα θηηάμεη
δεθαπέληε πιίλζνπο. Νη γπλαίθεο έβξηζθαλ ηα άρπξα, νη λένη έθηηαρλαλ ηνπο
πιίλζνπο θαη νη δάζθαινη ηνπο έρηηδαλ. Μεθίλεζε λα ιεηηνπξγεί ιίγνπο κήλεο κεηά ηε
δεκηνπξγία ηνπ νηθηζκνχ, ρσξίο λα πιεξψλνληαη νη δάζθαινη. Ρν πνιπταηξείν
μεθίλεζε λα ιεηηνπξγεί ζε κηα ζθελή, κέρξη πνπ ρηίζηεθε ην θηίξην, κε ηνλ ίδην
ηξφπν φπσο θαη ην ζρνιείν. Γχν ρξφληα κεηά ηελ θαηάιεςε, ε Βηθηφξηα (..) [ήηαλ]
κηα πφιε πνπ ρηίζηεθε θαη θπβεξληφηαλ απφ ηνπο θησρνχο, ζηε βάζε ελφο
―πινχζηνπ θαη δηεπξπκέλνπ θνηλνηηθνχ δηθηχνπ‖ (Garces, 2002: 142).»

Ζ θαηάιεςε ηεο «Βηθηψξηα» ζχκθσλα κε ηνπο Οανχι Εηκπέθη (2010a: 226) θαη ηνλ
Κάξην Γθαξζέο (Mario Garcés, 2002: 142) απνηέιεζε ην κνληέιν δεκηνπξγίαο ησλ
απηνζρέδησλ νηθηζκψλ ζηελ πεξίκεηξν ησλ πφιεσλ ηφζν ηεο Σηιήο φζν θαη ζηελ
ππφινηπε Ιαηηληθή Ακεξηθή. Ρν κνληέιν απηφ έρεη σο ραξαθηεξηζηηθά ηε ζπιινγηθή
νξγάλσζε πξηλ ηελ θαηάιεςε, ηελ πξνζεθηηθή επηινγή ηνπ θαηάιιεινπ ρψξνπ, ηελ
αηθληδηαζηηθή δξάζε, θαηά πξνηίκεζε λχρηα, ηελ απηνθαηαζθεπή ησλ θαηνηθηψλ θαη
ηνπ νηθηζκνχ. Ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ είλαη ην ηειεπηαίν ραξαθηεξηζηηθφ θαζψο ζχκθσλα
κε ηνλ Εηκπέθη (2010a: 227) ζπλεπάγεηαη «ηελ ηδηνπνίεζε απφ ηνπο θαηνίθνπο ελφο
ρψξνπ φπνπ ζην εμήο θαηνηθεί έλα ―εκείο‖, ην νπνίν αλαδεηθλχεηαη σο κνξθή
απηνθπβέξλεζεο ηνπ πιεζπζκνχ».

Νη δηαδηθαζίεο ηεο απηνθπβέξλεζεο δελ βαζίδνληαη απιψο ζηε δηαρείξηζε ηνπ θπζηθνχ
ρψξνπ θαη ζηελ άξλεζε ζπλδηαιιαγήο κε ηελ θπξίαξρε εμνπζία, αιιά θπξίσο
πξφθεηηαη γηα εθείλν ηνλ θνηλφ ηξφπν επηθνηλσλίαο πνπ ζχκθσλα κε ηνλ νξηζκφ ηνπ
Θσηζάθε (2015: 409) «νινθιεξψλεη ηε δηαθνξνπνηεκέλε πξνζσπηθή δσή ηνπ θαζέλα
ζε κηα εληαηνπνηεκέλε δεκφζηα δσή φισλ». ΋πσο ηνλίδεη ν Εηκπέθη (2010a: 229, 283),
βαζηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ηφζν ηεο Βηθηψξηα φζν θαη γεληθφηεξα ησλ απηνζρέδησλ
νηθηζκψλ είλαη φηη πξφθεηηαη γηα «θνηλφηεηεο ζπλαηζζεκάησλ θαη αηζζήζεσλ» πνπ
δηαπιάζνληαη κε ζρέζεηο «ζπλαηζζεκαηηθέο, κε ακνηβαία θξνληίδα, ζρέζεηο πνπ
αγθαιηάδνπλ, πνπ ζπκπεξηιακβάλνπλ αληί λα απνθιείνπλ»:

«Ζ Βηθηψξηα δεκηνπξγείηαη σο κηα θνηλφηεηα ζπλαηζζεκάησλ θαη αηζζήζεσλ. Ν

πφλνο θαη ν ζάλαηνο, ιεηηνπξγεί ζπλεθηηθά. Δίλαη ζεκαληηθφ λα ππνγξακκίζνπκε φηη
ε ηαπηφηεηα δελ εδξάδεηαη ζηνλ θπζηθφ ρψξν αιιά ζηα ζπλαηζζήκαηα θαη ζηα θνηλά
βηψκαηα. Ρνλ πξψην θαηξφ φινη απνθαινχληαλ ―ζχληξνθνη‖ (...). Δλ κέξεη επεηδή
φια ηα έθαλαλ απφ θνηλνχ. Γελ πξφθεηηαη φκσο γηα κηα ηδενινγηθή ζπληξνθηθφηεηα
αιιά γηα θάηη πην ζεκαληηθφ.»

Δπίζεο ηδηαίηεξε έκθαζε δίλεηαη ζηνλ ξφιν ησλ γπλαηθψλ189. Πχκθσλα κε ηε κειέηε
ηνπ Grupo Identidad de Memoria Popular (2007: 14), πνιιέο γπλαίθεο δηαβεβαηψλνπλ

189
Ν Γθάκπξηει Παιαδάξ (ζην Gabriel Salazar and Julio Pinto, 2002: 251) ζεκεηψλεη φηη νη γπλαίθεο ζηε
Ιαηηληθή Ακεξηθή έκαζαλ πξηλ ην 1970 λα νξγαλψλνπλ ζπλειεχζεηο ζηηο γεηηνληέο ηνπο, απεξγίεο
ελνηθηαζηψλ γεο, θαηαιήςεηο γεο, νκάδεο πγείαο, αληηζηάζεηο ζηηο αζηπλνκηθέο επηρεηξήζεηο βίαηεο
εθδίσμήο ηνπο θαη άιιεο κνξθέο αληίζηαζεο.

«Δάλ ε εκπεηξία ησλ γπλαηθψλ ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗50 θαη ‗60 ήηαλ βαζηά, ε εκπεηξία ησλ γπλαηθψλ
ζηηο θαηαιήςεηο ηνπ ‗80 θαη ηνπ ‗90 είλαη αθφκα βαζχηεξε θαη πξνμέλεζε κηα θνηλσληθή απάληεζε

337
φηη άθεζαλ ηνπο ζπδχγνπο ηνπο γηα λα ζπκκεηάζρνπλ ζηελ θαηάιεςε ηεο Βηθηψξηα,
«Δγψ πήγα κφλε κνπ κε ηε θφξε κνπ, πνπ ήηαλ επηά κελψλ. Ν άληξαο κνπ δελ κε
αθνινχζεζε» δηεγείηαη ε Ινπίζα, πνπ ηε ρξνληθή ζηηγκή ηεο θαηάιεςεο ήηαλ 18 εηψλ
(Grupo Identidad de Memoria Popular, 2007: 58). Ζ Πνπιέκα, 42 εηψλ, ζπκάηαη φηη
«ήξζαλ πνιιέο γπλαίθεο θξπθά απφ ηνπο ζπδχγνπο ηνπο, φπσο εγψ» (Grupo Identidad
de Memoria Popular, 2007: 25). Πχκθσλα κε ηνλ Εηκπέθη (2010a: 228) «νη γπλαίθεο
(…) είραλ έλαλ εθπιεθηηθφ βαζκφ απηνλνκίαο. Γηα ηελ αθξίβεηα, αλαθεξφκαζηε ζηηο
γπλαίθεο κε ηα παηδηά ηνπο, ζηηο κεηέξεο. Απηέο βγήθαλ ζηελ πξψηε γξακκή, φρη κφλν
ηε ζηηγκή ηεο θαηάιεςεο, αιιά ηνπνζεηψληαο επίζεο ηα ζψκαηά ηνπο θαη ηα παηδηά
ηνπο κπξνζηά ζηνπο θαξακπηληέξνπο γηα λα απνηξέςνπλ ηελ εθδίσμή ηνπο.»

Ρέινο φζνλ αθνξά ηε κνξθή ηνπ ρψξνπ, ν Σνπάλ Θάξινο Δζθεγνπέο (Juan Carlos
Skewes, 2005: 106) επηζεκαίλεη φηη δελ ππάξρνπλ ζρέδηα νχηε πξνθαηαζθεπαζκέλεο
ηδέεο ζρεηηθά κε ηελ νξγάλσζε ηνπ ρψξνπ θαη ν ζρεδηαζκφο είλαη απνηέιεζκα ηεο
θαζεκεξηλήο πξάμεο φζσλ «θαηνηθψληαο, παξάγνπλ ηνλ θαηνηθεκέλν ρψξν». Δληνπίδεη
δε νθηψ άμνλεο φζνλ αθνξά ηνλ ζρεδηαζκφ ηνπ ρψξνπ: ηνλ ιαβπξηλζψδε ραξαθηήξα,
ηε δηαπεξαηφηεηα ησλ νξίσλ ηνπ, ηε κε νξαηφηεηα ηνπ εζσηεξηθνχ ηνπ νηθηζκνχ, ηε
δηαζχλδεζε ησλ θαηνηθηψλ, ηε κε θαλνληθφηεηα ησλ εζσηεξηθψλ νξίσλ, ηε ρξήζε
ζεκαδηψλ, ηελ χπαξμε ζεκείσλ παξαηήξεζεο θαη εζηηαθψλ ρψξσλ.

«Ξξφθεηηαη γηα κηα ινγηθή ζχκθσλα κε ηελ νπνία νη ξνέο, νη δηαδξνκέο, ηα

πεξάζκαηα, είλαη ζεκειηψδεηο γηα ηελ εζσηεξηθή δηαζχλδεζε ηνπ νηθηζκνχ. Κηα δνκή
πνπ εμαζθαιίδεη ηελ απηνλνκία ιφγσ ηεο νξαηφηεηαο θαζψο θαη ηνλ εζσηεξηθφ
θνηλσληθφ έιεγρν, ν νπνίνο δεκηνπξγεί ηηο ζπλζήθεο γηα έλα ―κέζα‖ θαη έλα ―έμσ‖.
Ρα καθξνφξηα δελ αλαπαξάγνληαη ζην εζσηεξηθφ ηνπ νηθηζκνχ, ηα φξηα είλαη
δηαπεξαηά γηαηί απηφ νξίδνπλ νη αμίεο ρξήζεο. Σάξε ζε απηφλ ηνλ ζρεδηαζκφ, νη
θάηνηθνη πξνζηαηεχνληαη απφ ην έμσ θαη δηεπθνιχλεηαη ν θνηλσληθφο έιεγρνο κέζσ
ηεο θπξηαξρίαο ηεο αθνήο, ηεο φξαζεο θαη ηεο φζθξεζεο, ζπκβάιινληαο έηζη ζηε
δεκηνπξγία ελφο πνξψδνπο πεξηβάιινληνο πνπ εληζρχεη ηελ πξφζκημε ησλ αηνκηθψλ
δσψλ» (Skewes, 2005: 114)

Ξέξα απφ ηα παξαπάλσ παξαδείγκαηα πξέπεη λα ηνληζηεί φηη ζίγνπξα νη απηνζρέδηνη

νηθηζκνί δελ απνηεινχλ έλα νκνγελνπνηεηηθφ θαη εληαίν θφζκν, αληηζέησο ηηο
πεξηζζφηεξεο θνξέο απνηεινχλ έλαλ «αηληγκαηηθφ ρψξν» θαη είλαη εμαηξεηηθά δχζθνιν
«λα απνθξππηνγξαθεζνχλ νη δηεξγαζίεο πνπ εθηπιίζζνληαη ζην εζσηεξηθφ ηνπο»
(Zibechi, 2010a: 218). Δπηπιένλ ραξαθηεξίδνληαη απφ εμαηξεηηθή εηεξνγέλεηα θαη απφ
πιήζνο εζσηεξηθψλ αληηθάζεσλ, θαζψο δηαξθψο νη θάηνηθνί ηνπο πξέπεη λα
δηαπξαγκαηεχνληαη ηα κνλίκσο αλαπαξαγφκελα θαη δηαζηαπξσλφκελα ζπζηήκαηα
εμνπζίαο θαη δηαθξίζεσλ ζε ζρέζε κε ην θχιν, ην έζλνο, ηελ εζλφηεηα, ηελ ηάμε, ηελ
ειηθία, ηε ζξεζθεία θηι.

αθφκα πην ζπλνιηθή θαη δπλακηθή. Γη‘ απηφ ην θίλεκα γηα ηε δεκηνπξγία απηνζρέδησλ νηθηζκψλ δελ
ππνρψξεζε κεηά ην 1973. Αληηζέησο, έθηαζε ζην απνθνξχθσκα ηεο ηζηνξίαο ηνπ. Νη γπλαίθεο ησλ
θαηεηιεκκέλσλ νηθηζκψλ ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‘80 δελ νξγαλσζήθαλ κφλν γηα λα θαηαιάβνπλ ηε γε
θαη λα ζηήζνπλ έλαλ θαηαπιηζκφ, ειπίδνληαο ζε κηα θξαηηθή λνκνζεηηθή ξχζκηζε. Νχηε κφλν γηα λα
―ζπλεηαηξηζηνχλ‖ κε ην ιατθηζηηθφ θξάηνο ζχκθσλα κε ηνπο φξνπο πνπ πξφηεηλε εθείλν. Νη γπλαίθεο
νξγαλψλνληαλ κεηαμχ ηνπο (θαη κε άιινπο θαηαιεςίεο) γηα λα παξαγάγνπλ (δεκηνπξγψληαο
θνχξλνπο, θαζαξηζηήξηα, εξγαζηήξηα ξνπρηζκνχ θ.ιπ.), λα επηβηψζνπλ (θνηλά ζπζζίηηα,
νηθνγελεηαθνί ιαραλφθεπνη, θνηλέο αγνξέο), λα επηκνξθσζνχλ (ζχιινγνη γπλαηθψλ, πνιηηηζηηθέο
νκάδεο) θαη, επηπιένλ, γηα λα αληηζηαζνχλ (θνηλσληθέο νκάδεο, νκάδεο πγείαο). Θη φια απηά φρη
κφλν έμσ απφ ηα πιαίζηα ηνπ θξάηνπο, αιιά επίζεο ελαληίνλ ηνπ θξάηνπο» (Salazar and Pinto,
2002: 261)

338
Δπνκέλσο νη απηνζρέδηνη νηθηζκνί ζα κπνξνχζε λα εηπσζεί φηη απνηεινχλ ακθίζεκα
θαηψθιηα πξνο ηε δεκηνπξγία ελφο ρεηξαθεηεκέλνπ Θνηλνχ Σψξνπ, αιιά ηελ ίδηα
ζηηγκή απεηινχληαη απφ πνιιαπιέο πεξηθξάμεηο. Υο εθ ηνχηνπ κπνξνχλ λα γίλνπλ
πεξηραξαθσκέλα γθέην, πεξίθιεηζηεο θνηλφηεηεο θησρψλ πνπ θπξηαξρνχλ
ζξεζθεπηηθέο ζέρηεο, λαξθνέκπνξνη, καθίεο, παηδηθή πνξλεία 190, αζζέλεηεο, πιήζνο
δηαηξέζεσλ θαη απνθιεηζκψλ, αιιά ελδέρεηαη λα κεηαζρεκαηηζηνχλ θαη ζε πεξηνρέο
εμέγεξζεο θαη απηννξγάλσζεο. Πχκθσλα κε ηνλ Εηκπέθη (2010a: 207) νη θάηνηθνη ησλ
απηνζρέδησλ νηθηζκψλ «ηαιαληεχνληαη αλάκεζα ζηελ εμέγεξζε, ηελ εμάξηεζε απφ
εγεηηθέο κνξθέο θαη ηελ αλαδήηεζε πξνλνκίσλ θαη εμππεξεηήζεσλ». Υο εθ ηνχηνπ νη
απηνζρέδηνη νηθηζκνί είλαη ηαπηφρξνλα «νη ρψξνη ηεο απνζηέξεζεο θαη ηεο ειπίδαο»
(Zibechi, 2010a: 204).

190
Ζ δηαπινθή ηεο έκθπιεο, ηαμηθήο, εζλνηηθήο, ειηθηαθήο θαη νηθνγελεηαθήο θαηαπίεζεο θαη
εθκεηάιιεπζεο είλαη θαλεξή ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο παξαγθνππφιεσλ. Σαξαθηεξηζηηθή πεξίπησζε
απνηειεί ην ιεγφκελν «εκπφξην παξζελίαο» ζηηο παξαγθνππφιεηο ηεο Ξλνκ Ξελ ζηελ Θακπφηδε, φπνπ
εμαζιησκέλνη θησρνί γνλείο γηα ιίγα δνιάξηα παξαδίδνπλ ηηο θφξεο ηνπο, αθφκα θαη θάησ ησλ δέθα
εηψλ, ζε κεζάδνληεο πνπ ηηο πξνκεζεχνπλ ζε δπηηθνχο βηαζηέο ζε μελνδνρεία ηεο πξσηεχνπζαο (Action
Pour Les Enfants, http://aplecambodia.org/).

339
6.3.3 Απναπνηθηνπνίεζε ηνπ ιφγνπ γηα ηνπο απηνζρέδηνπο
νηθηζκνχο

Ζ ζπδήηεζε γηα ηνπο απηνζρέδηνπο νηθηζκνχο, έσο πξφζθαηα ζπλήζσο, ηνπο

αληηκεηψπηδε είηε κε κηα «δφζε λνζηαιγίαο», σο «εμσηηθνχο ηφπνπο», κε έλαλ
«γξαθηθφ ηνπηθηζηηθφ ραξαθηήξα» ή θπξίσο σο «άηππεο», «ππνδεέζηεξεο» θαη
«ζθηψδεηο» πφιεηο, σο έλα είδνο «αλσκαιίαο», σο «πξνάζηηα ηεο απειπηζίαο θαη ηεο
απφγλσζεο», σο «πιεγσκέλεο πφιεηο», «κνιπζκαηηθέο πφιεηο», «άγξηεο πφιεηο» θαη
σο «αζηηθέο δνχγθιεο», σο «κνπζεία ηεο θξίθεο», σο «ζαηαληθή γεσγξαθία», σο
«αληη-πφιεηο», σο ε «καχξε πιεπξά» ησλ πφιεσλ, (Hirst 2005: 25∙ McFarlane, 2008a:
341∙ 2008b: 415∙ Roy 2011b∙ Samers, 2005: 878∙ Smith, 1997∙ Wacquant, 2007:
282) θαη γεληθή δηαπίζησζε είλαη φηη ζε απηέο παξαηεξείηαη ε ιεγφκελε «αζηηθνπνίεζε
ηεο θηψρεηαο» (Davis, 2004)191. Ρέινο, ηε δεθαεηία ηνπ 2000 θπξηάξρεζαλ θπξίσο δπν
πξνζεγγίζεηο. Απηή πνπ αληηιακβάλεηαη ηηο παξαγθνππφιεηο σο «αζηηθή θξίζε» θαη
απηή πνπ αληηκεησπίδεη ηνπο θαηνίθνπο ηνπο σο «εξσηθνχο θησρνχο».

Ζ πξνζέγγηζε ηεο θξίζεο εθθξάδεηαη θαιχηεξα απφ ηνπο Ξίηεξ Σνι θαη Νχιξηρ
Ξθάηθεξ (Sir Peter Hall and Ulrich Pfeiffer, 2000) ζην έξγν ηνπο κε ηίηιν «Urban
Future 21: A Global Agenda for 21st Century Cities», ην νπνίν ζπκππθλψλεη ηηο
ζεσξήζεηο γηα ηελ αζηηθή θηψρεηα σο απνηέιεζκα ησλ γεσγξαθηθψλ αληζνηήησλ θαη
ηεο αδπλακίαο δηαρείξηζεο ηεο θηψρεηαο απφ ηα θξάηε.

Ζ δεχηεξε πξνζέγγηζε αλαπηχρζεθε απφ ηνλ πεξνπβηαλφ Σεξλάλην ληε Πφην

(Hernando de Soto, 1989, 2000, 2001) θαη απνηειεί ηελ θαηνπηξηθή πξνο ηελ θξίζε
πξνζέγγηζε, θαζψο ππνζηεξίδεη φηη απέλαληη ζηελ αληθαλφηεηα ηνπ θξάηνπο κπνξεί λα
αλαπηπρζνχλ νη «κηθξν-επηρεηξεκαηηθέο δπλαηφηεηεο» ησλ θαηνίθσλ ησλ
παξαγθνππφιεσλ (Roy, 2005: 148). Ν ζηφρνο ηεο πξνζέγγηζεο ηεο «εξσηθήο κηθξν-
επηρεηξεκαηηθφηεηαο» ηνπ ληε Πφην δελ είλαη άιινο απφ ηε ιεγφκελε «ηηηινπνίεζε»
ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ, δειαδή ηελ απφδνζε δηθαησκάησλ αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο,
ψζηε λα εληαρζνχλ νη θαηνηθίεο ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ ζην ρξεκαηνπηζησηηθφ
ζχζηεκα θαη λα αλαπηπρζεί ειεχζεξα ε αγνξά θαηνηθίαο.

Δπηπιένλ ζχκθσλα κε ηνλ Εηκπέθη (2010a: 219) φζνη κειεηεηέο έρνπλ επηδηψμεη λα
αλαιχζνπλ ηα θηλήκαηα ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ κε επξσπατθά θαη

191
Ξαξφιν πνπ ην έξγν ηνπ Ληέηβηο (2002, 2004, 2006) έρεη ζπκβάιεη ζεκαληηθά ζηελ κειέηε ησλ
παξαγθνππφιεσλ θαη ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ, έρεη δερζεί σζηφζν θαη ζεκαληηθή θξηηηθή (Agnotti,
2006:961∙ McFarlane, 2008a: 345), γηα θαηαζηξνθνινγηθέο ππεξβνιέο, απνθαιππηηθηζκφ θαη
ζπκαηνπνίεζε ησλ πφιεσλ, θαζψο ε ξεηνξηθή πνπ ρξεζηκνπνηεί βαθηίδεη ηελ Ξφιε ηνπ Κεμηθφ σο
«ηεξάζηηα ακνηβάδα», ην Ιάγνο σο «ζνππεξλφβα» θαη ζην έξγν ππάξρνπλ ηίηινη φπσο «Ξίζσ ζηνλ
Ληίθελο», «Ρν Κπηγθ Κπαλγθ ηεο αζηηθήο θηψρεηαο», «Λεθξέο Ξφιεηο», «Νηθνινγία ηνπ θφβνπ»,
«Ξιαλήηεο ησλ παξαγθνππφιεσλ». Δπίζεο ζχκθσλα κε ηνλ Ρνκ Αληφηη (Tom Agnotti, 2006: 961) «ζηηο
δνθεξέο πεξηγξαθέο ηνπ Ληέηβηο γηα ηελ αζηηθή θηψρεηα, δελ ππάξρνπλ άλζξσπνη ή θνηλσληθέο
δπλάκεηο ηθαλέο λα αιιάμνπλ ηελ θνηλσληθή ηάμε πξαγκάησλ».

Ξαξφια απηά είλαη ζεκαληηθφ λα ζεκεησζεί φηη ε παξνπζίαζε ηνπ Ληέηβηο (2002, 2004, 2006)
θαηαδεηθλχεη φηη κέζα ζηηο παξαγθνππφιεηο ππάξρνπλ θαη ππνδεέζηεξεο παξαγθνππφιεηο θαη αλάκεζα
ζηνπο θαηνίθνπο ηνπο αλαπηχζζνληαη αμηνζεκείσηεο δηαθνξνπνηήζεηο. Ππγθεθξηκέλα ζχκθσλα κε ηνλ
Ληέηβηο (2002, 2004) νη πιεζπζκνί πνπ θπξίσο πιήηηνληαη απφ αζζέλεηεο, απνθιεηζκνχο, αλεξγία θαη
είλαη ζχκαηα βίαο, θαθνπνίεζεο, πνξλείαο είλαη θπξίσο γπλαίθεο, παηδηά, νκνθπιφθηινη, ειηθησκέλνη,
αιιφζξεζθνη ή απφ άιιε θπιή ή θάζηα θαη θαη‘ απηφλ ηνλ ηξφπν θαηαδεηθλχεηαη ε δηαζηαχξσζε θαη
δηαπινθή ησλ ζπζηεκάησλ εμνπζίαο, θαηαπίεζεο θαη δηαθξίζεσλ.

340
βνξεηνακεξηθαληθά κνληέια αδπλαηνχλ λα ζπιιάβνπλ ζην ζχλνιφ ηνπο ηηο δηαδηθαζίεο
πνπ εμειίζζνληαη ζην εζσηεξηθφ ηνπο:

«΋ηαλ εμεηάδνπκε ηα θνηλσληθά θηλήκαηα δίλνπκε ζπλήζσο έκθαζε ζηα ηππηθά ηνπο
ραξαθηεξηζηηθά, απφ ηηο νξγαλσηηθέο ηνπο δνκέο κέρξη ηνπο θχθινπο
θηλεηνπνηήζεσλ, απφ ηελ ηαπηφηεηα σο ην πνιηηηζκηθφ ηνπο πιαίζην. Ραμηλνκνχληαη
έηζη κε βάζε ηνπο ζηφρνπο πνπ επηδηψθνπλ, ηε δνκηθή έληαμε ησλ κειψλ ηνπο, ηα
ραξαθηεξηζηηθά ηεο θηλεηνπνίεζεο, ηε ζηηγκή θαη ηνπο ιφγνπο γηα ηνπο νπνίνπο
αλαδχνληαη. (...) ΢πάξρνπλ ιίγεο, πνιχ ιίγεο εξγαζίεο (...) πνπ λα ζηεξίδνληαη ζε
δηθέο ηνπο θαη, σο εθ ηνχηνπ, δηαθνξεηηθέο βάζεηο. Πην δχζθνιν έξγν ηεο
απναπνηθηνπνίεζεο ηεο θξηηηθήο ζθέςεο, ν δηάινγνο γχξσ απφ ηηο ζεσξίεο ησλ
θνηλσληθψλ θηλεκάησλ απνθηά ζεκειηαθή αμία.»

Απέλαληη ζηηο παξαπάλσ αληηιήςεηο θαη απνκαθξπλφκελνη ηφζν απφ ηνλ νξηεληαιηζκφ,
ηε θπζηθνπνίεζε ή ηε ιεγφκελε «αηζζεηηθνπνίεζε ηεο θηψρεηαο» (Roy, 2004, 2005),
φζν θαη απφ ηνλ λενθηιειεχζεξν νηθνλνκηζκφ ησλ «εξσηθψλ θησρψλ», κηα κεηνςεθία
ζεκεξηλψλ κειεηεηψλ φπσο, κεηαμχ άιισλ, ν Θφιηλ Καθ Φάξιελ (Colin McFarlane,
2006a, 2006b, 2008a, 2009, 2011), ε Ρδέληθεξ Οφκπηλζνλ (Jennifer Robinson 2002,
2006, 2011), ε Αλαλία Οφη (Ananya Roy, 2003, 2005, 2009a, 2009b, 2009c, 2011a), o
Άξηδνπλ Απάληνπξατ (Arjun Appadurai, 2000, 2001), ε Άηβα Νλγθ (Aihwa Ong, 1999,
2006), ν Πάηκνλ Ππξίλγθεξ (Simon Springer, 2013), θαη o Άκπληνπ-Κάιηθ Πηκφλ
(AbdouMaliq Simone, 2004, 2011) εκπλεφκελνη θπξίσο απφ ηηο πξφζθαηεο
κεηαπνηθηαθέο πξνζεγγίζεηο192 επηδηψθνπλ κέζα απφ ην έξγν ηνπο ηελ απνθαινχκελε
«απφ-δπηηθνπνίεζε» (de-Westernising), «κεηα-πνηθηνπνίεζε» (post-colonisation) θαη
«απoαπνηθηνπνίεζε» (de-colonialisation) ηεο αζηηθήο ζεσξίαο.

Πχκθσλα κε ηνπο Σαξλη θαη Λέγθξη (2009: 254), νη νπνίνη αλαθέξνληαη ζηηο
κεηαπνηθηαθέο πξνζεγγίζεηο ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ ζηελ Αθξηθή:

«Κηα ζεηξά απφ πξφζθαηεο κειέηεο [Mbembe and Nuttall, (eds.) 2008∙ de Boeck
and Plissart, 2004∙ Simone, 2004∙ Koolhaas, Cleijne and Ademide Adelusi-Adeluyi
(eds.) 2007] δηεξεπλνχλ ηελ ηδηαηηεξφηεηα ησλ αζηηθψλ κνξθψλ ζηελ Αθξηθή, ηελ
Αθξφπνιε (Afropolis), απφ ην Ιάγνο θαη ηελ Θηλζάζα έσο ην Γηνράλεζκπνπξγθ.
Απηνί νη επηζηήκνλεο επηκέλνπλ φηη δελ αξθεί απιψο λα ηηο δνχκε απηέο ηηο πφιεηο
σο παξαγθνππφιεηο ή απνηπρεκέλεο πφιεηο, παξφιν πνπ πνιιέο ραξαθηεξίδνληαη
απφ εμαηξεηηθέο ζηεξήζεηο θαη θηψρεηα. Απφ κηα εμσηεξηθή άπνςε είλαη θαλεξφ φηη ν
πνιενδνκηθφο ζρεδηαζκφο ζε κεγάιν βαζκφ απνπζηάδεη ή είλαη αλαπνηειεζκαηηθφο
ζηηο πεξηζζφηεξεο αθξηθαληθέο κεηξνπφιεηο. Αιιά απηνί νη κειεηεηέο εζηηάδνπλ ζην
γεγνλφο φηη παξά ηηο ππφ θαηάξξεπζε ππνδνκέο θαη ηνλ θησρφ πιεζπζκφ, ε
κεηξφπνιε ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ιεηηνπξγεί, ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο κέζσ άηππσλ
δηθηχσλ επηθνηλσλίαο, θηλεηηθφηεηαο, εξγαζίαο, αληαιιαγήο, θαη ζπλεξγαζίαο, ηα
νπνία είλαη ζε κεγάιν βαζκφ αφξαηα ζηνπο μέλνπο. Ρν πιήζνο ησλ θησρψλ, κε
άιια ιφγηα, επηλνεί ζηξαηεγηθέο επηβίσζεο, βξίζθνληαο θαηαθχγην θαη παξάγνληαο
κνξθέο θνηλσληθήο δσήο, αλαθαιχπηνληαο δηαξθψο θαη δεκηνπξγψληαο πφξνπο ηνπ
θνηλνχ κέζσ εθηεηακέλσλ θπθισκάησλ ζπλαληήζεσλ.»

Νη παξαπάλσ ζηνραζηέο κειεηψληαο ζηνπο απηνζρέδηνπο νηθηζκνχο ηα θηλήκαηα πνπ

έρνπλ αλαπηπρζεί ζε απηνχο, ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο, ηηο θνπιηνχξεο, ηνπο ηξφπνπο
επηθνηλσλίαο, ηα απηνζρέδηα δίθηπα ππνδνκψλ, ηηο ρξήζεηο γεο, ηηο κνξθέο
δηαθπβέξλεζεο, θαζψο θαη ηηο εζσηεξηθέο αληηζέζεηο θαη ηα φξηά ηνπο, ζπκπεξαίλνπλ

192
βι. Θεθάιαην 2.5 «Κεηαπνηθηαθέο πνιηηηζκηθέο πξνζεγγίζεηο ηεο δηαιεθηηθήο».

341
φηη νη έσο ηψξα πξνζεγγίζεηο είλαη «παξσρεκέλεο θαη κπσπηθέο» (McFarlane, 2006a∙
McFarlane, 2008a∙ Robinson, 2002∙ Robinson, 2006∙ Roy, 2005∙ Samers, 2005).
Ππγθεθξηκέλα πξνηείλνπλ φηη ζα πξέπεη λα γίλεη ε ππέξβαζε ησλ εγθαζηδξπκέλσλ
δηρνηνκηθψλ δηπφισλ θαη δπτζκψλ αλάκεζα ζηνλ ιεγφκελν «Ξαγθφζκην Βνξξά» (Global
North) θαη ην «Ξαγθφζκην Λφην» (Global South), αλάκεζα ζηηο «πινχζηεο θαη
αλεπηπγκέλεο» Γπηηθέο ρψξεο ή πφιεηο θαη ηηο «θησρέο θαη ππαλάπηπθηεο» ηεο
Αλαηνιήο θαη ηνπ Λφηνπ, αλάκεζα ζηνλ απνθαινχκελν «Ξξψην Θφζκν» θαη ηνλ «Ρξίην
Θφζκν», ην απνθαινχκελν «θέληξν» θαη ηελ «πεξηθέξεηα», ηηο εγεκνληθέο
αλαπηπγκέλεο «Ξαγθφζκηεο Ξφιεηο ηνπ Βνξξά» (Global Cities of North) θαη ηηο
πξνβιεκαηηθέο, θησρέο θαη ππαλάπηπθηεο «Κεγαινππφιεηο ηνπ Λφηνπ» (Megacities of
South)193. Ππγθεθξηκέλα ε Οφκπηλζνλ (2002: 540) ππνζηεξίδεη φηη ε «επξν-
ακεξηθαληθή» ηεξάξρεζε ησλ δπηηθψλ πφιεσλ σο «Ξαγθφζκησλ Ξφιεσλ» (World Cities
ή Global Cities) ή σο «Θαλνληθψλ Ξφιεσλ» (Ordinary Cities) βαζίδεηαη θπξίσο ζε
«νηθνλνκηθά θξηηήξηα θαη πξνλφκηα» θαη δελ ιακβάλνληαη ππφςε άιιεο πηπρέο ηεο
αζηηθήο δσήο φπσο ε «ιατθή θνπιηνχξα» θαη «θαηλνηνκίεο ζηελ αζηηθή
δηαθπβέξλεζε».

Ραπηφρξνλα νη παξαπάλσ ζηνραζηέο βαζηδφκελνη ζε πιήζνο πξφζθαησλ κειεηψλ

ππνζηεξίδνπλ φηη νη ιεγφκελεο «Κεγαινππφιεηο ηνπ Λφηνπ» φιν θαη πεξηζζφηεξν
απνθηνχλ παγθφζκηα-νηθνπκεληθά ραξαθηεξηζηηθά θαζψο κέζα απφ ηελ θαζεκεξηλή
δσή θαη ηνπο ηξφπνπο επηθνηλσλίαο ησλ θαηνίθσλ ηνπο, ησλ λενθεξκέλσλ θαη ησλ
πεξαζηηθψλ δηακνξθψλνπλ έλαλ θνηλσληθφ ρψξν πνπ άξεη ηηο δηαηξέζεηο κεηαμχ Βνξξά
θαη Λφηνπ, Γχζεο θαη Αλαηνιήο θαη δεκηνπξγεί λένπο πβξηδηθνχο θαη πξσηφηππνπο
θνηλσληθνχο ρψξνπο αζηηθήο ζπγθέληξσζεο. Αληίζηνηρα ζηηο πφιεηο ηνπ Βνξξά νη
λενθεξκέλνη κεηαλάζηεο απφ ην Λφην θαη ηελ Αλαηνιή έρνπλ ζπκβάιεη θαζνξηζηηθά
ζηελ αλαδηακφξθσζε ηεο αζηηθήο δσήο. Δίλαη εδψ πνπ ε ηππηθή αληίζεζε κεηαμχ
Βνξξά θαη Λφηνπ, Γχζεο θαη Αλαηνιήο δίλεη ηε ζέζε ηεο ζηελ πην δηαιεθηηθή

193
Δλδεηθηηθή είλαη παξνπζίαζε ησλ Ρζηγάξα θαη Θνπξκάδα (2006[2003]: 153-154) γηα ηελ πεξίπησζε
ηεο Ηζηάλκπνπι:

«Ν θηλνχκελνο (...) πιεζπζκφο θηάλεη ζηελ [Ηζηάλκπνπι] νδηθψο ή κε αεξνπιάλν, κε βαιίηζεο

γεκάηεο πξάγκαηα. Πηε ζπλέρεηα ηα πνπιά ζε κηα θεληξηθή γεηηνληά ηεο ηζηνξηθήο ρεξζνλήζνπ,
αγνξάδεη άιια γεκίδνληαο θαη πάιη ηηο βαιίηζεο θαη επηζηξέθεη απζεκεξφλ ή ηελ άιιε κέξα ζηελ
εθάζηνηε παηξίδα ηνπ. (...) Γεηηνληέο φπσο ην Ιάιειη θαη ην Άθζαξατ, γέκηζαλ κε καγαδηά (...) κε
επηγξαθέο ζηηο νπνίεο ελαιιάζζεηαη ην θπξηιιηθφ, ην αξαβηθφ θαη ην ιαηηληθφ αιθάβεην. (...)
Άλζξσπνη κε βαιίηζεο, ζαθηά θαη πιαζηηθέο ζαθνχιεο, θηλνχληαη δηαξθψο, ζπλαιιαζζφκελνη ζε κηα
γισζζηθή Βαβέι θαη ζε φια ηα λνκίζκαηα. (...) Πήκεξα ε Ηζηάλκπνπι θηλεηνπνηείηαη θαη πάιη:
παξαγσγή, αλεπίζεκν εκπφξην, θαηαλάισζε, ζπλππάξρνπλ. Άλζξσπνη κε δηαθνξεηηθέο ελδπκαζίεο
θαη θπζηνγλσκηθά ραξαθηεξηζηηθά ζπλαιιάζζνληαη θαη έξρνληαη ζε επαθή, ζπλεξγψληαο ζε έλα
πνιηηηζκηθφ αλαθάηεκα αδηεπθξίληζην θαη αλεμεξεχλεην αθφκα» (Ρζηγάξα θαη Θνπξκάδαο, [2003]
2006: 153-154).

Δπίζεο ραξαθηεξηζηηθή είλαη ε πεξηγξαθή ηνπ Ονκπέξην Παβηάλν (Roberto Saviano, 2008[2006]: 16-
17) γηα ηε Λάπνιε:

«΋ια φζα ππάξρνπλ πεξλνχλ απφ δσ. Δδψ, απφ ην ιηκάλη ηεο Λάπνιεο. Γελ ππάξρεη βηνκεραληθφ
πξντφλ, χθαζκα, πιαζηηθφ αληηθείκελν, παηρληδάθη, ζθπξί, παπνχηζη, θαηζαβίδη, κπνπιφλη,
βηληενπαηρλίδη, ζαθάθη, παληειφλη, ηξππάλη, ξνιφη πνπ λα κε πεξλά απφ ην ιηκάλη. Ρν ιηκάλη ηεο
Λάπνιεο είλαη κηα ηξχπα ζηελ πδξφγεην απ‘ φπνπ βγαίλεη φ,ηη παξάγεηαη ζηελ Θίλα, ζηελ Άπσ
Αλαηνιή,(...). Άπσ. Ξάξα πνιχ καθξηλή. Πρεδφλ αδηαλφεηε. Αλ θιείζεηο ηα κάηηα, ζα δεηο κπξνζηά
ζνπ θηκνλφ, ηε γελεηάδα ηνπ Κάξθν Ξφιν θαη ηνπ Κπξνπο Ιη λα ιαθηίδεη ηνλ αέξα. Πηελ
πξαγκαηηθφηεηα, απηή ε Αλαηνιή είλαη ζπλπθαζκέλε κε ην ιηκάλη ηεο Λάπνιεο φπσο θαλέλαο άιινο
ηφπνο. Δδψ ε Αλαηνιή δελ έρεη ηίπνηα ην καθξηλφ. Δγγχηαηε Αλαηνιή, πιεζηέζηαηε Αλαηνιή, έηζη
ζα έπξεπε λα ηελ νλνκάδνπλ.»

342
πξνζέγγηζε φηη εληφο ηεο θάζε πφιεο ελππάξρνπλ ρσξηθέο αληηζέζεηο πνπ δηαξθψο
ζπγθξνχνληαη, δηαπξαγκαηεχνληαη θαη δηακνξθψλνπλ ηε ιεγφκελε «πβξηδηθή
κεηξφπνιε» (hybrid metropolis) ή «κεηξφπνιε-κηγάδα» (mestizo metropolis) θαηά
ηνπο Αληφλην Λέγθξη (Antonio Negri, 2003[2002]), Οεκ Θφιραο (Remment Koolhaas,
1978), Έξηθ Πβίλγθεληανπ (Erik Swyngedouw, 1996) θαη Πάζθηα Πάζελ (Saskia
Sassen, 2002).

Σαξαθηεξηζηηθά ε Ηζηάλκπνπι κνηάδεη «βαιθαληθή, ζιαβηθή, αξαβηθή αιιά εμίζνπ

αζηαηηθή» (Muhidine, 2000: 13), ε Λάπνιε «αλαθαηεχεη ηελ θηλεδηθή, κε ηελ αιβαληθή,
ηε ξσζηθή θαη ηελ ηηαιηθή καθία» (Saviano, [2006] 2008), ην Θάηξν «ζπγθεληξψλεη
θπιέο απφ ην Καξφθν έσο ην Ξαθηζηάλ, απφ νιφθιεξε ηελ αξαβηθή αιιά θαη ηελ
ππνζαράξηα Αθξηθή» (Abd Elghany, 2014, El Mouelhi and Oguz, 2013), ζην Οίν ληε
Ρδαλέηξν «εθβάινπλ φιεο νη θπιέο ηηο Ιαηηληθήο Ακεξηθήο» (Fernades, 2007), ζηε
Βνκβάε ζπλαληηέηαη ε Αλαηνιηθή Αθξηθή κε ηελ Ηλδία θαη ηνπο λενθεξκέλνπο απφ ηελ
Λνηηναλαηνιηθή Αζία (Rao and Kale, 2013, McFarlane, 2008b: 415) θαη ε Ρδαθάξηα
απνηειεί «έλα θνιάδ γισζζψλ θαη πνιηηηζκψλ απφ νιφθιεξν ην αξρηπέιαγνο ηεο
Λνηηναλαηνιηθήο Αζίαο» (Simone, 2011: 364).

Νη παξαπάλσ κεηαπνηθηαθέο ρσξηθέο πξνζεγγίζεηο, νη νπνίεο θηλνχληαη ελάληηα ζηηο

θαηεγνξηνπνηήζεηο θαη ηεξαξρίεο πφιεσλ-πεξηθεξεηψλ-ρσξψλ-επείξσλ, έρνπλ σο ζηφρν
ηφζν ηελ απνθαζήισζε ηνπ ιεγφκελνπ δπηηθνχ «βιέκκαηνο θαη ιφγνπ» φζν θαη ηελ
άξζε ηεο νκνγελνπνίεζεο ησλ έσο πξφηηλνο απνθαινχκελσλ «ππνδεέζηεξσλ»
γεσγξαθηθψλ πεξηνρψλ. Πχκθσλα κε ηελ Οφη (2009a: 827) ε ζεκεξηλή κεηξφπνιε
κεηαζρεκαηίδεηαη θαη αιιάδεη δηαξθψο θαζψο «ηα πεξηζψξηα γίλνληαη θέληξα, ηα θέληξα
γίλνληαη φξηα, νη πεξηθέξεηεο γίλνληαη πφιεηο». Ππγθεθξηκέλα ε κεηαπνηθηαθή αζηηθή
ζεσξία (postcolonial urban theory) αλνίγεη ην δξφκν φρη γηα ηε ζχλζεζε ησλ
αληηζέζεσλ κεηαμχ Βνξξά-Λφηνπ, Γχζεο-Αλαηνιήο, αλαπηπγκέλνπ-ππαλάπηπθηνπ,
αιιά γηα ηελ αλαγλψξηζε ησλ δηαθνξψλ θαη ηε δηαπξαγκάηεπζε ησλ αληηθάζεσλ πνπ
ελππάξρνπλ ζην θάζε ζπγθεθξηκέλν γεσγξαθηθφ παξάδεηγκα εληφο, σζηφζν, κηα
εληαίαο «πιαλεηηθήο νιφηεηαο» (planetarity) φπσο ηελ απνθαιεί ε Ππίβαθ (2003).

Δπίζεο εζηηάδνληαο ζην εζσηεξηθφ ησλ πφιεσλ, αληηηίζεληαη θαη ζηα δηρνηνκηθά δίπνια
κεηαμχ ηνπ «ηππηθνχ» (formal) θέληξνπ ησλ πφιεσλ θαη ησλ «άηππσλ» (informal)
πξναζηίσλ-παξαγθνππφιεσλ, κεηαμχ «ηππηθήο» (formal) θαη «άηππεο» (informal)
θαηνηθίαο, «ηππηθήο» θαη «άηππεο» νηθνλνκίαο, εθπαίδεπζεο, θνπιηνχξαο, ηξφπσλ
επηθνηλσλίαο θ.ν.θ.. Νη παξαπάλσ κειεηεηέο ππνζηεξίδνπλ φηη ε δηαίξεζε κεηαμχ
«ηππηθήο» θαη «άηππεο» ζπλζήθεο δε ζπληζηά δηάθξηζε, θαζψο άηππεο νηθηζηηθέο
ζπγθεληξψζεηο είλαη ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο θαη νη κεγαιναζηηθέο πεξίθιεηζηεο
θνηλφηεηεο (gated communities), νη νπνίεο θαηαπαηνχλ δαζηθέο θαη πεξηβαιινληηθά
πξνζηαηεπφκελεο εθηάζεηο. Θπξίσο φκσο νη παξαπάλσ ζηνραζηέο εκπλεφκελνη απφ ην
έξγν ηνπ Ρδφξηδην Αγθάκπελ (Giorgio Agamben) γηα ηελ «θαηάζηαζε εμαίξεζεο»
(Agamben, 2003) θαη ηε «γπκλή δσή» (Agamben, 1995), ππνζηεξίδνπλ φηη ην βαζηθφ
εξψηεκα είλαη πνηφο νξίδεη ηηο δηαηξέζεηο κεηαμχ ηνπ ηη είλαη ηππηθφ θαη ηη είλαη άηππν, ηη
είλαη λφκηκν θαη ηη άλνκν, ηη είλαη εληφο λφκνπ θαη ηη είλαη εθηφο λφκνπ, ηη ζεσξείηαη
ζρεδηαζκέλν θαη ηη αζρεδίαζην, ηη είλαη εμαίξεζε θαη ηη είλαη θαλφλαο, ηη είλαη εζσηεξηθφ
θαη εμσηεξηθφ ζε κηα πφιε, θαη σο εθ ηνχηνπ ηη πξέπεη λα εγθνιπσζεί, λα λνκηκνπνηεζεί
θαη λα δηαηεξεζεί ζηελ πφιε θαη ηη λα απνθιεηζηεί, λα εμαηξεζεί, λα θαηεδαθηζηεί θαη νη
θάηνηθνί ηνπ λα ζηηγκαηηζηνχλ θαη λα εθηνπηζηνχλ (Roy, 2005: 149).

343
6.3.4 Πιαλεηηθή εμάπισζε ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ

Πχκθσλα κε πιήζνο κειεηψλ (Davis, 2004∙ Graham and Marvin, 2001∙ Harvey, 2003∙
McFarlane, 2008a∙ Roy, 2005), νη απηνζρέδηεο αζηηθέο ζπγθεληξψζεηο δελ απνηεινχλ
απιψο έλα θαηλφκελν ηνπ παξειζφληνο ή κηα πεξηζσξηαθή εμαίξεζε, αιιά φιν θαη
πεξηζζφηεξν ζπληζηνχλ ηνλ θαλφλα ζηελ παξαγσγή ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ. Πηα κέζα ηεο
δεθαεηίαο ηνπ 2000 ππνινγίδεηαη φηη πεξίπνπ έλα δηζεθαηνκκχξην άλζξσπνη θαηνηθνχλ
ζε 250.000 απηνζρέδηνπο νηθηζκνχο ζε νιφθιεξν ηνλ πιαλήηε, αξηζκφο πνπ
αληηζηνηρεί ζην 33% ηνπ παγθφζκηνπ αζηηθνχ πιεζπζκνχ ή ζην 60% ηνπ πιεζπζκνχ
ησλ ιεγφκελσλ «αλαπηπζζφκελσλ κεγαπφιεσλ» (UN-HABITAT, 2003). Υζηφζν ε
θαηαλνκή ησλ παξαγθνππφιεσλ είλαη άληζε θαζψο νη κεγαιχηεξεο ζπγθεληξψζεηο
παξαηεξνχληαη ζε ρψξεο ηεο ππνζαράξηαο Αθξηθήο (61,7% επί ηνπ ζπλνιηθνχ
πιεζπζκνχ ησλ πφιεσλ) ζηε Λφηηα Αζία (35%) θαη ζηε Ιαηηληθή Ακεξηθή (23,5%)
(UN-HABITAT, 2007, 2009).

Πε απφιπηα λνχκεξα νη κεγαιχηεξνη πιεζπζκνί παξαγθνππφιεσλ βξίζθνληαη ζηελ Aζία

κε 581 εθαηνκκχξηα θαηνίθνπο, ζηελ ππνζαράξηα Αθξηθή κε 199 εθαηνκκχξηα, ζηελ
νπνία ζεκεηψλεηαη θαη ν κεγαιχηεξνο αξηζκφο αλάπηπμεο ησλ παξαγθνππφιεσλ θαηά
4,53% ην ρξφλν, θαη ζηελ Ιαηηληθή Aκεξηθή κε 134 εθαηνκκχξηα θαηνίθνπο (UN-
HABITAT, 2009).

Πχκθσλα κε ηνλ Ληέηβηο (2006: 14) ζηα κέζα ηεο πξψηεο δεθαεηίαο ηνπ 2000 ην
κεγαιχηεξν πνζνζηφ θαηνίθσλ πνπ δνπλ ζε παξαγθνππφιεηο σο πξνο ην ζχλνιν ηνπ
αζηηθνχ πιεζπζκνχ ζπλαληηέηαη ζηελ Αηζηνπία πνπ αγγίδεη ην 99,4%, αθνινπζεί ε
Θεληξναθξηθαληθή Γεκνθξαηία κε 95,9%, ε Ραλδαλία κε 92,1%, ην Ρζαλη κε 89,3%,
ην Πνπδάλ κε 85,7%, ην Κπαγθιαληέο κε 84,7%, ν Λίγεξαο κε 81,7%, ε Κνδακβίθε
κε 80,5%, ε Ληγεξία κε 80%, ην Ξαθηζηάλ κε 73,6%, ην Ξεξνχ κε 68%. Πε απφιπηνπο
αξηζκνχο ζηελ Θίλα 193,8 εθαηνκκχξηα είλαη νη θάηνηθνη ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ θαη
αθνινπζεί ε Ηλδία κε 158,4 εθαηνκκχξηα θαηνίθνπο, ε Βξαδηιία κε 51,7 εθ., ε Ληγεξία
41,6 εθ., ην Ξαθηζηάλ κε 35,6 εθ. θαη ην Κπαγθιαληέο κε 30,4 εθ.

Ξφιεηο κε κεγάιεο παξαγθνππφιεηο-απηνζρέδηνπο νηθηζκνχο είλαη ε Ξφιε ηνπ Κεμηθφ,

ην Πάν Ξάνιν, ην Οίν ληε Ρδαλέηξν, ε Κπνγθνηά, ην Θαξάθαο, ε Ιίκα, ην Παληηάγθν ζηε
Ιαηηληθή Ακεξηθή, ην Ιάγνο, ην Λατξφκπη, ην Θέηπ Ράνπλ, ην Ληαξ εο Παιάκ, ε Άθθξα,
ην Σαξηνχκ, ε Ινπζάθα, ην Ληαθάξ, ην Σαξάξε, ε Θηλζάζα ζηελ ππνζαράξηα Αθξηθή,
ην Θαξάηζη, ην Κνπκπάη, ε Θαιθνχηα, ην Λέν Γειρί, ε Ληάθα, ε Ρδαθάξηα θαη ε Καλίια
ζηελ Αζία, ε Ηζηάλκπνπι, ε Άγθπξα, ην Θάηξν, ε Βαγδάηε, ην Αιγέξη, ε Αιεμάλδξεηα,
ην Ακκάλ, ε Παλαά ζηε Βφξεηα Αθξηθή-Κέζε Αλαηνιή.194

194
Πηα κέζα ηεο πξψηεο δεθαεηίαο ηνπ 2000 ε κεγαιχηεξε παξαγθνχπνιε ήηαλ ε «Neza-Chalco-Itza»
κε 4 εθαηνκκχξηα θαηνίθνπο ζηελ Ξφιε ηνπ Κεμηθφ, αθνινπζεί ε «Libertador» κε 2,2 εθαηνκκχξηα
θαηνίθνπο ζην Θαξάθαο, ε «El Sur» κε 2,0 ζηε Κπνγθνηά, ε «San Juan de Lurigando» κε 1,5
εθαηνκκχξηα θαηνίθνπο ζηε Ιίκα, ε «Cono Sur» κε 1,5 εθαηνκκχξηα θαηνίθνπο ζηε Ιίκα, ην «Ajengule»
κε 1,5 εθαηνκκχξηα θαηνίθνπο ζην Ιάγνο, ε «Sadr City» κε 1,5 εθαηνκκχξηα θαηνίθνπο ζηε Βαγδάηε, ε
«Orangi Town» κε 1,5 εθαηνκκχξηα θαηνίθνπο ζην Θαξάηζη, ε «Pikine» κε 1,2 εθαηνκκχξην θαηνίθνπο
ζην Ληαθάξ, ην «Dharavi» κε 1,0 εθαηνκκχξην θαηνίθνπο ζην Κνπκπάη, ε «Imbaba» κε 1,0
εθαηνκκχξην θαηνίθνπο ζην Θάηξν, ε «Cazenga» κε 800.000 θαηνίθνπο ζηε Ινπάληα, ε «Khayelitsha»
κε 500.000 θαηνίθνπο ζην Θέηπ Ράνπλ, ε «Kibera» κε 500.000 θαηνίθνπο ζην Λατξφκπη (Davis, 2006:
28).

Υζηφζν πέξα απφ ηηο παξαπάλσ εκβιεκαηηθέο κεγαπφιεηο κε ηηο παξαγθνππφιεηο ηνπο πξέπεη λα
επηζεκαλζεί φηη ζχκθσλα κε ηνλ Ληέηβηο (2004: 184):

344
Ρν ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ ζηνηρείν κε βάζε ηηο παξαπάλσ κειέηεο είλαη φηη νη απηνζρέδηνη
νηθηζκνί απνηεινχλ ηνλ πην δπλακηθφ ηξφπν παξαγσγήο αζηηθνχ ρψξνπ. Νη θάηνηθνη
ησλ απηνζρέδησλ νηθηζηηθψλ κνξθσκάησλ απμάλνληαη θαηά έμη εθαηνκκχξηα ην ρξφλν
θαη εθηηκάηαη φηη ζα δηπιαζηαζηνχλ έσο ην 2030 θαζψο ε αχμεζε ηνπ παγθφζκηνπ
πιεζπζκνχ ζα ζπκβεί εμ νινθιήξνπ ζηηο πφιεηο κε ην 95% λα ιακβάλεη ρψξα ζηηο
παξπθέο ησλ πφιεσλ ηνπ ιεγφκελνπ «Ξαγθφζκηνπ Λφηνπ» (UN-HABITAT, 2007∙ UN-
HABITAT, 2009∙ UN-HABITAT, 2012195∙ Davis, 2006∙ McFarlane, 2008a∙ Zibechi,
2010).

Θα πξέπεη σζηφζν λα ηνληζζεί φηη ε εκθάληζε θαη γηγάλησζε ησλ απηνζρέδησλ

νηθηζκψλ-παξαγθνππφιεσλ ηαπηίδεηαη κε ηελ εθαξκνγή ησλ Ξξνγξακκάησλ Γνκηθήο
Αλαπξνζαξκνγήο (ΞΓΑ) ζηηο ρψξεο ηεο Ιαηηληθήο Ακεξηθήο θαη ηεο Αθξηθήο θαηά ηηο
δεθαεηίεο ηνπ ‗70 θαη ‗80, «επνρή θαηά ηελ νπνία νη παξαγθνππφιεηο έγηλαλ έλα
άθεπθην κέιινλ, φρη κφλν γηα ηνπο θησρνχο κεηαλάζηεο απφ ηελ χπαηζξν αιιά θαη γηα
εθαηνκκχξηα παξαδνζηαθνχο θαηνίθνπο ησλ πφιεσλ, πνπ εθηνπίζηεθαλ ή
εμαζιηψζεθαλ απφ ηε βία ηεο αλαπξνζαξκνγήο» (Davis, 2004: 196). Νη πνιηηηθέο ησλ
ΞΓΑ είραλ σο απνηέιεζκα εθηφο απφ ηελ πθαξπαγή ηεο γεο ζηελ χπαηζξν θαη ηελ
θαηάξξεπζε ησλ ππνδνκψλ ησλ πφιεσλ (πγεία, εθπαίδεπζε, κεηαθνξέο, ελέξγεηα,
δίθηπα χδξεπζεο-απνρέηεπζεο, θηι.), ηελ αικαηψδε αχμεζε ηεο αλεξγίαο196, ηε
κείσζε ησλ κηζζψλ θαη ηελ πθαξπαγή θαηνηθηψλ αθφκα θαη απφ κεζαία νηθνλνκηθά
ζηξψκαηα (Davis, 2004: 196∙ Harvey, [2005]2007∙ Harvey, 2008∙ McFarlane, 2008a:
348∙ McFarlane, 2008b: 417∙ Swyngedouw, 2004b).

Πχκθσλα κε ηνλ Ληέηβηο (2004: 1997-1999):

«Πηελ Θηλζάζα [Θνλγθφ] εμαθαλίζηεθε ε δεκνζηνυπαιιειηθή κεζαία ηάμε θαη

επήιζε κηα απίζηεπηε κείσζε ησλ πξαγκαηηθψλ κηζζψλ. Πην Ληαξ εο Παιάκ
[Ραλδαλία] νη θαηά θεθαιή δεκφζηεο δαπάλεο κεηψλνληαλ θαηά 10% θάζε ρξφλν ηε
δεθαεηία ηνπ ‘80. Πην Σαξηνχκ [Πνπδάλ], ε θηιειεπζεξνπνίεζε θαη ε δηαξζξσηηθή
αλαπξνζαξκνγή (...) παξήγαγε 1,1 εθαηνκκχξην λεφπησρνπο, πξνεξρφκελνπο
θπξίσο απφ ηνπο κηζζσηνχο ή ηνπο δεκφζηνπο ππαιιήινπο. Πην Ακπηηδάλ [Αθηή
Διεθαληνζηνχ], κηα απφ ηηο ιίγεο πφιεηο ηεο ηξνπηθήο Αθξηθήο πνπ είραλ
ππνινγίζηκν κεηαπνηεηηθφ ηνκέα θαη ζχγρξνλεο αζηεαθέο ππεξεζίεο, ε ππνηαγή ζην
θαζεζηψο ηνπ ΞΓΑ νδήγεζε κε καζεκαηηθή αθξίβεηα ζηελ απνβηνκεράληζε, ηελ
θαηάξξεπζε ηνπ ηνκέα ησλ θαηαζθεπψλ θαη ηελ ηαρεία επηδείλσζε ηεο θαηάζηαζεο

«Δάλ νη κεγαπφιεηο είλαη ηα ιακπξφηεξα αζηέξηα ζην αζηεαθφ ζηεξέσκα, ηα ηξία ηέηαξηα ηεο
αχμεζεο ηνπ πιεζπζκνχ [ησλ παξαγθνππφιεσλ] αθνξνχλ ηηο κεηα βίαο νξαηέο πφιεηο δεχηεξεο
ζεηξάο θαη ηηο κηθξφηεξεο αζηεαθέο πεξηνρέο».
195
Πηελ πην πξφζθαηε έθζεζε ν ΝΖΔ (UN-HABITAT, 2012) εθηηκά φηη κέρξη ην 2050, ν παγθφζκηνο
πιεζπζκφο ζα αγγίμεη ηα ελληά δηζεθαηνκκχξηα, απφ ηα νπνία πεξίπνπ ηα έμη εθαηνκκχξηα ζα δνπλ ζε
πφιεηο θαη ηα ηξηάκηζη ζε απηνζρέδηνπο νηθηζκνχο-παξαγθνππφιεηο, ρσξίο ειεθηξηθφ ξεχκα, λεξφ θαη
δίρσο εγθαηαζηάζεηο πγηεηλήο.
196
Ξξέπεη βέβαηα λα ζεκεησζεί φηη ε πνιηηηθή ηνπ εθηνπηζκνχ ησλ αγξνηηθψλ πιεζπζκψλ θαη ε
κεηεγθαηάζηαζή ηνπο ζηηο απηνζρέδηεο νηθηζηηθέο ζπγθεληξψζεηο αξρηθά ζα πξνζθέξεη θηελά εξγαηηθά
ρέξηα θαη πςεινχο ξπζκνχο αλάπηπμεο ζηηο αλαδπφκελεο κεγαπφιεηο. Υζηφζν, ζχκθσλα κε πιήζνο
κειεηεηψλ ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο θπξίσο ζηελ Αθξηθή θαη ηε Ιαηηληθή Ακεξηθή ε εληεηλφκελε
αζηηθνπνίεζε έρεη πιένλ απνζπλδεζεί απφ ηελ εθβηνκεράληζε θαζψο θαη απφ ηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε
θαη σο εθ ηνχηνπ νη θάηνηθνη ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ ζπλδένληαη φιν θαη πεξηζζφηεξν κε ηελ
ιεγφκελε «άηππε» νηθνλνκία (Bash et al., 1994∙ Chin, 1999∙ Davis, 2000∙ Davis, 2006∙ Massey et al.,
2002∙ McFarlane, 2008a∙ Roy, 2005∙ Zibechi, 2010a).

345
 ζηηο δεκφζηεο κεηαθνξέο θαη ηελ πγηεηλή. Πηε Ληγεξία (...) ην πνζνζηφ ηεο αθξαίαο
θηψρεηαο ζπζζσξεπκέλεο νινέλα θαη πεξηζζφηεξν ζε πφιεηο φπσο ην Ιάγνο θαη ην
Ηκπαληάλ έθηαζε κε δηαξθείο κεηαζηάζεηο απφ ην 28% ην 1980 ζην 66% ην 1996.
Πηε Ιαηηληθή Ακεξηθή ηα ΞΓΑ (...) απνζηαζεξνπνίεζαλ ηηο νηθνλνκίεο ηεο ππαίζξνπ,
ελψ ηαπηφρξνλα ξήκαμαλ ηελ απαζρφιεζε θαη ηε ζηέγαζε ζηα αζηηθά θέληξα. Πην
Κπνπέλνο Αίξεο [Αξγεληηλή] ην κεξίδην εηζνδήκαηνο ηνπ πινπζηφηεξνπ 10% ηνπ
πιεζπζκνχ απμαλφηαλ απφ δεθαπιάζην απηνχ ησλ θησρφηεξσλ ην 1984 ζε
23πιαζην ην 1989. Πηε Ιίκα [Σηιή], φπνπ ε αμία ηνπ θαηψηεξνπ κηζζνχ κεηψζεθε
θαηά 83% ζηε δηάξθεηα ηεο χθεζεο πνπ πξνθάιεζε ην ΓΛΡ, ην πνζνζηφ ησλ
λνηθνθπξηψλ πνπ βξίζθνληαη θάησ απφ ην θαηψθιη ηεο θηψρεηαο απμήζεθε απφ 17%
ην 1985 ζην 44% ην 1990. Πην Οίν ληε Ρδαλέηξν [Βξαδηιία] ε αληζφηεηα
[ηξηπιαζηάζηεθε]. Πηε πξαγκαηηθφηεηα ζε φιε ηε Ιαηηληθή Ακεξηθή, ε δεθαεηία ηνπ
‘80 βάζπλε ηα θαξάγγηα θαη αλχςσζε ηηο θνξπθέο ηεο πην αθξαίαο θνηλσληθήο
ηνπνγξαθίαο ηνπ θφζκνπ»

Δπίζεο πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη νη πνιηηηθέο ησλ ΞΓΑ είραλ ηδηαίηεξα έκθπιν
ραξαθηήξα θαζψο ζχκθσλα κε ηνλ Ληέηβηο (2004: 198):

«Πηελ Kίλα θαη ηηο εθβηνκεραληδφκελεο πφιεηο ηεο λνηηναλαηνιηθήο Αζίαο,

εθαηνκκχξηα λέσλ γπλαηθψλ καζήηεπζαλ ζηε γξακκή παξαγσγήο θαη ηελ
εξγνζηαζηαθή αζιηφηεηα. Πηελ Αθξηθή θαη ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο Ιαηηληθήο
Ακεξηθήο ε επηινγή απηή δελ ππήξρε. Αλη‘ απηήο, ε απνβηνκεράληζε θαη ν
απνδεθαηηζκφο ησλ πξννξηδφκελσλ γηα άλδξεο ζέζεσλ εξγαζίαο ηνπ ηππηθνχ ηνκέα
εμαλάγθαζε ηηο γπλαίθεο λα βξνπλ απηνζρεδηάδνληαο λέα κέζα ζπληήξεζεο σο
εξγάηξηεο θαζφλ, πσιήηξηεο νηλνπλεπκαησδψλ, πιαλφδηεο πσιήηξηεο, θαζαξίζηξηεο,
ιαληδέξηζζεο, ξαθνζπιιέθηξηεο, ληαληάδεο θαη πφξλεο. (...) Πηελ Αθξηθή, φπνπ ηα
είδσια ηνπ άηππνπ ηνκέα είλαη νη γπλαίθεο πνπ θξαηνχλ θαπειεηά ή θάλνπλ ηηο
πιαλφδηεο πσιήηξηεο, (...) νη πεξηζζφηεξεο άηππα απαζρνινχκελεο γπλαίθεο δελ
είλαη απηναπαζρνινχκελεο ή νηθνλνκηθά αλεμάξηεηεο αιιά δνπιεχνπλ γηα
ινγαξηαζκφ θάπνηνπ άιινπ. Απηά ηα παληαρνχ παξφληα, αρξεία θπθιψκαηα ηεο
κηθξνεθκεηάιιεπζεο, φπνπ θησρνί εθκεηαιιεχνληαη ηνπο αθφκα θησρφηεξνπο,
ζπλήζσο παξαζησπψληαη ζηηο κειέηεο γηα ηνλ άηππν ηνκέα.»

Ρελ επνρή ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ ν κεηαζρεκαηηζκφο ηνπ θξάηνπο, απφ ην θευλζηαλφ

θξάηνο πξφλνηαο ζε θξάηνο δηαρεηξηζηή-κάλαηδεξ ηεο ειεχζεξεο αγνξάο, είρε σο
απνηέιεζκα ηε δξαζηηθή κείσζε ησλ θξαηηθψλ επελδχζεσλ, ππεξεζηψλ θαη παξνρψλ.
Υο εθ ηνχηνπ νη θάηνηθνη ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ σζήζεθαλ φιν θαη πεξηζζφηεξν
ζην λα αλαπηχμνπλ ηνλ ιεγφκελν «άηππν ηνκέα» ηεο νηθνλνκίαο, ν νπνίνο ζχκθσλα κε
ηνλ Ληέηβηο (Davis 2004: 201) έιαβε ηε κνξθή ηνπ «άηππνπ επηβησηηζκνχ»
(survivalism), θαζψο ζηελ πιεηνλφηεηα ησλ πφιεσλ ην 90% ησλ λέσλ ζέζεσλ
εξγαζίαο πξνέξρνληαη απφ ηνλ φιν θαη πεξηζζφηεξν θνξεζκέλν άηππν ηνκέα.

Πχκθσλα κε ηνλ Ληέηβηο (Socialist Worker, 2006):

«Νη ζεκεξηλέο θησρνγεηηνληέο ζηηο πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο είλαη ην απνηέιεζκα,

φρη κηαο αξγήο, απμεηηθήο ζπζζψξεπζεο ησλ θησρψλ, αιιά ελφο κεγάινπ ―big
bang‖ πνπ εκθαλίζηεθε κε ην ρξένο θαη ηε δηαξζξσηηθή πξνζαξκνγή πξνο ην ηέινο
ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗70(...). Νη ηεξάζηηεο κεηαθηλήζεηο απφ ηελ επαξρία
αληηκεηψπηζαλ ηηο νινέλα ζπξξηθλνχκελεο θνηλσληθέο επελδχζεηο ζηηο αζηηθέο
ππνδνκέο θαη ηηο δεκφζηεο ππεξεζίεο. Νη λένη θησρνί ησλ πφιεσλ αθέζεθαλ λα
απηνζρεδηάζνπλ ηα δηθά ηνπο ζπίηηα θαη ηηο δηθέο ηνπο ζηξαηεγηθέο εχξεζεο
νηθνλνκηθψλ πφξσλ. Ζ επζηξνθία ηνπο θίλεζε πξάγκαηη ηα βνπλά, αιιά κφλν γηα

346
 κηα πεξηνξηζκέλε πεξίνδν. Ρψξα ζε φινλ ηνλ θφζκν ππάξρνπλ ηξαλέο απνδείμεηο φηη
ηα ζχλνξα ηνπ ειεχζεξνπ ή ζρεδφλ ειεχζεξνπ θφζκνπ πνπ ζα κπνξνχζε λα
θαηαιεθζεί έρνπλ θιείζεη, θαη ε άηππε νηθνλνκία είλαη επηβαξπκέλε κε πάξα
πνιινχο θησρνχο αλζξψπνπο πνπ αληαγσλίδνληαη γηα ηηο ίδηεο ζέζεηο επηβίσζεο.
Πηελ Αθξηθή εηδηθά, απηφ ην ―ζαχκα‖ ηεο αζηηθνπνίεζεο φιν θαη πεξηζζφηεξν
κνηάδεη κε ηελ πξνζπάζεηα επηβίσζεο ζε έλα ζηξαηφπεδν ζπγθέληξσζεο, παξά κε
νπνηνδήπνηε ξνκαληηθφ φξακα ησλ εξσηθψλ θαηαιεςηψλ θαη ησλ κηθξν-
επηρεηξεκαηηψλ.»

Δπηπιένλ ην έδαθνο ησλ παξαγθνππφιεσλ κέρξη θαη ηε δεθαεηία ηνπ ‗90 κέλεη
αλεθκεηάιιεπην θαη κάιηζηα ππφ ηνλ θφβν θνηλσληθψλ εμεγέξζεσλ θαζψο θαη γηα
ςεθνζεξηθνχο ιφγνπο, δίλνληαη δηαξθψο πνιιαπιέο ακλεζηίεο ζηνπο θαηνίθνπο ηνπο.
Σαξαθηεξηζηηθέο είλαη νη πεξηπηψζεηο λνκηκνπνίεζεο ησλ απηνζρέδησλ «απζαίξεησλ»
θαηαζθεπψλ ηνπιάρηζηνλ ελλέα θνξέο κεηαμχ 1949 θαη 1990 ζηα γεηδέθνληνπ
(gecekondu) ηεο Ρνπξθίαο (Balaban, 2010: 5), δψδεθα θνξέο ζηα κπάζηη (basti) ζηελ
Ηλδία (Roy, 2005∙ Roy, 2009c), ηέζζεξηο θνξέο κεηαμχ 1976 θαη 2006 ζηα αζβαγηάη
(ashwa‘eyat) ζηελ Αίγππην (Hartmann, 2014), επηά θνξέο ζηελ Ηλδνλεζία (Simone,
2011), έμη θνξέο ζην Ιίβαλν (Fawaz, 2009), δεθαηέζζεξηο θνξέο ζηηο θαβέιεο ζηελ
Βξαδηιία (Amparo Alves, 2014) θαη αληίζηνηρα ζηελ Διιάδα απφ ηε δεθαεηία ηνπ ‗50
έσο ζήκεξα δεθαηξείο λφκνη πξνβιέπνπλ ηε λνκηκνπνίεζε-ηαθηνπνίεζε-ξχζκηζε ησλ
απζαίξεησλ θαηαζθεπψλ (Tsavdaroglou and Makrygianni, 2013a)197.

Ζ ζπλζήθε απηή, ηελ επνρή ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ, έπξεπε λα αιιάμεη. Νη

δηαδηθαζίεο λνκηκνπνίεζεο ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ ζα κπνξνχζε λα εηπσζεί φηη
ήηαλ ε αληαλάθιαζε ησλ ζηεγαζηηθψλ πνιηηηθψλ ηνπ θευλζηαλνχ θξάηνπο πξφλνηαο
ησλ Γπηηθψλ ρσξψλ (εξγαηηθέο-θνηλσληθέο θαηνηθίεο) ζηηο ρψξεο ηεο Ιαηηληθήο
Ακεξηθήο, ηεο Αθξηθήο θαη ηεο Αζίαο.

Υζηφζν απφ ηε δεθαεηία ηνπ ‗90, ζηελ επνρή ηνπ παγθφζκηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ, νη
πνιηηηθέο ηεο λνκηκνπνίεζεο ζα αληηθαηαζηαζνχλ απφ κηα επξεία ζηξαηεγηθή ειέγρνπ
θαη πεξίθξαμεο ηνπ αλαδπφκελνπ θνηλνχ ρψξνπ ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ, ε νπνία
πεξηιακβάλνπλ ηξεηο θχξηεο κεζφδνπο: ηηο πνιηηηθέο εληνίρηζεο θαη
ζηξαηησηηθνπνίεζεο, ηηο πνιηηηθέο αλαβάζκηζεο θαη ζπκκεηνρηθνχ ζρεδηαζκνχ θαη ηηο
πνιηηηθέο ηηηινπνίεζεο ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ. Θαη νη ηξεηο κέζνδνη έρνπλ σο
απνηέιεζκα ηελ έμσζε θαη ηελ θαλνληθνπνίεζε ηνπ αλζξσπνινγηθνχ ηχπνπ ηνπ
θαηαιεςία.

΋κσο, πξηλ απφ φια, ζα πξέπεη νη παξαγθνππφιεηο λα θαηνλνκαζηνχλ θαη λα

νξηνζεηεζνχλ ζην επίπεδν ηνπ ιφγνπ. Πρεδφλ ζε φιεο ηηο πεξηπηψζεηο νη παξαπάλσ
πνιηηηθέο εληνίρηζεο, ζηξαηησηηθνπνίεζεο, ηηηινπνίεζεο, εμψζεσλ θαη εθηφπηζεο
ζπλνδεχνληαη θαη απφ ηελ αλάινγε ξεηνξηθή, πνπ θαιιηεξγεί ζηεξεφηππα
δηακνξθψλνληαο ζηνλ ρψξν ηεο αλαπαξάζηαζεο ηνλ απεηιεηηθφ «Άιιν». Νη πεξηνρέο
ησλ παξαγθνππφιεσλ ζεσξνχληαη αλζπγηεηλέο, πεγέο εγθιεκαηηθφηεηαο, πνξλείαο,
δηαθίλεζεο φπισλ θαη λαξθσηηθψλ, νη θάηνηθνί ηνπο θαηνλνκάδνληαη σο «επηθίλδπλνη
πιεζπζκνί», «άγξηνη», θαη ζηηγκαηίδνληαη, ζπθνθαληνχληαη, ζεσξνχληαη «απνιίηηζηνη»,
«ρσξηάηεο», «θιέθηεο θαη απαηεψλεο», «παξάλνκνη» θαη «νρεηφο ηεο κηδέξηαο»

197
Αλαιπηηθή παξνπζίαζε ηεο λνκνζεζίαο πνπ πξνβιέπεη ηε ξχζκηζε-ηαθηνπνίεζε-λνκηκνπνίεζε ησλ
απζαίξεησλ θαηαζθεπψλ ζηελ Διιάδα πξαγκαηνπνηείηαη ζην θεθάιαην 7. «Ρφπνη ησλ Θνηλψλ: Ν
βησκέλνο Θνηλφο Σψξνο θαη δηαζεκαηηθέο πεξηθξάμεηο ζηελ Διιάδα ηεο θξίζεο» θαη ζπγθεθξηκέλα ζην
7.5.4 «΢θαξπαγή κηθξντδηνθηεζίαο».

347
(Balaban, 2010∙ Davis, 2004∙ Delgado, 2007∙ McFarlane, 2006∙ Roy, 2005∙ Σαηδή,
2009).

Δίλαη ραξαθηεξηζηηθά ηα νλφκαηα πνπ απνδίδνληαη ζηηο παξαγθνππφιεηο φπσο «Πφδνκα

θαη Γφκνξξα» (Sodom and Gomorrah) ζηελ παξαγθνχπνιε Agbogbloshie ζηελ Άθθξα
ηεο Γθάλαο, ε νπνία απνηειεί ηε κεγαιχηεξε ζην θφζκν ρσκαηεξή ειεθηξνληθψλ
ππνινγηζηψλ, θηλεηψλ ηειεθψλσλ θαη ηειενξάζεσλ. Αληίζηνηρα ζην Θάηξν ππάξρεη ε
«Ξφιε ησλ Πθνππηδηψλ» φπσο θαη ε «Ξφιε ησλ Λεθξψλ» σο αιιαγή ηεο αξραίαο
λεθξφπνιεο κε πάλσ απφ έλα εθαηνκκχξην θαηνίθνπο. Δπηπιένλ ν θαηαπιηζκφο 40.000
Ονκά ζηε Πφθηα ηεο Βνπιγαξίαο απνθαιείηαη σο ε «Θακπφηδε ησλ Βαιθαλίσλ».
Αληίζηνηρα ζηελ Ηζηάλκπνπι ν κνλίκσο αλππφηαθηνο καραιάο Γθάδη (Gazi),
απνθαιείηαη σο «κηθξή Θνινκβία» ιφγσ ηεο παξεθθιίλνπζαο αληηθξαηηθήο θνπιηνχξαο
ησλ 400.000 θαηνίθσλ ηνπ, νη πεξηζζφηεξνη εθ ησλ νπνίσλ είλαη Θνχξδνη θαη Αιεβίηεο.
Αληίζηξνθα εηξσληθά απνθαινχληαη «Ξφιε ηνπ Θενχ» (Cidade de Deus) κηα απφ ηηο
κεγαιχηεξεο θαβέιεο ζην Οίν ληε Ρδαλέηξν θαη «Ξφιε ηνπ Σξπζνχ» (Sonapur) ζην
Ληνπκπάη, ε νπνία πξφθεηηαη γηα έλα ηεξάζηην ζηξαηφπεδν ζπγθέληξσζεο ζην νπνίν
θαηνηθνχλ ζε άζιηεο ζπλζήθεο 150.000 Ξαθηζηαλνί θαη Κπαγθιαληεζηαλνί εξγάηεο πνπ
ηελ εκέξα ρηίδνπλ ηνπο «ιακπεξνχο» νπξαλνμχζηεο θαη ηε λχρηα ζηνηβάδνληαη έμη-έμη
ζε δσκάηηα πνπ δελ μεπεξλνχλ ηα ελληά ηεηξαγσληθά (Spiegel, 2012).

Δπίζεο ζηελ πεξίπησζε ηεο Ηζηάλκπνπι νη απνθαινχκελνη «αιεζηλνί Ηζηαλκπνπιίηαο»

δηαρσξίδνπλ ηνπο εαπηνχο ηνπο απφ ηνπο «άιινπο», ηνπο ιεγφκελνπο «ρσξηάηεο απφ
ηελ Αλαηνιή» (Yerasimos, 1998: 2015). Νη «αιεζηλνί Ηζηαλκπνπιίηαο»
απηναπνθαινχληαη θαη σο «Ιεπθνί Ρνχξθνη». Πχκθσλα κε ηελ Κπετδά Πνπκέξ, ν
«Ιεπθφο Ρνχξθνο» παξνπζηάδεηαη σο άηνκν κε αλψηεξν νηθνλνκηθφ θαη κνξθσηηθφ
επίπεδν, πνπ είλαη θαιχηεξα εληαγκέλνο ζηε Γπηηθή θνπιηνχξα, απφ ηνλ ιεγφκελν
«Καχξν Ρνχξθν», ην πξφηππν ηεο δσήο ηνπ νπνίνπ ραξαθηεξίδεηαη «α ια ηνχξθα». Κε
ηα ιφγηα ηεο Πνπκέξ «ν [Ιεπθφο Ρνχξθνο] ζπλδέεηαη κε ηηο αλαδπφκελεο αμίεο ηεο
νηθνλνκίαο ηεο αγνξάο, ηεο παγθνζκηνπνίεζεο θαη ηνπ ηέινπο ησλ ηδενινγηψλ. Θπκίδεη
ηνλ Ακεξηθαλφ WASP (ιεπθφο Αγγινζάμνλαο πξνηεζηάληεο), κε ηε δηαθνξά φηη ζηελ
Ρνπξθία, ν φξνο κεηαθξάδεηαη ζε ―πνιηηηζκέλνο, κνξθσκέλνο, πινχζηνο, ζνπλίηεο
Ρνχξθνο‖». Σαξαθηεξηζηηθή είλαη θαη ε πεξηγξαθή ηνπ Νθάλ Κπαγηνπιγθέλ (δηάζεκε
«ιεπθή» πεξζφλα ησλ ηνπξθηθψλ media), ν νπνίνο είρε αλαιάβεη ηελ πεξίνδν ηεο
δεθαεηίαο ‗90 λα εθθξάζεη ηελ πην αθξαία εθδνρή ηνπ αλαδπφκελνπ θνηλσληθνχ
ξαηζηζκνχ:

«Κηζψ ηνπο ρσξηάηεο, γηαηί είκαη πξσηεπνπζηάλνο. Κνπ αξέζεη λα επινγψ ηελ πφιε
κνπ. Κεγάισζα ζε κηα νηθνγέλεηα πνπ δνχζε ζηελ Θσλζηαληηλνχπνιε εδψ θαη
αξθεηέο γεληέο. Ξξνζδηνξίδσ ηνπο αλζξψπνπο σο ρσξηάηεο φηαλ δελ γλσξίδνπλ ηνπο
εαπηνχο ηνπο, φηαλ δελ γλσξίδνπλ ηελ ηέξςε θαη ηελ αηζζεηηθή ηνπ λα είζαη
Ρνχξθνο. Ρνπο κηζψ θαη ηνπο ζηραίλνκαη. Δίλαη ειίζηνη! Ήξζαλ ζηελ πφιε απφ ηα
ρσξηά ηνπο θαη λνκίδνπλ φηη κπνξνχλ λα ζπγθξηζνχλ καδί κνπ, (...) . Γελ κε
μεγειάλε φκσο. Κνπ αξέζεη λα είκαη Θσλζηαληηλνππνιίηεο θαη πεξηθξνλψ φζνπο δελ
είλαη. Κνπ αξέζνπλ νη άλζξσπνη πνπ δνπλ ζην Ξαξίζη ή ην Ινλδίλν. Απηνί δελ ζα
άλνηγαλ πνηέ έλα θεκπακπηδίδηθν ζε αξηζηνθξαηηθέο πεξηνρέο φπσο ην Κπεκπέθ.
Θέισ λα δήζσ κε πνιηηηζκέλνπο αλζξψπνπο ζαλ απηνχο» (Σαηδεζηεθάλνπ, 2005).

348
6.3.5 Πνιηηηθέο εληνίρηζεο θαη ζηξαηησηηθνπνίεζεο

Απφ ηελ επνρή ηεο απνηθηνθξαηίαο έσο θαη ζήκεξα, ε πην ζπρλά εθαξκνζκέλε κέζνδνο
πνιενδνκηθνχ ειέγρνπ ησλ απηνζρέδησλ νηθηζηηθψλ ζπγθεληξψζεσλ -
παξαγθνππφιεσλ ήηαλ κέζσ ηεο ιεγφκελεο «νζκαλνπνίεζεο ηνπ ρψξνπ»
(hausmannization of space) (Roy, 2005: 151), ζηα πξφηππα ηνπ πνιενδνκηθνχ
θηλήκαηνο ησλ «΋κνξθσλ Ξφιεσλ» (City Beautiful Movement), δειαδή κέζσ ηεο
ράξαμεο ιεσθφξσλ, νη νπνίεο είηε ζξπκκαηίδνπλ θαη ηεκαρίδνπλ, είηε νξηνζεηνχλ θαη
δηαρσξίδνπλ ηνπο απηνζρέδηνπο νηθηζκνχο απφ ηηο ππφινηπεο αζηηθέο πεξηνρέο198.
Δμάιινπ ζχκθσλα κε ηνλ Σάξβετ (2011b, 2011c) πάληα νη ραξάμεηο ησλ δξφκσλ,
εθηφο απφ ηελ αχμεζε ηεο ηαρχηεηαο θαη ηελ ελίζρπζε ηεο θπθινθνξίαο ησλ
εκπνξεπκάησλ, επηηεινχλ θαη ηνλ ξφιν ηνπ ζπλφξνπ, ηνπ θπζηθνχ θαη θνηλσληθνχ
ζπλφξνπ.

Σαξαθηεξηζηηθή πεξίπησζε απνηειεί ε ιεσθφξνο Καξδιαθφβζθα (Marszałkowska), ε

ιεγφκελε «ιεσθφξνο δσήο θαη ζαλάηνπ», κε ηελ νπνία νη Λαδί νξηνζέηεζαλ ην εβξατθφ
γθέην ζηε Βαξζνβία θαηά ηνλ Β‘ Ξαγθφζκην Ξφιεκν (Gutschow and Klain, 2003).
Δπίζεο εκβιεκαηηθφ κλεκείν ρσξηθήο θαη θνηλσληθήο δηαίξεζεο απνηειεί ν
πεξηθεξεηαθφο δαθηχιηνο (Boulevard Périphérique) ζην Ξαξίζη, ν νπνίνο απφ ηε
δεθαεηία ηνπ ‗60 πξνζηαηεχεη ην ηζηνξηθφ θέληξν κεηαηξέπνληάο ην ζε κηα ηδηφηππε
πεξίθιεηζηε θνηλφηεηα (gated community) γηα ηα αλψηεξα νηθνλνκηθά ζηξψκαηα, ηηο
θπβεξλεηηθέο αξρέο θαη γηα ηνπο ηνπξίζηεο θαη κε ζαθήλεηα ζαλ έλα «λέν θάζηξν» ην
δηαρσξίδεη θαη ην πξνζηαηεχεη απφ ηα ιεγφκελα «banlieues», ηα αραλή πξνάζηηα, ηνπο
ηφπνπο θαηνηθίαο κεηαλαζηψλ (Harvey, 2011b). Αληίζηνηρα ζην Ινο Άληδειεο έλα

198
Ξξφθεηηαη γηα ην πνιενδνκηθφ κνληέιν θνηλσληθνχ ειέγρνπ πνπ βαζίδεηαη ζηηο επζχγξακκεο κε
κεγάιε νξαηφηεηα ραξάμεηο, νη νπνίεο απνζθνπνχλ απφ ηε κία ζηε κλεκεηαθφηεηα θαη απφ ηελ άιιε
ζηελ «πνιηηηθή θαη εζηθή αξεηή» κεηαμχ ησλ αζηηθψλ πιεζπζκψλ. Αξθεηέο πφιεηο, ζηα ηέιε ηνπ 19νπ
αξρέο 20νπ αηψλα, ην αθνινχζεζαλ γηα λα ειέγμνπλ ηελ πνιηηηθή θαη θνηλσληθή ηνπο ζχλζεζε πνπ
γελλνχζε κηθξέο ή κεγάιεο εμεγέξζεηο π.ρ. Ξαξίζη, Κφζρα, Πηθάγν, Λέα ΢φξθε, Ληηηξφηη, Νπάζηγθηνλ,
Ινο Άληδειεο, Θάλζαο, Ληάιαο, Κφληξεαι, Κειβνχξλε, θαζψο θαη πνιιέο πξσηεχνπζεο ζηε Ιαηηληθή
Ακεξηθή.

Ρν πξφηππν γηα ην πνιενδνκηθφ κνληέιν ησλ ΋κνξθσλ Ξφιεσλ ήηαλ νη επεκβάζεηο ηνπ Βαξφλνπ
Νζκάλ (Baron Haussmann) ζην Ξαξίζη απφ ην 1852 έσο ην 1870, κε ηηο νπνίεο δηέιπζε ηελ ηζηνξηθή,
παιηά, ππθλνδνκεκέλε πφιε (ε νπνία δελ δηέθεξε απφ ηνπο ζεκεξηλνχο απηνζρέδηνπο νηθηζκνχο) θαη
ζρεδίαζε θαξδηέο κλεκεηαθέο ιεσθφξνπο (boulevard), νη νπνίεο ζπγθιίλνπλ ζε κεγάιεο πιαηείεο κε
εκβιεκαηηθά θηίξηα θαη ζπλδένπλ ηνπο ζηδεξνδξνκηθνχο ζηαζκνχο, ηφπνπο απνβάζεηο ησλ
ζηξαηεπκάησλ, κε ηηο «επηθίλδπλεο» εξγαηηθέο ζπλνηθίεο ηεο πφιεο. Ν ζηφρνο ήηαλ ηξηπιφο: πξψηνλ λα
αλαδσνγνλεζεί ε νηθνλνκία ηεο πφιεο, δεχηεξνλ λα δησρζεί ην πξνιεηαξηάην απφ ην θέληξν θαη ηξίηνλ
νη πηζαλέο κειινληηθέο ζπγθξνχζεηο λα γίλνληαη ζε αλνηρηφ ρψξν. Ξξφθεηηαη γηα ηελ ηαθηηθή πνπ
αξγφηεξα έγηλε γλσζηή σο ην ιεγφκελν «κίγκα πνιηηηθνχ θαη ζηξαηησηηθνχ θευλζηαληζκνχ» (Harvey,
2011a): «…νη λέεο πιαηείεο θαη νη επζείο δξφκνη πξέπεη λα αληηθαηαζηήζνπλ ηηο αλζπγηεηλέο ζπλνηθίεο
θαη ηα ζηελά δξνκάθηα πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη ζηα επαλαζηαηηθά θηλήκαηα, δηεπθνιχλνληαο ηελ πγηεηλή
θαη ηηο θηλήζεηο ησλ ζηξαηεπκάησλ…». Ξξφθεηηαη γηα ηελ πξψηε ζχγρξνλε νξγαλσκέλε «πνιενδνκηθή
βφκβα» (Harvey, 2011a) ελαληίνλ ησλ εμεγέξζεσλ θαη ησλ ηαξαρψλ πνπ ζπκβαίλνπλ ζε πφιεηο. Αζηνί
ινγνγξάθνη, πνηεηέο θαη βνπιεπηέο ηεο επνρήο εμπκλνχλ ηα πιενλεθηήκαηα ησλ λέσλ επζχγξακκσλ
ραξάμεσλ γηα λα δηαηεξείηαη ε δεκφζηα ηάμε θαζψο «νη ζθαίξεο δελ μέξνπλ λα ζηξίβνπλ κε ηελ πξψηε
δεμηά». Υζηφζν, έλαλ ρξφλν κεηά ηελ νινθιήξσζε ησλ έξγσλ έξρεηαη ε Θνκκνχλα ηνπ 1871, ε
απάληεζε ζηνπο ζηξαηεγνχο πνιενδφκνπο. Νη εμεγεξκέλνη επηζηξέθνπλ ζην θέληξν ηεο πφιεο θαη ην
αλαθαηαιακβάλνπλ γηα δπν κήλεο ζε κηα αηκφζθαηξα νξγηζκέλεο γηνξηήο. Ρα ζηξαηεχκαηα ηεο
αληεπαλάζηαζεο θηλήζεθαλ ζηηο λέεο ιεσθφξνπο θαη ζεσξείηαη φηη εάλ δελ ππήξρε ην ζρέδην ηνπ
Νζκάλ, ε πφιε δχζθνια ζα έπεθηε (Harvey, 2011b∙ Harvey, 2011c).

349
ηεξάζηην δίθηπν απηνθηλεηνδξφκσλ πξνζηαηεχεη ην επηρεηξεκαηηθφ θαη εκπνξηθφ θέληξν
ηεο πφιεο, ην «Downtown», απφ ηα πξνάζηηα κεηαλαζηψλ, θαη ζχκθσλα κε ηνλ Ληέηβηο
(1990, 1992, 2002) έπαημε θαζνξηζηηθφ ξφιν ζηνλ πεξηνξηζκφ θαη ηελ θαηαζηνιή ησλ
εμεγέξζεσλ ησλ Αθξνακεξηθάλσλ θαη Ιαηίλσλ ηνπ 1965 θαη ηνπ 1992. Δπίζεο ζηελ
Ηζηάλκπνπι απφ ηε δεθαεηία ηνπ ‗70 ε ιεσθφξνο Ραξιάκπαζη, ε νπνία ζπλδέεη ηελ
πιαηεία Ραμίκ κε ηε δεχηεξε γέθπξα ηνπ Θεξάηηνπ Θφιπνπ είρε σο δεισκέλν ζηφρν λα
δηαρσξίζεη ηνπο λενθεξκέλνπο θαηνίθνπο, ηνπο ιεγφκελνπο «Αλαληνινχ» (ηνπο
θαηαγφκελνπο απφ ηελ Αλαηνιία) ζηα βφξεηα, ζηε γεηηνληά Ραξιάκπαζη, απφ ην πξνο
αλάπιαζε εκπνξηθφ θέληξν ηνπ Κπέενγινπ ζηα λφηηα (Celik,1994∙ Enlil,2011).
Αληίζηνηρα ζηε Πκχξλε, ε δηάλνημε ηεο ιεσθφξνπ Φεβδί Ξαζά ηε δεθαεηία ηνπ ‗70
δηαρσξίδεη ην Θαληηθέ Θαιέ, πξνπχξγην αξηζηεξψλ θαη Θνχξδσλ, απφ ην κνληέξλν
θέληξν, θαη ζηελ Άγθπξα ε ιεσθφξνο Ραιάη Ξαζά απνκνλψλεη ηνλ «άηαθην» καραιά
Θαιέ, ηεο παιαηάο πφιεο ηνπ θάζηξνπ, απφ ηε ζχγρξνλε θπβεξλεηηθή πφιε (Dogan,
1980∙ Balaban, 2010∙ Ρζαβδάξνγινπ, 2014: 36-37). Κε παξφκνην ηξφπν ζην Αιγέξη,
ζηε Ρχληδα, ζηελ Ρξίπνιε, ζην Οακπάη, ζηε Φεδ, ζηε Θαδακπιάλθα, ζην Καξαθέο, ζηε
Ραγγέξε, ζην Ληαθάξ απνηθηνθξαηηθέο ιεσθφξνη πεξηθπθιψλνπλ ηηο Θάζκπαρ θαη ηηο
Κεδίλεο (παιαηέο πφιεηο) θαη πξνζηαηεχνπλ ηα θπβεξλεηηθά θέληξα. Αληίζηνηρα ζηηο
πφιεηο ηνπ Ξαθηζηάλ, ζηε Ιαρφξε, ην Θαξάηζη θαη ην Ηζιακακπάλη (ηνπ Θσλζηαληίλνπ
Γνμηάδε), ηα πνιπδαίδαια ηζηνξηθά θέληξα ησλ πφιεσλ ηνπνζεηήζεθαλ ηε δεθαεηία
ηνπ ‗60 θάησ απφ ηνλ απνηθηνθξαηηθφ νξζνθαλνληθφ θάλλαβν. Πην Θάηξν, εθηφο απφ ηε
ράξαμε ησλ απνηθηνθξαηηθψλ ιεσθφξσλ αμηνπνηείηαη θαη ν Λείινο γηα λα πξνζηαηεπηεί
ε «Garden City» ζην λεζί Οφληα απφ ηνπο παξαγθνκαραιάδεο πνπ πεξηθπθιψλνπλ ην
θέληξν (El Mouelhi and Oguz, 2013∙ Runkel, 2009). Κε αληίζηνηρν ηξφπν ζην Γειρί
αμηνπνηείηαη ν πνηακφο Γηακνχλα (παξαπφηακνο ηνπ Γάγγε) θαζψο θαη νη
απνηθηνθξαηηθνί ιεσθφξνη Αζάθ Αιί θαη Κεγάιε Βξεηαλία γηα λα πξνζηαηεχζνπλ ην
θπβεξλεηηθφ θέληξν ηνπ Λένπ Γειρί, απφ ην δαηδαιψδεο Ξαιαηφ Γειρί θαζψο θαη απφ
ηηο νινέλα θαη απμαλφκελεο παξαγθνππφιεηο. Πηελ πεξίπησζε ηεο Βνκβάεο εθηφο απφ
ηηο ιεσθφξνπο, ην ζηδεξνδξνκηθφ δίθηπν πεξηθπθιψλεη ηελ παξαγθνχπνιε ηνπ Ληάξαβη
θαη ην δηαρσξίδεη απφ ην εμεπγεληζκέλν λφηην ηκήκα ηεο πφιεο θαη αληίζηνηρα ζην
Nατξφκπη ζηδεξνδξνκηθέο γξακκέο ρσξίδνπλ ηελ πφιε ζε «δχν θφζκνπο», ην θέληξν κε
ηνπο νπξαλνμχζηεο θαη ηα γθνιθ θιακπ, θαη ηελ παξαγθνχπνιε ηεο Kηκπέξαο, κε ηα
δαηδαιψδε ζηελνζφθαθα (Davis, 2004). Πήκεξα νη πνιενδνκηθέο πνιηηηθέο
δηαρσξηζκνχ ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ θαη παξαγθνππφιεσλ ζπλερίδνληαη κε πην
ραξαθηεξηζηηθή ηελ πεξίπησζε ηνπ Οίν ληε Ρδαλέηξν, ζην νπνίν, ην 2009, ελ φςε ηνπ
Κνπληηάι ηνπ 2014 θαη ησλ Νιπκπηαθψλ Αγψλσλ ηνπ 2016, παξάιιεια ζηνπο έσο
ηψξα απηνθηλεηφδξνκνπο, θηίδνληαη θαη ηνίρνη ελλέα κέηξσλ γηα λα απνθιείζνπλ ηηο
δηαξθψο εμεγεξκέλεο θαβέιεο (Amparo Alves, 2014).

Υζηφζν νη παξαπάλσ πνιενδνκηθέο πνιηηηθέο νξηνζέηεζεο, δηαρσξηζκνχ θαη εληνίρηζεο

θαίλεηαη φηη δελ επαξθνχλ, θαζψο ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο νη απηνζρέδηεο νηθηζηηθέο
αλαπηχμεηο φιν θαη πεξηζζφηεξν «καδηθά κεγεζχλνληαη» (Davis, 2004) ιφγσ ησλ
δηαδηθαζηψλ ησλ λέσλ πεξηθξάμεσλ θαη ηεο κνληκφηεηαο ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο
ζπζζψξεπζεο. Νη λενθεξκέλνη δείρλνπλ εμαηξεηηθή αλζεθηηθφηεηα θαη ηαπηφρξνλα
επξεκαηηθφηεηα ζην λα ππεξπεδνχλ ζχλνξα, θξάρηεο, ιεσθφξνπο θαη θάζε είδνπο
θπζηθά φξηα. Υο απάληεζε ζηηο θηλήζεηο ησλ θαηνίθσλ ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ
εμαπνιχεηαη ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο, ζρεδφλ ζε φιεο ηηο πφιεηο, κεγαινππφιεηο θαη
παγθφζκηεο πφιεηο, κηα ζθνδξή επίζεζε, ε νπνία εζηηάδεη ηφζν ζηνλ θπζηθφ ρψξν φζν
θαη ζπλνιηθά ζηνλ ηξφπν επηθνηλσλίαο (θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη θνηλσληθέο δπλάκεηο)
ησλ θαηνίθσλ ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ.

350
Νξηζκέλνη κειεηεηέο νλνκάδνπλ ηηο λέεο εμειίμεηο σο «πφιεκν ηέηαξηεο γεληάο», σο
«αζχκκεηξν πφιεκν» ή σο «πφιεκν ησλ πφιεσλ» (Zibechi, 2010a: 198), ν νπνίνο
ζπκπεξηιακβάλεη πνιηηηθέο ζηξαηησηηθνπνίεζεο θαη βηνπνιηηηθέο κεζφδνπο
δηαθπβέξλεζεο ησλ θαηνίθσλ ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ.

Πχκθσλα κε ηνλ Εηκπέθη (2010a: 206):

«Νη πεξηθέξεηεο ησλ αζηηθψλ θέληξσλ ζπγθεληξψλνπλ ηα ηκήκαηα ηεο θνηλσλίαο

πνπ έρνπλ απνζπλδεζεί απφ ηελ επίζεκε νηθνλνκία θαη έρνπλ κεηαηξαπεί ζε ρψξνπο
πνπ βξίζθνληαη έμσ απφ ηνλ έιεγρν ησλ θπξίαξρσλ. Νη ειίη πξνζπαζνχλ λα
επηιχζνπλ απηή ηελ ―αλσκαιία‖ κε κηα απμαλφκελε ζηξαηησηηθνπνίεζε απηψλ ησλ
ρσξψλ θαη, παξάιιεια, εθαξκφδνπλ βηνπνιηηηθέο κεζφδνπο δηαθπβέξλεζεο ηνπ
πιήζνπο πξνθεηκέλνπ λα εγγπεζνχλ κηα καθξνπξφζεζκε αζθάιεηα. (...) Tα
θνηλσληθά πξνγξάκκαηα θαη ε ζηξαηησηηθνπνίεζε ησλ θησρψλ πεξηθεξεηψλ είλαη νη
δπν φςεηο ηεο ίδηαο πνιηηηθήο, δεδνκέλνπ φηη απνζθνπνχλ ζηνλ έιεγρν ησλ
πιεζπζκψλ πνπ βξίζθνληαη έμσ απφ ηε ζθαίξα ηεο θξαηηθήο επηξξνήο. (...) Νη
κεραληζκνί ειέγρνπ θαη πεηζάξρεζεο θαη νη βηνπνιηηηθνί εκθαλίδνληαη αιιειέλδεηνη
θαη, ζε αθξαίεο πεξηπηψζεηο, φπσο (...) ζηηο θαβέιεο ηνπ Οίν ληε Ρδαλέηξν θαη ηνπ
Ξνξη-ν-Ξξελο ζηελ Ατηή απνηεινχλ νπζηαζηηθφ κέξνο ησλ ζηξαηησηηθψλ
ζρεδηαζκψλ» (Zibechi, 2010a: 198-201)199

Πχκθσλα κε ηνλ Νπίιηακ Ιηλη (William Lind 2005)200 «ζηνλ πφιεκν ηέηαξηεο γεληάο, ε
εηζβνιή κέζσ ηεο κεηαλάζηεπζεο κπνξεί λα γίλεη ηφζν επηθίλδπλε φζν θαη ε εηζβνιή
απφ ηνλ ζηξαηφ ελφο άιινπ θξάηνπο». Ρα «λέα πξνβιήκαηα» πνπ γελληνχληαη κε
αθνξκή ηελ «θξίζε λνκηκνπνίεζεο ηνπ θξάηνπο ζε παγθφζκην επίπεδν» ζέηνπλ ζην
επίθεληξν ηνπο «κε θξαηηθνχο ερζξνχο». Θαη ζπλερίδεη ππνζηεξίδνληαο ηελ ηδέα ηνπ
«νιηθνχ πνιέκνπ», ηεο ζχγθξνπζεο δειαδή κε ηνπο ερζξνχο ζε φια ηα πεδία: «ζην
νηθνλνκηθφ, ζην πνιηηηζκηθφ, ζην θνηλσληθφ, ζην πνιηηηθφ, ζην επηθνηλσληαθφ, θαζψο
θαη ζην ζηξαηησηηθφ» (Lind, 2005).

΋ζνλ αθνξά ηελ ζηξαηησηηθνπνίεζε θαη ηνλ αζχκκεηξν πφιεκν είλαη ζεκαληηθφ λα
ζεκεησζεί φηη νη θιαζηθέο κέζνδνη ζεσξνχληαη πιένλ μεπεξαζκέλεο θαη πξνηείλνληαη κε
παξαδνζηαθέο κέζνδνη, νη νπνίεο εζηηάδνπλ ζηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο ή θαιχηεξα ζηνλ
θνηλσληθφ ρψξν ηνπ «ερζξνχ».

Πχκθσλα κε ηνλ Σξήζην Φηιηππίδε (2015: 135):

«Κέζα απφ ηελ νξηζηηθή κεηαθφκηζε ησλ αζχκκεηξσλ ζπγθξνχζεσλ ζηα αζηηθά
πεδία θαίλεηαη λα ανξηζηηθνπνηείηαη ην ίδην ην αληηθείκελν ησλ ζηξαηησηηθψλ

199
Δπίζεο ν Εηκπέθη (2010a: 206-207) ηνλίδεη ηδηαίηεξα φηη ζηελ πεξίπησζε ηεο Ιαηηληθήο Ακεξηθήο νη
παξαπάλσ πνιηηηθέο ζηξαηησηηθνπνίεζεο θαη βηνπνιηηηθνχ ειέγρνπ εθαξκφδνληαη ηφζν απφ ηηο δεμηέο
θπβεξλήζεηο θαη ηα δηθηαηνξηθά θαζεζηψηα φζν θαη απφ ηηο αξηζηεξέο «πξννδεπηηθέο» θπβεξλήζεηο ησλ
ηειεπηαίσλ εηψλ:

«Νη βηνπνιηηηθέο ηερληθέο εθαξκφδνληαη απφ ηηο πξννδεπηηθέο θπβεξλήζεηο κέζσ ησλ θνηλσληθψλ
πξνγξακκάησλ, αιιά θαη κε ην θφβεηξν ησλ φπισλ, ηα νπνία θξαδαίλνπλ ζηξαηησηηθέο δπλάκεηο
πνπ ζπκπεξηθέξνληαη σο δπλάκεηο θαηνρήο (...). Πηε Βξαδηιία (...) εθαξκφδνληαη θαη ηα δπν
ηαπηφρξνλα: ην πξφγξακκα ―Ξείλα Κεδέλ‖ είλαη ζπκβαηφ κε ηε ζηξαηησηηθνπνίεζε ησλ ιατθψλ
ζπλνηθηψλ. Ζ ιαηηλνακεξηθαληθή αξηζηεξά ζεσξεί ηηο θησρέο πεξηθέξεηεο άληξα παξαλνκίαο, βίαο
θαη εκπνξίνπ λαξθσηηθψλ θαη ρψξνπο φπνπ βαζηιεχεη ην ράνο θαη ν λφκνο ηεο δνχγθιαο. Ζ
δπζπηζηία έρεη εθηνπίζεη ηελ θαηαλφεζε. Πε απηφ ην ζεκείν δελ ππάξρεη ε παξακηθξή δηαθνξά
κεηαμχ αξηζηεξάο θαη δεμηάο.»
200
Γηεπζπληήο ηνπ Θέληξνπ γηα ηνλ Ξνιηηηζκηθφ Ππληεξεηηζκφ ηνπ Ηδξχκαηνο ηνπ Διεχζεξνπ
Θνγθξέζνπ ζηε Βξαδηιία (Zibechi, 2010a: 198).

351
 εθαξκνγψλ, γηα ηηο νπνίεο ζήκεξα ε έκθαζε ζηνλ απζηεξφ πξνζδηνξηζκφ ηνπ
Δρζξνχ θαληάδεη, ελ πνιινίο, σο κία αλαρξνληζηηθή εκκνλή κε ιεηηνπξγηθή θαη κε
παξαγσγηθή. Απελαληίαο, ην κνληέιν πνπ θαίλεηαη λα θαηεπζχλεη ηνπο βαζηθνχο
ζρεδηαζκνχο ηεο αληηεμέγεξζεο πεξηγξάθεη ηνλ Δρζξφ σο έλα πεδίν ζρέζεσλ,
πηζαλνηήησλ, πιεζπζκψλ θαη ρψξσλ, νδεγψληαο ζε κία λέα αληίιεςε ηνπ πεδίνπ
επέκβαζεο πνπ εζηηάδεη ζηηο ιεηηνπξγίεο θαη ηηο δνκέο εθείλνπ ηνπ πεξηβάιινληνο
κέζα ζην νπνίν ν Δρζξφο δεη θαη θηλείηαη.»

Νη παξαπάλσ πξνζεγγίζεηο αληηιακβάλνληαη φηη απηφ πνπ πξέπεη λα ειεγρζεί είλαη ν

θνηλσληθφο ρψξνο ζην ζχλνιφ ηνπ, δειαδή ε ελφηεηα θπζηθνχ ρψξνπ, ηξφπνπ
επηθνηλσλίαο θαη θνηλσληθνχ ζπζηήκαηνο. Ρν ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ είλαη φηη θαζψο ν
θνηλσληθφο ρψξνο ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ γίλεηαη ζηξαηησηηθφ αληηθείκελν απηφ
ζεκαίλεη ηελ εμαληηθεηκελνπνίεζε ηφζν ησλ αληηθεηκεληθψλ δπλαηνηήησλ ηνπ
θνηλσληθνχ ρψξνπ δειαδή ηνπ θπζηθνχ ρψξνπ θαη ησλ θνηλσληθψλ δπλαηνηήησλ φζν
θαη ηελ εμαληηθεηκελνπνίεζε ησλ ππνθεηκεληθψλ ηθαλνηήησλ. Ρειηθά ν
ζηξαηησηηθνπνηεκέλνο ηξφπνο επηθνηλσλίαο σο ελφηεηα ζηξαηησηηθνπνηεκέλσλ
θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαη δπλάκεσλ δηακνξθψλεη θαη ηε θνηλφηεηα σο ζηξαηφπεδν.

Σαξαθηεξηζηηθφ απηψλ ησλ εμειίμεσλ είλαη φηη νη ζηξαηεγνί ηεο αληηεμέγεξζεο

πξνζεγγίδνπλ ηηο πφιεηο σο «νηθνζπζηήκαηα ζχγθξνπζεο» (Kilcullen, 2013: 17), ζηα
νπνία φπσο αλαθέξεη ν Φηιηππίδεο (2015: 137):

«―εμεξεπλνχλ ξνέο πιεζπζκψλ, ρξήκαηνο, εκπνξηθψλ αγαζψλ θαη πιεξνθνξηψλ

κέζα ζε κηα πφιε, πξνζπαζψληαο λα θαηαλνήζνπλ ην πψο ε αζηηθή πεξηνρή
κεηαζρεκαηίδεη απηά ηα εηζαγφκελα δεδνκέλα (inputs) θαη αλαιχνληαο ηνπο ηξφπνπο
κε ηνπο νπνίνπο απηέο νη πφιεηο δηαρεηξίδνληαη ηα παξαπξντφληα απηνχ ηνπ
κεηαζρεκαηηζκνχ‖, φπσο είλαη νη νηθνλνκηθέο αληζφηεηεο, ην έγθιεκα, νη
ζπγθξνχζεηο θαη ν θνηλσληθφο απνθιεηζκφο. Θαη φπσο ππνζηεξίδεη ν Kilcullen,
―αλαιχζεηο απηνχ ηνπ είδνπο καο βνεζνχλ λα θαηαλνήζνπκε ηε θέξνπζα ηθαλφηεηα
ησλ ζπζηεκάησλ δηαθπβέξλεζεο κηαο πφιεο, παξάιιεια κε ηε θπζηθή ηεο
ππνδνκή, θαη πεξαηηέξσ λα θαηαλνήζνπκε ηε ζηαζεξφηεηα, ηε βησζηκφηεηα θαη ηελ
αλζεθηηθφηεηά ηεο‖ (Kilcullen, 2013: 43)».

Πην ζεκείν απηφ δελ ζα επεθηαζψ παξαπάλσ ζηελ φιν θαη απμαλφκελε ζηξαηησηηθή
θηινινγία θαη ζηνλ απνθαινχκελν «θιάδν ηεο αληηεμέγεξζεο» πνπ αθνξά ηε ζρέζε
ηεο πφιεο κε ηε ιεγφκελε «δεκφζηα αζθάιεηα» θαη ηηο αζχκκεηξεο ζπγθξνχζεηο
(Φηιηππίδεο, 2015)201. Θα αλαθέξσ κφλν ην παξάδεηγκα ηεο εηζβνιήο πνπ

201
Γηα κηα αλαιπηηθή πξνζέγγηζε ηνπ απνθαινχκελνπ «θιάδνπ ηεο αληηεμέγεξζεο» ν Σξήζηνο
Φηιηππίδεο (2015) αλαθέξεη σο ελδεηθηηθή βηβιηνγξαθία:

«Chief of Staff of the Army, Strategic Studies Group, 2014. ―Megacities and the United States
Army – Preparing for a Complex and Uncertain Future‖΄Davis M., 2004. Ξφιεκνο ζηηο πφιεηο: Δίλαη
ην Ηξάθ πξφβα γηα ηνπο ακεξηθάλνπο θαξαβαλάδεο;, ζην: Αδεηάδνληαο ππλνδσκάηηα κε
νπινπνιπβφια, Ππιινγή ζρεδίσλ γηα ηε κεηαηξνπή ησλ πφιεσλ ζε πεδία ζηξαηησηηθήο δξάζεο,
Ιέζρε Θαηαζθφπσλ ηνπ 21νπ αηψλα, Αζήλα΄Hirst P., 2005. Space and Power – Politics, war and
architecture, Polity Press, Cambridge & Malden΄ Hughes A., ―Building Safer Cities‖΄Kilcullen D.,
2010. Counterinsurgency, Oxford University Press, Oxford & New York΄Kilcullen D., 2013. Out of
the Mountains – The Coming Age of the Urban Guerrilla, Oxford University Press, Oxford & New
York΄ Neocleous M., 2013. ―Resisting Resilience‖, Radical Philosophy 178΄ Norton R., 2003. ―Feral
Cities‖, Naval War College Review, 56 (4):97-106΄ Peters R., 1996. ―Our Soldiers, their Cities‖,
Parameters, 26 (1): 4-12΄Petraeus D. H., 2013. ―Reflections on the ―Counterinsurgency Decade‖:
Small Wars Journal Interview with General David H. Petraeus‖ Reid J., 2012. ―The Disastrous
Politically Debased Subject of Resilience‖, Development Dialogue 58΄Reeve R., Pelter Z., 2014.

352
πξαγκαηνπνηήζεθε απφ κνλάδεο ησλ «Ηζξαειηλψλ Ακπληηθψλ Γπλάκεσλ» (IDF) ζηελ
πφιε Λακπινχο ηεο Ξαιαηζηίλεο, ηνλ Απξίιην ηνπ 2002 θαη απφ ηφηε απνηειεί ην
κνληέιν γηα επεκβάζεηο ζε πεξηνρέο κε απηνζρέδηνπο νηθηζκνχο. Πην πεδίν ηεο
πνιεκηθήο επηζηήκεο, ν Ηζξαειηλφο ζηξαηφο ζίγνπξα έρεη λα επηδείμεη ηε κεγαιχηεξε
θαηλνηνκία θαζψο φπσο παξαηεξεί ν Άηαι Βάηδκαλ (Eyal Weizman, 2006) ζην δηάζεκν
άξζξν ηνπ «Ζ Ρέρλε ηνπ Ξνιέκνπ, Ν ηζξαειηλφο ζηξαηφο δηαβάδεη Deleuze θαη Guattari
(θαη Debord)» ην νπνίν αλαθέξεηαη ζηελ εηζβνιή ζηε Λακπινχο:

«Θαηά ηε δηάξθεηα ηεο κάρεο, Ηζξαειηλνί ζηξαηηψηεο θηλνχληαλ κέζα ζηελ πφιε
κέζσ ―ππέξγεησλ ηνχλει‖ εθαηνληάδσλ κέηξσλ, πνπ ζρεκάηηδαλ δηαηξππψληαο ηα
ππθλά γεηηληάδνληα θηίζκαηα. Ξαξφιν πνπ αξθεηέο ρηιηάδεο ζηξαηησηψλ θαη
Ξαιαηζηηλίσλ αληαξηψλ θηλνχληαλ ηαπηφρξνλα κέζα ζηελ πφιε, ήηαλ ζε ηέηνην
βαζκφ ελζσκαησκέλνη ζηνλ αζηηθφ ηζηφ πνπ ιίγνη ζα δηαθξίλνληαλ απφ αέξνο.
Δπηπιένλ, δελ ρξεζηκνπνίεζαλ ηνπο δξφκνπο, ηα ζνθάθηα ή ηηο πιαηείεο ηεο πφιεο,
νχηε εμσηεξηθέο πφξηεο, εζσηεξηθέο ζθάιεο ή παξάζπξα. Θηλήζεθαλ νξηδφληηα
δηακέζνπ ηνίρσλ θαη θάζεηα κέζσ ησλ ηξππψλ πνπ άλνημαλ κε εθξήμεηο ζε ηαβάληα
θαη παηψκαηα. Απηνχ ηνπ είδνπο ε θίλεζε, πνπ πεξηγξάθεηαη απφ ην ζηξαηφ σο
―εμάπισζε παξαζίησλ‖, επηρεηξεί λα επαλαπξνζδηνξίζεη ην κέζα σο έμσ, ηνλ
ηδησηηθφ εζσηεξηθφ ρψξν σο δεκφζην πέξαζκα. Ζ ηαθηηθή ηνπ λα ―πεξπαηάεη κέζα
απφ ηνίρνπο‖ ζπλεπάγεηαη κηα αληίιεςε ηεο πφιεο φρη απιψο σο ηφπν ηεο πνιεκηθήο
επηρείξεζεο αιιά σο ην ίδην ην κέζν ηεο πνιεκηθήο επηρείξεζεο – έλα εχθακπην,
ζρεδφλ ξεπζηφ κέζν, ππθλφ θαη ζε αέλαε θίλεζε.

Ζ πίζηε ζε έλα ινγηθά θαηαζθεπαζκέλν θαη γξακκηθφ ζρέδην κάρεο ράλεηαη κέζα
ζηελ πνιππινθφηεηα ηεο αζηεαθήο πξαγκαηηθφηεηαο. Νη άκαρνη γίλνληαη καρεηέο
θαη νη καρεηέο γίλνληαη άκαρνη. Ζ ηαπηφηεηα κπνξεί λα αιιάμεη ην ίδην γξήγνξα κε
ην θχιν: ε κεηακφξθσζε γπλαηθψλ ζε άλδξεο καρεηέο κπνξεί λα ζπκβεί ηφζν
γξήγνξα φζν ρξεηάδεηαη έλαο Ηζξαειηλφο ζηξαηηψηεο κεηακθηεζκέλνο ζε Άξαβα ή
έλαο κεηακθηεζκέλνο Ξαιαηζηίληνο καρεηήο γηα λα ηξαβήμεη έλα απηφκαην θάησ απφ
κηα θνχζηα. Γηα έλαλ Ξαιαηζηίλην καρεηή πνπ πήξε κέξνο ζε κηα ηέηνηα κάρε, νη
Ηζξαειηλνί θαίλεηαη ζαλ ―λα είλαη παληνχ: πίζσ, ζηα πιάγηα, δεμηά θη αξηζηεξά. Ξψο
λα πνιεκήζεηο έηζη;‖.

Νη κειινληηθέο ζηξαηησηηθέο επηζέζεηο ελαληίνλ αζηεαθψλ ρψξσλ ζα ρξεζηκνπνηνχλ

νινέλα θαη πεξηζζφηεξν ηερλνινγίεο πνπ έρνπλ αλαπηπρζεί γηα ηελ ―απν-
ηνηρνπνίεζε ηνπ ηνίρνπ‖.»

Ζ παξαπάλσ πεξηγξαθή θαηαδεηθλχεη φηη ε ζηξαηησηηθνπνίεζε πεξηιακβάλεη ηφζν

πνιηηηθέο εληνίρηζεο, κε πην ραξαθηεξηζηηθή ίζσο ηελ πεξίπησζε ηνπ ηείρνπο 750
ρηιηνκέηξσλ αλάκεζα ζην Ηζξαήι θαη ηελ Ξαιαηζηίλε, αιιά ζπκπιεξψλνληαη θαη απφ
ηηο πνιηηηθέο απνηνηρνπνίεζεο ηνπ ερζξνχ. Υζηφζν απηφ πνπ θπξίσο θαηαδεηθλχνπλ νη
παξαπάλσ εμειίμεηο ζηελ ζηξαηησηηθή επηζηήκε είλαη φηη δηαξθψο παξάγνληαη
θνηλσληθνί ρψξνη πνπ δηαθεχγνπλ απφ ηνλ έιεγρν θαη ηελ πεηζαξρία θαη ζε πείζκα ησλ
ζηξαηεγψλ πνιενδφκσλ απνδεηθλχνπλ φηη δελ κπνξεί λα ππάξμεη νιηθή πεξίθξαμε
νχηε θαη πφιε-θπιαθή.

―From New Frontier to New Normal: Counter-terrorism operations in the Sahel-Sahara‖΄Rosenau

W. G., 1997. ―‗Every Room Is a New Battle‘: The Lessons of Modern Urban Warfare‖, Studies in
Conflict & Terrorism 20»

353
6.3.6 Πνιηηηθέο «ζπκκεηνρηθνχ ζρεδηαζκνχ» θαη
«αλαβάζκηζεο»

Ρελ ίδηα επνρή κε ηελ εηζβνιή ζηε Λακπινχο, ε Ξαγθφζκηα Ρξάπεδα, φπσο ήδε έρεη
αλαθεξζεί ζην θεθάιαην 3.2.5 «Ππλαίλεζε ηεο Νπάζηγθηνλ θαη Ξαγθφζκηνο
Λενθηιειεπζεξηζκφο», αληηθαζηζηά ηα «Ξξνγξάκκαηα Γνκηθήο Αλαπξνζαξκνγήο
(ΞΓΑ)» κε ηα ιεγφκελα «Πρέδηα Κείσζεο ηεο Φηψρεηαο (ΠΚΦ)» (Poverty Reduction
Strategy Papers), ηα νπνία, φπσο δηαθεξχζζνπλ, εζηηάδνπλ ζην δήηεκα ηεο αζηηθήο
θηψρηαο, δειαδή ζηνπο θαηνίθνπο ησλ απηνζρέδησλ νηθηζηηθψλ αλαπηχμεσλ. Ρν
ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ ζηε λέα πνιηηηθή είλαη φηη δίλεηαη έκθαζε ζην ιεγφκελν
«ζπκκεηνρηθφ ζρεδηαζκφ» γηα ηελ «αλαβάζκηζε ησλ παξαγθνππφιεσλ» (Udo-Udoma,
2014).

Ήδε ην 2000 είραλ ηεζεί απφ ηνλ ΝΖΔ (United Nations MDGs 2010) νη ιεγφκελνη νρηψ
«Πηφρνη Αλάπηπμεο ηεο Σηιηεηίαο (ΠΑΣ)» (Millennium Development Goals-MDG) κε έηνο
νινθιήξσζεο ην 2015. Ν έβδνκνο ζηφρνο (MDG 7) αθνξoχζε ηε «δηαζθάιηζε ηεο
πεξηβαιινληηθήο βησζηκφηεηαο» θαη εμεηδηθεπφηαλ κε ηε «κείσζε ζην κηζφ ηνπ
πνζνζηνχ ηνπ πιεζπζκνχ πνπ δεη ρσξίο βηψζηκε πξφζβαζε ζε αζθαιέο πφζηκν λεξφ
θαη ζηνηρεηψδε πγηεηλή απνρέηεπζε» θαη επηπιένλ έζεηε σο ζηξαηεγηθφ ζηφρν «κέρξη ην
2020 λα πεηχρνπκε ζεκαληηθή βειηίσζε ζηε δσή ηνπιάρηζηνλ 100 εθαηνκκπξίσλ
θαηνίθσλ ζηηο παξαγθνππφιεηο»202.

Ρελ ίδηα ρξνληά, ην 2000, ε Ξαγθφζκηα Ρξάπεδα (World Bank, 2000) εθδίδεη ηελ
έθζεζε «Ξφιεηο ζε Κεηάβαζε» (Cities in transition), ζηελ νπνία δηαπηζηψλεη φηη ηα έσο
ηφηε πξνγξάκκαηα ππνδνκψλ ζηηο παξαγθνππφιεηο είραλ απνηχρεη δηφηη δελ ιάκβαλαλ
ππφςε ηηο ηνπηθέο ηδηαηηεξφηεηεο θαη πξνηείλεη κηα πην «πνιππαξακεηξηθή αζηηθή
δηαρείξηζε» (World Bank, 2010: 3) ψζηε λα επηηεπρζεί ην φξακα «Ξφιεηο Σσξίο
Ξαξαγθνππφιεηο» (Cities Without Slums).

Κε βάζε ηηο παξαπάλσ εμειίμεηο, ην 2002 ε Ξαγθφζκηα Ρξάπεδα εθπνλεί ηα «Πρέδηα

Κείσζεο ηεο Φηψρεηαο», ηα νπνία δίλνπλ ηδηαίηεξε βαξχηεηα ζηηο ζπκκεηνρηθέο
δηαδηθαζίεο, νη νπνίεο ζα πξέπεη λα πεξηιακβάλνπλ «θπβεξλεηηθή ζπκκεηνρή, νκάδεο
ηεο θνηλσλίαο ησλ πνιηηψλ, γπλαηθείεο νξγαλψζεηο, κεηνλφηεηεο, εξεπλεηηθά ηλζηηηνχηα
θαη αθαδεκατθνχο, ηνλ ηδησηηθφ ηνκέα θαη ζπλδηθαιηζηηθέο νξγαλψζεηο» θαη θπξίσο
φπσο ηνλίδνπλ «ηελ ζπκκεηνρή θαη ηε δηαβνχιεπζε κε ηνπο θησρνχο ή ηνπο
αληηπξνζψπνπο ηνπο» (World Bank, 2002b∙ Klugman, 2003)

202
Ξξφθεηηαη γηα ην γλσζηφ σο «MDG 7 Target Eleven», ηνλ ελδέθαην ππνζηφρν ηνπ έβδνκνπ βαζηθνχ
ζηφρνπ ηνπ ΠΑΣ. Ξιήζνο κειεηεηψλ (Athavankar, 2014∙ Bocquier, 2008∙ Durand-Lasserve, 2006∙
Fukuda-Parr, 2004∙ Garau et al., 2005∙ Gilbert, 2007∙ Huchzermeyer, 2011∙ Huchzermeyer, 2015∙
Nelson, 2007) έρνπλ αζθήζεη ζθνδξή θξηηηθή ζηνλ ζπγθεθξηκέλν ζηφρν, θαζψο κε βάζε ηνπο
ππνινγηζκνχο ηεο Ξαγθφζκηαο Ρξάπεδαο ηα 100 εθαηνκκχξηα θάηνηθνη πνπ πξνγξακκαηίδεηαη λα
βειηησζνχλ νη ζπλζήθεο δηαβίσζήο ηνπο αληηζηνηρνχλ κφιηο ζην 10% ηνπ πιεζπζκνχ ησλ
παξαγθνππφιεσλ, γεγνλφο πνπ απνθαιχπηεη ηελ επηιεθηηθφηεηα θαη ηελ εμαξρήο κεξηθφηεηα ηεο
ξεηνξηθήο ηεο Ξαγθφζκηαο Ρξάπεδαο. Πχκθσλα κε ηελ Καξί Σνπηζεξκάηεξ (Marie Huchzermeyer,
2015) νη εηδηθνί ηεο Ξαγθφζκηαο Ρξάπεδαο ηελ ίδηα ζηηγκή πνπ ρξεζηκνπνηνχλ ζιφγθαλ φπσο «Ξφιεηο
Σσξίο Ξαξαγθνππφιεηο» (Cities Without Slums) ζηελ πξαγκαηηθφηεηα δηαηξνχλ ηηο παξαγθνππφιεηο ζε
δπν θαηεγνξίεο: κηα κηθξή κεηνςεθία (ην 10%) πνπ αμίδεη λα αλαβαζκηζηεί θαη ζηηο ππφινηπεο πνπ ζα
εμαθνινπζνχλ λα πθίζηαληαη ηνλ απνθιεηζκφ. Υζηφζν ην ζεκαληηθφηεξν δελ είλαη ηα πνζνζηά πνπ
ζέηεη ε Ξαγθφζκηα Ρξάπεδα, θαζψο ζεσξείηαη φηη αθφκα θαη ην 10% είλαη αλέθηθην, αιιά ε ινγηθή ησλ
εζσηεξηθψλ δηαηξέζεσλ πνπ αλαπαξάγνπλ δηαρσξηζκνχο θαη ηεξαξρίεο (Gilbert, 2007).

354
Πηε ζπλέρεηα, ην 2008, ε Ξαγθφζκηα Ρξάπεδα θαη ηα Ζλσκέλα Έζλε ζε ζπλεξγαζία κε
ηελ Δ.Δ. εμεηδίθεπζαλ ηα «Πρέδηα Κείσζεο ηεο Φηψρεηαο» ζηα ιεγφκελα «Πρέδηα
Βηψζηκεο Αλζξψπηλεο Αλάπηπμεο» (Sustainable Human Development Projects) θαη ζηα
«Ξξνγξάκκαηα Ππκκεηνρηθήο Αλαβάζκηζεο ησλ Ξαξαγθνππφιεσλ-ΞΠΑΞ»
(Participatory Slum Upgrading Programme-PSUP).

Ρα ηειεπηαία έρνπλ σο πξνζέγγηζε φηη:

«H βηψζηκε αλαβάζκηζε ησλ παξαγθνππφιεσλ επηηπγράλεηαη κέζσ ησλ

ζπλεξγαδφκελσλ πξνζπαζεηψλ φισλ ησλ εκπιεθφκελσλ θνξέσλ ρξεζηκνπνηψληαο
κηα πξνγξακκαηηθή πξνζέγγηζε πνπ βαζίδεηαη ζηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα θαη ζηελ
επαηζζεζία ζε δεηήκαηα θχινπ, θαη επηδηψθεη λα θαηαλνήζεη θαη λα επηλνήζεη
ζηξαηεγηθέο βειηίσζεο ησλ παξαγθνππφιεσλ, ζε εζληθφ, αζηηθφ θαη ηνπηθφ επίπεδν.
Ζ πξνζέγγηζε ησλ ΞΠΑΞ επηδηψθεη λα ελζαξξχλεη ηε δεκηνπξγία ελφο
πεξηβάιινληνο ρσξίο απνθιεηζκνχο, ζην νπνίν φινη νη εκπιεθφκελνη θνξείο
ελζαξξχλνληαη λα ζπκκεηέρνπλ ζηνλ θαζνξηζκφ ηνπ κέιινληνο ησλ πφιεψλ ηνπο
θαη λα ηθαλνπνηήζνπλ ηηο αλάγθεο φισλ ησλ πνιηηψλ, κε ηδηαίηεξε επαηζζεζία ζηελ
ελίζρπζε ησλ θνηλνηήησλ ησλ θαηνίθσλ ησλ παξαγθνππφιεσλ» (PSUP, 2008).

Κε βάζε ηα παξαπάλσ γίλεηαη θαλεξφ φηη ηελ ηειεπηαία δεθαπεληαεηία εθεί πνπ
απνηπραίλνπλ νη βίαηεο δηαδηθαζίεο εμψζεσλ, ηνηρνπνίεζεο θαη ζηξαηησηηθνπνίεζεο
επεκβαίλεη ν ζπκκεηνρηθφο ζρεδηαζκφο. Δθαηνληάδεο ΚΘΝ ρξεκαηνδνηνχκελεο απφ ηελ
Ξαγθφζκηα Ρξάπεδα εθαξκφδνπλ ηα «Ξξνγξάκκαηα Ππκκεηνρηθήο Αλαβάζκηζεο ησλ
Ξαξαγθνππφιεσλ-ΞΠΑΞ» θαη ηα «Πρέδηα Βηψζηκεο Αλζξψπηλεο Αλάπηπμεο»203
(Sustainable Human Development Projects) επηδηψθνληαο λα «ηηζαζεχζνπλ» ηηο
θνηλφηεηεο ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ (Roy, 2005: 152∙ Deininger and Binswanger,
1999). Βαζηθφ ζηνηρείν ηεο ξεηνξηθήο ηνπο είλαη ε ελζσκάησζε ησλ ιεγφκελσλ
«πνιηηψλ ρσξίο πφιε» (Appadurai, 2001: 27), δειαδή ησλ θαηνίθσλ ησλ απηνζρέδησλ
νηθηζηηθψλ αλαπηχμεσλ. Πχκθσλα κε πιήζνο θξηηηθψλ (Athavankar, 2014∙ Appadurai,
2001∙ McFarlane, 2006∙ McFarlane, 2008a∙ Zibechi, 2010a∙ Ong, 2006∙ Patel and Paul,
2010∙ Roy, 2005) ηα παξαπάλσ πξνγξάκκαηα πξφθεηηαη γηα «λέεο κνξθέο
απνηθηνθξαηίαο», θαζψο δπηηθνί εηδηθνί ή ληφπηνη πνπ έρνπλ ζπνπδάζεη ζε δπηηθά
παλεπηζηήκηα (αλζξσπνιφγνη, πνιενδφκνη, θνηλσληνιφγνη, αξρηηέθηνλεο,
νηθνλνκνιφγνη), ζε ζπλεξγαζία κε ηηο ζπλήζσο δηεθζαξκέλεο ηνπηθέο αξρέο,
επηδηψθνπλ λα ειέγμνπλ ηηο θνηλφηεηεο ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ ζθεηεξίδνληαο θαη
θαηαζηξέθνληαο ηηο κνξθέο θνηλσληθήο νξγάλσζεο, παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο204.

203
Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ν Άξηδνπλ Απάληνπξατ (Arjun Appadurai, 2001) απνθαιεί ηα «Πρέδηα
Βηψζηκεο Αλζξψπηλεο Αλάπηπμεο» σο «πνιηηηθέο ηνπ ζθαηνχ» (the Politics of Shit) θαζψο ε Ξαγθφζκηα
Ρξάπεδα ζε ρψξεο φπσο ε Ηλδία, ην Κπαγθιαληέο θαη ζηε Λνηηναλαηνιηθή Αζία, νξγαλψλεη ηα ιεγφκελα
«θεζηηβάι ηνπαιέηαο» (sandas mela), ζηα νπνία κέζσ ΚΘΝ ελζαξξχλεη ηνπο θησρνχο ησλ
παξαγθνππφιεσλ λα ζρεδηάζνπλ «κε βάζε ηηο αλάγθεο ηνπο» ππνδνκέο θαζαξηφηεηαο θαη έπεηηα δίλνπλ
ηα ζρέδηα ζε εηαηξείεο γηα λα ηα θαηαζθεπάζνπλ θαη λα ηα πνπιήζνπλ ζηνπο θαηνίθνπο ησλ
παξαγθνππφιεσλ (Roy, 2005: 151).
204
Σαξαθηεξηζηηθέο είλαη νη πεξηπηψζεηο ζθεηεξηζκνχ ελαιιαθηηθψλ ηξαπεδηθψλ ζπζηεκάησλ θαη
πηζησηηθψλ ελψζεσλ φπσο ηα tontines ζηελ Αθξηθήο (Podlashuc, 2009). Πχκθσλα κε ηελ Φεληεξίηζη
(2011: 5) ε Ξαγθφζκηα Ρξάπεδα νηθεηνπνηήζεθε ηα tontines θαη ηα κεηέηξεςε ζε κηθξνπηζησηηθά
ζπζηήκαηα «ησλ νπνίσλ ε ιεηηνπξγία βαζίδεηαη ζηελ αζηπλφκεπζε θαη ζηε ληξνπή, θζάλνληαο ζηα
άθξα (π.ρ. ζην Λίγεξα) φπνπ δεκνζηνπνηνχληαη κε θσηνγξαθίεο ζε δεκφζηνπο ρψξνπο γπλαίθεο πνπ
απνηπραίλνπλ λα απνπιεξψζνπλ δάλεηα θαη κε απηφλ ηνλ ηξφπν νξηζκέλεο γπλαίθεο νδεγήζεθαλ ζηελ
απηνθηνλία».

355
Νη φξνη πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη φπσο «ζπκκεηνρηθφο ζρεδηαζκφο», «ζρεδηαζκφο απφ ηα
θάησ πξνο ηα πάλσ», «ζπλέξγηεο», «δηαβνχιεπζε», «θνηλσλία ησλ πνιηηψλ»,
ζχκθσλα κε ηε Καξί Σνπηζεξκάηεξ (Marie Huchzermeyer, 2015) απνηεινχλ «λφξκεο,
νη νπνίεο ζηα ρέξηα θαη ζηα θείκελα ησλ παγθφζκησλ νξγαληζκψλ» ράλνπλ ην λφεκά
ηνπο θαη εμππεξεηνχλ ηειηθά ηνπο αληίζεηνπο ζθνπνχο, θαη ζχκθσλα κε ηελ
Φξαληζέζθα Ρδηνβαλίλη (Francesca Giovannini, 2008: 259) «νη παγθφζκηνη νξγαληζκνί
εθηφο απφ ην λα θαηεδαθίδνπλ νηθηζκνχο θαηεδαθίδνπλ θαη ιέμεηο».

Υζηφζν πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη νη επηηπρίεο ησλ παξαπάλσ πξνγξακκάησλ

εμαθνινπζνχλ λα είλαη θαηά γεληθή νκνινγία εμαηξεηηθά ηζρλέο θαη ηειηθά ζηελ έθζεζε
ηνπ ΝΖΔ (UN-HABITAT 2006-2007) ην 2007, δηαπηζηψλεηαη φηη, κεηαμχ άιισλ, βαζηθφο
ιφγνο ηεο απνηπρίαο ηεο «αλαβάζκηζεο ησλ παξαγθνππφιεσλ» είλαη ε έιιεηςε
ζεζκηθνχ πιαηζίνπ θαηνρχξσζεο θαη πξνζηαζίαο αηνκηθψλ δηθαησκάησλ ηδηνθηεζίαο. Ζ
αδπλακία απηή ζα επηδησρζεί λα μεπεξαζηεί κε ηηο κεζφδνπο ηεο ηηηινπνίεζεο ησλ
απηνζρέδησλ νηθηζκψλ, ε παξνπζίαζε ησλ νπνίσλ αθνινπζεί παξαθάησ.

356
6.3.7 Σηηινπνίεζε, εμψζεηο θαη ην ιεγφκελν «ηέινο ηεο
επνρήο ησλ παξαγθνππφιεσλ»

Ραπηφρξνλα κε ηηο πνιηηηθέο ζηξαηησηηθνπνίεζεο θαη ζπκκεηνρηθήο αλαβάζκηζεο ησλ

απηνζρέδησλ νηθηζκψλ, ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο παξαηεξείηαη κηα παγθφζκηα ηάζε γηα
λα ζεζκνζεηεζνχλ απζηεξνί θαλνληζκνί ξχζκηζεο, ηαθηνπνίεζεο θαη κεηαζρεκαηηζκνχ
ησλ παξαγθνππφιεσλ ζε «ηππηθέο», φζνλ αθνξά ην ηδηνθηεζηαθφ ηνπο θαζεζηψο,
πεξηνρέο. Έσο ηψξα, φπσο ήδε έρεη εηπσζεί, νη πεξηνρέο ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ
είηε παξέκελαλ εθηφο λφκνπ ή ππφ ηελ πίεζε θνηλσληθψλ θηλεκάησλ, θαζψο θαη γηα
κηθξνπνιηηηθνχο-ςεθνζεξηθνχο ιφγνπο, λνκηκνπνηνχληαλ ρσξίο θάπνην νηθνλνκηθφ
αληάιιαγκα. Πήκεξα αληηζέησο, παξαηεξείηαη φηη φιν θαη πεξηζζφηεξν ε λνκηκνπνίεζε
ή ηαθηνπνίεζε ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ πξνσζείηαη απφ ην ίδην ην θξάηνο έλαληη
σζηφζν ζεκαληηθνχ νηθνλνκηθνχ αληαιιάγκαηνο. Ρν θξάηνο παξέρεη ηίηινπο
ηδηνθηεζίαο θαη νη θάηνηθνη εμαλαγθάδνληαη λα αγνξάζνπλ ηηο θαηνηθίεο, ζηηο νπνίεο ήδε
δνπλ, δηαθνξεηηθά απεηινχληαη κε έμσζε. Ξαξαιιαγή ηεο κεζφδνπ απηήο, πνπ φιν θαη
πεξηζζφηεξν θεξδίδεη έδαθνο, είλαη ε θαηεδάθηζε ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ θαη ε
ππνρξεσηηθή κεηεγθαηάζηαζε ησλ θαηνίθσλ ζε λεφθηηζηεο πνιπθαηνηθίεο, νη νπνίεο
ζπλήζσο πεξηβάιινληαη απφ απηνθηλεηφδξνκνπο ρσξίο ίρλνο θνηλσληθήο δσήο. Θαη ζηηο
δπν πεξηπηψζεηο νη πξψελ θαηαιεςίεο ππνρξενχληαη λα θαηαβάινπλ πςειφ νηθνλνκηθφ
αληίηηκν γηα ηελ ζηέγαζή ηνπο θαη θαζψο ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο δελ κπνξνχλ λα
αληαπνθξηζνχλ θαηαθεχγνπλ ζε ζηεγαζηηθά δάλεηα.

Ζ παξαπάλσ κέζνδνο νλνκάδεηαη «ηηηινπνίεζε» (land-slums titling) θαη, ζχκθσλα κε

αξθεηνχο κειεηεηέο (Harvey, 2008∙ Harvey, 2013[2012]∙ McFarlane, 2008a∙
Robinson, 2006∙ Roy, 2005∙ Samers, 2005∙ Zibechi, 2010a), έρεη ηνπο εμήο ηξεηο
βαζηθνχο ζηφρνπο: Ξξψηνλ δηεπθνιχλεηαη ε θαηεδάθηζε ησλ παξαγθνππφιεσλ θαη
«απειεπζεξψλνληαη» εθηάζεηο γηα λα επελδχζεη ην ηνπηθφ θαη παγθφζκην
θηεκαηνκεζηηηθφ θεθάιαην, δεχηεξνλ νη «επηθίλδπλεο ηάμεηο» απνκαθξχλνληαη απφ ηελ
επξχηεξε πεξηνρή ηνπ θέληξνπ ησλ πφιεσλ ή απφ ηηο επηιεγκέλεο πξνο επελδχζεηο
πεξηνρέο θαη ηξίηνλ κε ηε ρξεκαηνπηζηνηηθνπνίεζε ηεο θαηνηθίαο αλαδσνγνλείηαη ε
νηθνλνκία θαη ηαπηφρξνλα νη πξψελ θαηαιεςίεο κεηαζρεκαηίδνληαη ζε δαλεηνιήπηεο θαη
σο εθ ηνχηνπ εμαλαγθάδνληαη λα «θαλνληθνπνηήζνπλ» ηνλ ηξφπν δσήο ηνπο.

Ππλεπψο γίλεηαη θαλεξφ φηη ε κέζνδνο ηεο ηηηινπνίεζεο επηηπγράλεη ηνπο ζηφρνπο ησλ
πξνεγνχκελσλ κεζφδσλ ηεο εληνίρηζεο, ζηξαηησηηθνπνίεζεο θαη ζπκκεηνρηθήο
αλαβάζκηζεο, κε ίζσο αθφκα πην απνηειεζκαηηθφ ηξφπν. Πηελ πξαγκαηηθφηεηα ε
επηηπρία ηεο ηηηινπνίεζεο βξίζθεηαη ζηελ ίδηα ηελ έλλνηα ηεο ηδηνθηεζίαο σο θνηλσληθή
ζρέζε απνθιεηζκνχ θαη πξνλνκίσλ. Ζ θνηλή θηήζε, ε αιιειεγγχε θαη ε
ζπκβηνηηθφηεηα, νη ζπληξνθηθνί δεζκνί θαη νη ζρέζεηο εκπηζηνζχλεο, ηα θνηλσληθά
δίθηπα αιιεινυπνζηήξημεο θαη ην ζπιινγηθφ «εκείο» δίλνπλ ηε ζέζε ηνπο ζηνλ αηνκηθφ
ηδηνθηήηε, ζηνλ ελνηθηαζηή, ζην θέξδνο, ζην αηνκηθφ ρξένο, ζηα ζηεγαζηηθά δάλεηα. Υο
εθ ηνχηνπ ε ηηηινπνίεζε ζηνρεχεη θαηεπζείαλ ζηελ θαηαζηξνθή θαη «απνκάγεπζε»
θαηά ηελ νξνινγία ηνπ Εηκπέθη (2010a) ηνπ θνηλσληθνχ ρψξνπ ησλ απηνζρέδησλ
νηθηζκψλ, επηηίζεηαη ζηελ πνιπκνξθία ηνπ, ζηελ επξεκαηηθφηεηά ηνπ, ζηνλ πνιηηηζκφ
ηνπ, ζηε δηαπεξαηφηεηά ηνπ, ζηνλ δαηδαιψδε ηνπ ραξαθηήξα, ζηηο πξάμεηο θαη ζηηο
ζρέζεηο ησλ πξάμεσλ ησλ θαηνίθσλ ηνπ.

H ηδέα ηεο ηηηινπνίεζεο ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ αλήθεη ζηνλ πεξνπβηαλφ

νηθνλνκνιφγν Σεξλάλην ληε Πφην (Hernando de Soto), ν νπνίνο ηελ εηζάγεη ην 1989

357
ζην έξγν ηνπ «Ρν Άιιν Κνλνπάηη: Ζ Αφξαηε Δπαλάζηαζε ζην Ρξίην Θφζκν»205. Ν ληε
Πφην κειέηεζε δηεμνδηθά ηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο νη θάηνηθνη ησλ απηνζρέδησλ
νηθηζκψλ δηακφξθσζαλ ηνλ αζηηθφ ρψξν ζην Ξεξνχ θαη ππνζηήξημε φηη νη «εξσηθνί
θαηαιεςίεο» αλέπηπμαλ «αμηνζαχκαζηεο κηθξν-επηρεηξεκαηηθέο δξαζηεξηφηεηεο»
απέλαληη ζηελ αληθαλφηεηα ηνπ θξάηνπο λα ξπζκίζεη ηελ νηθνλνκία θαη λα παξέρεη
ζηνηρεηψδεηο ζπλζήθεο δηαβίσζεο (de Soto, 1989: 232). Κε ηα ιφγηα ηνπ ληε Πφην «ε
άηππε νηθνλνκία απνηειεί ηελ απζφξκεηε θαη δεκηνπξγηθή απάληεζε ησλ αλζξψπσλ
απέλαληη ζηελ αληθαλφηεηα ηνπ θξάηνπο λα ηθαλνπνηήζεη ηηο αλάγθεο ηνπ θησρνχ
πιεζπζκνχ» (De Soto, 1989: 14). Ν ληε Πφην δηαπηζηψλεη φηη ην Ξεξνχ ήηαλ ηε
δεθαεηία ηνπ ‗80 δηαηξεκέλν αλάκεζα ζε έλα δηεθζαξκέλν θξάηνο απφ ηε κηα θαη ζε
αληάξηηθα πφιεο θαη αξηζηεξέο νξγαλψζεηο απφ ηελ άιιε. Απέλαληη ζηηο δπν απηέο
ινγηθέο ππνζηεξίδεη φηη ην «Άιιν Κνλνπάηη» είλαη ν δξφκνο «[εθείλσλ] ησλ αλζξψπσλ
πνπ εξγάδνληαη ζθιεξά, είλαη θαηλνηφκνη, έληνλα αληαγσληζηηθνί θαη ησλ νπνίσλ ε πην
πξνθαλήο πεξηνρή είλαη ε άηππε νηθνλνκία θαη θαηνηθία» (De Soto, 1989: 257-258).
Υζηφζν απηφ ην έσο ηφηε «άηππν» άιιν κνλνπάηη εκπνδίδεηαη λα αλαπηπρζεί δηφηη είλαη
εγθισβηζκέλν ζηε γξαθεηνθξαηία, ηε δηαθζνξά θαη ζηελ έιιεηςε ζεζκηθά θαη λνκηθά
θαηνρπξσκέλσλ δηθαησκάησλ. Υο εθ ηνχηνπ ν ληε Πφην πξνηείλεη φηη απηφ πνπ πξέπεη
λα γίλεη είλαη «λα δνζνχλ ηίηινη ηδηνθηεζίαο θαη έπεηηα λα αθεζεί λα ιεηηνπξγήζεη ε
αγνξά απφ κφλε ηεο» θαη ζπλερίδεη «απηφ πνπ θάλνπλ ηα δηθαηψκαηα ηδηνθηεζίαο είλαη
λα κεηψλνπλ ηελ αβεβαηφηεηα γηα ηνπο αλζξψπνπο πνπ ζέινπλ λα επελδχζνπλ ηελ
εξγαζία ή ην θεθάιαηφ ηνπο» (De Soto, 1989). Νη παξαπάλσ ηδέεο ζα αλαπηπρζνχλ πην
αλαιπηηθά ζην επφκελν έξγν ηνπ «Ρν Κπζηήξην ηνπ Θεθαιαίνπ» (2000), ζην νπνίν
ππνζηεξίδεη φηη νη παξαγθνππφιεηο απνηεινχλ ην ζεκαληηθφηεξν αλαμηνπνίεην
παγθφζκην πφξν. «Νη θησρνί ηνπ θφζκνπ ήδε δηαζέηνπλ ηξηζεθαηνκκχξηα» είλαη ε
δηάζεκε θξάζε ηνπ ληε Πφην, ν νπνίνο ζπλερίδνληαο ηζρπξίδεηαη φηη ε ηδησηηθνπνίεζε,
ε ηηηινπνίεζε θαη ε ηαθηνπνίεζε ηεο γεο θαη θπξίσο ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ είλαη
ην αιεζηλφ «κπζηήξην ηνπ θεθαιαίνπ» πνπ ζα νδεγήζεη ζηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε ηηο
ρψξεο ηνπ ιεγφκελνπ ηξίηνπ θφζκνπ (Schaefer, 2003: 316).

Ν ληε Πφην ην 1990 ζα γίλεη ζχκβνπινο ηνπ πξσζππνπξγνχ ηνπ Ξεξνχ Αικπέξην
Φνπγηκφξη (Alberto Fujimori) θαη κέζσ ηνπ «Ηλζηηηνχηνπ Διεπζεξίαο θαη Γεκνθξαηίαο»
(Institute for Liberty and Democracy-ILD) ζα ηνπ δνζεί ε επθαηξία, ηε δεθαεηία ηνπ
‘90, λα εθαξκφζεη ηελ ηδέα ηεο ηηηινπνίεζεο ζε πεξίπνπ ελάκηζε εθαηνκκχξηα
λνηθνθπξηά απηνζρέδησλ νηθηζκψλ θπξίσο ζηε Ιίκα ηνπ Ξεξνχ. Νη ζηεγαζηηθέο
πνιηηηθέο ηνπ ληε Πφην ζα ζπλδπαζηνχλ κε ηελ ζηξνθή ηεο πεξνπβηαλήο θπβέξλεζεο
απφ ηνλ θευλζηαληζκφ ζην λενθηιειεπζεξηζκφ. Ρν έξγν ηνπ ληε Πφην ζα ζεσξεζεί ηνκή
ζηηο πνιηηηθέο δηθαησκάησλ αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο θαη ζα βξαβεπζεί κε πιήζνο
παγθφζκησλ δηαθξίζεσλ απφ δηάθνξα λενθηιειεχζεξα ηδξχκαηα θαη think tanks
(κεηαμχ άιισλ έιαβε ην βξαβείν «Άληακ Πκηζ» απφ ηελ Ακεξηθαληθή Έλσζε Ηδησηηθήο
Δθπαίδεπζεο, ην βξαβείν «Κίιηνλ Φξίληκαλ» απφ ην ηλζηηηνχην Cato, ην ρξπζφ
κεηάιιην «Φξίληξηρ θνλ Σάγηεθ» απφ ην Θέληξν γηα ηελ Ξαγθφζκηα Ηδησηηθή
Δπηρεηξεκαηηθφηεηα CIPE θ.α.)

Θαη‘ απηφλ ηνλ ηξφπν ν ληε Πφην γίλεηαη ηδηαίηεξα δεκνθηιήο θαη ηε δεθαεηία ηνπ 2000
ππφ ηελ αηγίδα ηεο Ξαγθφζκηαο Ρξάπεδαο θαη ηνπ Γηεζλνχο Λνκηζκαηηθνχ Ρακείνπ
μεθίλεζαλ λα εθαξκφδνληαη πξνγξάκκαηα ηηηινπνίεζεο ζε 23 ρψξεο κε ηα κεγαιχηεξα
απφ απηά ζην Δι Παιβαδφξ, ηελ Ατηή, ηηο Φηιηππίλεο, ηελ Νλδνχξα, ηελ Ραλδαλία, ηελ

205
Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ν ηίηινο ηνπ έξγνπ «ην Άιιν Κνλνπάηη» δειψλεη ηελ αληηπαξάζεζε πξνο ην
«Φσηεηλφ Κνλνπάηη», ην πεξνπβηαλφ θνκκνπληζηηθφ αληάξηηθν, ην νπνίν ήηαλ ηδηαίηεξα δεκνθηιέο θαηά
ηε δεθαεηία ηνπ ‘80 ζηνπο θαηνίθνπο ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ.

358
Αίγππην θαη ηε Λφηηα Αθξηθή. Δπίζεο ε ινγηθή ηεο ηηηινπνίεζεο ελέπλεπζε παξφκνηεο
δηαδηθαζίεο ζηε Οσζία, ηελ Θίλα, ηελ Ρατιάλδε, ηελ Ηλδία θαη ηελ Ρνπξθία.

Νξηζκέλα ελδεηθηηθά παξαδείγκαηα ηηηινπνίεζεο απηνζρέδησλ νηθηζκψλ είλαη ηα

παξαθάησ:

Ρν 2004 ζηελ Ρνπξθία ζεζπίδεηαη λφκνο πνπ ζην φλνκα ηεο πεξηβαιινληηθήο θαη
ζεηζκηθήο πξνζηαζίαο πνηληθνπνηεί φζνπο θηίδνπλ απζαίξεηα, κε πέληε ρξφληα θπιάθηζε
(Karaman, 2012: 5) θαη ε θπβέξλεζε δηαθεξχζζεη ην «ηέινο ηεο επνρήο ησλ
γεηδέθνληνπ». ΋πσο δήισζε ην 2007 ν πξσζππνπξγφο ηεο ρψξαο Ραγίπ Δξληνγάλ
(Recep Tayyip Erdoğan) ηα δπν ηξίηα ησλ θαηνηθηψλ ηεο Ηζηάλκπνπι 206, ηεο Πκχξλεο
θαη ηεο Άγθπξαο ζα πξέπεη λα εμεπγεληζηνχλ πνπ ζεκαίλεη είηε θαζνιηθή θαηεδάθηζε,
είηε αλαθαηαζθεπή (Cevic, 2011: 4). Απφ ηφηε κέζσ ηεο θξαηηθήο εηαηξείαο TOKI, νη
πξψελ πεξηνρέο ησλ γεηδέθνληνπ θαηεδαθίδνληαη θαη ζηε ζέζε ηνπο θηίδνληαη καδηθά
παλνκνηφηππεο πνιπψξνθεο πνιπθαηνηθίεο, ζηηο νπνίεο δίλνληαη δηακεξίζκαηα κε
εηθνζαεηή ζηεγαζηηθά δάλεηα ζηνπο πξψελ θαηνίθνπο ησλ γεηδέθνληνπ (Karaman,
2012: 2). Δάλ νη θάηνρνη ησλ δηακεξηζκάησλ δελ κπνξνχλ λα απνπιεξψζνπλ ηα
δάλεηα, ηφηε ηα δηακεξίζκαηα επηζηξέθνληαη ζηελ ΡΝΘΗ. Δθηηκάηαη φηη ην έλα ηξίην ησλ
θαηνίθσλ ησλ γεηδέθνληνπ είηε δελ ηνπο αλαγλσξίζηεθαλ δηθαηψκαηα θαηνηθίαο, είηε
δελ κπνξνχλ λα απνπιεξψζνπλ ηα δάλεηα θαη εθδηψρλνληαη μαλά απφ ηα δηακεξίζκαηα
ηεο ΡΝΘΗ (Karaman, 2012: 3).

Κε παξφκνην ηξφπν ζηελ Ηλδία ν πξσζππνπξγφο Καλκνράλ Πηλγθ (Manmohan Singh)

ην 2013 δηαθήξπμε ην φξακα «πφιεηο ειεχζεξεο απφ παξάγθεο» θαη πξνσζεί έλα
γηγαληηαίν πξφγξακκα θαηεδάθηζεο παξαγθνππφιεσλ θαη κεηεγθαηάζηαζεο 100
εθαηνκκπξίσλ θαηνίθσλ ζε λέα δηακεξίζκαηα πνιπθαηνηθηψλ ζηελ πεξηθέξεηα ησλ
πφιεσλ (Prakash, 2012). Πηελ πξαγκαηηθφηεηα ειάρηζηνη απφ ηνπο θαηνίθνπο ησλ
απηνζρέδησλ νηθηζκψλ κπνξνχλ λα αγνξάζνπλ ηα δηακεξίζκαηα αμίαο 7.000 δνιαξίσλ
φηαλ θαηά κέζσ φξν έρνπλ εηζφδεκα ιηγφηεξν απφ 150 δνιάξηα ην κήλα θαη σο εθ
ηνχηνπ εμαλαγθάδνληαη λα κεηαλαζηεχζνπλ ζε λέεο παξαγθνππφιεηο (Lalwani, 2012).

Δπίζεο ζηε Λφηηα Αθξηθή, ε ππνπξγφο θαηνηθίαο Ιάληηβα Πίζηιη (Lindiwe Sisulu, 2004)
ην 2004, ελφςεη ηεο δηνξγάλσζεο ηνπ Ξαγθφζκηνπ Θππέιινπ «FIFA 2010» δηαθήξπμε
«ηνλ πφιεκν ελάληηα ζηνπο άηππνπο νηθηζκνχο» (Meth, 2013) κε ζηφρν ηελ εμάιεηςή
ηνπο έσο ην 2020. Δλψ ε ξεηνξηθή ηεο Πίζηιη εζηηάδεη ζηε βειηίσζε ησλ ζπλζεθψλ
πγηεηλήο ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ζχκθσλα κε ηα δίθηπα θηλεκάησλ θαηνίθσλ
απηνζρέδησλ νηθηζκψλ AbM (Abahlali baseMjondolo), LPM (Landless People's
Movement) θαη AEC (Western Cape Anti-Eviction Campaign), πξφθεηηαη γηα άιιε κηα
ηππηθή πεξίπησζε εμψζεσλ (http://www.abahlali.org/).

Πηηο Φηιηππίλεο απφ ην 1989 ζεζπίζηεθαλ ηα «Ξξνγξάκκαηα Θνηλνηηθνχ Γαλεηζκνχ», ηα

νπνία πξφζθεξαλ δάλεηα ζηνπο θαηνίθνπο ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ, θπξίσο ζηε
Καλίια, γηα λα αγνξάζνπλ ηίηινπο ηδηνθηεζίαο γηα ηηο θαηνηθίεο ηνπο. Υζηφζν ηειηθά

206
Ξην αλαιπηηθά γηα ηελ πεξίπησζε ηεο Ηζηάλκπνπι ζχκθσλα κε ην «Σάξηε ησλ Αλαγθαζηηθψλ
Δμψζεσλ» (Adanali, 2011) ζε άκεζν θίλδπλν βξίζθνληαη 120 πεξηνρέο. Ξξνηεξαηφηεηα έρνπλ νη
πεξηνρέο πνπ βξίζθνληαη ζην ηζηνξηθφ ηνπξηζηηθφ θέληξν, φπσο ην Ραξιάκπαζη (Tarlabası) θαη ην
Ληνιάκπληεξε (Dolapdere), νη νηθηζκνί ηζηγγάλσλ (Πνπινχθνπιε), νη πεξηνρέο πνπ πιεγήθαλ απφ ηνπο
ζεηζκνχο, φπσο ην Εεηηίλκπνπξλνπ (Zeytinburnu), νη πεξηνρέο πνπ πξφθεηηαη λα θαηαζθεπαζηνχλ
κεγάια έξγα θαζψο θαη ηα γεηδέθνληνπ κε θαηνίθνπο αξηζηεξνχο, Αιεβίηεο θαη Θνχξδνπο φπσο ην
Θηνπηζνχθαξκνπηινπ (Küçükarmutlu), ην νπνίν πξννξίδεηαη λα κεηαηξαπεί ζε ηερλφπνιε-ζεξκνθνηηίδα
λέσλ θαηλνηφκσλ επηρεηξήζεσλ.

359
κφλν ην έλα ηξίην ησλ θαηνίθσλ δαλεηνιεπηψλ θαηάθεξαλ λα απνπιεξψλνπλ ηα
δάλεηα θαη νη ππφινηπνη εθδηψρζεθαλ (Berner, 2000).

Πηελ Σηιή ηνπ Ξηλνζέη, αλάκεζα ζην 1980 θαη ην 2000, ρηίζηεθαλ κφλν ζην Παληηάγθν
202 ρηιηάδεο θαηνηθίεο γηα λα κεηαθεξζνχλ εθεί έλα εθαηνκκχξην άηνκα, «λα
κεηαθεξζνχλ δειαδή απφ ηνπο νηθηζκνχο απηνθαηαζθεπήο ζε νηθηζηηθά ζπγθξνηήκαηα
απνκνλσκέλα κεηαμχ ηνπο θαη καθξηά απφ ην θέληξν» (Rodriguez and Sugranyes,
2005). Πχκθσλα κε ηνλ Εηκπέθη (2010a: 233-234) ην 65% ηνπ πιεζπζκνχ πνπ έρεη
εγθαηαζηαζεί ζε απηά ηα ζπγθξνηήκαηα ζέιεη λα θχγεη, «θαζψο νη άλζξσπνη
βξίζθνληαη ζηνηβαγκέλνη ζε κηθξέο θαηνηθίεο. (…) Ν ζηφρνο απηήο ηεο δηαδηθαζίαο
απνζθνπνχζε ζηελ θαηαζηξνθή κηαο εδαθηθήο ιατθήο εμνπζίαο, ε νπνία απνηππσλφηαλ
ζηνπο απηνζρέδηνπο νηθηζκνχο. Απηφο ήηαλ ν ζηφρνο πνπ έζεζε ην θεθάιαην θαη πνπ
πινπνίεζε ε δηθηαηνξία θαη, κεηά απφ απηήλ, ε δεκνθξαηία».207

Πηελ Αίγππην, δεκηνπξγήζεθε ην 2014 «΢πνπξγείν Ξαξαγθνππφιεσλ» κε ζηφρν λα

ειέγμεη ηνπο αραλείο απηνζρέδηνπο νηθηζκνχο, νη νπνίνη παξφιεο ηηο πξνζπάζεηεο
ηηηινπνίεζήο ηνπο, ησλ πεξαζκέλσλ δπν δεθαεηηψλ, εμαθνινπζνχλ λα θαιχπηνπλ ηα
δπν ηξίηα ηνπ Θαίξνπ θαζψο θαη ησλ άιισλ κεγάισλ πφιεσλ ηεο Αηγχπηνπ. Ζ λέα
θπβέξλεζε ηνπ ζηξαηεγνχ Ακπληέι Φάηαρ αι-Πίζη ζεσξεί ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ ην
δήηεκα θαζψο ην ζπλδέεη κε ηνλ έιεγρν ηνπ κνπζνπικαληθνχ πιεζπζκνχ (Sattar
Hatita, 2014∙ Runkel, 2009).

Πηε Βξαδηιία, ην 2009, ελ φςε ηνπ Κνπληηάι ηνπ 2014 θαη ησλ Νιπκπηαθψλ Αγψλσλ
ηνπ 2016, ν Γήκαξρνο ηεο πφιεο ηνπ Οίν ληε Ρδαλέηξν εθηφο απφ ηηο δηαδηθαζίεο
εμεπγεληζκνχ, εληνίρηζεο, ζηξαηησηηθνπνίεζεο θαη ηηηινπνίεζεο μεθίλεζε θαη κηα
πξσηφηππε εθζηξαηεία αιιαγήο ηνπ ιεγφκελνπ «δηαδηθηπαθνχ απνηππψκαηνο» ησλ
θαβέισλ. Δθηφο απφ ειάρηζηεο θαβέιεο πνπ εμεπγεληζηήθαλ θαη εληάρζεθαλ σο
αμηνζέαηα ζηα ηνπξηζηηθά πξνγξάκκαηα, νη ππφινηπεο θαβέιεο «εμεπγελίζηεθαλ»
εηθνληθά, θαζψο κεηά απφ ζπληνληζκέλεο πηέζεηο ηνπ Γήκνπ θαη ηεο νξγαλσηηθήο
επηηξνπήο ησλ Νιπκπηαθψλ Αγψλσλ νη θαβέιεο εμαθαλίζηεθαλ απφ ηνπο ράξηεο ηεο
ππεξεζία ηνπ google maps θαη αληηθαηαζηάζεθαλ κε ηε ιέμε «ιφθνη» - «morro» ζηελ
ηνπηθή γιψζζα (Johanson, 2013).

Ππκπεξαζκαηηθά, κε ηελ πνιηηηθή ηεο θαηεδάθηζεο ησλ παξαγθνππφιεσλ,

ηδησηηθνπνηνχληαη, εκπνξεπκαηνπνηνχληαη θαη «απνθηνχλ αμία» (Bates, 2012) πεξηνρέο
ζηελ πεξίκεηξν, αιιά θαη εληφο ησλ κεγαπφιεσλ, νη νπνίεο κέρξη πξφηηλνο ζεσξνχληαλ
«no man‘s land», ρακέλεο θαη αφξαηεο απφ ηνλ ράξηε. Κε απηφλ ηνλ ηξφπν κεγαπφιεηο
φπσο ε Παγθάε, ην Ξεθίλν, ε Ηζηάλκπνπι, ην Κνπκπάη, ε Θαιθνχηα, ην Γειρί, ην
Ιάγνο, ην Οίν ληε Ρδαλέηξν, ην Πάν Ξάνιν, ην Θάηξν κεηαζρεκαηίδνληαη ζε θπξίαξρνπο
παγθφζκηνπο παίθηεο ζηηο επελδχζεηο ζε γε. Σαξαθηεξηζηηθά ε γαηνπξφζνδνο θαη νη
ηηκέο γεο ηξηπιαζηάζηεθαλ ηε δεθαεηία ηνπ 2000 ζηελ Ηζηάλκπνπι (Karaman, 2012: 5)

207
Ξην αλαιπηηθά ν Εηκπέθη (2010a: 234) αλαθέξεη:

«Σηιηαλνί πνιενδφκνη ζεσξνχλ φηη ε θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δηθηαηνξίαο απνκάθξπλζε ησλ θησρψλ
απφ ηελ πφιε, (...) ήηαλ ―έλα αθξαίν κέηξν, πξσηνθαλέο ζε νιφθιεξε ηελ ήπεηξν‖ (Rodriguez and
Sugranyes 2005: 31). Κεηαθηλήζεηο πιεζπζκνχ πξαγκαηνπνηήζεθαλ ζε 13 απφ ηνπο 24 δήκνπο ηνπ
Παληηάγθν. Νη εθηνπηζκέλνη έραζαλ ηηο δνπιεηέο ηνπο, απμήζεθε ην θφζηνο ησλ κεηαθηλήζεψλ ηνπο
ελψ άξρηζαλ λα αληηκεησπίδνπλ αθφκε κεγαιχηεξα εκπφδηα ζηελ πξφζβαζή ηνπο ζηηο ππεξεζίεο ηεο
πγείαο, ηεο εθπαίδεπζεο θαη ζηηο θνηλσληθέο παξνρέο. Ζ ππνρξεσηηθή ηνπο κεηαθίλεζε φκσο
ζπληέιεζε πάλσ απ‘ φια ―ζηελ εθξίδσζε ηνπ αλεπίζεκνπ δηθηχνπ βνήζεηαο θαη ππνζηήξημεο θαη ζε
κηα ζεκαληηθή κείσζε ηεο ζπκκεηνρήο ζε θνηλνηηθέο νξγαλψζεηο‖ (Rodriguez and Sugranyes 2005:
31)».

360
θαη ζεσξείηαη φηη ην 2011 βξίζθεηαη ζηε δεχηεξε ζέζε κεηά ην Κφλαρν ζηηο επξσπατθέο
πφιεηο, φζνλ αθνξά ηελ αζθάιεηα ησλ επελδχζεσλ ζηελ ηδηνθηεζία ηεο γεο (Karaman,
2012: 6∙ Yalcintan, 2012). Αληίζηνηρα ε Ρδαθάξηα ζεσξείηαη κεηά ην Ρφθην σο ε πην
αζθαιήο πεξηνρήο γηα επελδχζεηο ζηελ αζηαηηθή ήπεηξν θαη πφιεηο φπσο ην Οίν ληε
Ρδαλέηξν ζηε Βξαδηιία, ην Θέηπ Ράνπλ ζηε Λφηηα Αθξηθή θαη ε Βνκβάε, ην Κάληξαο θαη
ην Γειρί ζηελ Ηλδία βξίζθνληαη γηα ην 2014 κέζα ζηηο 20 πην πξνζνδνθφξεο πφιεηο ηνπ
πιαλήηε ζε επελδχζεηο ζε γε (Urban Land Institute, 2014).

361
6.4 Γηθαίσκα ζηελ Πφιε θαη πνιηηηθέο ζθεηεξηζκνχ
θαη θαηαζηνιήο θνηλσληθψλ θηλεκάησλ πφιεο

Πε απηφ ην θεθάιαην ζα εμεηάζσ αλαιπηηθφηεξα ηε δηαιεθηηθή άξζξσζε ηνπ Θνηλνχ

Σψξνπ θαη ησλ πεξηθξάμεσλ. Έλα ρξήζηκν κνλνπάηη γηα απηήλ ηελ αλαδήηεζε είλαη ε
ζπδήηεζε πνπ άλνημε ν Αλξί Ιεθέβξ (1977[1968]) κε ην έξγν ηνπ «Γηθαίσκα ζηελ
Ξφιε», ε νπνία απνηέιεζε πεγή έκπλεπζεο γηα πιήζνο κειεηεηψλ θαζψο θαη ζεκείν
αλαθνξάο γηα θνηλσληθά θηλήκαηα πφιεο θαη αζηηθέο εμεγέξζεηο αλά ηνλ θφζκν. Πηε
ζπλέρεηα, κε βάζε ηνλ εκπινπηηζκφ ηεο έλλνηαο ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ απφ ην ζεσξεηηθφ
ζρήκα ηνπ Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε, εμεηάδσ νξηζκέλεο ελδεηθηηθέο εθθξάζεηο ησλ
θνηλσληθψλ θηλεκάησλ πφιεο θπξίσο κέζα απφ ηα θηλήκαηα πνιηηηθψλ θαη ζηεγαζηηθψλ
θαηαιήςεσλ ζηε Γπηηθή Δπξψπε ηηο δεθαεηίεο ‗70 θαη ‘80. Έπεηηα παξνπζηάδσ ηνλ
ζθεηεξηζκφ ηνπ Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε απφ ηηο λενθηιειεχζεξεο αζηηθέο πνιηηηθέο ηε
δεθαεηία ηνπ ‗90 θαη ηελ αλαλεσκέλε ηνπ εθδνρή ηελ ηειεπηαία δεθαεηία.

362
6.4.1 Σν θαηά ηνλ Αλξί Λεθέβξ «Γηθαίσκα ζηελ Πφιε» θαη ν
Κνηλφο Υψξνο

Ρν Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε απνηειεί ηνλ ηίηιν ηνπ δηάζεκνπ βηβιίνπ ηνπ Ιεθέβξ, ν νπνίνο
ην έγξαςε ην 1968 κε αθνξκή ηα εθαηφ ρξφληα απφ ηελ πξψηε έθδνζε ηνπ
«Θεθαιαίνπ» ηνπ Θαξι Καξμ θαη ιίγν πξηλ ηηο εμεγέξζεηο ζην Ξαξίζη, ζηελ Ξξάγα
θαζψο θαη ζηελ ππφινηπε Δπξψπε θαη Ακεξηθή (Harvey, 2013[2012]∙ Leontidou, 2010∙
Mayer, 2009). Ν Ιεθέβξ εζηηάδνληαο ζηα θνηλσληθά θηλήκαηα θαη ζηηο αζηηθέο
εμεγέξζεηο αλαδεηθλχεη ηνλ αζηηθφ ρψξν ηφζν σο ηνλ ηφπν ηεο θεθαιαηνθξαηηθήο
παξαγσγήο φζν θαη σο ηνλ ηφπν ηεο ζπιινγηθήο δσήο θαη σο πεδίν ρεηξαθέηεζεο θαη
αλαηξνπήο.

Ν Ιεθέβξ ζην «Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε» ζηνρεχεη φρη κφλν λα θαηαλνήζεη ηελ πφιε αιιά
επηδηψθεη λα δηαθξίλεη εθείλεο ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο, ηνπο ηξφπνπο επηθνηλσλίαο θαη ηηο
πξάμεηο επηθνηλσλίαο πνπ κπνξνχλ λα ηελ αιιάμνπλ.

΋πσο αλαθέξεη:

«Ζ πφιε είλαη ε πξνβνιή ηεο θνηλσλίαο ζην έδαθνο, δειαδή φρη κφλν πάλσ ζην
αηζζεηφ πεδίν, αιιά πάλσ ζην ηδηφηππν επίπεδν πνπ αληηιακβάλεηαη θαη
ζπιιακβάλεη ε ζθέςε θαη πνπ νξίδεη ηελ πφιε θαη ην αζηηθφ» (Lefebvre,
1977[1968]: 75).

΋πσο ήδε έρεη αλαθεξζεί ζην θεθάιαην 5.1.1 «Ζ δηαιεθηηθή ζηε ζθέςε ηνπ Αλξί
Ιεθέβξ» ν ρψξνο γηα ηνλ Ιεθέβξ δελ πεξηνξίδεηαη κφλν ζηε δηάζηαζε ηνπ θπζηθνχ
ρψξνπ αιιά φπσο πην ζπζηεκαηηθά ζα αλαπηχμεη, αξγφηεξα, ην 1974, ζην έξγν ηνπ ε
«Ξαξαγσγή ηνπ Σψξνπ» (Lefebvre, 1991[1974]) δηαθξίλεηαη ζηνλ θπζηθφ, λνεηηθφ θαη
θνηλσληθφ ρψξν, αληίζηνηρα ζηελ ρσξηθή πξαθηηθή, ζηηο αλαπαξαζηάζεηο ηνπ ρψξνπ
θαη ζηνλ αλαπαξαζηεκέλν ρψξν θαη ηέινο ζηνλ αληηιεπηφ, λνεηηθφ θαη βησκέλν ρψξν.

Δπηζηξέθνληαο ζην «Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε» ν Ιεθέβξ επεμεγεί ηνλ νξηζκφ ηεο πφιεο σο
εμήο:

«Απηφ πνπ εγγξάθεηαη θαη πξνβάιιεηαη δελ είλαη κφλν κηα απψηεξε ηάμε, κηα
θνηλσληθή ζθαηξηθφηεηα, έλαο ηξφπνο παξαγσγήο, (...) αιιά θαη έλαο ρξφλνο ή
ρξφλνη, (...). Ζ πφιε αθνχγεηαη ζαλ κνπζηθή, φπσο θαη δηαβάδεηαη ζαλ έιινγε
γξαθή. Θαηά δεχηεξν ιφγν, ν νξηζκφο απαηηεί ζπκπιεξψκαηα. (...) Γηαθνξέο
κεηαμχ ησλ ηχπσλ πφιεο πνπ απνξξένπλ απφ ηελ ηζηνξία, κεηαμχ ησλ επηπηψζεσλ
ηνπ θαηακεξηζκνχ ηεο εξγαζίαο κέζα ζηηο πφιεηο, κεηαμχ ησλ ζρέζεσλ ―πφιε-
πεξηθέξεηα‖ πνπ επηβηψλνπλ. Απφ εδψ πεγάδεη έλαο άιινο νξηζκφο πνπ ίζσο δελ
αλαηξεί ηνλ πξψην: ε πφιε σο ζχλνιν δηαθνξψλ κεηαμχ ησλ πφιεσλ. Θαη απηφο ν
πξνζδηνξηζκφο απνδεηθλχεηαη κε ηε ζεηξά ηνπ αλεπαξθήο, ππεξηνλίδνληαο ηα επί
κέξνπο πεξηζζφηεξν απφ ηηο γεληθφηεηεο, παξαγλσξίδεη ηηο κνλαδηθφηεηεο ηεο δσήο
ηεο πφιεο, ηνπο ηξφπνπο δσήο ηεο, ην ―θαηνηθείλ‖ ζηελ θπξηνιεμία ηνπ φξνπ. Απφ
εδψ πξνθχπηεη θαη έλαο άιινο νξηζκφο, πνπ αλαθέξεηαη ζην πιήζνο, ηε ζπλχπαξμε
θαη ηε ζπρξνληθφηεηα ησλ πξνηχπσλ ζηελ πφιε, ησλ ηξφπσλ πνπ δεη θαλείο ηελ
αζηηθή δσή» (Lefebvre, 1977[1968]: 75-76)

Νη παξαπάλσ επηζεκάλζεηο είλαη ηδηαίηεξα ρξήζηκεο ζηελ θαηαλφεζε ηνπ Θνηλνχ

Σψξνπ.

363
Θαηά αληηζηνηρία κε ηνλ νξηζκφ ηνπ Ιεθέβξ γηα ηελ πφιε, ζα κπνξνχζε λα
ππνζηεξηρζεί φηη ν Θνηλφο Ρφπνο208 είλαη ε «πξνβνιή» ηνπ Ρξφπνπ Δπηθνηλσλίαο ησλ
Θνηλσληθψλ Πρέζεσλ θαη Θνηλσληθψλ Γπλάκεσλ ηφζν ζην Φπζηθφ Σψξν ησλ Θνηλψλ
Ξφξσλ σο ελφηεηα ελέξγεηαο, έθηαζεο θαη ρξφλνπ, φζν θαη ζηελ θνηλσληθή
ζπγθξφηεζε ησλ Θνηλνηήησλ πνπ ζπληάζζνληαη κέζσ ησλ Θνηλσληθψλ Πρέζεσλ θαη
ησλ Θνηλσληθψλ ΢πνθεηκέλσλ. Υζηφζν ζα πξέπεη λα επηζεκαλζεί φηη ε πφιε φπσο θαη ν
θπζηθφο ρψξνο δελ αθνξνχλ νχηε ηνλ λεπηψλεην απφιπην ρψξν νχηε πξφθεηηαη γηα κηα
λνεηηθή θαηαζθεπή αιιά δηαιεθηηθά αιιειεπηδξνχλ κε ηνλ ηξφπν επηθνηλσλίαο.
Ππγθεθξηκέλα φπσο έρεη ήδε επηζεκαλζεί απφ ηνλ Θσηζάθε (2012: 82) θαη έρεη
αλαιπζεί ζην θεθάιαην 5.2.1 «Ξξαμηαθή θαη ζπζηεκηθή πξνζέγγηζε ηνπ Θνηλνχ
Σψξνπ» ν Φπζηθφο Σψξνο απνηειεί ηνλ ρψξν έθθξαζεο ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ σο
αληηθεηκεληθή δπλαηφηεηα ησλ θνηλσληθψλ δπλάκεσλ. Υο εθ ηνχηνπ ε ζρέζε ηνπ
Φπζηθνχ Σψξνπ κε ην Θνηλσληθφ Πχζηεκα θαη ηνλ Ρξφπν Δπηθνηλσλίαο δελ είλαη
κνλφδξνκε αιιά ακθίδξνκε, θαζψο ν Φπζηθφο Σψξνο αθελφο δελ είλαη απφιπηνο, δελ
απνηειεί ην «δνρείν» ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ, αιιά είλαη ν ρψξνο ησλ ζρέζεσλ θαη σο εθ
ηνχηνπ, είλαη ν ρψξνο ησλ ζπζρεηηδνκέλσλ θαη αθεηέξνπ δελ είλαη κηα λνεηηθή
θαηεγνξία αιιά κηα θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα.

Ρν ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ ζηε δηαηχπσζε ηνπ Ιεθέβξ γηα ηνλ νξηζκφ ηεο πφιεο είλαη ε
αλάδεημε ησλ δηαθνξψλ κέζσ ησλ νπνίσλ κπνξεί λα ππνζηεξηρζεί φηη θαη ν θάζε
Θνηλφο Ρφπνο ραξαθηεξίδεηαη απφ ηδηαηηεξφηεηεο θαη δηαθνξέο σο πξνο άιινπο Θνηλνχο
Ρφπνπο, πνπ έρνπλ λα θάλνπλ κε ηελ ηζηνξία, ηε γεσγξαθηθή ζέζε, ηνλ θαηακεξηζκφ
ηεο εξγαζίαο, ηνπο ηξφπνπο παξαγσγήο, ηηο κνλαδηθφηεηεο ηεο δσήο ηεο θάζε πφιεο,
ηνπο ηξφπνπο δσήο ηεο, ην ―θαηνηθείλ‖. Δπηπιένλ ν Θνηλφο Ρφπνο σο αλνηρηή νιφηεηα,
ζηελ νπνία αξζξψλνληαη νη πνιιαπινί ηξφπνη επηθνηλσλίαο εκπεξηέρεη ην πιήζνο, ηε
ζπλχπαξμε θαη ηε ζπρξνληθφηεηα, ηνπο ηξφπνπο πνπ δεη θαλείο ηνλ Θνηλφ Σψξν. Υο εθ
ηνχηνπ ν Θνηλφο Ρφπνο σο βησκέλνο Θνηλφο Σψξνο θαη ζε αλαινγία κε ηνλ θαηά
Ιεθέβξ νξηζκφ ηεο πφιεο κπνξεί λα γίλεη ν ρψξνο ηεο ειεπζεξίαο ηνπ πξνζψπνπ
θαζψο εκπεξηέρεη ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο αλαηξνπήο θαη ζχγθξνπζεο.

Δπηζηξέθνληαο ζηνλ Ιεθέβξ, ν νξηζκφο ηεο πφιεο φπσο δηαηππψζεθε παξαπάλσ

εκπινπηίδεηαη ζηε ζπλέρεηα κε ηε ζέζε φηη «ε πφιε απνηειεί ην πεδίν ζπγθξνχζεσλ θαη
(αληαγσληζηηθψλ) ζρέζεσλ (…), ε πφιε απνηειεί ηνλ ―ηφπν ηεο επηζπκίαο‖ (…) θαη
ηφπν ησλ επαλαζηάζεσλ.209 Κε άιια ιφγηα δελ πξφθεηηαη γηα έλα παζεηηθφ ρψξν
παξαγσγήο ή ζπγθέληξσζε θεθαιαίσλ» (Lefebvre, 1977[1968]: 76). Δπεθηείλνληαο
ηε ζθέςε ηνπ Ιεθέβξ, ν Θνηλφο Σψξνο απνηειεί ην δηαξθέο πεδίν ησλ αληαγσληζηηθψλ
θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, ηεο επηζπκίαο θαη ησλ επαλαζηάζεσλ. Ν Θνηλφο Σψξνο δελ
απνηειεί έλα παζεηηθφ ρψξν, νχηε έλα θιεηζηφ «πνζνηηθά νξηζκέλν ρψξν» ζχκθσλα
κε ηηο πνξνθεληξηθέο πξνζεγγίζεηο, αιιά νχηε θαη απιψο έλα «ρψξν-δχλακε»,
ζχκθσλα κε ηηο πξνζεγγίζεηο ηνπ απηφλνκνπ καξμηζκνχ. Ν Θνηλφο Σψξνο θσηηζκέλνο
κέζα θαη απφ ηελ πξνζέγγηζε ηνπ Ιεθέβξ ζα πξέπεη λα απνκαθξπλζεί απφ ηελ
θεληξηθφηεηα ηφζν ησλ πφξσλ φζν θαη ησλ δπλάκεσλ. Κε ηα ιφγηα ηνπ Ιεθέβξ (ν.π.:
64) «νη ζπλζήθεο, πνπ επηηξέπνπλ θαη ηαπηφρξνλα πεξηνξίδνπλ ηηο δπλαηφηεηεο, δελ

208
Αλαιπηηθά έρσ παξνπζηάζεη ηηο έλλνηεο ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ θαη ηνπ Θνηλνχ Ρφπνπ ζην θεθάιαην 5.2
«Ν Θνηλφο Σψξνο».
209
Ν Ιεθέβξ ήδε απφ ην 1965 ζην έξγν ηνπ «La Proclamation de la Commune» είρε ηζρπξηζηεί φηη ηα
επαλαζηαηηθά θηλήκαηα ζπρλά, αλ φρη πάληνηε, πξνζιακβάλνπλ κηα δηάζηαζε πφιεο, γεγνλφο πνπ ηνλ
νδήγεζε ζε ξήμε κε ην γαιιηθφ Θνκκνπληζηηθφ Θφκκα, ην νπνίν αθνινπζψληαο ηελ παξάδνζε ηνπ
νξζνδνμνπ καξμηζκνχ ππνζηήξηδε φηη ην πξνιεηαξηάην ησλ εξγνζηαζίσλ απνηεινχζε ηε δχλακε πνπ ζα
εγνχληαλ ηεο επαλαζηαηηθήο αιιαγήο (Harvey, 2013[2012]: 27).

364
αξθνχλ πνηέ γηα λα εμεγήζνπλ απηφ πνπ γελληέηαη απφ απηέο, κέζα ζ‘ απηέο, ράξε ζ‘
απηέο». Υο εθ ηνχηνπ ν Ιεθέβξ ζπλεγνξεί φηη δελ αξθεί ε εζηίαζε ζηηο δπλαηφηεηεο
(θνηλσληθέο δπλαηφηεηεο θαη θπζηθφ ρψξν) αιιά ζα πξέπεη λα αλαδεηρζνχλ νη
θνηλσληθέο ζρέζεηο. Ραπηφρξνλα κε ηελ απαγθίζηξσζε απφ ηελ θεληξηθφηεηα ησλ
πφξσλ θαη ησλ δπλάκεσλ ε πξνζέγγηζε ηνπ Ιεθέβξ (ν.π.: 173-174) πξνηξέπεη θαη
ζηελ απνκάθξπλζε απφ ηνλ «νηθνλνκηζκφ» (ν.π.: 105) θαη σο εθ ηνχηνπ ν Θνηλφο
Σψξνο κπνξεί λα γίλεη αληηιεπηφο σο έλαο δηαπξαμηαθφο ρψξνο, ζηνλ νπνίν νη θπζηθνί
θνηλνί πφξνη θαη νη θνηλσληθέο δπλάκεηο βξίζθνληαη ζε ελφηεηα κε ηηο θνηλσληθέο
ζρέζεηο, ηα θνηλσληθά ππνθείκελα, ηηο ππνθεηκεληθέο ηθαλφηεηεο θαη θνηλσληθέο
δπλαηφηεηεο ζπγθξνηψληαο ηνλ θνηλφ ηξφπν επηθνηλσλίαο. Δπηπιένλ απηφ πνπ έρεη
ηδηαίηεξε ζεκαζία είλαη φηη κέζα απφ ηελ ζθέςε ηνπ Ιεθέβξ αλνίγεηαη ε ζπδήηεζε γηα
ηνπο θνηλσληθνχο αληαγσληζκνχο δειαδή ηνπο ζπγθξνπφκελνπο ηξφπνπο επηθνηλσλίαο
πνπ δηεθδηθνχλ, θαηά ηνλ Ιεθέβξ, ηελ πφιε θαη θαη‘ επέθηαζε ηνλ Θνηλφ Σψξν.

Ζ δηεθδίθεζε ηεο πφιεο ζηε ζθέςε ηνπ Ιεθέβξ δηαηππψλεηαη κέζα απφ ηνλ νξηζκφ ηνπ
«Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε» ζχκθσλα κε ηνλ νπνίν:

«[M]έζα ζε δχζθνιεο ζπλζήθεο, ζηνπο θφιπνπο απηήο ηεο θνηλσλίαο πνπ δελ
κπνξεί λα ηνπο αληηηαρζεί απνηειεζκαηηθά θη σζηφζν ηνπο θξάδεη ηελ πνξεία,
αλνίγνπλ ην δξφκν ηνπο νξηζκέλα δηθαηψκαηα πνπ νξίδνπλ ηνλ πνιηηηζκφ (...). Ρα
δηθαηψκαηα ηνχηα πνπ δελ είλαη αλαγλσξηζκέλα γίλνληαη ζηγά ζηγά εζηκηθά, πξνηνχ
εγγξαθνχλ ζηνπο ηππνπνηεκέλνπο θψδηθεο. Αλ εληαρζνχλ ζηελ θνηλσληθή
πξαθηηθή, ζα αιιάμνπλ ηελ πξαγκαηηθφηεηα: ην δηθαίσκα ζηελ εξγαζία, ζηε
κφξθσζε θαη ζηελ εθπαίδεπζε, ζηελ πγεία θαη ζηε ζηέγε, ζηνλ ειεχζεξν ρξφλν,
ζηε δσή. Αλάκεζα ζε ηνχηα ηα ππφ δηακφξθσζε δηθαηψκαηα ζπγθαηαιέγεηαη ην
δηθαίσκα ζηελ πφιε (...) ζηελ αζηηθή δσή, (...), ζηνπο ηφπνπο ζπλαληήζεσλ (...),
ζηνλ ξπζκφ δσήο θαη ζηε ρξεζηκνπνίεζε ηνπ ρξφλνπ πνπ ζα επηηξέπνπλ ηελ πιήξε
θαη νινθιεξσκέλε ρξήζε ησλ ζηηγκψλ θαη ηφπσλ θ.ιπ.» (ν.π.: 173-174).

«Ρν δηθαίσκα ζηελ πφιε εθδειψλεηαη σο ππέξηαηε κνξθή ησλ δηθαησκάησλ:

δηθαίσκα ζηελ ειεπζεξία, ζηελ εμαηνκίθεπζε κέζα ζηελ θνηλσληθνπνίεζε, ζηελ
θαηνηθία θαη ην θαηνηθείλ. Ρν δηθαίσκα ζην έξγν (ζηε ζπκκεηνρηθή δξαζηεξηφηεηα)
θαη ην δηθαίσκα ζηελ πξνζνηθείσζε (εληειψο δηαθνξεηηθφ απφ ην δηθαίσκα ζηελ
ηδηνθηεζία) εμππνλννχληαη κέζα ζην δηθαίσκα ζηελ πφιε» (ν.π.: 167).

Ζ παξαπάλσ δηαηχπσζε ηνπ Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε είλαη εμαηξεηηθά ζεκαληηθή θαζψο
ζέηεη σο ραξαθηεξηζηηθά ηνπ: πξψηνλ ηελ ειεπζεξία, δεχηεξνλ ηελ αλάδεημε ηνπ
αηφκνπ κέζα απφ ηε ζπιινγηθφηεηα, ηξίηνλ ηελ έλλνηα ηεο «θαηνηθίαο» θαη ηνπ
«θαηνηθείλ», ηέηαξηνλ ηελ έλλνηα ηνπ «έξγνπ» σο ζπκκεηνρηθή δξαζηεξηφηεηα θαη
πέκπηνλ ηελ έλλνηα ηεο «πξνζνηθείσζεο» έλαληη ηεο αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο.

Ρα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ θαηά Ιεθέβξ νξηζκνχ ηνπ «Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε»

ζπλεγνξνχλ ζηνλ πξνηεηλφκελν νξηζκφ ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ σο εμήο. Ν Θνηλφο ρψξνο
ζεκειηψλεηαη ζηελ ειεπζεξία ηνπ πξνζψπνπ σο δηαδηθαζία ζπγθξφηεζεο ηνπ
ππνθεηκέλνπ κέζσ ησλ δηεξγαζηψλ πξαγκάησζεο ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, δειαδή
ησλ πξάμεσλ επηθνηλσλίαο φπσο αλαιπηηθά ζα παξνπζηαζηνχλ ζην θεθάιαην 7.4.3 . Ρν
θξίζηκν ζηε δηαηχπσζε ηνπ Ιεθέβξ είλαη ε «θνηλσληθνπνίεζε», δειαδή ε ζπιινγηθή
ζπλάληεζε σο απαξαίηεηε πξνυπφζεζε γηα ηελ ειεπζεξία. Δπί πξφζζεηα ζηελ
θνηλσληθνπνίεζε έξρεηαη ε «ζπκκεηνρηθή δξαζηεξηφηεηα», ε νπνία παξάγεη ηελ πφιε
σο ζπιινγηθφ ηζηνξηθφ «έξγν» ησλ πξάμεσλ ησλ ζπζρεηηδφκελσλ ππνθεηκέλσλ.

Κε ηα ιφγηα ηνπ Ιεθέβξ (ν.π.: 64):

365
 «Ζ πφιε είλαη έξγν, πνπ πιεζηάδεη πεξηζζφηεξν ζην έξγν ηέρλεο, παξά ζην απιφ
πιηθφ πξντφλ. Αλ ππάξρεη παξαγσγή ηεο πφιεο, θαη ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ κέζα
ζηελ πφιε, πξφθεηηαη κάιινλ γηα παξαγσγή θαη αλαπαξαγσγή αλζξψπηλσλ
ππάξμεσλ απφ αλζξψπηλεο ππάξμεηο, παξά γηα παξαγσγή αληηθεηκέλσλ. Ζ πφιε έρεη
κηα ηζηνξία, είλαη έξγν κηαο ηζηνξίαο, δειαδή αλζξψπσλ θαη νκάδσλ απζηεξά
πξνζδηνξηζκέλσλ, πνπ πξαγκαηνπνηνχλ απηφ ην έξγν κέζα ζε ηζηνξηθέο ζπλζήθεο.»

Ζ παξαπάλσ δηαζαθήληζε ηνπ νξηζκνχ ηνπ «έξγνπ» σο πξντφλ ησλ θνηλσληθψλ

ζρέζεσλ απνκαθξχλεη ηνλ Ιεθέβξ (ν.π.: 66) απφ ηε δηακάρε κεηαμχ «δνκψλ» θαη
«θνξέσλ δξάζεο» θαη πξνηάζζεη ηε πξαμηαθή ζρεζηαθή πξνζέγγηζε, ηελ νπνία
αλαιπηηθά ζα παξνπζηάζσ ζην θεθάιαην 7.4.3. Ξξνο ην παξφλ γηα ηνλ Ιεθέβξ «δνκή»
θαη «θνξέαο δξάζεο» ινγηθά πξνυπνζέηνπλ ην έλα ην άιιν, άξα θάζε αλάιπζε ηνπ
θνξέα δξάζεο ζπληζηά ηαπηφρξνλα αλάιπζε ηεο δνκήο.

«Αλ ζεσξήζνπκε ηελ πφιε σο έξγν νξηζκέλσλ ηζηνξηθψλ θαη θνηλσληθψλ ―θνξέσλ‖,
ηφηε πξέπεη λα δηαθξίλνπκε ηε δξάζε θαη ην απνηέιεζκα, ηελ νκάδα (ή ηηο νκάδεο)
θαη ην ―πξντφλ‖ ηνπο. Σσξίο σζηφζν λα ηα μερσξίδνπκε. Γελ ππάξρεη έξγν ρσξίο κηα
ξπζκηζκέλε δηαδνρή πξάμεσλ θαη ελεξγεηψλ, απνθάζεσλ θαη ζπκπεξηθνξψλ, ρσξίο
κελχκαηα θαη ρσξίο θψδηθεο. Νχηε ππάξρεη έξγν ρσξίο πξάγκαηα, ρσξίο θάπνηα χιε
πνπ ζα δηαπιαζηεί, ρσξίο θάπνηα πξαθηηθφ-αηζζεηή πξαγκαηηθφηεηα, ρσξίο έλα
έδαθνο, κηα ―θχζε‖, κηα χπαηζξν θαη έλα πεξηβάιινλ» (Lefebvre, 1977[1968]: 66).

Δπνκέλσο ζε αλαινγία κε ηελ «πφιε-έξγν», ν «θνηλφο ρψξνο-έξγν» είλαη ε δηαιεθηηθή

ζρέζε-ελφηεηα κεηαμχ ηνπ θαηά Ιεθέβξ πξαθηηθν-αηζζεηνχ Φπζηθνχ Σψξνπ ησλ
Θνηλψλ Ξφξσλ, ζηηο δηαζηάζεηο ηεο έθηαζεο, ηνπ ρξφλνπ θαη ηεο ελέξγεηαο, κε ηνλ
Ρξφπν Δπηθνηλσλίαο σο ελφηεηα θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, ηθαλνηήησλ, θαη κέζσλ
παξαγσγήο–αλαπαξαγσγήο ηεο θνηλσληθήο δσήο (Θσηζάθεο, 2001: 3) θαη ησλ
θνηλσληψλ ή θνηλνηήησλ ησλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ. Ν «Θνηλφο Σψξνο-έξγν»
αλαδχεηαη απφ ηηο ζρέζεηο επηθνηλσλίαο (ζρέζεηο ησλ πξάμεσλ) θαη πξαγκαηψλεηαη
κέζσ απηψλ. Δπνκέλσο ην «θαηνηθείλ» ηνπ «Θνηλνχ Σψξνπ-έξγν» ζεκαίλεη, ζχκθσλα
θαη κε ηελ θαηά Θσηζάθε (2012: 86) ελλνηνιφγεζε ηεο έλλνηαο «ζπίηη», ην ρψξν ζηνλ
νπνίν ππάξρνπλ νη ζρέζεηο επηθνηλσλίαο πνπ πξαγκαηψλνπλ ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο
ζπγθαηνίθεζεο, εθεί φπνπ επηηεινχληαη νη πξάμεηο ηεο θαηά Ιεθέβξ ζπκκεηνρηθήο
δξαζηεξηφηεηαο θαη απηέο, ηειηθά, νξίδνπλ ηελ πφιε θαη ηνλ «Θνηλφ Σψξν-έξγν». Κε
ηα ιφγηα ηνπ Ιεθέβξ (1977[1968]: 30) «θαηνηθψ [ζεκαίλεη] ζπκκεηέρσ ζε κηα
θνηλσληθή δσή, ζε κηα θνηλφηεηα, ρσξηφ ή πφιε».

Νινθιεξψλνληαο ηελ πξνζέγγηζή ηνπ ν Ιεθέβξ (ν.π.: 144) ηνλίδεη φηη ην «Γηθαίσκα
ζηελ Ξφιε» δελ είλαη έλα ηππηθφ δηθαίσκα ζην θπζηθφ ρψξν αιιά «απέλαληη ζε ηνχην
ην δηθαίσκα ή ςεπηνδηθαίσκα, αλαδχεηαη ην δηθαίσκα ζηελ πφιε: έθθιεζε [θξαπγή]
θαη απαίηεζε.210»

210
Πχκθσλα κε ηνλ Σάξβετ (2013[2012]: 23) ε θξαπγή ηνπ δηθαηψκαηνο ζηελ πφιε ήηαλ «ε απάληεζε
ζηνλ ππαξμηαθφ πφλν κηαο θξίζεο καξαζκνχ πνπ πθίζηαηαη ε θαζεκεξηλή δσή ζηελ πφιε» θαη ε
απαίηεζε-αίηεκα ήηαλ «έλα πξφζηαγκα λα θνηηάμεη θαλείο θαηάκαηα ηελ θξίζε θαη λα δεκηνπξγήζεη κηα
ελαιιαθηηθή δσή ζηελ πφιε, ιηγφηεξν απνμελσκέλε, πεξηζζφηεξν επνηθνδνκεηηθή θαη παηρληδηάξηθε
αιιά, φπσο ηζρχεη πάληα κε ηνλ Ιεθέβξ, ζπγθξνπζηαθή θαη δηαιεθηηθή, αλνηρηή ζε δηεξγαζίεο, ζε
αληηπαξαζέζεηο, θαζψο θαη ζηελ αέλαε αλαδήηεζε ηεο αδηάγλσζηεο θαηλνηνκίαο».

366
6.4.2 Σν Γηθαίσκα ζηελ πφιε έλαληη ηεο αμίαο ηνπ
θεθαιαηνθξαηηθνχ ηξφπνπ παξαγσγήο

Πεκείν θιεηδί ζηε ζθέςε ηνπ Ιεθέβξ (1977[1968]: 43) γηα ηελ πξνζέγγηζε ηνπ
«Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε» απνηειεί ε εμέηαζε ηεο αληίζεζεο αλάκεζα ζηελ «αμία
ρξήζεο» πνπ αληηζηνηρεί «ζηε δσή ηεο πφιεο [θαη] ζην ρξφλν ηεο πφιεο» θαη ηελ
«αμία» ηνπ θεθαιαηνθξαηηθνχ ηξφπνπ παξαγσγήο πνπ αληηζηνηρεί ζηνπο «ρψξνπο πνπ
αγνξάδνληαη θαη πνπιηνχληαη, ζηε θαηαλάισζε πξντφλησλ, αγαζψλ, ηφπσλ θαη
ζεκάησλ» (ν.π.:43). Ν Ιεθέβξ (ν.π.: 94) ηζρπξίδεηαη φηη «αλ ζέινπκε λα μεπεξάζνπκε
ηελ αγνξά, ην λφκν ηεο αληαιιαθηηθήο αμίαο, ην ρξήκα θαη ην θέξδνο, δελ πξέπεη
αιήζεηα λα νξίζνπκε ηνλ ηφπν απηήο ηεο δπλαηφηεηαο: δειαδή ηελ θνηλσλία πφιεο,
ηελ πφιε σο αμία ρξήζεο;» θαη ζπλερίδεη ππνζηεξίδνληαο φηη «ε πφιε δελ είρε θαη δελ
έρεη λφεκα, παξά κφλν ζαλ έξγν, ζθνπφο, ηφπνο ειεχζεξεο απφιαπζεο, ηνκέαο ηεο
αμίαο ρξήζεο» (ν.π.: 97). Πε αληίζεζε κε ηε αμία ρξήζεο ηεο «θνηλσλίαο πφιεο», ν
θεθαιαηνθξαηηθφο ηξφπνο παξαγσγήο ζχκθσλα κε ηνλ Ιεθέβξ (ν.π.: 17) επηβάιιεη
ηελ «αληαιιαθηηθή αμία, ηε γελίθεπζε ηνπ εκπνξεχκαηνο», νη νπνίεο «ηείλνπλ λα
θαηαζηξέθνπλ, ππνηάζζνληάο ηελ, ηελ πφιε θαη ηελ πξαγκαηηθφηεηά ηεο» (ν.π.: 17).
Δπίζεο αμίδεη λα επηζεκαλζεί φηη ζηε ζθέςε ηνπ Ιεθέβξ σο θνξείο πνπ επηδηψθνπλ λα
ζθεηεξηζηνχλ ηελ «θνηλσλία πφιεο» θαη ηηο δηαξθψο παξαγφκελεο αμίεο ρξήζεηο θαη λα
ηηο ηξέςνπλ ζε θεθαιαηνθξαηηθή αμία είλαη ηφζν ην θξάηνο φζν θαη ε αγνξά: «Ξφηε ην
θξάηνο, πφηε ε επηρείξεζε, πφηε θαη νη δπν καδί (αληίπαινη, αληαγσληζηέο, αιιά ζπρλά
ζπλεηαίξνη), πξνζπαζνχλ λα ζθεηεξηζηνχλ ηηο ιεηηνπξγίεο, ηηο ηδηφηεηεο, ηα πξνλφκηα
ηεο θνηλσλίαο ηεο πφιεο» (ν.π.: 100).

Ν Ιεθέβξ (ν.π.: 101) κέζα απφ ηελ πξνζέγγηζε ηνπ «Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε»
αλαδεηά δηαξθψο ηηο ζηηγκέο πνπ «ε αμία ρξήζεο ησλ ρψξσλ, ησλ κλεκείσλ, ησλ
δηαθνξψλ, μεθεχγεη απφ ηηο απαηηήζεηο ηεο αληαιιαγήο, ηεο αληαιιαθηηθήο αμίαο».

Ξην αλαιπηηθά ν Ιεθέβξ (ν.π.: 104-105) ππνζηεξίδεη φηη:

«Ν θφζκνο ηνπ εκπνξεχκαηνο έρεη ηε δηθή ηνπ εζσηεξηθή ινγηθή, ηε ινγηθή ηνπ
ρξήκαηνο θαη ηεο απεξηφξηζηα γεληθεπκέλεο αληαιιαθηηθήο αμίαο. Ξαξφκνηα κνξθή,
ε κνξθή ηεο αληαιιαγήο (...), ππνβηβάδεη ηε ζπγρξνληθφηεηα θαη ηε ζπλάληεζε ζε
ζπλάληεζε εκπνξεπφκελσλ θαη ηνλ ηφπν ζπλάληεζεο ζε ηφπν φπνπ ζπλάπηνληαη ηα
ζπκβφιαηα ηζνδχλακεο αληαιιαγήο: ζηελ αγνξά. Ζ θνηλσλία πφιεο, ζχλνιν
πξάμεσλ πνπ ζπληεινχληαη κέζα ζην ρξφλν επηιέγνληαο έλα ρψξν (ηνπνζεζία,
ηφπν) θαη επηιεγκέλεο απφ απηφλ, (...) έρεη κηα ινγηθή δηαθνξεηηθή απφ ηε ινγηθή
ηνπ εκπνξεχκαηνο. Δίλαη έλαο άιινο θφζκνο. Ρν αζηηθφ βαζίδεηαη ζηελ αμία ρξήζεο.
Ζ ζχγθξνπζε είλαη αλαπφθεπθηε.»

Ππλεπψο κε βάζε ηελ πξνζέγγηζε ηνπ Ιεθέβξ γηα ην «Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε» ν
πξνηεηλφκελνο νξηζκφο ηνπ «θνηλνχ ρψξνπ» εθθξάδεηαη σο εμήο: Ν θνηλφο ρψξνο
δηακνξθψλεη θαη δηακνξθψλεηαη απφ ηελ «θνηλσλία πφιεο», ε νπνία κέζα απφ ηηο
πξάμεηο επηθνηλσλίαο θαη ηηο ζρέζεηο ησλ πξάμεσλ παξάγεη ηνλ «θνηλφ ηφπν» σο έξγν,
ζηνλ νπνίν ηα ζπζρεηηδφκελα θνηλσληθά ππνθείκελα δεκηνπξγνχλ αμίεο ρξήζεο θαη ηηο
νπνίεο επηδηψθεη λα ζθεηεξηζηεί ν θεθαιαηνθξαηηθφο ηξφπνο παξαγσγήο κεηαηξέπνληαο
ηεο ζε αμίεο.

Γηα ηελ θαιχηεξε θαηαλφεζε ηεο παξαπάλσ πξνζέγγηζεο ηνπ Ιεθέβξ, απαηηείηαη κηα
ζχληνκε ελλνηνιφγεζε ησλ καξμηθψλ θαηεγνξηψλ ηεο αμίαο θαη ηεο αμίαο ρξήζεο.

367
Ν Θαξι Καξμ, ζην Θεθάιαην, ηζρπξίδεηαη φηη ζηνλ θεθαιαηνθξαηηθφ ηξφπν παξαγσγήο,
«ζηελ θνηλσληθή κνξθή πνπ έρνπκε λα εμεηάζνπκε, νη αμίεο ρξήζεηο είλαη ηαπηφρξνλα
νη πιηθνί θνξείο ηεο αληαιιαθηηθήο αμίαο» (Marx, 2009[1867]: 50). Ζ αμία ρξήζεο
ζχκθσλα κε ηνλ Καξμ ζπλδέεηαη άκεζα κε ηελ σθέιηκε - ζπγθεθξηκέλε εξγαζία θαη
ηελ σθειηκφηεηα ησλ πξαγκάησλ: «ε σθειηκφηεηα ελφο πξάγκαηνο ην θάλεη αμία
ρξήζεο» (ν.π.: 50), θαη «ε εξγαζία πνπ ε σθειηκφηεηά ηεο εθθξάδεηαη κε ηελ αμία
ρξήζεο ηνπ πξντφληνο ηεο ή κε ην γεγνλφο φηη ην πξντφλ ηεο είλαη αμία ρξήζεο, ηελ
νλνκάδνπκε σθέιηκε εξγαζία» (ν.π.: 56). Νη σθέιηκεο εξγαζίεο δηαθέξνπλ κεηαμχ
ηνπο πνηνηηθά θαη φρη πνζνηηθά: «ζηελ αμία ρξήζεο θάζε εκπνξεχκαηνο πεξηέρεηαη κηα
θαζνξηζκέλε ζθφπηκε παξαγσγηθή δξάζε ή σθέιηκε εξγαζία. Νη αμίεο ρξήζεο δελ
κπνξνχλ λα αληηπαξαηεζνχλ ε κηα ζηελ άιιε ζαλ εκπνξεχκαηα, αλ δελ πεξηέρνπλ
κέζα ηνπο πνηνηηθά δηαθνξεηηθέο σθέιηκεο εξγαζίεο» (ν.π.: 56). Υζηφζν, «απηφο ν
ραξαθηήξαο ηνπ ζψκαηνο ηνπ εκπνξεχκαηνο δελ εμαξηάηαη απφ ην αλ ε ηδηνπνίεζε ησλ
ηδηνηήησλ ηνπ ρξήζεο ζηνηρίδεη ζηνλ άλζξσπν πνιιή ή ιίγε εξγαζία» (ν.π.:50) θαζψο
«ζαλ αμίεο ρξήζεο ηα εκπνξεχκαηα δηαθέξνπλ πξψηα απφ φια ζηελ πνηφηεηα» (ν.π.:
52). Ππλεπψο κε βάζε ηελ αλάιπζε ηνπ Καξμ νη πνηνηηθά δηαθνξεηηθέο σθέιηκεο
εξγαζίεο παξάγνπλ αμίεο ρξήζεο, νη νπνίεο ζθεηεξίδνληαη θαη κεηαζρεκαηίδνληαη ζε
θνξείο ηεο αμίαο ηνπ θεθαιαηνθξαηηθνχ ηξφπνπ παξαγσγήο:

«Ξξνηνχ ηα εκπνξεχκαηα κπνξέζνπλ λα πξαγκαηνπνηεζνχλ ζαλ αμίεο, πξέπεη λα

απνδείμνπλ φηη είλαη αμίεο ρξήζεο. Γηαηί ε αλζξψπηλε εξγαζία πνπ μνδεχηεθε γηα
απηά ππνινγίδεηαη κφλν εθφζνλ έρεη μνδεπηεί κε κηα σθέιηκε γηα άιινπο κνξθή.
Κφλν φκσο ε αληαιιαγή ηνπο κπνξεί λα απνδείμεη αλ είλαη πξαγκαηηθά σθέιηκε γηα
άιινπο, αλ επνκέλσο ην πξντφλ ηεο ηθαλνπνηεί μέλεο αλάγθεο.» (ν.π.: 100)

Ζ αμία εκθαληδφκελε σο αληαιιαθηηθή αμία ζε αληίζεζε κε ηελ αμία ρξήζεο αθνξά ηελ
πνζνηηθή ζρέζε ησλ εκπνξεπκάησλ:

«Ζ αληαιιαθηηθή αμία εκθαλίδεηαη πξηλ απφ φια ζαλ ε πνζνηηθή ζρέζε, ζαλ ε
αλαινγία κε ηελ νπνία νη αμίεο ρξήζεο ελφο είδνπο αληαιιάζζνληαη κε ηηο αμίεο
ρξήζεο ελφο αιινχ είδνπο, κηα ζρέζε πνπ δηαξθψο αιιάδεη ζην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ
θαη απφ ηφπν ζε ηφπν» (ν.π.: 50).

Δθφζνλ ν Καξμ έδεημε φηη νη αμίεο ρξήζεο πξνέξρνληαη απφ ηελ σθέιηκε εξγαζία ην
επφκελν βήκα είλαη λα εμεγεζεί απφ πνχ πξνέξρεηαη ε αμία. Γηα λα γίλεη θαηαλνεηή ε
έλλνηα ηεο αμίαο ν Καξμ, αλαιχεη ηε δηαιεθηηθή ζρέζε ηνπ δηθπή-δηηηνχ ραξαθηήξα ηεο
εξγαζίαο, δειαδή ηεο κνξθήο ηεο σθέιηκεο ζπγθεθξηκέλεο εξγαζίαο θαη ηεο κνξθήο
ηεο αθεξεκέλεο εξγαζίαο. Απφ ηελ σθέιηκε εξγαζία παξάγνληαη αμίεο ρξήζεο, θαη απφ
ηελ αθαίξεζε ηεο σθέιηκεο εξγαζίαο, δειαδή απφ ηελ αθεξεκέλε εξγαζία ζα
παξαρζνχλ αμίεο. Ζ αθεξεκέλε εξγαζία δελ αθνξά ηε κεκνλσκέλε δηαδηθαζία
παξαγσγήο, αιιά ηελ θνηλσληθή αιιεινζπζρέηηζε φισλ ησλ επηκέξνπο
θεθαιαηνθξαηηθψλ δηαδηθαζηψλ παξαγσγήο, ε νπνία εθδειψλεηαη ζηελ αγνξά. Ζ
αθεξεκέλε εξγαζία απνηειεί κία έλλνηα πνπ επηηξέπεη ηελ θαηαλφεζε ηεο δηαδηθαζίαο
θνηλσληθήο νκνγελνπνίεζεο ηεο εξγαζίαο ζηνλ θεθαιαηνθξαηηθφ ηξφπν παξαγσγήο.
Έηζη ινηπφλ θαη ηα πξντφληα ηεο εξγαζίαο είλαη εκπνξεχκαηα, φρη γηαηί απιψο είλαη
πξντφληα εξγαζίαο, αιιά επεηδή είλαη πξντφληα αθεξεκέλεο εξγαζίαο, δειαδή
θεθαιαηνθξαηηθήο εξγαζίαο. Πχκθσλα κε ηνλ Καξμ (ν.π.: 52-53) «κηα αμία ρξήζεο ή
έλα αγαζφ έρεη αμία κφλν γηαηί κέζα ζε απηφ έρεη αληηθεηκελνπνηεζεί ή πινπνηεζεί
αθεξεκέλε αλζξψπηλε εξγαζία». Ν Καξμ επηπιένλ ηνλίδεη φηη ελψ είλαη απαξαίηεην γηα
ηα εκπνξεχκαηα λα έρνπλ αμίεο ρξήζεο, σζηφζν είλαη «παληειψο αδηάθνξν» πνηεο
αθξηβψο ζα είλαη απηέο νη αμίεο ρξήζεο: «φζν ζπνπδαίν θη αλ είλαη φκσο γηα ηελ αμία
λα ππάξρεη ε ίδηα ζε κηα νπνηαδήπνηε αμία ρξήζεο, άιιν ηφζν αδηάθνξν ηεο είλαη ζε

368
πνηα αμία ρξήζεο ππάξρεη, φπσο ην δείρλεη ε κεηακφξθσζε ησλ εκπνξεπκάησλ» (ν.π.:
215). Ζ δηαπίζησζε απηή ηνπ Καξμ (ν.π.: 51-52) βαζίδεηαη ζηελ αληίιεςή ηνπ γηα ηελ
αθαίξεζε, φηη

«απηφ πνπ ραξαθηεξίδεη νινθάλεξα ηελ αληαιιαθηηθή ζρέζε ησλ εκπνξεπκάησλ

είλαη ίζα ίζα ε αθαίξεζε απφ ηηο αμίεο ρξήζεο ηνπο. Πηελ αληαιιαθηηθή ζρέζε ησλ
εκπνξεπκάησλ κηα αμία ρξήζεο αμίδεη αθξηβψο ηφζν φζν θαη θάζε άιιε, (…). Αλ
παξαβιέςνπκε ηελ αμία ρξήζεο ησλ ζσκάησλ ησλ εκπνξεπκάησλ, ηνπο κέλεη
κνλάρα κηα ηδηφηεηα, ε ηδηφηεηα φηη είλαη πξντφληα εξγαζίαο. Έηζη φκσο
κεηακνξθψζεθε θηφιαο γηα καο ην ίδην ην πξντφλ ηεο εξγαζίαο. Αλ θάλνπκε
αθαίξεζε απφ ηελ αμία ρξήζεο, θάλνπκε επίζεο αθαίξεζε θαη απφ ηα ζπζηαηηθά
κέξε θαη ηηο κνξθέο ηνπ ζψκαηφο ηνπ πνπ ην θάλνπλ λα είλαη αμία ρξήζεο. Γελ είλαη
πηα ηξαπέδη ή ζπίηη (…) ή θάπνην άιιν σθέιηκν πξάγκα. Έζβεζαλ φιεο νη αηζζεηέο
ηδηφηεηέο ηνπ. Γελ είλαη επίζεο πηα ην πξντφλ ηεο εξγαζίαο ηνπ μπινπξγνχ ή ηνπ
νηθνδφκνπ (...) ή θάπνηαο άιιεο ζπγθεθξηκέλεο παξαγσγηθήο εξγαζίαο.»

Υο εθ ηνχηνπ «καδί κε ηνλ σθέιηκν ραξαθηήξα ησλ πξντφλησλ ηεο εξγαζίαο

εμαθαλίδεηαη θαη ν σθέιηκνο ραξαθηήξαο ησλ εξγαζηψλ». Ππλεπψο, εμαθαλίδνληαη θαη
«νη δηάθνξεο ζπγθεθξηκέλεο κνξθέο απηψλ ησλ εξγαζηψλ, (...) έρνπλ αλαρζεί φιεο
ζηελ ίδηα αλζξψπηλε εξγαζία, ζηελ αθεξεκέλε αλζξψπηλε εξγαζία» (ν.π.: 52).

Ππλεπψο, ν εκπνξεπκαηηθφο ηξφπνο παξαγσγήο βαζίδεηαη ζηελ αμία ρξήζεο ηελ νπνία
ηελ αθαηξεί θαη απνζθνπεί ζηελ αμία211 θαη εληέιεη ζηελ ππεξαμία, «ν θεθαιαηνθξάηεο
(…) ζέιεη λα παξαγάγεη, (...) φρη κφλν αμία ρξήζεο, κα αμία θαη φρη κφλν αμία, κα θαη
ππεξαμία» (ν.π.: 199). Ππλεπψο, ζχκθσλα κε ηνλ Καξμ (ν.π.: 55) ε θαηαλφεζε ηνπ
εκπνξεχκαηνο σο θάηη ην δηθπέο, σο αμία ρξήζεο θαη σο αμία, βαζίδεηαη ζηνλ δηθπή
ραξαθηήξα ηεο εξγαζίαο, σο σθέιηκε εξγαζία θαη σο αθεξεκέλε εξγαζία θαη απηφ
είλαη «ην θεληξηθφ ζεκείν πνπ γχξσ ηνπ πεξηζηξέθεηαη ε θαηαλφεζε ηεο πνιηηηθήο
νηθνλνκίαο» (ν.π.: 55).

Ππλνπηηθά ε παξαπάλσ ελλνηνιφγεζε ηεο αμίαο ρξήζεο, ηεο αμίαο, ηεο ζπγθεθξηκέλεο-
σθέιηκεο εξγαζίαο θαη ηεο αθεξεκέλεο εξγαζίαο ζχκθσλα κε ηνλ Θσηζάθε (2014:
30) κπνξεί λα δηαηππσζεί σο εμήο:

«Πηνλ θνηλσληθφ ρψξν ηεο θεθαιαηνθξαηηθήο νηθνλνκίαο, ν φξνο ―εξγαζία‖

αλαθέξεηαη ζηελ ελεξγνπνίεζε ησλ εκπνξεπκαηνπνηεκέλσλ ηθαλνηήησλ παξαγσγήο
εκπνξεπκάησλ. Πηελ ηδηαίηεξε απηή κνξθή ηεο εξγαζίαο, ηε κηζζσηή εξγαζία, ε
εληαία αμία ρξήζεο ηνπ πξνηφληνο ηεο εξγαζίαο αιινηξηψλεηαη δηραδφκελε ζε αμία
ρξήζεο θαη αμία. ΋πνπ, ζχκθσλα κε ηελ Καξμηθή ζεσξία ηεο αμίαο, ε αμία ρξήζεο
αληηζηνηρεί ζηε ζπγθεθξηκέλε εξγαζία: ηελ εξγαζία σο πξάμε παξάγσγεο ηεο αμίαο
ρξήζεο. Θαη ε αμία αληηζηνηρεί ζηελ αθεξεκέλε εξγαζία: ηηο θνηλσληθά αλαγθαίεο
ψξεο ηεο εξγαζίαο, πνπ εηζάγνπλ ηελ αμία ρξήζεο ζηελ αγνξά, κεηαηξέπνληάο ηελ
ζε αληαιιαθηηθή αμία. Ζ εκπνξεπκαηνπνηεκέλε αμία ρξήζεο είλαη κηα αιινηξησκέλε
αμία ρξήζεο, κε ηελ έλλνηα φηη εκθαλίδεηαη ζηνλ ρψξν ηεο αληαιιαγήο φρη σο αμία
ρξήζεο αιιά σο αληαιιαθηηθή αμία, ε νπνία ηξέπεηαη ζε αμία ρξήζεο κφλν έπεηηα
απφ ηελ θαηαβνιή ηνπ ρξεκαηηθνχ ηζνδχλακνπ ηεο αμίαο ηεο θαη ηελ κεηάζεζή ηεο
ζηνλ ρψξν ηεο θαηαλάισζεο.»

211
Πχκθσλα κε ηνλ Καξμ (2009[1867]: 122)

«Πηε κνξθή ηεο αμίαο ηνπ ην εκπφξεπκα απνβάιεη θάζε ίρλνο ηεο απηνθπνχο ηνπ αμίαο ρξήζεο θαη
ηεο ηδηαίηεξεο σθέιηκεο εξγαζίαο ζηελ νπνία ρξσζηάεη ηελ πξνέιεπζή ηνπ, γηα λα κεηακνξθσζεί
ζηελ νκνηφκνξθε θνηλσληθή πινπνίεζε ηεο αδηάθξηηεο αλζξψπηλεο εξγαζίαο».

369
Δπνκέλσο κε βάζε ηελ καξμηθή ζεσξία ηεο αμίαο θαη ηελ πξνζέγγηζε ηνπ Ιεθέβξ γηα
ην δηθαίσκα ζηελ πφιε ε πξνηεηλφκελε ελλνηνιφγεζε ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ εθθξάδεηαη
σο εμήο. Ρα ζπζρεηηδφκελα θνηλσληθά ππνθείκελα κέζα απφ ηηο πξάμεηο επηθνηλσλίαο
θαη ηηο ζρέζεηο ησλ πξάμεψλ ηνπο αλαγλσξίδνληαη σο πξφζσπα θαη παξάγνπλ αμίεο
ρξήζεο, νη νπνίεο δηακνξθψλνπλ ηνλ «Θνηλφ Σψξν» σο ηξφπν επηθνηλσλίαο, σο
θνηλφηεηα, σο έξγν, σο «θαηνηθείλ» θαη σο «πξνζνηθείσζε» ηνπ θπζηθνχ ρψξνπ ή κε
ηα ιφγηα ηνπ Ιεθέβξ (1977[1968]: 175) σο «πξνζνηθείσζε ηνπ ρξφλνπ, ηνπ ρψξνπ
[έθηαζε], ηνπ ζψκαηνο, ηεο επηζπκίαο». Νη δηαδηθαζίεο πεξίθξαμεο ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ
ζεκαίλνπλ ηελ απφδνζε αηνκηθψλ δηθαησκάησλ ηδηνθηεζίαο ηφζν ζηνλ θπζηθφ ρψξν σο
ελφηεηα ελέξγεηαο, έθηαζεο, ρξφλνπ φζν θαη ζηηο ππνθεηκεληθέο ηθαλφηεηεο
(εμαληηθεηκελνπνίεζε) ησλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ θαη ηελ κεηαηξνπή ηνπο ζε άηνκα,
ζε αηνκηθά ππνθείκελα ηεο ηδηνθηεζίαο. Υο εθ ηνχηνπ νη παξαγφκελεο αμίεο ρξήζεο
εκπνξεπκαηνπνηνχληαη θαη απνθηνχλ ηε θεθαιαηαθή κνξθή ηεο αμίαο, σο θνηλσληθή
«ζρέζε απνθιεηζκνχ απφ ηε ρξήζε» (Θσηζάθεο, 2016: 21). Ν Θνηλφο Σψξνο – έξγν
κεηαηξέπεηαη ζε ρψξν ηεο αληαιιαγήο, ζηνλ νπνίν ην «θαηνηθείλ» θαη ε
«πξνζνηθείσζε» δίλνπλ ηε ζέζε ηνπο ζηνλ εθπξαγκαηηζκφ ηνπ πξνζψπνπ θαη ηελ
αηνκηθή ηδηνθηεζία. Υζηφζν νη δηαδηθαζίεο πεξίθξαμεο σο θνηλσληθέο ζρέζεηο
απνζπγθξφηεζεο ηνπ πξνζψπνπ θαη ηδησηηθνπνίεζεο ησλ θνηλσληθψλ δπλάκεσλ δελ
είλαη πνηέ πιήξεηο αιιά δηαξθψο ελδέρεηαη λα ακθηζβεηεζνχλ θαη λα αλαηξαπνχλ.

Ππλεπψο ζχκθσλα κε ηελ παξαπάλσ πξνζέγγηζε κπνξεί λα γίλεη θαηαλνεηφο ν Θνηλφο

Σψξνο σο κηα δηαξθήο αλακέηξεζε, σο πξάμεηο αγψλα γηα αλαηξνπή ησλ ζρέζεσλ
εθπξαγκαηηζκνχ θαη ηδηνθηεζίαο. Δπνκέλσο ν Θνηλφο Σψξνο θσηηζκέλνο κέζα απφ ηε
καξμηθή ζεσξία ηεο αμίαο θαη ηελ πξνζέγγηζε ηνπ Ιεθέβξ δελ ζεκαίλεη ηε δηεθδίθεζε
ηνπ ρψξνπ σο πνζφηεηα κε αληαιιαθηηθή αμία (πνξνθεληξηθή-πνζνηηθνθεληξηθή
πξνζέγγηζε) θαη νχηε σο δχλακε (δπλακνθεληξηθή πξνζέγγηζε). Αληηζέησο, ε
ζπδήηεζε πνπ άλνημε ν Ιεθέβξ γηα ην δηθαίσκα ζηελ πφιε, πξνηξέπεη ζηελ
απνκάθξπλζε απφ ηνλ νηθνλνκηζκφ θαη ζηελ ζεψξεζε ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ σο ελφηεηα,
ηξφπνπ επηθνηλσλίαο (θνηλσληθέο δπλάκεηο θαη θνηλσληθέο ζρέζεηο) θαη ησλ θνηλσληθψλ
ππνθεηκέλσλ θαη ηαπηφρξνλα σο δηαξθή ζπιινγηθφ αγψλα ζηνλ νπνίν νη πξάμεηο
επηθνηλσλίαο θαη νη ζρέζεηο ησλ πξάμεσλ νξίδνπλ θάζε θνξά ηηο «θνηλσληθέο αμίεο,
ηνπο θαλφλεο, ηνπο ξπζκνχο» (Lefebvre, 1977[1968]: 75), ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη
ηνλ ηξφπν επηθνηλσλίαο ησλ ρεηξαθεηεκέλσλ θνηλνηήησλ.

Δπηπιένλ ζην ζεκείν απηφ ζα πξέπεη επίζεο λα ηνληζηεί φηη ε πξνζέγγηζε ηνπ Ιεθέβξ
πξνηξέπεη πξνο ηε δηαζεκαηηθή εμέηαζε ηνπ δηθαηψκαηνο ζηελ πφιε, δειαδή ζηελ
ζεψξεζε ηνπ δηθαηψκαηνο ζηελ πφιε σο δηθαίσκα ζηε δηαθνξά φζνλ αθνξά ην θχιν,
ην ρξψκα, ηελ ειηθία, ηελ εζλφηεηα, ηελ ζξεζθεία, ηε γιψζζα, ηε θνπιηνχξα θηι.
Πχκθσλα κε ηνλ Ιεθέβξ (ν.π.: 123) «ηδνχ ινηπφλ κπξνζηά ζηα κάηηα καο νη νκάδεο, νη
εζλφηεηεο, νη ειηθίεο, ηα θχια, νη δξαζηεξηφηεηεο, νη εξγαζίεο, νη ιεηηνπξγίεο, νη
γλψζεηο πνπ πξνβάιινληαη ρψξηα πάλσ ζην έδαθνο. Ηδνχ φ,ηη ρξεηάδεηαη γηα λα
δεκηνπξγεζεί έλαο θφζκνο, ε θνηλσλία πφιεο.» Γηα ηνλ Ιεθέβξ (ν.π.: 143) ην
δηθαίσκα ζηελ «θνηλσλία πφιεο» ελζσκαηψλεη θαη ππεξβαίλεη ηα δηθαηψκαηα «ησλ
ειηθηψλ θαη θχισλ (γπλαίθα, παηδί, γέξνο), ηα δηθαηψκαηα ζπλζεθψλ δσήο, ηα
δηθαηψκαηα ζηε κφξθσζε, ζηελ εθπαίδεπζε, ζηελ θνπιηνχξα, ζηελ αλάπαπζε, ζηελ
πγεία, ζηε ζηέγε». Δμάιινπ ήδε απφ ην 1947 ζην έξγν ηνπ «Ζ θξηηηθή ηεο θαζεκεξηλήο
δσήο» είρε ππνζηεξίμεη ηε ζέζε: «απηνί πνπ επηηεινχλ ηελ θαζεκεξηλφηεηά ηνπο ζηελ
πφιε, κε ην λα δνπλ θαη λα παξάγνπλ ρψξν, είλαη απηνί πνπ έρνπλ λφκηκα δηθαίσκα
ζηελ πφιε».

370
6.4.3 Κνηλσληθά θηλήκαηα πφιεο, θαηαιήςεηο θαη ην Γηθαίσκα
ζηελ Πφιε (ηέιε ’70 αξρέο ‘80)

Απφ ηε δεθαεηία ηνπ ‗60 κέρξη ζήκεξα ην ελλνηνινγηθφ πιαίζην ηνπ «Γηθαηψκαηνο ζηελ
Ξφιε» απνηέιεζε πεγή έκπλεπζεο γηα πιήζνο κειεηεηψλ φπσο νη Κάλνπει Θαζηέιο
(Manuel Castells, 1977[1972], 1983), Ληέηβηλη Σάξβετ (David Harvey, 2008), Κάξγθηη
Κάγηεξ (Margit Mayer, 2009), Ξίηεξ Καξθνχδε (Peter Marcuse, 2009), Γνλ Κίηζει
(Don Mitchell, 2003), Καξηζέιν Ινπέο ληε Πνχδα (Marcelo Lopes de Souza, 2010),
Καξθ Ξέξζει (Mark Purcel, 2003), Ληι Κπξέλεξ, Ξίηεξ Καξθνχδε, Κάξγθηη Κάγηεξ
(Neil Brenner, Peter Marcuse and Margit Mayer, 2009), Άληπ Κέξηθηιλη (Andy
Merrifield, 2011), Πηαχξνο Πηαπξίδεο (2006) θ.α., θαζψο θαη ζεκείν αλαθνξάο γηα
θνηλσληθά θηλήκαηα πφιεο θαη αζηηθέο εμεγέξζεηο αλά ηνλ θφζκν.

Σαξαθηεξηζηηθά νη Κπξέλεξ, Καξθνχδε θαη Κάγηεξ (Brenner, Marcuse and Mayer,

2009: 178) ππνζηεξίδνπλ φηη ν αζηηθφο ρψξνο ζηνλ θαπηηαιηζκφ πνηέ δελ είλαη πιήξσο
θαζνξηζκέλνο, αιιά δηαξθψο κνξθνπνηείηαη κέζσ ηεο αδηάθνπεο ζχγθξνπζεο κεηαμχ
«αληίζεησλ θνηλσληθψλ δπλάκεσλ πνπ πξνζαλαηνιίδνληαη αληίζηνηρα πξνο ηελ
αληαιιαθηηθή αμία θαη ηελ αμία ρξήζεο». Υζηφζν φπσο έρσ ππνζηεξίμεη ην ελδηαθέξνλ
ζα πξέπεη λα κεηαηνπηζηεί απφ ηηο θνηλσληθέο δπλάκεηο ζηηο δηαθνξεηηθέο θνηλσληθέο
ζρέζεηο θαη ζηνπο δηαθνξεηηθνχο ηξφπνπο επηθνηλσλίαο κέζσ ησλ νπνίσλ ηα θνηλσληθά
ππνθείκελα αλαγλσξηδφκελα σο πξφζσπα παξάγνπλ αμίεο ρξήζεο έλαληη ηεο
θεθαιαηαθήο αμίαο, ε νπνία παξάγεηαη απφ ηελ απνζπγθξφηεζε ηνπ πξνζψπνπ θαη ηελ
ηδησηηθνπνίεζε ησλ θνηλσληθψλ δπλάκεσλ.

Δπίζεο ν Σάξβετ (2003: 939) ππνζηεξίδεη φηη ην Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε «είλαη
πεξηζζφηεξν ζπιινγηθφ παξά αηνκηθφ δηθαίσκα» θαη επηπιένλ «δελ είλαη απιψο έλα
δηθαίσκα πξφζβαζεο ζε φ,ηη ήδε ππάξρεη, αιιά κέζα απφ ηελ επηζπκία ηεο θαξδηάο καο
πξφθεηηαη γηα ην δηθαίσκα γηα αιιαγή ηεο πφιεο». Ρν εξψηεκα «ηη είδνπο πφιε
ζέινπκε» ζχκθσλα κε ηνλ Σάξβετ (2013[2012]: 38) δελ κπνξεί λα δηαρσξηζηεί απφ ην
εξψηεκα «ηη είδνπο άλζξσπνη ζέινπκε λα είκαζηε, ηη είδνπο θνηλσληθέο ζρέζεηο
αλαδεηάκε, ηη ζρέζεηο κε ηε θχζε δηαηεξνχκε, πνην είδνο δσήο επηζπκνχκε, πνηεο
αηζζεηηθέο αμίεο ελζηεξληδφκαζηε». Υο εθ ηνχηνπ ην Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε «είλαη θάηη
πνιχ πεξηζζφηεξν απφ ην δηθαίσκα αηνκηθήο ή νκαδηθήο πξφζβαζεο ζηνπο πφξνπο ηεο
πφιεο: είλαη ην δηθαίσκα λα ηελ αιιάμνπκε θαη λα ηελ επαλεθεχξνπκε ζχκθσλα κε ηηο
επηζπκίεο καο» (ν.π.: 38).

Δπηπιένλ ν Πηαπξίδεο (ζην De Angelis and Stavrides, 2011[2010]: 63) ππνζηεξίδεη φηη
ην Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε ζπκπεξηιακβάλεη θαη ππεξβαίλεη φια ηα επηκέξνπο δηθαηψκαηα
θαη επηπιένλ δελ πεξηνξίδεηαη απιψο ζηελ πξφζβαζε ζε ζπγθεθξηκέλνπο ρψξνπο
(πνζφηεηεο – πφξνπο) αιιά πξφθεηηαη γηα ηε δεκηνπξγία ηεο «πφιεο-έξγν»:

«Απηφ ην δηθαίσκα δελ είλαη δήηεκα πξφζβαζεο ζηνπο ρψξνπο ηεο πφιεο (...) δελ
είλαη απιψο δήηεκα ηνπ λα είζαη ηθαλφο λα έρεηο ην δηθφ ζνπ ζπίηη θαη ηα
πεξηνπζηαθά ζηνηρεία γηα ηελ ζηήξημε ηεο δσήο ζνπ, πξφθεηηαη γηα θάηη πνπ
πεξηιακβάλεη φια απηά ηα αηηήκαηα αιιά επίζεο πεγαίλεη πέξα απφ απηά
δεκηνπξγψληαο έλα πςειφηεξν επίπεδν απηνχ ησλ θνηλψλ. Γηα ηνλ Ιεθέβξ ην
δηθαίσκα ζηελ πφιε είλαη ην δηθαίσκα λα δεκηνπξγείο ηελ πφιε σο έλα ζπιινγηθφ
έξγν ηέρλεο.»

371
Υο εθ ηνχηνπ γηα ηνλ Πηαπξίδε (ζην De Angelis and Stavrides, 2011[2010]: 63) ην
Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε εκπινπηίδεη ηε ζπδήηεζε γηα ηα θνηλά θαζψο:

«Ζ πφιε, (...) κπνξεί λα παξαρζεί κέζσ ζπλαληήζεσλ πνπ δεκηνπξγνχλ ρψξν γηα
λέα λνήκαηα, λέεο αμίεο, λέα φλεηξα, λέεο ζπιινγηθέο εκπεηξίεο. Θαη απηφ απνηειεί
έλαλ ηξφπν λα μεπεξαζηεί ε θαζαξή ρξεζηηθφηεηα, έλα ηξφπν λα ηδσζνχλ ηα θνηλά
πέξα απφ έλα σθειηκηζηηθφ νξίδνληα.»

Ξέξα απφ ηηο παξαπάλσ ελλνηνινγήζεηο ηνπ «Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε» ζηε ζπλέρεηα
ζα εζηηάζσ ζηε ζχλδεζή ηνπ κε ηα ιεγφκελα θνηλσληθά θηλήκαηα πφιεο.

΋πσο ήδε αλαθέξζεθε ην «Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε» εθδφζεθε ην Γελάξε ηνπ 1968 ζηελ
επέηεην γηα ηα εθαηφ ρξφληα απφ ηελ έθδνζε ηνπ «Θεθαιαίνπ» ηνπ Καξμ. Ήηαλ ε επνρή
ιίγνπο κήλεο πξηλ ηε «ζεξκή άλνημε» ηνπ 1968, φηαλ μέζπαζαλ κηα ζεηξά απφ
εμεγέξζεηο, θηλεηνπνηήζεηο θαη δηακαξηπξίεο ζε Γαιιία, Ρζερνζινβαθία, Γεξκαλία,
Ηηαιία, ΖΞΑ, Θαλαδά, Ιαηηληθή Ακεξηθή θαη ζε αξθεηέο αθφκα ρψξεο. Δίλαη ε πεξίνδνο
θαηά ηελ νπνία θπξίσο ζηηο Γπηηθνεπξσπατθέο ρψξεο θαη ζηε Βφξεηα Ακεξηθή
αλαδχνληαη πιήζνο θηλεκάησλ πνπ δηεθδηθνχλ πνιηηηθά θαη θνηλσληθά δηθαηψκαηα 212 γηα
ηνπο έγρξσκνπο, ηηο γπλαίθεο, ηνπο νκνθπιφθηινπο, ηηο εζλνηηθέο κεηνλφηεηεο. Δπίζεο
είλαη ε πεξίνδνο πνπ πιήζνο εζληθναπειεπζεξσηηθψλ θηλεκάησλ ζε Ιαηηληθή Ακεξηθή,
Αθξηθή θαη Αζία δηεθδηθνχλ δηθαηψκαηα ζηελ εζληθή αλεμαξηεζία ησλ απνηθηνθξαηηθψλ
ρσξψλ, θαζψο θαη δεκνθξαηηθά δηθαηψκαηα ζηηο ρψξεο κε δηθηαηνξηθέο θπβεξλήζεηο.
Έπεηηα ζα αθνινπζήζνπλ ηε δεθαεηία ηνπ ‘70 θηλήκαηα πνπ δηεθδηθνχλ ην δηθαίσκα
ζηελ ειεπζεξία ηνπ ιφγνπ, ζηηο πνιηηηζκηθέο ηαπηφηεηεο, ζηελ νηθνινγία, θνηηεηηθά
θηλήκαηα, θηλήκαηα ελάληηα ζηα ππξεληθά, ηνλ κηιηηαξηζκφ, θ.α. Ρα παξαπάλσ
θηλήκαηα ζα απνθηήζνπλ ζαθή ραξαθηήξα πφιεο θαη ζα δηακνξθψζνπλ ην έδαθνο γηα
ηα κεηέπεηηα «θνηλσληθά θηλήκαηα πφιεο»213.

212
΋πσο επηζεκαίλεη ν Ιεθέβξ, ζε κηα δηάιεμή ηνπ ην 1972 κε ηίηιν «ε αζηηθή ηάμε θαη ν ρψξνο», ην
δηθαίσκα ζηελ πφιε «δελ πξφθεηηαη γηα έλα δηθαίσκα κε ηε λνκηθή έλλνηα ηνπ φξνπ, αιιά γηα έλα
δηθαίσκα ζαλ απηά πνπ ηέζεθαλ ζηελ πεξίθεκε, ζπζηαηηθή ηεο δεκνθξαηίαο, ―Γηαθήξπμε ησλ
δηθαησκάησλ ηνπ αλζξψπνπ‖. Ρα δηθαηψκαηα απηά δελ εθπιεξψζεθαλ πνηέ θαηά γξάκκα, αλαθέξνληαη
φκσο πάληα ζε απηά γηα λα θαζνξίζνπλ ηελ θαηάζηαζε ηεο θνηλσλίαο. Ζ Γηαθήξπμε ησλ δηθαησκάησλ
ηνπ αλζξψπνπ ζπκπιεξψζεθε απφ ηα δηθαηψκαηα ηεο γπλαίθαο, ηνπ παηδηνχ θιπ.» Ρν ηδηαίηεξν
ελδηαθέξνλ είλαη φηη ν Ιεθέβξ ηνλίδεη ην δηθαίσκα ησλ δηαθνξεηηθψλ θνηλσληθψλ νκάδσλ εληφο σζηφζν
ηεο παγθφζκηαο – νηθνπκεληθήο-θνηλσλίαο. «Ξξφηεηλα λα πξνζηεζνχλ ζε απηφ ην θαηάινγν: ην
―δηθαίσκα ζηελ πφιε‖ θαη αθφκε ―ην δηθαίσκα ζηε δηαθνξά‖ επεηδή ζθεθηφκνπλ ηα δηάθνξα έζλε θαη
ηνπο δηάθνξνπο ιανχο, πνπ απνηεινχλ ην ρψξν, ηηο ζχγρξνλεο θνηλσλίεο θαη ηελ θνηλσλία ζε
παγθφζκηα θιίκαθα» (Lefebvre, 1977[1972]: 310).
213
΋ζνλ αθνξά ηελ ηππνινγία ησλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ πφιεο νξηζκέλα απφ ηα θχξηα
ραξαθηεξηζηηθά ηνπο ζχκθσλα κε ηνπο Κάλνπει Θαζηέιο (2009), Ρζαξιο Ρίιπ (Charles Tilly,
2010[2004]), Ρδνλ Σφινγνπεε, (2011), θαη Θξίζηε Ξεηξνπνχινπ (Cristy Petropoulou, 2010, 2012)
είλαη ηα παξαθάησ:

1. Απηνλνκία απφ πνιηηηθά θφκκαηα θαη ΚΚΔ.

2. Απηνλνκία απφ νηθνλνκηθνχο νξγαληζκνχο ζηήξημεο θαη ρνξεγνχο.

3. Ππλειεχζεηο βάζεο πνπ απνθαζίδνπλ γηα ην πξφγξακκα θαη ηηο δξάζεηο.

4. Δμσζηξεθείο δξάζεηο ζην ρψξν θαη φρη κφλν ζην εζσηεξηθφ ησλ νκάδσλ. Κφληκε παξνπζία ζε έλαλ ή
πνιινχο ρψξνπο.

5. Ππζηεκαηηθή παξνπζία κέζσ πιαθάη, αθηζψλ, δηαδηθηχνπ, θιπ κέζσλ (Tilly, 2010[2004]).

6. Δζσηεξηθή αιιεινβνήζεηα – αιιεινυπνζηήξημε.

7. Ηζφηηκεο ζρέζεηο κε άιιεο νκάδεο, θαη επαθέο κέζσ δηαδηθηχνπ (Castells, 2009).

372
Ν φξνο «θνηλσληθά θηλήκαηα πφιεο» ζα πξνηαζεί ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‘70 απφ
ηνλ Κάλνπει Θαζηέιο, ζχκθσλα κε ηνλ νπνίν:

«Κέζα ζην δξφκν ηνπ θέληξνπ πνπ θαηαζηξάθεθε απφ ηε ινγηθή ηεο θεξδνζθνπίαο
ζηηο ηηκέο γεο (...) βξίζθνληαη ρηιηάδεο καχξνη Ακεξηθάλνη, έηνηκνη λα αληηηαρζνχλ
ζηελ θαηεδάθηζε ελφο κεγάινπ θνκκαηηνχ ηνπ γθέην ηνπ Ληνχαξθ (Ληνχ Ρδέξζευ),
πνπ ζα έδηλε ηε ζέζε ηνπ ζε κηα ηαηξηθή ζρνιή γηα ηα παηδηά ησλ ―άιισλ‖ πνπ
αξγφηεξα ζα ζεξαπεχνπλ ηα παηδηά ησλ ―άιισλ‖. Θαη ζα ληθήζνπλ. Θα πξέπεη φκσο
λα πξνεγεζνχλ νη εμεγέξζεηο ηνπ 1967 θαη δεθάδεο λεθξνί.

Κέζα ζην δξφκν, πάλσ ζην δξφκν, ζηε Santa Coloma ηνπ Gramanet (βηνκεραληθφ
πξνάζηην ηεο Βαξθειψλεο ...), ρηιηάδεο νηθνγέλεηεο εξγαηψλ κάρνληαη επί ψξεο κε
ηε θαζηζηηθή πνιηηνθπιαθή γηα λα δηαδειψζνπλ ην δηθαίσκα ηνπ λα έρνπλ έλα
λνζνθνκείν, (...). Γεθάδεο άλζξσπνη ζα ηξαπκαηηζηνχλ ζνβαξά. Θα ληθήζνπλ.

Θη είλαη νη Ηηαινί θνηηεηέο θαη άζηεγνη ζηνπο δξφκνπο ηνπ Κηιάλν πνπ
ζπγθξνπζηήθαλ κε ηελ αζηπλνκία γηα λα ηνπο δνζεί θαηνηθία. Δίλαη νη ρηιηάδεο
Θνινκβηαλνί πνπ δηακαξηπξεζήθαλ ζηνπο δξφκνπο ηεο Κπνγθνηά, θπηεχνληαο ηηο
καθέηεο πνπ έθηηαμαλ γηα λα αλαπαξαζηήζνπλ απηέο ηηο ζπλνηθίεο θαζαξέο θαη
πξάζηλεο (...) Θαη κέζα ζην δξφκν, Πνπεδνί θπζηνιάηξεο πξνζηάηεςαλ κε ην θνξκί
ηνπο έλα δέληξν πνπ ήζειαλ λα μεξηδψζνπλ ζε κηα πιαηεία ηεο Πηνθρφικεο. Κέζα
ζην δξφκν λεαξνί Ξαξηδηάλνη έζηεζαλ γηνξηή γηα λα πξνθπιάμνπλ ηα θηίζκαηα ησλ
Halles, πνπ ηα είραλ θαηαδηθάζεη λα αληηθαηαζηαζνχλ απφ ηα ρξεκαηηζηηθά θέληξα,
κέζα ζην δξφκν Ακεξηθάλνη έζαςαλ ζπκβνιηθά ηε κεραλή ελφο απηνθηλήηνπ, πεγή
ηεο κφιπλζεο θαη ηνπ μέθξελνπ ξπζκνχ ηεο ―ζχγρξνλεο δσήο‖.

Γηλφκαζηε κάξηπξεο ζηελ εκθάληζε θαη ηελ πξννδεπηηθή γελίθεπζε θνηλσληθψλ

θηλεκάησλ πφιε, δειαδή ζπζηεκάησλ κε αληηθαηηθέο θνηλσληθέο πξαθηηθέο, πνπ
ακθηζβεηνχλ ηελ θαηεζηεκέλε ηάμε μεθηλψληαο απφ ηηο ηδηαίηεξεο αληηθάζεηο ηεο
πξνβιεκαηηθήο ηεο πφιεο» (Castells, 1980[1973]: 10-11).

Πηε ζπλέρεηα ην 1983 ζην έξγν ηνπ «The City and the Grassroots», ηζρπξίζηεθε φηη ε
αληίζηαζε ζηνλ θαπηηαιηζκφ είρε πάληα έλα «αζηεαθφ ραξαθηήξα» (ζπκβαίλεη ζε
πφιεηο), θαζψο νη πφιεηο απνηεινχλ «ηνλ ρψξν θαηαθπγήο, ζπγθέληξσζεο,
ελαιιαθηηθνχ ηξφπνπ δσήο θαη ππνθνπιηνχξσλ». Πχκθσλα κε ηνλ Θαζηέιο ζηελ
πεξίπησζε πνπ ηα θηλήκαηα αληηκεησπίδνπλ ζπλεηδεηά ηνλ «επαλαθαζνξηζκφ ηεο
ζεκαζίαο ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ», παξάγνληαο αμίεο ρξήζεο, απηφλνκεο θνπιηνχξεο θαη
ιεηηνπξγνχλ ζηε βάζε ηεο άκεζεο δεκνθξαηίαο κπνξνχκε λα κηιάκε γηα θνηλσληθά
θηλήκαηα πφιεο (Mayer, 2009∙ Ξεηξνπνχινπ, Βηηνπνχινπ θαη Ρζαβδάξνγινπ, 2015)214.

8. Δπηζπκία γηα ξήμε. Δπηζπκία γηα έλαλ δηαθνξεηηθφ θφζκν. Γεκηνπξγία ξσγκψλ ζην ππάξρνλ ζχζηεκα
κέζα απφ ηελ νπνία αλαδχεηαη ε αμηνπξέπεηα κέζα απφ κηα δηαδηθαζία άξλεζεο – δεκηνπξγίαο
(Holloway, 2011). Δπηζπκία γηα ―πνίεζε‖ – δεκηνπξγία κε δξάζεηο πνπ κεηαζρεκαηίδνπλ ηνλ αζηηθφ
ρψξν θαη ηνλ ζεκαηνδνηνχλ δηαθνξεηηθά (Petropoulou, 2010) θαη ηδηαίηεξα απηέο πνπ ραξαθηεξίδνληαη
απφ έλα «πξάηηεηλ» πνπ ζπληειείηαη ζηα δηάθελα (Holloway, 2011) θαη επηζπκνχλ λα δεκηνπξγήζνπλ
ζρέζεηο πνπ ζα νδεγνχλ ζε ζπέξκαηα ελφο άιινπ θφζκνπ ηψξα, εδψ (Carlsson, Manning, 2010).
214
Πχκθσλα κε ηνλ Θαζηέιο (1983), έλα θίλεκα κπνξεί λα αιιάμεη ηε ζεκαζία ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ εάλ
εθαξκφδεη: ελεξγή πξαθηηθή δηεθδίθεζεο, θνηλή θνπιηνχξα θαη πνιηηηθή απηνδηαρείξηζεο, ζπιινγηθή
θαηαλάισζε, ζπλείδεζε ηεο χπαξμήο ηνπ σο θνηλσληθφ θίλεκα πφιεο ζρέζε κε ηελ θνηλσλία, ηα κέζα
καδηθήο ελεκέξσζεο, ηα θφκκαηα θιπ., κέζσ νκάδσλ ζηηο νπνίεο έρεη αλαηεζεί απφ ην θίλεκα ν
ζπγθεθξηκέλνο ξφινο απηνλνκία θαη αλεμαξηεζία απφ ηα πνιηηηθά θφκκαηα (Ξεηξνπνχινπ, Βηηνπνχινπ
θαη Ρζαβδάξνγινπ, 2015). ΋ζνλ αθνξά ηε ζρέζε ηνπ θνηλσληθνχ θηλήκαηνο πφιεο κε ηα επίζεκα
πνιηηηθά θφκκαηα παξαηεξείηαη κηα ζαθή ζηξνθή ζηε ζεψξεζε ηνπ Θαζηέιο θαζψο ην 1977 ζην έξγν

373
Δπνκέλσο γηα ηνλ Θαζηέιο (1983: 419), ηα θνηλσληθά θηλήκαηα πφιεο δηαθέξνπλ απφ
ηα «απιά θηλήκαηα πφιεο» ή ηηο «θηλήζεηο πνιηηψλ» ζην φηη κπνξνχλ λα αιιάμνπλ ηελ
ίδηα ηε ζεκαζία ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ (signification urbaine). Ρα θνηλσληθά θηλήκαηα
πφιεο είλαη «θνξείο αζηηθν-ρσξηθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ», δειαδή θνηλσληθά θηλήκαηα,
ηα νπνία, αληηηηζέκελα ζηε «ζεκαζία» κίαο θαζνξηζκέλεο ρσξηθήο δνκήο, δνθηκάδνπλ
λέεο «αζηηθέο ιεηηνπξγίεο» θαη λέεο «κνξθέο» (Castels, 1983: 419). Δπηπιένλ ν
Θαζηέιο (1980[1973]:19) αθνινπζψληαο ηε ζηξνπθηνπξαιηζηηθή-δνκηζηηθή
πξνζέγγηζε γηα ην θαπηηαιηζηηθφ θξάηνο (Poulantzas, 1969) αλαγλσξίδεη φηη ν θξαηηθφο
πνιενδνκηθφο ζρεδηαζκφο αθφκα θαη ζηελ εθδνρή ηνπ ιεγφκελνπ ζπκκεηνρηθνχ
ζρεδηαζκνχ215 «δελ κπνξεί λα είλαη εξγαιείν θνηλσληθήο αιιαγήο, αιιά θπξηαξρίαο,
ελζσκάησζεο θαη ξχζκηζεο ησλ αληηθάζεσλ» θαη ηζρπξίδεηαη φηη νη «πξαγκαηηθέο (...)
πεγέο αιιαγήο θαη αλαλέσζεο ηεο πφιεο είλαη ηα θνηλσληθά θηλήκαηα ηεο πφιεο θαη φρη
νη νξγαληζκνί ζρεδηαζκνχ».

Ραπηφρξνλα κε ηελ παξαπάλσ ελλνηνιφγεζε ησλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ πφιεο ζηα

ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗60 θαη αξρέο ‗70 είλαη ε πεξίνδνο πνπ ην θξάηνο πξφλνηαο
φπσο αλαπηχρζεθε ζηηο δπηηθέο θνηλσλίεο θηάλεη ζην απνθνξχθσκά ηνπ, ιίγν πξηλ ηελ
θξίζε ηνπ ‗70 θαη ηελ αλάδπζε ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ. Ππλεπψο, ηα θνηλσληθά
θηλήκαηα πφιεο ηεο επνρήο εθείλεο δηεθδηθνχλ «δηθαηψκαηα πφιεο» ζηα ζπγθεθξηκέλα
ζπκθξαδφκελα ηεο θξαηηθήο ξχζκηζεο ηνπ θνηλσληθνχ θξάηνπο. Κάιηζηα εδψ αμίδεη λα
αλαθεξζεί φηη ζχκθσλα κε ηελ πξνζέγγηζε ηνπ Θαζηέιο (Castels, 1977[1972]), ην
θευλζηαλφ θξάηνο πξφλνηαο αλαπηχζζεηαη ηφζν πεξηζζφηεξν φζν αλαπηχζζνληαη
θνηλσληθά θηλήκαηα πφιεο πνπ δηεθδηθνχλ πεξηζζφηεξεο θνηλσληθέο παξνρέο
(Pickvance, 2003: 103).

Υζηφζν ζα πξέπεη λα επηζεκαλζεί φηη ην δήηεκα ηεο «πφιεο» ηέζεθε ζην πξνζθήλην κε
αθφκα κεγαιχηεξε έκθαζε ηε ζηηγκή πνπ άξρηζε ε νπηζζνρψξεζε ηνπ θξάηνπο
πξφλνηαο. Ζ αζηηθή αλαδηάξζξσζε, ε έιιεηςε ζηέγεο, ε θεξδνζθνπία επί ηεο γεο, ε
πεξηβαιινληηθή ππνβάζκηζε, νη πεξηθνπέο ζηηο θξαηηθέο θαη δεκνηηθέο ππεξεζίεο,
γεληθφηεξα νη λενθηιειεχζεξεο πνιενδνκηθέο πνιηηηθέο, νη νπνίεο άξρηζαλ λα
εθαξκφδνληαη απφ ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗70 ζα ππξνδνηήζνπλ έλα πιήζνο
θηλεκάησλ πφιεο, ηα νπνία θιεξνλνκψληαο ηελ παξάδνζε ησλ θηλεκάησλ ησλ
πεξαζκέλσλ δεθαεηηψλ ζα ζπγθξνπζηνχλ κε ηηο λενθηιειεχζεξεο αζηηθέο πνιηηηθέο θαη
ζα επηδηψμνπλ λα επαλαλνεκαηνδνηήζνπλ θαη λα αιιάμνπλ ηηο πφιεηο.216

Σαξαθηεξηζηηθά ζχκθσλα κε ηνπο Αληξέ Σνικ θαη Άξκηλ Θνπλ (Andrej Holm and Armin
Kuhn, 2010: 645) ζην Γπηηθφ Βεξνιίλν ην 1978 πεξίπνπ 27.000 δηακεξίζκαηα έκεηλαλ
αθαηνίθεηα. Νη ηδηνθηήηεο ησλ θηηξίσλ θαη νη νηθνδνκηθέο εηαηξείεο ζθφπηκα άθελαλ ηα
ζπίηηα λα εγθαηαιεηθζνχλ κε ηελ πξνζδνθία φηη ζηε ζπλέρεηα ζα κπνξνχζαλ λα ηα

ηνπ «The Urban Question» ππνζηήξηδε φηη ζα πξέπεη λα ππάξρεη άκεζε ζχλδεζε, ελψ ζηε ζπλέρεηα ην
1983 ζην έξγν ηνπ «The City and the Grassroots» ηζρπξίδεηαη φηη ηα πνιηηηθά θφκκαηα είλαη επηδήκηα
γηα ηα θνηλσληθά θηλήκαηα πφιεο (Pickvance, 2003: 103).
215
΋ζνλ αθνξά ηνλ ζπκκεηνρηθφ πνιενδνκηθφ ζρεδηαζκφ ν Θαζηέιο (1980[1973]: 19) επηζεκαίλεη φηη:

«Ρίπνηε δελ κπνξεί λα εκπνδίζεη ηνπο ηερλνθξάηεο πνιενδφκνπο λα εκθαλίζνπλ ην ζχζηεκα ηνπ
ζρεδηαζκνχ ζαλ έλα ―ζχζηεκα ζπκκεηνρήο‖, φπνπ νη θαινί πνιίηεο ζπδεηνχλ κεηαμχ ηνπο ηηο
ιεπηνκέξεηεο εθαξκνγήο ησλ γεληθψλ θαλφλσλ ή πξνζπαζνχλ λα πεηχρνπλ ειάρηζηεο ξπζκίζεηο ζε
θξίζηκεο πεξηπηψζεηο, πάληα ―ινγηθνί‖ θαη πάληα πεηζκέλνη απφ ηελ αλψηεξε ινγηθή ησλ ηερληθψλ
επηηαγψλ, πνπ ηνπο παξνπζηάδνληαη ζαλ αλαπφδξαζηεο.»
216
Αλαιπηηθά νη λενθηιειεχζεξεο πνιηηηθέο ηεο ιεγφκελεο «αζηηθήο αλαδσνγφλεζεο ή αλαγέλλεζεο»
(urban renewal, urban regeneration) εμεηάδνληαη ζην θεθάιαην 6.5 «Λενθηιειεχζεξεο αζηηθέο
πνιηηηθέο πεξίθξαμεο».

374
θαηεδαθίζνπλ θαη λα ηα μαλαρηίζνπλ ρξεζηκνπνηψληαο θξαηηθέο ρξεκαηνδνηήζεηο,
ψζηε ηειηθά λα ηα ρξεψλνπλ κε πςειφηεξα ελνίθηα. 217 Αληίζηνηρεο πξαθηηθέο
εθαξκφδνληαη ηελ ίδηα επνρή ζην Ινλδίλν, ην Άκζηεξληακ, ην Κηιάλν, ηε Βαξθειψλε,
ηε Λέα ΢φξθε θαη ηηο πεξηζζφηεξεο κεηξνπφιεηο ηεο Γπηηθήο Δπξψπεο θαη ηεο Βφξεηαο
Ακεξηθήο (Hodkinson, 2012a∙ Katsiaficas, 2007∙ Koolhaas, 1978∙ Moroni, 1999[1994]∙
Owens, 2008∙ Σαηδή, 2009∙ Vasudevan, 2011). Νη παξαπάλσ πνιηηηθέο ζα νδεγήζνπλ
ζηνλ ιεγφκελν «ζηεγαζηηθφ πφιεκν» (Holm and Kuhn, 2010: 646) θαη ζηελ αλάδπζε
ελφο πνιχκνξθνπ θηλήκαηνο θαηαιήςεσλ. Πηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗70 κε αξρέο
ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗80 παξαηεξείηαη ε ιεγφκελε «θαηαιεςηαθή έθξεμε» ζηε Γπηηθή
Δπξψπε θαη ηε Βφξεηα Ακεξηθή (Holm and Kuhn, 2010: 645). Δθαηνληάδεο θηίξηα,
άδεηα δηακεξίζκαηα θαη θελά εξγνζηάζηα θαηαιακβάλνληαη ζην Παλ Φξαλζίζθν, ζηε
Λέα ΢φξθε, ζην Ινλδίλν, ζην Βεξνιίλν, ζην Ακβνχξγν, ζηε Φξαλθθνχξηε, ζηε Επξίρε,
ζην Κηιάλν, ζην Ρνξίλν, ζηε Κπνιφληα, ζηε Οψκε, ζηε Λάπνιε, ζηε Βαξθειψλε, ζην
Άκζηεξληακ, ζηελ Θνπεγράγε γηα λα αλαθεξζνχλ κεξηθέο απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο
πφιεηο ηεο ιεγφκελεο «θαηαιεςηαθήο ζθελήο»218.

Πηηο παξαπάλσ πφιεηο, νη θαηαιεςίεο δηεθδηθνχλ ηφζν ην «δηθαίσκα ζηε ζηέγαζε» φζν
θαη ηε δηακφξθσζε ελφο δηθνχ ηνπο ηξφπνπ δσήο. «Θαηάιεςε ζεκαίλεη πεξηζζφηεξα
απφ απιή επηβίσζε!», ππνζηεξίδνπλ νη Νιιαλδνί θαηαιεςίεο «Krakers»219, (Adilkho,
1994∙ Πνχδαο, 2014: 96).

217
Ρν πείξακα είρε ήδε εθαξκνζηεί ζηε Φξαλθθνχξηε ζηελ νπνία απφ ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‘60, νη
κεγάιεο ηξάπεδεο ζρεδίαζαλ ηε κεηαηξνπή ηεο ηζνπεδσκέλεο απφ ηνπο βνκβαξδηζκνχο ηνπ Β‘ Ξ.Ξ.
πφιεο ζε επξσπατθή κεηξφπνιε ησλ ηξαπεδψλ θαη ησλ ππεξεζηψλ. Γηα λα εθαξκνζηεί ην πιάλν
αγνξάζηεθαλ κεγάια νηθνδνκηθά ηεηξάγσλα ζηα νπνία ηα θηίξηα αθέζεθαλ άδεηα ψζηε ζηε ζπλέρεηα λα
θαηεδαθηζηνχλ. Απηά ηα θηίξηα ηελ πεληαεηία 1969-1974 θαηαιήθζεθαλ απφ εθαηνληάδεο θνηηεηέο θαη
κεηαλάζηεο, νη νπνίνη θαηάθεξαλ λα εγθαζηδξχζνπλ κηα «παξάιιειε απηννξγαλσκέλε πφιε»
(Geronimo, [1990] 2001: 65) δίπια ζην αλεξρφκελν ρξεκαηηζηεξηαθφ θέληξν ηεο Φξαλθθνχξηεο θαη
ρξεηάζηεθαλ νη εμαηξεηηθά βίαηεο επεκβάζεηο ηεο γεξκαληθήο αζηπλνκίαο κέρξη λα εθθελσζνχλ
(Vasudevan, 2011: 287).

Αμίδεη λα αλαθεξζεί έλα απφζπαζκα απφ ηελ εθεκεξίδα Frankfurter Neue Presse (Απξίιηνο 1973):

«Πηελ θαξδηά ησλ κεγαινππφιεσλ γελληνχληαη ζχιαθεο εκθπιίνπ πνιέκνπ (...) δελ κπνξεί θαλείο
λα απνθιείζεη ην λα δεκηνπξγεζεί, κε βάζε ην παξάδεηγκα ηεο Φξαλθθνχξηεο, ζηελ θαξδηά ησλ
κεγαινππφιεσλ έλα είδνο ζθηψδνπο θπβέξλεζεο, ρζεο ήηαλ ηα ζπκβνχιηα ζηα παλεπηζηήκηα,
ζήκεξα είλαη ηα ζπκβνχιηα ησλ ζπηηηψλ, αχξην ίζσο λα είλαη ηα ζπκβνχιηα ησλ θαηεηιεκκέλσλ
εξγνζηαζίσλ» (Geronimo, [1990] 2001: 66).
218
Δλδεηθηηθά κεηαμχ 1968-1981 πάλσ απφ 10.000 ζπίηηα θαηαιήθζεθαλ ζην Άκζηεξληακ θαη άιια
15.000 ζηελ ππφινηπε Νιιαλδία (Duivenvoorden, 2000, Katsiaficas, 2007:183, Owens, 2008), ζηελ
Ηηαιία κεηαμχ 1969 θαη 1975 νη θαηαιήςεηο ζηέγεο αλέξρνληαη ζε πεξίπνπ 20.000 (Katsiaficas,
2007:59), θαη ζηε ζπλέρεηα κεηαμχ 1985 θαη 2003 θαηαγξάθνληαη 262 θαηεηιεκκέλα εξγνζηάζηα πνπ
έρνπλ κεηαηξαπεί ζε θνηλσληθά θέληξα θπξίσο ζε Κηιάλν, Οψκε, Κπνιφληα, Ρνξίλν θαη Λάπνιε (Mudi,
2013:74), ζην Ινλδίλν νη επηηξνπέο «Θαηαιεςίεο φινπ ηνπ Ινλδίλνπ» (1973-1975), «Δπηηξνπή Γξάζεο
ησλ Θαηαιεςηψλ» (1975-1977) θαη ζηε ζπλέρεηα ε «Έλσζε ησλ Θαηαιεςηψλ ηνπ Ινλδίλνπ»
ζπληνλίδνπλ πεξίπνπ 30.000 θαηαιήςεηο (Πνχδαο, 2014:94) θαη ζην Γπηηθφ Βεξνιίλν ζηηο αξρέο ηεο
δεθαεηίαο ηνπ ‘80 εθηηκάηαη φηη πεξίπνπ 150.000 άηνκα θηλνχληαλ γχξσ απφ ηηο θαηαιήςεηο
(Katsiaficas, 2007: 146).
219
Ρν θίλεκα ησλ «Krakers» έρεη ηελ θαηαγσγή ηνπ ζην πξνγελέζηεξν θίλεκα ησλ «Provos», ην νπνίν
αλαπηχρζεθε κεηαμχ 1964-66 θπξίσο ζην Άκζηεξληακ. Νη «Provos» (απφ ηελ ιέμε «provoceren», πνπ
ζεκαίλεη «λα πξνθαιείο») επηθέληξσλαλ ην ιφγν θαη ηε δξάζε ηνπο ζηελ πξφθιεζε, ην παηρλίδη, θαη ηα
παξάμελα ζπλζήκαηα, πξνηάζζνληαο ζπιινγηθέο κνξθέο δεκηνπξγηθφηεηαο κε ζθνπφ ηε δηάξξεμε ησλ
νξίσλ αλάκεζα ζε ηέρλε θαη θαζεκεξηλή δσή (Πνχδαο, 2014: 96). Έλα απφ ηα πξνβνθαηφξηθα
«happenings» ησλ Provos, ήηαλ νη θαηαιήςεηο άδεησλ θηηξίσλ. Ξξφθεηηαη γηα ην ιεγφκελν «άζπξν

375
Δπηπιένλ ην «ζπκβνχιην θαηαιεςηψλ» ηνπ Βεξνιίλνπ ζηέιλεη ηνλ Νθηψβξε ηνπ 1981
αλνηρηή επηζηνιή ζηνπο θαηνίθνπο ηεο πφιεο ζηελ νπνία εμεγνχλ φηη:

«΋ηαλ ηα θαηαιακβάλνπκε δε ζεκαίλεη φηη ην θάλνπκε απιψο γηα λα εμαζθαιίδνπκε

έλα ρψξν γηα λα δήζνπκε. Αιιά [ηα θαηεηιεκκέλα ζπίηηα] ηα ζέινπκε γηα λα
δήζνπκε θαη λα εξγαζηνχκε θαη πάιη καδί. Θέινπκε λα ζηακαηήζνπκε ηε δηαδηθαζία
απνμέλσζεο θαη θαηαζηξνθήο ηεο ζπιινγηθήο δσήο. Ξνηνο ζ‘ απηή ηελ πφιε δε
γλσξίδεη ηε βαζαληζηηθή κνλαμηά θαη ηελ θελφηεηα ηεο θαζεκεξηλήο δσήο πνπ
πξνθαινχληαη απφ ηελ απμαλφκελε θαηαζηξνθή ησλ παιηψλ ζρέζεσλ ιφγσ ηνπ
αζηεαθνχ επαλαζρεδηαζκνχ θαη ησλ άιισλ κνξθψλ αλάπηπμεο ηεο πφιεο; Απηά
απνκάθξπλαλ πεξηζζφηεξνπο αλζξψπνπο απφ ηα δηακεξίζκαηά ηνπο απ‘ φηη ν
πφιεκνο» (Katsiaficas, 2007: 153).

Δπίζεο ζχκθσλα κε έλα άξζξν ζην βεξνιηλέδηθν πεξηνδηθφ Radikal ην 1982 νη

θαηαιεςίεο ηζρπξίδνληαη:

«Δδψ θαη κεξηθά ρξφληα έρνπκε δεκηνπξγήζεη ζηνλ αξηζηεξφ θαη ελαιιαθηηθφ ρψξν
δνκέο πνπ καο επηηξέπνπλ λα δνχκε φζν ην δπλαηφλ πεξηζζφηεξν
απηνδηαρεηξηδφκελα, λα νξγαλψλνπκε απφ θνηλνχ ηελ θαζεκεξηλφηεηά καο, ηελ
νηθνλνκηθή ζρέζε κε ην θαγεηφ, ην πνηφ, κηα άιιε θνπιηνχξα θιπ. Πε απηνχο ηνπ
ρψξνπο ζρεηηθήο ειεπζεξίαο έρνπκε ηε δπλαηφηεηα λα δνθηκάδνπκε ηε ζπκβίσζή
καο ζε δηαθνξεηηθέο νκάδεο, λα εθαξκφδνπκε ξηδνζπαζηηθέο εκπεηξίεο ζηελ
θαζεκεξηλφηεηα. Απφ ηελ άιιε έρεη πιάθα λα ην δείρλεηο: Κπνξνχκε λα δήζνπκε
δηαθνξεηηθά! (θαη αμίδεη)» (Geronimo, 2001[1990]: 128).

Αληίζηνηρα νη θαηαιεςίεο ζηελ Αγγιία ην 1981 ζην «Δγρεηξίδην ησλ Θαηαιήςεσλ»

ππνζηεξίδνπλ φηη:

«Γηα πνιινχο απφ καο νη θαηαιήςεηο δελ είλαη απιά έλαο ηξφπνο λα βξνχκε ζπίηη,
αιιά απνηειεί θαη ηε βάζε γηα άιια ζρέδηα. ΋ια φζα αλαθέξνπκε έρνπλ
πξαγκαηνπνηεζεί απφ νκάδεο θαηαιήςεσλ: Ξαηδηθνί ζηαζκνί θαη λεπηαγσγεία,
παηδηθέο ραξέο […] ζπλεηαηξηζκνί ηξνθίκσλ, θνχξλνη, ελψζεηο δηεθδηθεηψλ, θέληξα
[θαθνπνηεκέλσλ] γπλαηθψλ […], ιηζνγξαθεία, κεηαμνηππίεο, θνηλνηηθέο εθεκεξίδεο,
αγξνθηήκαηα ηνπ δξφκνπ. ΋ια απηά ηα ζρέδηα παίδνπλ έλα δηπιφ ξφιν: Δίλαη θαιά
απφ ηε θχζε ηνπο θαη ηαπηφρξνλα κπνξνχλ λα βνεζήζνπλ ζηε δεκηνπξγία δεζκψλ
κε ηνλ θφζκν ζηελ πεξηνρή.»220

Κε παξφκνην ηξφπν ην 1977 νη θαηαιεςίεο ηεο νδνχ Giovassino ζην Κηιάλν

δηαθεξχζζνπλ:

«Kαηαιάβακε έλα ρψξν πνπ ζέινπκε λα κεηακνξθψζνπκε ζε έλα θεληξηθφ ζεκείν

αλαθνξάο ηεο νξκήο, ηεο θνπιηνχξαο θαη ηνπ ηξφπνπ δσήο ηνπ κηιαλέδηθνπ
λεαληθνχ πξνιεηαξηάηνπ. Ξνην είλαη ην ζρέδην; Λα νηθνδνκήζνπκε κηα γεηηνληά
ηξφπσλ δσήο, δελ ζέινπκε λα θιεηζηνχκε θαη πάιη ζην γθέην ηνπ θαηεηιεκκέλνπ

ζρέδην γηα ηα ζπίηηα», ην νπνίν πξνέβιεπε ηε δηαλνκή θαηαιφγσλ κε εγθαηαιειεηκκέλα θηίξηα θαη ην
άζπξν βάςηκν ηεο πφξηαο ηνπο θαη θαηαιήγεη κε ην εμήο ραξαθηεξηζηηθφ πξφηαγκα: «Πψζηε έλα ζπίηη
θαηαιακβάλνληάο ην. Θάληε ην γηα ην θέθη ζαο, έηζη γηα πιάθα» (Πνχδαο, 2014: 96∙ Κπάδνο, 2013∙
Pruijt, 2013).
220
Αλαθέξεηαη ζην Θαξακπειηάο, Γ., Κεηαμάο, Γ., Ξαληειεκίδνπ, Λ., Πηακαηνπνχινπ, Σξ. θαη Θ.,
Ρζνχκπαο 1982. Θαηαιήςεηο Ππηηηψλ ζηε Γπηηθή Δπξψπε, Αζήλα: εθδφζεηο Θνκκνχλα.

376
 ρψξνπ. Λα πάξνπκε ηα ζπίηηα, ηνπο δξφκνπο, ηα καγαδηά. Θη απηφ γηα λα
πξαγκαηψζνπκε ην ―λα πάξνπκε ηελ πφιε‖» (Moroni, 1999[1994]: 34-35).221

Δπίζεο γηα ηελ πεξίπησζε ηνπ Κηιάλν ραξαθηεξηζηηθά είλαη ηα ιφγηα ηνπ Ονκπέξην
(Roberto, 1999[1977]: 17), ν νπνίνο εμεγεί πσο απφ ην θνηηεηηθφ θίλεκα ζηηο αξρέο
ηνπ ‗70 δεκηνπξγήζεθε ην θίλεκα ησλ θαηαιήςεσλ:

«H ζέιεζε λα δήζεηο ην πξνζσπηθφ σο πνιηηηθφ, έγηλε ην ζεκείν αλαθνξάο γηα

πνιινχο λένπο ησλ θαηεηιεκκέλσλ παλεπηζηεκίσλ. Πήκεξα πηζηεχσ πσο πξέπεη λα
πξνρσξήζνπκε ζηελ αλαδήηεζε ρψξσλ ζπλεχξεζεο ζηελ πφιε (ζπίηηα γηα λα
κείλνπκε, ζεαηξηθά θέληξα, εξγαζηήξηα) γηα λα δνθηκάζνπκε έλαλ δηαθνξεηηθφ ηχπν
θνηλήο δσήο, πξέπεη λα κνηξαζηνχκε ζε πνιιέο θπιέο γηα λα νηθνδνκήζνπκε (...) ηε
δπλαηφηεηα ζπλεχξεζεο ζ‘ έλα αλψηεξν επίπεδν θαη πξέπεη λα μεθηλήζνπκε ηελ
εθαξκνγή κηαο ελαιιαθηηθήο πξφηαζεο απέλαληη ζηελ νηθνγέλεηα, πξνζπαζψληαο λα
παιέςνπκε ζχκθσλα κε ηνπο δηθνχο καο ρξφλνπο.»

Ηδηαίηεξα απνθαιππηηθφ είλαη, ιίγα ρξφληα κεηά ην 1977, ην παξαθάησ απφζπαζκα ελφο
άιινπ κηιαλέδνπ θαηαιεςία πνπ πεξηγξάθεη ην πέξαζκα «απφ ηα παγθάθηα ζηηο
θαηαιήςεηο»:

«Aθφκε θαη ηα παγθάθηα είραλ θνπξαζηεί λα καο αλέρνληαη, απφ ηα κπαξ καο
θπλεγνχζαλ γηαηί ήκαζηαλ καιιηάδεο, καζηνχξεδεο, αιιά πάλσ απφ φια γηαηί
θαηαλαιψλακε ιίγν. ΢πήξραλ ηα γξαθεία ηεο Lotta Continua, αιιά ήηαλ ιηγάθη
ζθηρηά. ΋ρη ζαλ ρψξνο, αιιά δελ ηα αηζζαλφκαζηαλ δηθά καο. Θη έπεηηα έπεθηαλ
πάληνηε κπνπληέο κε ηνπο ππεχζπλνπο, κε ηνπο εξγάηεο (...) εθεί έπξεπε λα
ππνκέλεηο αληαξά εζηθηζηηθά ςαιηήξηα, ή λα θάλεηο ηνλ ηεξαπφζηνιν (....). Κε ην
πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ άξρηδεο λα δηεξσηάζαη ηη ζρέζε είραλ φια απηά κε ηηο αλάγθεο
ηεο δηθήο ζνπ δσήο. Έηζη πξνηηκνχζεο λα κέλεηο ζην θξχν, ζηα παγθάθηα (...). Ρα
παγθάθηα φκσο δελ έθηαλαλ πιένλ, γηαηί ππήξραλ φιν θαη πεξηζζφηεξνη λένη (...).
Πηγά-ζηγά σξίκαζε ε απφθαζε λα θάλνπκε θάηη παξαπάλσ, θάηη επηηέινπο (...).
Έπεηηα ππήξρε έλαο πνπ ηξππηφηαλ, αξξψζηαηλε θη εκείο ζέιακε λα θάλνπκε θάηη,
γηαηί ήηαλ έλαο απφ καο θαη θάπνηα κέξα κπνξνχζε λα ζπκβεί ζηνλ θαζέλα καο λα
γιηζηξήζεη ζηελ εξσίλε. Κε απηφλ ην δηθαηνινγεκέλν θφβν θαη κε ηέηνηα ζέιεζε λα
θάλνπκε θάηη, λα κεηξεζνχκε, λα θαιχςνπκε ηηο ίδηεο καο ηηο αλάγθεο, πεξάζακε
ζηελ θαηάιεςε κηα βεβεισκέλεο εθθιεζίαο. Δίλαη ππέξνρν λα θαηαιακβάλεηο
εθθιεζίεο, γηαηί έρεη θαιή αθνπζηηθή θαη ε κνπζηθή αθνχγεηαη φκνξθα» (Squi/libri,
1999[1977]: 27).

Νη παξαπάλσ αλαθνξέο θαηαδεηθλχνπλ φηη ε πξαθηηθή ηεο θαηάιεςεο βξίζθεηαη ζηελ

θαηεχζπλζε ηεο δεκηνπξγίαο ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ θαη ηνπ Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε. Νη
θαηαιεςίεο επηδηψθνπλ λα αιιάμνπλ ηελ κνξθή, ηε ιεηηνπξγία θαη ηα λνήκαηα ηνπ
ρψξνπ, ησλ θηηξίσλ, ησλ γεηηνληψλ θαη ηεο πφιεο, αιιάδνληαο ηνλ ίδην ηνλ εαπηφ ηνπο,
ηηο θνηλσληθέο ηνπο ζρέζεηο θαη ηνπο ηξφπνπο επηθνηλσλίαο. Απφ κεκνλσκέλα άηνκα
επηδηψθνπλ κέζα απφ ζπιινγηθνχο ηξφπνπο επηθνηλσλίαο, ζπιινγηθέο κνξθέο
θαηνίθηζεο θαη θνηλήο δξάζεο λα γίλνπλ θνηλσληθά ππνθείκελα, ηα νπνία

221
Πχκθσλα κε ηνλ Κνξφλη (1999[1994]: 35) ζηελ θαηάιεςε ηεο νδνχ Giovassino ζα δεκηνπξγεζεί
θέληξν ηνπ αγψλα ελαληίνλ ηεο εξσίλεο, θέληξν ηαηξηθήο πεξίζαιςεο, θέληξν θαηαιήςεσλ θαη
ζπληνληζκνχ ζπηηηψλ, θέληξν νξγάλσζεο ελαληίνλ ηεο καζεηείαο θαη ηεο καχξεο εξγαζίαο, θέληξν
λνκηθήο άκπλαο, ρψξνη ζπλειεχζεσλ, αληαιιαθηήξην κεηαρεηξηζκέλσλ ξνχρσλ, γπκλαζηήξην,
θσηνγξαθηθφ ζάιακνο, παηδφηνπνο, ρψξνο γηα ην θεκηληζηηθφ θίλεκα, ζρνιή ζεάηξνπ, κηκεηηθήο,
κνπζηθήο θ.α.

377
αλαγλσξίδνληαη κεηαμχ ηνπο σο πξφζσπα, ηα νπνία ζπγθξνηνχλ ηηο θνηλφηεηεο ησλ
θαηαιήςεσλ σο ζπιινγηθή θηήζε.

Δπίζεο νη θνηλφηεηεο ησλ θαηαιεςηψλ αληηηίζεηαη ζηελ νκνηνκνξθία θαη δίλνπλ έκθαζε
ζηε δηαθνξά, απνηεινχληαη απφ «δηαθνξεηηθνχο», απφ «άιινπο», θαη ζε πεξηνρέο πνπ
πιεζαίλνπλ δεκηνπξγνχληαη νη ιεγφκελεο «γεηηνληέο ησλ δηαθνξεηηθψλ». ΋πσο
αλαθέξεη ν Ξξίκν Κνξφλη (1999[1994]: 60) ην 1976 ζηε πφξηα ελφο κπαξ ζηε
δηάζεκε γηα ηηο θαηαιήςεηο πεξηνρή Ξφξηα Ρηηζηλέδε (Porta Ticinese) ζην Κηιάλν
θάπνηνο έγξαςε «Απηή είλαη ε γεηηνληά ησλ δηαθνξεηηθψλ θαη φηη είλαη δηαθνξεηηθφ
είλαη φκνξθν». Ραπηφρξνλα ε θαηάιεςε σο Θνηλφο Σψξνο ζα απεκπνιήζεη ηελ έλλνηα
ηεο αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο θαη ζα δψζεη έκθαζε ζηηο αμίεο ρξήζεο θαη σο εθ ηνχηνπ
πξνζηδηάδεη ζηελ έλλνηα ηεο «πξνζνηθείσζεο» ζχκθσλα κε ηελ νξνινγία ηνπ Ιεθέβξ.

Δπηπιένλ ζηα θνηλά ηνπο ζεκεία ζπκπεξηιακβάλεηαη φηη δελ έρνπλ παγησκέλε έθθξαζε
ζηνλ θπζηθφ ρψξν (έθηαζε, ελέξγεηα, ρξφλνο) θαζψο ραξαθηεξίδνληαη απφ έληνλα
λνκαδηθφ, πβξηδηθφ θαη ελδερνκεληθφ ραξαθηήξα. Γελ πεξηνξίδνληαη ζε κηα απιή
πνζνηηθή δηεθδίθεζε ηνπ θπζηθνχ ρψξνπ - θηηξίνπ θαη σο εθ ηνχηνπ απνδεηθλχνληαη νη
νκάδεο ησλ θαηαιεςηψλ εμαηξεηηθά επέιηθηεο θαη εθεπξεηηθέο. Νη ηφπνη ησλ
θαηαιήςεσλ κπνξεί λα είλαη απφ εγθαηαιεηκκέλεο βίιεο, άδεηεο εξγαηηθέο
πνιπθαηνηθίεο, παλεπηζηεκηαθά θηίξηα, θελά βηνκεραληθά θαη εξγνζηαζηαθά θηίξηα,
κέρξη εγθαηαιεηκκέλα βαγφληα, εθθιεζίεο, κνλαζηήξηα, θηλεκαηνγξάθνη, ζέαηξα θαη
ζηξαηφπεδα (Geronimo, [1990] 2001∙ Martínez, Piazza and Pruijt, 2013∙ Martinez,
2013∙ Moroni, 1999[1994]∙ Mudi, 2013∙ Vasudevan, 2011). Θα κπνξνχζε λα εηπσζεί
φηη ηε δεθαεηία ηνπ ‗70 ζρεδφλ νιφθιεξν ην νηθηζηηθφ απφζεκα ησλ πφιεσλ ήηαλ
ππνςήθην πξνο θαηάιεςε (Moroni, 1999[1994]). Δπηπιένλ «πξφθεηηαη γηα λέα δηάρπηα
δίθηπα, δχζθνιεο νξαηφηεηαο. Θάζε θχηηαξν δεη ηε δσή ηνπ (...) απηφλνκα (...),
δηαηεξψληαο κηα ζεηξά δεζκψλ κέζσ ηεο θπθινθνξίαο πιεξνθνξηψλ θαη πξνζψπσλ»
(Moroni, 1999[1994]:29). Ζ δηάδνζε πιεξνθνξηψλ γίλεηαη κε απηνζρέδηα έληππα,
θαλδίλ, αθίζεο, παξάλνκα-πεηξαηηθά ξαδηφθσλα αιιά θπξίσο ζηφκα κε ζηφκα, θαζψο
ζχκθσλα κε ηελ αθεγεκαηηθή θνιεθηίβα Wu Ming (2006) νη πξφζσπν κε πξφζσπν
αθεγήζεηο θαη νη ηζηνξίεο δηαδξακαηίδνπλ θαζνξηζηηθφ ξφιν θαζψο «ζπλέρνπλ ηνλ
θνηλσληθφ ρψξν ησλ θαηαιεςηψλ». Δπίζεο νη ρξφλνη ηεο θαηάιεςεο νξίδνληαη ζε
ζεκαληηθφ βαζκφ απφ ηε πξνζσπηθή θαη ζπιινγηθή επηινγή θαη επηζπκία ησλ κειψλ
ηνπο. Δίλαη ραξαθηεξηζηηθφ φηη νη θάηνηθνη ησλ θαηαιήςεσλ επηιέγνπλ λα εξγάδνληαη
πεξηζηαζηαθά, αξθεηέο θνξέο κε θπθιηθφ ηξφπν, θαη αθηεξψλνπλ ην ρξφλν ηνπο ζηε
ζπιινγηθή θαη πνιηηηθή δσή θαη κηιάλε γηα «ηελ επαλνηθεηνπνίεζε ηνπ ρξφλνπ» θαη γηα
ην «δηθαίσκα λα μερλάκε ηελ ψξα» (Guattari, 2003[1980]: 15).

΋ζνλ αθνξά ηε δηάζηαζε ηεο έθηαζεο νη θαηαιήςεηο ζπλήζσο μεθηλάλε απφ ηελ
πεξίκεηξν ησλ πφιεσλ θαη δηεηζδχνπλ ζηηο ξσγκέο ησλ θέληξσλ. Νη ηφπνη ησλ
θαηαιήςεσλ είλαη νξηαθνί, ακθίζεκνη, ρψξνη θαηψθιηα, αζηηθά θελά πνπ επηδηψθεηαη
λα κεηαζρεκαηηζηνχλ ζε «αζηηθά θνηλά», φπσο ην εγθαηαιειεηκκέλν ιηκάλη ζην
Ακβνχξγν, ηα άδεηα εξγνζηαζηαθά θειχθη ζηε πεξίκεηξν, ηελ ιεγφκελε «ελδνρψξα-
hinterland», ηνπ Κηιάλν, νη εγθαηαιειεηκκέλεο ζηξαηησηηθέο βάζεηο ζηε πεξίκεηξν ηεο
Οψκεο, ηα θελά θηίξηα ηνπ Θξφηηζκπεξγθ δίπια ζην ηείρνο ηνπ Βεξνιίλνπ (Vasudevan,
2011: 290∙ Sheridan, 2007: 101). Ρν Γηθαίσκα ζηελ πφιε εθθξάδεηαη επνκέλσο θαη κε
γεσγξαθηθνχο φξνπο. Δάλ νη ηφπνη ησλ θαηαιήςεσλ είλαη νη ηφπνη ηεο θαζεκεξηλήο
δσήο, ην δηθαίσκα ζην θέληξν δελ παξακειείηαη αιιά απνηειεί δηαξθέο δηαθχβεπκα.
«Δίκαζηε νη εξπζξφδεξκνη ηεο κεηξφπνιεο» ζα γξάθνπλ ζηηο πξνθεξχμεηο ηνπο νη
κηιαλέδνη θαηαιεςίεο θάζε θνξά πνπ εηνηκάδνληαη λα θαηεβνχλ ζηελ θαξδηά ηεο

378
πφιεο, ζηα εδάθε ηνπ «ιεπθνχ αλζξψπνπ» πνπ θαηέρεη ηνπο «πξάζηλνπο βνζθφηνπνπο
ησλ εκπνξεπκάησλ θαη del loisir (ειεχζεξνπ ρξφλνπ)» (Moroni, 1999[1994]: 29).

Ν πβξηδηθφο θαη λνκαδηθφο ραξαθηήξαο ραξαθηεξίδεη επίζεο ηηο δηαξθείο κεηακνξθψζεηο

ζηηο ρξήζεηο ησλ εζσηεξηθψλ ρψξσλ ησλ ίδησλ ησλ θαηεηιεκκέλσλ θηηξίσλ.
Απνζεθεπηηθνί ρψξνη γίλνληαη αίζνπζεο ρνξνχ, νη ρψξνη εξγαζίαο γίλνληαη ζπλαπιηαθνί
ρψξνη, ζπλεξγεία γίλνληαη ζπιινγηθέο ηξαπεδαξίεο θαη ηα γξαθεία δηνίθεζεο γίλνληαη
ππλνδσκάηηα (Adey and Kraftl, 2009∙ Jacobs, 2006∙ Mudi, 2013∙ Sheridan, 2007∙
Vasudevan, 2011). Ζ αληηζηξνθή, κεηαζηξνθή, επαλεγγξαθή ησλ ρξήζεσλ απνηειεί
δηαρξνληθφ ραξαθηεξηζηηθφ ησλ θαηεηιεκκέλσλ θηηξίσλ θαη αθφκα εληνλφηεξα
εθθξάδεηαη ζηηο εμσηεξηθέο φςεηο222. Δπίζεο ε ίδηα ε θνηλσληθή ζχλζεζε ησλ κειψλ
ηνπο είλαη εμαηξεηηθά επέιηθηε θαη εθήκεξε. Ρέινο ην ίδην ην θηίξην ηεο θαηάιεςεο δελ
απνηειεί απηνζθνπφ θαζψο είηε ιφγσ αζηπλνκηθψλ εθθελψζεσλ, είηε ιφγσ αδπλακίαο
ζπληήξεζεο ή αθφκα θαη εμαηηίαο εζσηεξηθψλ δηαθσληψλ, ηα κέιε ησλ νκάδσλ
δηαξθψο κεηαθηλνχληαη-κεηαλαζηεχνπλ ζε δηαθνξεηηθά εδάθε θαη θηίξηα κέζα ζηελ ίδηα
πφιε. Ρν ζχλζεκα «νη θαηαιήςεηο δελ είλαη νη ηνίρνη» ζα εηπσζεί ζην Βεξνιίλν ην 1981
θαη ζα γίλεη ηδηαίηεξα δεκνθηιέο θαη ζηελ Διιάδα κεηά ηηο αζηπλνκηθέο επηρεηξήζεηο
ελάληηα ζηηο θαηαιήςεηο ην 2013223. Υο εθ ηνχηνπ νη θαηαιήςεηο θηηξίσλ ζηε Γπηηθή
Δπξψπε θαη Βφξεηα Ακεξηθή ζα κπνξνχζε λα εηπσζεί φηη φπσο θαη ζηελ πεξίπησζε ησλ
απηνζρέδησλ νηθηζκψλ απνηεινχλ «αλνηρηέο θνηλφηεηεο ζε θίλεζε».

Ρέινο πξέπεη λα επηζεκαλζεί φηη ζηηο θαηαιήςεηο ν ηδησηηθφο-πξνζσπηθφο ρψξνο ηείλεη

λα γίλεη δεκφζηνο-πνιηηηθφο ρψξνο. Σαξαθηεξηζηηθά φπσο αλαθέξεη ν Κνξφλη
(1999[1994]: 30) γηα ηελ πεξίπησζε ησλ ηηαιηθψλ θαηαιήςεσλ ηε δεθαεηία ηνπ ‗70
«ππάξρεη ε πξνζπάζεηα ελνπνίεζεο ησλ δπν βαζηθψλ ζπληζησζψλ: ησλ λέσλ πνπ απφ
ην ―πξνζσπηθφ‖ θηάλνπλ ζην ―πνιηηηθν‖ θαη ησλ ―πνιηηηθψλ‖ πνπ μαλα-αλαθαιχπηνπλ
ην ―πξνζσπηθφ‖ ηνπο». Νη θαηαιεςίεο αληηηίζεληαη ηφζν ζηελ θαηά Γθξάκζη «ηδησηηθή
θνηλσλία» φζν θαη ζηα πνιηηηθά θφκκαηα θαη ζηηο δνκέο ηνπο. Υο εθ ηνχηνπ

222
΋πσο επηζεκαίλεη ε Βαζηιεία Ρξφβα (1984) αλαθεξφκελε ζηηο θαηαιήςεηο ζηε Γπηηθή Γεξκαλία:

«Δηθνλνγξαθία ζην εζσηεξηθφ, φπνπ ην άκεζα πνιηηηθφ κήλπκα θζίλεη, γηα λα δψζεη ηε ζέζε ηνπ ζε
εηθφλεο νπξαλνχ θαη ήιησλ, πνπ επηρεηξνχλ λα θέξνπλ ην θσο θαη λα δηαιχζνπλ ηηο αηειείσηεο
γθξίδεο επηθάλεηεο ησλ βνπβψλ κεζνηνηρηψλ. Θαη φια θιείλνληαη, νξηνζεηνχληαη πξνο ηα έμσ. ΋ξην
θαη θξάγκα, ε εμσηεξηθή φςε. Ζ απαγφξεπζε, ε επηθχιαμε. Ξξνζηαζία θαη νρχξσκα. Δληχπσζε
πνπ επηηείλεηαη φηαλ, γηα ιφγνπο αζθάιεηαο, ρηίδνληαη ηα πξνζηηά απφ ην δξφκν αλνίγκαηα. Δθεί
είλαη πνπ εληείλεηαη ε αληίζεζε, ε ζχγθξνπζε, αλάκεζα ζ‘ απηέο ηηο δπν δσέο, απηή πνπ
αληηπξνζσπεχεη ε νκνηνκνξθία ηεο θίλεζεο ηνπ δξφκνπ, νη ζεηξέο ησλ απηνθηλήησλ, ηα φλεηξα γηα
κηα θνηλσληθή αλέιημε ησλ πεξηνίθσλ, θη απηή ησλ θαηαιήςεσλ, γηα έλα λέν πνιηηηθφ θαη θνηλσληθφ
πιαίζην δσήο. Δπίπεδν ζχγθξνπζεο ε φςε ηνπ θηηξίνπ. Γεκηνπξγψληαο ηελ αληίζεζε ζε κηα ζεηξά
εμνκνησκέλεο φςεηο, ζπάδνληαο ηηο αιιεπάιιειεο ζεηξέο ηνπ γθξίδνπ, κε γαιάδηα, ξνδ, κνβ, θφθθηλα
παξάζπξα, θάλνληαο ηελ επηθάλεηα ηεο φςεο δήισζε, πξφζθιεζε, απφξξηςε, ριεπαζκφ, εηξσλεία,
θξαπγή. Απηή ε φςε δίπια ζηηο άιιεο. Απηέο νη φςεηο κέζα ζηελ πφιε. ΋πνπ ζπκππθλψλεηαη
ζπκβνιηθά ε ζχγθξνπζε, κε ζεκαίεο θαη ιάβαξα, εηθφλεο, ζπαζκέλα ηδάκηα, παξαβίαζε ηεο πφξηαο
φηαλ ην θξάηνο απνθαζίδεη ηε ηάμε, κε ηνλ ήρν ησλ κεγαθψλσλ φηαλ νη θαηαιεςίεο απνθαζίδνπλ
ηε δηαηάξαμε, απφ ην νξηαθφ επίπεδν ζχγθξνπζεο, φξην αλάκεζα ζηηο δπν δσέο, πνπ αλεκίδεη
θαζεκεξηλά ηηο αηηίεο ηεο νξγήο ηνπ ζ‘ φινπο απηνχο πνπ αγσλίδνληαη λα δηαηεξήζνπλ ή λα
απνθαηαζηήζνπλ ηελ θαζεκεξηλή νκνηνκνξθία, ηελ θαζεκεξηλή φςε, ην θαζεκεξηλφ ρξψκα ηεο
θίλεζεο ηνπ δξφκνπ.»
223
Αλαιπηηθή παξνπζίαζε ηνπ θηλήκαηνο ησλ θαηαιήςεσλ ζηελ Διιάδα θαη ησλ επηρεηξήζεσλ
θαηαζηνιήο ηνπο γίλεηαη ην θεθάιαην 7.2 «Οηδψκαηα ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ: Θαηαιήςεηο, ζηέθηα θαη
απηννξγαλσκέλα θνηλσληθά εγρεηξήκαηα» θαη ζπγθεθξηκέλα ζην ππνθεθάιαην 7.2.4 «Απφ ηελ
παιίξξνηα ζηελ άκπσηε; Αληηεμέγεξζε θαη δηαζεκαηηθέο πεξηθξάμεηο ησλ απηννξγαλσκέλσλ
εγρεηξεκάησλ».

379
δηακνξθψλνπλ άηππα, απηνζρέδηα δίθηπα, ηα νπνία αληηηίζεληαη ζηηο ζηαζεξέο δνκέο
«ιφγσ ησλ εγγελψλ θηλδχλσλ γξαθεηνθξαηηθνπνίεζεο» (Moroni, 1999[1994]: 29).
Ξξφθεηηαη ζχκθσλα κε ηνλ Κνξφλη γηα «κηα ζαθή αλάγθε ζχγθξηζεο θαη φρη
ζπληνληζκνχ κε ην δφξη» θαη ζχκθσλα κε ηνλ Αικπέξην Κεινχηζη (Alberto Melucci,
1982) ν ζπληνληζκφο φπνηε θξίλεηαη αλαγθαίνο γίλεηαη πάλσ ζε ζπγθεθξηκέλα
δεηήκαηα θαη «φρη απφ αλάγθε γηα ηε κακά-νξγάλσζε».

Υο εθ ηνχηνπ κέζα ζηνλ θνηλσληθφ ρψξν ησλ θαηαιήςεσλ γελληέηαη, παξάγεηαη θαη
αλαπαξάγεηαη έλα ζχκπαλ θξηηηθήο πνπ δηαπεξλάεη φιεο ηηο ζρέζεηο εμνπζίαο: ηελ
έκθπιε, ηελ εζληθή, ηελ νηθνγελεηαθή, ηελ νηθνλνκηθή, ηελ ειηθηαθή, ηελ ηαηξηθή, ηελ
αθαδεκατθή θηι. Καδί κε απηήλ ηελ θξηηηθή γελληνχληαη κέζα απφ ηηο θαηαιήςεηο
αλαξίζκεηνη αγψλεο ζε πνηθίια πεδία ηεο θαζεκεξηλήο δσήο, αγψλεο ελάληηα ζηνπο
βηαζκνχο θαη γηα ηελ απνπνηληθνπνίεζε ησλ εθηξψζεσλ, αγψλεο γηα ηελ ειεχζεξε
ζηέγαζε θαη ελάληηα ζηελ αχμεζε ησλ ελνηθίσλ, ελάληηα ζηνλ απηαξρηζκφ ζε ζρνιεία
θαη παλεπηζηήκηα, ελάληηα ζηηο θπιαθέο, αγψλεο γηα ηελ ελδπλάκσζε έκθπια ή
εζλνηηθά θαηαπηεζκέλσλ θνηλνηήησλ φπσο νη αγψλεο ησλ νκνθπιφθηισλ θαη ησλ
καχξσλ ζηελ Ακεξηθή, αγψλεο ελάληηα ζηελ θαηαζηξνθή ηεο θχζεο, ελάληηα ζηελ
ζηξαηησηηθνπνίεζε θαη ηνλ πφιεκν (Geronimo, 2001[1990]∙ Martínez, Piazza and
Pruijt, 2013∙ Moroni, 1999[1994]∙ Vasudevan, 2011).

Υζηφζν ζίγνπξα ν παξαπάλσ γαιαμίαο ησλ θαηαιήςεσλ δελ απνηειεί έλα εληαίν
νκνηνγελέο θίλεκα θαζψο ηα θαηαιεςηαθά εγρεηξήκαηα αξζξψλνληαη κε ηηο ηδηαίηεξεο
ρσξηθέο, θνηλσληθέο θαη ηζηνξηθέο ξίδεο θαη ζπλζήθεο ηεο θάζε πφιεο θαη ρψξαο. Πηηο
πεξηπηψζεηο ησλ ρσξψλ ηεο Βφξεηαο Ακεξηθήο θαη Δπξψπεο (ΖΞΑ, Θαλαδάο, Αγγιία,
Γεξκαλία, Γαλία, Νιιαλδία) επηθξαηνχλ θπξίσο νη ζηεγαζηηθέο θαηαιήςεηο
κεκνλσκέλσλ θηηξίσλ, ελψ ζηελ Ηηαιία224, ηελ Διβεηία θαη αξγφηεξα ζηελ Ηζπαλία
θαηαιακβάλνληαη επηπιένλ ηα άδεηα θειχθε ησλ πξψελ θνξληηζηηθψλ εξγνζηαζίσλ θαη
κεηαηξέπνληαη ζε απηνδηεπζπλφκελα θνηλσληθά θέληξα225. Ξαξφια απηά ηα θνηλά

224
Πχκθσλα κε ηελ πεξηγξαθή ηνπ Ξάνιν Ξφζη (Paolo Pozzi, 1999[1997]: 6-7) ην πξψην θαηεηιεκκέλν
εξγνζηάζην ζηελ ηζηνξία ηνπ ηηαιηθνχ θαηαιεςηαθνχ θηλήκαηνο ήηαλ ην ιεγφκελν «Φακπξηθφλε»
(Fabbricone) ην 1976 ζην Κηιάλν ζην νπνίν:

«Ρν ρεηκψλα ηνπ ‘76 κηα νκάδα θνηηεηψλ θαη εξγαηψλ ζα θαηαιάβεη, ζηε δψλε Ξφξηα Ρδέλνβα, έλα
θιεηζηφ εδψ θαη ρξφληα εξγνζηάζην, έλα ηεξάζηην θηίξην. Ρν Φακπξηθφλε, φπσο ζα απνθαιείην, έγηλε
ακέζσο ηφπνο ζπγθέληξσζεο εθαηνληάδσλ ζπληξφθσλ ησλ εξγνζηαζίσλ θαη ησλ γεηηνληψλ. Ρν
επηζθέπηνληαλ φιεο ηηο ψξεο ηεο κέξαο θαη ηεο λχρηαο. Κεηά απφ κηα βδνκάδα θαηάιεςεο, ράξηο
ζηελ εξγαζία πνιιψλ αλζξψπσλ, θαζαξίζηεθε θαη απέθηεζε ειεθηξηθφ θαη εγθαηαζηάζεηο πγηεηλήο.
Απφ ην Φακπξηθφλε μεθηλνχζαλ κηθξέο νκάδεο γηα λα θάλνπλ πξνιεηαξηαθά ςψληα ζηα πνιπηειή
καγαδηά ξνχρσλ θαη αιιαληηθψλ. Κεηά ην δείπλν καδεχνληαλ νκάδεο εθαηφ αηφκσλ, πξνθεηκέλνπ λα
κπνπλ ζε ζπλαπιίεο θαη θηλεκαηνγξάθνπο δίρσο λα πιεξψζνπλ, ή γηα λα θάλνπλ απηνκείσζε. Πην
Φακπξηθφλε ππήξραλ ηα πάληα: κηα ζεαηξηθή νκάδα (...), έλα απηνδηεπζπλφκελν άζπιν, κηα εμέδξα
γηα παξαζηάζεηο θαη δεθάδεο πξψελ γξαθεία γηα λα γίλνληαη ζπλειεχζεηο.»
225
Ζ ηδέα ησλ απηνδηεπζπλφκελσλ θνηλσληθψλ θέληξσλ (Centro Sociale Occupato Autogestito-CSOA ή
Centro Sociale Autogestito-CSA) βξίζθεηαη ζηα εξγαηηθά θέληξα θαη ειεπζεξηαθά Αζήλαηα ηεο Ηζπαλίαο
θαη Ηηαιίαο ηνπ κεζνπνιέκνπ.

Πχκθσλα κε ηνλ Ακπέι Ξαδ (Abel Paz, 2013[1994]):

«Ρα Αζήλαηα είλαη αλαπφζπαζην ηκήκα ηνπ ηζπαληθνχ αλαξρηζκνχ. Ρν φλνκα ηνπο πξνέξρεηαη απφ
ηε ζεά ηεο Πνθίαο Αζελά θαη ζηφρνο ηνπο ήηαλ ε δηάδνζε ηεο θνπιηνχξαο, ζε κηα ρψξα φπνπ ε
(φπνηα) εθπαίδεπζε βξηζθφηαλ ππφ ηνλ αζθπθηηθφ έιεγρν ηεο θαζνιηθήο εθθιεζίαο θαη φπνπ πάλσ
απφ ην 1/3 ηνπ πιεζπζκνχ ήηαλ αλαιθάβεηνη. Ρν πξψην Αζήλαην ηδξχζεθε ην 1861 ζηε
Βαξθειψλε, κε ην φλνκα Ateneu Catala de la classe Obrera (θαηαιαληθφ αζήλαην ηεο εξγαηηθήο
ηάμεο). Πηα Αζήλαηα ζηεγάδνληαλ βηβιηνζήθεο, ζρνιεία, θέληξα πγείαο, πξαγκαηνπνηνχληαλ

380
ζηνηρεία ηεο θαηαιεςηαθήο ζθελήο ζπλνπηηθά είλαη ηα εμήο: πξψηνλ απνηεινχλ ηνπο
αλαδπφκελνπο θνηλνχο ηφπνπο γηα δεκηνπξγία, πεηξακαηηζκνχο θαη απηνέθθξαζε,
εμάιινπ αξθεηνί θαηαιεςίεο κηιάλε γηα ηελ «αμία ηεο επηζπκίαο» έλαληη ησλ
νηθνγελεηαθψλ, νηθνλνκηθψλ, ζξεζθεπηηθψλ αμηψλ (Guattari, 2003[1980]: 15) θαη ην
ίδην ην θίλεκα απηναπνθαιείηαη σο «επηζπκεηηθφ θίλεκα» (Berardi, 2006). Γεχηεξνλ,
αξζξψλνληαη κε ηελ θξίζε ηνπ ‘70 θαη ηηο ηδηαίηεξεο πνιενδνκηθέο, νηθνλνκηθέο θαη
θνηλσληθέο εθθάλζεηο πνπ έιαβε ζηηο δπηηθνεπξσπατθέο ρψξεο. Ρξίηνλ ην ηδηαίηεξα
ζεκαληηθφ ζηνηρείν ησλ θαηαιήςεσλ είλαη φπσο θαη ζηελ πεξίπησζε ησλ απηνζρέδησλ
νηθηζκψλ (παξαγθνππφιεσλ) φηη ε θαηάιεςε πξνεγείηαη ηεο λνκηκνπνίεζεο (Holm and
Kuhn, 2010: 647) θαη ηέηαξηνλ πξφθεηηαη γηα ακθίζεκεο, επάισηεο, ξεπζηέο
επηθξάηεηεο.

΋ζνλ αθνξά ην ηειεπηαίν ζεκείν ζα πξέπεη λα επηζεκαλζεί φηη νη θαηαιήςεηο

δηαθξίλνληαη απφ έληνλεο εζσηεξηθέο αληηζέζεηο, είλαη επάισηεο ζηελ θξαηηθή
θαηαζηνιή, ζηελ εξσίλε θαη ζηηο εζσηεξηθέο αληηπαξαζέζεηο ησλ κειψλ ηνπο. Δπίζεο
ηα ζπζηήκαηα εμνπζίαο θαη δηαθξίζεσλ, φζν θαη εάλ νη θαηαιεςίεο επηδίσθαλ λα ηα
θαηαπνιεκήζνπλ, λα ηα αξλεζνχλ θαη λα ηα ππεξβνχλ, δηαξθψο αλαπαξάγνληαη θαη
δελ είλαη ππεξβνιή λα εηπσζεί φηη πνιιέο θνξέο ε παξαθκή αξθεηψλ εγρεηξεκάησλ δελ
νθείιεηαη ζηελ θξαηηθή θαηαζηνιή αιιά ζε εζσηεξηθέο ζπγθξνχζεηο, δηαηξέζεηο,
δηαθξίζεηο θαη άηππεο ηεξαξρίεο.

Ππκπεξαζκαηηθά ν θνηλφο ρψξνο ησλ θαηαιήςεσλ φπσο αλαδχζεθε ηε δεθαεηία ηνπ

‗70 αξζξψζεθε κε ην επξχηεξν ξεχκα θνηλσληθψλ θηλεκάησλ πφιεο θαη αλέδεημε έλα
πιήζνο αγψλσλ. Νη αγψλεο γηα ην δήηεκα ηεο θαηνηθίαο, νη απεξγίεο ελνηθίσλ, νη
θακπάληεο ελάληηα ζε αζηηθέο αλαπιάζεηο, νη αγψλεο ζρεηηθά κε ηηο αζηηθέο κεηαθνξέο,
ηηο ήπηεο κεηαθηλήζεηο, θαη ηα θηλήκαηα θαηαιήςεσλ καδί κε ηνπο θεκηληζηηθνχο
αγψλεο, ηνπο ηαμηθνχο αγψλεο, ηνπο θνηηεηηθνχο αγψλεο, ηνπο αγψλεο ησλ καχξσλ, ηα
θηλήκαηα νκνθπιφθηισλ, ηα θηλήκαηα γηα ηα πνιηηηθά θαη θνηλσληθά δηθαηψκαηα
δηακφξθσζαλ ηε δεθαεηία ηνπ ‘70 έλα ηδηαίηεξα ζπγθξνπζηαθφ πεξηβάιινλ πνπ
αλέδεημε ηε ζεκαζία ηνπ Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε θαη ηρλειάηεζε θαη αλακεηξήζεθε κε
ηε δπλαηφηεηα ζπγθξφηεζεο ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ σο ελφηεηα ηνπ θαηά Θσηζάθε (2012:
88) ζπιινγηθνχ ρψξνπ θαη ηνπ ρψξνπ ησλ πνιηηψλ. Ππλζήκαηα φπσο «θάησ απφ ηελ
άζθαιην ππάξρεη παξαιία», ην «πξνζσπηθφ είλαη πνιηηηθφ», ην γαιιηθφ ζχλζεκα
«αιιάδνπκε ηελ δσή, αιιάδνπκε ηελ πφιε», ζηηο ΖΞΑ ηα ζπλζήκαηα «θνηλνηηθφο
έιεγρνο ηεο πφιεο» θαη «δελ ζέινπκε γθέην ζέινπκε νιφθιεξε ηελ πφιε» θαη ζηελ
Ηηαιία ζπλζήκαηα φπσο «αο πάξνπκε ηελ πφιε», «ην αίζζεκα ηεο επηπρίαο γίλεηαη
αλαηξεπηηθφ φηαλ είλαη ζπιινγηθφ» θαη «ηα ζέινπκε φια» ζα λνεκαηνδνηήζνπλ ηελ
πηζαλφηεηα αλάδπζεο ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ.

ζεαηξηθέο παξαζηάζεηο, βξαδηέο πνίεζεο, νξγαλψλνληαλ εθδξνκέο ζηε θχζε θιπ. Κε ηελ ίδξπζε
ηεο CNT, ην 1910, σο πξψηνο ζηφρνο θαζε ηνπηθνχ ζπλδηθάηνπ ηέζεθε ε δεκηνπξγία ελφο
Διεπζεξηαθνχ Αζήλαηνπ.»

381
6.4.4 ΢θεηεξηζκφο ηνπ Γηθαηψκαηνο ζηελ Πφιε, θαηαζηνιή
θαη αλάδπζε λέσλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ πφιεο (‘90-‘00)

Απφ ηε δεθαεηία ηνπ ‘80 παξαηεξείηαη κηα ζαθήο αιιαγή ζηα θηλήκαηα πφιεο, ηα νπνία
ζε κεγάιν βαζκφ ράλνπλ ηελ πξφηεξε ξηδνζπαζηηθή ηνπο θξηηηθή θαη ελζσκαηψλνληαη
ζε ζεζκηθέο θξαηηθέο δνκέο, ζε MKO θαη ζε ηνπηθέο δεκνηηθέο αξρέο. Πχκθσλα κε ηελ
Κάγηεξ (2009: 364), ηε δεθαεηία ηνπ ‘80 γίλεηαη ην πέξαζκα «απφ ηε δηακαξηπξία ζην
πξφγξακκα». Ρελ ίδηα ζηηγκή πνπ ππνρσξνχζε ην θξάηνο πξφλνηαο δίλνληαο ηε ζέζε
ηνπ ζην λενθηιειεπζεξηζκφ θαη ηελ ειεχζεξε αγνξά, ρξεζηκνπνηείηαη ηφζν ε βίαηε
θαηαζηνιή φζν θαη ν ζπκκεηνρηθφο ζρεδηαζκφο γηα ηελ αθνκνίσζε ησλ θνηλσληθψλ
θηλεκάησλ πφιεο. Πχκθσλα κε ηνπο Γηνράλεο Λνβί θαη Θιεξ Θνιφκπ (Johannes Novy
and Claire Colomb, 2012) ηε δεθαεηία ηνπ ‗80 ην «Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε» ζπλζιίβεηαη
απέλαληη ζην δίιεκκα «αληηπαξάζεζε ή ζπλεξγαζία». Νη θαηαιεςίεο δηαρσξίδνληαη ζε
«δηαπξαγκαηεπηέο» θαη «κε-δηαπξαγκαηεπηέο» (Vasudevan, 2011: 292).
Σαξαθηεξηζηηθά ην 1981 ν ππνπξγφο εζσηεξηθψλ ηεο Γεξκαλίαο Σάηλξηρ Ινχκεξ
(Heinrich Lummer) δηαίξεζε ηνπο θαηαιεςίεο ζε «εθείλνπο πνπ ήηαλ έηνηκνη λα
δηαπξαγκαηεπηνχλ» θαη ζηνπο «εγθιεκαηίεο» (Holm and Kuhn, 2010). Δπηπξφζζεηα ηε
ζθπηάιε ησλ θηλεκάησλ πφιεο παίξλνπλ θαη «επηηξνπέο πνιηηψλ» ηεο κεζαίαο ηάμεο,
νη νπνίεο ζηα πιαίζηα ηεο αλάδπζεο ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ επηδηψθνπλ ηνλ
εμεπγεληζκφ ησλ γεηηνληψλ ηνπο απφ ηνπο κεηαλάζηεο, ηε ιεγφκελε «άγξηα» λενιαία,
ηηο εξγάηξηεο ηνπ έξσηα θαη ηνπο ρξήζηεο λαξθσηηθψλ (Mayer, 2009∙ Harvey,
2013[2012]).

Ξην ζπγθεθξηκέλα εζηηάδνληαο ζηελ πεξίπησζε ηεο Γεξκαλίαο ε αλάδπζε ηνπ θφκκαηνο
ησλ Ξξαζίλσλ θαη ε είζνδφο ηνπο ζε δεκνηηθά θαη ηνπηθά θνηλνβνχιηα αληαλαθιά
ζχκθσλα κε αξθεηνχο κειεηεηέο (Clarke and Mayer, 1986∙ Mayer, 1993∙ Novy and
Colomb, 2012) ηελ ελζσκάησζε ησλ θηλεκάησλ πφιεο. Νη πξψελ καρεηηθέο
νξγαλψζεηο γεηηνληψλ κεηαζρεκαηίδνληαη ζε ζεζκηθέο ΚΘΝ νξγαλψζεηο πνπ
ρξεκαηνδνηνχληαη απφ ην θξάηνο ή ηνπο δήκνπο. Αληίζηνηρα πξψελ θαηαιήςεηο ηνπ
«απηφλνκνπ θηλήκαηνο» ππφ ηνλ θφβν ησλ εμψζεσλ θαη ηεο πνηληθνπνίεζεο226
εμαλαγθάδνληαη λα ζπλεξγαζηνχλ κε ην θξάηνο θαη ην δήκν θαη σο εθ ηνχηνπ ράλνπλ
κεγάιν κέξνο ηεο δπλακηθήο ηνπο (Köhler and Wissen, 2003∙ Novy and Colomb,
2012). Πχκθσλα κε ηνπο Σνικ θαη Θνπλ (2010: 649) ε λνκηκνπνίεζε ησλ ζπηηηψλ
«ζήκαηλε ηειηθά ην ηέινο θάζε πνιηηηθήο δηάζηαζεο ησλ θαηαιήςεσλ πέξα απφ ην
πεδίν εθαξκνγήο ηεο ζηεγαζηηθήο πνιηηηθήο». ΋ηαλ, επνκέλσο ζχκθσλα κε ηελ
ελλνηνιφγεζε γηα ην θνηλσληθφ ζχζηεκα ηεο θαηνηθίαο απφ ηνλ Θσηζάθε (2012: 86) ην
θνηλσληθφ δίθηπν, ν ηξφπνο επηθνηλσλίαο θαη νη ζρέζεηο επηθνηλσλίαο πνπ
πξαγκαηψλνπλ ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο ζπγθαηνίθεζεο αλαηξνχληαη, αθαηξνχληαη ή
πξνζαξκφδνληαη ζην θπξίαξρν παξάδεηγκα ηφηε απνκέλνπλ νη θαηαιήςεηο σο
ελαιιαθηηθή πιηθή θαηαζθεπή, σο ελαιιαθηηθά «θειχθε» ή σο ελαιιαθηηθέο
«απηφλνκεο δψλεο»227.

226
Πχκθσλα κε ηνλ Ρδεξφληκν (Geronimo, 2001[1990]: 131) κεηαμχ 1981-1982 πεξίπνπ πέληε
ρηιηάδεο θαηαιεςίεο ηνπ Γπηηθνχ Βεξνιίλνπ είραλ λα αληηκεησπίζνπλ εληάικαηα ζχιιεςεο, δίθεο,
θπιαθίζεηο θαη ρξεκαηηθέο απνδεκηψζεηο.
227
Πχκθσλα κε ηνλ Ρδεξφληκν (2001[1990]: 129-131) ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗80, ζην εζσηεξηθφ
ηνπ θαηαιεςηαθνχ θηλήκαηνο ηνπ Βεξνιίλνπ είρε αζθεζεί ζθνδξή θξηηηθή απέλαληη ζηε ζεψξεζε ησλ
θαηεηιεκκέλσλ ζπηηηψλ σο ελαιιαθηηθέο απηφλνκεο ή ειεχζεξεο δψλεο:

382
Αμίδεη, επίζεο, λα ζεκεησζεί φηη ζηελ αθκή ηνπ πξψηνπ θηλήκαηνο ησλ θαηαιήςεσλ ηνπ
Βεξνιίλνπ, ην 1979, μεθίλεζε ε «Γηεζλήο Έθζεζε Θηηξίσλ», ε νπνία έζεζε ηηο «αξρέο
ηεο ―ζπγθξαηεκέλεο-πξνζεθηηθήο‖ (cautious urban renewal) αλαλέσζεο ησλ πφιεσλ»,
νη νπνίεο επηδίσθαλ λα θέξνπλ ζε ζπκβηβαζκφ ηηο νκάδεο ησλ ελνηθηαζηψλ, ηηο
πνιηηηθέο αξρέο ηεο πφιεο θαη ηηο νκάδεο ησλ θαηαιήςεσλ (Bernt, 2003: 46).
Πχκθσλα κε ηνλ Θαξι Σφκνπη (Karl Homuth, 1984: 37) ε «Γηεζλή Έθζεζε Θηηξίσλ»
έζεζε ηηο βάζεηο γηα ηε «―ζπγθξαηεκέλε-πξνζεθηηθή‖ αζηηθή αλαλέσζε, ε νπνία
αληηθαηέζηεζε ην βίαην ραξαθηήξα, ηνλ γξαθεηνθξαηηθφ παηεξλαιηζκφ θαη ηελ
αληθαλφηεηα απηψλ ησλ ζρεδίσλ κε πξνζεθηηθή, βήκα πξνο βήκα δηαδηθαζία πνπ ήηαλ
πην εχθνιν λα γίλεη θαηαλνεηή θαη πην θνηλσληθά πξνζαξκφζηκε» θαη ζχκθσλα κε ηνπο
Σνικ θαη Θνπλ (2010: 653) ηα θαηεηιεκκέλα ζπίηηα «φρη κφλν ήηαλ ην έλαπζκα γηα κηα
λέα πνιηηηθή αζηηθήο αλαλέσζεο, ήηαλ ηελ ίδηα ζηηγκή έλα είδνο πεηξακαηηθνχ
εξγαζηεξίνπ ζην νπνίν δνθηκάδνληαλ λέα εξγαιεία αζηηθήο αλαλέσζεο»228.

Ξαξφια απηά δέθα ρξφληα κεηά ην πξψην θχκα θαηαιήςεσλ, ακέζσο κεηά ηελ πηψζε
ηνπ ηείρνπο ηνπ Βεξνιίλνπ ζα αθνινπζήζεη ην δεχηεξν θχκα θαηαιήςεσλ ζηα
εγθαηαιεηκκέλα θαη κε αδηεπθξίληζην ηδηνθηεζηαθφ θαζεζηψο θηίξηα ηνπ αλαηνιηθνχ
ηκήκαηνο ηεο ελσκέλεο πιένλ πφιεο. Ρν ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ ηεο δεχηεξεο γεληάο
θαηαιήςεσλ είλαη φηη εθηφο απφ ην ζηεγαζηηθφ δήηεκα νη θαηαιεςίεο εζηηάδνπλ θπξίσο
ζηε δεκηνπξγία ρψξσλ αληηθνπιηνχξαο, ηέρλεο θαη πεηξακαηηζκψλ κε ηε δεκηνπξγία
εθζεζηαθψλ ρψξσλ, βηβιηνπσιείσλ, δηζθνπσιείσλ, θαιιηηερληθψλ ζηνχληην,
ζπλαπιηαθψλ ρψξσλ, πεηξακαηηθψλ εζηηαηνξίσλ θαη θαθέ (Vasudevan, 2011∙ Karapin,
2007∙ Koopmans, 1995). Νη ηξφπνη επηθνηλσλίαο δηεπξχλνληαη, ην «θαηνηθείλ» θαη ην
«δηθαίσκα ζηελ πφιε» επαλαλνεκαηνδνηνχληαη θαη εκπινπηίδνληαη κε πνιηηηζκηθέο
πξαθηηθέο δεκηνπξγψληαο έλαλ αλαλεσκέλν θνηλφ ρψξν.

Υζηφζν ν ζθεηεξηζκφο, ε θαηαζηνιή θαη ε αθνκνίσζε ηνπ θνηλνχ ρψξνπ ηνπ δεχηεξνπ
θχκαηνο θαηαιήςεσλ ζα είλαη αθφκα πην άκεζε ζπγθξηηηθά κε ην πξψην θχκα. ΋ζα

«Θαηεγνξνχκε έλα κεγάιν θνκκάηη ηνπ ελαιιαθηηθνχ θηλήκαηνο, φηη ην κφλν πνπ ηνπο ελδηαθέξεη
είλαη λα νξγαλψζνπλ αιιηψο ηελ δσή ηνπο θαη φρη λα πνιεκήζνπλ ην ζχζηεκα. Βνιεχνληαη ζηε
θσιηά ηνπο (...). Γελ αζθνχκε θξηηηθή ζηνπο ρψξνπο ζρεηηθήο ειεπζεξίαο καο σο ηέηνηνπο, αιιά
φηαλ απνηεινχλ ζηφρν. Γηα καο απνηεινχλ κφλν αθεηεξίεο ηνπ αγψλα καο. Λα θαηαθηήζνπκε
―ρψξνπο ειεπζεξίαο‖, λα ηνπο δηαζθαιίδνπκε (...) απηφο είλαη θιαζηθφο ξεθνξκηζκφο! Απηφ δελ
θινλίδεη θαλέλα ζχζηεκα – αθφκε θαη ην θαπηηαιηζηηθφ ζχζηεκα αληηδξά πνιχ ειαζηηθά: νη ―ρψξνη
ειεπζεξίαο‖ κπνξνχλ λα αθνκνησζνχλ, ε αληίζηαζε κπνξεί λα ραληαθσζεί, γθέην (...), παηδηθέο
ραξέο.»
228
Πχκθσλα κε ηελ αλάιπζε ηνπ γεξκαληθνχ θηλήκαηνο ησλ θαηαιήςεσλ απφ ηνπο Σνικ θαη Θνπλ
(2010: 653) ηε δεθαεηία ηνπ ‗80 ζην Βεξνιίλν νη πεξηζζφηεξνη απφ ηνπο θαηαιεςίεο ήξζαλ ζε
ζπκθσλία κε ηηο δεκνηηθέο αξρέο, έιαβαλ επηρνξεγήζεηο γηα ηελ αλαθαίληζε ησλ θαηεηιεκκέλσλ
θηηξίσλ, θαη θαη‘ απηφλ ηξφπν ζπλέβαιαλ ζηε δεκηνπξγία λέσλ ζπκκεηνρηθψλ κνληέισλ δηαθπβέξλεζεο
θαη αλαδσνγφλεζεο ηεο πφιεο.

«[΢πνγξάθηεθαλ] ζπιινγηθέο ζπκθσλίεο ρξήζεο, (...) νη νπνίεο εθθξάδαλε πιήξσο ηηο λέεο κνξθέο
αζηηθήο αλαλέσζεο θαη ην ηέινο ηνπ απηαξρηθνχ θαζεζηψηνο αζηηθήο αλαλέσζεο ζηνπο ππφ
αλαζπγθξφηεζε ρψξνπο. Ζ πξνθαλήο ζπλέπεηα ησλ ζπκκεηνρηθψλ αξρψλ πίζσ απφ ηελ πξνζεθηηθή
αζηηθή αλαλέσζε καδί κε ηελ έλλνηα ηεο ―απην-ελδπλάκσζεο‖ ησλ θαηαιεςηψλ, κπνξεί λα ηδσζεί
σο ην πην επηηπρεκέλν (...) επίπεδν ηεο ελζσκάησζεο ησλ θαηαιήςεσλ. Ξέξα απφ θάπνηεο βαζηθέο
επηθξίζεηο γηα ηελ απνπνιηηηθνπνίεζε ηεο ζηέγαζεο θαη ηελ έμσζε ησλ θαηαιήςεσλ, πνπ
πεξηγξάθεθε σο ―πξνιεπηηθή αληη-εμέγεξζε‖, κηα (...) πνιηηηθή ζπκκαρία πνπ απνηεινχληαλ απφ
ελαιιαθηηθέο νκάδεο, θαηαιεςίεο, ηελ Δλαιιαθηηθή Ιίζηα (αξγφηεξα Ξξάζηλν Θφκκα) θαη
επαγγεικαηίεο πνιενδφκνπο θαη αξρηηέθηνλεο ζπκθψλεζε λα αξλεζεί ηελ γξαθεηνθξαηηθή θαη
θπβεξλεηηθή αζηηθή αλαλέσζε ηνπ παξειζφληνο θαη λα δνπιέςνπλ καδί γηα λα δεκηνπξγήζνπλ
ελαιιαθηηθά κνληέια.»

383
απφ ηα πξψελ θαηεηιεκκέλα θηίξηα δελ εθθελψζεθαλ ζα κεηαηξαπνχλ ζε θννπεξαηίβεο
ή ζχκθσλα κε ηνλ Σαλο Ξξνπη (Hans Pruijt, 2004) ζε «επηρεηξεκαηηθέο θαηαιήςεηο».
Θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗90 ε Γεξνπζία ηνπ Βεξνιίλνπ μφδεςε πάλσ απφ
250 εθαηνκκχξηα επξψ ζε απηφ πνπ ήηαλ γλσζηφ σο αλαπηπμηαθά πξνγξάκκαηα
«απηνβνεζεηηθήο ζηεγαζηηθήο πνιηηηθήο» (Holm and Kuhn, 2010: 652). Ππλνιηθά
πάλσ απφ 3.000 κνλάδεο αλαθαηλίζηεθαλ κε απηφλ ηνλ ηξφπν ζην αλαηνιηθφ ηκήκα ηεο
πφιεο, πνιιέο απφ απηέο πξψελ θαηαιήςεηο (Abgeordnetenhaus Berlin, 2002).
Πχκθσλα κε ηνπο Σνικ θαη Θνπλ (2010: 652) ζε κεξηθέο πεξηνρέο, ε αλαθαίληζε ησλ
πξψελ θαηαιήςεσλ ήηαλ «ην πξψην ζαθέο δείγκα ηεο αζηηθήο αλαλέσζεο ζηελ
πξάμε». Δπίζεο ζχκθσλα κε ηνπο Σάξηκνπη Σάνπζεξκαλ, Αληξέ Σνικ θαη Ληαληέια
Ενχληζεξ (Hartmut Häußermann, Andrej Holm and Daniela Zunzer, 2002) ην
ζπκκεηνρηθφ κνληέιν ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‘80 επεθηάζεθε θαη ηψξα «νη θαζνξηζηηθνί
παξάγνληεο ήηαλ φρη κφλν ηα νηθνλνκηθά θξηηήξηα, αιιά επίζεο νη πνιηηηζηηθνί θαη
θνηλσληθνί πφξνη. Ηδίσο νη κνξθσκέλνη ελνηθηαζηέο θαη απηνί πνπ αζρνιήζεθαλ ζηελά
κε θνηλσληθά δίθηπα, ήηαλ ζε θαιχηεξε ζέζε λα θάλνπλ ππνινγίζηκα ηα ζπκθέξνληά
ηνπο ζηηο εμαηνκηθεπκέλεο δηαπξαγκαηεχζεηο ησλ εθζπγρξνληζηηθψλ ζρεδίσλ».
Δπηπιένλ ζχκθσλα κε ηνλ Ξαζθνπηλέιη (2010: 3) «ζε κηα πφιε φπσο ην Βεξνιίλν ην
underground έρεη κεηαηξαπεί ζε ―εξγνζηάζην αμίαο‖ θπξίσο γηα ηνλ θηεκαηνκεζηηηθφ
ηνκέα θαη ην κάξθεηηλγθ ησλ πφιεσλ»229. Ρέινο αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ην λέν κνληέιν
απνκαθξχλεηαη απφ ηε ζπιινγηθή δηαπξαγκάηεπζε θαη ε ζπκκεηνρηθή δηαδηθαζία αθνξά
αηνκηθέο δηαπξαγκαηεχζεηο πνπ ζα νδεγήζνπλ ζε ηδησηηθέο επελδχζεηο ζηνπο πξψελ
θαηεηιεκκέλνπο ρψξνπο (Holm and Kuhn, 2010: 652). Κε απηέο ηηο πνιηηηθέο ν ηξφπνο
επηθνηλσλίαο θαη νη πνιηηηζκηθέο πξαθηηθέο ησλ πξψελ θαηαιεςηψλ γίλνληαη ν κνριφο
γηα ηελ αζηηθή αλαλέσζε ηεο πφιεο. Δίλαη ε επνρή πνπ γελληέηαη ε ξεηνξηθή γηα ηε
ιεγφκελε «δεκηνπξγηθή πφιε»230 θαη ην Βεξνιίλν ελζσκαηψλνληαο θαη ζθεηεξίδνληαο
ην πξψελ θίλεκα ησλ θαηαιήςεσλ θαζψο θαη ηηο απηννξγαλσκέλεο πνιηηηζηηθέο
κνξθέο έθθξαζεο αλαδεηθλχεηαη ζχκθσλα κε ηνλ Ξαζθνπηλέιη (2010: 3) σο ε
«Κέθθα» ησλ απνθαινχκελσλ «δεκηνπξγηθψλ πφιεσλ» ηεο Δπξψπεο.

229
Aμίδεη λα ζεκεησζεί ε πεξίπησζε ηνπ «καπξίζκαηνο» δπν δηάζεκσλ γθξάθηηη-κνπξάι ηεο ηηαιηθήο
θνιεθηίβαο Κπινπ (Βlu) ζηελ νδφ Θνχβξηζηξαζε (Cuvrystraße) ζην Θξφηηζκπεξγθ ηνπ Βεξνιίλνπ ηνλ
Γεθέκβξην ηνπ 2014. Ζ κηα ηνηρνγξαθία εηθνλνπνηνχζε έλα γηάπε ρσξίο θεθάιη πνπ θηηάρλεη ηελ
γξαβάηα ηνπ θαη θνξάεη δπν ρξπζά ξνιφγηα ξφιεμ, ηα νπνία δέλνληαη κεηαμχ ηνπο κε αιπζίδα ψζηε λα
θαίλνληαη ζαλ ρεηξνπέδεο, θαη ε άιιε δπν θαιπκκέλα κε θνπθνχιεο πξφζσπα πνπ ε κηα απνθαιχπηεη
ηελ άιιε ζρεκαηίδνληαο ε πξψηε κε ηα δάρηπια ηεο ην ζχκβνιν «Δ» γηα ηελ Αλαηνιή (East) θαη ε
δεχηεξε ην ζχκβνιν (W) γηα ηε Γχζε (West). Πχκθσλα κε ηνλ Ινπηο Σέλθε (Lutz Henke, 2014):
«αθνχζηα είρακε δεκηνπξγήζεη κηα ηδαληθή νπηηθή αλαπαξάζηαζε ηνπ θαληαζηαθνχ ηνπ Βεξνιίλνπ ησλ
90s θαη ησλ ππνζρέζεψλ ηνπ». Νη ηνηρνγξαθίεο ζχληνκα ζα γίλνπλ «ηφπνο πξνζθπλήκαηνο» γηα ηνπο
απαληαρνχ ηνπξίζηεο ηνπ Βεξνιίλνπ, ζα γίλνπλ κπινπδάθηα, ηνπξηζηηθέο αθίζεο θαη ζα κπνπλ ζε
εμψθπιια βηβιίσλ θαη κνπζηθψλ δίζθσλ. Κε ηα ιφγηα ηνπ Σέλθε (2014) «ε πφιε άξρηζε λα
ρξεζηκνπνηεί ηελ αηζζεηηθή ηεο αληίζηαζεο γηα ηηο δηαθεκηζηηθέο ηεο θακπάληεο». Ρελ ίδηα ζηηγκή ε
γεηηνληά ηνπ Θξφηηζκπεξγθ βξίζθεηαη ζην επίθεληξν ηνπ εμεπγεληζκνχ (gentrification) θαη πνξείεο θαη
δηαδειψζεηο αληηηίζεληαη ζηελ αχμεζε ησλ ελνηθίσλ ελψ νη ηνηρνγξαθίεο ηεο νδνχ Θνχβξηζηξαζε
γίλνληαη ην ζχκβνιν ηνπ «city branding» γηα λα πξνζειθχζνπλ αλψηεξα νηθνλνκηθά ζηξψκαηα. Ζ
αλαγγειία θαηαζθεπήο ππεξπνιπηειψλ θαηνηθηψλ ζην γεηηνληθφ νηθφπεδν κε ζέα ηηο ηνηρνγξαθίεο ζα
εθηηλάμεη ηηο ηηκέο γεο φιεο ηεο πεξηνρήο θαη νη δεκηνπξγνί ησλ γθξάθηηη ζα επηιέμνπλ ηε λχρηα ηεο
11εο Γεθεκβξίνπ 2014 λα ηα ζβήζνπλ κε καχξε κπνγηά σο πξάμε «αληίζηαζεο θαη αθχπληζεο γηα ηελ
πφιε θαη ηνπο θαηνίθνπο ηεο» (Henke, 2014).
230
Αλαιπηηθή παξνπζίαζε ησλ πνιηηηθψλ ηεο ιεγφκελεο «δεκηνπξγηθήο πφιεο» θαη ηνπ ζθεηεξηζκνχ
ησλ πνιηηηζκηθψλ θηλεκάησλ γίλεηαη ζην θεθάιαην 6.5.3 «Γεκηνπξγηθή πφιε θαη δεκηνπξγηθή ηάμε».

384
Ξαξφκνηεο εμειίμεηο ππήξμαλ ζε πνιιέο επξσπατθέο πφιεηο. Πηηο κειέηεο ηνπ γηα ηε
Επξίρε, ν Θξηζηηάλ Πκηλη (Christian Schmid, 1998) αλαθέξεηαη ζε κηα δηαιεθηηθή ησλ
θνηλσληθψλ θηλεκάησλ κε ηνλ ζρεκαηηζκφ ηεο «παγθφζκηαο πφιεο» ηεο Επξίρεο, θαη
εηδηθφηεξα πξνζδηνξίδεη ηελ ψζεζε ησλ θηλεκάησλ δηακαξηπξίαο ζηελ πφιε θαη ησλ
δξαζηεξηνηήησλ ηεο ππνθνπιηνχξαο «γηα λα έξζεη ζηε ζπλέρεηα έλα πνιηηηζηηθφ
άλνηγκα θαη λα κνξθνπνηεζεί ε θνζκνπνιίηηθε εηθφλα ηεο πφιεο» (ν.π.: 221).

Πην Άκζηεξληακ ν Γήκνο κεηά απφ ηέζζεξηο δεθαεηίεο κε πνιηηηθέο εθθελψζεσλ,

πνηληθνπνίεζεο θαη ελζσκάησζεο ηνπ θηλήκαηνο ησλ θαηαιήςεσλ, ηε δεθαεηία ηνπ
2000 ζέηεη ζην επίθεληξν ηεο ξεηνξηθήο ηνπ φηη ν «ηφπνο έρεη ζεκαζία» (place
matters) θαη φηη ε «απζεληηθφηεηα», ε «δσληάληα» θαη ε «κνλαδηθφηεηα» απνηεινχλ
ραξαθηεξηζηηθά γηα λα είλαη κηα πφιε ειθπζηηθή ζε επελδχζεηο θαη ηνπξηζκφ (Owens,
2008: 45). Ππλεπψο ν Γήκνο αλαγλσξίδεη φηη έρεη ζρεδφλ αθαληζηεί έλαο ζεκαληηθφο
θαη «απζεληηθφο» πφξνο έιμεο θαη σο εθ ηνχηνπ πηνζεηεί ηελ πνιηηηθή ησλ ιεγφκελσλ
«Ξεξηνρψλ Αλαπαξαγσγήο» ψζηε ζχκθσλα κε ηε δηαηχπσζε ηνπ δεκάξρνπ ηεο πφιεο
Πέιην Ξάηηλ (Schelto Patijn) λα «δηαηεξνχληαη θαη λα αλαδεκηνπξγνχληαη νη
πνιηηηζηηθέο ιεηηνπξγίεο πνπ παιαηφηεξα γίλνληαλ ζηηο κεγάιεο θαηαιήςεηο» (Owens,
2008: 54∙ Mayer, 2013: 5). Αθνινπζψληαο ην ζχκβνπιν ηνπ ζεζκνχ ηεο Ξνιηηηζηηθήο
Ξξσηεχνπζαο ηεο Δπξψπεο, Ρξέβνξ Ληέηβηο (Trevor Davies, 1998: 54) πνπ ηζρπξίδεηαη
φηη «νη θαιιηηέρλεο ρξεηάδνληαη ηελ αλαξρία», ην ζιφγθαλ ηνπ δεκάξρνπ ηνπ
Άκζηεξληακ είλαη: «Γελ ππάξρεη θνπιηνχξα ρσξίο ππνθνπιηνχξα» (Patijn, 2000: 78).
Πηελ πξαγκαηηθφηεηα ζχκθσλα κε ηνλ Ιπλ ΋νπελο (Lynn Owens, 2008: 54) νη
θαηαιεςίεο δελ αληηκεησπίδνπλ πιένλ κφλν ην παιαηφηεξν δίιεκκα «δηαπξαγκάηεπζε
ή εθθέλσζε», αιιά εάλ ζέινπλ λα παξακείλνπλ ζηνπο ρψξνπο ηνπο ζα πξέπεη λα είλαη
δεκηνπξγηθνί, παξαγσγηθνί θαη λα ζπκβάινπλ ζηελ αλαδσνγφλεζε ηεο θνπιηνχξαο ηεο
πφιεο.

Υο εθ ηνχηνπ απφ ηε δεθαεηία ηνπ ‘90, φπσο ηζρπξίδεηαη ε Κάγηεξ (2009: 362), ε
ζπδήηεζε γηα ην «Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε» αλακηγλχεηαη κε φξνπο φπσο «βηψζηκε πφιε»,
«δσληαλή πφιε», «έμππλε πφιε», «δεκηνπξγηθή πφιε», «πφιε ηεο γλψζεο» θαη νη
ηδέεο ηεο απηνλνκίαο θαη ηνπ απηνπξνζδηνξηζκνχ πηνζεηνχληαη απφ ηηο πνιηηηθέο ηνπ
ιεγφκελνπ «city branding», ηελ ίδηα ζηηγκή πνπ νη φιν θαη απμαλφκελεο «πεξίθιεηζηεο
θνηλφηεηεο» (gated communities) δηαθεκίδνπλ ην «δηθαίσκα ζε κηα αζθαιή δσή».

Δπηπιένλ ζην ζεκείν απηφ ζα πξέπεη λα αλαθεξζεί φηη ε ξεηνξηθή γηα ην «Γηθαίσκα
ζηελ Ξφιε» ηελ ηειεπηαία δεθαεηία έρεη πηνζεηεζεί απφ πιήζνο δεκνηηθψλ,
θπβεξλεηηθψλ θαη δηεζλψλ νξγαληζκψλ. Σαξαθηεξηζηηθά είλαη ηα παξαδείγκαηα ηεο
ηδηνπνίεζεο ηνπ «Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε» απφ ηνλ ΝΖΔ ζηα πιαίζηα ηεο UNHabitat θαη
ηεο UNESCO πνπ ην 2006 πηνζέηεζε ηε «Ξαγθφζκηα Σάξηα γηα ηα Αλζξψπηλα
Γηθαηψκαηα ζηελ Ξφιε» (World Charter for the human right to the city) (Fernandes,
2007). Ππγθεθξηκέλα ζχκθσλα κε ην 11ν άξζξν ηεο Σάξηαο ην «Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε»
πεξηιακβάλεη: «ηελ ελζσκάησζε ησλ δηεζλψο αλαγλσξηζκέλσλ αλζξσπίλσλ
δηθαησκάησλ ζηελ θαηνηθία, ζηελ θνηλσληθή αζθάιεηα, ζηελ εξγαζία, έλα απνδεθηφ
επίπεδν δηαβίσζεο, αλαςπρήο, πιεξνθφξεζεο, νξγάλσζεο θαη ειεχζεξεο
ζπλάζξνηζεο, ηξνθή θαη λεξφ, απειεπζέξσζε απφ ηηο εθηνπίζεηο, ζπκκεηνρή θαη
απηνέθθξαζε, πγεία, εθπαίδεπζε, πνιηηηζκφ, ηδησηηθφηαηα θαη αζθάιεηα, έλα αζθαιέο
θαη πγηέο πεξηβάιινλ». Δπίζεο ην «Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε» έρεη πηνζεηεζεί ην 1997 απφ
ηελ Θνινκβία (Λφκνο 388/1997) θαη ην 2001 απφ ηε Βξαδηιία (Λφκνο 10.257/2001), ε
νπνία ίδξπζε ην 2003 ην «΢πνπξγείν γηα ην Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε» (Fernandes, 2007:
204).

385
Πην πιαίζην απηφ, ραξαθηεξηζηηθή είλαη θαη ε πεξίπησζε ηεο δεκνηηθήο παξάηαμεο
«Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε» πνπ απφ ηνλ Νθηψβξην ηνπ 2010 δηνηθεί ηνλ Γήκν Αζελαίσλ.
Παξαληαπέληε ρξφληα κεηά ηελ πξψηε έθδνζε ηνπ νκψλπκνπ βηβιίνπ απφ ηνλ Ιεθέβξ,
ε Αζήλα ηεο θξίζεο, κε δήκαξρν ηνλ πξψελ ζπλήγνξν ηνπ πνιίηε Γηψξγν Θακίλε,
πηνζεηεί έλα πνιηηηθφ πξφγξακκα βαζηζκέλν ζε κηα ηδηαίηεξα δηαζηξεβισκέλε εθδνρή
ηνπ «δηθαηψκαηνο ζηελ πφιε» θαζψο ζην φλνκά ηνπ εθθελψλνληαη ζηεγαζηηθέο θαη
πνιηηηθέο θαηαιήςεηο (πεξηπηψζεηο Δθεηείνπ, Villa Amalias, Πθαξακαγθά θαη Ξαηεζίσλ,
πιαηείαο Ππληάγκαηνο-αγαλαθηηζκέλνη θ.α.), ζηηγκαηίδνληαη θαη εθδηψρλνληαη απφ ην
θέληξν ηεο πφιεο άζηεγνη, κεηαλάζηεο, εξγάηξηεο ηνπ έξσηα, θαη πξνθξίλνληαη έξγα
αλάπιαζεο θαη εμεπγεληζκνχ (Rethink Athens, Remap, Reactivate).231

΋πσο επηζεκαίλεη ν Ληε Πνχδα (2010) ζήκεξα ην «Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε» ζπλαληηέηαη
ζε έλα πιήζνο νξγαληζκψλ, ζεζκψλ θαη ΚΘΝ, ησλ νπνίσλ ε ξεηνξηθή είλαη «φζν
κπνξνχκε πεξηζζφηεξε θνηλσληθή δηθαηνζχλε θαη πεξηβαιινληηθή πξνζηαζία, αιιά αο
είκαζηε ξεαιηζηέο, ε επνρή ηεο νπηνπίαο έρεη πεξάζεη» (De Souza, 2010: 316).
Δπνκέλσο γηα ηνλ Ληε Πνχδα (2010: 317) πξφθεηηαη γηα «ην δηθαίσκα ζε κηα θνηλσληθή
δσή ζην πιαίζην ηεο θαπηηαιηζηηθήο πφιεο, (…) θαη ζηε βάζε κηαο βειηησκέλεο
αληηπξνζσπεπηηθήο δεκνθξαηίαο». Ππλνπηηθά ζχκθσλα κε ηνλ Ληε Πνχδα (2010: 316)
ε πηνζέηεζε ηνπ «Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε» ζεκαίλεη πξψηνλ ηελ επηζηξνθή ζε κηα
θευλζηαλνχ ηχπνπ λενθηιειεχζεξε εθδνρή, ε νπνία βαζίδεηαη ζην πξνζηαηεπηηζκφ
δειαδή κηα αλαλεσκέλε ηζρπξνπνίεζε ηνπ ξφινπ ηνπ θξάηνπο, ζηνλ ζπλδπαζκφ ηεο
πεξηβαιινληηθήο πξνζηαζίαο κε ηελ νηθνλνκία ηεο αγνξάο, ηελ απνθαινχκελε
«αεηθφξν αλάπηπμε» θαη ζηελ πξνψζεζε ησλ ιεγφκελσλ ζπκκεηνρηθψλ δηαδηθαζηψλ.
΋ζνλ αθνξά ην ηειεπηαίν ζεκείν αμίδεη λα ζεκεησζεί ε επηζήκαλζε ηνπ Αλξί Ιεθέβξ, ν
νπνίνο ήδε απφ ην 1968 (1977[1968]: 125), φηαλ αλαιχεη ηελ έλλνηα ηνπ
«Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε» επηζεκαίλεη ηαπηφρξνλα φηη «ε ηδενιεςία ηεο ζπκκεηνρήο
επηηξέπεη λα θεξδεζεί ε ζπλαίλεζε ησλ ελδηαθεξνκέλσλ κε ην κηθξφηεξν θφζηνο. Κεηά
απφ κηα ιίγν-πνιχ ηξαβεγκέλε παξσδία πιεξνθφξεζεο θαη θνηλσληθήο
δξαζηεξηφηεηαο, νη ελδηαθεξφκελνη μαλαθιείλνληαη ζηελ ήζπρε παζεηηθφηεηά ηνπο,
ζηελ παξαίηεζή ηνπο».

Δπνκέλσο ζχκθσλα κε ηνλ Ξίηεξ Καξθνχδε (2009: 189) επαλαηίζεληαη δηαξθψο ηα

εξσηήκαηα «Ρη πξαγκαηηθά ζεκαίλεη ην Γηθαίσκα ζηελ πφιε ζήκεξα; Ξην
ζπγθεθξηκέλα: Γηα πνηαλψλ ηα Γηθαηψκαηα κηιάκε; (...) Ξνηά πφιε είλαη απηή ζηελ
νπνία εκείο ζέινπκε λα έρνπκε δηθαίσκα;» ζπλνπηηθά «πνηαλψλ ην δηθαίσκα, πνηφ
δηθαίσκα θαη ζε πνηά πφιε» (Marcuse, 2009: 189).

231
Αλαιπηηθή παξνπζίαζε ηνπ ζθεηεξηζκνχ ηνπ «Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε» απφ ηε δεκνηηθή αξρή ηνπ
Γήκνπ Αζελαίσλ πξαγκαηνπνηψ ζην θεθάιαην 7.5.3 «Λενθηιειεχζεξεο αζηηθέο πνιηηηθέο ζηελ πφιε ηεο
θξίζεο».

386
6.4.5 Δπαλαδηεθδίθεζε ηνπ Γηθαηψκαηνο ζηελ Πφιε θαη
εκπινπηηζκφο ηνπ κε ηνλ Κνηλφ Υψξν

Πήκεξα ζρεδφλ πέληε δεθαεηίεο κεηά ην έξγν ηνπ Ιεθέβξ παξαηεξείηαη έλα
αλαλεσκέλν ελδηαθέξνλ γηα ην «Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε», ην νπνίν ζπλδέεηαη κε ηηο
ιεγφκελεο λέεο πεξηθξάμεηο, θαζψο θαη κε ηα θηλήκαηα πνπ αλαδεηθλχνπλ ηνλ Θνηλφ
Σψξν.

Ζ απνθαινχκελε πθαξπαγή ηεο γεο, ην θπλήγη, νη κάρεο θαη νη πφιεκνη γεο, νη κεγάιεο
θιίκαθαο επελδχζεηο ζε γε, ε ιεγφκελε «πξάζηλε» πθαξπαγή ηεο γεο, νη κάρεο γηα ηνλ
έιεγρν ησλ ηξνθίκσλ, νη πφιεκνη ηνπ λεξνχ, ε απνθαινχκελε «κεγαινκαλία ησλ
ππνδνκψλ» θαη νη εηδηθέο νηθνλνκηθέο δψλεο, ηαπηφρξνλα νη πνιηηηθέο εληνίρηζεο,
ζηξαηησηηθνπνίεζεο, αλαβάζκηζεο θαη ηηηινπνίεζεο ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ,
επηπιένλ νη λενθηιειεχζεξεο πνιηηηθέο αλαπιάζεσλ, αζηηθήο αλαλέσζεο-
αλαδσνγφλεζεο θαη εμεπγεληζκνχ (gentrification), ε ιεγφκελε «ζξπκκαηηζκέλε
πνιενδνκία» (splintering urbanism) θαη ε πνιενδνκία ησλ ηεηρψλ (urban walling), νη
πεξίθιεηζηεο θνηλφηεηεο (gated communities), νη εθηνπίζεηο πιεζπζκψλ, νη εθθελψζεηο
θαηαιήςεσλ, νη θαηαζρέζεηο, νη εμψζεηο ή απεηιέο εμψζεσλ θαηνηθηψλ ηφζν ζηνλ
παγθφζκην Λφην φζν θαη θαηά ηε δηάξθεηα ηεο πξφζθαηεο θξίζεο θαη ζην παγθφζκην
Βνξξά, θπξίσο ζηηο κεζνγεηαθέο ρψξεο θαη ηηο ΖΞΑ, θάλνπλ θαλεξή ηελ αλαλεσκέλε
ζεκαζία ηνπ Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε.

Δπηπιένλ ζχκθσλα κε πιήζνο κειεηεηψλ (Dikeç, 2005∙ Don Mitchell, 2003) ε

«ζχιιεςε θαη ην άλνηγκα ηνπ Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε» (Don Mitchell and Heynen,
2009) πεξηιακβάλεη ην δηθαίσκα ζηελ θαηνηθία, ην δηθαίσκα ζηνπο θπζηθνχο πφξνπο
(Phillips and Gilbert, 2005), ην δηθαίσκα ζηελ πιεξνθνξία (Mayer, 2013), ην δηθαίσκα
ελάληηα ζηελ αζηπλνκηθή βία (Don Mitchell and Heynen, 2009), ην δηθαίσκα ζηε
κεηαθίλεζε (Bickl, 2005), ζηνλ αζηηθφ ζρεδηαζκφ (Matilla, 2005∙ Van Deusan, 2005),
ζηελ πνιηηφηεηα (Bezmetz, 2013∙ Dikeç, 2005∙ Mushaben, 2006), ζην δεκφζην ρψξν
(Gibson, 2005) ζηελ εθπαίδεπζε (Beiter, 2005) θαη ζηελ πγεία (Pillai, 2008).
Ραπηφρξνλα ην δηθαίσκα ζηελ πφιε αξζξψλεηαη κε ηα δηθαηψκαηα ησλ κεηαθηλνχκελσλ
πιεζπζκψλ (Auriat and Rochet, 2001), ησλ γπλαηθψλ (Wekerle, 2000: 208), ησλ
αηφκσλ κε αλαπεξία (Bezmetz, 2013∙ Purcell, 2002, Purcell, 2003), ησλ
νκνθπιφθηισλ θαη lgbtq (Fenster, 2005∙ Yuval-Davis, 2000). Ππλνιηθφηεξα κπνξεί λα
ππνζηεξηρηεί φηη ην δηθαίσκα ζηελ πφιε ζπλδέεηαη κε ηνπο πνηθίινπο θνηλσληθνχο
αγψλεο ελάληηα ζηα πνιιαπιά θαη δηαζηαπξσλφκελα ζπζηήκαηα εμνπζίαο, θαη
επηδηψθεηαη λα ζπκπεξηιάβεη φζεο θαη φζνπο πθίζηαληαη θαηαπίεζε θαη δηάθξηζε ιφγσ
ηνπ φηη ε ηάμε, ην θχιν, ην ρξψκα, ε ζεμνπαιηθφηεηα, ε ζξεζθεία, νη (αλ)ηθαλφηεηεο,
ε ειηθία, ε εζλφηεηα, ε γιψζζα, ε θνπιηνχξα, ν ζσκαηφηππνο, ην κνξθσηηθφ επίπεδν,
ε πνιηηφηεηα ζεσξείηαη «ππνδεέζηεξε», «θαηψηεξε», «παξεθθιίλνπζα» ή
«δηαθνξεηηθή».

Ηδηαίηεξα ε ζπδήηεζε γηα ην Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε θαη ε ζχλδεζή ηνπ κε ηνλ Θνηλφ Σψξν
έρεη αλαδεηρζεί κεηά ηηο πξφζθαηεο θηλεηνπνηήζεηο, ηαξαρέο θαη εμεγέξζεηο ιίγν πξηλ,
φζν θαη θαηά ηε δηάξθεηα ηεο ηξέρνπζαο παγθφζκηαο θαη ηνπηθήο θξίζεο.
Σαξαθηεξηζηηθά παξαδείγκαηα απνηεινχλ ε εμέγεξζε ζηα Ξαξηζηλά πξνάζηηα ηνλ
Νθηψβξην θαη Λνέκβξην ηνπ 2005, ε θνκκνχλα ηεο Ναράθα απφ ην Κάην έσο ην
Γεθέκβξην ηνπ 2006, ε εμέγεξζε ηνπ Γεθέκβξε ηνπ 2008 ζηελ Αζήλα, ε αξαβηθή
Άλνημε θαη ε θαηεηιεκκέλε πιαηεία Ραρξίξ ζην Θάηξν ην 2011, ην θίλεκα ησλ

387
Aγαλαθηηζκέλσλ (Indignados) ζηελ πιαηεία ληει Πνι ζηε Καδξίηε, ηελ πιαηεία
Θαηαινχληα ζηε Βαξθειψλε θαη ζε πεξηζζφηεξεο απφ εθαηφ πφιεηο ηεο Ηζπαλίαο θαη ζηε
ζπλέρεηα ζηελ πιαηεία Ππληάγκαηνο ζηελ Αζήλα θαη ζε πεξηζζφηεξεο απφ πελήληα
πφιεηο ηεο Διιάδαο232. Έπεηηα ζα αθνινπζήζνπλ ηνλ Αχγνπζην ηνπ 2011 νη ηαξαρέο
ηνπ Ινλδίλνπ νη νπνίεο ζα επεθηαζνχλ ζε πεξηζζφηεξεο απφ ηξηάληα πφιεηο ηεο
Αγγιίαο, ζηε ζπλέρεηα ηνλ Πεπηέκβξην ηνπ 2011 ζα εκθαληζηεί ην θίλεκα Occupy
αξρηθά ζηε Γνπφι Πηξηη θαη ζην πάξθν Ενπθφηη ζηε Λέα ΢φξθε θαη έπεηηα ζα επεθηαζεί
ζε πεξηζζφηεξεο απφ εμαθφζηεο πφιεηο ζηηο ΖΞΑ θαη ζηε ζπλέρεηα ην ρεηκψλα ηνπ 2011-
2012 ζε πεξηζζφηεξεο απφ 82 ρψξεο θαη 350 πφιεηο ζρεδφλ ζε φιεο ηηο επείξνπο, απφ
ην Ινλδίλν θαη ην Βεξνιίλν έσο ην Θέηπ Ράνπλ, ην Παληηάγθν, ην Ρει Αβίβ, ηε Πενχι
θαη ηε Κειβνχξλε. Πηε ζπλέρεηα ην Κάην ηνπ 2013 ζα μεζπάζνπλ νη ηαξαρέο ηεο
Πηνθρφικεο θαη ηνλ Ηνχλην ηνπ 2013 ζα μεζπάζεη ε εμέγεξζε ηνπ πάξθνπ Γθεδί ζηελ
Ηζηάλκπνπι, ε νπνία εμαπιψζεθε ζε 67 πφιεηο ηεο Ρνπξθίαο. Ραπηφρξνλα ε ιεγφκελε
«Άλνημε ηεο Βξαδηιίαο» πνπ μεθίλεζε κε αθνξκή ην θίλεκα γηα ειεχζεξεο κεηαθνξέο
θαη ελάληηα ζηηο πνιηηηθέο (εθηνπίζεηο, αλαπιάζεηο, εμεπγεληζκφο) γηα ην Ξαγθφζκην
Θχπειιν Ξνδνζθαίξνπ ηνπ 2014 θαη ηνπο Νιπκπηαθνχο Aγψλεο ηνπ 2016. Ρέινο ζα
αθνινπζήζνπλ νη δηαδειψζεηο ζηε Βνπιγαξία ην θαινθαίξη ηνπ 2013, ε εμέγεξζε θαη ε
θαηάιεςε ηεο πιαηείαο Κατληάλ ζην Θίεβν ην θζηλφπσξν ηνπ 2013, ε εμέγεξζε ζηε
Βνζλία-Δξδεγνβίλε ην θζηλφπσξν θαη ην ρεηκψλα ηνπ 2013-2014, ην ιεγφκελν «θίλεκα
ηεο νκπξέιαο» κε ηηο θαηεηιεκκέλεο δηαζηαπξψζεηο θεληξηθψλ νδηθψλ αξηεξηψλ ζην
Σνλγθ Θνλγθ ην θζηλφπσξν ηνπ 2014, νη θνηηεηηθέο θαη αληηθπβεξλεηηθέο
θηλεηνπνηήζεηο ζηε Καθεδνλία ην ρεηκψλα θαη ηελ άλνημε ηνπ 2015 θαη νη
αληηθπβεξλεηηθέο θηλεηνπνηήζεηο ζηε Βεξπηφ ηνλ Απγνχζηνπ ηνπ 2015.

Νη παξαπάλσ θηλεηνπνηήζεηο ζίγνπξα δελ απνηεινχλ κηα εληαία θαη νκνγελνπνηεηηθή

θαηεγνξία, θαζψο ε θάζε κηα είρε ηηο δηθέο ηεο μερσξηζηέο αηηίεο, αθνξκέο,
ραξαθηεξηζηηθά θαη ζπλέπεηεο, φπσο επίζεο θαη ηδηαίηεξεο εζσηεξηθέο ζπγθξνχζεηο, θαη
αληηζέζεηο. Υζηφζν ζα πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη ζηηο πεξηζζφηεξεο απφ ηηο παξαπάλσ
θηλεηνπνηήζεηο εθηφο απφ ηελ αληηπαξάζεζε κε ηελ θξαηηθή εμνπζία θαη ηηο δπλάκεηο
θαηαζηνιήο, νη ηξφπνη επηθνηλσλίαο, ηα ραξαθηεξηζηηθά θαη νη ηαπηφηεηεο φζσλ
ζπκκεηείραλ αλακεηξήζεθαλ κε ηα φξηά ηνπο, ηξνπνπνηήζεθαλ, θινλίζηεθαλ θαη
επηδηψρζεθε έζησ θαη εθήκεξα λα κεηαζρεκαηηζηνχλ κέζα ζηνλ αλαδπφκελν Θνηλφ
Σψξν. Ζ δηαδηθαζία ζπγθξφηεζεο ηεο θνηλσληθψλ θηλεκάησλ βαζίζηεθε ζην πιήζνο
ησλ αιιειέγγπσλ ρεηξνλνκηψλ, ησλ ζπλαηζζεκαηηθψλ, επηθνηλσληαθψλ θαη αηζζεηηθψλ
αιιεινεπηδξάζεσλ, νη νπνίεο επηδηψρζεθε λα ππεξβνχλ ηηο θαηνπηξηθέο δηπνιηθέο
αληηζέζεηο ληφπηνο-κεηαλάζηεο, λένο-ειηθησκέλνο, εξγάηεο-άλεξγνο, άλδξαο-γπλαίθα,
γθέη-ζηξέηη, εηδηθφο ζηηο ζπγθξνχζεηο-κε εηδηθφο, πνιηηηθνπνηεκέλνο-κε
πνιηηηθνπνηεκέλνο, ιεπθφο-έγρξσκνο (ζηελ πεξίπησζε ηνπ Φέξγθηνπζνλ-2014),
θάηνηθνη απφ θαβέιεο-κεζαία ηάμε (ζηελ πεξίπησζε ηεο Βξαδηιίαο-2013),
κνπζνπικάλεο κε ληθάκπ-άζεεο (ζηελ πεξίπησζε ηνπ Θαΐξνπ-2011), Δβξαίνο-
Ξαιαηζηίληνο (ζηελ πεξίπησζε ηνπ Ρει Αβίβ-2011), Θνχξδνο-Ρνχξθνο, Αιεβίηεο-
Πνπλίηεο θαη θεκαιηζηέο-ηζιακηζηέο (ζηελ πεξίπησζε ηεο Ηζηάλκπνπι-2013). Θαη‘
απηφλ ηνλ ηξφπν, ζπγθξνηήζεθαλ ελδηάκεζεο, πβξηδηθέο, δηαγψληεο δηαδξνκέο
ρεηξαθέηεζεο θαη αλαδχζεθαλ θνηλσληθέο ζρέζεηο, ηξφπνη επηθνηλσλίαο θαη δηαδηθαζίεο
ζπγθξφηεζεο ησλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ ζε πξφζσπα, κέζσ ησλ νπνίσλ
ζπγθξνηήζεθαλ νη θνηλφηεηεο ησλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ.

232
Αλαιπηηθή παξνπζίαζε ηνπ θηλήκαηνο ησλ πιαηεηψλ ή αγαλαθηηζκέλσλ γίλεηαη ζην θεθάιαην 7.4 «Ν
Θνηλφο Σψξνο ζε Πηάζε θαη ζε Θίλεζε: ην θίλεκα ησλ πιαηεηψλ».

388
Σαξαθηεξηζηηθά ζηελ πεξίπησζε ηεο εμέγεξζεο ηνπ πάξθνπ Γθεδί ζηελ Ηζηάλκπνπι
ζχκθσλα κε πιήζνο κειεηεηψλ (Akhat, 2014∙ Bektas, 2013∙ Jourdan and
Maeckelbergh, 2013∙ Karaman, 2013b) ππήξμε κηα πιεζψξα δηαζηαπξσλφκελσλ
αηηηψλ απέλαληη ζηηο νπνίεο αγσλίζηεθαλ νη εμεγεξκέλεο θαη νη εμεγεξκέλνη:

«Ζ θαηαπίεζε ησλ νκνθπιφθηισλ, νη πνιηηηθέο εμεπγεληζκνχ θαη ηα κεγάια έξγα, νη

πεξηβαιινληηθέο θαηαζηξνθέο, ε αιαδνλεία ηεο θπβέξλεζεο, νη καδηθέο εθηνπίζεηο
κεηαλαζηψλ απφ ηα γεηδέθνληνπ, ηα θπλήγηα δηεκθπιηθψλ εξγαηξηψλ ηνπ έξσηα, νη
θπιαθίζεηο θαη απαγνξεχζεηο ησλ αξηζηεξψλ θαη αλαξρηθψλ νκάδσλ φπσο ε
απαγφξεπζε λα πξνζεγγίζνπλ ηελ πιαηεία Ραμίκ ηελ πξσηνκαγηά, ε ινγνθξηζία
ζηελ ειεπζεξία ηνπ ιφγνπ, νη λένη αζιεηηθνλφκνη ελαληίνλ ησλ νξγαλσκέλσλ
νπαδψλ, ε δηαρξνληθή θαηαπίεζε ησλ Αιεβηηψλ ε νπνία φιν θαη εληείλεηαη θαζψο
θαη ησλ Θνχξδσλ, νη βηνπνιηηηθέο επηζέζεηο κε ηηο ιεγφκελεο πνιηηηθέο ζψκαηνο,
φπσο ην φηη νη γπλαίθεο ππνρξενχληαη λα γελνχλ ηξία παηδηά, νη απαγνξεχζεηο ζηελ
θαηαλάισζε αιθνφι, νη απαγνξεχζεηο ζην λα αγγίδνληαη θαη λα θιεξηάξνπλ νη
άλζξσπνη ζηνπο δεκφζηνπο ρψξνπο απνηεινχλ νξηζκέλεο απφ ηηο αηηίεο πνπ
νδήγεζαλ έλα κεγαιεηψδεο πιήζνο λα ζπκκεηέρεη ζηελ θνκκνχλα ηνπ Γθεδί.
Υζηφζν, ην πιήζνο ησλ εμεγεξκέλσλ δελ πεξηνξίζηεθε απιψο ζηελ αληηπαξάζεζε
κε ην θξάηνο, αιιά δηαπξαγκαηεχηεθε θαη ππεξέβε ζε ζεκαληηθφ βαζκφ
πνιηηηζκηθέο, ηαμηθέο, θπιεηηθέο έκθπιεο, νπαδηθέο, θνκκαηηθέο ηαπηφηεηεο θαη
πεηξακαηίζηεθε κε λέεο κνξθέο δσήο, νξγάλσζεο θαη αγψλα» (Ρζαβδάξνγινπ,
2014: 126-127).

΋ζνλ αθνξά ην ηειεπηαίν ζεκείν γηα ηελ ππέξβαζε ησλ εζσηεξηθψλ αληηζέζεσλ είλαη
ραξαθηεξηζηηθά ηα ιφγηα ηνπ Σαζάλ, κέινπο ηνπ lgbt bloc ζην πάξθν Γθεδί ηεο
Ηζηάλκπνπι:

«Δίκαη θεκηληζηήο. Δίκαη καδί θαη Αιεβίηεο θαη Θνχξδνο θαη Γθέη. Αξρηθά σο lgbt
θίλεκα ήκαζηαλ εδψ απφ ηελ πξψηε κέξα γηαηί δελ ζέιακε λα θνπνχλ ηα δέληξα. Ρα
δέληξα θαη ε ζθηά ηνπο (ζηελ νπνία σο γθέη, ηφζν θαηξφ θξπβφκαζηαλ), ην πάξθν
Γθεδί γεληθά απνηειεί έλα ζχκβνιν. Ρν λα παίξλεηο κέξνο ζε απηή ηελ ηζηνξηθή
ζηηγκή είλαη απφ κφλν ηνπ πνιχ ζεκαληηθφ γηα εκάο. Υο lgbt θνηλφηεηα πάληα καο
ζπκπεξηθέξνληαη ζαλ ηνπο ―άιινπο‖. Δίκαζηε ινηπφλ εδψ γηα λα δείμνπκε φηη
ππάξρνπκε θαη δελ είκαζηε αφξαηνη. ΢πάξρνπλ πνιιέο δηαθνξεηηθέο νκάδεο, άζενη,
ππνζηεξηθηέο ηνπ Θεκάι, αξηζηεξνί θαη δεμηνί. ΢πάξρνπλ πνιινί απφ εκάο απφ
δηαθνξεηηθέο νκάδεο πνπ ελψζεθαλ καδί. Ν αγψλαο είλαη πνιχ φκνξθνο. Νη
άλζξσπνη είλαη πνιχ εγθάξδηνη κεηαμχ ηνπο θαη ππάξρεη έληνλα ην αίζζεκα ηεο
αιιειεγγχεο απηή ηε ζηηγκή» (Jourdan and Maeckelbergh, 2013).

Ππλεπψο ην Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε αλαδεηθλχεη ηε δηαζεκαηηθή δηαζηαχξσζε ησλ

πνηθίισλ ζπζηεκάησλ εμνπζίαο, θαηαπίεζεο θαη δηαθξίζεσλ πνπ επηδηψθνπλ ηνλ
ζθεηεξηζκφ θαη ηελ πεξίθξαμε ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ. Ραπηφρξνλα ην Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε
επηζεκαίλεη ηελ πιεζπληηθφηεηα ησλ πνιιψλ θαη δηαθνξεηηθψλ θφζκσλ πνπ
ελππάξρνπλ θαη δηεθδηθνχλ ηελ πφιε.

Δπνκέλσο ην Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε κέζα θαη απφ ηα πξφζθαηα θνηλσληθά θηλήκαηα,
αγψλεο θαη αζηηθέο εμεγέξζεηο κπνξεί λα ηδσζεί σο ην δηθαίσκα ζην Θνηλφ Σψξν σο
ελφηεηα ηνπ θπζηθνχ ρψξνπ, ηνπ ηξφπνπ επηθνηλσλίαο θαη ησλ θνηλσληθψλ
ππνθεηκέλσλ. Ππγθεθξηκέλα ην Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε ζεκαίλεη δηθαίσκα ζην θπζηθφ
ρψξν θαη ζηελ θνηλή θηήζε, δειαδή δηθαίσκα ζην έδαθνο, δηθαίσκα ζηελ πιεξνθνξία,
δηθαίσκα ζην ρξφλν. Ραπηφρξνλα ζεκαίλεη δηθαίσκα ζηνλ ηξφπν επηθνηλσλίαο σο
ελφηεηα θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, ηθαλνηήησλ, θαη κέζσλ παξαγσγήο–αλαπαξαγσγήο ηεο

389
θνηλσληθήο δσήο (Θσηζάθεο, 2001:3). Ρέινο Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε ζεκαίλεη δηθαίσκα
ζηηο θνηλφηεηεο ησλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ ηα νπνία κέζσ ησλ δηεξγαζηψλ
πξαγκάησζεο ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, δειαδή ησλ πξάμεσλ επηθνηλσλίαο
ζπγθξνηνχλ ηφπνπο ειεπζεξίαο. Ρειηθά ην Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε απνκαθξπλφκελν ηφζν
απφ ηελ θεληξηθφηεηα ησλ πφξσλ φζν θαη ησλ δπλάκεσλ ζεκαίλεη ηελ νιφηεηα ησλ
θαηά Ιεθέβξ δηθαησκάησλ: ειεπζεξία, αλάδεημε ηνπ αηφκνπ κέζα απφ ηε
ζπιινγηθφηεηα, «θαηνηθείλ», «έξγν» σο ζπκκεηνρηθή δξαζηεξηφηεηα θαη
«πξνζνηθείσζε» έλαληη ηεο αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο. Δπνκέλσο ην Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε
κπνξεί λα γίλεη θαηαλνεηφ ηφζν σο δηθαίσκα ζηελ θαηά Ιεθέβξ (1977[1968]: 143)
«θνηλσλία πφιεο» φζν θαη ζηνλ θαηά Θσηζάθε (2012, 2013) «θνηλσληθφ ρψξν» ή ζην
«θνηλφ ρψξν» σο ρψξν ζεκειίσζεο ηεο ειεπζεξίαο ηνπ πξνζψπνπ θαη σο ελφηεηα ηνπ
ζπιινγηθνχ ρψξνπ κε ηνλ ρψξν ησλ πνιηηψλ.

Νη παξαπάλσ δηαδηθαζίεο γηα ην Γηθαίσκα ζηνλ Θνηλφ Σψξν κέζα απφ πιήζνο κεζφδσλ
επηδηψθεηαη λα πεξηθξαρζνχλ φπσο αλαιπηηθά παξνπζηάδνληαη ζην επφκελν θεθάιαην.

390
6.5 Νενθηιειεχζεξεο αζηηθέο πνιηηηθέο πεξίθξαμεο

΋πσο ήδε έρεη αλαιπζεί ζηα πξνεγνχκελα θεθάιαηα θαηεμνρήλ πεδίν εθαξκνγήο ησλ
λέσλ πεξηθξάμεσλ, ηεο κνληκφηεηαο ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο θαη ηεο
δηαζεκαηηθήο δηαπινθήο-δηαζηαχξσζεο ησλ πνηθίισλ ζπζηεκάησλ εμνπζίαο θαη
δηαθξίζεσλ απνηεινχλ νη πφιεηο, ζηηο νπνίεο ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο εθαξκφδεηαη ε
ιεγφκελε «λενθηιειεχζεξε πνιενδνκία» (Harvey, 1989∙ MacLeod, 2002∙ Minton,
2009∙ Mitchell, 2003∙ Leitner, Peck and Sheppard, 2007∙ Smith, 1996). Πχκθσλα κε
ηνλ Σφληθηλζνλ (2012a: 500) «ηα ηειεπηαία ζαξάληα ρξφληα, νη (...) πφιεηο ζε φιν ηνλ
θφζκν έρνπλ ξηδηθά αλαδηαξζξσζεί πάλσ ζε λενθηιειεχζεξεο ινγηθέο» θαη φπσο
επηζεκαίλνπλ νη Ληι Κπξέλεξ θαη Ληθ Θίνληνξ (Neil Brenner and Nik Theodore,
2002:368) νη πφιεηο «έρνπλ κεηαηξαπεί ζε ζεκαληηθνχο γεσγξαθηθνχο ζηφρνπο θαη
εξγαζηήξηα γηα κηα πνηθηιία απφ λενθηιειεχζεξα πεηξάκαηα» ή φπσο ην δηαηππψλεη ν
Βαλ Γθελη (Van Gent, 2012: 2) νη πφιεηο απνηεινχλ «κηα απφ ηηο πην εμέρνπζεο
ηνπνζεζίεο ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ».

Ν λενθηιειεπζεξηζκφο, φπσο αλαιπηηθά έρεη παξνπζηαζηεί ζην θεθάιαην 3.2

«Λενθηιειεχζεξεο Ξξνζεγγίζεηο», κε ηε ζεκεξηλή ηνπ εθδνρή αλαδχζεθε ηε δεθαεηία
ηνπ ‘70 σο απάληεζε ζηελ θξίζε ηνπ θευλζηαλνχ κνληέινπ ηνπ θξάηνπο πξφλνηαο θαη
πεξηιακβάλεη κεηαμχ άιισλ ηηο laissez-faire πνιηηηθέο, ηηο αλνηρηέο, ειεχζεξεο θαη
αληαγσληζηηθέο αγνξέο, ην ειεχζεξν εκπφξην, ηνλ κνλεηαξηζκφ, ηελ άξζε ησλ
πξνζηαηεπηηθψλ νξίσλ, ηηο ηδησηηθνπνηήζεηο, ηελ θαηνρχξσζε θαη πξνζηαζία ησλ
δηθαησκάησλ ηδηνθηεζίαο θαη ηελ απνξξχζκηζε θαη ζπξξίθλσζε ηνπ θξάηνπο πξφλνηαο.

Ππλνπηηθά γηα ηνπο ζθνπνχο ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ θεθαιαίνπ ηα θξίζηκα ζεκεία γηα ηνλ
λενθηιειεπζεξηζκφ είλαη ηα παξαθάησ: Ξξψηνλ, νη εθθξάζεηο, νη πνιηηηθέο θαη νη
επηπηψζεηο ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ πνηθίινπλ θαη δηαθέξνπλ ζηηο επηκέξνπο πφιεηο,
ρψξεο θαη θιίκαθεο (Brenner and Theodore, 2002∙ Harvey, 2007[2005]∙ Peck and
Tickell, 2002). Γεχηεξνλ σο ζπλέπεηα ηνπ πξψηνπ ζεκείνπ είλαη θνηλή δηαπίζησζε φηη
πεξηζζφηεξν πξφθεηηαη γηα «δηαδηθαζίεο λενθηιειεπζεξνπνίεζεο» (Harvey,
2007[2005]: 19) παξά γηα έλα θιεηζηφ πιήξσο νινθιεξσκέλν λενθηιειεχζεξν
ζχζηεκα. Πχκθσλα κε ηνπο Ρδέηκη Ξεθ θαη Άληακ Ρίθει (Jamie Peck and Adam Tickell,
2002: 383), ε «λενθηιειεπζεξνπνίεζε ζα πξέπεη λα γίλεηαη θαηαλνεηή σο δηαδηθαζία
θαη φρη σο έλα ηέινο» θαη ζχκθσλα κε ηνπο Ληι Κπξέλεξ θαη Ληθ Θίνληνξ (Neil Brenner
and Nik Theodore, 2002: 353) ε λενθηιειεπζεξνπνίεζε πξφθεηηαη «γηα κηα ηζηνξηθά
ζπγθεθξηκέλε, ππφ δηακφξθσζε, κε εζσηεξηθέο αληηθάζεηο δηαδηθαζία παξά γηα έλα
πιήξσο πξαγκαηνπνηεκέλν πνιηηηθφ θαζεζηψο». Δπηπιένλ φπσο αλαιπηηθά
παξνπζηάζηεθε ζην θεθάιαην 4 «Θεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο γηα ηνλ θνκκνπληζκφ ησλ
θνηλψλ» ε αλάιπζε ησλ θνηλψλ αλαδεηθλχεη φηη είηε ππάξρνπλ, είηε κπνξνχλ λα
δεκηνπξγεζνχλ επηθξάηεηεο θνηλψλ, θαη θπξίσο δηαξθψο (αλα)δεκηνπξγνχληαη
θνηλσληθέο ζρέζεηο, ηξφπνη επηθνηλσλίαο θαη θνηλφηεηεο, νη νπνίεο ακθηζβεηνχλ θαη
αγσλίδνληαη ελάληηα ζηηο δηαδηθαζίεο λενθηιειεπζεξνπνίεζεο. Ρξίηνλ, νη δηαδηθαζίεο
λενθηιειεπζεξνπνίεζεο δελ είλαη αληίζεηεο πξνο ηελ θξαηηθή ξχζκηζε νχηε πξνο ηε
ζπιινγηθή δξάζε, αιιά φπσο αλαιπηηθά έδεημα ζην θεθάιαην 3 «Θεσξεηηθέο
πξνζεγγίζεηο ππέξ ησλ πεξηθξάμεσλ» φιν θαη πεξηζζφηεξν θαη ηδίσο εληφο ηεο
ηξέρνπζαο θξίζεο, εκπιέθνληαη κε θξαηηθέο πνιηηηθέο, θαζψο θαη κε δηαδηθαζίεο
ελίζρπζεο ηεο απνθαινχκελεο θνηλσληθήο επηρεηξεκαηηθφηεηαο ηεο «θνηλσλίαο ησλ
ηδησηψλ». Ρέηαξηνλ, νη δηαδηθαζίεο λενθηιειεπζεξνπνίεζεο εκπιέθνληαη κε ηα
πνιιαπιά ζπζηήκαηα εμνπζίαο, θαηαπίεζεο θαη δηαθξίζεσλ, αμηνπνηνχλ θαη

391
αιιεινεληζρχνληαη κε ηελ παηξηαξρία, ηνλ θαζηζκφ, ηνλ ξαηζηζκφ θαη ηηο πνηθίιεο
δηαθξίζεηο κε βάζε ην θχιν, ηελ ηάμε, ην έζλνο/εζλφηεηα, ηελ θνπιηνχξα θηι.

Πην θεθάιαην απηφ εμεηάδσ αλαιπηηθφηεξα ηηο λενθηιειεχζεξεο αζηηθέο πνιηηηθέο φπσο
απηέο εθθξάδνληαη κε ηηο ιεγφκελεο ξεβαλζηζηηθέο αζηηθέο πνιηηηθέο, ηηο πνιηηηθέο
εμεπγεληζκνχ, δεκηνπξγηθήο πφιεο, θαη city branding θαη ηέινο παξνπζηάδσ νξηζκέλα
ελδεηθηηθά παξαδείγκαηα.

392
6.5.1 Νενθηιειεπζεξνπνίεζε ησλ πφιεσλ

Πχκθσλα κε αξθεηνχο κειεηεηέο ε ιεγφκελε λενθηιειεπζεξνπνίεζε ησλ πφιεσλ

κπνξεί λα ηαμηλνκεζεί ζε ηξεηο πεξηφδνπο.

Υο πξψηε πεξίνδνο αλαγλσξίδεηαη ε επνρή απφ ηνλ Β‘ Ξαγθφζκην Ξφιεκν έσο ηε

δεθαεηία ηνπ ‘70, θαηά ηελ νπνία επηθξαηεί ε ιεγφκελε «Θευλζηαλή πφιε» (Smith,
2012[2002]: 57), ζηελ νπνία ζεκειηψλνληαη νη ππνδνκέο γηα ηελ αλάδπζε ηνπ
λενθηιειεπζεξηζκνχ κε θξαηηθέο επελδχζεηο ζε έξγα ππνδνκψλ, θνηλσληθήο θαηνηθίαο,
πξφλνηαο, εθπαίδεπζεο, πγείαο θηι. (Carmon, 1999∙ Castells, 1977[1972]∙ Brenner
and Theodore, 2002∙ Marcuse, 1985a∙ Peck and Tickell, 2002).

Υο δεχηεξε πεξίνδνο ζεσξείηαη ε επνρή απφ ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗70 έσο ηελ
πξψηε δεθαεηία ηνπ 2000, ε νπνία ζπκπίπηεη κε ηελ απνθαινχκελε επνρή ηεο
«Ππλαίλεζεο ηεο Νπάζηγθηνλ» φπσο αλαιπηηθά παξνπζηάζηεθε ζην θεθάιαην 3.2.5
«Ππλαίλεζε ηεο Νπάζηγθηνλ θαη Ξαγθφζκηνο Λενθηιειεπζεξηζκφο». Πε απηή ηελ
πεξίνδν ιακβάλνπλ ρψξα ε απνξξχζκηζε, ζπξξίθλσζε θαη απνθέληξσζε ηνπ θξάηνπο
κε πεξηθνπέο ησλ θξαηηθψλ δαπαλψλ, ηδησηηθνπνίεζε ππνδνκψλ, απειεπζέξσζε ησλ
αγνξψλ θαη ηαπηφρξνλα ελίζρπζε ησλ εμνπζηψλ ησλ ηνπηθψλ δήκσλ, πξνβνιή θαη
αληαγσληζκφ ησλ πφιεσλ θαη πηνζέηεζε ησλ πνιηηηθψλ ηεο ιεγφκελεο
«επηρεηξεκαηηθήο πφιεο» (entrepreneurial city), ζηελ νπνία φιν θαη πεξηζζφηεξν
ζεκαληηθφ ξφιν απνθηά ε απνθαινχκελε «πνιηηηζκηθή επηρεηξεκαηηθφηεηα»
(culturepreneur) γηα ηελ πξνζέιθπζε επελδχζεσλ. Νη παξαπάλσ εμειίμεηο εθθξάδνληαη
κε ηηο ιεγφκελεο πνιηηηθέο «εμεπγεληζκνχ» (gentrification), κε ηηο πνιηηηθέο ηνπ «city
branding» ή ηνπ «place branding» θαη ηεο «δεκηνπξγηθήο πφιεο» (creative city).
Ππλέπεηα ησλ παξαπάλσ πνιηηηθψλ απνηειεί κεηαμχ άιισλ ε αχμεζε ησλ ηηκψλ γεο
(γαηνπξφζνδνο), ηα πεξίθιεηζηα κεγάια αλαπηπμηαθά αζηηθά πξφηδεθη, ηα πεξίθιεηζηα
εκπνξηθά θέληξα-mall, νη εηδηθέο νηθνλνκηθέο δψλεο (Special Economic Zones - SEZs),
νη πεξίθιεηζηεο θνηλφηεηεο (gated communities), νη ηερλνπφιεηο, νη fast track πνιηηηθέο
πνπ παξαθάκπηνπλ ηελ επίζεκε λνκνζεζία, ε ειαζηηθνπνίεζε ηεο πεξηβαιινληηθήο
λνκνζεζίαο, ε επηηήξεζε ησλ δεκφζησλ ρψξσλ, ε ηδησηηθνπνίεζε ηεο θνηλσληθήο
θαηνηθίαο, νη πνιηηηθέο αχμεζεο ησλ ελνηθίσλ, ε θαηάξγεζε δηαθφξσλ πξνζηαηεπηηθψλ
ξπζκίζεσλ γηα ηνπο ελνηθηαζηέο θαη ε εθηφπηζε «κε-επηζπκεηψλ» πιεζπζκηαθψλ
νκάδσλ (Αζαλαζiνπ, 2008∙ Αζαλαζiνπ, 2009∙ Baviskar, 2004∙ BAVO, 2006∙ Cheshire
and Gordon, 1996∙ Frenzel and Beverungen, 2014∙ Jessop, Peck and Tickell, 1999∙
Harvey, 1989∙ Leitner and Sheppard, 1998∙ Pasquinelli, 2010∙ Smith, 1987∙ Smith,
1996∙ Tickell and Peck, 1995).

Πηελ ηξίηε πεξίνδν, ε νπνία ζπκπίπηεη κε ηελ ηειεπηαία δεθαεηία θαη εθδειψλεηαη
εληφο ηεο ηξέρνπζαο θξίζεο, ζπλερίδνληαη θαη εληείλνληαη νη πνιηηηθέο ηεο
πξνεγνχκελεο πεξηφδνπ θαη ηαπηφρξνλα εκπινπηίδνληαη κε δηθηπαθέο κνξθέο
δηαθπβέξλεζεο, ην θξάηνο αλαιακβάλεη φιν θαη πεξηζζφηεξν ην ξφιν ηνπ
επηρεηξεκαηία-κάλαηδεξ κε ζπκπξάμεηο δεκνζίνπ-ηδησηηθνχ ηνκέα, θαζψο επίζεο δίλεηαη
ηδηαίηεξε βαξχηεηα ζηελ επηρεηξεκαηηθή ελεξγνπνίεζε ηεο ιεγφκελεο «δεκηνπξγηθήο
ηάμεο» θαη ηεο απνθαινχκελεο «θνηλσλίαο ησλ πνιηηψλ» (θνηλσλίαο ησλ ηδησηψλ),
πνπ ζεκαίλεη ηνλ ζθεηεξηζκφ ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, δηθηχσλ θαη ηεο θνηλσληθήο
ζπλεξγαζίαο κέζσ ηεο επηζηξνθήο ή ηεο επαλεθεχξεζεο ζεζκηθψλ θαη θνηλσληθψλ
κνξθψλ ζπιινγηθήο νξγάλσζεο (Brenner and Theodore, 2002∙ Peck and Tickell,
2002∙ Peck, Theodore and Brenner, 2010∙ Purcell and Nevins, 2005∙ Harvey,
2013[2012]).

393
Ξην ζπγθεθξηκέλα νη ζεκεξηλέο λενθηιειεχζεξεο αζηηθέο πνιηηηθέο κπνξνχλ λα
ζπλνςηζηνχλ κε βάζε ηελ πξνζέγγηζε ησλ Κπξέλεξ θαη Θίνληνξ (Neil Brenner and Nik
Theodore, 2002) φπσο έρεη ζπζηεκαηνπνηεζεί απφ ηνπο Σφληθηλζνλ (Hodkinson,
2012a: 505) θαη Ρδέθξη et al. (Jeffrey et al., 2011: 2) σο εμήο:

 Ηδησηηθνπνίεζε ηνπ δεκνηηθνχ-δεκφζηνπ ηνκέα θαη ησλ δεκφζησλ-ζπιινγηθψλ

ππνδνκψλ ή αιιηψο «ξεβαλζηζηηθή» επίζεζε ζηηο δεκφζηεο ππεξεζίεο.

 Αλαδηάξζξσζε ησλ θέληξσλ ησλ πφιεσλ θαη ηεο αγνξάο θαηνηθίαο κε

δηαδηθαζίεο εμεπγεληζκνχ, νη νπνίεο πεξηιακβάλνπλ πεξίθιεηζηα κεγάια αλαπηπμηαθά
πξφηδεθη, εθηεηακέλε εθθαζάξηζε ηεο δεκφζηαο ζηέγαζεο θαη άιισλ θαηνηθηψλ
ρακειψλ ελνηθίσλ, θαζψο θαη ηελ θαηάξγεζε δηαθφξσλ πξνζηαηεπηηθψλ ξπζκίζεσλ
γηα ηνπο ελνηθηαζηέο.

 Λέεο ζηξαηεγηθέο εδαθηθήο αλάπηπμεο, νη νπνίεο εθζέηνπλ ηηο πεξηνρέο ζηηο

δπλάκεηο ηεο παγθφζκηαο αγνξάο θαη ελζαξξχλνπλ ηελ (επαλα)εγθαηάζηαζε
επηρεηξήζεσλ κέζσ εηδηθψλ δσλψλ θίλεηξσλ.

 Ηδησηηθνπνίεζε θαη εληαηηθή επηηήξεζε ησλ δεκφζησλ ρψξσλ θαη ηε δεκηνπξγία

λέσλ, ηδησηηθνπνηεκέλσλ ρψξσλ γηα επηρεηξεκαηηθή θαηαλάισζε.

Πχκθσλα κε ηνλ Σφληθηλζνλ (2012: 506) παξφιν πνπ δελ ρξεζηκνπνηνχλ άκεζα ηνλ
φξν «πεξηθξάμεηο» ε αλάιπζε ησλ Κπξέλεξ θαη Θίνληνξ θαζηζηά ζαθέο φηη νη
πεξηθξάμεηο είλαη ν ηξφπνο ιεηηνπξγίαο (modus operandi) ηεο λενθηιειεχζεξεο
πνιενδνκίαο. Δπίζεο ζχκθσλα κε ηνπο Θάζξηλ Κπέθεη θαη Πηηβ Σέξκπεξη (Katherine
Beckett and Steve Herbert, 2010) νη ρσξηθέο πεξηθξάμεηο ζε φιεο ηηο πνιιαπιέο
εθδνρέο ηνπο (ηδησηηθνπνίεζε, πεξίθξαμε θαη έιεγρνο ηνπ θπζηθνχ ρψξνπ, εθηνπίζεηο,
απνθιεηζκφο, θιπ.) είλαη ε βαζηθή κέζνδνο κε ηελ νπνία «ν ρψξνο ηεο πφιεο κπνξεί λα
θαζαξηζηεί, λα πξνζειθχζεη θαη λα δηαηεξήζεη ην επηζπκεηφ ζην εζσηεξηθφ ηνπ θαη λα
πξνζηαηεπηεί ελάληηα ζε φινπο εθείλνπο πνπ απαμηψλνπλ ηελ αληαιιαθηηθή ηνπ αμία ή
δηαθφπηνπλ ηε δηαδηθαζία θαηαλάισζεο – ηνπο θησρνχο, ηνπο άζηεγνπο, ηνπο
κηθξνπσιεηέο ησλ δξφκσλ, ηνπο πνιηηηθνχο αθηηβηζηέο, ηνπο ελαιιαθηηθνχο, θηι.»

394
6.5.2 Δμεπγεληζκφο θαη ξεβαλζηζηηθή πφιε

Ν απνθαινχκελνο «εμεπγεληζκφο» (gentrification)233 ή αιιηψο «θπξηινπνίεζε»234 ησλ

πφιεσλ απνηειεί ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο κηα απφ ηηο θπξίαξρεο παγθφζκηεο ηάζεηο
αζηηθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ. Ξξσηναλαθέξζεθε απφ ηελ θνηλσληνιφγν Ονπζ Γθιαο (Ruth
Glass) ην 1964 γηα λα πεξηγξάςεη ηελ θνηλσληθνρσξηθή κεηαβνιή ηεο ζπλνηθίαο ηνπ
Ίζιηλγθηνλ ζην δπηηθφ Ινλδίλν, ε νπνία ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗60 απφ εξγαηηθή
γεηηνληά κεηαηξάπεθε ζε πεξηνρή κεζαίαο ηάμεο. Πχκθσλα κε ηελ πεξηγξαθή ηεο Γθιαο
(1964: xviii):

«Κία-κία, πνιιέο απφ ηεο εξγαηηθέο γεηηνληέο ηνπ Ινλδίλνπ θπξηεχζεθαλ απφ ηηο
κεζαίεο ηάμεηο -αλψηεξεο θαη θαηψηεξεο. Σακφζπηηα, ζηάβινη θαη αγξνηθίεο, δχν
δσκάηηα ζηνλ πάλσ θαη δχν ζηνλ θάησ φξνθν, θαηαιήθζεθαλ φηαλ εμαληιήζεθαλ
νη εθκηζζψζεηο ηνπο, θαη έγηλαλ θνκςέο, αθξηβέο θαηνηθίεο. Ρα κεγαιχηεξα
βηθηνξηαλά ζπίηηα, πνπ είραλ ππνβαζκηζηεί ζε κία πξνεγνχκελε ή πην πξφζθαηε
πεξίνδν, πνπ ρξεζηκνπνηνχληαλ ζαλ θαηαιχκαηα ή πνπ ήηαλ αιιηψο ππφ θαζεζηψο
πνιιαπιήο ελνηθίαζεο, αλαβαζκίζηεθαλ γηα κηα αθφκα θνξά (...). ΋ηαλ απηή ε
δηαδηθαζία ―εμεπγεληζκνχ‖ μεθηλά ζε κηα πεξηνρή, ζπλερίδεη ηαρέσο κέρξη φινη ή νη
πεξηζζφηεξνη αξρηθνί έλνηθνη ηεο εξγαηηθήο ηάμεο λα κεηαηνπηζηνχλ θαη λα αιιάμεη ν
ζπλνιηθφο θνηλσληθφο ραξαθηήξαο ηεο πεξηνρήο.»

Ήδε απφ ηελ πεξηγξαθή ηεο Γθιαο γίλεηαη θαλεξφ φηη ζηφρνο ηνπ εμεπγεληζκνχ είλαη ε
εθηφπηζε θαη φπσο επηζεκαίλεη ν Ξίηεξ Καξθνχδε (Peter Marcuse, 1985a: 196) «ε
απνκάθξπλζε (dislocation) ζπγθεθξηκέλσλ θνηλσληθψλ νκάδσλ είλαη ζηφρνο ηνπ
εμεπγεληζκνχ, φρη κηα παξελέξγεηα». Ππλεγνξψληαο κε ηελ παξαπάλσ δηαπίζησζε ν
Πκηζ (2012[2002]: 64) ηζρπξίδεηαη φηη «είηε ζηελ αιιφθνηε κνξθή ηεο, πνπ
αληηπξνζσπεχεηαη απφ ηνπο αρπξψλεο ηεο Γθιαο, είηε ζηελ θνηλσληθά νξγαλσκέλε
κνξθή ηνπ 21νπ αηψλα, ν εμεπγεληζκφο πξνκελχεη έλαλ εθηνπηζκφ ησλ θαηνίθσλ ηεο
εξγαηηθήο ηάμεο απφ ηα αζηηθά θέληξα.»

Ν εμεπγεληζκφο ζεσξείηαη φηη έρεη ηηο ξίδεο ηνπ ζην ιεγφκελν ξεχκα ηνπ
«ξεβαλζηζκνχ» (revanchism)235, θαζψο ζχκθσλα κε ηνλ Πκηζ (2012[2002]: 27)

233
Ζ εηπκνινγία ηνπ φξνπ «gentrification» παξαπέκπεη ζην ξήκα «gentry», ην νπνίν πξνέξρεηαη απφ ην
γαιιηθφ «genterise» ηνπ 14νπ αηψλα, πνπ ζήκαηλε «απηφο πνπ έρεη γελλεζεί επγελήο» θαη ην
ρξεζηκνπνίεζαλ έπεηηα νη Άγγινη ιφξδνη θαη θενπδάξρεο ηνλ 16 ν αηψλα γηα λα δειψζνπλ ηελ θνηλσληθή
ηάμε ησλ «gentlemen», δειαδή ησλ αξηζηνθξαηψλ πνπ ζηαδηαθά έραλαλ ηελ εμνπζία ηνπο απφ ηελ
αλαδπφκελε ηάμε ησλ εκπφξσλ ζηα πιαίζηα ηεο κεηάβαζεο απφ ηε θενπδαξρία ζηνλ θαπηηαιηζκφ.
234
Ζ κεηάθξαζε ηνπ φξνπ «gentrification» σο «θπξηινπνίεζε» έρεη πξνηαζεί ήδε απφ ην 1996 απφ ηε
ζπιινγηθφηεηα «Ρα Ξαηδηά Ρεο Γαιαξίαο» θαη ρξεζηκνπνηήζεθε πην αλαιπηηθά ζην άξζξν
«Δμεπγελίδνληαο ηνπ πιεβείνπο: (νξηζκέλεο) δηαδηθαζίεο ―θπξηινπνίεζεο‖ ζηελ Αζήλα» (Ρα Ξαηδηά Ρεο
Γαιαξίαο & Φηι Ληε Πνπά, 2011: 110). Ζ κεηάθξαζε παξαπέκπεη ζηνπο απζηξαιηαλνχο φξνπο
«trendification» θαη «yuppification» θαη φπσο επηζεκαίλνπλ νη ζπγγξαθείο «ν λενινγηζκφο απηφο
πεξηγξάθεη κε κεγαιχηεξε αθξίβεηα ην πεξηερφκελν αιιά θαη ηελ θαηεχζπλζε ησλ κεηαζρεκαηηζκψλ
ηφζν ζην αζηεαθφ ρψξν, φζν θαη ζηελ αλζξσπνγεσγξαθηθή ζχλζεζε ζε απηφλ» (ν.π., 2011: 110).
235
Πχκθσλα κε ηελ εθδνηηθή νκάδα Θνκπξεζέξ:γηα ηνλ ρψξν θαη ηελ πφιε, (2012: 29):

«Νη ξεβαλζηζηέο ζηα ηέιε ηνπ 19νπ αηψλα ζηε Γαιιία εθπξνζσπνχζαλ ηε δεμηά πνπ ζήκεξα ζα
ζπζρεηηδφηαλ κε ηηο νηθνγελεηαθέο αμίεο, ηηο ηαθηηθέο πνιηηνθπιαθήο, ην ρξηζηηαληθφ
θνληακεληαιηζκφ θαη ηε ζαλαηηθή πνηλή, ηελ παηξησηηθή κηζαιινδνμία θαη ην ξαηζηζκφ.
Αληηδξνχζαλ θαηά ηνπ πηζαλνχ θηιειεπζεξηζκνχ ηεο Γεχηεξεο Απηνθξαηνξίαο θαη ηνπ ζνζηαιηζκνχ
ηεο Ξαξηζηλήο Θνκκνχλαο, ηεο αηίκσζεο ηεο ήηηαο απφ ηνλ Κπίζκαξθ, θαζψο θαη ηεο παξαθκήο θαη

395
«αλακηγλχεη ηελ εθδίθεζε κε ηελ αληίδξαζε» θαη εθθξάδεηαη κε ηελ εθδίθεζε-βεληέηα
«ελάληηα ζηνπο εξγαδφκελνπο, ηνπο κεηαλάζηεο θαη ηνπ νκνθπιφθηινπο, ηνπο
έγρξσκνπο θαη ηνπο άζηεγνπο, ηνπο θαηαιεςίεο θαη ζε φπνηνλ δηακαξηχξεηαη δεκφζηα»
(ν.π.: 27). Νη παξαπάλσ θαηεγνξνχληαη γηαηί «έθιεςαλ ηε [πφιε] απφ ηνλ ιεπθφ
κεζναζηφ πνπ βιέπεη ηελ πφιε ζαλ θηήκα ηνπ» (ν.π.: 27). Ν Σάξβετ (2013[2012]: 47)
επεθηείλνληαο ηελ παξαπάλσ πξνζέγγηζε ππνζηεξίδεη φηη o εμεπγεληζκφο έρεη ηηο ξίδεο
ηνπ ηφζν ζηνπο «ξεβαλζηζηέο» θαη ηνπο «ππέξκαρνπο ηεο παξάδνζεο», φζν θαη ζην
έξγν ηεο Ρδέηλ Ρδέηθνκπο (Jane Jacobs, 1961) «The Death and Life of Great
American»,236 πνπ απφ δηαθνξεηηθέο ζεσξεηηθέο αθεηεξίεο ζέιεζαλ λα αληηηάμνπλ
ζηνλ «ζεξηψδε κνληεξληζκφ ησλ κεγάιεο θιίκαθαο έξγσλ», θαζψο θαη «ζηελ
εληεηλφκελε πξναζηνηνπνίεζε πνπ επηθξαηνχζαλ έσο ηε δεθαεηία ηνπ ‗60» έλα
«δηαθνξεηηθφ είδνο αηζζεηηθήο ηεο πφιεο κε επίθεληξν ηελ αλάπηπμε ηεο ηνπηθήο
γεηηνληάο, ηελ ηζηνξηθή δηαηήξεζε θαη ηειηθά ηνλ εμεπγεληζκφ ησλ παιηψλ πεξηνρψλ»
(Harvey, 2013[2012]: 47-48).

Απφ ηελ επνρή πνπ πξσηνδηαηχπσζε ε Γθιαο ηνλ νξηζκφ γηα ηελ αιιαγή ηεο
θνηλσληθήο ζχλζεζεο ηνπ Ινλδίλνπ είλαη θνηλή δηαπίζησζε φηη ν εμεπγεληζκφο
εμαπιψλεηαη κε αικαηψδεηο ξπζκνχο ζε φιεο ηηο κεηξνπφιεηο θαη φπσο ηζρπξίδεηαη ν
Πκηζ (2012[2002]) έρεη γίλεη «ε παγθφζκηα αλαπηπμηαθή ζηξαηεγηθή γηα ηηο πφιεηο,
έζησ θαη κε δηαθνξεηηθέο ινγηθέο, ηζηνξίεο, θαη επίπεδα επελδχζεσλ real estate».

Ππλνπηηθά δηαθξίλνληαη ηξεηο γεληέο εμεπγεληζκνχ (Hackworth, 2000∙ Hackworth,

2007∙ Smith, 2012[2002]), νη νπνίεο ζπκπίπηνπλ κε ηηο ηξεηο πεξηφδνπο
λενθηιειεπζεξνπνίεζεο πνπ ήδε αλαθέξζεθαλ. Ζ πξψηε γεληά εμεπγεληζκνχ ζεσξείηαη
φηη μεθηλά ηε δεθαεηία ηνπ 1950, θαη αθνξά ην ιεγφκελν «ζπνξαδηθφ εμεπγεληζκφ»,
φπσο ηνλ παξαηήξεζε ε Γθιαο θαη ζχκθσλα κε ηνπο Ρδέηζνλ Σάθγνπηζ θαη Ληι Πκηζ
(Jason Hackworth and Neil Smith, 2001: 466) «ρξεκαηνδνηνχληαλ απφ ην δεκφζην
ηνκέα, θαζψο νη ηνπηθέο [αξρέο] θαη ε θεληξηθή θπβέξλεζε πξνζπαζνχζαλ λα
αλαηξέςνπλ ηελ ―παξαθκή‖ ηνπ θέληξνπ ηεο πφιεο». Ζ δεχηεξε γεληά αθνξά ηηο
δεθαεηίεο ηνπ 1970 θαη ηνπ 1980, θαηά ηηο νπνίεο ν εμεπγεληζκφο ζπζρεηίζηεθε κε
επξχηεξεο λενθηιειεχζεξεο δηαδηθαζίεο αζηηθήο θαη νηθνλνκηθήο αλαδφκεζεο θαη
ζχκθσλα κε ηνλ Σάθγνπηζ (Hackworth, 2000) πξφθεηηαη γηα ηε «θάζε αγθχξσζεο»
ηνπ εμεπγεληζκνχ. Ζ ηξίηε πεξίνδνο αλαδχεηαη ηε δεθαεηία ηνπ 1990 θαη ζεσξείηαη σο
ε γελίθεπζε ηνπ εμεπγεληζκνχ. Πχκθσλα κε ηνπο Σάθγνπηζ θαη Πκηζ (Hackworth and
Smith, 2001: 468) ζήκεξα ν εμεπγεληζκφο δελ πεξηνξίδεηαη ζηα θέληξα ησλ πφιεσλ, ν
ξφινο ησλ εηαηξεηψλ θαη ηνπ παγθφζκηνπ θεθαιαίνπ είλαη φιν θαη πην θαζνξηζηηθφο θαη
ην θξάηνο κεηαζρεκαηίδεηαη ζε ξφιν επηρεηξεκαηία θαη δηαρεηξηζηή ησλ δηαδηθαζηψλ
«αζηηθήο αλαλέσζεο»:

«[Πήκεξα] ν εμεπγεληζκφο επεθηείλεηαη ζε πην απνκαθξπζκέλα ζεκεία πέξα απφ ην

θέληξν ηεο πφιεο. ΋ιν θαη κεγαιχηεξεο θαηαζθεπαζηηθέο εηαηξίεο εκπιέθνληαη ζηε

θαηλνκεληθήο αδπλακίαο ηεο κνλαξρίαο ζηα ηέιε ηνπ αηψλα. Απφ φιεο ηηο πιεπξέο ε ηεξφηεηα ηεο
εζληθηζηηθήο αζηηθήο ηάμεο απεηινχηαλ, κηα πηθξή εθδίθεζε ήηαλ λα είλαη ηαπηφρξνλα ελαληίνλ
εθείλσλ, πνπ εγρψξηα θαη απφ ην εμσηεξηθφ, είραλ θιέςεη ην έζλνο. ΢πφ ηελ εγεζία ηνπ Paul
Deroulede θαη νξγαλσκέλνη σο Θνηλσλία ησλ Ξαηξησηψλ (Ligue des Patriotes), νη ξεβαλζηζηέο
αλέκεημαλ ην κηιηηαξηζκφ θαη ηελ εζηθνινγία κε ηζρπξηζκνχο ζρεηηθά κε ηε δεκφζηα ηάμε ζηνπο
δξφκνπο.»
236
Ζ Ρδέηλ Ρδέηθνκπο (1916-2006) ήηαλ δηάζεκε ακεξηθαλνθαλαδή αθηηβίζηξηα, ζπγγξαθέαο θαη
ππζηεξηθηήο ησλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ πφιεο. Έγηλε ηδηαίηεξα γλσζηή ιφγσ ηεο δξάζεο ηεο ελάληηα
ζηηο πνιενδνκηθέο επεκβάζεηο ηνπ Οφκπεξη Κφνπδεο (Robert Moses) ζηε Λέα ΢φξθε ην 1942. Γηα ηε
δξάζε ηεο ππέζηε δηψμεηο θαη ζπιιήςεηο (Harvey, (2013[2012]: 47).

396
 δηαδηθαζία, απφξξνηα ηεο παγθνζκηνπνίεζεο ζηε βηνκεραλία ηεο αγνξάο αθηλήησλ.
Δλψ παιαηφηεξα νη κεγάινη επελδπηέο εκθαλίδνληαλ φηαλ ε γεηηνληά είρε ήδε
―εξεκήζεη‖, ηψξα είλαη απηνί πνπ κπνξεί λα απνηειέζνπλ ηνλ παξάγνληα εθθίλεζεο
ηεο δηαδηθαζίαο. (...) Ρν θξάηνο εκπιέθεηαη πεξηζζφηεξν απφ φηη ζηελ πξνεγνχκελε
θάζε (...) απνθηψληαο πην δηακεζνιαβεηηθφ ξφιν.»237

Υζηφζν πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη ν εμεπγεληζκφο ζπκβαίλεη κε δηαθνξεηηθνχο ηξφπνπο

ζηνπο δηαθνξεηηθνχο ηφπνπο. ΋πσο επηζεκαίλεη ε Ινξέηα Ιηο (Loretta Lees, 2012:
163) ν εμεπγεληζκφο «δελ είλαη κηα κνλνζήκαληε δηαδηθαζία» θαζψο δηαθέξεη αλάκεζα
ζηηο δηαθνξεηηθέο πφιεηο, θαη «εμαξηάηαη απφ ηε γε θαη ηνπο ζεζκνχο ζε θάζε ρψξα».
Δπίζεο ν Έξηθ Θιαξθ (Eric Clark, 2005) επεθηείλνληαο ηελ αλάιπζε ησλ Σάθγνπηζ θαη
Πκηζ (Hackworth and Smith, 2001) γηα ηελ απνθέληξσζε ηνπ εμεπγεληζκνχ
ππνζηεξίδεη φηη ν εμεπγεληζκφο δελ εληνπίδεηαη κφλν ζην θέληξν ηεο πφιεο, αιιά θαη ζε
«αγξνηηθέο, πξναζηηαθέο θαη λεζησηηθέο πεξηνρέο», φπσο επίζεο δελ αθνξά κφλν
πεξηνρέο θαηνηθίαο, αιιά «αλαθέξεηαη θαη ζηελ επαλάρξεζε βηνκεραληθψλ θαη
βηνηερληθψλ ρψξσλ, ιηκαληψλ ή καξίλσλ απφ άιιεο εκπνξεπκαηηθέο ρξήζεηο»
(Αιεμαλδξή, 2013: 43-44). Πην παξαπάλσ πιαίζην ελδεηθηηθή είλαη ε πεξηγξαθή ηνπ
Πκηζ (2012[2002]: 65) ζχκθσλα κε ηνλ νπνίν:

«Πηελ Ξφιε ηνπ Κεμηθνχ (...) ε δηαδηθαζία δελ είλαη ζε θακία πεξηνρή ηφζν
θεθαιαηνπνηεκέλε ή δηαδεδνκέλε φζν είλαη ζηε Λέα ΢φξθε, παξακέλνληαο
πεξηνξηζκέλε ζηελ θεληξηθή πεξηνρή ηεο πφιεο θαη ην Coyoacán, κε απνηέιεζκα ν
δηαρσξηζκφο ησλ ηξηψλ δηαθξηηψλ θπκάησλ εμεπγεληζκνχ λα βξίζθεη ειάρηζηε
εκπεηξηθή επαιήζεπζε. Πηε Πενχι ή ζην Πάν Ξάνιν ε δηαδηθαζία είλαη γεσγξαθηθά
πεξηνξηζκέλε θαη ζε βξεθηθή ειηθία. Πηελ Θαξατβηθή, νη απμαλφκελεο δηαζπλδέζεηο
αλάκεζα ζηνλ εμεπγεληζκφ θαη ζην παγθφζκην θεθάιαην ελ γέλεη, θηιηξάξνληαη απφ
ηελ ηνπξηζηηθή βηνκεραλία, απνδίδνληάο ηεο ην ηδηαίηεξν μερσξηζηφ ηνπο ηφλν. Κε
ηελ ίδηα ινγηθή, ν ζηαδηαθφο κεηαζρεκαηηζκφο ησλ παιηψλ απνβάζξσλ θαη ησλ
απνζεθψλ ζην Ινλδίλν, ζηηο φρζεο ηνπ Ράκεζε, θαηαδεηθλχεη φηη ν εμεπγεληζκφο
εδψ είλαη πνιχ πην πνιπέμνδνο απφ φηη ζηηο πεξηζζφηεξεο βνξεηνακεξηθαληθέο
πφιεηο».

Δπνκέλσο φπσο επηζεκαίλεη ν Πκηζ (2012[2002]: 64):

«Νη πξαθηηθέο εμεπγεληζκνχ πνηθίινπλ ζε κεγάιν βαζκφ θαη είλαη άληζα

θαηαλεκεκέλεο, αιιά θαη πνιχ πην ζχλζεηεο απφ φηη ήηαλ ζηα πξψηα επξσπατθά ή
βνξεηνακεξηθαληθά παξαδείγκαηα εμεπγεληζκνχ. Ξεγάδνπλ απφ αξθεηά δηαθνξεηηθέο
κεηαμχ ηνπο ηνπηθέο νηθνλνκίεο θαη δηαθνξεηηθά πνιηηηζκηθά ζχλνια θαη ζπλδένληαη
κε πνιινχο θαη πεξίπινθνπο ηξφπνπο κε επξχηεξεο εζληθέο θαη παγθφζκηεο πνιηηηθέο
νηθνλνκίεο. Δδψ, ην βαζηθφηεξν λφεκα είλαη αθελφο ε ηαρχηεηα ηεο εμέιημεο κηαο
αξρηθά πεξηζσξηαθήο αζηηθήο δηαδηθαζίαο πνπ αξρηθά ηαπηνπνηήζεθε ζηε δεθαεηία
ηνπ 1960 θαη αθεηέξνπ, ν ζπλερηδφκελνο κεηαζρεκαηηζκφο ηεο ζε κία ζεκαληηθή
δηάζηαζε ηεο ζχγρξνλεο πνιενδνκίαο.»

Ξέξα απφ ηηο παξαπάλσ επηζεκάλζεηο γηα ηηο πνηθίιεο δηαθνξνπνηήζεηο είλαη γεληθή
δηαπίζησζε φηη νη ηάζεηο ηνπ εμεπγεληζκνχ απνηεινχλ εδψ θαη ηξεηο πεξίπνπ δεθαεηίεο
ηελ θπξίαξρε πνιηηηθή ζηηο δπηηθέο κεηξνπφιεηο θαη φιν θαη πεξηζζφηεξν απφ ηε
δεθαεηία ηνπ 1990 επεθηείλνληαη ζε πιαλεηηθή θιίκαθα (Atkinson and Bridge, 2005).
Υζηφζν, αθνινπζψληαο ηε κεηαπνηθηαθή αζηηθή ζεσξία πξέπεη λα επηζεκαλζεί φηη νη
πνιηηηθέο ηνπ εμεπγεληζκνχ «δελ είλαη κηα απιή εμαγσγή ησλ αζηηθψλ κνξθψλ θαη

237
H κεηάθξαζε είλαη ηεο Γεσξγίαο Αιεμαλδξή (2013: 63).

397
αλαπηπμηαθψλ κνληέισλ απφ ηνλ παγθφζκην Βνξξά ζηνλ Ξαγθφζκην Λφην» (Jeffrey et
al., 2011: 5). ΋πσο επηζεκαίλεη ν Πκηζ (2002: 436) πφιεηο ηεο πεξηθέξεηαο πιένλ φιν
θαη πεξηζζφηεξν εκθαλίδνληαη σο «εγεηηθέο ζεξκνθνηηίδεο-εθθνιαπηήξηα ηεο
παγθφζκηαο νηθνλνκίαο, πξφγνλνη ησλ λέσλ αζηηθψλ κνξθψλ, δηαδηθαζηψλ θαη
ηαπηνηήησλ». Απηέο νη πφιεηο, φπσο ην δηαηππψλνπλ νη Ρδέθξη et al. (Jeffrey et al.,
2011: 5) είλαη ζήκεξα «νη θαζνδεγεηηθέο αξέλεο κηαο γεληθφηεξεο λενθηιειεχζεξεο
αλακφξθσζεο ησλ πφιεσλ», ε νπνία πεξηιακβάλεη κηα ζεηξά εθαξκνγψλ απφ «ηελ
θαηεδάθηζε θαη αλάπιαζε ησλ άηππσλ νηθηζκψλ θαη ηε κεηαηξνπή ηνπο ζε παγθφζκηα
θέληξα θνπιηνχξαο, γλψζεο, επηρεηξεκαηηθφηεηαο θαη πγείαο έσο ηελ αλάπηπμε εηδηθψλ
νηθνλνκηθψλ δσλψλ» (ν.π.: 5).

Κε βάζε ηηο παξαπάλσ απφςεηο έρνπλ γίλεη αξθεηέο απφπεηξεο νξηζκνχ ηνπ
εμεπγεληζκνχ, νξηζκέλεο εθ ησλ νπνίσλ είλαη νη παξαθάησ.

Πχκθσλα κε ηνλ Καξθνχδε (1985a: 198-199):

«O εμεπγεληζκφο ζπκβαίλεη φηαλ λένη θάηνηθνη, νη νπνίνη δπζαλάινγα είλαη λένη,

ιεπθνί, επαγγεικαηίεο, ηερληθνί θαη ζηειέρε επηρεηξήζεσλ κε πςειή εθπαίδεπζε θαη
πςεινχο κηζζνχο, αληηθαζηζηνχλ ηνπο παιαηφηεξνπο θαηνίθνπο, νη νπνίνη
δπζαλάινγα είλαη ρακειφκηζζνη, εξγαηηθή ηάμε θαη θησρνί, κέιε κεηνλνηηθψλ
εζληθψλ νκάδσλ θαη ειηθησκέλνη.»

Πχκθσλα κε ηνλ Πκηζ (2012[2002]: 71):

«Ν εμεπγεληζκφο σο παγθφζκηα ζηξαηεγηθή ησλ πφιεσλ είλαη κία ηειεηνπνηεκέλε

έθθξαζε ηεο λενθηιειεχζεξεο πνιενδνκίαο. Θηλεηνπνηεί ηα αηηήκαηα ηεο ηδησηηθήο
πεξηνπζίαο δηα κέζνπ κηαο αγνξάο πνπ ιαδψλεηαη απφ ηηο δσξεέο ηνπ θξάηνπο.»

Πχκθσλα κε ηνλ Ρνκ Πιάηεξ (Tom Slater, 2006: 738):

«H ζεψξεζε [ηνπ εμεπγεληζκνχ] δελ αθνξά κφλν ηελ αχμεζε ησλ ελνηθίσλ, ηηο
παξελνριήζεηο ησλ ηδηνθηεηψλ θαη ηελ εθηφπηζε ηεο εξγαηηθήο ηάμεο, αιιά θαη ην
ζέακα ζην επίπεδν ησλ δξφκσλ, ηα κνληέξλα κπαξ θαη θαθέ, ηα i-pod, ηελ
θνηλσληθή πνιπκνξθία θαη ηα fanky θαηαζηήκαηα ξνχρσλ».

Ρέινο ζχκθσλα κε ζεψξεζε ησλ Σαξλη θαη Λέγθξη (2009: 156):

«Νη δηαηξέζεηο ηεο κεηξφπνιεο δηαξθψο παξάγνληαη θαη εληζρχνληαη νηθνλνκηθά απφ
ηα ελνίθηα θαη ηηο ηηκέο γεο. Ν εμεπγεληζκφο είλαη έλα φπιν πνπ δεκηνπξγεί θαη
δηαηεξεί ηηο θνηλσληθέο δηαηξέζεηο θαη αλαπαξάγεη ζε θάζε κεηξφπνιε ζε κηθξφηεξε
θιίκαθα ηηο παγθφζκηεο ηεξαξρίεο θαη αληζφηεηεο.(…)

Φησρνί θαιιηηέρλεο κεηαθνκίδνπλ ζε γεηηνληέο κε ρακειέο αμίεο πεξηνπζηψλ επεηδή

δελ κπνξνχλ λα αληέμνπλ νηθνλνκηθά θάηη άιιν, θαη επηπξφζζεηα παξάγνληαο ηελ
ηέρλε ηνπο παξάγνπλ θαη έλα λέν αζηηθφ ηνπίν. Νη αμίεο ησλ αθηλήησλ αλεβαίλνπλ
θαζψο νη δξαζηεξηφηεηέο ηνπο θάλνπλ ηε γεηηνληά πεξηζζφηεξν δηαλνεηηθά
ηνλσκέλε, πνιηηηζηηθά δπλακηθή θαη κνδάηε κε απνηέιεζκα ηειηθά νη θαιιηηέρλεο λα
κελ κπνξνχλ πιένλ λα αληέμνπλ νηθνλνκηθά λα δνπλ εθεί θαη λα πξέπεη λα
κεηαθνκίζνπλ αιινχ. Έπεηηα, πινχζηνη κεηαθνκίδνπλ θαη ζηγά ζηγά ε γεηηνληά ράλεη
ηνλ πλεπκαηηθφ θαη πνιηηηζηηθφ ραξαθηήξα ηεο θαη γίλεηαη βαξεηή θαη άγνλε.»

Ζ ζεψξεζε ησλ Σαξλη θαη Λέγθξη παξαπέκπεη ζηα ιεγφκελα «ζηάδηα ηνπ
εμεπγεληζκνχ» φπσο έρνπλ ζθηαγξαθεζεί απφ ηηο κειέηεο ησλ Ληάκαξηο Οφνπδ
(Damaris Rose, 1984) θαη Ληέηβηλη Ιέη (David Ley, 1996), ζχκθσλα κε ηνπο νπνίνπο
ζην πξψην ζηάδην ηνπ εμεπγεληζκνχ εγθαζίζηαληαη ζηελ πεξηνρή νη ιεγφκελνη
πξσηνπφξνη (pioneers), νη νπνίνη ζπλήζσο είλαη θησρνί θαιιηηέρλεο, ελαιιαθηηθή

398
λενιαία, «άλζξσπνη κε ελαιιαθηηθέο θαζεκεξηλέο θνπιηνχξεο πνπ αλαδεηνχλ ηε
δηαθνξεηηθφηεηα θαη ηελ έληαζε» (Αιεμαλδξή, 2013: 37). Πε απηή ηελ πξψηε θάζε
δελ παξαηεξείηαη νπζηαζηηθή κεηαβνιή ζηελ αγνξά θαηνηθίαο νχηε εθηνπηζκφο ησλ
πξνυπαξρφλησλ πιεζπζκψλ. Πηε ζπλέρεηα αθνινπζεί ε δεχηεξε θάζε θαηά ηελ νπνία
εγθαζίζηαληαη ζηελ πεξηνρή ε ιεγφκελε «λέα κεζαία ηάμε», δειαδή ρακειφκηζζα
ζηειέρε ηνπ ηδησηηθνχ ηνκέα, θνηηεηέο, δηαλννχκελνη θαη θαιιηηέρλεο κε κεζαία
εηζνδήκαηα, πξφθεηηαη γηα ηνπ εμεπγεληζηέο πνπ παξαηήξεζε ε Γθιαο. Πε απηή ηε θάζε
μεθηλάεη θαη ν εθηνπηζκφο ησλ ρακειφηεξσλ νηθνλνκηθψλ ζηξσκάησλ. Ρέινο, ν
εμεπγεληζκφο νινθιεξψλεηαη κε ηελ ηξίηε θάζε, ε νπνία απνθαιείηαη σο «θαζαξφο
εμεπγεληζκφο» (Shaw, 2008) θαηά ηελ νπνία εγθαζίζηαληαη ζηελ πεξηνρή αλψηεξα
νηθνλνκηθά ζηξψκαηα. Πε απηή ηελ θάζε εθηνπίδνληαη ηφζν νη αξρηθνί θάηνηθνη, φζν θαη
νη ελδηάκεζνη επνηθηζηέο ηεο πξψηεο θαη δεχηεξεο θάζεο ηνπ εμεπγεληζκνχ θαη ηειηθά ε
πεξηνρή κεηαζρεκαηίδεηαη ζε κεγαιναζηηθή ζπλνηθία.

Νη παξαπάλσ νξηζκνί θαη πεξηγξαθέο καδί κε κηα φιν θαη απμαλφκελε βηβιηνγξαθία
θαηαδεηθλχνπλ φηη νη θνξείο ηνπ εμεπγεληζκνχ είλαη νη επεθηαηηθέο ηάζεηο ηνπ
θεθαιαίνπ θαη ησλ κεζαίσλ θαη αλψηεξσλ ηάμεσλ, νη νπνίεο εθηνπίδνπλ ηνπο
παιαηφηεξνπο θαη ζπλήζσο νηθνλνκηθά αζζελέζηεξνπο θαηνίθνπο ηεο πφιεο. Υζηφζν
εκπιέθνληαη φιν θαη πεξηζζφηεξν ζηνηρεία θνπιηνχξαο, αηζζεηηθήο θαη lifestyle θαζψο
επίζεο αιιεινδηαζηαπξψλνληαη ζηηο δηαδηθαζίεο εμεπγεληζκνχ ηα πνιιαπιά ζπζηήκαηα
εμνπζίαο θαη δηαθξίζεσλ κε βάζε ην θχιν, ηελ εζλφηεηα, ην ρξψκα, ηελ ηάμε, ηελ
ειηθία, ην κνξθσηηθφ επίπεδν θηι.

Κε βάζε ηελ παξαπάλσ πνηθηινκνξθία ησλ αηηηψλ, ησλ δηαδηθαζηψλ, ησλ θηλήηξσλ,
ησλ κνξθψλ, ησλ θνξέσλ θαη ησλ απνηειεζκάησλ ηνπ εμεπγεληζκνχ έρνπλ αλαδπζεί
δχν βαζηθέο εξκελεπηηθέο πξνζεγγίζεηο. Απφ ηε κηα πιεπξά είλαη ε νηθνλνκηθή
πξνζέγγηζε θαη απφ ηελ άιιε ε πνιηηηζκηθή πξνζέγγηζε ή αιιηψο ησλ δξψλησλ
ππνθεηκέλσλ.

Ζ νηθνλνκηθή πξνζέγγηζε έρεη αλαπηπρζεί απφ καξμηζηέο γεσγξάθνπο (Hamnett, 1984∙

1991∙ Marcuse, 1985a∙ Marcuse, 1985b∙ Marcuse, 1986∙ Wyly and Hammel, 1999) κε
θπξηφηεξν ηνλ Ληι Πκηζ (Neil Smith, 1987, 1996), γηα ηνλ νπνίν ν εμεπγεληζκφο έρεη λα
θάλεη «κε ηνλ θχθιν επέλδπζεο, απν-επέλδπζεο θαη επαλ-επέλδπζεο ηνπ θεθαιαίνπ
ζην δνκεκέλν πεξηβάιινλ» (Αιεμαλδξή, 2013: 15). Ν Πκηζ εθθηλψληαο απφ ηηο
δνκηζηηθέο πξνζεγγίζεηο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‘70 (Amin, 1976∙ Castells and Godard,
1974∙ Fox, 1978∙ Harvey, 1975) πεξί ηεο απνθαινχκελεο «άληζεο αλάπηπμεο»
(uneven development), ε νπoία γελλά αληζνκέξεηεο ζην εζσηεξηθφ ησλ πφιεσλ,
αλέπηπμε απφ ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗80 ηε ζεσξία ηεο απνθαινχκελεο «δηαθνξάο
γαηνπξνζφδνπ» (rent gap). Ζ ζεσξία ηεο «δηαθνξάο γαηνπξνζφδνπ» κειεηά ηε
δηαθνξά κεηαμχ ηεο «πξαγκαηηθήο γαηνπξνζφδνπ» (actual ground rent), πνπ
πξνζθέξεη ε ησξηλή ρξήζε ηεο γεο θαη ηεο «δπλεηηθήο γαηνπξνζφδνπ» (potential
ground rent) πνπ ζα κπνξνχζε λα απνθνκηζζεί κε ηε βέιηηζηε θαη εληαηηθφηεξε ρξήζε
ηεο. Θαηά ηηο κεηαπνιεκηθέο δεθαεηίεο ηα θέληξα ησλ πφιεσλ ζηε Γπηηθή Δπξψπε θαη
Βφξεηα Ακεξηθή εγθαηαιείθζεθαλ πξνο φθεινο ησλ πξναζηίσλ θαη ε ιεγφκελε
πξναζηνηνπνίεζε (suburbanization), ζχκθσλα κε ηε ζεσξία ηεο «δηαθνξάο
γαηνπξνζφδνπ», νθεηιφηαλ ζηελ απμεκέλε γαηνπξφζνδν πνπ πξνζέθεξαλ ηα λέα
πξνάζηηα, ζηα νπνία εγθαηαζηάζεθαλ ηα κεζαία, αλψηεξα νηθνλνκηθά θαη θαηά θαλφλα
ιεπθά ζηξψκαηα (ην ιεγφκελν «white flight»). Αληίζηξνθα, ην εζσηεξηθφ ησλ πφιεσλ
ζχκθσλα κε ηελ επίζεκε ξεηνξηθή άξρηζε λα «εγθαηαιείπεηαη», θαη θαζψο ε
γαηνπξφζνδφο ηνπ κεηψζεθε, θαηνηθνχληαλ απφ θησρά νηθνλνκηθά ζηξψκαηα,
κεηαλάζηεο, κεηνλφηεηεο, ελαιιαθηηθή λενιαία. Ζ δηαθνξά γαηνπξνζφδνπ απνηειεί γηα

399
ηνλ Πκηζ ην θιεηδί ζηελ θαηαλφεζε ηνπ εμεπγεληζκνχ θαζψο νη «απαγνξεπκέλεο» (no-
go) θησρνγεηηνληέο, θπξίσο ζηα θέληξα ησλ πφιεσλ, κεηά απφ ηελ πεξίνδν
«απαμίσζεο», δειαδή ππνβάζκηζεο ηεο αμίαο ηνπο άξρηζαλ λα πξνζειθχνπλ ην
θεξδνζθνπηθφ θεθάιαην, ην νπνίν πξνζδνθά απμεκέλα θέξδε κε ηελ αμηνπνίεζή ηνπο.
Νη λέεο επελδχζεηο ζηηο πξψελ ππνβαζκηζκέλεο, φζνλ αθνξά ηελ γαηνπξφζνδν,
πεξηνρέο νδεγνχλ ζηε ζπλέρεηα ζαλ ληφκηλν ζηελ αχμεζε ηνπ κέζνπ φξνπ ησλ
ελνηθίσλ, θαη ζηαδηαθά εμαλαγθάδνληαη νη πξψελ θάηνηθνη θαη θπξίσο νη ελνηθηαζηέο,
απφ ηα θαηψηεξα νηθνλνκηθά ζηξψκαηα, λα ηελ εγθαηαιείςνπλ, ελψ ηε ζέζε ηνπο
θαηαιακβάλνπλ άηνκα ηεο κεζαίαο θαη ηεο αλψηεξεο ηάμεο, ηα νπνία είλαη ζε ζέζε λα
θαηαβάινπλ ην πςειφηεξν αληίηηκν, αιιά θαη επηρεηξήζεηο πνπ ζηνρεχνπλ ζηε
λενεηζεξρφκελε πειαηεία. Ρειηθά, ε δηαδηθαζία ηνπ εμεπγεληζκνχ έρεη σο απνηέιεζκα
λα κεηαβιεζεί ε αλζξσπνγεσγξαθηθή ζχλζεζε θαη λα αιιάμεη ξηδηθά ν ραξαθηήξαο ηεο
πεξηνρήο. Δπνκέλσο ε νηθνλνκηθή ζεσξία κειεηά ηνλ ηξφπν πνπ νη νηθνλνκηθέο δνκέο
θαη ζπγθεθξηκέλα ε θπθινθνξία ηνπ θεθαιαίνπ κέζσ ησλ θχθισλ επέλδπζεο, απν-
επέλδπζεο θαη επαλ-επέλδπζεο παξάγεη ηνλ αζηηθφ ρψξν θαη εμαλαγθάδεη ηα
ππνθείκελα λα θηλεζνχλ, λα εθηνπηζηνχλ ή αθφκα θαη λα ζπγθξνπζηνχλ.

Ζ δεχηεξε πξνζέγγηζε επηθεληξψλεη ζηα πνιηηηζκηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ

εμεγεπληζηψλ-gentrifiers, ησλ ππνθεηκέλσλ πνπ κε ηε δξάζε ηνπο πινπνηνχλ ηνλ
εμεπγεληζκφ, θαζψο θαη ζηηο θαηαλαισηηθέο ηνπο πξνηηκήζεηο, αθνινπζψληαο ηε
ιεγφκελε «πνιηηηζκηθή ζηξνθή» ηεο αλζξσπνγεσγξαθίαο θαη, θαη‘ επέθηαζε,
κεηαηνπίδνληαο ην βάξνο ηεο έξεπλαο απφ ηηο νηθνλνκηθέο δνκέο ζηελ αλζξψπηλε
δξαζηεξηφηεηα θαη ζηε δπλαηφηεηά ηεο λα επεξεάζεη θαη λα θαηεπζχλεη ηηο νηθνλνκηθέο
δηαδηθαζίεο (Ley, 1994∙ Θνκπξεζέξ, 2012). Ξξψηνο ν Ρδνλ Θφιθηιλη (Jon Caulfield,
1989), εμεηάδνληαο ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗80 ηελ πεξίπησζε ηνπ
κεηαβηνκεραληθνχ Ρνξφλην, ππνζηήξημε φηη ε θίλεζε επαλεγθαηάζηαζεο ησλ κεζαίσλ
ζηξσκάησλ απφ ηα πξνάζηηα ζην θέληξν ηεο πφιεο απνηειεί «κηα πξνζπάζεηα
επαλέλσζεο ησλ αλζξψπσλ κε ηηο παιαηφηεξεο γεηηνληέο ηνπο». Έπεηηα ε Ληάκαξηο
Οφνπδ (Damaris Rose, 1984) ππνζηήξημε φηη ε πξνζέγγηζε ησλ δνκηζηψλ-καξμηζηψλ
γεσγξάθσλ κε ηε ζεσξία ηεο «δηαθνξάο γαηνπξνζφδνπ» δελ «αθήλεη πεξηζψξηα
παξεθθιίζεσλ απφ έλα ήδε δηακνξθσκέλν ζεσξεηηθφ κνληέιν πεξί εμεπγεληζκνχ θαη
δηαθνξνπνίεζε σο πξνο ηνλ ηφπν, ηνλ ηξφπν θαη ην ρξφλν εθδήισζεο ηνπ»
(Αιεμαλδξή, 2013: 26). Ξην ζπγθεθξηκέλα ε Οφνπδ (Rose, 1984: 56) ππνζηεξίδεη φηη
«νη αλάγθεο θαη νη επηζπκίεο πνπ δηακνξθψλνπλ νη ζπγθεθξηκέλεο θνηλσληθν-
επαγγεικαηηθέο θαηεγνξίεο ζε ζπλδπαζκφ κε άιινπο απξφνπηνπο παξάγνληεο
απνθηνχλ ηδηάδνπζα ζεκαζία ζηελ παξαγσγή ηνπ εμεπγεληζκνχ ζην ρψξν». Πηε
ζπλέρεηα ν Ληέηβηλη Ιέη (David Ley, 1996) απφ ηνπο πην έλζεξκνπο ππνζηεξηθηέο ηεο
πνιηηηζκηθήο πξνζέγγηζεο θαηεγνξεί γηα νηθνλνκηθφ ληεηεξκηληζκφ ηε ζεψξεζε ηνπ
Πκηζ θαη θξίλεη ηελ πξνζέγγηζε ηεο «δηαθνξάο γαηνπξνζφδνπ» σο κνλνδηάζηαηε
(Αιεμαλδξή 2013: 26). Ξην ζπγθεθξηκέλα, ν Ιέη (1996) αλαθέξεη φηη ε ζεσξία ηεο
«δηαθνξάο γαηνπξνζφδνπ» ακθηζβεηείηαη απφ κειέηεο πεξίπησζεο, ζηηο νπνίεο ν
εμεπγεληζκφο παξαηεξείηαη θαη ζε πεξηνρέο κε κεζαίεο ηάμεηο, ζηηο νπνίεο ζχκθσλα κε
ηελ πξνζέγγηζε ησλ Κάξηηλ Κπφληη θαη Θξίζηηλ Ιάκπεξη (Martin Boddy and Christine
Lambert, 2002) κηα «λέα κεζαία ηάμε» κε δηαθνξεηηθά πνιηηηζκηθά ραξαθηεξηζηηθά
επηζπκεί λα εγθαηαζηαζεί, θαζψο επίζεο θνξείο ηνπ εμεπγεληζκνχ ζπρλά είλαη λένη
θησρνί θαιιηηέρλεο, ελαιιαθηηθή λενιαία θαη κέιε ησλ lgbtq θνηλνηήησλ. Δπηπιένλ ην
κνληέιν ηεο δηαθνξάο γαηνπξνζφδνπ έρεη θξηζεί φηη αθνξά θπξίσο ηηο
βνξεηνακεξηθαληθέο πφιεηο κε ηα εθηεηακέλα πξνάζηηα θαη σο εθ ηνχηνπ δελ
αληαπνθξίλεηαη πιήξσο ζηηο πεξηπηψζεηο ησλ επξσπατθψλ πφιεσλ ή θαη άιισλ
επείξσλ, ζηηο νπνίεο νη κεηαθηλήζεηο ησλ εμεπγεληζηψλ (gentrifiers) γίλνληαη απφ

400
πεξηνρέο εληφο ηεο πφιεο θαη φρη εθηφο νξίσλ ηεο (LeGates and Hartman, 1986). Υο εθ
ηνχηνπ ε πνιηηηζκηθή πξνζέγγηζε δίλεη βαξχηεηα ζηα ηδηαίηεξα πνηνηηθά ραξαθηεξηζηηθά
ησλ εμεπγεληζηψλ, απνκαθξχλεηαη απφ ηηο νηθνλνκηθέο δνκέο θαη εζηηάδεη ζην ιεγφκελν
«πνιηηηζκηθφ θεθάιαην» (Ley, 1996), ζηηο θαηαλαισηηθέο ηνπο πξνηηκήζεηο, ζην
κνξθσηηθφ επίπεδν, ζηελ ειηθία ηνπο (ζπλήζσο λένη, άγακνη ή κηθξά λνηθνθπξηά), ζηηο
εξγαζηαθέο πξνηηκήζεηο (ηξηηνγελήο ηνκέαο) θαζψο επίζεο δίλεη έκθαζε θαη ζην ιφγν
πνπ παξάγεηαη γχξσ απφ ηνλ εμεπγεληζκφ (Beauregaurd, 1986).

Ζ παξαπάλσ αληηπαξάζεζε κεηαμχ ηεο «νηθνλνκηθήο» έλαληη ηεο «πνιηηηζκηθήο»

πξνζέγγηζεο ή κεηαμχ ησλ «δνκψλ» έλαληη ησλ «θνξέσλ δξάζεο», ε νπνία θπξηαξρεί
ηηο ηειεπηαίεο δπν δεθαεηίεο ζηηο ζπδεηήζεηο γηα ηελ εξκελεία ηνπ εμεπγεληζκνχ είλαη
θνηλή δηαπίζησζε φηη έρεη θηάζεη ζηα φξηά ηεο θαη επηθξαηεί ε αληίιεςε φηη νη δπν
πξνζεγγίζεηο δελ ζα πξέπεη λα ζεσξνχληαη αληαγσληζηηθέο, αιιά ζπκπιεξσκαηηθέο
(Αιεμαλδξή, 2013∙ Clark, 2005∙ Rérat, Söderström and Piguet, 2010).

Πε απηφ ην πιαίζην ε πξνηεηλφκελε ζεψξεζε ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ σο δηαιεθηηθή ελφηεηα

ηεο ζπζηεκηθήο πξνζέγγηζεο θαη ηεο πξαμηαθήο πξνζέγγηζεο, εθηηκψ φηη κπνξεί λα
ζπλεηζθέξεη ζηελ θαηαλφεζε ηφζν ηνπ εμεπγεληζκνχ φζν θαη ησλ επξχηεξσλ ηάζεσλ
λενθηιειεπζεξνπνίεζεο ησλ πφιεσλ. ΋πσο ήδε αλαιπηηθά έρσ παξνπζηάζεη ζην
θεθάιαην 5.2.1 «Ξξαμηαθή θαη ζπζηεκηθή πξνζέγγηζε ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ» ν Θνηλφο
Σψξνο κε βάζε ζπζηεκηθή πξνζέγγηζε είλαη «έλα θνηλσληθφ ζχζηεκα θαη νη θνηλσληθέο
ηνπ δπλάκεηο» θαη κε βάζε ηε πξαμηαθή πξνζέγγηζε είλαη «κηα θνηλσλία ή θνηλφηεηα
ππνθεηκέλσλ θαη ν ηξφπνο επηθνηλσλίαο ηνπο». Κε βάζε ηε ζπζηεκηθή πξνζέγγηζε ν
Θνηλφο Σψξνο ηεο πφιεο δηακνξθψλεη θαη δηακνξθψλεηαη απφ ηα ζπζηήκαηα εμνπζίαο
ηνπ θεθαιαίνπ, ηεο παηξηαξρίαο, ηνπ εζληθηζκνχ θηι., ηα νπνία ιεηηνπξγνχλ
ζπλδπαζηηθά θαη παξάγνπλ ζπγθξηκέλεο ρσξηθφηεηεο. Ρελ ίδηα ζηηγκή κε βάζε ηε
πξαμηαθή πξνζέγγηζε ν Θνηλφο Σψξνο ηεο πφιεο ελδέρεηαη λα γίλεη ν ρψξνο ηεο
ειεπζεξίαο ηνπ πξνζψπνπ θαζψο εκπεξηέρεη ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο αλαηξνπήο θαη
ζχγθξνπζεο φπσο αλαιπηηθά έδεημα ζην θεθάιαην 6.4 «Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε θαη
πνιηηηθέο ζθεηεξηζκνχ θαη θαηαζηνιήο θνηλσληθψλ θηλεκάησλ πφιεο». Ζ πεξίθξαμε
ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ κέζσ ηεο λενθηιειεπζεξνπνίεζεο ησλ πφιεσλ φπσο εθθξάδεηαη ζηε
πεξίπησζε ηνπ εμεπγεληζκνχ ζεκαίλεη ηελ εληαηηθφηεξε απφδνζε δηθαησκάησλ
αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο πνπ ζεκαίλεη ηελ ελίζρπζε ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ
απνθιεηζκνχ, θαηαπίεζεο θαη δηαθξίζεσλ. Ξην αλαιπηηθά φπσο παξνπζηάζηεθε ζην
θεθάιαην 5.2.4 «Ζ πεξίθξαμε σο ηδηνθηεζία θαη εθπξαγκαηηζκφο ηνπ πξνζψπνπ» ε
ηδηνθηεζία αθνξά ηελ πεξίθξαμε ησλ Θνηλσληθψλ Γπλάκεσλ δειαδή ηελ πεξίθξαμε
ηφζν ησλ Αληηθεηκεληθψλ Γπλαηνηήησλ (Φπζηθφο Σψξνο θαη Θνηλσληθέο Γπλαηφηεηεο)
φζν θαη ηελ εμαληηθεηκελνπνίεζε ησλ ΢πνθεηκεληθψλ Ηθαλνηήησλ. Πε απηφ ην πιαίζην ε
δηαδηθαζία ηνπ εμεπγεληζκνχ σο δηαδηθαζία πεξίθξαμεο επηδηψθεη λα απνζπγθξνηεζνχλ
νη θνηλφηεηεο ησλ θαηνίθσλ ησλ ιεγφκελσλ «ππνβαζκηζκέλσλ» πεξηνρψλ πνπ ζεκαίλεη
ηφζν ηελ πθαξπαγή-απφζπαζε ησλ θπζηθψλ ηνπο πφξσλ ζηηο δηαζηάζεηο ηεο έθηαζεο,
ηεο ελέξγεηαο θαη ηνπ ρξφλνπ φζν θαη ηελ δηάιπζε ηνπ ηξφπνπ επηθνηλσλίαο ηνπο θαη
ηειηθά ν απψηεξνο ζηφρνο είλαη ε θαηαζηξνθή ή κεηεγθαηάζηαζε ησλ θνηλνηήησλ
ηνπο. Ζ απνζπγθξφηεζε θαη ν εθπξαγκαηηζκφο ησλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ ζηηο ππφ
εμεπγεληζκφ πεξηνρέο πξαγκαηνπνηείηαη ηφζν κέζα απφ ηελ θπθινθνξία ηνπ θεθαιαίνπ
θαη ηε δηαδηθαζία ηεο ιεγφκελεο «δηαθνξάο γαηνπξνζφδνπ» φζν θαη απφ ηελ
ελεξγνπνίεζε ησλ πνηθίισλ ζπζηεκάησλ εμνπζίαο ζηα πεδία ηνπ θχινπ, ηεο
εζλφηεηαο/έζλνπο, ηεο θνπιηνχξαο θηι., πνπ (αλα)παξάγνπλ νη ιεγφκελνη
εμεπγεληζηέο. Ρελ ίδηα ζηηγκή νη εμεπγεληζηέο ζπληζηνχλ έλα πβξηδηθφ θνηλσληθφ
ζχζηεκα θαζψο φπσο ζα δείμσ παξαθάησ απνηεινχλ «ραιαξέο» θνηλφηεηεο, ή

401
θαιχηεξα «κε-θνηλφηεηεο», ζηηο νπνίεο θπξηαξρεί ην άηνκν, σο αηνκηθφ ππνθείκελν
ηδηνθηεζίαο, ην νπνίν εκπνξεχεηαη ηηο αηνκηθέο ηνπ ηθαλφηεηεο.

Πην ζεκείν απηφ ζα πξέπεη σζηφζν λα επαλαιάβσ ηελ ζέζε ηνπ Θσηζάθε (2016: 23)
φηη o εθπξαγκαηηζκφο δελ είλαη θαηάζηαζε ηνπ πξνζψπνπ, είλαη «κηα θίλεζε ζηε
δπλακηθή ηεο ζπγθξφηεζεο θαη απνζπγθξφηεζεο ηνπ πξνζψπνπ. Πε απηφ, άιισζηε,
νθείιεηαη θαη ε δπλαηφηεηα αλαηξνπήο ησλ ζρέζεσλ εθπξαγκαηηζκνχ: ζην φηη ε
ειεπζεξία ηνπ πξνζψπνπ δελ κεδελίδεηαη». Δπνκέλσο κε βάζε ηε πξαμηαθή
πξνζέγγηζε, ε νπνία εζηηάδεη ζηνλ ηξφπν επηθνηλσλίαο θαη ζηα θνηλσληθά ππνθείκελα
κπνξεί λα εηπσζεί φηη φπσο ζηηο πεξηπηψζεηο ηεο πθαξπαγήο ηεο γεο, ηεο εληνίρηζεο,
ζηξαηησηηθνπνίεζεο, αλαβάζκηζεο θαη ηηηινπνίεζεο ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ, ηεο
εθθέλσζεο ησλ θαηαιήςεσλ θαη ηεο θαηαζηνιήο ησλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ πφιεο,
έηζη θαη ζηελ πεξίπησζε ηνπ εμεπγεληζκνχ νη εθηνπηζκέλνη θάηνηθνη ελδέρεηαη λα
επαλαζπγθξνηήζνπλ ηηο θνηλφηεηέο ηνπο ζε δηαθνξεηηθνχο ηφπνπο ζηελ ίδηα ή ζε άιιεο
πφιεηο. Δπνκέλσο παξαθξάδνληαο ηελ δηαηχπσζε ηνπ Θσηζάθε κπνξεί λα εηπσζεί φηη ν
εμεπγεληζκφο δελ είλαη θαηάζηαζε ηνπ θνηλνχ ρψξνπ είλαη κηα θίλεζε ζηε δπλακηθή ηεο
ζπγθξφηεζεο θαη απνζπγθξφηεζεο ηνπ θνηλνχ ρψξνπ. Ζ απνκάθξπλζε ηφζν απφ ηελ
πνξνθεληξηθή πξνζέγγηζε πνπ εζηηάδεη κε λνζηαιγία θαη θεηηρηζκφ ζηηο ρακέλεο
θαηνηθίεο, γεηηνληέο ή παηξίδεο φζν θαη απφ ηελ θεληξηθφηεηα ησλ δπλάκεσλ πνπ
εζηηάδεη ζηηο νηθνλνκηθέο δνκέο θαη δπλάκεηο, επηηξέπεη λα θσηηζηνχλ πσο νη πξάμεηο
(κεηα)θίλεζεο ζπγθξνηνχλ ηα κεηαθηλνχκελα ππνθείκελα ζε πξφζσπα, ηα νπνία
βξίζθνληαη ζε δηαξθή δηαιεθηηθή θαη φρη ζε ππνηειή ζρέζε κε ηα πνηθίια θαη
δηαζηαπξσλφκελα ζπζηήκαηα δηαθξίζεσλ θαη θαηαπίεζεο (θεθάιαην, παηξηαξρία,
ξαηζηζκφο θηι.). Σαξαθηεξηζηηθή είλαη εμάιινπ ε δηαδξνκή ησλ κεηαλαζηψλ θαη
πξνζθχγσλ πνπ έρνληαο εθηνπηζηεί απφ ηηο εζηίεο ηνπο (χπαηζξνο ή πφιεηο)
εγθαζίζηαληαη ζε λέα αζηηθά θέληξα θαη αλαπηχζζνπλ ζηξαηεγηθέο επηβίσζεο,
ελεξγνπνηνχλ ππνθεηκεληθέο ηθαλφηεηεο, ζπλάπηνπλ θνηλσληθέο ζρέζεηο κε άιινπο
κεηαθηλνχκελνπο θαη κέζσ ηνπ ηξφπνπ επηθνηλσλίαο ηνπο δεκηνπξγνχλ λέεο
θνηλφηεηεο, νη νπνίεο ζηε ζπλέρεηα ελδέρεηαη λα ππνζηνχλ έλα λέν εθηνπηζκφ ιφγσ
ησλ δηαδηθαζηψλ ηνπ εμεπγεληζκνχ ή ηεο ηηηινπνίεζεο ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ.
Υζηφζν νη ηφπνη ηεο απνδεκίαο ζα απνηεινχλ δηαξθνχλ ηνπο ελ δπλάκεη λένπο ηφπνπο
επαλαζπγθξφηεζεο ησλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ ζε πξφζσπα θαη ηεο δεκηνπξγίαο
λέσλ θνηλνηήησλ.

402
6.5.3 Γεκηνπξγηθή πφιε θαη δεκηνπξγηθή ηάμε

«Κεηά απφ δεθαεηίεο παξάιιειεο εμέιημεο, δπν ζηξψκαηα ζχγρξνλεο ηζηνξίαο

έρνπλ ζπγθιίλεη ζε κηα κνλαδηθή ηάζε (dispositif): ε επαλάζηαζε ηεο πφιεο (φπσο
πεξηέγξαςε ν Ιεθέβξ ηελ πφιε ζηα 1960, έλαο θηλεηήξαο δειαδή απηφλνκεο
παξαγσγήο θαη ζπζζψξεπζεο ηνπ θεθαιαίνπ) (Lefebvre, 1970) θαη ε πνιηηηζηηθή
βηνκεραλία (φπσο βάθηηζε ε Πρνιή ηεο Φξαλθθνχξηεο ηε κεηαηξνπή ηεο
θνπιηνχξαο ζε επηρείξεζε θαη ―εμαπάηεζε‖) (Adorno and Horkheimer, 1947). Ρν
φλνκα ηεο λενγέλλεηεο απηήο ρίκαηξαο είλαη ―δεκηνπξγηθή πφιε‖. Ξξφθεηηαη γηα κηα
αζχκκεηξε ρίκαηξα, θαζψο ε κάζθα ηεο θνπιηνχξαο ρξεζηκνπνηείηαη γηα λα θξχςεη
ηελ χδξα ηνπ ηζηκέληνπ θαη ηεο κεζηηηθήο ζπέθνπιαο» (Pasquinelli, 2010: 5).

«Δκείο δεκηνπξγνχκε ηελ εηθφλα: εκείο, νη κνπζηθνί, νη djs, νη θαιιηηέρλεο, νη

άλζξσπνη ηνπ θηλεκαηνγξάθνπ θαη ηνπ ζεάηξνπ (...) θαη θαζέλαο πνπ
αληηπξνζσπεχεη κηα δηαθνξεηηθή πνηφηεηα δσήο (...) είλαη γξαθηφ λα θξνληίζεη γηα
ηελ αηκφζθαηξα, ηελ αχξα θαη ηελ πνηφηεηα ηεο αλαςπρήο, ρσξίο ηελ νπνία ε
ηνπνζεζία κηαο πφιεο έρεη ιίγε ηχρε ζηνλ παγθφζκην αληαγσληζκφ. Δκείο είκαζηε
εππξφζδεθηνη. Θαηά έλα ηξφπν. Απφ ηε κηα πιεπξά. ΋κσο απφ ηελ άιιε, ε
αλάπηπμε ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ ζεκαίλεη φηη εκείο -νη θξάρηεο- εθηνπηδφκαζηε καδηθά,
δηφηη γίλεηαη φιν θαη πην δχζθνιν λα επηβηψζνπκε ζε απηφλ εδψ ηνλ ρψξν (...) Δκείο
ιέκε: Ζ πφιε δελ είλαη έλα ζχκβνιν έλα brand. Ζ πφιε δελ είλαη κηα επηρείξεζε. Ζ
πφιε είλαη κηα θνηλφηεηα. Δκείο ζέηνπκε ην θνηλσληθφ δήηεκα ζχκθσλα κε ην νπνίν,
νη πφιεηο ζήκεξα ζεκαηνδνηνχλ ηελ κάρε γηα ηελ επηθξάηεηα (...) Δκείο δηεθδηθνχκε
ην δηθαίσκα ζηελ πφιε καδί κε φινπο ηνπ θαηνίθνπο ηνπ Ακβνχξγνπ» Manifesto Not
in Our Name, Marke Hamburg (NiON, 2010: 324-325).

Ρηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο ν φξνο «εμεπγεληζκφο» ιφγσ ηεο έληνλεο θξηηηθήο πνπ ηνπ
έρεη αζθεζεί, θαίλεηαη λα αληηθαζίζηαηαη απφ ηελ ξεηνξηθή γηα ηελ ιεγφκελε
«δεκηνπξγηθή πφιε» (creative city), ηε «δεκηνπξγηθή νηθνλνκία» (creative economy)238
θαη ηελ αλαδπφκελε «δεκηνπξγηθή ηάμε» (creative class). Ν φξνο «δεκηνπξγηθή πφιε»
αλήθεη ζηνλ Ρζαξιο Ιάληξπ (Charles Landry), ν νπνίνο ηoλ εηζήγαγε ζην ηέινο ηεο
δεθαεηίαο ηνπ ‘80 θαη ζχκθσλα κε ηνλ δηαηχπσζε πνπ παξαζέηεη ζην βηβιίν ηνπ «Ζ
Γεκηνπξγηθή Ξφιε: Έλα εγρεηξίδην γηα θαηλνηφκνπο πνιενδφκνπο» (The Creative City:
A Toolkit for Urban Innovators):

«Ζ δεκηνπξγηθφηεηα είλαη ε ξαρνθνθαιηά ησλ πφιεσλ Νη πφιεηο έρνπλ πιένλ έλαλ

ζεκαληηθφ θαη θξίζηκν πφξν: ηνπο αλζξψπνπο ηνπο. Ζ αλζξψπηλε επθπΐα, νη
επηζπκίεο, νη δξαζηεξηφηεηεο, ε θαληαζία θαη ε δεκηνπξγηθφηεηα, αληηθαζηζηνχλ ηε
ρσξνζέηεζε, ηνπο θπζηθνχο πφξνπο θαη ηελ πξφζβαζε ζε αγνξέο, πνπ ήηαλ

238
Ν Ρδνλ Σφθηλο (John Howkins 2001) ζην δνθίκηφ ηνπ «Ζ Γεκηνπξγηθή Νηθνλνκία: Ξσο νη Άλζξσπνη
Βγάδνπλ Σξήκαηα απφ ηηο Ηδέεο» (The Creative Economy: How People Make Money from Ideas) νξίδεη
ηε «δεκηνπξγηθή νηθνλνκία» ζπκπεξηιακβάλνληαο δεθαπέληε «δεκηνπξγηθέο βηνκεραλίεο» πνπ
εθηείλνληαη ζε ηνκείο φπσο ε έξεπλα θαη αλάπηπμε, ην design, ε ηερλνινγία ινγηζκηθνχ αιιά θαη ζε
πεδία φπσο απηά ηεο κνπζηθήο, ηνπ θηλεκαηνγξάθνπ, ηεο δηαθήκηζεο. Πχκθσλα κε ηηο εθηηκήζεηο ηνπ,
θαηά ην 2000, ε αμία ηεο ιεγφκελεο «δεκηνπξγηθήο νηθνλνκίαο» ζε φιν ηνλ θφζκν αλέξρνληαλ ζηα
2,24 ηξηζεθαηνκκχξηα δνιαξία θαη αλακέλεηαη λα ζπλερίζεη λα απμάλεηαη θαηά 5% εηεζίσο (Καιηζηφβα,
2014: 20). Γηα ηνλ Σφθηλο (2001: 116) «ε δεκηνπξγηθφηεηα δελ είλαη θάηη θαηλνηφκν θαη απηφλνκα
νηθνλνκηθά θεξδνθφξν. Αιιά είλαη ε θχζε θαη ην κέγεζνο ηεο ζρέζεο κεηαμχ θαηλνηνκίαο θαη
νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο θαη ν ηξφπνο πνπ ζπλδπάδνληαη γηα λα δεκηνπξγήζνπλ αμηνζεκείσηε αμία θαη
πινχην.»

403
 θπξίαξρνη αζηηθνί παξάγνληεο. Ζ δεκηνπξγηθφηεηα ησλ αλζξψπσλ πνπ δνπλ θαη
δξαζηεξηνπνηνχληαη ζηηο πφιεηο ζα θαζνξίζεη ηε κειινληηθή ηνπο επηηπρία» (Landry,
1995: xiii).

Ήδε απφ ηνλ νξηζκφ ηνπ Ιάληξπ γίλεηαη θαλεξφ φηη ε εζηίαζε ησλ λενθηιειεχζεξσλ
δηαδηθαζηψλ δελ πεξηνξίδεηαη απιψο ζηνπο θπζηθνχο πφξνπο θαη ην δνκεκέλν
πεξηβάιινλ, δειαδή ζηηο αληηθεηκεληθέο δπλαηφηεηεο ησλ πφιεσλ αιιά φιν θαη
πεξηζζφηεξν δίλεηαη βαξχηεηα ζηνπο ηξφπνπο επηθνηλσλίαο ησλ θαηνίθσλ ηνπο σο
ελφηεηα ησλ θνηλσληθψλ δπλάκεσλ θαη ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ. Δπνκέλσο ε
απνθαινχκελε «δεκηνπξγηθφηεηα» επηδηψθεη λα δηεκβνιίζεη ηνλ ππξήλα ηνπ
θνηλσληθνχ ρψξνπ ηεο πφιεο, ηνπνζεηψληαο ζην επίθεληξν θαη αμηνπνηψληαο ηελ
αλζξψπηλε επθπΐα, ηηο επηζπκίεο, ηηο δξαζηεξηφηεηεο, ηε θαληαζία (Landry, 1995: xiii)
θαη σο εθ ηνχηνπ ηδησηηθνπνηψληαο θαη εκπνξεπκαηνπνηψληαο ηνλ ηξφπν επηθνηλσλίαο
ησλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ. Πχκθσλα κε ηνλ Καηέν Ξαζθνπηλέιη (Matteo
Pasquinelli, 2010: 5) «εηδηθφηεξα, ε παξαγσγή θνπιηνχξαο είλαη ζήκεξα κηα
βηνπνιηηηθή κεραλή, ε νπνία ελζσκαηψλεη φιεο ηηο φςεηο ηεο δσήο θαη ηηο ζηξψλεη ζηε
δνπιεηά, φπνπ ηα λέα ιάηθζηάηι γίλνληαη αγαζά πξνο πψιεζε, φπνπ ε θνπιηνχξα
ζεσξείηαη νηθνλνκηθή ξνή φπσο θάζε άιιε θαη φπνπ, εηδηθφηεξα, ε ζπιινγηθή
παξαγσγή ηνπ θαληαζηαθνχ γξήγνξα δηαξπάδεηαη γηα λα απμήζεη ηα θέξδε ησλ
εηαηξεηψλ.»

Ρν θάιεζκα ηνπ Ιάληξπ γηα εζηίαζε ζηε «δεκηνπξγηθφηεηα» ζα αθνινπζήζεη ην 2002 ν

λενθηιειεχζεξνο πνιενδφκνο Οίηζαξλη Φιφξηληα (Richard Florida), ν νπνίνο ζην βηβιίν
ηνπ «Ζ Άλνδνο ηεο Γεκηνπξγηθήο Ράμεο. Θαη πσο κεηαζρεκαηίδεη ηελ εξγαζία, ηελ
αλαςπρή θαη ηελ θαζεκεξηλή δσή» (The Rise of the Creative Class. And How It's
Transforming Work, Leisure and Everyday Life) θαη έπεηηα ην 2005 κε ην «Ξφιεηο θαη
Γεκηνπξγηθή Ράμε» (Cities and the Creative Class), ζα επεθηείλεη ηηο απφςεηο ηνπ
Ιάληξπ θαη ζα θάλεη ηδηαίηεξα δεκνθηιή ηελ έλλνηα ηεο απνθαινχκελεο «δεκηνπξγηθήο
ηάμεο», ε νπνία θαηνηθεί ζηελ «δεκηνπξγηθή πφιε». Γηα ηνλ Φιφξηληα (2012: 18) ε
δεκηνπξγηθή ηάμε νξίδεηαη σο απηή ηεο νπνίαο ηα κέιε «πξνζζέηνπλ νηθνλνκηθή αμία
κέζσ ηεο δεκηνπξγηθφηεηάο ηνπο» θαη σο εθ ηνχηνπ ην ιεγφκελν «αλζξψπηλν θιίκα»
(ν.π.: 13) δειαδή νη παξάγνληεο πνπ επεξεάδνπλ ζεηηθά «ηε ρσξνζέηεζε ησλ
αλζξψπσλ» ηείλεη λα γίλεη εμίζνπ ζεκαληηθφο, αλ φρη ζεκαληηθφηεξνο παξάγνληαο απφ
ην «επηρεηξεκαηηθφ θιίκα», δειαδή ηνπο παξάγνληεο πνπ επεξεάδνπλ ηε ρσξνζέηεζε
ησλ επηρεηξήζεσλ (Asheim and Hansen, 2009: 426). Πχκθσλα κε ηνλ Φιφξηληα
(2012: 13) νη εξγαδφκελνη πνπ αλήθνπλ ζηε ιεγφκελε «δεκηνπξγηθή ηάμε» δελ
αθνινπζνχλ ηηο δνπιεηέο, αιιά αληίζεηα «νη δνπιεηέο αθνινπζνχλ ηε δεκηνπξγηθή
ηάμε».

Πε αληηζηνηρία κε ην «αφξαην ρέξη ηεο αγνξάο» ηνπ Άληακ Πκηζ, πνπ θαζνδεγεί ηα
άηνκα θαη ηηο επηρεηξήζεηο λα εξγαζηνχλ πξνο ην θαιφ φιεο ηεο θνηλσλίαο σο αθνχζηα
ζπλέπεηα ησλ πξνζπαζεηψλ ηνπο λα κεγηζηνπνηήζνπλ ην πξνζσπηθφ ηνπο φθεινο, κε
αληίζηνηρν ηξφπν ην λενθηιειεχζεξν ηδενιφγεκα ηεο ιεγφκελεο «δεκηνπξγηθήο ηάμεο»
ππνζηεξίδεη φηη νη πφιεηο πνπ επεκεξνχλ είλαη απηέο πνπ έιθνπλ δεκηνπξγηθά άηνκα.
Πχκθσλα κε ηνπο BAVO (2006) «ην δεκηνπξγηθφ θεθάιαην εληνπίδεηαη ζε
ζπγθεθξηκέλεο νκάδεο θαη ―πιαζάξεηαη‖ φηη έηζη εμππεξεηεί θαιχηεξα ην θνηλφ θαιφ»
θαζψο εγθαζηδξχεηαη ε πεπνίζεζε φηη κφλν ε «δεκηνπξγηθφηεηα» κπνξεί λα αθππλίζεη
ηελ πνιηηηζηηθή, θνηλσληθή θαη νηθνλνκηθή δσή. Νη BAVO (2006) ζην καληθέζην ηνπο κε
ηίηιν «Αίηεκα γηα κηα κε-δεκηνπξγηθή πφιε» εζηηάδνληαο ζηελ πεξίπησζε ηνπ
Οφηεξληακ εληνπίδνπλ ηξεηο θχξηνπο ιφγνπο ζηε ξεηνξηθή γηα ηε δεκηνπξγηθή πφιε.

404
 «Ξξψηνλ ε δεκηνπξγηθή ηάμε παξνπζηάδεηαη σο βαζηθή ζπλζήθε γηα κηα δσληαλή
αζηηθή θνπιηνχξα. Πε απηφ ην πιαίζην ζπρλά αλαθεξφκαζηε ζηελ αληηζπκβαηηθή
ζπκπεξηθνξά ηεο, ζηηο θαζεκεξηλέο εθθεληξηθέο ελαζρνιήζεηο ηεο, ζηηο πνηθίιεο
(...) πξνηηκήζεηο θαηνηθίαο. Γεχηεξνλ, απηφ ην δεκηνπξγηθφ αζηηθφ θιίκα εδξαηψλεη
κία αηκφζθαηξα δηαξθνχο θαηλνηνκίαο θαη αλαλέσζεο πνπ δηακνξθψλεη εχθνξν
έδαθνο γηα ηηο ππάξρνπζεο θαη ηηο λέεο νηθνλνκηθέο δξαζηεξηφηεηεο. Ρειηθά
ζεσξείηαη φηη ν δεκηνπξγηθφο ηνκέαο ζα αλαδείμεη κηα δπλακηθή πνπ ζα ειθχζεη ηα
πςειά εηζνδήκαηα. Ιέγεηαη φηη απηφ είλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ γηα δήκνπο φπσο ην
Οφηεξληακ, θαζψο ζα ηνπ επηηξέςεη λα εμαζθαιίζεη ηα απαξαίηεηα θεθάιαηα ψζηε
λα ζπλερίζεη λα ρξεκαηνδνηεί θνηλσληθέο ππεξεζίεο γηα ηελ πιεηνςεθία ηνπ
πιεζπζκνχ –θαη απηφ ρσξίο ηερλεηά, αξλεηηθά κέηξα, φπσο ηελ ―πεξίθξαμε‖ ηεο
πφιεο. Δλ ζπληνκία, ην λα θαλαθεχεηο ηε δεκηνπξγηθή ηάμε κε ηνπηθά
πιενλεθηήκαηα, θηελή δσή θαη εξγαζηαθέο ζπκθσλίεο ή ειθπζηηθέο παξνρέο
ςπραγσγίαο δελ ζεσξείηαη ζήκεξα κηα κνλνκεξήο θνηλσληθή πνιηηηθή πνπ επλνεί
ηελ φμπλζε ησλ θνηλσληθψλ εληάζεσλ θαη επνκέλσο ηελ δεκηνπξγία κηαο ηαμηθήο
θνηλσλίαο δχν ηαρπηήησλ. Αληηζέησο πξνβάιιεηαη κε ηνλ καλδχα κηαο πξννδεπηηθήο
πνιηηηθήο ζηελ νπνία θαζέλαο (...) κπνξεί ζην έπαθξν λα εθκεηαιιεπηεί ηε
δεκηνπξγηθή ηνπ δπλακηθή.»

Δπηπιένλ ν Φιφξηληα ραξαθηεξίδεη ην «δεκηνπξγηθφ άηνκν» σο έλαλ κπνέκ, έλαλ

εδνλνζήξα πνπ είλαη πξφζπκνο λα πιεξψζεη πνιιά ρξήκαηα γηα ηελ πνηφηεηα δσήο
ηνπ θαη απηφ ην ζηνηρείν ηνπ ραξαθηήξα είλαη ηδηαίηεξα επηζπκεηφ ζήκεξα απφ ηηο
πφιεηο. Δπηπιένλ, ν Ονλ Κπφζκα (Ron Boschma, 2005: 2) ππνζηεξίδεη φηη «φπνπ δεη ε
δεκηνπξγηθή ηάμε, εγθαζίζηαληαη εηαηξείεο, δεκηνπξγνχληαη λέεο επηρεηξήζεηο θαη ε
απαζρφιεζε απμάλεηαη. Ζ δεκηνπξγηθή ηάμε δελ είλαη κφλν δεκηνπξγηθή θαη
θαηλνηφκνο, μνδεχεη επίζεο πνιιά ρξήκαηα ζε δηάθνξα είδε παξνρψλ ςπραγσγίαο (…)
μελνδνρεία, εζηηαηφξηα, θαθέ, ζέαηξα, πξάγκα πνπ νδεγεί ζε επηπιένλ απαζρφιεζε θαη
ζπλεηζθνξά ζηελ ηνπηθή νηθνλνκία».

Ξην ζπγθεθξηκέλα ε απνθαινχκελε «δεκηνπξγηθή ηάμε», ε νπνία έρεη αληηθαηαζηήζεη

ηνλ φξν ησλ «εμεπγεληζηψλ», ζχκθσλα κε ηνλ Φιφξηληα πεξηιακβάλεη άηνκα πνπ
έρνπλ πςειφ επίπεδν «γλψζεσλ θαη ηθαλνηήησλ» θαη θαινχληαη λα ιχζνπλ
πξνβιήκαηα ελζσκαηψλνληαο θαηλνηφκεο ιχζεηο, ζηξαηεγηθέο θαη ηδέεο κε βαζηθφ
ραξαθηεξηζηηθφ ηεο εξγαζίαο ηνπο «ηελ επειημία, ηελ εππιαζηφηεηα θαη ηελ
θηλεηηθφηεηα». Πηε δεκηνπξγηθή ηάμε ν Φιφξηληα ζπκπεξηιακβάλεη απηνχο πνπ
παξαδνζηαθά ζεσξνχληαη «δεκηνπξγηθνί»: θαιιηηέρλεο, εζνπνηνί, κνπζηθνί,
ζπγγξαθείο, αιιά θαη απηνχο πνπ νλνκάδνληαη «γλσζηηθνί εξγάηεο» (θνγθληηάξηνη –
cognitariato ζε αλαινγία κε ην πξνιεηαξηάην), µε άιια ιφγηα πξνγξακκαηηζηέο Ζ/΢,
κεραληθνί, designers, εξγαδφκελνη ζηα κίληηα, αθαδεκατθνί, θνηηεηέο, θηι. Ξξφθεηηαη
γηα άηνκα πνπ ζχκθσλα κε ηνλ Φιφξηληα (2002) έρνπλ σο βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο
εξγαζίαο ηνπο ηε δεκηνπξγία λέσλ κνξθψλ πξντφλησλ, ζηξαηεγηθψλ, ηδεψλ, ζεσξηψλ.
Ζ δεκηνπξγηθή ηάμε ζχκθσλα κε ηνλ Φιφξηληα επηδηψθεη λα έρεη έληνλεο θνηλσληθέο
αιιειεπηδξάζεηο θαη ζπλχπαξμε πνιιψλ θαη δηαθνξεηηθψλ ηξφπσλ δσήο, δίλνληαο
έκθαζε ζηελ δεκφζηα ζθαίξα ηεο δσήο (public life) θαη φρη ζηελ θνηλνηηθή δσή
(community life).

Ζ απνθαινχκελε δεκηνπξγηθή ηάμε επνκέλσο απνηειείηαη απφ απνκνλσκέλα άηνκα κε

ηδησηηθνπνηεκέλεο ηθαλφηεηεο, εμάιινπ ζχκθσλα κε ηνλ Φιφξηληα (2002) ε
δεκηνπξγηθή ηάμε πξνηηκά ηελ εκη-αλσλπκία (quasi-anonymity), ηελ παξνπζία
ειάρηζησλ ηζρπξψλ θνηλσληθψλ δεζκψλ θαη ηε δπλαηφηεηα λα πεξηηξηγπξίδεηαη απφ
άγλσζηνπο θαη δηαθνξεηηθψλ ηχπσλ αλζξψπνπο. Ππλεπψο, ζχκθσλα κε ηελ θξηηηθή

405
ησλ Bavo (2006), πξφθεηηαη γηα ηνλ αλζξσπνινγηθφ ηχπν ηνπ ιεγφκελνπ «εδνληθνχ
θαιβηληζηή», ζηνλ νπνίν ν ρξφλνο εξγαζίαο θαη ν ειεχζεξνο ρξφλνο αλακεηγλχνληαη ζε
κηα «ςπραλαγθαζηηθή απαίηεζε γηα αέλαε δεκηνπξγηθφηεηα».

Δπνκέλσο ηα άηνκα ηεο δεκηνπξγηθήο ηάμεο έρνπλ αλάγθε λα δνπλ θαη λα εξγάδνληαη
ζε κέξε φπνπ αλαηξέθεηαη θαη επδνθηκεί ε «δεκηνπξγηθφηεηά» ηνπο. Δδψ ινηπφλ ν
Tφπνο «Ρ» κπαίλεη ζην επίθεληξν θαη εμαξηάηαη απφ απηφ πνπ απνθαιεί ν Φιφξηληα σο
ηα ηξία κηθξφηεξα «Ρ», ηα νπνία είλαη: «Ρερλνινγία, Ραιέλην, Αλεθηηθφηεηα»
(Technology, Talent and Tolerance) θαη σο εθ ηνχηνπ «νη πφιεηο νη νπνίεο
πξνζειθχνπλ νκνθπιφθηινπο, θαιιηηέρλεο θαη εζληθέο κεηνλφηεηεο είλαη νη λέεο
νηθνλνκηθέο δπλάκεηο ηεο επνρήο µαο, επεηδή είλαη νη πεξηνρέο πνπ θαηνηθνχληαη απφ
δεκηνπξγηθνχο εξγαδφκελνπο. (…) Ξφιεηο ρσξίο γθέη θαη ξνθ κπάληεο ράλνπλ ηελ
θνχξζα ηεο νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο», εθηηκά ν Φιφξηληα (2005) θαη ζπκπιεξψλεη:
«Κφλν κε ηελ παξνπζία απηήο ηεο δεκηνπξγηθήο ηάμεο δηαζθαιίδεηαη ε αχμεζε ηεο
αμίαο ηεο γεο θαη ε κεγηζηνπνίεζε ησλ θεξδψλ φζσλ αζρνινχληαη κε ην real estate».
Ππλεπψο ζχκθσλα κε ηνλ Φιφξηληα ηα ηξία «Ρ» είλαη απαξαίηεηα γηα ηε δεκηνπξγία
ηεο αλάπηπμεο, αιιά αλ δελ ζπλππάξρνπλ είλαη αδχλαην γηα έλαλ Ρφπν λα
«πξνζειθχζεη δεκηνπξγηθνχο αλζξψπνπο, λα παξαγάγεη θαηλνηνκία θαη λα πξνθαιέζεη
νηθνλνκηθή κεγέζπλζε» (Florida, 2002: 249).

406
6.5.4 City branding θαη ε ιεγφκελε «νηθνλνκία ηεο
εκπεηξίαο»

Ραπηφρξνλα κε ηελ ξεηνξηθή γηα ηε «δεκηνπξγηθή ηάμε» πνπ θαηνηθεί ζηε

«δεκηνπξγηθή πφιε» φιν θαη πεξηζζφηεξν αλαπηχζζνληαη νη λενθηιειεχζεξεο πνιηηηθέο
ηνπ ιεγφκελνπ «city branding». Ξξφθεηηαη γηα ηηο δηαδηθαζίεο κε ηηο νπνίεο
«πξνβάιιεηαη», «πξνσζείηαη» ή «ιαλζάξεηαη» ζηνλ παγθφζκην αληαγσληζκφ ε
«εηθφλα» κηαο πφιεο ψζηε λα πξνζειθχζεη ηελ απνθαινχκελε «δεκηνπξγηθή ηάμε»
θαζψο θαη λέεο επηρεηξήζεηο, επελδχζεηο, ηνπξίζηεο, θνηηεηέο, θαιιηηέρλεο, ηαιέληα θαη
δηάζεκνπο, πινχζηνπο θαη κνξθσκέλνπο θαηνίθνπο (Anholt, 2007∙ Anholt, 2008∙
Hannigan, 2003∙ Van den Berg et al., 1999). Γηα λα επηηεπρζεί ν παξαπάλσ ζηφρνο
ζηελ αλαδπφκελε «επηρεηξεκαηηθή πφιε» νη ηνπηθέο αξρέο αζθνχλ φιν θαη πεξηζζφηεξν
πνιηηηθέο παξφκνηεο κε απηέο ησλ επηρεηξήζεσλ επηδηψθνληαο λα πξνβάιινπλ ηελ πφιε
σο ειθπζηηθφ πξντφλ. Πχκθσλα κε ηνλ Κηράιε Θαξαβαληδή (Mihalis Kavaratzis, 2004)
«ην κάξθεηηλγθ ηνπ ηφπνπ [είλαη] ην πην θαηάιιειν κέζν γηα λα αζθεζεί πνιηηηθή ζηε
λέα απηή πφιε». Πηελ πξαγκαηηθφηεηα ε πφιε αληηκεησπίδεηαη σο έλα «εκπφξεπκα-
πξντφλ» θαη νη πξνο απεχζπλζε θάηνηθνη, ηνπξίζηεο θαη επελδπηέο αληηκεησπίδνληαη σο
«πειάηεο» (Ashworth and Voog, 1990). Ζ πφιε, επνκέλσο, σο εκπφξεπκα-πξντφλ ζα
πξέπεη κε «απηνπεπνίζεζε, πεξεθάληα θαη λαξθηζζηζκφ» λα δηαθεκηζηεί,
αλαδεηθλχνληαο ηα πιενλεθηήκαηά ηεο θαζψο ζε αληίζεηε πεξίπησζε, φπσο
πξνεηδνπνηνχλ νη Φίιηπ Θφηιεξ, Ληφλαιλη Σάηληεξ θαη Έξβηλ Οέηλ (Philip Kotler, Donald
Haider and Irving Rein, 1993), «oη ηφπνη πνπ απνηπγράλνπλ λα πξνσζεζνχλ
αληηκεησπίδνπλ ην ξίζθν ηεο νηθνλνκηθήο ζηαζηκφηεηαο θαη παξαθκήο».

Ξην αλαιπηηθά ε δηαδηθαζία ηνπ «city branding» εθθξάδεηαη ζπλήζσο κέζα απφ ηε
δηακφξθσζε ζπγθεθξηκέλσλ ινγφηππσλ, ζιφγθαλ, δηαθεκηζηηθψλ κελπκάησλ,
πξνγξακκάησλ δεκνζίσλ ζρέζεσλ θ.ά. Πηε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία (Karavatzis and
Ashworth, 2005∙ Hannigan, 2003∙ Kotler et al., 1993∙ Van den Berg et al., 1999∙
Johansson and Kociatkiewicz, 2011) ηνλίδεηαη φηη ηα βαζηθά ζηνηρεία γηα ηελ επηηπρία
ηνπ «city branding» είλαη ε αμηνπηζηία, ε δηαθνξνπνίεζε θαη ην εχζηνρν κήλπκα, ην
νπνίν ζα πξέπεη λα είλαη εχθνια αληηιεπηφ απφ ηνλ πηζαλφ επηζθέπηε, λα πξνθαιεί
ελζνπζηαζκφ ζηνπο ηνπηθνχο δξψληεο ηεο αγνξάο αιιά θαη ζηνπο θαηνίθνπο ηεο πφιεο.
Πχκθσλα κε ηνπο εηδηθνχο ηνπ «city branding» πίζσ απφ ηηο παξαπάλσ εηθφλεο ζα
πξέπεη λα ζπληνλίδνληαη νη ηνπηθέο αξρέο κε ηνλ πνιενδνκηθφ ζρεδηαζκφ θαη ηελ
θνηλσλία ησλ ηδησηψλ. Δλδεηθηηθφ ηεο παξαπάλσ ηάζεο είλαη ην γεγνλφο φηη ηδηαίηεξα
ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο νη πφιεηο γηα ηελ αλαδηνξγάλσζε θαη αλαδσνγφλεζή ηνπο
πξνζαλαηνιίδνληαη αθελφο ζηελ αλάπηπμε κεγάισλ έξγσλ ή αιιηψο «έξγσλ-
λαπαξρίδσλ» (flagship projects) θαζψο επίζεο θαη ζηε δηνξγάλσζε κεγάισλ
εθδειψζεσλ θαη γεγνλφησλ κε δηεζλή εκβέιεηα φπσο δηεζλείο εθζέζεηο (π.ρ. EXPO),
ζπλέδξηα, θεζηηβάι, κεγάια αζιεηηθά γεγνλφηα (π.ρ. Νιπκπηαθνί Αγψλεο, Φφξκνπια
Έλα, Κνπληηάι), αλάιεςε δηεζλψλ ζεζκψλ (π.ρ. Ξνιηηηζηηθή Ξξσηεχνπζα ηεο
Δπξψπεο, Ξξσηεχνπζα Λενιαίαο) θ.ά. Νη παξαπάλσ δηνξγαλψζεηο εληζρχνληαη θαη
εληζρχνπλ ηελ δπλακηθή ηνπ ρηηζίκαηνο ηεο ιεγφκελεο «ηαπηφηεηαο ηεο πφιεο»
(Grodach, 2010∙ Knox, 2011∙ Temelová, 2007).

Πχκθσλα κε πιήζνο ππνζηεξηθηψλ ηνπ «city branding» (Karavatzis and Ashworth,

2005∙ Hannigan, 2003∙ Kotler et al., 1993∙ Van den Berg et al., 1999∙ Johansson and
Kociatkiewicz, 2011) ην ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ ζην «ιαλζάξηζκα ησλ πφιεσλ» είλαη ε
επηθέληξσζε ζηελ «αληίιεςε» ησλ αλζξψπσλ, ησλ θαηνίθσλ, ησλ επηζθεπηψλ θαη ησλ

407
επελδπηψλ γηα ηηο πφιεηο. Ζ αληίιεςε απηή δηακνξθψλεηαη, φρη κφλν κε «ηελ πιηθή θαη
γεσγξαθηθή δηάζηαζε ηεο πφιεο» (Karavatzis and Ashworth, 2005: 507), αιιά επίζεο
απφ ην ηζηνξηθά εδξαησκέλν ζχλνιν αλαπαξαζηάζεσλ πνπ «εθπνξεχεηαη απφ ηελ
αξρηηεθηνληθή θαη ηελ πνιενδνκία, ηελ ηέρλε, ηηο εηθφλεο» (Κπηιαλάθε, 2011: 20),
θαζψο επίζεο θαη κέζσ «ηνπ θηλεκαηνγξάθνπ, ηεο ηειεφξαζεο, ησλ πεξηνδηθψλ θαη
άιισλ κέζσλ καδηθήο πξνβνιήο» (ν.π., 2011: 20). Δπνκέλσο εδψ ε πφιε σο νιφηεηα
ηνπ θνηλσληθνχ ρψξνπ ηίζεηαη ζην επίθεληξν. Ν θνηλσληθφο ρψξνο σο ελφηεηα
ππνθεηκέλσλ, ζρέζεσλ θαη δπλάκεσλ ζθεηεξίδεηαη, πεξηθξάζζεηαη, ηδησηηθνπνηείηαη θαη
ηειηθά πξνβάιιεηαη σο κηα εληαία εκπνξηθή κάξθα θαη εηθφλα, σο έλα ηειηθά είδσιν ηνπ
Θνηλνχ Σψξνπ. Αληηζηξφθσο ε πφιε σο «κάξθα» εηθνλνπνηεί ηνλ Θνηλφ Σψξν ηνπ
θεθαιαίνπ θαη ησλ πνιιαπιψλ ζπζηεκάησλ εμνπζίαο θαη δηαθξίζεσλ κε βάζε ην θχιν,
ηελ εζλφηεηα/έζλνο, ηελ ηάμε, θηι.

Ζ επηηπρήο δηαρείξηζε ηεο επσλπκίαο κηαο πφιεο κπνξεί λα ηνλψζεη ζχκθσλα κε ηνλ
Γθξέηκ Έβαλο (Graeme Evans, 2001):

• Ρελ αχμεζε ηεο αληαγσληζηηθφηεηαο, κε απνηέιεζκα ηε ζεηηθή επίπησζε ζηηο

επελδχζεηο, ζηνπο θάηνηθνπο, ζηνπο επηζθέπηεο θαη ζηα ηξέρνληα ζπκβάληα ζηε
πφιε

• ΢ςειφηεξεο απνδφζεηο ζε επελδχζεηο ζε αθίλεηα, ζηηο ππνδνκέο θαη ζηηο δηάθνξεο

εθδειψζεηο ηεο πφιεο

• Κεγάιε δφζε ππεξεθάλεηαο γηα ηελ πφιε, αθνχ νη θάηνηθνη, νη επηρεηξήζεηο θαη ηα
ζεζκηθά φξγαλα αληηκεησπίδνπλ κηα λέα αίζζεζε ηνπ ζθνπνχ θαη ηεο θαηεχζπλζεο.

Ξην ζπγθεθξηκέλα νη δηαδηθαζίεο ηνπ «city branding» επηδηψθνπλ λα «ρηίζνπλ» ηελ

αληαγσληζηηθή «ηαπηφηεηα ηεο πφιεο», ε νπνία «ζα ηελ θάλεη λα ζεσξείηαη κνλαδηθή
θαη μερσξηζηή, φπσο κνλαδηθή θαη μερσξηζηή είλαη ε ηαπηφηεηα ησλ αλζξψπσλ»
(Donald and Gammack, 2007). Δπηπιένλ ην ιαλζάξηζκα ησλ πφιεσλ πξέπεη «λα
αζρνιείηαη κε ηνλ ηξφπν πνπ ν πνιηηηζκφο, ε ηζηνξία, ε νηθνλνκηθή θαη θνηλσληθή
αλάπηπμε, νη ππνδνκέο θαη ε αξρηηεθηνληθή, ην ηνπίν θαη ην πεξηβάιινλ, αλάκεζα ζε
άιια, κπνξνχλ λα ελσζνχλ ζε κηα ηαπηφηεηα πξνο πψιεζε απνδεθηή απφ ην θνηλφ»
(Zhang and Zhao, 2009). Ρέινο ηα ζηνηρεία, ηα νπνία πξέπεη λα αμηνινγεζνχλ γηα ηε
δεκηνπξγία κηαο «δπλαηήο» ηαπηφηεηαο κηαο πφιεο είλαη ε «εηθφλα», νη «ζπλεηξκνί», νη
«αμίεο» θαη νη «εκπεηξίεο» πνπ ζα έρνπλ νη επηζθέπηεο θαζψο θαη νη θάηνηθνη ηεο πφιεο.

Πην παξαπάλσ πιαίζην ηδηαίηεξε ζεκαζία δίλεηαη ζηελ «ππφζρεζε ηεο αιεζηλήο
εκπεηξίαο», κε βάζε ηελ νπνία αλαπηχζζεηαη ε ιεγφκελε «νηθνλνκία ηεο εκπεηξίαο»,
πνπ ζχκθσλα κε ηνπο ππνζηεξηθηέο ηεο επηδηψθεη λα δειψζεη ην θνηλσληθφ-νηθνλνκηθφ
ζχζηεκα ζην νπνίν «νη εκπεηξίεο παξά ηα αγαζά ή νη ππεξεζίεο απνηεινχλ ηε βάζε γηα
ηε δεκηνπξγία αμηψλ» (Johansson and Kociatkiewicz, 2011∙ Hall and Page, 1999). Ζ
«νηθνλνκία ηεο εκπεηξίαο» βαζίδεηαη ζηε ινγηθή ηεο ιεγφκελεο «δηαθνξνπνίεζεο» θαη
ηεο «ζπλαηζζεκαηηθήο δέζκεπζεο» έρνληαο άκεζε ζρέζε κε ηηο πξαθηηθέο ηνπ
ιαλζαξίζκαηνο-branding: «ην πξνζθεξφκελν αγαζφ πξέπεη λα είλαη ηδηαίηεξν ψζηε λα
πξνζειθχεη θαηαλαισηέο θαη παξάιιεια λα παξέρεη ηε δηάζηαζε ηεο εκπεηξίαο, ε νπνία
έρεη ηε δπλακηθή λα δεζκεχεη ζπλαηζζεκαηηθά ηνλ θαηαλαισηή» (Ιάινπ, 2012: 7). Υο
εθ ηνχηνπ νη «εκπεηξίεο» γίλνληαη ην λέν θαηαλαισηηθφ αγαζφ, θαη επνκέλσο ε αμία
ελφο αγαζνχ δελ εθηηκάηαη κφλν απφ ηελ πξαγκαηηθή ηνπ ρξήζε ή ηελ αληαιιαθηηθή
ηνπ αμία, αιιά θαη «απφ ηελ ηθαλφηεηά ηνπ λα κεηακνξθψλεη ηα ζπλαηζζήκαηα ηνπ
ππνθεηκέλνπ» (Klingmann, 2007). Ζ ηδηφηεηα απηή ηζρπξίδνληαη νη ππνζηεξηθηέο ηεο
«νηθνλνκία ηεο εκπεηξίαο» κεηαθέξεηαη ζηνλ πνιενδνκηθφ ζρεδηαζκφ θαη ζηελ
αξρηηεθηνληθή, νη νπνίεο κεηαηξέπνληαη ζε θαηαιχηε θαη εληζρχνπλ ηελ αληηιεπηηθή

408
αμία ηνπ ρξήζηε πξνζθέξνληάο ηνπ εκπεηξία «κε ηαπηφηεηα» (brand experience) θαη
αθνινχζσο δεκηνπξγνχλ «ηνπία κε ηδηαίηεξε ηαπηφηεηα» (brandscapes). Υο εθ ηνπηνχ
ην «city branding» κε ηελ απνθαινχκελε «νηθνλνκία ηεο εκπεηξίαο» απνηειεί ηελ
ζηξαηεγηθή θαηά ηελ νπνία «νη πφιεηο απνθηνχλ κηα εηθφλα, κηα πνιηηηζηηθή ζεκαζία, ε
νπνία ηδαληθά ιεηηνπξγεί σο πεγή πξνζηηζέκελεο ζπκβνιηθήο θαη νηθνλνκηθήο αμίαο»
(Mommaas, 2002).

Γίλεηαη θαλεξφ απφ ηελ παξαπάλσ ζχληνκε πεξηγξαθή ηνπ ιεγφκελνπ «ιαλζαξίζκαηνο
ησλ πφιεσλ» φηη ε λενθηιειεπζεξνπνίεζε ησλ πφιεσλ κέζσ ηεο πηνζέηεζεο ησλ
ζηξαηεγηθψλ θαη πνιηηηθψλ ηνπ «city branding» επηδηψθεη λα εκπνξεπκαηνπνηήζεη ην
ζχλνιν ηνπ θνηλσληθνχ ρψξνπ ηεο πφιεο, πνπ ζεκαίλεη φηη κεηαηξέπεη ζε θεθάιαην
ηφζν ηνπο θπζηθνχο πφξνπο φζν θαη ηνλ ηξφπν επηθνηλσλίαο ησλ θαηνίθσλ ηεο σο
ελφηεηα ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαη θνηλσληθψλ δπλάκεσλ. Δπνκέλσο ε πφιε σο
θνηλσληθφ ζχζηεκα γηα λα κπνξεί λα πξνβιεζεί θαη λα δηαθεκηζηεί σο κάξθα θαη
εκπφξεπκα ζα πξέπεη ν ηξφπνο επηθνηλσλίαο ησλ θνηλσληθψλ ηεο ππνθεηκέλσλ λα
παξάγεη θαη λα αλαπαξάγεη εκπνξεπκαηηθέο ζρέζεηο, πνπ ζεκαίλεη φηη ηφζν νη
ππνθεηκεληθέο ηθαλφηεηεο φζν θαη νη αληηθεηκεληθέο δπλαηφηεηεο ησλ θνηλσληθψλ ηεο
ππνθεηκέλσλ ζα πξέπεη λα ηδησηηθνπνηεζνχλ. Δθφζνλ κηα πφιε πιεξνί ηηο παξαπάλσ
δηαδηθαζίεο είλαη ηθαλή λα πξνβιεζεί, λα αλαγλσξηζηεί, λα αμηνινγεζεί θαη λα εληαρζεί
ζηνλ «παγθφζκην ράξηε ησλ ειθπζηηθψλ θαη δεκηνπξγηθψλ πφιεσλ».

409
6.5.5 Παξαδείγκαηα λενθηιειεπζεξνπνίεζεο, εμεπγεληζκνχ,
δεκηνπξγηθήο πφιεο θαη city branding

6.5.5.1 Γηαθνξνπνίεζε λενθηιειεχζεξσλ αζηηθψλ πεξηθξάμεσλ

Ρα παξαδείγκαηα λενθηιειεπζεξνπνίεζεο, εμεπγεληζκνχ, δεκηνπξγηθήο πφιεο θαη city

branding είλαη δεθάδεο ζε φιν ηνλ πιαλήηε θαη πέξα απφ ηηο ήδε πξναλαθεξζείζεο
δηαδηθαζίεο, αηηίεο, κεζφδνπο θαη ζηξαηεγηθέο απνθηνχλ ζηελ θάζε πφιε ηδηαίηεξε
έθθξαζε θαη εθαξκνγή.

Πε αξθεηέο πεξηπηψζεηο νη δηαδηθαζίεο εμεπγεληζκνχ αμηνπνηνχλ ηελ ιεγφκελε

«δσληάληα ησλ γεηηνληψλ» πνπ παξάγεηαη απφ θνηλσληθά θηλήκαηα πφιεο, θαηαιεςίεο,
ελαιιαθηηθνχο θαιιηηέρλεο239. Σαξαθηεξηζηηθά είλαη ηα παξαδείγκαηα ησλ πεξηνρψλ
Θξφηηζκπεξγθ, Ξξέληζαινπεξ, Φξηληξηρζάηλ θαη Λφτεθνιλ ζην Βεξνιίλν, ησλ πεξηνρψλ
Κφληη, Ρξαζηέβεξε, Παλ Ινξέληζν, Ξίξακηλη θαη Ξηληέην ζηε Οψκε, ηεο Ξφξηα Ρηηζηλέδε
θαη Ίδνια ζην Κηιάλν, ηεο Γθξάζηα θαη Κπαξηζεινλέηα ζηε Βαξθειψλε, ηνπ Πελη
Ξάνπιη θαη Σάθελζηηπ ζην Ακβνχξγν, θαη πνιιά αθφκε ζε δεθάδεο πφιεηο φπσο κεηαμχ
άιισλ ζηηο Γελεχε, Επξίρε, Άκζηεξληακ, Θνπεγράγε, Ρνξίλν, Λέα ΢φξθε, Παλ
Φξαλζίζθν θηι.

Πε άιιεο πεξηπηψζεηο ν εμεπγεληζκφο ζθεηεξίδεηαη ηδηαίηεξα ηηο γεηηνληέο κε

κεηαλάζηεο, φπσο ηηο πεξηνρέο Κπειβίι, Κεληικνηάλ, Βαζηίιιε θαη πιαδ Ηηαιί ζην
Ξαξίζη, ηηο πεξηνρέο Θξφηηζκπεξγθ, Λφτεθνιλ θαη Βέληηγθ ζην Βεξνιίλν, ην Οαβάι θαη
Παληο ζηε Βαξθειψλε, ην Λνξζ Δλη, ην Κπέη Βίιαηδ θαη ην Γνπέζη Θέκπξηηδ ζηε
Βνζηφλε.

Ηδηαίηεξε πεξίπησζε απνηειεί ν ζθεηεξηζκφο ηεο lgbtq θνπιηνχξαο κε ηε αλάπηπμε ηεο

ιεγφκελεο «γθέη νηθνλνκίαο» (gay economy) θαη ηηο ζηξαηεγηθέο ηνπ απνθαινχκελνπ
«ξνδ μεπιχκαηνο» (pink washing), πνπ ζηφρν έρνπλ λα θάλνπλ θηιηθέο ηηο πφιεηο ζηηο
γθέη θνηλφηεηεο θαη λα πξνζειθχζνπλ lgbtq ηνπξίζηεο, φπσο ζπκβαίλεη κεηαμχ άιισλ
ζηηο πεξηπηψζεηο ηνπ Άκζηεξληακ, ηνπ Βεξνιίλνπ, ηνπ Παλ Φξαλζίζθν, ηεο
Θνπεγράγεο, ηνπ Ρνξφλην, ηνπ Ρει Αβίβ240 θ.α.

Δπηπιένλ ηηο ηειεπηαίεο δπν δεθαεηίεο ε λενθηιειεπζεξνπνίεζε ησλ πφιεσλ κέζσ ησλ
πνιηηηθψλ ηνπ εμεπγεληζκνχ θαη ηνπ city branding πξνσζείηαη ηδηαίηεξα κε ηε
δηνξγάλσζε κεγάισλ γεγνλφησλ, θπξίσο αζιεηηθψλ, εκπνξηθψλ θαη πνιηηηζηηθψλ φπσο
κεηαμχ άιισλ είλαη νη πεξηπηψζεηο ηεο Βαξθειψλεο (Νιπκπηαθνί Αγψλεο 1992, Φφξνπκ
Ξνιηηηζκψλ 2004), ηεο Πεβίιιεο (EXPO 1992), ηεο Αηιάληα (Νιπκπηαθνί Αγψλεο
1996), ηεο Ιηζζαβφλαο (EXPO 1998), ηνπ Αλλφβεξν (EXPO 2000), ηνπ Ξφξην (ηειηθφο

239
Αλαιπηηθά έρνπλ ήδε παξνπζηαζηεί νη δηαδηθαζίεο ζθεηεξηζκνχ ησλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ πφιεο
ζην θεθάιαην 6.4 «Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε θαη πνιηηηθέο ζθεηεξηζκνχ θαη θαηαζηνιήο θνηλσληθψλ
θηλεκάησλ πφιεο».
240
Ηδηαίηεξα ζηελ πεξίπησζε ηνπ Ρει Αβίβ θαη γεληθφηεξα ηνπ Ηζξαήι, ην θαηλφκελν ηνπ «ξνδ
μεπιχκαηνο» (pink washing) έρεη δερζεί νμεία θξηηηθή θαζψο βαζίδεηαη ζηε ζεψξεζε φηη φινη νη
κνπζνπικάλνη είλαη νκνθνβηθνί θαη σο εθ ηνχηνπ ην Ηζξαήι απνηειεί ην κνλαδηθφ ζχιαθα αλζξσπίλσλ
δηθαησκάησλ ζηε Κέζε Αλαηνιή, επνκέλσο έρεη δηθαίσκα ζην λα επεθηείλεη ην επνηθηζηηθφ ηνπ
πξφγξακκα θαη λα πεξηθξάζζεη κε ην γλσζηφ ηείρνο ηνπ Ηζξαήι ηα παιαηζηηληαθά εδάθε. Υζηφζν φπσο
ηζρπξίδεηαη ε Σάλετ Καθέη (Haneen Maikey) εθπξφζσπνο ηεο παιαηζηηληαθήο lgbt νκάδαο Al Qaws:
«φηαλ πξέπεη λα πεξάζεηο έλα ζεκείν ειέγρνπ (checkpoint) δελ έρνπλ ζεκαζία νη ζεμνπαιηθέο
πξνηηκήζεηο ηνπ ζηξαηηψηε» (πεγή: http://www.nopinkwashing.org.uk/).

410
ηνπ Champions League 2004), ηνπ Ξεθίλν (Νιπκπηαθνί Αγψλεο 2008), ηεο Παξαγφζαο
(EXPO 2008), ηνπ Βαλθνχβεξ (ρεηκεξηλνί Νιπκπηαθνί Αγψλεο 2010), ησλ Θέηπ Ράνπλ
θαη Γηνράλεζκπνπξγθ (Κνπληηάι 2010), ηεο Παγθάε (EXPO 2010), ηνπ Ινλδίλν
(Νιπκπηαθνί Αγψλεο 2012), ηεο Καζζαιίαο (Ξνιηηηζηηθή Ξξσηεχνπζα ηεο Δπξψπεο
2013), ηνπ Κηιάλν (EXPO 2015), ηεο Πκχξλεο (ππνςήθηα γηα EXPO 2015), ηεο
Ηζηάλκπνπι (Ξνιηηηζηηθή Ξξσηεχνπζα ηεο Δπξψπεο 2010, θαη έμη θνξέο ππνςήθηα
πφιε γηα ηνπο Νιπκπηαθνχο Αγψλεο) θαη ηνπ Οίν ληε Ρδαλέηξν (Κνπληηάι 2014,
Νιπκπηαθνί Αγψλεο 2016). Πρεδφλ πίζσ απφ φιεο ηηο παξαπάλσ δηνξγαλψζεηο
θξχβνληαη αφξαηεο ηζηνξίεο εθηνπίζεσλ «κε επηζπκεηψλ» πιεζπζκηθψλ νκάδσλ,
αλαγθαζηηθψλ εμψζεσλ θαη απαιινηξηψζεσλ241, αχμεζε ηεο εζλνηηθήο θαη έκθπιεο
θαηαπίεζεο242 θαη πεξηβαιινληηθψλ θαηαζηξνθψλ.

Δπηπιένλ ηα κεγάια έξγα-λαπαξρίδεο (flagship projects) απνηεινχλ ηππηθή κέζνδν γηα

ηελ ιεγφκελε «αλαδσνγφλεζε ησλ πφιεσλ». Σαξαθηεξηζηηθέο είλαη νη πεξηπηψζεηο ηεο
πεξηνρήο «22@» ζηε Βαξθειψλε, ε νπνία ζρεδηάζηεθε ψζηε λα κεηαζρεκαηίζεη ηελ
πξψελ βηνκεραληθή πεξηνρή ηνπ Ξνκπι Λνπ ζε «πφιε ηεο γλψζεο» θαη είρε σο
απνηέιεζκα ηελ εθηφπηζε εθαηνληάδσλ πξψελ θαηνίθσλ. Κε παξφκνην ηξφπν ην
πξφηδεθη «Media Spree» ζην Βεξνιίλν ζηνρεχεη λα κεηαπιάζεη κηα κεγάιε πεξηνρή
ζηνλ πνηακφ Ππξε ζε λέν πφιν έιμεο ησλ πνιηηηζηηθψλ βηνκεραληψλ243. Πε πνιιέο
πεξηπηψζεηο ηα έξγα-λαπαξρίδεο ζπλδένληαη κε αλαπιάζεηο ησλ ζαιαζζίσλ θαη
παξαπνηάκησλ κεηφπσλ φπσο κεηαμχ άιισλ ζην Ινλδίλν (Canary Wharf-Docklands),
ζην Ακβνχξγν (Hafen City), ηε Γέλνβα (Γέθπξα Ξαξφληη θαη ηξηζδηάζηαηε πισηή
πιαηεία), ηε Καζζαιία (Euroméditerranée), ηε Βαξθειψλε (Moll de la Fusta), ην
Βειηγξάδη (Belgrade Waterfront Project), ηε Φηιαδέιθεηα (Penn‘s Landing), ην Παλ
Φξαλζίζθν (Fisherman‘s Wharf), ην Οίν ληε Ρδαλέηξν (Porto Maravilha), ην Πηθάγν
(Chicago River).

Δπίζεο νη δηαδηθαζίεο λενθηιειεπζεξνπνίεζεο, εμεπγεληζκνχ, δεκηνπξγηθήο πφιεο θαη

city branding ζθεηεξίδνληαη ηε κλήκε θαη αμηνπνηνχλ κνπζεία, αξραηνινγηθνχο ρψξνπο,
κλεκεία, θαη αξραηφηεηεο. Ρα παξαδείγκαηα είλαη δεθάδεο ζε πφιεηο κε ηζηνξηθή
θιεξνλνκηά φπσο ε Βαξθειψλε, ε Λάπνιε, ε Ηζηάλκπνπι, ε Πεβίιιε, ην Ξαξίζη, ε
Βηέλλε, ην Θάηξν, ε Αγία Ξεηξνχπνιε, ε Ξξάγα, ε Βνπδαπέζηε, ην Γειρί, ην Ξεθίλν, ε

241
Δλδεηθηηθά ζηελ Παλγθάε κε αθνξκή ηελ EXPO ηνπ 2010, ε νπνία είρε σο ζιφγθαλ «θαιχηεξε
πφιε-θαιχηεξε δσή», εθηνπίζηεθαλ πάλσ 50.000 θάηνηθνη, ελψ ζην Ξεθίλν κε αθνξκή ηνπο
Νιπκπηαθνχο Αγψλεο ηνπ 2008 εθηηκάηαη φηη εθηνπίζηεθαλ ελάκηζε εθαηνκκχξην θάηνηθνη θαη ζην Οίν
ληε Ρδαλέηξν ελφςεη ηνπ Κνπληηάι ηνπ 2014 θαη ησλ Νιπκπηαθψλ Αγψλσλ ηνπ 2016 έρνπλ ήδε (άλνημε
ηνπ 2015) εθηνπηζηεί 750.000 θάηνηθνη παξαγθνππφιεσλ (πεγέο http://www.amnesty.org.au/,
www.unwatch.org, http://catcomm.org/).
242
Απνηειεί θνηλή πξαθηηθή ζηα πεξηζζφηεξα κεγάια αζιεηηθά γεγνλφηα λα γηγαληψλνηαη ηα
θπθιψκαηα πνξλείαο-trafficking γηα ηελ ηθαλνπνίεζε ησλ αξξελσπψλ θηιάζισλ. Δλδεηθηηθά αμίδεη λα
αλαθεξζεί ε θακπάληα ηεο θπβέξλεζεο ηεο Βξαδηιίαο κε ηίηιν «είκαη ραξνχκελε πνπ είκαη πφξλε» γηα
λα δηαθεκίζεη ηηο ππεξεζίεο ηεο Βξαδηιίαο ζην Κνπληηάι ηνπ 2014 φηαλ ζχκθσλα κε ηνπο
ππνινγηζκνχο ηεο UNICEF 250.000 θνξίηζηα εθπνξλεχηεθαλ γηα λα εμππεξεηήζνπλ ηνπο πειάηεο ηνπ
Κνπληηάι ελψ εθηηκάηαη φηη ν παξαπάλσ αξηζκφο ζα δηπιαζηαζηεί γηα ηηο αλάγθεο ησλ Νιπκπηαθψλ
Αγψλσλ ηνπ 2016 (Olofsson, 2014).
243
Πχκθσλα κε ηνλ Ξαζθνπηλέιη (2010: 6) ην ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ ηνπ πξφηδεθη «Media Spree» είλαη
φηη:

«Ζ πεξηνρή είλαη πνιχ γλσζηή γηα ηελ αληεξγθξάνπλη κνπζηθή ζθελή ηεο θαη ππάξρεη κηα αδξή
αληίθαζε πνπ απνθαιχπηεη πεξηζζφηεξα απφ εθαηφ αλαιχζεηο: γηα λα πξνσζεζεί ε πεξηνρή, ηα
πεξηνδηθά ησλ επελδπηηθψλ εηαηξηψλ ρξεζηκνπνηνχλ ηελ εηθνλνγξαθία εθείλσλ αθξηβψο ησλ θιακπ
ζηα νπνία έθαλαλ έμσζε».

411
Ρχληδα, ην Οακπάη, ην Αιγέξη θ.α. Σαξαθηεξηζηηθέο είλαη κεηαμχ άιισλ νη πεξηπηψζεηο
ηεο Οψκεο κε ηνλ εμεπγεληζκφ ηεο γεηηνληθήο ζην Θνινζζαίν πεξηνρήο Κφληη, ηνπ
Κπηικπάν πνπ ρξεζηκνπνίεζε σο κνριφ εμεπγεληζκνχ ην κνπζείν Γθνχγθελρατκ, ηεο
Κπνιφληα θαη Φισξεληίαο κε ηελ απαγφξεπζε ζπλεχξεζεο ζηηο πιαηείεο ησλ ηζηνξηθψλ
θέληξσλ, ηεο Βελεηίαο κε ηελ αλάξηεζε απφ ην 2010 γηγαληηαίσλ εκπνξηθψλ
δηαθεκίζεσλ ζηηο πξνζφςεηο εκβιεκαηηθψλ κλεκείσλ, παιαηηψλ θαη εθθιεζηψλ γηα λα
απμεζνχλ ηα δεκνηηθά έζνδα, ηεο Αζήλαο κε ηελ αληηπαξάζεζε γηα ην γθξαθίηη ζην
ηζηνξηθφ θηίξην ηνπ Ξνιπηερλείν (Απξίιηνο 2015), κε ηνλ εμεπγεληζκφ ηεο Ξιάθαο ηε
δεθαεηία ηνπ ‗80, ην ζρέδην ελνπνίεζεο αξραηνινγηθψλ ρψξσλ, ηελ πεδνδξφκεζε ηεο
Γηνλπζίνπ Αξενπαγίηνπ θαη Απνζηφινπ Ξαχινπ θάησ απφ ηελ Αθξφπνιε, ηελ
θαηαζθεπή ηνπ λένπ κνπζείνπ Αθξφπνιεο θαη ηνπ κνπζείνπ Φημ θαη ηνλ επαθφινπζν
εμεπγεληζκφ ησλ γεηηνληψλ Θνπθάθη-Ξεηξάισλα.

Θιείλνληαο ζα πξέπεη λα επηζεκαλζεί, γηα αθφκε κηα θνξά, φηη νη δηαδηθαζίεο

λενθηιειεπζεξνπνίεζεο ησλ πφιεσλ δελ απνηεινχλ κηα νκνηνγελή ζπλζήθε θαη
δηαξθψο ηίζεληαη ππφ ακθηζβήηεζε απφ θνηλσληθά θηλήκαηα πφιεο πνπ δεκηνπξγνχλ
θαη δηεθδηθνχλ ην δηθαίσκα ζηνλ Kνηλφ Xψξν. Δπηπιένλ πέξα απφ ηηο ήδε αλαθεξζείζεο
δηαδηθαζίεο ππάξρνπλ αλαξίζκεηα κηθξφηεξα πξφηδεθη αλαπιάζεσλ, ηα νπνία
επηδηψθνπλ λα εκπνξεπκαηνπνηήζνπλ ηνλ θνηλσληθφ ρψξν ηεο πφιεο σο ελφηεηα
ππνθεηκέλσλ, ζρέζεσλ θαη δπλάκεσλ.

Πηε ζπλέρεηα, γηα ηελ πιεξέζηεξε θαηαλφεζε ησλ λενθηιειεχζεξσλ πνιηηηθψλ,

παξνπζηάδσ πην αλαιπηηθά ηηο πεξηπηψζεηο ηεο Λέαο ΢φξθεο, ηεο Βαξθειψλεο θαη ηεο
Ηζηάλκπνπι, νη νπνίεο απνηέιεζαλ ηξεηο απφ ηηο πην εκβιεκαηηθέο πφιεηο ζηηο νπνίεο ηηο
δεθαεηίεο ‗80, ‗90, ‗00 αληίζηνηρα, έιαβε ρψξα ε λενθηιειεπζεξνπνίεζε θαη νη
πνιηηηθέο εμεπγεληζκνχ, δεκηνπξγηθήο πφιεο θαη city branding.

6.5.5.2 Νέα Τφξθε: «I Love New York»

«Tν απφγεπκα ηεο 6εο Απγνχζηνπ 1988 αςηκαρίεο μέζπαζαλ ζηελ πεξίκεηξν ηνπ
πάξθνπ Ρφκπηθο, ελφο κηθξνχ πξάζηλνπ ρψξνπ ζην Lower East Side ηεο Λέαο
΢φξθεο. Νη ζπκπινθέο καίλνληαλ θαζ‘ φιε ηε δηάξθεηα ηεο λχρηαο κεηαμχ
αζηπλνκηθψλ θαη ελφο πνηθηιφκνξθνπ πιήζνπο δηαδεισηψλ ελάληηα ζηνλ
εμεπγεληζκφ, πάλθηδεο, αθηηβηζηέο γηα ζέκαηα θαηνηθίαο, ρξήζηεο ηνπ πάξθνπ,
θαιιηηέρλεο, (...) θαη θάηνηθνη ηνπ Lower East Side. Ζ κάρε αθνινχζεζε ηελ
πξνζπάζεηα ηνπ Γήκνπ λα επηβάιεη απαγφξεπζε θπθινθνξίαο κεηά ηηο 1.00 π.κ. ζην
πάξθν κε πξφζρεκα ηελ εθθαζάξηζή ηνπ απφ ηνλ απμαλφκελν αξηζκφ αζηέγσλ πνπ
έκελαλ εθεί, ησλ παηδηψλ πνπ έπαηδαλ κνπζηθή αξγά ηε λχρηα θαη ηεο
αγνξνπσιεζίαο λαξθσηηθψλ. Υζηφζν πνιινί θάηνηθνη θαη ρξήζηεο ηνπ πάξθνπ
εξκήλεπαλ δηαθνξεηηθά απηή ηελ θίλεζε. Ν Γήκνο επηδίσθε λα ηηζαζεχζεη ην πάξθν
ψζηε λα δηεπθνιπλζεί ν ήδε αλεμέιεγθηνο εμεπγεληζκφο ηεο πεξηνρήο ηνπ Lower
East Side. ―O ΔΜΔ΢ΓΔΛΗΠΚΝΠ ΔΗΛΑΗ ΡΑΜΗΘΝΠ ΞΝΙΔΚΝΠ!‖ (GENTRIFICATION IS
CLASS WAR!) δηάβαδεο ζην κεγαιχηεξν παλφ ζηε λπρηεξηλή δηαδήισζε ηνπ
Παββάηνπ πνπ είρε σο ζηφρν λα θξαηεζεί αλνηρηφ ην πάξθν» (Smith, 1996: 3).

Ζ ηζηνξία ηεο λενθηιειεπζεξνπνίεζεο, κέζσ ησλ δηαδηθαζηψλ ηνπ εμεπγεληζκνχ ηεο

δεκηνπξγηθήο πφιεο θαη ηνπ city branding, ζηε Λέα ΢φξθε βξίζθεηαη ζηα ηέιε ηεο
δεθαεηίαο ηνπ ‘60 κε αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗70 (Ley, 1996∙ Berry, 1985∙ Laska and
Spain, 1980).

412
Έρνπλ πξνεγεζεί ηηο δεθαεηίεο ‗40-‗60 νη κεγάιεο επεκβάζεηο ηνπ Οφκπεξη Κφνπδεο
(Robert Moses)244, ν νπνίνο έρνληαο σο πξφηππν ηε δηάλνημε ησλ εκβιεκαηηθψλ
ιεσθφξσλ ηνπ Βαξφλνπ Νζκάλ ηνλ 19ν αηψλα ζην Ξαξίζη ζα επηδηψμεη «λα αιιάμεη ηελ
θιίκαθα ζθέςεο» ζηε δηαδηθαζία παξαγσγήο ηεο πφιεο (Harvey, 2013[2012]: 46). Ν
Κφνπδεο επηρείξεζε κεηά ηνλ Β‘ Ξαγθφζκην Ξφιεκν λα αλακνξθψζεη ηε κεηξνπνιηηηθή
πεξηνρή ηεο Λέαο ΢φξθεο κέζα απφ έλα εθηεηακέλν ζχζηεκα δεθαηξηψλ
απηνθηλεηνδξφκσλ, ην νπνίν είρε σο απνηέιεζκα καδηθέο θαηεδαθίζεηο θησρψλ
εξγαηηθψλ γεηηνληψλ, εθηνπίζεηο εθαηνληάδσλ ρηιηάδσλ θαηνίθσλ, ππνβάζκηζε ησλ
δεκνζίσλ ζπγθνηλσληψλ, ελίζρπζε θαη αχμεζε ηεο απηνθίλεζεο θαη έληαζε ηεο
πξναζηηνπνίεζεο. Ρν παξαπάλσ κνληέιν αληηζηνηρεί ζην κεηαίρκην κεηαμχ ηεο πξψηεο
θαη δεχηεξεο γεληάο λενθηιειεπζεξνπνίεζεο (φπσο πεξηγξάθηεθε αλαιπηηθά ζην
θεθάιαην 6.5.1 «Λενθηιειεπζεξνπνίεζε ησλ πφιεσλ»), δειαδή κεηαμχ ηνπ θξαηηθνχ
παξεκβαηηζκνχ θαη ηνπ αλνίγκαηνο ζηελ αγνξά, θαζψο νη απηνθηλεηφδξνκνη
θαηαζθεπάζηεθαλ κε θξαηηθά δάλεηα, ηα νπνία σζηφζν ζα έρνπλ σο απνηέιεζκα ε Λέα
΢φξθε λα είλαη ε πην ππεξρξεσκέλε πνιηηεία ησλ ΖΞΑ ηε δεθαεηία ηνπ ‘70 θαη
ηαπηφρξνλα αίξεηαη ην κεζνπνιεκηθφ πξνζηαηεπηηθφ πιαίζην πξνζηαζίαο ησλ
ελνηθηαζηψλ. Δπίζεο ν παξαπάλσ ζπγθνηλσληαθφο θαη πνιενδνκηθφο ζρεδηαζκφο είρε σο
ζπλέπεηα ηελ έμνδν (ην ιεγφκελν «white flight») ησλ κεζναζηηθψλ ιεπθψλ ζηξσκάησλ
πξνο ηα πξνάζηηα (θπξίσο ζην Θνπίλο-Ινλγθ Άηιαλη) γηα λα απνθηήζνπλ ηδηφθηεηεο
βίιεο ζε πεξίθιεηζηεο θνηλφηεηεο (gated communities) θαη ηελ «εγθαηάιεηςε» ησλ
θεληξηθψλ πεξηνρψλ ζε θησρά νηθνλνκηθά ζηξψκαηα, κεηαλάζηεο, κεηνλφηεηεο θαη
ελαιιαθηηθή λενιαία.

Ραπηφρξνλα κέζα ζην επξχηεξν πλεχκα θνηλσληθήο αλαηαξαρήο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗60
πιήζνο εμεγέξζεσλ θαη ηαξαρψλ, θπξίσο κεηαλαζηψλ απφ ηελ Θαξατβηθή,
Αθξνακεξηθάλσλ θαη Ιαηίλσλ (Σάξιεκ 1964, Κπξνχθιηλ 1966, Σάξιεκ 1967),
νκνθπιφθηισλ (Πηφνπλγνπνι 1969) θαη θνηηεηψλ (Σαξλη Σαη 1970) πνπ δηεθδηθνχλ
ην δηθαίσκα ζηελ πφιε (Mitchell, 2003) ζα θινλίζνπλ ηηο θεληξηθέο πεξηνρέο ηεο
πφιεο, γεγνλφο πνπ ζα νλνκαζηεί ηε δεθαεηία ηνπ ‗60 σο «θξίζε ηεο πφιεο» (ν.π.:
47). Ξαξάιιεια είλαη ε επνρή πνπ αλζίδεη ε «αληεξγθξάνπλη» θνπιηνχξα ζην θέληξν
ηεο Λέαο ΢φξθεο, ε νπνία πξνζειθχεη ελαιιαθηηθνχο θαιιηηέρλεο, θνηηεηέο,
δηαλννχκελνπο, θ.α., πνιινί απφ ηνπο νπνίνπο, αμίδεη λα ζεκεησζεί, φηη είλαη γφλνη ηεο
κεζαίαο ηάμεο πνπ ζέινπλ λα δήζνπλ «ηε δσή ζην θέληξν», πξφθεηηαη γηα ηνπο
ιεγφκελνπο «πξσηνπφξνπο (pioneers)» ηνπ εμεπγεληζκνχ. Ξαξάιιεια ζηα ηέιε ηνπ
‗60 νξηζκέλα έξγα ηνπ Κφνπδεο φπσο ε δεκηνπξγία πάξθηλγθ ζην Πέληξαι Ξαξθ θαη νη
απηνθηλεηφδξνκνη Lower Manhattan Expressway θαη Mid-Manhattan Expressway, νη
νπνίνη ζα θαηέζηξεθαλ ηηο παξαδνζηαθέο γεηηνληέο Γθξήλνπηηο Βίιαηδ θαη Πφρν ζα ηνλ
θέξνπλ αληηκέησπν αθφκα θαη κε ηελ κεζαία ηάμε. Δίλαη ε επνρή πνπ αξρίδεη ε
αλαδηακφξθσζε ηεο ζπδήηεζεο γηα ην θέληξν ηεο πφιεο. Απφ ηε κηα πιεπξά

244
Αξρηθά, πξηλ ηνλ Β‘ Ξαγθφζκην Ξφιεκν ηα έξγα ηνπ Κφνπδεο πεξηειάκβαλαλ θπξίσο ππνδνκέο
θνηλσληθήο πξφλνηαο φπσο κεηαμχ άιισλ 28.000 θνηλσληθέο θαηνηθίεο θαη έλα δίθηπν δέθα γηγαληηαίσλ
πηζίλσλ ζπλνιηθήο ρσξεηηθφηεηαο 66.000 αηφκσλ, αιιά ζηαδηαθά νη επηρεηξήζεηο ηνπ πεξάζαλε θαη
ζηελ θαηαζθεπή νδηθψλ έξγσλ κε πην ζεκαληηθή ηε γέθπξα Triborough Bridge (1936) ε νπνία έλσζε
ην Καλράηαλ κε ην Κπξνλμ θαη ην Θνπίλο. Ρν επηρείξεκα ηνπ Κφνπδεο ήηαλ φηη ρηίδνληαο γέθπξεο
δεκηνπξγνχληαη κλεκεηαθά ζχκβνια γηα ηελ πφιε θαη ηαπηφρξνλα απμάλνληαη ηα έζνδα απφ ηα δηφδηα
κε ηα νπνία κπνξνχλ λα ρξεκαηνδνηεζνχλ θνηλσληθέο ππεξεζίεο. Κεηά ηνλ Β‘ Ξαγθφζκην Ξφιεκν ν
Κφνπδεο απέθηεζε ηνλ απφιπην έιεγρν ζηνλ πνιενδνκηθφ θαη ζπγθνηλσληαθφ ζρεδηαζκφ ηεο πφιεο θαη
πξνρψξεζε ζηε θαηαζθεπή κεγάισλ έξγσλ ππνδνκψλ φπσο κεηαμχ άιισλ δεθαηξείο λένπο
απηνθηλεηφδξνκνπο, ηέζζεξηο λέεο γέθπξεο, δεθάδεο γηγαληηαίνπο ρψξνπο πάξθηλγθ απηνθηλήησλ,
αζιεηηθά ζηάδηα θαη ην ζπγθξφηεκα ησλ Ζλσκέλσλ Δζλψλ (Ballon, 2007∙ Caro, 1974∙ Doig, 1990).

413
βξίζθνληαη νη κεηνλφηεηεο πνπ έρνπλ πιεγεί ιφγσ ηεο απνβηνκεραλνπνίεζεο θαη ησλ
πεξηθνπψλ ζηηο θξαηηθέο-δεκνηηθέο παξνρέο θαη απφ ηελ άιιε ε κεζαία ηάμε, ε νπνία
επαλαλαθαιχπηεη ην θέληξν, ην νπνίν εμάιινπ δελ ζηακάηεζε λα απνηειεί ην
παγθφζκην ρξεκαηηζηεξηαθφ θέληξν.

Ζ δεθαεηία ηνπ ‗70 βξίζθεη ηε Λέα ΢φξθε ζε ζπλζήθεο απφιπηεο θξίζεο, απμεκέλε
αλεξγία, ζπκκνξίεο, εγθιεκαηηθφηεηα, καθίεο, ν ηνπξηζκφο βξίζθεηαη ζην ρακειφηεξν
κεηαπνιεκηθφ ζεκείν, νη επηρεηξήζεηο ηελ εγθαηαιείπνπλ245 θαη ην θξάηνο πξφλνηαο
βξίζθεηαη ππφ θαηάξξεπζε. Ζ παγθφζκηα νηθνλνκηθή θαη θνηλσληθή θξίζε ηεο δεθαεηίαο
ηνπ ‘70, ζα έρεη ηειηθά σο απνηέιεζκα ηε δεκνζηνλνκηθή ρξενθνπία ηνπ Γήκνπ ηεο
Λέαο ΢φξθεο ην 1975.

Ζ έμνδνο απφ ηελ θξίζε επηδηψρζεθε κέζσ ηεο αλάδπζεο ησλ λενθηιειεχζεξσλ
πνιηηηθψλ, νη νπνίεο πεξηειάκβαλαλ κεηαμχ άιισλ πεξαηηέξσ πεξηθνπέο θξαηηθψλ-
δεκνηηθψλ δαπαλψλ, ηδησηηθνπνηήζεηο-απνθξαηηθνπνηήζεηο, απνξξχζκηζε ηνπ θξάηνπο
πξφλνηαο, θαηάξγεζε δηαθφξσλ πξνζηαηεπηηθψλ ξπζκίζεσλ γηα ηνπο ελνηθηαζηέο, θηι.

΋πσο αλαθέξεη ν Νξέζηεο Ξάγθαινο (2015: 244-245):

«Έθιεηζαλ ζρνιεία, λνζνθνκεία, αζηπλνκηθά ηκήκαηα, ελψ νη ηδηνθηήηεο

δηακεξηζκάησλ ζηακαηνχζαλ λα ζπληεξνχλ ηηο πεξηνπζίεο ηνπο θαη κεηά απφ
επλντθέο γηα ηνπο ίδηνπο θνξνινγηθέο λνκνζεζίεο έθνβαλ ηε ζέξκαλζε θαη ην λεξφ
απφ ηα δηακεξίζκαηα. Δπίζεο νη ηδηνθηήηεο ησλ αθηλήησλ πξνηηκνχζαλ απφ ην λα
λνηθηάδνπλ ζε ζρεηηθά ρακειέο ηηκέο, λα θαίλε ηηο ηδηνθηεζίεο ηνπο εμαζθαιίδνληαο
ηελ πξνβιεπφκελε απνδεκίσζε απφ ηηο αζθαιηζηηθέο εηαηξείεο φπσο (…) ζπλέβαηλε
ζε πεξηνρέο ηνπ Κπξνχθιηλ θαη ηνπ Λνηηναλαηνιηθνχ Καλράηαλ. Σαξαθηεξηζηηθφ ηεο
χπαξμεο ελφο γεληθφηεξνπ ζρεδίνπ είλαη φηη ελψ είραλ ήδε αξρίζεη λα εθδειψλνληαη
αιιεπάιιειεο ππξθαγηέο-εκπξεζκνί ε Γεκνηηθή αξρή απνθάζηζε λα απνζχξεη απφ
ηελ πεξηνρή ηα ππξνζβεζηηθά ηκήκαηα.»

Ζ Λέα ΢φξθε δελ είλαη ππεξβνιή λα εηπσζεί φηη γίλεηαη ηε δεθαεηία ηνπ ‗70 ην πξψην
θαη κεγαιχηεξν εξγαζηήξη εθαξκνγήο ησλ λενθηιειεχζεξσλ πνιηηηθψλ ζε επίπεδν
πφιεο.

Κε ηα ιφγηα ηνπ Σάξβετ (2013[2012]: 49):

«Ζ ηαμηθή ηζρχο ηνπ θεθαιαίνπ επξφθεηην λα πεξηθξνπξεζεί ζε βάξνο ηνπ βηνηηθνχ

επηπέδνπ ηεο εξγαηηθήο ηάμεο ελψ ηαπηφρξνλα ε αγνξά απειεπζεξψζεθε γηα λα
επηηειέζεη ην έξγν ηεο.»

Ζ λενθηιειεχζεξε ζηξνθή έρεη σο ζεκείν αλαθνξάο ην θαινθαίξη ηνπ 1977 φηαλ κεηά
απφ έλα ειεθηξηθφ κπιαθ νπη μεζπνχλ ηαξαρέο, εκπξεζκνί θαη ιεειαζίεο. Ξεξηζζφηεξα
απφ 1.500 θαηαζηήκαηα ιεειαηήζεθαλ246, πάλσ απφ 1.000 εκπνξηθά θέληξα θάεθαλ,
550 αζηπλνκηθνί ζα ηξαπκαηηζηνχλ θαη ζα αθνινπζήζνπλ 4.500 ζπιιήςεηο (Frum,
2000). Πχκθσλα κε ηνλ δηεπζπληή ηεο κεηξνπνιηηηθήο αζηπλνκίαο Οφκπεξη
Καθγθνπάηεξ (Robert McGuire) «εθείλε ε ζηηγκή ήηαλ ην ρακειφηεξν ζεκείν γηα ηε
Λέα ΢φξθε» (Sooke, 2011).

245
Απφ ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‘60 πιήζνο επηρεηξήζεσλ κεηεγθαηαζηαζεθαλ απφ ηε Λέα ΢φξθε ζην
γεηηνληθφ Θνλέθηηθαη, ζην νπνίν ππήξρε εθείλε ηελ επνρή πνιχ ρακειή θνξνιφγεζε (Bendel, 2011).
246
Δίλαη ραξαθηεξηζηηθφ φηη κηα απφ ηηο πην ζπλεζηζκέλεο πξαθηηθέο ιεειαζίαο ήηαλ ε θινπή
ειεθηξνληθψλ ερνζπζηεκάησλ απφ λεαξνχο Αθξνακεξηθάλνπο θαη ζεσξείηαη φηη ην κπιαθ νπη ηνπ 1977
ζπλέβαιε θαζνξηζηηθά ζηελ κεηέπεηηα αλάδπζε ηνπ hip hop θηλήκαηνο (Rosen, 2006).

414
Ζ απάληεζε ζηελ παξαπάλσ θαηάζηαζε είλαη δηπιή, αθελφο βίαηε θαηαζηνιή θαη
αθεηέξνπ αλάδπζε ηεο ιεγφκελεο δεκηνπξγηθήο πφιεο.

Ρνλ επφκελν κήλα κεηά ην κπιαθ νπη ηνπ Ηνχιε ηνπ 1977 ν Γήκνο ηεο Λέαο ΢φξθεο
απνθαζίδεη λα νξγαλψζεη κηα θακπάληα δηαθήκηζεο ηεο πφιεο, πξνζέιθπζεο,
ηνπξηζηψλ θαη επελδχζεσλ. Γηα ην ζθνπφ απηφ ζηξαηνινγεί επηθνηλσληνιφγνπο,
θαιιηηέρλεο, ηξαγνπδηζηέο απφ ην Κπξφληγνπετ θαη δηαθεκηζηέο γηα λα πξνβάινπλ ηελ
πφιε ζηελ ηειεφξαζε, ην ξαδηφθσλν θαη ηηο εθεκεξίδεο θαζψο θαη ζε μέλνπο
ηνπξηζηηθνχο πξάθηνξεο. Υζηφζν γίλεηαη θαηαλνεηφ φηη γηα λα ζπλδεζνχλ φια ηα
παξαπάλσ ρξεηάδνληαλ έλα πεηπρήκελν ινγφηππν. Πε απηφ ην ζεκείν ην Δκπνξηθφ
Δπηκειεηήξην πξνηείλεη ζην Γήκν λα πηνζεηήζεη ην ινγφηππν «I Love NY», ην νπνίν έθ
ηνηε γίλεηαη ην πξφηππν γηα ηηο πνιηηηθέο ηνπ ιεγφκελνπ «city branding»247.

Ρν ινγφηππν «I Love NY» κε κηα θφθθηλε θαξδηά ζηε ζέζε ηνπ «Love»248 ζρεδηάζηεθε
ην 1977 απφ ηνλ Κίιηνλ Γθιέηζεξ (Milton Glaser). Ρν πξσηφηππν ζθίηζν, φπσο
ηζρπξίδεηαη ν Γθιέηζεξ, βάδνληαο ηελ «απαξαίηεηε κπζνινγηθή κεηξνπνιηηηθή πηλειηά»
(Cheatham, 2010), ην ζρεδίαζε «ζην πίζσ θάζηζκα απφ έλα ηαμί κε έλα θξαγηφλ πνπ
είρε ζηε ηζάληα ηνπ» (Glaser, 2000), θαη ζήκεξα εθηίζεηαη ζην Κνπζείν Κνληέξλαο
Ρέρλεο (MνMA) ηεο Λέαο ΢φξθεο.

247
To ινγφηππν «I Love NY» έζεζε ηηο θαηεπζχλζεηο θαη απνηέιεζεη ην πξφηππν γηα ηε δεκηνπξγία
αληίζηνηρσλ ινγνηχπσλ ζε πφιεηο ζε φιν ηνλ θφζκν πνπ είηε εζηηάδνπλ ζην ζχκβνιν ηεο «θαξδηάο»
είηε ζηελ πξνζσπηθή αλησλπκία «εγψ».

Σαξαθηεξηζηηθέο είλαη κεηαμχ άιισλ νη πεξηπηψζεηο ηνπ «I amsterdam» πνπ πηνζεηήζεθε ην 2004 απφ
ην Άκζηεξληακ θαη ζπλνδεχεηαη απφ ην ζιφγθαλ «I choose Amsterdam for business. I choose
Amsterdam for education. I choose Amsterdam for inspiration. I choose Amsterdam as my home. I
am Amsterdam». Αληίζηνηρα ζηελ πεξίπησζε ηεο Θνπεγράγεο ην 2009 πηνζεηείηαη ην «I am
Copenhagen minded» κε ην ―open‖ ηνληζκέλν θαη ζπλνδεπηηθφ ζιφγθαλ «Not simple OPEN for You but
alsν OPEN for Tourists, Business, Investment, Events, Experiences, Alternatives etc». Δπίζεο ην
Κφλαρν ην 2006 πηνζεηεί ην ινγφηππν «Κ Loves YOU» κε ηελ θαξδηά ζηε ζέζε ηνπ «Loves». Δπηπιένλ
ην Κπέιθαζη έρεη γηα brand κηα θαξδηά ζηξακκέλε θαηά 45 κνίξεο ψζηε λα ζρεκαηίδεη ην γξάκκα «B»
απφ ην αξρηθφ ηνπ Belfast, ε Οψκε θάλεη ινγνπαίγλην κε ηηο αλησλπκίεο «εγψ» θαη «εζχ» ζην ινγφηππν
«ROME & YOU» κε ην «ME» ηνληζκέλν, θαη ηέινο ε Θεζζαινλίθε ην 2011 πηνζεηεί γηα ινγφηππν ηελ
θαξδηά κε ζιφγθαλ «Thessaloniki: many stories, one heart».
248
Ζ εηθνλνπνίεζε ηνπ ινγνηχπνπ «I Love NY» ζεσξείηαη ηδηαίηεξα πεηπρεκέλε θαζψο ρξεζηκνπνηεί ηε
γξακκαηνζεηξά American Typewriter, ε νπνία σο γξακκαηνζεηξά γξαθνκεραλήο ήηαλ ηδηαίηεξα
θαηαλνεηή θαη νηθεία ζηνλ θφζκν εθείλε ηελ επνρή. Δπίζεο ε ηνπνζέηεζε αλα δχν ησλ ζηνηρείσλ ηνπ,
ηα ηξία θεθαιαία γξάκκαηα θαη ε θαξδηά ζρεκαηίδνπλ έλα ηεηξάγσλν θαη σο εθ ηνχηνπ είλαη εχθνιν λα
ηνπνζεηεζεί ζε αληηθείκελα θάζε ζρήκαηνο (Cheatham, 2010).

Δπηπιένλ ζχκθσλα κε ηνλ ίδην ηνλ Γθιέηζεξ:

«γηα λα γίλεη θαηαλνεηφ ην ζρέδην πξέπεη ν αλαγλψζηεο λα ην κεηαθξάζεη. Ξξψηα απφ φια θαλείο
θαηαιαβαίλεη φηη ην ―Η‖ είλαη κηα πιήξεο ιέμε, έπεηηα θαηαιαβαίλεη φηη ε θαξδηά είλαη έλα ζχκβνιν
εκπεηξίαο θαη ηέινο θαηαιαβαίλεη φηη ηα γξάκκαηα ―NY‖ είλαη ηα αξρηθά ηνπ ηφπνπ. Μέξνπκε φηη ην
δήηεκα ζε φιεο ηηο επηθνηλσλίεο είλαη ε θηλεηνπνίεζε ηνπ κπαινχ θαη ην παδι θηλεηνπνηεί ην κπαιφ.
Απηφ ην ζπγθεθξηκέλν παδι θάλεη ην θαζέλα λα ληψζεη φκνξθα δηφηη επηιχεη ην πξφβιεκα» (Sooke,
2011).

Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ν Γθιέηζεξ εκπλεχζηεθε ην ινγφηππν «I Love NY» απφ ην αληίζηνηρν «LOVE»
ηνπ Οφκπεξη Ηληηάλα (Robert Indiana), ν νπνίνο ην ζρεδίαζε ην 1964 γηα κηα ρξηζηνπγελληάηηθε θάξηα
ηνπ Κνπζείνπ Κνληέξλαο Ρέρλεο (MνMA). To «LOVE» έγηλε ηδηαίηεξα δηάζεκν θαη πηνζεηήζεθε κεηαμχ
άιισλ απφ ην θίλεκα ησλ ρίπεδσλ ηεο επνρήο (Wye, 2004).

Υζηφζν ην «I Love NY» ζεσξείηαη αθφκα πην πεηπρεκέλν θαζψο κέζσ ηεο αλησλπκίαο «εγψ» παξαθηλεί
ηνλ ζεαηή λα ζπκκεηέρεη θαη λα πηνζεηήζεη ηελ θξάζε.

415
Πχκθσλα κε αξθεηνχο ππνζηεξηθηέο ηνπ city branding (Bendel, 2011∙ Dinnie, 2011∙
Anholt, 2008∙ Hannigan, 2003∙ Johansson and Kociatkiewicz, 2011) ην «I Love NY»
ζπκππθλψλεη φινπο ηνπο ζπκβνιηζκνχο πνπ απαηηνχληαλ γηα ηελ αλάδεημε ηεο
ηαπηφηεηαο πφιεο, «έρεη εχζηνρν θαη εχθνια αληηιεπηφ κήλπκα, πξνζδίδεη
απηνπεπνίζεζε, πεξεθάληα θαη ππφζρεζε ηεο αιεζηλήο εκπεηξίαο» (Bendel, 2011).

Δπηπιένλ, φπσο ππνζηήξηδε ν ηφηε Γήκαξρνο ηεο πφιεο Δλη Θνηο (Ed Koch):

«Νη ηνπξίζηεο ρξεηάδνληαη έλα θηιφμελν πξέζβε θαη νη Λενυνξθέδνη ρξεηάδνληαη κηα
ππελζχκηζε γηα λα είλαη πεξήθαλνη γηα ηελ πφιε ηνπο.»

Θαη κε ηα ιφγηα ηνπ ίδηνπ ηνπ Γθιέηζεξ (2000):

«Ρν θξάηνο ήηαλ έηνηκν λα μεθηλήζεη κηα εθζηξαηεία γηα ηελ πξνψζεζε ηνπ
ηνπξηζκνχ θαη γηα λα αλεβάζεη ην εζηθφ ησλ θαηνίθσλ. Δθείλε ηελ επνρή ε Λέα
΢φξθε ζεσξνχηαλ ζπλψλπκε ηνπ εγθιήκαηνο, αθηιφμελε αλ φρη ερζξηθή ηνπνζεζία
θαη ε εθζηξαηεία, ρξεζηκνπνηψληαο ηε θξάζε ―I Love NY‖, επηδίσμε λα αιιάμεη απηή
ηελ αληίιεςε.»

Πηε ζπλέρεηα ζα αθνινπζήζεη ε δεθαεηία ηνπ ‘80, θαηά ηελ νπνία κπαίλνπλ νη βάζεηο
γηα ηνλ ξηδηθφ κεηαζρεκαηηζκφ ηεο πφιεο. Ν εμεπγεληζκφο εληείλεηαη θαζψο ηα κεζαία
ζηξψκαηα επηζηξέθνπλ θαη ηα θαηψηεξα εθδηψρλνληαη απφ ην θέληξν ηεο πφιεο. Ν
εμεπγεληζκφο δελ ζα πεξηνξηζηεί κφλν ζηηο θεληξηθέο πεξηνρέο ηνπ Καλράηαλ
(Greenwich Village, Lower East Side, Soho) αιιά ζα επεθηαζεί θαη ζε πεξηνρέο φπσο ην
Σάξιεκ θαη ην Κπξνλμ (Polsky, 2013). Πχκθσλα κε ηνλ Πκηζ (2012[2002]) ηε
δεθαεηία ηνπ ‘80 παξαηεξείηαη κηα θαζνξηζηηθή ζηξνθή, «ν εμεπγεληζκφο γίλεηαη ε
ζπζηεκαηηθή πξνζπάζεηα γηα λα μαλαθηηαρηεί ην θέληξν ηεο πφιεο, γηα λα παξζεί πίζσ
απφ ηελ εξγαηηθή ηάμε, απφ ηηο κεηνλφηεηεο, απφ ηνπο άζηεγνπο, απφ ηνπο κεηαλάζηεο,
νη νπνίνη είραλ ―θιέςεη ηελ πφιε‖ απφ ηνπο κεζναζηνχο ιεπθνχο ηδηνθηήηεο». Ξαξφια
απηά ζα πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη έσο ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗80 θαη ηε δηάζεκε
«κάρε ηνπ πάξθνπ Ρφκπηθο» (πνπ αλαθέξζεθε ζηελ αξρή ηνπ θεθαιαίνπ) ε θαηάζηαζε
ζην θέληξν ηεο Λέαο ΢φξθεο ήηαλ ακθίξξνπε. Ππλππήξραλ θαηαιήςεηο, άζηεγνη,
κεηνλφηεηεο, αληεξγθξάνπλη θνπιηνχξεο κε ηε λενθεξκέλε κεζαία ηάμε ησλ
εμεπγεληζηψλ. Ν ίδηνο ν Γήκαξρνο Δλη Θνηο, ν νπνίνο δήισλε «θηιειεχζεξνο κε
ινγηθή» θαη είρε ηε δηνίθεζε ηεο πφιεο θαζφιε ηε δηάξθεηα ηεο δεθαεηίαο ‘80, επηδίσμε
ηελ πξνζεθηηθή κεηαζηξνθή ηεο πφιεο θαζψο εθπφλεζε έλα ζηεγαζηηθφ πξφγξακκα
200.000 θαηνηθηψλ θαη επηδίσθε ηε ζπκκεηνρή ησλ θνηλνηήησλ θαη ησλ ελψζεσλ
ελνηθηαζηψλ ζηε δηακφξθσζε ηνπ πνιενδνκηθνχ θαη αζηηθνχ ζρεδηαζκνχ. Ρε ζέζε ηνπ
Θνηο ζα αλαιάβεη ην 1990 ν Ληέηβηλη Ληίλθηλο (David Dinkins), ν νπνίνο γελλήζεθε ζηα
γθέην ηνπ Σάξιεκ θαη ζα είλαη ν πξψηνο Αθξνακεξηθάλνο Γήκαξρνο ζηελ ηζηνξία ηεο
πφιεο. Θα δηνηθήζεη ηελ πφιε γηα ηξία ρξφληα θαηά ηα νπνία ζα απμήζεη ηηο θνηλσληθέο
παξνρέο (αζθάιηζε, πγεία, εθπαίδεπζε) θαη ε αζηπλνκηθή βία ζα πεξηνξηζηεί
ζεκαληηθά, θαζψο ζα κεηψζεη ηνλ αξηζκφ ηεο αζηπλνκηθήο δχλακεο θαη ησλ πεξηπνιηψλ
θαη ζα κεηαθέξεη ρξήκαηα ηνπ πξνυπνινγηζκνχ γηα λα γίλνπλ ηα ζρνιεία νινήκεξα
ψζηε «νη λένη λα κελ θπθινθνξνχλ άζθνπα ζηνπο δξφκνπο» (Smith, 1996). Πε
αληάιιαγκα έρνληαο ηε ζπλαίλεζε ησλ θνηλνηήησλ ζα εληείλεη ηηο δηαδηθαζίεο
εμεπγεληζκνχ ηφζν ζην θεληξηθφ Καλράηαλ φζν θαη ζην Σάξιεκ, ην Κπξνχθιηλ θαη ην
Κπξνλμ. Υζηφζν ε δεκαξρία ηνπ Ληίλθηλο ζα ζπκπέζεη κε ηελ πηψζε ηνπ ηείρνπο ηνπ
Βεξνιίλνπ, ηελ θαηάξξεπζε ηνπ αλαηνιηθνχ κπινθ θαη ηελ παγθνζκηνπνίεζε ηεο
νηθνλνκίαο, γεγνλφο πνπ ζα εληείλεη αθφκα πεξηζζφηεξν ηελ απνβηνκεραλνπνίεζε ηεο
Λέαο ΢φξθεο θαη σο εθ ηνχηνπ ζα ραζνχλ θαηά ηελ ηξηεηία 1989-1992 άιιεο 600.000
ζέζεηο εξγαζίαο. Νη παξαπάλσ εμειίμεηο ζε ζπλδπαζκφ κε νηθνλνκηθά ζθάλδαια θαη ηελ

416
αξλεηηθή πξνπαγάλδα ηνπ ηχπνπ ελάληηα ζηηο ιεγφκελεο «θφθθηλεο πνιηηηθέο» ζα ηνπ
ζηνηρίζεη ζηελ επφκελε εθινγηθή αλακέηξεζε (Body-Gendrot, 2000: 108).

Ζ ζεκαληηθφηεξε θαη πην ξηδηθή κεηαζηξνθή ηεο Λέαο ΢φξθεο ζα ζπκβεί ζηα κέζα ηεο
δεθαεηίαο ηνπ ‗90 κε ηνλ εξρνκφ ζηελ εμνπζία ηνπ Γεκάξρνπ Ονχληη Ρδνπιηάλη (Rudy
Giuliani). Ζ ιεγφκελε «ψξα ηνπ Ρδνπιηάλη» ζε αληηδηαζηνιή κε ηελ πην αλεθηηθή
πνιηηηθή ηνπ Ληίλθηλο ζεσξείηαη ζχκθσλα κε αξθεηνχο κειεηεηέο (Body-Gendrot,
2000∙ Chevigny, 1995∙ Harvey, 2013[2012] ∙ Mitchell, 2003∙ Mollenkopf, 1997∙ Smith,
1996∙ Smith, 2012[2002]) φηη μεθίλεζε ην 1994 κε ηελ έθδνζε ηεο «Αζηπλνκηθήο
Πηξαηεγηθήο Λν.5» (Police Strategy No.5), ε νπνία ζηφρεπε ζηε ιεγφκελε «αλάθηεζε
ησλ δεκφζησλ ρψξσλ ηεο Λέαο ΢φξθεο».

Πχκθσλα κε ηελ Άζιεη Θέηεξ (Ashley Thayer, 2015) θαη ηνλ Πκηζ (2012[2002]: 28) ε
«Αζηπλνκηθή Πηξαηεγηθή Λν.5» ζηνρνπνίεζε «ηνπο άζηεγνπο, ηνπο επαίηεο, ηηο πφξλεο,
ηνπο θαηαιεςίεο, ηνπο γθξαθηηάδεο, ηνπο ―ξηςνθίλδπλνπο πνδειάηεο‖ θαη ηελ
αζπκβίβαζηε λενιαία σο ηνπο κεγαιχηεξνπο ερζξνχο ηεο δεκφζηαο ηάμεο, έλνρνπο γηα
ηελ αζηηθή παξαθκή, γελλψληαο ην θφβν.» Κε ηνλ εξρνκφ ηεο «ψξαο ηνπ Ρδνπιηάλη»,
ε εθδίθεζε ελάληηα ζηηο ιεγφκελεο «πεγέο αηαμίαο» αλάρζεθε ζε «εζηθή ππνρξέσζε»,
φπσο θαηαδεηθλχεηαη κεηαμχ άιισλ απφ ηηο αθίζεο ηεο θακπάληαο ζην κεηξφ πνπ
θξαχγαδαλ, πάλσ απφ ππνηηκεηηθέο θαη ηαπηφρξνλα απεηιεηηθέο εηθφλεο αζηέγσλ, «Κε
ηνπο δίλεηε ηα ρξήκαηα ζαο!» (Smith, 2012[2002]: 28).

΋πσο δήισλε ραξαθηεξηζηηθά ν Ρδνπιηάλη ην 1995:

«Ζ ζπξξίθλσζε ηνπ θησρνχ πιεζπζκνχ ελ γέλεη, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ θαη ησλ

αζηέγσλ, δελ είλαη έλα θξπθφ θνκκάηη ηεο ζηξαηεγηθήο καο. Απηή είλαη ε
ζηξαηεγηθή καο» (Barrett, 1995).

Πχκθσλα κε ηνλ Πκηζ (2012[2002]) ε εθζηξαηεία θαηά ηνπ κηθξνεγθιήκαηνο,

απνηεινχζε ζηελ πεξίνδν ηνπ Ρδνπιηάλη θεληξηθφ θνκκάηη ηεο αλαδπφκελεο
«ξεβαλζηζηηθήο πφιεο». Ζ αζηπλνκία είρε πάξεη δηαηαγέο λα θαηαδηψθεη κε «κεδεληθή
αλνρή» νπνηνλδήπνηε ηνπ νπνίνπ νη πξάμεηο «απεηινχζαλ ηελ πνηφηεηα δσήο»
(Sampson and Raudenbush, 2004). Θεληξηθφ ζεκείν ζηελ παξαπάλσ πνιηηηθή έγηλε ε
ζεσξία ησλ «ζπαζκέλσλ παξαζχξσλ» (Broken Windows Theory). Ζ ζεσξία
πξσηνδηαηππψζεθε απφ ηνπο εγθιεκαηνιφγνπο Ρδέηκο Γνπίιζνλ θαη Ρδνξηδ Θέιηλγθ
(James Q. Wilson and George L. Kelling) ην 1982 ζηε κειέηε ηνπο κε ηίηιν «Ζ
αζηπλνκία θαη ε αζθάιεηα ηεο γεηηνληάο: Ππαζκέλα ηδάκηα» θαη βαζηδφηαλ ζηελ άπνςε
φηη αλ αθήζεηο θάπνηα κηθξά πξνβιήκαηα άιπηα, θάπνηα ζηηγκή ζα βξεηο κπξνζηά ζνπ
έλα πνιχ κεγαιχηεξν θαη δηζεπίιπην πξφβιεκα.249 ΋πσο ην έζεζε ν Γεληθφο
Αζηπλνκηθφο Γηεπζπληήο ηεο Λέαο ΢φξθεο Νπίιηακ Κπξάληνλ (William J. Bratton,
2014) «αλ πξνζέρεηο ηα κηθξά πξάγκαηα, ηφηε κπνξείο λα απνθχγεηο ηα

249
Νη Γνπίιζνλ θαη Θειιηλγθ αλέπηπμαλ ηε ζεσξία ησλ «ζπαζκέλσλ παξαζχξσλ» βαζηδφκελνη ζε έλα
πείξακα πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ην 1969 απφ ηνλ ςπρνιφγν Φηιίπ Εηκπάξλην (Philip George Zimbardo).

«Πε απηφ ην πείξακα, ν θαζεγεηήο ηνπνζέηεζε έλα απηνθίλεην ρσξίο πηλαθίδεο ζε δπν δηακεηξηθά
αληίζεηεο γεσγξαθηθά θαη θνηλσληθά πεξηνρέο, ζην ππνβαζκηζκέλν Κπξφλμ θαη ζε κία εχπνξε
ζπλνηθία ηνπ Ξάιν Άιην. Πην Κπξφλμ ρξεηάζηεθαλ δέθα ιεπηά γηα λα αξρίζνπλ νη βαλδαιηζκνί θαη
εληφο 24ψξνπ λα αθαηξεζνχλ φια ηνπ ηα εμαξηήκαηα. Απφ ηελ άιιε, ζην Ξάιν Άιην, επεηδή ην
απηνθίλεην παξέκελε αθέξαην, ν θαζεγεηήο έζπαζε ηα ηδάκηα ηνπ θαη εληφο 24ψξνπ ην απηνθίλεην
ππέζηε ηηο αλάινγεο δεκηέο. Απνθάλζεθαλ πσο νη βαλδαιηζκνί κπνξνχλ λα ζπκβνχλ παληνχ, απφ
ηε ζηηγκή πνπ ε αξρή ηεο ακνηβαηφηεηαο ησλ ζρέζεσλ κεηαμχ ησλ θαηνίθσλ θαη ηεο ππνρξέσζεο
ηνπο ζηελ ηάμε ππνβαζκίδνληαη απφ πξάμεηο πνπ δείρλνπλ λα ζεκαίλνπλ φηη ―θαλείο δελ λνηάδεηαη‖»
(Θνθθηλνγέλεο, 2014).

417
κεγαιχηεξα»250. Γίλεηαη θαλεξφ φηη ε ζεσξία ησλ «ζπαζκέλσλ παξαζχξσλ» απνηειεί
κηα παξφκνηα ζεσξία κε ηελ «ηξαγσδία ησλ θνηλψλ» ηνπ Σάξληηλ (1969) θαζψο θαη νη
δπν βαζίδνληαη ζηελ νπζηνθξαηηθή αληίιεςε φηη πεξηνρέο ζηηο νπνίεο δελ ππάξρνπλ
ζεζκνζεηεκέλα δηθαηψκαηα ηδηνθηεζίαο θηλδπλεχνπλ απφ θαηαζηξνθή. Νη αλνηρηνί
βνζθφηνπνη ηνπ Σάξληηλ θηλδπλεχνπλ απφ ππεξρξεζηκνπνίεζε θαη αληίζηνηρα θαηά ηνπο
Γνπίιζνλ θαη Θέιηλγθ έλα παξακειεκέλν πάξθν ή θηίξην θηλδπλεχεη απφ βαλδαιηζκφ.
Ππλεπψο θαη ζηηο δπν πεξηπηψζεηο πξνηείλεηαη σο ιχζε ε απφδνζε δηθαησκάησλ
αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο θαη ε απζηεξή θαηαζηνιή ησλ παξαβαηηθψλ ζπκπεξηθνξψλ.

Ζ παξαπάλσ πνιηηηθή είρε σο απνηέιεζκα, ηα πξψηα ηξία ρξφληα ηεο δεκαξρίαο

Ρδνπιηάλη, λα δνινθνλεζνχλ απφ ηελ αζηπλνκία πεξηζζφηεξα απφ εθαηφ άηνκα θαη ν
αξηζκφο ησλ θαηαγγειηψλ πνιηηψλ γηα αζηπλνκηθή απζαηξεζία, ην ίδην δηάζηεκα,
δηπιαζηάζηεθε. Ζ Γηεζλήο Ακλεζηία (Amnesty International, 1996) δηεξεχλεζε κεηαμχ
1994-1995 ηξηάληα πέληε δνινθνλίεο πνιηηψλ απφ αζηπλνκηθνχο. Νχηε έλα απφ ηα
ζχκαηά ηνπο δελ ππήξμε ιεπθφο. Ρν ζπκπέξαζκα ηεο ζρεηηθήο έθζεζεο: «Ζ
βαλαπζφηεηα ηεο αζηπλνκίαο δελ πεξηνξίδεηαη ζηηο κεηνλφηεηεο, αιιά ην κεγαιχηεξν
κέξνο ησλ βηαηνηήησλ ηεο έρεη, θαζψο θαίλεηαη, ξαηζηζηηθά θίλεηξα».

Δπίζεο ηελ ίδηα πεξίνδν εθδηψρλνληαη απφ ηηο πξνο εμεπγεληζκφ πεξηνρέο πεξίπνπ
100.000 άζηεγνη θαη ζχκθσλα κε ηηο έξεπλεο ηνπ NYCHVS (Έξεπλα Θαηνηθίαο θαη
Θελψλ Σψξσλ ζηε Λέα ΢φξθε, NYCHVS) εθηνπίδνληαλ θαηά κέζν φξν ζε εηήζηα βάζε
176.900 ελνηθηαζηέο ηελ πεξίνδν 1989-2002 (Freeman and Braconi, 2004). Ρελ ίδηα
ζηηγκή 363.000 άηνκα «απνζπάζηεθαλ απφ ηα θνηλσληθά πξνγξάκκαηα πξφλνηαο» ζηε
πιεηνςεθία ηνπο Αθξνακεξηθάλνη θαη Ιαηίλνη. Ζ θνηλσληθή πξφλνηα (welfare)
κεηαηξάπεθε ζε εξγαζηαθή πξφλνηα (warkfare), κε ηνπο απνδέθηεο λα ιακβάλνπλ
δειηία παξνρψλ κφλν εθφζνλ παξείραλ αληαπνδνηηθή εξγαζία. Ν δεδεισκέλνο ζηφρνο
ήηαλ λα απνθνπεί ν επάισηνο πιεζπζκφο απφ ηελ πξφλνηα θαη σο εθ ηνχηνπ λα
αλαγθαζηεί λα εγθαηαιείςεη ηε πνιηηεία ηεο Λέαο ΢φξθεο (Body-Gendrot, 2000∙
Edelman, 1999∙ Smith, 2012[2002]).

Ρελ ίδηα ζηηγκή ν Ρδνπιηάλη έκεηλε γλσζηφο θαη γηα ηα ιεγφκελα «γεσξνπζθέηηα»
(geobribes) πνπ πξφζθεξε ζηηο επηρεηξήζεηο κε πην ραξαθηεξηζηηθφ ην παξάδεηγκα ηνπ
Σξεκαηηζηεξίνπ Αμηψλ ηεο Λέαο ΢φξθεο (NYSE). Απαληψληαο ζηηο «απεηιέο» πεξί
πηζαλήο κεηεγθαηάζηαζεο ηνπ Σξεκαηηζηεξίνπ ζην Ληνπ Ρδέξζετ, ν Ρδνπιηάλη
αλαθνίλσζε ην 1998 κία επηρνξήγεζε 900 εθαηνκκπξίσλ δνιαξίσλ, δήζελ γηα λα
ζπγθξαηήζεη ην ρξεκαηηζηήξην ζηελ πφιε (Smith, 2012[2002]). H επηρνξήγεζε
πξαγκαηνπνηήζεθε ηειηθά ην 2001 κεηά ηελ πηψζε ησλ δηδχκσλ πχξγσλ θαη
δηθαηνινγήζεθε σο κία επέλδπζε ηεο πφιεο θαη ηνπ θξάηνπο, σο κία «θαιή
επηρεηξεκαηηθή πξαθηηθή» γηα ηελ ελίζρπζε ηεο ηαπηφηεηαο θαη ηεο αληαγσληζηηθφηεηαο
ηεο πφιεο. Πηελ πξαγκαηηθφηεηα ζπκβνιίδεη ην πέξαζκα ζηελ ηξίηε πεξίνδν
λενθηιειεπζεξνπνίεζεο, θαζψο αθελφο ην θξάηνο αλαιακβάλεη φιν θαη πεξηζζφηεξν ην
ξφιν ηνπ επηρεηξεκαηία-κάλαηδεξ κε ζπκπξάμεηο δεκνζίνπ-ηδησηηθνχ ηνκέα, θαζψο

250
Νιφθιεξε ε δήισζε ηνπ Κπξάληνλ (2014) έρεη σο εμήο:

«΋ηαλ έλα εξγνζηάζην ή έλα γξαθείν έρεη έζησ θαη έλα ζπαζκέλν ηδάκη, νη πεξαζηηθνί ζεσξνχλ φηη
θαλείο δελ ελδηαθέξεηαη θαη φηη θαλείο δελ έρεη ιφγν ζ' απηήλ ηελ ηζηνξία. Πε ιίγν θαηξφ βξίζθνληαη
ζπαζκέλα θαη ηα ππφινηπα ηδάκηα, θαη ηφηε νη πεξαζηηθνί ζθέθηνληαη πσο φρη κφλν ζην
ζπγθεθξηκέλν θηίξην, αιιά θαη ζε νιφθιεξν ην δξφκν, δελ έρεη θαλείο ηνλ έιεγρν. Πηε ζπλέρεηα,
φιν θαη πεξηζζφηεξνη πνιίηεο παχνπλ λα πεξλνχλ απφ εθεί θαη κφλν λεαξνί, εγθιεκαηίεο θαη ειίζηνη
θπθινθνξνχλ ζηνλ αθχιαθην δξφκν. Νη κηθξέο παξαβάζεηο νδεγνχλ έηζη ζε κεγαιχηεξεο, αθφκε
θαη ζην έγθιεκα».

418
επίζεο δίλεηαη ηδηαίηεξε βαξχηεηα ζηελ επηρεηξεκαηηθή ελεξγνπνίεζε ηεο ιεγφκελεο
«δεκηνπξγηθήο ηάμεο», ε νπνία ζηελ πξνθεηκέλε πεξίπησζε ζπκπίπηεη θαη κε ηελ άλνδν
ηνπ ακεξηθάληθνπ παηξησηηζκνχ ζηε κεηά ηελ 11ε Πεπηέκβξε επνρή ηεο Λέαο ΢φξθεο.

Ρελ ηειεπηαία δεθαεηία ζα αθνινπζήζεη ν δηζεθαηνκκπξηνχρνο δήκαξρνο Κάηθι

Κπινχκπεξγθ (Michael Bloomberg, 2002-2013), ν νπνίνο ην 2002 δίπια ζην ζιφγθαλ
«I Love NY», ην νπνίν κεηά ηελ 11ε Πεπηέκβξε είρε γίλεη «I Love NY more than ever»
πξνζζέηεη ην ζιφγθαλ «Λέα ΢φξθε: Ρν Γεχηεξν Ππίηη ηνπ Θφζκνπ» (The World‘s
Second Home). Ρελ ίδηα ζηηγκή πνπ πξνηάζζεη ηε Λέα ΢φξθε σο πνιππνιηηηζκηθή
κεηξφπνιε «αλακνξθψλεη ηελ πφιε κε ηξφπνπο πνπ επλννχλ ηνπο ππεξγνιάβνπο, ηε
Γνπφι Πηξηη θαη ηα δηεζλή ζηνηρεία ηεο θαπηηαιηζηηθήο ηάμεο» (Harvey, 2013[2012]:
69) θαη πξνσζεί ηελ πφιε σο «ηδαληθή ηνπνζεζία γηα πςειήο αμίαο επηρεηξήζεηο θαη σο
θαληαζηηθφ ηνπξηζηηθφ πξννξηζκφ, κεηαηξέπνληαο νπζηαζηηθά ην Καλράηαλ ζε κηα
ηεξάζηηα πεξηθξαγκέλε θνηλφηεηα γηα πινχζηνπο» (ν.π.: 69). Ίζσο ην πην
ραξαθηεξηζηηθφ ζχλζεκα ηνπ Κπινχκπεξγθ είλαη ην «Σηίδνληαο ζαλ ηνλ Κφνπδεο
έρνληαο ζην λνπ ηελ Ρδέηλ Ρδέηθνκπο251» (Larson, 2010), ην νπνίν αληαλαθιά ηε
λενυνξθέδηθε εθδνρή ηεο δεκηνπξγηθήο πφιεο. Νη θεληξηθέο γεηηνληέο έρνπλ πιένλ
πιήξσο εμεπγεληζηεί θαη κεηαηξαπεί ζε αμηνζέαηα, ε δεκηνπξγηθή ηάμε έρεη γίλεη
θπξίαξρε θαη ηαπηφρξνλα έλαο λένο γχξνο επελδχζεσλ (λένη απηνθηλεηφδξνκνη,
γέθπξεο, λέεο γξακκέο κεηξφ, νπξαλνμχζηεο) κεγεζχλεη ηε θπθινθνξία ηνπ
θεθαιαίνπ.

Ππλεπψο νη δηαδηθαζίεο λενθηιειεπζεξνπνίεζεο, δεκηνπξγηθήο πφιεο, εμεπγεληζκνχ θαη

city branding ζηε Λέα ΢φξθε ζπκπεξηιακβάλνπλ ηνλ ελεξγφ ξφιν ηνπ Γήκνπ ζηελ
απνξξχζκηζε ηνπ θξάηνπο πξφλνηαο θαη ζηελ πξνψζεζε πνιηηηθψλ εθηφπηζεο θαη
απνζηέξεζεο ησλ ρακειψλ νηθνλνκηθψλ ζηξσκάησλ ψζηε λα γίλεη ειθπζηηθή ε πφιε
ζε επελδχζεηο, επηρεηξήζεηο θαη ηνπξηζκφ θαη ηαπηφρξνλα λα αλειηρζεί ζηελ ηεξαξρία
ησλ παγθφζκησλ πφιεσλ. Ραπηφρξνλα ε ιεγφκελε δεκηνπξγηθή ηάμε γίλεηαη θαηαιχηεο
ησλ λέσλ εμειίμεσλ θαζψο απνηθίδεη ηα πξνο εμεπγεληζκφ εδάθε. Ρέινο ν
κεηαζρεκαηηζκφο ηεο Λέαο ΢φξθεο ζεκαηνδνηείηαη απφ ηελ εμαηξεηηθά βίαηε θαη
θαηαζηαιηηθή έθθξαζε ησλ λέσλ πεξηθξάμεσλ, νη νπνίεο έρνπλ ηδηαίηεξε ηαμηθή θαη
εζλνηηθή έθθξαζε.

6.5.5.3 Βαξθειψλε: city branding θαη θαλνληζκφο ηδησηψλ

Πηε Βαξθειψλε, απφ ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‘80, μεθίλεζε κηα ζπληνληζκέλε
πξνζπάζεηα ξηδηθήο «αλαδσνγφλεζεο» ηεο πφιεο, ε νπνία έιαβε ηε δηπιή έθθξαζε
ηνπ ιεγφκελνπ «Κνληέινπ Βαξθειψλεο» (Modelo de Barcelona) γηα ηελ αλαπηπμηαθή
πξννπηηθή ηεο πφιεο θαη ηνπ «Θαλνληζκνχ Civismo» γηα ηε ξχζκηζε ηνπ ηξφπνπ
επηθνηλσλίαο ησλ θαηνίθσλ θαη επηζθεπηψλ. Ρν «Κνληέιν Βαξθειψλεο» θαηνρπξψζεθε
κε ηε δηνξγάλσζε παγθφζκησλ γεγνλφησλ φπσο νη Νιπκπηαθνί Αγψλεο ην 1992 θαη ην
Φφξνπκ Ξνιηηηζκψλ ην 2004 θαζψο θαη κε πιήζνο ηνπηθψλ παξεκβάζεσλ θαη
αλαπιάζεσλ252. Ζ αθεηεξία ηνπ «Κνληέινπ» βξίζθεηαη ζηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗80

251
Ζ πεξίπησζε ηεο Ρδέηλ Ρδέηθνκπο έρεη ήδε αλαθεξζεί ζην θεθάιαην 6.5.2 «Δμεπγεληζκφο θαη
ξεβαλζηζηηθή πφιε».
252
Ρν κνληέιν Βαξθειψλεο ζεσξείηαη ηδηαίηεξα επηηπρεκέλα θαη απνηειεί κνληέιν-πξφηππν εμαγσγήο
θαζψο ζα εθαξκνζηεί ζηελ απνθαινχκελε αζηηθή αλαδσνγφλεζε ηνπ Κπηικπάν κε κνριφ ην κνπζείν

419
φηαλ ν Γήκαξρνο Ξαζθνπάι Καξαγθάι (Pasqual Maragall) κε ην ζχλζεκα «Βαξθειψλε
γίλε φκνξθε» [Barcelona Pas‘t guapa] (Montaner Martorel, 2003∙ Σαηδή, 2009:57), ζε
αληηδηαζηνιή κε ηε δηάζεκε «γθξη Βαξθειψλε» [Barcelona grisa] ηεο πεξηφδνπ ηεο
δηθηαηνξίαο ηνπ Φξάλθν, «γθξη» ιφγσ ηεο έληνλεο βηνκεραλνπνίεζεο θαη κεηαθνξηθά
ιφγσ ηεο πεξηζηνιήο ησλ πξνζσπηθψλ θαη θνηλσληθψλ δηθαησκάησλ, μεθίλεζε ηελ
θακπάληα κεηακφξθσζεο ηεο πφιεο κε κεγάιεο δεκφζηεο επελδχζεηο ζε ππνδνκέο
(κεηξφ, απηνθηλεηφδξνκνη, ιηκάλη, αεξνδξφκην, θηι.), εθηεηακέλεο απαιινηξηψζεηο-
εθηνπίζεηο παξαγθνγεηηνληψλ (Κπαξηζεινλέηα, Ξνκπι Λνπ), θαζψο επίζεο ζεζκνζεηεί
θαη ηηο πξψηεο δηεπθνιχλζεηο γηα ηδησηηθέο επελδχζεηο (Busquets, 2004∙ Capel, 2005∙
Casellas, 2006∙ Tabakman, 2001). Φηάλνληαο ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‘90, ιίγν
πξηλ ηνπο Νιπκπηαθνχο Αγψλεο, ν Γήκνο πξνβάιιεη ηελ πφιε κε ζιφγθαλ φπσο «Διάηε
ζην κεγαιχηεξν αζηηθφ πξφγξακκα ζηελ Δπξψπε», «Ζ κεγαιχηεξε ζπγθέληξσζε
δεκφζησλ έξγσλ ζηελ Δπξψπε», «Θαπκάζηε ζήκεξα ην κεγαιχηεξν αζηηθφ πξφγξακκα
πφιεο» θαη ηίζεηαη σο ζηφρνο λα πξνσζεζεί ε «εηθφλα» ηεο πφιεο, κέζνδνο ε νπνία
ζηε ζπλέρεηα ζα γίλεη γλσζηή σο ην «Κνληέιν Βαξθειψλεο» (Benach, 1993∙ Delgado,
2002∙ Delgado, 2007∙ Σαηδή, 2009). Νη ζπλεξγαζίεο δεκφζηνπ – ηδησηηθνχ ηνκέα θαη ε
ζηξνθή ζηνλ ηνκέα ηνπ πνιηηηζκνχ ζα θπξηαξρήζνπλ ηε δεθαεηία ηνπ ‘90. Ζ
θαηαζθεπή ηνπ Θέληξνπ Κνληέξλαο Θνπιηνχξαο ηεο Βαξθειψλεο (CCCB), ηνπ
Κνπζείνπ Πχγρξνλεο Ρέρλεο (MACBA) θαζψο θαη πιήζνο πνιηηηζηηθψλ δξάζεσλ
(ενξηαζκφο ηεο ρξνληάο Ληαιί θαη Γθανπληί), ε δηνξγάλσζε κεγάισλ γεγνλφησλ θαη
ζπλεδξίσλ, ζηνρεχνπλ λα αλαβαζκίζνπλ ηελ εηθφλα ηεο πφιεο απνηειψληαο
ηαπηφρξνλα πφινπο έιμεο γηα ηνπξίζηεο θαη λέεο ηδησηηθέο επελδχζεηο, νη νπνίεο ζα
θνξπθσζνχλ κε ηε δηνξγάλσζε ηνπ Φφξνπκ Ξνιηηηζκψλ ην 2004 253 (Σαηδή, 2009:59).
Ζ Βαξθειψλε ηηο δεθαεηίεο ‗90 θαη ‗00 απνηέιεζε ην παγθφζκην πξφηππν γηα ηελ
εθαξκνγή ησλ πνιηηηθψλ ηνπ ιεγφκελνπ «city branding» θαζψο ζα ηαπηηζηεί κε ηα
δεκηνπξγήκαηα ηνπ Γθανπληί (Casa Batlló, Pedrera, Park Güell, Sagrada Familia),
πιήζνο απφ δηεζλνχο θήκεο αξρηηέθηνλεο αλαιακβάλνπλ ηελ αλάπιαζε νιφθιεξσλ
γεηηνληψλ θαη ηελ θαηαζθεπή «θηηξίσλ-ζπκβφισλ» θαη ηαπηφρξνλα ηελ ίδηα πεξίνδν ε
Βαξθειψλε γίλεηαη ζπλψλπκε ηεο ελαιιαθηηθήο θνπιηνχξαο θαη πξνβάιιεηαη σο ε
ηδαληθή πφιε γηα θνηηεηέο, δηαλννχκελνπο, θαιιηηέρλεο θαη κπνέκ. Νη κνπζηθνί ηνπ
δξφκνπ, νη κεηαλάζηεο, νη πιαλφδηνη, νη δνγθιέξ, ηα παδάξηα, νη θαηαιήςεηο, νη
απζφξκεηεο γηνξηέο δξφκσλ δηακνξθψλνπλ ηελ εηθφλα ηεο δσληαλήο, αλνηρηήο,
θνζκνπνιίηηθεο πφιεο, ηελ νπνία ν Γήκνο εθκεηαιιεχεηαη γηα λα πξνζειθχζεη
ηνπξίζηεο θαη ηελ αλεξρφκελε «δεκηνπξγηθή ηάμε» (Degen and Garcia, 2008∙ Degen
and Garcia, 2012∙ Delgado, 2002∙ Delgado, 2007).

Υζηφζν απφ ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‘90 νη πνιηηηθέο δηαρείξηζεο ηεο «εηθφλαο» ηεο
πφιεο αιιάδνπλ. Ζ Βαξθειψλε έρεη θαηνρπξσζεί ζηελ παγθφζκηα ηεξαξρία ησλ
πφιεσλ254. Βξίζθεηαη πιένλ ζηελ πξψηε πεληάδα σο πξνο ηελ παξνρή ππεξεζηψλ, θαη

Γθνχγθελρατκ θαη ηελ αλάπιαζε ηνπ ιηκαληνχ, ζηε Βαιέλζηα κε ηελ «Ξφιε ησλ Δπηζηεκψλ θαη ησλ
Ρερλνινγηψλ» ηνπ Παληηάγν Θαιαηξάβα, ζηε Ιηζζαβφλα θαηά ηε δηνξγάλσζε ηεο EXPO-1998 θαζψο θαη
ζε αξθεηέο αθφκα πφιεηο ηεο Ηβεξηθήο, ηεο Ηηαιίαο (Γέλνβα, Κηιάλν, Κπνιφληα, Λάπνιε), ηεο Λφηηαο
Γαιιίαο (Λίθαηα, Καζζαιία) θαη ηεο Ιαηηληθήο Ακεξηθήο (Capel, 2005).
253
Tν Φφξνπκ Ξνιηηηζκψλ δηήξθεζε 141 εκέξεο θαη είρε σο βαζηθφ ζέκα «ηελ εηξήλε, ηελ αιιειεγγχε
θαη ηε βησζηκφηεηα ζηε ζχγρξνλε παγθνζκηνπνηεκέλε επνρή». Ξαξφιν πνπ ν ζεζκφο παξνπζηάζηεθε
σο κηα κεγάιε γηνξηή γηα ηελ εηξήλε θαη ηελ πνιππνιηηηζκηθφηεηα, πξνθάιεζε έληνλε θνηλσληθή
δπζαξέζθεηα θαη δέρηεθε ζθνδξέο θξηηηθέο (Σαηδή, 2009∙ Delgado, 2002).
254
Ζ Βαξθειψλε απνηειεί ζήκεξα έλαλ απφ ηνπο πην δεκνθηιείο ηνπξηζηηθνχο πξννξηζκνχο,
ζπγθεθξηκέλα, ην δηάζηεκα 1993-2007 επηζθέθηεθαλ ηε Βαξθειψλε πεξίπνπ 58,1 εθαη. ηνπξίζηεο,
αχμεζε ηεο ηάμεο ηνπ 190%. Ν αξηζκφο ησλ δηαλπθηεξεχζεσλ ηελ ίδηα πεξίνδν ζεκείσζε αχμεζε ηεο

420
σο ηνπξηζηηθφο πξννξηζκφο θαη σο εθ ηνχηνπ ζηξέθεηαη πξνο επελδχζεηο θαη ηνπξίζηεο
κε πςειέο νηθνλνκηθέο δπλαηφηεηεο. Δίλαη ε επνρή πνπ εληείλνληαη νη δηαδηθαζίεο
εμεπγεληζκνχ, κε εμψζεηο θαη θαηεδαθίζεηο, εθηνπίζεηο κεηαλαζηψλ, εξγαηξηψλ ηνπ
έξσηα θαη θησρψλ θαηνίθσλ, εθθελψζεηο πνιηηηθψλ θαηαιήςεσλ θηι. Ραπηφρξνλα νη
δηαθεκηζηηθέο εθζηξαηείεο ηνπ Γήκνπ εζηηάδνπλ πιένλ ζηε κηθξνθιίκαθα θαη
ραξαθηεξηζηηθέο είλαη νη θακπάληεο «Πην Οαβάι εηζέξρεηαη ν ήιηνο», «Έια ζην Ηζηνξηθφ
Θέληξν ηεο πφιεο», «Πην Ηζηνξηθφ Θέληξν πάλσ απφ φια ν θφζκνο».

Πην ζεκείν απηφ πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη εθηφο απφ ην ξφιν ηνπ θξάηνπο, ηνπ δήκνπ
θαη ησλ επελδπηψλ ηδηαίηεξα ζεκαληηθφο, ζηε δηαδηθαζία αζηηθήο αλαδσνγφλεζεο, είλαη
θαη ν ξφινο ησλ ζπκβνπιίσλ θαη ησλ επηηξνπψλ γεηηνληάο. Νη επηηξνπέο θαη
ζπλειεχζεηο γεηηνληάο απνηεινχλ έλα απφ ηα ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά ηεο
Βαξθειψλεο. Ζ αθεηεξία ηνπο βξίζθεηαη ζηνλ 19ν αηψλα θαη γχξσ απφ απηέο
ζπζπεηξσζήθαλ αλαξρηθνί, ζνζηαιηζηέο θαη θνκκνπληζηέο θαηά ηελ επαλάζηαζε θαη ηνλ
εκθχιην ηνπ 1936. Αθφκα θαη ζηελ πεξίνδν ηεο δηθηαηνξίαο ηνπ Φξάλθν (1939-1975)
ήηαλ νη κνλαδηθέο ζπιινγηθέο νξγαλψζεηο πνπ επηηξέπνληαλ λα ιεηηνπξγνχλ. Υζηφζν
ζηε κεηαδηθηαηνξηθή πεξίνδν πνιιά απφ ηα κέιε ησλ ζπλειεχζεσλ γεηηνληάο
θαηέιαβαλ ζέζεηο εμνπζίαο ζηε δεκαξρία θαη ζην ηνπηθφ θνηλνβνχιην.

Πχκθσλα κε ηνλ Ανπγθνχζηηλ Θφθνια (Agustin Cócola, 2010):

«Tν 1979 ήηαλ νη πξψηεο ειεχζεξεο δεκνηηθέο εθινγέο ζηε Βαξθειψλε θαη πνιινί
απφ ηνπο πνιηηηθνχο πνπ εθιέρηεθαλ πξνέξρνληαλ απφ ηα πξνεγνχκελα θηλήκαηα
γεηηνληψλ ελάληηα ζηνλ θξαλθηζκφ. Δπνκέλσο νη πξψηνη δεκνηηθνί ζχκβνπινη είραλ
άκεζε ζρέζε κε ηα θηλήκαηα γεηηνληάο, σο εθ ηνχηνπ ήηαλ αξθεηά εχθνιν λα
πεηχρνπλ θνηλσληθή ζπλαίλεζε. Αθφκα θαη ζήκεξα πνπ νξηζκέλνη απφ απηνχο είλαη
πιένλ εβδνκήληα εηψλ θαη βξίζθνληαη αθφκα ζην δεκαξρείν εμαθνινπζνχλ λα
θηλνχληαη κε ηνλ ίδην ηξφπν, δειαδή ζε δηάινγν κε ηα θνηλσληθά θηλήκαηα. Ρηο
δεθαεηίεο ‗60 – ‗70 ε Ηζπαλία ήηαλ έλα πνιχ θησρφ θξάηνο, εηδηθά ζηε Βαξθειψλε
νη πεξηζζφηεξεο γεηηνληέο ήηαλ εληειψο παξαηεκέλεο θαη θπξίσο ζην θέληξν
θαηνηθνχζαλ πξεδάθηα θαη πφξλεο. Έλα ινηπφλ απφ ηα βαζηθά αηηήκαηα ησλ
θηλεκάησλ γεηηνληάο ζε απηέο ηηο δεθαεηίεο ήηαλ λα κεηαζρεκαηηζηεί ε πφιε θαη λα
ππάξμεη αλαβάζκηζε ηεο πνηφηεηαο δσήο. Απηφ ήηαλ θαη ην ζρέδην πνπ ζέιεζε λα
εθαξκφζεη θαη ε πξψηε δεκνθξαηηθή θπβέξλεζε, αιιά φρη ηφζν γηα λα βειηηψζεη
ηελ δσή ζηελ πφιε φζν γηα λα θαζαξίζεη αηζζεηηθά ην θέληξν θαη λα απνκαθξχλεη
ζπγθξηκέλεο πιεζπζκηαθέο νκάδεο ψζηε λα θηηάμεη απηφ πνπ ιέκε ―Κάξθα-
Βαξθειψλε‖. Άξα ην ζεκαληηθφ εδψ είλαη φηη απηφ πνπ αλαδεηνχζαλ σο αλαβάζκηζε
ηεο πνηφηεηαο δσήο ηνπο, (…) νη πνιηηηθνί ην εθκεηαιιεχηεθαλ γηα λα
δεκηνπξγήζνπλ κηα πφιε ππεξεζηψλ, δηφηη νη άλζξσπνη πνπ ζπκκεηείραλ ζε απηά ην
θηλήκαηα γεηηφλσλ δελ ήηαλ πιένλ ε πην ρακειή ηάμε αιιά πξφθεηηαη γηα
κεζναζηνχο Kαηαιαλνχο κε πςειφ κνξθσηηθφ επίπεδν κε αξθεηά ηθαλνπνηεηηθέο ή
κέηξηεο δνπιεηέο.»

Ζ παξαπάλσ ζπκκαρία κεηαμχ ηνπ Γήκνπ, ησλ επελδπηψλ θαη ηεο κεζαίαο ηάμεο πνπ
είδε ηα εηζνδήκαηά ηεο λα απμάλνπλ ζα νδεγήζεη απφ ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‘00
ζηελ θνηλή απαίηεζε λα απνκαθξπλζνχλ απφ ηελ πφιε νη ιεγφκελεο «κε επηζπκεηέο»
θνηλσληθέο νκάδεο, δξαζηεξηφηεηεο θαη ρξήζεηο.

ηάμεο ηνπ 220%, ελψ ν αξηζκφο ησλ μελνδνρεηαθψλ θιηλψλ απμήζεθε 100%. Δπηπξφζζεηα απμήζεθαλ
ν επαγγεικαηηθφο ηνπξηζκφο 120,7%, ν ζπλεδξηαθφο ηνπξηζκφο 260% θαη ν πνιηηηζηηθφο ηνπξηζκφο
250,6% (Ajuntament de Barcelona, 2009).

421
Σαξαθηεξηζηηθφ ηνπ παξαπάλσ θιίκαηνο είλαη έλα άξζξν ηεο επνρήο. Ν Νξηφι
Κπνρίγθαο (Oriol Bohigas) πξψελ δηεπζπληήο ηνπ Ρκήκαηνο Ξνιενδνκίαο ηνπ Γήκνπ
δεκνζίεπζε ζηελ εθεκεξίδα El País ζηηο 27 Ηνπιίνπ ηνπ 2005 ην άξζξν κε ηίηιν «Ν
νρεηφο ηεο κηδέξηαο» (cloaca de la miseria), κε ην νπνίν θαηαδηθάδεη «ηελ ππνβάζκηζε»
πνπ επηθξαηεί ζην ηζηνξηθφ θέληξν ηεο πφιεο:

«Αζηηθέο θπιέο, πνπ κε ηε ζπλνδεία ζθχισλ, θηζαξψλ θ.α. θαηαιακβάλνπλ

αδηάθξηηα ην δεκφζην ρψξν, ρξεζηκνπνηψληαο ηνλ κάιηζηα γηα ηηο ζσκαηηθέο,
θπζηθέο ηνπο αλάγθεο, καδηθέο ζπγθεληξψζεηο λέσλ ηε λχρηα κε ζηφρν ηε
δηαζθέδαζε θαη ηελ θαηαλάισζε νηλνπλεπκαησδψλ πνηψλ, πνπ εληζρχνληαη απφ ηελ
παξάλνκε αγνξαπσιεζία θαη πξνθαινχλ θαζαξία, αιιά θαη ζθνππίδηα ζηνπο
δξφκνπο, άζηεγνη πνπ ―θαηαζθελψλνπλ‖ ζηα πάξθα θαη ζηα απηνζρέδηα θαηαιχκαηα
απφ ραξηφθνπηα απνηεινχλ ελέξγεηεο πνπ ππνδαπιίδνπλ ηελ αζηηθή εηθφλα ηεο
αλαλεσκέλεο πφιεο θαη ελνρινχλ ηνπο θαηνίθνπο ζηηο γεηηνληέο» (Bohigas, El Pais
27/01/2005).

Ζ παξαπάλσ πεξηγξαθή καδί κε πνιιά αθφκα παξφκνηα δεκνζηεχκαηα θαηαδεηθλχεη φηη

πιένλ ζηελ «αλαλεσκέλε εηθφλα» ηεο πφιεο δελ είλαη επηζπκεηή ε ελαιιαθηηθή
λενιαία, νη κεηαλάζηεο, νη πιαλφδηνη θαη νη κνπζηθνί ηνπ δξφκνη πνπ απνηέιεζε γηα
ηνπιάρηζηνλ δπν δεθαεηίεο ηε «δηαθήκηζε» ηεο πφιεο. Ν θχθινο ηνπ εμεπγεληζκνχ
θαίλεηαη λα νινθιεξψλεηαη θαη ε λενθηιειεπζεξνπνίεζε ηεο Βαξθειψλεο ζα
νινθιεξσζεί ηνλ επφκελν ρξφλν κε ηνλ «Θαλνληζκφ Civismo»255, ν νπνίνο ςεθίδεηαη
απφ ην Γεκνηηθφ Ππκβνχιην ηνλ Ηαλνπάξην ηνπ 2006 θαη έρεη σο δεισκέλν ζηφρν «λα
δηαθπιάμεη ηελ θνηλσληθή ζπκβίσζε θαη ηνλ civismo ζην δεκφζην ρψξν ηεο πφιεο,
ψζηε φια ηα άηνκα λα κπνξνχλ λα αζθήζνπλ ειεχζεξα ην δηθαίσκα ηεο ειεχζεξεο
κεηαθίλεζεο, αλαςπρήο, ζπλάληεζεο θαη δεκηνπξγίαο, κε απφιπην ζεβαζκφ ζηελ
αμηνπξέπεηα, ζηα δηθαηψκαηα, ζηελ πινπξαιηζηηθή έθθξαζε θαη ηνλ ηξφπν δσήο ησλ
ππνινίπσλ» (Α΢Β:5∙ Σαηδή, 2009:81). Πηελ πξαγκαηηθφηεηα πξφθεηηαη γηα κηα ιίζηα
απφ απνδεθηέο ζπκπεξηθνξέο ζην ρψξν ηεο πφιεο θαζψο θαη νηθνλνκηθέο θπξψζεηο γηα
ηνπο παξαβάηεο.256 Κεηαμχ άιισλ απαγνξεχνληαη «νη δεκφζηεο εθδειψζεηο ρσξίο ηελ
έγθξηζε ηεο δεκνηηθήο αξρήο δηφηη κπνξεί λα ζέζνπλ ζε θίλδπλν ηε δεκφζηα πγεία θαη
ηελ θνηλσληθή ζπκβίσζε ζηελ πφιε» (παξαβαηηθή ζπκπεξηθνξά λν1), απαγνξεχεηαη «ν
επηειηζκφο ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ κε γθξαθίηη θαη άιινπ είδνπο παξεκβάζεηο πνπ
αιινηψλνπλ ην αζηηθφ πεξηβάιινλ θαη ηα κλεκεία ηεο πφιεο». Δπίζεο «απαγνξεχεηαη ε
αθηζνθφιιεζε θαη ε δηαθίλεζε θπιιαδίσλ δεκνζίσο» (παξαβαηηθή ζπκπεξηθνξά λν3),
απαγνξεχνληαη «νη ςπραγσγηθέο δξαζηεξηφηεηεο, φπσο ηα παηίληα, ε κπάια, νη
αθξνβαζίεο θ.α. ζε ρψξνπο πνπ εκπνδίδνπλ ηελ ειεχζεξε δηαθίλεζε θαη ζέηνπλ ζε
θίλδπλν ηε δεκφζηα πγεία» (παξαβαηηθή ζπκπεξηθνξά λν5), απαγνξεχνληαη «ε
εθδήισζε θπζηθψλ αλαγθψλ (νχξεζε, θηχζηκν θ.α.) κε ζηφρν ηελ πξνθχιαμε ηεο
δεκφζηαο πγηεηλήο θαη ειεχζεξεο δηαθίλεζεο» (παξαβαηηθή ζπκπεξηθνξά λν8), «γηα
ιφγνπο ερνξχπαλζεο θαη παξελφριεζεο ησλ θαηνίθσλ ζηηο γεηηνληέο απαγνξεχεηαη ε
θαηαλάισζε αιθννινχρσλ πνηψλ δεκνζίσο (botellón)» (παξαβαηηθή ζπκπεξηθνξά
λν9). Δπηπιένλ απαγνξεχνληαη κηα ζεηξά απφ δξαζηεξηφηεηεο «πνπ θξίλνληαη
αθαηάιιειεο λα εθηεινχληαη δεκνζίσο φπσο ε ρεηξνκαληεία, ην καζάδ, ηα ηαηνπάδ, ε

255
Ν αλαιπηηθφο ηίηινο ηνπ θαλνληζκνχ είλαη «Θαλνληζκφο πνπ ελζαξξχλεη θαη εγγπάηαη ηελ θνηλσληθή
ζπκβίσζε ζην δεκφζην ρψξν ηεο Βαξθειψλεο».
256
Νη «αλάξκνζηεο θαη παξαβαηηθέο» ζπκπεξηθνξέο πνπ αλαθέξνληαη αλαιπηηθά ζηνλ Kαλνληζκφ
ππφθεηληαη ζηελ επηβνιή νηθνλνκηθψλ θπξψζεσλ πνπ θπκαίλνληαη κεηαμχ 750-3000 επξψ (ζε ηηκέο
2006) (Σαηδή, 2009: 86).

422
θαηαζθήλσζε θαη δηαλπθηέξεπζε ζηνπο δξφκνπο». Αθφκα απαγνξεχεηαη «λα
ρξεζηκνπνηνχληαη ηα παγθάθηα γηα δηαθνξεηηθή ρξήζε απφ εθείλε πνπ πξννξίδνληαη θαη
νη δεκφζηεο θξήλεο θαη ηα ζηληξηβάληα γηα ηελ εμππεξέηεζε θαζεκεξηλψλ αλαγθψλ
φπσο γηα παξάδεηγκα ην κπάλην θαη ην πιχζηκν ξνχρσλ» (παξαβαηηθή ζπκπεξηθνξά
λν11), ηέινο απαγνξεχνληαη «νη πξάμεηο πνπ εθθπιίδνπλ ηνπο πξάζηλνπο ρψξνπο θαη
ηηο παξαιίεο θαη πξνθαινχλ αθνπζηηθή ερνξχπαλζε, φπσο θξαπγέο, ε ρξήζε
ειεθηξνληθψλ ζπζθεπψλ – ε ηειεφξαζε, ην ξαδηφθσλν, ηα κνπζηθά φξγαλα ζηνπο
δξφκνπο θ.α.» (παξαβαηηθή ζπκπεξηθνξά λν13).

Νη παξαπάλσ θαλφλεο νξίδνπλ ηα ραξαθηεξηζηηθά θαη ηηο δξαζηεξηφηεηεο ησλ κε

επηζπκεηψλ ππνθεηκέλσλ, ζηα νπνία δελ αλαγλσξίδεηαη ην δηθαίσκα ζηελ πφιε.
Ξξφθεηηαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα γηα εθείλα ηα ππνθείκελα πνπ δελ έρνπλ
εμαληηθεηκελνπνηεκέλεο αηνκηθέο ηθαλφηεηεο, νη νπνίεο σο αηνκηθή ηδηνθηεζία λα
κπνξνχλ λα εκπνξεπκαηνπνηεζνχλ, επνκέλσο δε αλήθνπλ ζηελ «Θνηλσλία ησλ
Ηδησηψλ», ηελ νπνία ππνζηεξίδεη ν «Θαλνληζκφο Civismo».

Δηδηθφηεξα ζχκθσλα κε ηνλ Γήκαξρν ηεο πφιεο ηελ επνρή ηεο έγθξηζεο ηνπ
Θαλνληζκνχ Σνπάλ Θινο (Juan Clos, 2005): «νη εππαζείο νκάδεο κε ηηο ρακειφηεξεο
απνδνρέο αηζζάλνληαη κεγαιχηεξε αλάγθε λα ρξεζηκνπνηνχλ εληαηηθφηεξα ην δεκφζην
ρψξν. Κε απηφλ ηνλ ηξφπν, νη κεηνλεθηνχζεο νκάδεο νηθεηνπνηνχληαη πεξηζζφηεξν
δεκφζην ρψξν εηο βάξνο ηεο πιεηνςεθίαο». Ν Θινο ππνζηεξίδεη φηη αλάκεζά ηνπο
βξίζθνληαη άηνκα πνπ δελ ζπκβαδίδνπλ κε ηηο βαζηθέο αξρέο κηαο «ψξηκεο πφιεο»
(Σαηδή, 2009:83). «Ρα πεξηζσξηαθά άηνκα, ε αγαλαθηηζκέλε λενιαία, νη εμαζιησκέλνη
κεηαλάζηεο, ηα κηθξά θπθιψκαηα παξάλνκεο αγνξαπσιεζίαο, ηα νξγαλσκέλα δίθηπα
εκπνξίαο λαξθσηηθψλ νπζηψλ θαη αλζξψπσλ, νη ηαμηδηψηεο θηελνχ ηνπξηζκνχ, νη
δεηηάλνη θαη γεληθφηεξα άηνκα κε θαθή δηαγσγή θαη αλάξκνζηε ζπκπεξηθνξά» (Clos,
2005:5) ραξαθηεξίδνληαη απφ ηνλ Γήκαξρν σο παξάγνληεο πνπ ζέηνπλ ζε θίλδπλν ηελ
«θνηλσληθή ζπκβίσζε» ζηελ πφιε.

Απέλαληη ζηνλ Θαλνληζκφ έρεη αζθεζεί ζθνδξή θξηηηθή θαη ζχκθσλα κε ηνπο Παληηάγν
Ιφπεδ Ξεηίη (Santiago López Petit) θαη Ηβάλ Κηξφ (Ivan Miró) (2008):257

«Mηα απφ ηηο εξκελείεο πνπ έρνπκε ζρεηηθά κε ηελ επηβνιή ηνπ Θαλνληζκνχ είλαη ην
Κνληέιν αζηηθήο αλάπηπμεο ηεο Βαξθειψλεο θαη ε αζηηθή δηαθήκηζε. Απηφ ην
Κνληέιν βαζίδεηαη ζε κηα πνιηηηζηηθή θαληαζίσζε ηεο Βαξθειψλεο, σο κηαο πφιεο
―αλνηρηήο‖, δεκηνπξγηθήο, κε κηα ζρεηηθή ειεπζεξία ζηε ρξήζε ηνπ δεκφζηνπ
ρψξνπ. Θαη απηφ, γηα παξάδεηγκα, είρε επηηεπρζεί ιίγν-πνιχ κέρξη ην 2004 κε ηε
ζεκαηηθνπνίεζε θαη εκπνξεπκαηνπνίεζε ηεο πφιεο. ΋ηαλ θαηάθεξαλ ζπλεπψο φιεο
νη ζπκπεξηθνξέο ζην δξφκν λα εδξαηψζνπλ θαη λα δηαζθαιίζνπλ απηφ ην Κνληέιν,
ηφηε απηφο ν θχθινο έπξεπε λα θιείζεη. Αξρηθά, ηελ ηνπηθή θπβέξλεζε ηελ
ελδηέθεξε ε Βαξθειψλε λα δηαζέηεη δσηηθφηεηα ζηνπο δξφκνπο, λα ππάξρνπλ
πιαλφδηνη θαιιηηέρλεο, γθξαθίηη, λα ππάξρεη δειαδή δηαθνξνπνίεζε γηα λα
αληαγσλίδεηαη ε Βαξθειψλε άιιεο παγθφζκηεο πφιεηο. Ρν ίδην ην κνληέιν αζηηθήο
αλάπηπμεο ηεο πφιεο έπξεπε λα είλαη δηαθνξνπνηεκέλν, λα δηαθνξνπνηεί ηε
Βαξθειψλε, γηα παξάδεηγκα απφ ηε Καζζαιία ζηνλ πνιηηηζηηθφ ηνκέα θιπ. ΋ηαλ
θαηάθεξαλ λα ζεκαηηθνπνηήζνπλ, λα εκπνξεπκαηνπνηήζνπλ θαη λα ειέγμνπλ ηελ
πφιε, ηφηε δελ ηνπο ελδηέθεξε λα πξνρσξήζνπλ άιιν. Θιείλεη ν θχθινο πνπ άλνημε
ην 1992 κε ηνπο Νιπκπηαθνχο Αγψλεο θαη κεηά κε ην Φφξνπκ 2004. Απφ ηε ζηηγκή
πνπ φια είλαη ηππνπνηεκέλα, ηφηε έβαιαλ έλα ηέινο.»

257
Απφ ζπλέληεπμε ζηελ Βελεηία Σαηδή (2009: 105-106).

423
Δπνκέλσο νη δηαδηθαζίεο λενθηιειεπζεξνπνίεζεο θαη εμεπγεληζκνχ ζηε Βαξθειψλε
ζπλδένληαη κε ηνλ αληαγσληζκφ γηα έληαμε ηεο πφιεο ζηελ παγθφζκηα ηεξαξρία ησλ
πφιεσλ, ηελ ηδηαίηεξε ζηξνθή ζηνλ ζθεηεξηζκφ ηνπ ιεγφκελνπ «πνιηηηζηηθνχ
θεθαιαίνπ» κε ηελ εζηίαζε ζε παγθφζκηα γεγνλφηα (αζιεηηζκνχ, πνιηηηζκνχ, κνπζηθήο
θηι.) θαη ηελ πηνζέηεζε ησλ πνιηηηθψλ ηνπ «city branding». Πηελ πξαγκαηηθφηεηα ε
Βαξθειψλε θαηάθεξε λα γίλεη ε πφιε-πξσηνπφξνο ζην λα δηαθεκίδεηαη σο έλα
ινγφηππν, σο κηα εκπνξηθή κάξθα. ΋πσο ππνζηεξίδεη ε Κάξη Ξαδ Κπαιηκπξέα (Mari
Paz Balibreaν, 2004:322), ε Βαξθειψλε έρεη κεηαζρεκαηηζηεί ζε «κηα πφιε εγεκνληθά
θαηαζθεπαζκέλε γηα ηνλ ζεαηή (...) θαη νδεγεί ζηελ απνμέλσζε θαη ηελ εθηφπηζε ηνπ
ληφπηνπ». Ππλζήκαηα φπσο «Ζ Βαξθειψλε είκαζηε φινη», «Ζ Βαξθειψλε ζα θεξδίζεη»,
«Εήζε ηε Βαξθειψλε», «Εήησ ε Βαξθειψλε» αλακηγλχνπλ ηνλ ηνπηθηζκφ-παηξησηηζκφ
κε ηελ «θνηλσλία ησλ ηδησηψλ», ηνλ ζηηγκαηηζκφ ησλ κε επηζπκεηψλ θνηλσληθψλ
νκάδσλ θαη ηελ επηρεηξεκαηηθή αλαδσνγφλεζε ηεο πφιεο. Ραπηφρξνλα ζηελ πεξίπησζε
ηεο Βαξθειψλεο ηδηαίηεξα θξίζηκνο είλαη ν πξσηαγσληζηηθφο ξφινο ηνπ Γήκνπ ζηελ
πξνψζεζε αξρηθά ησλ δεκφζησλ επελδχζεσλ, ζηε ζπλέρεηα ζηε δηαρείξηζε ησλ
ζπκπξάμεσλ δεκφζηνπ-ηδησηηθνχ ηνκέα θαη θπξίσο θαζνξηζηηθφο είλαη ν ξφινο ηνπ ζηελ
αλάδεημε ηεο εηθφλαο ηεο πφιεο, ζηε ελζσκάησζε ησλ επηηξνπψλ θαηνίθσλ θαη ζηνλ
θαζνξηζκφ ηνπ επηζπκεηνχ ηξφπνπ επηθνηλσλίαο.

6.5.5.4 Ιζηάλκπνπι: δεκηνπξγηθή πφιε θαη ηζιακηθφο λενθηιειεπζεξηζκφο

«Ήξζακε γηα λα θαηεδαθίζνπκε ην ζπίηη ζνπ, κελ αληηζηέθεζαη» (Ραγίπ Δξληνγάλ,

πξσζππνπξγφο Ρνπξθίαο, 2012)

«Γελ ππάξρεη ηίπνηα παξαπάλσ λα εηπσζεί, ν πξσζππνπξγφο καο ην ζέιεη θαη απηφ
ζα γίλεη» (Θαληίξ Ρφπκπαο, Γήκαξρνο Κεηξνπνιηηηθήο Ηζηάλκπνπι, 2012)

Ρν 1994, ν Ραγίπ Δξληνγάλ (Recep Tayyip Erdoğan), Γήκαξρνο ηφηε ηεο Ηζηάλκπνπι,
απαγφξεπζε ην ζεξβίξηζκα αιθνφι ζε κηα έθζεζε δσγξαθηθήο πνπ θηινμελήζεθε ζε
αίζνπζα ηνπ Γήκνπ. Αξγφηεξα, ν δεκνζηνγξάθνο Αιπέξ Γθηνξκνχο ηνλ ξψηεζε γηα ην
πεξηζηαηηθφ θαη ν κειινληηθφο πξσζππνπξγφο απάληεζε σο εμήο: «Δγψ είκαη
ηαπηφρξνλα Γήκαξρνο θαη Ηκάκεο απηήο ηεο πφιεο, είκαη ππεχζπλνο θαη γηα ηηο
ακαξηίεο ησλ θαηνίθσλ ηεο Ηζηάλκπνπι».

«Πε απηή ηε θξάζε, νη ηζιακηθέο παξαπνκπέο αλαδεηθλχνπλ ην νπζηαζηηθφ: ηε

δηεθδίθεζε ζπγθεληξνπνίεζεο ηεο εμνπζίαο ζην πξφζσπν ελφο άιινπ ―ζηνξγηθνχ
παηέξα‖, ν νπνίνο γλσξίδεη θαηά απνθιεηζηηθφηεηα ην θαιφ ηνπ έζλνπο ηνπ. Ρν
ηδενινγηθφ ππφβαζξν ζηε ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε δελ δηεθδηθεί κφλν ηελ απφιπηε
αξρή ηεο πξνζηαζίαο απφ ηηο ―ακαξηίεο‖ αιιά θαη ηελ ηαχηηζε ηνπ ―θαινχ‖ ζε κία
θαη κφλε εμνπζία, ηελ εμνπζία πνπ εθθξάδεη ν πνιηηηθφο ρψξνο ηνπ Ηζιάκ ζηελ
Ρνπξθία.» (Κνπδνχξνο, 2013: 19)

Ρε δεθαεηία ηνπ ‗90 εληάζεθαλ νη λενθηιειεχζεξεο πνιηηηθέο ζηελ Ηζηάλκπνπι, νη

νπνίεο είραλ μεθηλήζεη ήδε απφ ηε δεθαεηία ηνπ ‗80 απφ ηνλ ηφηε δήκαξρν Κπεληξεληίλ
Ληαιάλ θαη ηε ζηξαηησηηθή ρνχληα ηνπ Δβξέλ. Ρψξα ζα ληπζνχλ θάησ απφ ην πέπιν
ηνπ ιεγφκελνπ ηζιακηθνχ θαπηηαιηζκνχ θαζψο ζα ζπλερηζηνχλ απφ ηνλ «κεηξηνπαζή»
ηζιακηζηή δήκαξρν Ραγίπ Δξληνγάλ (1994-1998), ν νπνίνο ην 2001 κε ην AKP (θφκκα
ηεο «Γηθαηνζχλεο θαη Αλάπηπμεο») ζα θεξδίζεη ηηο βνπιεπηηθέο εθινγέο.

Απηφ πνπ ζπλέβε ήηαλ φηη νη λενθηιειεχζεξεο αζηηθέο πνιηηηθέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗80
θαη ‗90 είραλ σο απνηέιεζκα ηε καδηθή εθηφπηζε ησλ αγξνηηθψλ πιεζπζκψλ απφ ηηο
εζηίεο ηνπο ζηελ ηνπξθηθή ελδνρψξα θαη ηελ εγθαηάζηαζή ηνπο ζηα κεγάια αζηηθά

424
θέληξα θαη θπξίσο ζηελ Ηζηάλκπνπι. Ζ παξαπάλσ δηαδηθαζία κπνξεί λα εξκελεπηεί σο
ρσξηθή ζπλέπεηα ησλ δηαδηθαζηψλ ηεο κνληκφηεηαο ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο
ζπζζψξεπζεο. Πηελ Ηζηάλκπνπι νη λένη θάηνηθνη, κε έρνληαο κέζα παξαγσγήο θαη
αλαπαξαγσγήο, απφ ηε κηα κεηαηξέπνληαη ζε θηελνχο κηζζσηνχο εξγάηεο ζηηο λέεο
βηνκεραλίεο πνπ εγθαηαιείπνπλ ηηο ρψξεο ηεο Δπξψπεο θαη εγθαζίζηαληαη κεηαμχ
άιισλ ζηελ Ηζηάλκπνπι θαη απφ ηελ άιιε γηα λα θαιχςνπλ ηηο αλαπαξαγσγηθέο ηνπο
αλάγθεο είηε θαηαιακβάλνπλ εθηάζεηο γεο, πξνζζέηνληαο δηαξθψο λέεο γεληέο
απηνζρέδησλ νηθηζκψλ γεηδέθνληνπ258 ζηελ πεξίκεηξν ηεο κεηξφπνιεο είηε
εγθαζίζηαληαη ζην εζσηεξηθφ ηεο πφιεο θαηαιακβάλνληαο εγθαηαιειεηκκέλα κε
αδηεπθξίληζην ηδηνθηεζηαθφ θαζεζηψο ζπίηηα πξψελ κεηνλνηήησλ (Διιήλσλ, Αξκελίσλ,
Δβξαίσλ θηι.). Νη πεξηζζφηεξνη απφ ηνπο λένπο θαηνίθνπο είλαη θνξείο ηζιακηθψλ
εζίκσλ θαη νξηζκέλνη απφ απηνχο αλειίζζνληαη γξήγνξα ζηελ λέα θνηλσληθή θαη
νηθνλνκηθή ηεξαξρία. Κε απηφλ ηνλ ηξφπν δεκηνπξγήζεθε κηα λέα αζηηθή ηάμε ε
ιεγφκελε «κπνπξδνπαδία ηεο Αλαηνιίαο», ε νπνία θαη ζα ζηεξίμεη πνιηηηθά ην AKP θαη
ηνλ Δξληνγάλ, ν νπνίνο θαη απηφο κεγάισζε ζηε θησρνγεηηνληά ηνπ καραιά Θαζηκπαζά
ζηελ Ηζηάλκπνπι. Ζ άλνδνο ηνπ πνιηηηθνχ Ηζιάκ ζα επηδησρζεί λα αλαθνπεί
αλεπηηπρψο απφ ην ιεγφκελν κεηακνληέξλν ή «βεινχδηλν» πξαμηθφπεκα ηνπ 1997.
Υζηφζν, νη ιεγφκελνη ηζιακηζηέο πνιηηηθνί είραλ απνθηήζεη θαη βάζε αιιά θαη
θεθαιαηνθξάηεο ππνζηεξηθηέο (Βνπιβνχιε, 2014) θαη ζα εκθαληζηνχλ σο απφιπηνη
θπξίαξρνη ηελ πξψηε δεθαεηία ηεο λέαο ρηιηεηίαο259. Κε απηφλ ηνλ ηξφπν, ε Ηζηάλκπνπι
ζηηο αξρέο ηεο λέεο ρηιηεηίαο αλακηγλχεη ηνλ ηζιακηθφ θαπηηαιηζκφ, ηνλ δπηηθφ ηξφπν
δσήο, ηηο παγθφζκηεο επελδχζεηο, ηα γεηδέθνληνπ, ηνπο ηνπξίζηεο, ηνπο λενθεξκέλνπο-
κεηαλάζηεο, ηα αλαδπφκελα θηλήκαηα πφιεο θαη ηηο πνιηηηθέο εμεπγεληζκνχ.

Αξρηθά, θηλεηήξηνο κνριφο ηεο νηθνλνκίαο ηεο πφιεο γίλνληαη νη θαηαζθεπέο. Ζ

Ηζηάλκπνπι απφ ηε δεθαεηία ηνπ ‗90 δεη ηε ιεγφκελε «θαηαζθεπαζηηθή έθξεμε», θαζψο
έρεη κεηαηξαπεί ζε έλα απέξαλην εξγνηάμην πνπ «θαηαπίλεη δάζε, ιίκλεο θαη πνηάκηα,
ηα νπνία βξίζθνληαη ζηελ πεξίκεηξφ ηεο» (Aksoy, 2012), παξαθάκπηνληαο αθφκα θαη
ηα επίζεκα πνιενδνκηθά-ρσξνηαμηθά ζρέδηα, φπσο ην «master plan» ηνπ 2009 (Enlil,
2011). «΢θαξπαγή ηεο γεο» θαη «θαξασληθά έξγα» (Karaman, 2013a)
θαηαζθεπάδνληαη θαη ζρεδηάδνληαη γηα ην κέιινλ, κε πην εκβιεκαηηθά: ηελ επέθηαζε
ηεο πφιεο πξνο ηελ Καχξε Θάιαζζα κε ηε δεκηνπξγία ηεο «Λέαο Ηζηάλκπνπι»
ρσξεηηθφηεηαο ηεζζάξσλ εθαηνκκπξίσλ θαηνίθσλ, ε νπνία γηα λα εμππεξεηείηαη πξέπεη
λα θαηαζθεπαζηεί ε Ρξίηε Γέθπξα ηνπ Βνζπφξνπ θαη πιήζνο λέσλ θιεηζηψλ
απηνθηλεηνδξφκσλ, νη νπνίνη ζα ζέζνπλ ζε άκεζν θίλδπλν ηηο ηειεπηαίεο
ελαπνκείλαζεο δαζηθέο πεξηνρέο ζηελ πεξίκεηξν ηεο πφιεο (Karaman, 2013a). Γίπια
ζηε «Λέα Ηζηάλκπνπι» ζρεδηάδεηαη ε θαηαζθεπή ηνπ λένπ αεξνδξνκίνπ ηεο πφιεο, ην
νπνίν θηινδνμεί λα γίλεη ην κεγαιχηεξν ηνπ θφζκνπ θαη ηαπηφρξνλα, ζρεδηάδεηαη ε
θαηαζθεπή θαλαιηνχ, ηνπ ιεγφκελνπ «Λένπ Βνζπφξνπ», ν νπνίνο ζα ζπλδέεη ηε
ζάιαζζα ηνπ Καξκαξά κε ηε Καχξε ζάιαζζα ψζηε λα απνζπκθνξεζεί ν παιαηφο

258
Αλαιπηηθή πεξηγξαθή ησλ γεηδέθνληνπ έρεη γίλεη ζην θεθάιαην 6.3 «Απηνζρέδηνη νηθηζκνί: ν
αλαδπφκελνο θνηλφο ρψξνο θαη νη πνιηηηθέο πεξίθξαμήο ηνπ».
259
«Νη πνιηηηθέο ηνπ AKP είλαη έλα θξάκα λενθηιειεχζεξνπ εζληθηζκνχ, κε επαλαθνξά Ηζιακηθψλ θαη
ζπληεξεηηθψλ λφκσλ, επηζθαιεηνπνίεζε ησλ ζπλζεθψλ δσήο ηδηαίηεξα ηεο λενιαίαο, δηψμεηο θαη
θπιαθίζεηο εθαηνληάδσλ πνιηηηθψλ αληηπάισλ – θπξίσο θνηηεηψλ θαη ζπλέρηζε ηεο κεγάιεο
θνηλσληθήο αληζφηεηαο ζηελ Ρνπξθία παξά ηνπο πςεινχο δείθηεο αλάπηπμεο ησλ ηειεπηαίσλ εηψλ. Ν
λενζπληεξεηηζκφο ζην πνιηηηζηηθφ πεδίν ζπλδπάδεηαη κε επηζεηηθέο λενθηιειεχζεξεο νηθνλνκηθέο
πνιηηηθέο, κε ηηο ηδησηηθνπνηήζεηο λα έρνπλ εθηνμεπηεί ζηα 6 δηζ. δνιάξηα ην ρξφλν, απφ 400 εθ. πξηλ ην
2003.» (ΠΘ΢Α, 2013)

425
Βφζπνξνο. Δπίζεο, ήδε έρνπλ θαηαζθεπαζηεί ή πξφθεηηαη λα νινθιεξσζνχλ ηα
επφκελα ρξφληα: ε ππνζαιάζζηα ζήξαγγα Marmaray, ην κεγαιχηεξν ηδακί ζηνλ θφζκν
θαη ε δεκηνπξγία δεθαπέληε λέσλ επηρεηξεκαηηθψλ δσλψλ (Balaban, 2010∙ Aksoy,
2012∙ Enlil, 2011).

Δπηπιένλ, θνκβηθφ ζεκείν ζηηο λέεο ρσξηθέο πεξηθξάμεηο ήηαλ ην έηνο 2003, φηαλ
δφζεθαλ απμεκέλεο εμνπζίεο ζηελ θξαηηθή θαηαζθεπαζηηθή εηαηξεία TOKI. Κέζα ζηε
δεθαεηία 2003-2013 ε ΡΝΘΗ έρεη ρηίζεη πεξίπνπ 400.000 θαηνηθίεο ζηελ πεξίκεηξν ηεο
Ηζηάλκπνπι (Balaban, 2010) θαη ν ζηφρνο είλαη ε κεηεγθαηάζηαζε ησλ θαηνίθσλ ησλ
απηνζρέδησλ νηθηζκψλ-γεηδέθνληνπ, νη νπνίνη απνηεινχλ ηα ελλέα δέθαηα ηεο πφιεο.
Ήδε απφ ην 2006 ν ΢πνπξγφο «Ξεξηβάιινληνο θαη Ξνιενδνκηθνχ Πρεδηαζκνχ»
Bayraktar είρε δειψζεη φηη «πξέπεη λα βξνχκε ηνλ ηξφπν λα θξαηήζνπκε ηνπο θησρνχο
έμσ απφ ηελ πφιε» (Azem, 2012) θαη ν ΢πνπξγφο Αλάπηπμεο αλαθήξπμε ην 2011 σο ην
«έηνο ησλ αζηηθψλ κεηαζρεκαηηζκψλ» ψζηε λα απμεζνχλ ηα έζνδα απφ «ηνλ
ηνπξηζκφ, ηελ πνιηηηζηηθή βηνκεραλία θαη ηελ ρξεκαηνπηζησηηθή ζθαίξα» (Karaman,
2013a). Νη δπν βαζηθνί ππιψλεο γηα απηφλ ηνλ ζηφρν είλαη ν κεηαζρεκαηηζκφο ησλ
γεηδέθνληνπ ζε νξγαλσκέλεο πεξηνρέο δφκεζεο θαη νη πνιηηηθέο εμεπγεληζκνχ
(gentrification) ζην εζσηεξηθφ ηεο ηζηνξηθήο πφιεο (Karaman, 2013a). ΋πσο δήισζε
ην 2007 ν Γήκαξρνο ηεο Ηζηάλκπνπι «ην έλα εθαηνκκχξην απφ ην ελάκηζε
εθαηνκκχξην θαηνηθηψλ ηεο Ηζηάλκπνπι ζα πξέπεη λα εμεπγεληζηνχλ» (Cevic, 2011:4),
πνπ ζεκαίλεη είηε θαζνιηθή θαηεδάθηζε, είηε αλαθαηαζθεπή.

΋ζνλ αθνξά ηα γεηδέθνληνπ, πξφθεηηαη γηα ηα «απζαίξεηα ζπίηηα ρηηζκέλα κέζα ζε κηα
λχρηα», ηα νπνία άξρηζαλ λα εκθαλίδνληαη ζηηο κεηαπνιεκηθέο δεθαεηίεο ηνπ 40‘-50‘
θαη απμήζεθαλ κε αικαηψδεηο ξπζκνχο ηηο επφκελεο δεθαεηίεο γηγαληψλνληαο ηελ
Ηζηάλκπνπι. Ζ πνιηηηθή ησλ απζαηξέησλ πξνζέθεξε θηελά εξγαηηθά ρέξηα θαη
πςεινχο ξπζκνχο αλάπηπμεο ζηελ νηθνλνκία ηεο πφιεο (Aksoy, 2012). Υζηφζν, ην
έδαθνο ησλ γεηδέθνληνπ έκελε αλεθκεηάιιεπην θαη δίλνληαλ γηα ςεθνζεξηθνχο
ιφγνπο πνιιαπιέο ακλεζηίεο ζηνπο θαηνίθνπο ηνπο (Balaban, 2010). Ραπηφρξνλα νη
θάηνηθνη ησλ γεηδέθνληνπ αλέπηπμαλ δηθά ηνπο άηππα-απηνζρέδηα ζπζηήκαηα
νηθνλνκίαο, επηθνηλσλίαο θαη θνπιηνχξαο (Cevic, 2011). Υζηφζν ηηο ηειεπηαίεο δχν
δεθαεηίεο ζα ζεζκνζεηεζνχλ απζηεξνί θαλνληζκνί ξχζκηζεο, ηαθηνπνίεζεο θαη
κεηαζρεκαηηζκνχ ησλ γεηδέθνληνπ260. Ρν 2004 ε θπβέξλεζε δηαθεξχζζεη ην «ηέινο
ηεο επνρήο ησλ γεηδέθνληνπ» (Karaman, 2012) θαη κέζσ ηεο εηαηξείαο TOKI, νη πξψελ
πεξηνρέο απζαηξέησλ θαηεδαθίδνληαη θαη ζηε ζέζε ηνπο θηίδνληαη καδηθά πνιπψξνθεο
πνιπθαηνηθίεο, ζηηο νπνίεο δίλνληαη δηακεξίζκαηα έλαληη δαλείσλ. Κε απηφλ ηνλ ηξφπν
δηαιχνληαη νη πξψελ θνηλνηηθνί δεζκνί ησλ απζφξκεηα δεκηνπξγεκέλσλ γεηηνληψλ θαη
επηπιένλ κεηαζρεκαηίδεηαη ν αλζξσπνινγηθφο ηχπνο ηνπ «θαηαιεςία» ζε αηνκηθφ
ηδηνθηήηε, ν νπνίνο εμαλαγθάδεηαη λα αλαδεηά δηαξθψο εξγαζία ψζηε λα κπνξέζεη λα
απνπιεξψζεη ην δάλεην. Δπηπιένλ, θαλνληθνπνηείηαη ε δσή θαη ε θνηλσληθφηεηα ησλ
πξψελ θαηνίθσλ ησλ γεηδέθνληνπ, νη νπνίνη πιένλ «ζηνηβάδνληαη ζηηο λεφθηηζηεο
πνιπθαηνηθίεο πνπ πεξηβάιινληαη απφ απηνθηλεηφδξνκνπο ρσξίο ίρλνο θνηλσληθήο
δσήο» (Cevic, 2011). Ρέινο, κε ηελ πνιηηηθή ηεο θαηεδάθηζεο ησλ γεηδέθνληνπ
εκπνξεπκαηνπνηνχληαη θαη απνθηνχλ αμία πεξηνρέο ζηελ πεξίκεηξν ηεο πφιεο, νη νπνίεο
κέρξη πξφηηλνο ζεσξνχληαλ «no man‘s land» (Balaban, 2010). Κε απηφλ ηνλ ηξφπν ε
Ηζηάλκπνπι κεηαζρεκαηίδεηαη ζε θπξίαξρν παγθφζκην παίθηε ζηηο επελδχζεηο ζε γε,
θαζψο ε γαηνπξφζνδνο θαη νη ηηκέο γεο ηξηπιαζηάζηεθαλ κεηαμχ 2001 θαη 2008
(Karaman, 2013a).

260
Ξξφθεηηαη γηα ηηο πνιηηηθέο ηηηινπνίεζεο πνπ ήδε έρνπλ αλαθεξζεί αλαιπηηθά ζην θεθαιαην 6.3.7
«Ρηηινπνίεζε, εμψζεηο θαη ην ιεγφκελν ―ηέινο ηεο επνρήο ησλ παξαγθνππφιεσλ‖».

426
΋ζνλ αθνξά ηηο δηαδηθαζίεο εμεπγεληζκνχ ζπλνπηηθά ε εμέιημή ηνπο είλαη ε εμήο. Πηελ
Ηζηάλκπνπι o θνηλσληθφο κεηαβνιηζκφο ηεο πφιεο ηνλ ηειεπηαίν αηψλα αθνινχζεζε
ηξία ζηάδηα βίαησλ εμψζεσλ, δησγκψλ θαη εθηνπίζεσλ πνπ αληαλαθινχλ ηε δηαξθή
κάρε θαηάιεςεο θαη αλαθαηάιεςεο ηνπ ρψξνπ ηεο πφιεο. Έσο ηηο αξρέο ηνπ 20 νπ
αηψλα νη θεληξηθέο ηζηνξηθέο πεξηνρέο ηφζν ζηε βπδαληηλφ-νζσκαληθή ρεξζφλεζν φζν
θπξίσο ζηελ πεξηνρή ηνπ Γαιαηά-Ξέξα-Κπέενγινπ θαηνηθνχληαλ απφ κεζαία θαη
κεγαιναζηηθά ζηξψκαηα δηαθφξσλ εζλνηήησλ (Σξηζηηαλψλ, Δβξαίσλ, Νζσκαλψλ).
Έπεηηα, αθνινχζεζε απφ ην κεζνπφιεκν έσο ηε δεθαεηία ηνπ ‗80 ε βίαηε εθηφπηζε ησλ
αιινεζλψλ θαη ε θπγή ησλ κεγαιναζηψλ Ρνχξθσλ ζηα αλαδπφκελα πξνάζηηα ηνπ
Βνζπφξνπ θαη ζηελ πεξίκεηξν ηεο ηζηνξηθήο πφιεο. Υο εθ ηνχηνπ ην εγθαηαιειεηκκέλν
νηθηζηηθφ απφζεκα θαηαιήθζεθε απφ ηνπο λενθεξκέλνπο κεηαλάζηεο πνπ δηψρλνληαη
ηελ ίδηα επνρή απφ ηελ Αλαηνιία θαη ζπξξένπλ γηα εχξεζε εξγαζίαο ζηελ κεηξφπνιε.
Ζ ηξίηε θάζε απφ ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗80 έσο ζήκεξα, ζπληειείηαη κε ηελ
αλάδεημε ηνπ θέληξνπ ζε ηνπξηζηηθφ, ςπραγσγηθφ, ζπλεδξηαθφ θαη επηρεηξεκαηηθφ
πξννξηζκφ, κε ηελ επηζηξνθή ησλ κεζαίσλ θαη κεγαιναζηηθψλ ζηξσκάησλ θαζψο
επίζεο θαη κε ηελ αλάδεημε ηεο δεκηνπξγηθήο ηάμεο ησλ κπνέκ, ησλ θαιιηηερλψλ, ησλ
θνηηεηψλ θαη ησλ κνξθσκέλσλ ελαιιαθηηθψλ λέσλ. Δπνκέλσο, ζην λέν πεξηβάιινλ νη
κεηαλάζηεο, πξψελ θαηαιεςίεο, δελ ρσξάλε παξά κφλν σο εμσηηθή νξηεληαιίζηηθε
αηξαμηφλ θαη ζηελ πιεηνςεθία ηνπο εθηνπίδνληαη. Δδψ ινηπφλ ιακβάλεη ρψξα ν
ιεγφκελνο «εμεπγεληζκφο», θαζψο ε Ηζηάλκπνπι κεηαζρεκαηίδεηαη απφ ηε κηα ζε
«εξγνζηάζην» παξαγσγήο «πνιηηηζκηθνχ θεθαιαίνπ» θαη απφ ηελ άιιε ζε κηα βίαηε
«βηνκεραλία» εμψζεσλ, εθηνπίζεσλ θαη θαηεδαθίζεσλ (Keyder, 2005∙ Oz and Eder,
2012∙ Sakızlıoğlu and Uitermark, 2014∙ Uzun, 2003).

Ξην ζπγθεθξηκέλα, ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο, νη πεξηνρέο ηνπ ηζηνξηθνχ θέληξνπ θαη απφ
ηηο δπν πιεπξέο ηνπ Θεξάηηνπ βξίζθνληαη ζην επίθεληξν ηνπ εμεπγεληζκνχ. Πηελ
ηζηνξηθή ρεξζφλεζν, ζηελ πεξηνρή ηνπ Πνπιηάλαρκεη πνπ πεξηιακβάλεη ηα δηάζεκα
κλεκεία, ηελ Αγηά Πνθηά, ην Κπιε Ρδακί θαη ην Ρνπ Θαπί, νη εμψζεηο μεθίλεζαλ ζηα ηέιε
ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‘80 κε καδηθέο θαηεδαθίζεηο θαη ππξθαγηέο απφ εξγνιάβνπο ζηα
παιαηά μχιηλα ζπίηηα πνπ πεξηθχθισλαλ ηα ηζηνξηθά κλεκεία. Πήκεξα ε πεξηνρή έρεη
πιήξσο εμεπγεληζηεί θαη έρεη κεηαζρεκαηηζηεί ζε ηνπξηζηηθή αηξαμηφλ. Δθαηνληάδεο
θηίξηα έρνπλ θαηεδαθηζηεί θαη έρνπλ μαλαθηηζηεί κε κπεηφλ θαη μχιηλε επέλδπζε σο
αλαπαξαζηάζεηο ησλ παιαηψλ νζσκαληθψλ δξφκσλ. Ξξφθεηηαη γηα ηε δεκηνπξγία «κηαο
αζηηθήο ζθελνγξαθίαο κε κνλαδηθφ ζηφρν ηελ πξνζέιθπζε ηνπξηζηψλ» (Ρζηγάξα θαη
Θνπξκάδαο, 2006[2003]: 142).

Πηε ζπλέρεηα, νη πνιηηηθέο εμεπγεληζκνχ επεθηάζεθαλ ζηελ απέλαληη πιεπξά ηνπ

Θεξάηηνπ, ζην Κπέενγινπ έρνληαο σο αθεηεξία ηελ «θαθφθεκε» έσο ηφηε πεξηνρή ηνπ
Γαιαηά, γχξσ απφ ηνλ νκψλπκν πχξγν, φπνπ, απφ ην 1994 έσο ηηο αξρέο ηνπ 2000,
εθηνπίζηεθαλ πεξίπνπ εθηά ρηιηάδεο θησρηέο νηθνγέλεηεο θαη θπιαθίζηεθαλ,
δηαπνκπεχηεθαλ θαη εθδηψρηεθαλ εθαηνληάδεο εξγάηξηεο ηνπ έξσηα (Tekeli, 1995). Θα
αθνινπζήζεη ζηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗90 ην θεληξηθφ ηκήκα ηνπ Κπέενγινπ
εθαηέξσζελ ηεο θεληξηθήο νδνχ Ηζηηθιάι, ε νπνία είρε εγθαηαιεηθζεί ζηηο
κεηαπνιεκηθέο δεθαεηίεο. Ξιένλ ν εμεπγεληζκφο ηεο πεξηνρήο ηνπ Κπέενγινπ γχξσ
απφ ηελ νδφ Ηζηηθιάι ραξαθηεξίδεηαη σο «hyper-gentrification» (B.A., 2013: 12),
θαζψο ζεσξείηαη φηη ε «δηαθνξά γαηνπξνζφδνπ» είλαη εμαηξεηηθά επλντθή κε
απνηέιεζκα ηα ελνίθηα λα δηπιαζηάδνληαη ζρεδφλ ζε εηήζηα βάζε θαη αληαγσλίδνληαη
φινη νη παγθφζκηνη παίθηεο (πηζησηηθά ηδξχκαηα, ηξάπεδεο, νίθνη κφδαο, παγθφζκηα
funds) γηα ην πνηνο ζα πθαξπάμεη θάπνην παιηφ αξρνληηθφ. Ξαξάιιεια, ν εμεπγεληζκφο
ηεο Ηζηηθιάι ηελ ηειεπηαία δεθαεηία ζπλνδεχεηαη θαη απφ ηελ εθαξκνγή ησλ

427
ζπληεξεηηθψλ ζξεζθεπηηθψλ πνιηηηθψλ πνπ απαγφξεπζαλ ηα «ηξαπεδάθηα έμσ»,
πεξηνξίδνπλ ην αιθνφι, ινγνθξίλνπλ ην θιεξη θαη ζέινπλ λα ηελ κεηαζρεκαηίζνπλ ζε
κηα ηδηφηππε «κνληέξλα ζπληεξεηηθή Ηζιακηθή Ληίζλετιαλη» (B.A., 2013: 12). Υζηφζν,
ε πεξηνρή ηνπ Κπέενγινπ κε ηελ πνιππνιηηηζκηθή ηεο παξάδνζε απνηειεί ζήκεξα θαη
ην ηφπν ζηνλ νπνίν ζηεγάδνληαη ηα ζηέθηα θαη ηα γξαθεία αξηζηεξίζηηθσλ, θεκηληζηηθψλ
θαη lgbt νξγαλψζεσλ, ξηδνζπαζηηθψλ πεξηνδηθψλ θαη εθδνηηθψλ νίθσλ θαη ηα ηειεπηαία
ρξφληα πξαγκαηνπνηνχληαη δηαξθψο δηαδειψζεηο. Πε απηή ηελ πεξηνρή ζα δηαρπζνχλ νη
δηαδεισηέο θαηά ηε δηάξθεηα ηεο εμέγεξζεο ηνπ πάξθνπ Γθεδί ην θαινθαίξη ηνπ 2013
(Karaman, 2013a∙ Karaman, 2013b).

Ππλερίδνληαο ην λήκα ηνπ εμεπγεληζκνχ, δίπια ζηελ Ηζηηθιάι πξνο ηελ πιεπξά ηνπ
Βνζπφξνπ, ζηηο αξρέο ηνπ 2000 μεθίλεζε θαη ν εμεπγεληζκφο ηεο γεηηνληάο Ρζηράλγθηξ.
Δδψ ν εμεπγεληζκφο κνηάδεη πην πνιχ κε παξφκνηεο πνιηηηθέο πνπ έρνπλ εθαξκνζηεί ζε
κεηξνπφιεηο ηεο Γπηηθήο Δπξψπεο θαη ηεο Βφξεηαο Ακεξηθήο. Ζ πεξηνρή θαηνηθνχηαλ
απφ εχπνξα ζηξψκαηα, έπεηηα εγθαηαιείθζεθε θαη ζηε ζπλέρεηα, ιφγσ ηεο εγγχηεηάο
ηεο κε ην νηθνλνκηθφ θαη ηνπξηζηηθφ θέληξν, ηελ πιαηεία Ραμίκ θαη ηελ Ηζηηθιάι,
κεηαηξάπεθε ζε πεξηνρή θαηνηθίαο θαιιηηερλψλ, δπηηθψλ κεηνίθσλ, ελαιιαθηηθψλ
αξηζηεξψλ θνηηεηψλ θαη πξνμέλσλ. Πήκεξα απνηειεί ηελ πην εμεπγεληζκέλε γεηηνληά
ηεο πφιεο κε κπαξάθηα, ελαιιαθηηθά εζηηαηφξηα, κπνπηίθ, παιαηνπσιεία, θαη αμίδεη λα
ζεκεησζεί φηη απνδείρηεθε ε πην θηιφμελε πεξηνρή γηα δηαδειψζεηο, νδνθξάγκαηα θαη
ζπγθξνχζεηο κε ηηο δπλάκεηο θαηαζηνιήο θαηά ηε δηάξθεηα ησλ θηλεηνπνηήζεσλ γηα ηελ
ππεξάζπηζε ηνπ πάξθνπ Γθεδί (B.A., 2013∙ Ρζαβδάξνγινπ, 2014).

Πε αληίζεζε κε ην Ρζηράλγθηξ ζηνπο πξφπνδεο ηνπ Κπέενγινπ βξίζθεηαη ε πεξηνρή

Ρφπραλε, ε νπνία εμαθνινπζεί θαη θαηνηθείηαη απφ θησρά νηθνλνκηθά ζηξψκαηα. Νη
θάηνηθνη ηεο πεξηνρήο είλαη θνξείο ζπληεξεηηθψλ ηζιακηθψλ εζίκσλ θαη σο εθ ηνχηνπ
ην Ρφπραλε απνηειεί κηα απφ ηηο πην καρεηηθέο γεηηνληέο ελάληηα ζηνλ εμεπγεληζκφ. Νη
ζπληεξεηηθνί θαη αθξνδεμηνί θάηνηθνη ηνπ Ρφπραλε είλαη δηάζεκνη γηα ηηο επηζέζεηο
ελάληηα ζε γθαιεξί θαη εθζέζεηο θαιιηηερλψλ, δειαδή λέσλ εμεπγεληζηψλ (gentrifiers),
νη νπνίνη ιφγσ ησλ ρακειψλ ελνηθίσλ θαη ηεο εγγχηεηαο ηεο πεξηνρήο κε ην Mνπζείν
Mνληέξλαο Tέρλεο θαη ην θνζκνπνιίηηθν Κπέενγινπ επηδηψθνπλ λα εγθαηαζηαζνχλ ηα
ηειεπηαία ρξφληα ζηελ πεξηνρή. Δπίζεο αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη θαηά ηε δηάξθεηα ησλ
δηαδειψζεσλ ηνπ πάξθνπ Γθεδί, ην Ρφπραλε απνηεινχζε απαγνξεπκέλν ηφπν γηα ηνπο
δηαδεισηέο, θαζψο ε πεξηνρή ήηαλ ε βάζε παξαθξαηηθψλ θαη αζθαιηηψλ, νη νπνίνη κε
ηελ ππνζηήξημε ησλ θαηνίθσλ (έλζεξκσλ ππνζηεξηθηψλ ηεο θπβέξλεζεο ηνπ
Δξληνγάλ) πεξίκελαλ λα θαηέβεη ην θπλεγεκέλν πιήζνο απφ ηελ πιαηεία Ραμίκ
(Ρζαβδάξνγινπ, 2014).

Πηε ζπλέρεηα, ηελ ηειεπηαία πεληαεηία νη πνιηηηθέο εμεπγεληζκνχ έρνπλ επεθηαζεί θαη
εληαζεί κε πην εκβιεκαηηθή ηελ αλάπιαζε ηεο πεξηνρήο Ραξιάκπαζη, ζηελ νπνία
εθαξκφζηεθε γηα πξψηε θφξα ν Λφκνο 5366 «γηα ηελ πξνζηαζία ηεο επηδεηλσκέλεο
ηζηνξηθήο θαη πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο κέζσ αλάπιαζεο θαη επαλάρξεζεο», πνπ έρεη
γίλεη γλσζηφο σο ν «Λφκνο Ραξιάκπαζη», θαζψο ε πεξηνρή απνηειεί ην πξφηππν γηα λα
επεθηαζεί ε εθαξκνγή ηνπ θαη ζε άιιεο γεηηνληέο. Ζ πεξηνρή βξίζθεηαη αθξηβψο
απέλαληη απφ ηελ ηνπξηζηηθή πεξηνρή ηνπ Κπέενγινπ θαη δηαρσξίδεηαη απφ απηή κε ηε
ιεσθφξν Ραξιάκπαζη, θαηνηθείηαη απφ 20.000 πεξίπνπ Ρζηγγάλνπο, κεηαλάζηεο απφ
ηελ Αλαηνιία, Θνχξδνπο θαη ηα ηειεπηαία ρξφληα απφ κεηαλάζηεο απφ ηελ Βφξεηα
Αθξηθή. Ζ πεξηνρή ζεσξείηαη απαγνξεπκέλνο ηφπνο γηα ηνπξίζηεο. Νη πξψηεο
εθθελψζεηο μεθίλεζαλ ην 2011. Δδψ εηζέξρεηαη κε δπλακηθφ ηξφπν ην κεγάιν
θηεκαηνκεζηηηθφ θεθάιαην θαηεδαθίδνληαο καδηθά ηεξάζηηα νηθνδνκηθά ηεηξάγσλα γηα
λα αλνηθνδνκήζεη κνληέξλα θηίξηα θαηνηθίαο γηα πςειά νηθνλνκηθά ζηξψκαηα.

428
Ν εμεπγεληζκφο ζηελ Ηζηάλκπνπι πιένλ επεθηείλεηαη κε ηαρχηαηνπο ξπζκνχο πξνο
φιεο ηηο θαηεπζχλζεηο: Άθζαξατ, Ιάιειη, Φαλάξη, Κπαιάη ζηελ ηζηνξηθή ρεξζφλεζν,
Ληνιάκληεξε, Ρνπραλέ, Θαξάθντ, Φηληηθιί, Αθαξεηιέξ, Κπεζίθηαο, Νξηάθντ ζην
επξσπατθφ θνκκάηη, Θαληίθντ, Νπζθηνπληάξ, Θαξηάι ζην αζηαηηθφ, απνηεινχλ ηηο
πεξηνρέο «θηιέηα» γηα λέεο επελδχζεηο.

Ραπηφρξνλα κε ηνλ εμεπγεληζκφ ησλ θεληξηθψλ πεξηνρψλ ηα ηειεπηαία ρξφληα

πνιιαπιαζηάδνληαη θαη νη ιεγφκελεο «πεξίθιεηζηεο θνηλφηεηεο» ζηελ πεξίκεηξν ηεο
πφιεο. Ξξφθεηηαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα γηα «λέεο κεζαησληθέο πφιεηο» (Cecik and
Gezici, 2009) γηα ηα αλσηέξα νηθνλνκηθά ζηξψκαηα. Ρν ηδηαίηεξν ραξαθηεξηζηηθφ ηνπο
είλαη φηη πέξα απφ ηηο γλσζηέο αλαθνξέο ζηελ αζθάιεηα, ζηηο αλέζεηο θαη ηελ
απφζηαζε απφ ηελ φριεζε ηνπ θέληξνπ, ε δηαθήκηζή ηνπο ζπκπιεξψλεηαη απφ
λνζηαιγηθέο αλαθνξέο ζην ππνηηζέκελν ρακέλν παξειζφλ ηεο Ηζηάλκπνπι.
Σαξαθηεξηζηηθφ είλαη ην απφζπαζκα απφ ηε δηαθήκηζε ηεο πεξίθιεηζηεο θνηλφηεηαο
Αιθέλη: «Κεξηθνί απφ εκάο πεζπκήζακε ηα ζπίηηα καο κε ηνπο θήπνπο. Άιινη ηα ηζάγηα
πνπ πίλακε ζηηο πέληε ε ψξα. Άιινη ηα πάξθα ηεο παηδηθήο καο ειηθίαο (...). Ρψξα
ππάξρεη ε Αιθέλη πνπ ζπλδπάδεη φιεο απηέο ηηο νκνξθηέο κε ηα ζχγρξνλα θνκθφξ,
θέξλεη πίζσ φ,ηη λνζηαιγεί ν θαζέλαο, πξνζηαηεχεη ην πεξηβάιινλ» (Cecik and Gezici,
2009). Πηελ παξαπάλσ αλαθνξά γίλεηαη θαλεξφ φηη νη πεξίθιεηζηεο θνηλφηεηεο
απνηεινχλ έλαλ πεξηθξαγκέλν θνηλφ ρψξν πνπ επηδηψθεηαη λα γίλεη ειθπζηηθφο, κεηαμχ
άιισλ, κέζσ ηνπ ζθεηεξηζκνχ ηεο κλήκεο κε ηε κνξθή ηεο αλαπαξάζηαζεο.

Δηδηθφηεξα νη θαηά Ιεθέβξ (1991[1974]) «αλαπαξαζηάζεηο ηνπ ρψξνπ» αμηνπνηνχληαη

γηα λα επηηαρπλζνχλ νη δηαδηθαζίεο ησλ ρσξηθψλ πεξηθξάμεσλ ζηνλ θπζηθφ θαη
θνηλσληθφ ρψξν ηεο Ηζηάλκπνπι. Ξξφθεηηαη γηα ηηο πνιηηηθέο ηνπ ιεγφκελνπ «city
branding», νη νπνίεο γίλνληαη κνριφο γηα ηελ αλέιημε ηεο πφιεο ζηελ παγθφζκηα
ηεξαξρία. Σαξαθηεξηζηηθά είλαη ηα παξαδείγκαηα ηεο δηνξγάλσζεο παγθφζκησλ
γεγνλφησλ. Ζ Ηζηάλκπνπι απφ ην 1990 γηα επηά ζπλερείο θνξέο είλαη ππνςήθηα πφιε
γηα ηνπο Νιπκπηαθνχο Αγψλεο κε ην ζιφγθαλ «αο ζπλαληεζνχκε εθεί πνπ
ζπλαληηνχληαη νη ήπεηξνη» (Cevic, 2011). Ρν ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ είλαη φηη απφ ην 2000
ε πφιε βξίζθεηαη ζε δηαξθέο «θαζεζηψο εμαίξεζεο», θαζψο ηζρχεη ν ιεγφκελνο
«Νιπκπηαθφο Λφκνο», ζην φλνκα ηνπ νπνίνπ παξαθάκπηεηαη ε επίζεκε πεξηβαιινληηθή
λνκνζεζία ψζηε λα λνκηκνπνηεζνχλ ηα θαηαζθεπαζηηθά έξγα πνπ εληζρχνπλ ηελ
ππνςεθηφηεηα ηεο πφιεο (Enlil, 2011). Δπίζεο ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ ήηαλ ην έηνο 2010
φηαλ ε Ηζηάλκπνπι έγηλε «Ξνιηηηζηηθή Ξξσηεχνπζα ηεο Δπξψπεο» κε ηίηιν «ε πην
εκπλεπζκέλε πφιε ζηνλ θφζκν». Θαηά ηε δηάξθεηα ησλ εγθαηλίσλ ν πξφεδξνο ηνπ
νξγαληζκνχ «Istanbul-2010», ππνγξάκκηζε φηη: «Ζ Ηζηάλκπνπι είλαη κηα ηεξή
"ζθξαγίδα" πνπ ελψλεη ηελ Δπξψπε θαη ηελ Αζία» θαη ν πξσζππνπξγφο Δξληνγάλ
δήισζε φηη «κπνξεί ε Ηζηάλκπνπι λα είλαη γηα έλα ρξφλν ε Ξνιηηηζηηθή Ξξσηεχνπζα
ηεο Δπξψπεο αιιά, φζν ππάξρεη, ζα είλαη ην Δπξσπατθφ πνιηηηζηηθφ θέληξν» (Azem,
2012). Πηηο παξαπάλσ δειψζεηο είλαη ραξαθηεξηζηηθή ε εηθφλα κε ηελ νπνία ζέιεη λα
πξνβιεζεί ε Ηζηάλκπνπι, Ξξφθεηηαη γηα ηελ εηθφλα πνπ ηξέθεη ε «Γχζε». Ζ επίζεκε
Ηζηάλκπνπι βιέπεη ηνλ εαπηφ ηεο κέζα απφ ηελ νπηηθή ησλ Γπηηθψλ. Πχκθσλα κε ηνπο
Ρζηγάξα θαη Θνπξκάδαο, (2006: 140-141): «ζηελ πξνεηνηκαζία απηή, δειαδή λα
πιεξνί ε πφιε ηα ―δηεζλή θξηηήξηα αλαγλσζηκφηεηαο‖, πξνβάιινληαη επηιεθηηθά θαη
επηθαλεηαθά ζηνηρεία ηνπ παξειζφληνο, (...), ελψ απφ ηελ άιιε ε θξαηηθή ηαθηηθή
επηρεηξεί λα απαιείςεη ζηνηρεία νπζηαζηηθά ηεο πφιεο πνπ ζπληζηνχλ ηε δψζα κλήκε
ηεο θαη ηεο πξνζδίδνπλ ην ηδηαίηεξν αζηηθφ ηεο θιίκα».

Ρέινο πξέπεη λα ηνληζζεί φηη νη παξαπάλσ ρσξηθέο πνιηηηθέο πεξίθξαμεο

εκπινπηίδνληαη κε ηνλ απνθαινχκελν «Ηζιακηθφ Λενθηιειεπζεξηζκφ», ν νπνίνο έρεη

429
ηδηαίηεξα έκθπιε δηάζηαζε (Karaman, 2013a). Ζ πην ραξαθηεξηζηηθή έθθξαζε ησλ
λέσλ εμειίμεσλ απνηειεί ην πξφηππν ηεο ιεγφκελεο «Αγίαο Ηζιακηθήο Νηθνγέλεηαο»,
ζηελ νπνία ε ζέζε ησλ γπλαηθψλ είλαη ζην ζπίηη, είηε ζηηο πεξίθιεηζηεο θνηλφηεηεο, είηε
ζηηο πνιπθαηνηθίεο ηεο ΡΝΘΗ. Πχκθσλα κε ηηο Ρζηράλ Ρεθάη θαη Εετλφ Νπζηνχλ (Cihan
Tekay and Zeyno Ustun, 2013: 3): «νη πνιηηηθέο ηνπ ηζιακηθνχ λενθηιειεπζεξηζκνχ
επηδηψθνπλ ηνλ πιήξε έιεγρν ζην γπλαηθείν ζψκα, ππνβαζκίδνληάο ην απιψο ζε πεδίν
βηνινγηθήο θαη εξγαηηθήο αλαπαξαγσγήο. Κε απηέο ηηο πνιηηηθέο αθαηξείηαη απφ ηηο
γπλαίθεο ν ρψξνο έθθξαζεο ηεο χπαξμήο ηνπο θαη πεξηνξίδνληαη ζηε κνλνιηζηθή,
παζεηηθή, παηξηαξρηθή, πνιηηηθή εγεκνλία».

Ππκπεξαζκαηηθά ζπκθσλψληαο κε ηηο Ρεθάη θαη Νπζηνχλ (2013) κπνξεί λα εηπσζεί φηη
ζήκεξα ζηελ Ηζηάλκπνπι δηεμάγεηαη κηα δηπιή δηακάρε, κηα «δηακάρε γηα ηελ γε» θαη
κηα «δηακάρε γηα ην ζψκα», νη νπνίεο αλαδεηθλχνπλ φηη ν θνηλφο ρψξνο βξίζθεηαη ζην
επίθεληξν ησλ ρσξηθψλ αληαγσληζκψλ σο δηαιεθηηθή ελφηεηα ηνπ ηξφπνπ επηθνηλσλίαο
θαη ησλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ κε βάζε ηελ πξαμηαθή πξνζέγγηζε θαη ηνπ
θνηλσληθνχ ζπζηήκαηνο θαη ησλ θνηλσληθψλ δπλάκεσλ κε βάζε ηε ζπζηεκηθή
πξνζέγγηζε.

Δπνκέλσο, γίλεηαη θαηαλνεηφ φηη νη λενθηιειεχζεξεο πνιηηηθέο ηεο δεκηνπξγηθήο

πφιεο, ηνπ city branding θαη ηνπ εμεπγεληζκνχ ζηελ Ηζηάλκπνπι πεξηιακβάλνπλ εθηφο
απφ ηελ νηθνλνκηθή θαη πνιηηηζκηθή δηάζηαζε ηνλ θαζνξηζηηθφ ξφιν ηνπ θξάηνπο, ηελ
άξζξσζε ηεο λενθηιειεπζεξνπνίεζεο ηνπ ρψξνπ κε ηηο δηαζηάζεηο ηνπ θχινπ, ηεο
εζλφηεηαο/έζλνπο, ηνπ έζλνπο, ηνλ θεληξηθφ ξφιν ηεο ζξεζθείαο θαζψο επίζεο θαη ηνλ
ζθεηεξηζκφ ηεο κλήκεο κε ηε κνξθή ηεο αλαπαξάζηαζεο.

430
7. Σφπνη ησλ Κνηλψλ: Ο
βησκέλνο Κνηλφο Υψξνο θαη
δηαζεκαηηθέο πεξηθξάμεηο
ζηελ Διιάδα ηεο θξίζεο

431
432
7.1 Γηαιεθηηθή άξζξσζε Κνηλνχ Υψξνπ θαη
πεξηθξάμεσλ

Γηα ηελ πιεξέζηεξε θαηαλφεζε ηεο δηαιεθηηθήο άξζξσζεο ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ θαη ησλ
πνηθίισλ κεραληζκψλ πεξίθξαμήο ηνπ εμεηάδσ ζηε ζπλέρεηα νξηζκέλα ελδεηθηηθά
παξαδείγκαηα απφ ηελ Διιάδα ηελ επνρή ηεο θξίζεο.

Αξρηθά εμεηάδσ ηνλ αλαδπφκελν Θνηλφ Σψξν φπσο εθθξάδεηαη κέζα απφ ηελ
πεξίπησζε ησλ θαηαιήςεσλ, ησλ ζηεθηψλ, ησλ θνηλσληθψλ θέληξσλ θαη ησλ
απηννξγαλσκέλσλ εγρεηξεκάησλ ηηο ηειεπηαίεο ηξεηο δεθαεηίεο. Κέζα απφ ηελ εμέηαζε
ησλ παξαπάλσ εγρεηξεκάησλ επηρεηξψ λα αλαδείμσ ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ε πξάμε
ηεο θαηάιεςεο θηλείηαη ελάληηα ζηελ αηνκηθή θαη θξαηηθή ηδηνθηεζία θαη ζεκειηψλεηαη
ζηελ Θνηλή Θηήζε σο ελφηεηα ηεο ζπιινγηθήο κε ηε δεκφζηα θηήζε. Δπίζεο εμεηάδσ ηε
δηαιεθηηθή αλακέηξεζε ησλ θαηαιήςεσλ κεηαμχ ηεο «πεξίθιεηζηεο θνηλφηεηαο» ή ηνπ
«ζχιαθα-νρπξνχ-νξκεηήξηνπ», ε νπνία σζηφζν ελδέρεηαη λα ακθηζβεηεζεί θαη λα
κεηαζρεκαηηζηνχλ ηα απηννξγαλσκέλα εγρεηξήκαηα ζε θνηλφ ρψξν-θαηψθιη, ζε
κεηαβαηηθφ πέξαζκα, αλνηρηφ ζε λενθεξκέλνπο, ζε δηαθνξεηηθά ππνθείκελα θαη σο εθ
ηνχηνπ αλνηρηφ ζε πνιππνίθηιεο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ηξφπνπο επηθνηλσλίαο.

Έπεηηα αλαδεηψ ηνλ ηξφπν πνπ ζπλδένληαη, εκπινπηίδνληαη, ηξνπνπνηνχληαη θαη

δηαθνξνπνηνχληαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ φηαλ απηφο εηζέξρεηαη ζε
εμεγεξζηαθά γεγνλφηα. Γηα ην ζθνπφ απηφ επηιέγσ λα κειεηήζσ ηελ πεξίπησζε ηεο
εμέγεξζεο ηνπ Γεθέκβξε ηνπ 2008. Δμεηάδσ ηνλ δηαζηαιηηθφ ραξαθηήξα ηνπ
εμεγεξκέλνπ Θνηλνχ Σψξνπ, ν νπνίνο επεθηάζεθε απφ ην ζεκείν ηεο δνινθνλίαο ηνπ
Αιέμαλδξνπ Γξεγνξφπνπινπ ζηα Δμάξρεηα, ζην θέληξν ηεο πφιεο, ζε φιε ηελ ρψξα θαη
απέθηεζε παγθφζκην-νηθνπκεληθφ ραξαθηήξα. Έπεηηα αλαδεηθλχσ ηε ζεκαζία ησλ ξνψλ
πιεξνθνξίαο, ησλ κελπκάησλ θαη ησλ ζπκβφισλ ζηελ ελεξγνπνίεζε ηνπ ηξφπνπ
επηθνηλσλίαο θαη ζηε ζπγθξφηεζε ησλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ ζε εμεγεξκέλα
πξφζσπα. Πηε ζπλέρεηα εζηηάδσ πην αλαιπηηθά ζηνλ ηξφπν επηθνηλσλίαο θαη ζηελ
αλάδπζε ηεο εμεγεξκέλεο θνηλσληθήο ζρέζεο κέζσ ησλ δηαδηθαζηψλ ηεο παξνπζίαο,
αλαγλψξηζεο θαη θνηλήο πξνζδνθίαο. Δμεηάδσ ηνλ ηξφπν πνπ ζπγθξνηείηαη ε θνηλφηεηα
ησλ εμεγεξκέλσλ σο απφθιηζε απφ ηελ θαλνληθφηεηα θαη σο ζπλάληεζε πνπ
αλαηαξάζζεη θαη απνζηαζεξνπνηεί ηηο πνηθίιεο πνιηηηθέο, έκθπιεο, ηαμηθέο, εζλνηηθέο
θαη πνιηηηζκηθέο ηαπηφηεηεο.

Πηε ζπλέρεηα αλαδεηψ ηηο ζπλδέζεηο ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ ηελ επνρή ηεο θξίζεο κε ηηο
θηλεηνπνηήζεηο ηνπ ιεγφκελνπ «θηλήκαηνο ησλ πιαηεηψλ». Αξρηθά εμεηάδσ ηνλ
νηθνπκεληθφ, δηθηπαθφ θαη δηαζηαιηηθφ ραξαθηήξα ησλ πιαηεηψλ φπσο εθθξάζηεθε
κέζα απφ ηε δηαδξνκή απφ ηελ πιαηεία Ραρξίξ ζην Θάηξν, ζηελ πιαηεία Ξνπέξηα ληει
Πνι ζηε Καδξίηε, ζηελ πιαηεία Ππληάγκαηνο ζηελ Αζήλα, ζην πάξθν Ενπθφηη ζηε Λέα
΢φξθε, ζηελ πιαηεία Ραμίκ ζηελ Ηζηάλκπνπι, ζηηο δηαζηαπξψζεηο ηνπ Σνλγθ Θνλγθ θαη
ζε πνηθίιεο αθφκα θηλεηνπνηήζεηο. Έπεηηα εζηηάδσ ζηνλ ηξφπν επηθνηλσλίαο θαη ζηηο
θνηλσληθέο ζρέζεηο ησλ δηαδεισηψλ, νη νπνίεο πξνζέδσζαλ ηνλ θαησθιηθφ-πβξηδηθφ
ραξαθηήξα ηεο πιαηείαο θαη ν νπνίνο κπνξεί λα ζπκππθλσζεί ζηα εμήο ραξαθηεξηζηηθά:
ηξνπνπνίεζε ησλ νξίσλ κεηαμχ ηδησηηθνχ θαη πνιηηηθνχ ρψξνπ, πξάμεηο
αλαηνπνζέηεζεο θαη επαλεγγξαθήο, νη νπνίεο επέηξεςαλ ηελ παξνπζία, αλαγλψξηζε
θαη θνηλή πξνζδνθία κεηαμχ ησλ ζπκκεηερφλησλ θαη σο εθ ηνχηνπ έιαβε ρψξα ε
αλαηαξαρή ησλ ηαπηνηήησλ θαη ε αλάδπζε ηεο θνηλφηεηαο ηεο πιαηείαο, κηαο
θνηλφηεηαο αλνηρηήο ζε λενθεξκέλνπο θαη δηαξθψο ζε θίλεζε.

433
Ρέινο αλαδεηψ ηηο ρσξηθφηεηεο ησλ λέσλ πεξηθξάμεσλ ζηελ Διιάδα ηελ επνρή ηεο
θξίζεο. Γηα ην ζθνπφ απηφ αξρηθά εμεηάδσ ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν εθαξκφδνληαη νη
παγθφζκηεο δηαδηθαζίεο λενθηιειεπζεξνπνίεζεο ζην ηνπηθφ επίπεδν ηεο Διιάδαο. Ζ
εθαξκνγή ησλ ηξηψλ κλεκνλίσλ, ην δφγκα ηνπ ζνθ, ην θαζεζηψο εθηάθηνπ αλάγθεο
θαη κφληκεο εμαίξεζεο έρεη σο άκεζεο ζπλέπεηεο λέεο εξγαζηαθέο πεξηθξάμεηο,
ηδησηηθνπνίεζε θαη εκπνξεπκαηνπνίεζε ηεο θξαηηθήο αθίλεηεο πεξηνπζίαο θαη ησλ
δεκφζησλ ππεξεζηψλ, λέεο αζηηθέο πνιηηηθέο θαη ηέινο δξαζηηθή αχμεζε ηεο
θνξνινγίαο θαη ησλ ηηκψλ ζε πφξνπο-κέζα αλαπαξαγσγήο ηνπ πιεζπζκνχ. Απφ ην
παξαπάλσ ζχλνιν ησλ λέσλ πεξηθξάμεσλ εζηηάδσ πην αλαιπηηθά ζηηο πνιενδνκηθέο
θαη ρσξνηαμηθέο πεξηθξάμεηο φπσο εθθξάδνληαη κέζα απφ ηε ιεγφκελε πθαξπαγή ηεο
γεο, ηηο fast track πνιηηηθέο ζηε ρσξνηαμηθή θαη πνιενδνκηθή λνκνζεζία, ηελ
ηδησηηθνπνίεζε ηεο θξαηηθήο πεξηνπζίαο, ηηο απνθξαηηθνπνηήζεηο-ηδησηηθνπνηήζεηο ησλ
θξαηηθψλ-δεκνηηθψλ επηρεηξήζεσλ, ηελ απμεκέλε θνξνιφγεζε ηεο αθίλεηεο
πεξηνπζίαο θαη κηθξντδηνθηεζίαο θαη ηηο λέεο αζηηθέο πνιηηηθέο εμεπγεληζκνχ,
δεκηνπξγηθήο πφιεο θαη city branding.

434
7.2 Ρηδψκαηα ηνπ Κνηλνχ Υψξνπ: Καηαιήςεηο, ζηέθηα
θαη απηννξγαλσκέλα θνηλσληθά εγρεηξήκαηα

Πην θεθάιαην απηφ εμεηάδσ ηνλ αλαδπφκελν Θνηλφ Σψξν φπσο εθθξάδεηαη κέζα απφ
ηελ πεξίπησζε ησλ θαηαιήςεσλ, ησλ ζηεθηψλ, ησλ θνηλσληθψλ θέληξσλ θαη ησλ
απηννξγαλσκέλσλ εγρεηξεκάησλ ζηελ Διιάδα ηηο ηειεπηαίεο ηξεηο δεθαεηίεο. Κέζα
απφ ηελ εμέηαζε ησλ παξαπάλσ εγρεηξεκάησλ επηρεηξψ λα αλαδείμσ ηνλ ηξφπν κε ηνλ
νπνίν ε πξάμε ηεο θαηάιεςεο θηλείηαη ελάληηα ζηελ αηνκηθή θαη θξαηηθή ηδηνθηεζία θαη
ζεκειηψλεηαη ζηελ Θνηλή Θηήζε σο ελφηεηα ηεο ζπιινγηθήο κε ηε δεκφζηα θηήζε.
Δπίζεο εμεηάδσ ηελ δηαιεθηηθή αλακέηξεζε ησλ θαηαιήςεσλ κεηαμχ ηνπ
«πεξηραξαθσκέλνπ γθέην», ηεο «πεξίθιεηζηεο θνηλφηεηαο» ή ηνπ «ζχιαθα-νρπξνχ-
νξκεηήξηνπ», ε νπνία σζηφζν ελδέρεηαη λα ακθηζβεηεζεί θαη λα κεηαζρεκαηηζηνχλ ηα
απηννξγαλσκέλα εγρεηξήκαηα ζε θνηλφ ρψξν-θαηψθιη, ζε κεηαβαηηθφ πέξαζκα,
αλνηρηφ ζε λενθεξκέλνπο, ζε δηαθνξεηηθά ππνθείκελα θαη σο εθ ηνχηνπ αλνηρηφ ζε
πνιππνίθηιεο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ηξφπνπο επηθνηλσλίαο. Δπηπιένλ παξνπζηάδσ ην
θξίζηκν ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ, ην νπνίν είλαη ε ζχλδεζε θαη άξζξσζε ησλ
απηννξγαλσκέλσλ εγρεηξεκάησλ κε θνηλσληθά θηλήκαηα θαη θνηλσληθνχο αγψλεο
θαζψο θαη ε δηαξθήο αλακέηξεζε κε ηα πνηθίια θαη δηαζηαπξσλφκελα ζπζηήκαηα
εμνπζίαο, θαηαπίεζεο θαη δηαθξίζεσλ, ηα νπνία ελδέρεηαη λα ζθεηεξηζηνχλ, λα
θαηαζηείινπλ θαη λα παξαιχζνπλ ηνλ Θνηλφ Σψξν. Νη θαηαιήςεηο θαη ηα
απηννξγαλσκέλα εγρεηξήκαηα ζηε δηαδξνκή ηνπο, ηηο ηειεπηαίεο ηξεηο δεθαεηίεο,
επηρείξεζαλ λα ηρλειαηήζνπλ πσο δηαζιψληαη θαη δηαπαξεκβάινληαη ηα ζπζηήκαηα
εμνπζίαο ζηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ζηνλ ηξφπν επηθνηλσλίαο ηφζν ζε επξχηεξα
θνηλσληθά ζχλνια φζν θαη ζην εζσηεξηθφ ησλ θαηεηιεκκέλσλ εγρεηξεκάησλ. Υζηφζν ε
απφπεηξα απηή δνθηκάδεηαη δηαξθψο θαη ηδηαίηεξα ηελ επνρή ηεο θξίζεο ηα
απηννξγαλσκέλα εγρεηξήκαηα αλακεηξηνχληαη κε ηα φξηα θαη ηηο δπλαηφηεηέο ηνπο. Υο
εθ ηνχηνπ νη θαηαιήςεηο, ηα ζηέθηα θαη απηννξγαλσκέλα θνηλσληθά θέληξα είλαη
δηαξθψο ππφ θαηαζθεπή θαη απνηεινχλ έλαλ ελ δπλάκεη πβξηδηθφ ρψξν-θαηψθιη, ν
νπνίνο ελδέρεηαη λα απνθηήζεη κεηακνξθσηηθφ θαη αλαηξεπηηθφ ραξαθηήξα. Ζ
κεηακφξθσζε αθνξά ηφζν ηνλ θπζηθφ ρψξν, φζν θαη ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ηνλ
ηξφπν επηθνηλσλίαο ησλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ πνπ εκπιέθνληαη ζηα εγρεηξήκαηα.

435
7.2.1 Πξψηε γεληά: απφ ην παγθάθη ζην λενθιαζηθφ θηίξην

Ζ εκθάληζε ησλ πξψησλ θαηαιήςεσλ, θνηλσληθψλ θέληξσλ θαη ζηεθηψλ ζηελ Διιάδα
γίλεηαη ζηαδηαθά ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗80 θαη απνθηά πην εθηεηακέλε κνξθή
ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗80 κε αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‘90 θπξίσο ζηελ Αζήλα θαη
ηε Θεζζαινλίθε.

Δίλαη ε πεξίνδνο ησλ καζεηηθψλ θαη θνηηεηηθψλ θαηαιήςεσλ ηνπ ‗90-‗91, ηεο
θαηάιεςεο ηνπ Ξνιπηερλείνπ κεηά ηελ αζψσζε ηνπ Αζαλάζηνπ Κειίζηα (δνινθφλνπ
ηνπ Κηράιε Θαιηεδά), ησλ θνηλσληθψλ ηαξαρψλ κεηά ηε δνινθνλία ηνπ Λίθνπ
Ρεκπνλέξα θαη ησλ εξγαηηθψλ αγψλσλ ελάληηα ζηηο λενεκθαληδφκελεο λενθηιειεχζεξεο
πνιηηηθέο ηεο χζηεξεο δηαθπβέξλεζεο ηνπ ΞΑΠΝΘ θαη ηεο Λέαο Γεκνθξαηίαο ζηηο αξρέο
ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗90. Δπίζεο είλαη ε πεξίνδνο ηνπ μεζπάζκαηνο ηεο ιεγφκελεο «παλθ
θνπιηνχξαο» (c/krümel θαη merry, 2005: 13), θαζψο επίζεο θαη ηεο κεξηθήο
εγθαηάιεηςεο ηνπ θέληξνπ θαη ησλ λενθιαζηθψλ θηηζκάησλ ηνπ 261 απφ ηελ αζηηθή ηάμε
γηα κηα ζέζε ζηα πξνάζηηα. Πε απηά ηα «βεβεισκέλα απφ εξγνιάβνπο» θαη απφ «λεθξφ
ρξφλν» θηίξηα εηζβάινπλ νη αλαξρνπάλθ θαηαιεςίεο, ηα εθηξέπνπλ θαη ηα
κεηαζρεκαηίδνπλ ζε ηφπνπο αληηθνπιηνχξαο, θνηλνβηαθήο δσήο θαη «αληηθαζεζησηηθήο»
δξάζεο (c/krümel θαη merry, 2005: 13).

261
Αμίδεη λα αλαθεξζνχλ νξηζκέλνη πηζαλνί ιφγνη γηα ηνπο νπνίνπο ζχκθσλα κε ηνλ c/krümel (ζην
c/krümel θαη merry, 2005) νη λεαξνί θαηαιεςίεο επέιεμαλ ζηελ πεξίπησζε ηεο Αζήλαο ηα λενθιαζηθά
θηίξηα.

Ξξψηνλ «ε πφιε εκθάληδε ρηιηάδεο δείγκαηα λενθιαζηθήο αξρηηεθηνληθήο [έσο ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο
ηνπ ‗80] (…) ηα πεξηζζφηεξα (…) ηδηαίηεξα πξνρσξεκέλεο ειηθίαο. (…) [Δπνκέλσο] είλαη εχινγν ην λα
επηιέρζεθαλ θάπνηα απ‘ απηά γηα λα ζηεγάζνπλ λένπο αλζξψπνπο θαη λέεο ρξήζεηο, ππφ ζπλζήθεο
θαηάιεςεο, εηδηθά ζε πεξηπηψζεηο επλντθψλ ηδηνθηεζηαθψλ θαζεζηψησλ» (ν.π.: 16).

Γεχηεξνλ, «νη θαηαιήςεηο (...) είλαη κηα δηαξθήο ελλνηνινγηθή εθηξνπή, κηα κφληκε ζεκεηνινγηθή
ζχγθξνπζε θαηαδηθαζκέλε λα είλαη, θαηαξράο, νξαηή ζε επίπεδν εηθφλαο, εηθφλαο ηεο φςεο, εηθφλαο
ηεο ίδηαο ηεο πφιεο. (...) Ζ αλαξρνπάλθ γεληά ησλ αξρψλ ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‘90 επέιεμε ηα λενθιαζηθά
θηίξηα γηα λα πξνβάιεη ηα ζεκάδηα απηήο ηεο ζεκεηνινγηθήο ζχγθξνπζεο (...). Αλ ηα εξγνζηάζηα ήηαλ ν
ηφπνο παξαγσγήο ηεο ππεξαμίαο, ηα λενθιαζηθά ήηαλ ν ηφπνο θαη ηξφπνο πξνβνιήο ηεο θαη γη‘ απηφ
ήηαλ ην θαηαιιειφηεξν, ζηξαηεγηθά, ζεκείν γηα ηε δηεμαγσγή απηνχ ηνπ πνιέκνπ. Ν εκβιεκαηηθφο
ραξαθηήξαο ησλ θηηξίσλ απηψλ κέζα ζε έλα αζηηθφ ηνπίν πνπ είρε ήδε αξρίζεη λα νκνηνγελνπνηείηαη, ζα
κπνξνχζε άξηζηα λα απεηθνλίζεη ηελ εκβφιηκε ηνπνζέηεζε ησλ λέσλ πνιηηηθψλ ππνθεηκέλσλ ζε ηφπνπο
πνπ, άιινηε, θηινμελνχζαλ ηα ιίθλα ησλ αζηψλ» (ν.π.: 17-18).

Ρξίηνλ, «ε κνξθή ηνπο, ε θιίκαθά ηνπο θαη ε ζέζε ηνπο ήηαλ, πνιιέο θνξέο, θαζνξηζηηθά θξηηήξηα
επηινγήο, γηαηί απνηεινχζαλ βνεζεηηθά νρήκαηα ζηελ επηζπκεηή θνηλσληθή δηαδηθαζία, εμαζθάιηδαλ
ηνπο φξνπο ηεο επηθνηλσληαθήο ηνπο πξφζεζεο. Ρα λενθιαζηθά, (…) δηαζψδνληαλ κέζα ζε έλα
πεξηβάιινλ πνπ, πξννδεπηηθά, εκθάληδε ζεκάδηα αηζζεηηθήο θαηαζηξνθήο. Απνηεινχζαλ, (…), ζεκεία
ηεο πφιεο κε μερσξηζηή βαξχηεηα θαη απηά ηα μερσξηζηά ζεκεία ήηαλ ηα πιένλ ηθαλά γηα λα
θηινμελήζνπλ θαη λα αλαδείμνπλ μερσξηζηέο θνπιηνχξεο. Κπνξνχζαλ, δειαδή, λα ιεηηνπξγήζνπλ σο
άξηζηνη πξνβνιείο ησλ λέσλ πνιηηηθψλ δηαζέζεσλ ζηελ νκνηφκνξθε αζηηθή επηθάλεηα» (ν.π.: 18).

Ρέηαξηνλ, «ε κεγαινπξεπήο φςε ηνπο θαη ε ηδηαίηεξε θαηαζθεπαζηηθή ηνπο πνηφηεηα έκνηαδαλ λα
δειεάδνπλ κηα λέα πνιηηηθή γεληά πνπ πηνζεηνχζε πην επηζπκηαθέο θαηεπζχλζεηο ζηνλ πνιηηηθφ ιφγν.
Ππλζήκαηα φπσο ―δελ είκαζηε ηίπνηα, πξέπεη λα γίλνπκε ηα πάληα‖ θαη ―ηα ζέινπκε φια δηθά καο‖
έβξηζθαλ λα πξαγκαηψλνληαη κε ζπλέπεηα ζε ηέηνηνπ είδνπο θηίξηα, ηα νπνία, φηαλ ην επέηξεπαλ νη
θηηξηνινγηθέο ζπλζήθεο, πξφζθεξαλ νκνινγνπκέλσο ηδηαίηεξα πνιπηειείο φξνπο δσήο. (…) Ρα
λενθιαζηθά εκθαλίδνληαη θάπνπ ζην κεηαίρκην πξνο ην ζχγρξνλν θαπηηαιηζηηθφ θφζκν, πξνζθέξνπλ
φκσο, θνκκάηηα απηήο ηεο πνηνηηθήο αλζξψπηλεο εκπεηξίαο (σο πξνο ηελ θαηαζθεπαζηηθή ηνπο,
ηνπιάρηζηνλ αξηηφηεηα) θαη σο ηέηνηα εθηηκήζεθαλ εμαξρήο απν ηνπο θαηαιεςίεο» (ν.π.: 22).

436
Ξαξφιν πνπ ε εκπεηξία ηεο θαηάιεςεο ζε ρψξεο ηεο Γπηηθήο θαη Θεληξηθήο Δπξψπεο
(Αγγιία, Νιιαλδία, Γαλία, Διβεηία, Γεξκαλία, Ηηαιία, Ηζπαλία), φπσο έρεη ήδε
αλαθεξζεί ζην θεθάιαην 6.4.3 «Θνηλσληθά θηλήκαηα πφιεο, θαηαιήςεηο θαη ην
Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε (ηέιε ‘70 αξρέο ‗80)», κεηξάεη ήδε δπν κε ηξεηο δεθαεηίεο δσήο,
ζηελ Διιάδα κηα ζεηξά απν ιφγνπο ζα θαζπζηεξήζνπλ ηελ εθδήισζή ηεο.
Ππγθεθξηκέλα ε επηαεηία ηεο ζηξαηησηηθήο ρνχληαο (1967-1974), ε εθηεηακέλε
κηθξντδηνθηεζία θαη ην κνληέιν ηεο αληηπαξνρήο, ε νηθνγελεηνθξαηία (Πνχδαο, 2015:
115∙ c/krumel θαη merry, 2005: 6-7)262 θαζψο θαη ε έληνλε «νξζφδνμε»
θνκκνπληζηηθή θνκκαηηθνπνίεζε πνπ απνδίδεη πξνηεξαηφηεηα ζηα θνηλσληθά ζπζηήκαηα
θαη ηηο θνηλσληθέο δπλάκεηο θαη φρη ζηνλ ηξφπν επηθνηλσλίαο θαη ζηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο
είραλ σο απνηέιεζκα νη θαηαιεςηαθνί πεηξακαηηζκνί λα θαζπζηεξήζνπλ ηελ εκθάληζή
ηνπο. Απηνί ζα μεπεδήζνπλ αθελφο ιφγσ ηεο θξίζεο, δηάζπαζεο θαη δηάιπζεο ησλ
αξηζηεξψλ θνκκάησλ ηε δεθαεηία ηνπ ‘80263, επίζεο ιφγσ ηεο θξίζεο ζπλεχξεζεο ζην
δεκφζην ρψξν κε ηελ έλαξμε ησλ δηαδηθαζηψλ εκπνξεπκαηνπνίεζήο ηνπ κε ηηο πξψηεο
απφπεηξεο αλαπιάζεσλ264 (π.ρ. Ξιάθα, Θεζείν, Κνλαζηεξάθη, Φσθίσλνο Λέγξε,

262
΋πσο επηζεκαίλεη ν c/krümel, (ζην c/krümel θαη merry, 2005: 6-7) γηα ηελ αξλεηηθή επίδξαζε ηεο
νηθνγέλεηαο ζηελ εκθάληζε θαη εμέιημε ησλ θαηαιήςεσλ ζηελ Διιάδα:

«Ζ δνκή ηεο ειιεληθήο νηθνγέλεηαο (...) σο βαζηθφ θνηλσληθφ θαη νηθνλνκηθφ δεδνκέλν, πηζαλψο λα
επεξέαζε, λα θαζφξηζε θαη λα ζπλερίδεη λα θαζνξίδεη ηηο δηαζηάζεηο ηνπ θαηλνκέλνπ [ησλ
θαηαιήςεσλ] ζηελ Διιάδα. Δίλαη γεγνλφο πσο ηα λεαξά άηνκα δελ απνκαθξχλνληαη εχθνια απφ
ηελ νηθνγελεηαθή ηνπο εζηία. (...) Νη ζπλεηδεηνί ή αζπλείδεηνη δεζκνί, (...), κ‘ απηή θαληάδνπλ ηφζν
ηζρπξνί πνπ κφλν έλα κηθξφ πνζνζηφ λέσλ, (...), απνθαζίδεη λα ραξάμεη απφ λσξίο ηε δηθή ηνπ
απηφλνκε πνξεία. Έηζη, ζηε ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε, δελ παξαηεξνχληαη θχκαηα λέσλ πνπ λα
εγθαηαιείπνπλ ηελ νηθνγελεηαθή ηνπο ζηέγε, αλαδεηψληαο (...) ηελ επφκελε θαηνηθία ηνπο, θάηη πνπ
ζηηο αλάινγα δηακνξθσκέλεο ζπλζήθεο ζα καο επέηξεπε λα αλαθεξφκαζηε ίζσο θαη ζ‘ έλα (...)
θχκα θαηαιήςεσλ. Απηφ, φκσο δε ζπκβαίλεη. Νη λένη εθκεηαιιεπφκελνη ηελ θαηεζηεκέλε
νηθνγελεηαθή αληίιεςε, μερεηιψλνπλ ηα ρξνληθά άθξα ησλ γνληθψλ παξνρψλ, θηάλνληαο λα ηηο
απνιακβάλνπλ κέρξη θαη ζε ηδηαίηεξα πξνρσξεκέλα ειηθηαθά επίπεδα.»
263
Αμίδεη λα ζεκεησζεί ε επηζήκαλζε ηνπ Κηράιε (2009: 8) γηα ηελ απαγθίζηξσζε ηεο «λεαληθφηεηαο»
απφ ηηο αξηζηεξέο ηαπηφηεηεο ηε δεθαεηία ηνπ ‗80:

«Ζ λεαληθφηεηα σο κηα δηαθξηηή θαη πνιχ ηζρπξή ζπληζηψζα ηνπ θνηλσληθνχ δηαπνηίδεη θαη νιφθιεξε
ηελ δεθαεηία ηνπ ‘70. ΋κσο δελ ππάξρεη σο απηφλνκε θνηλσληθή ζπλζήθε, αληίζεηα βξίζθεηαη
θπξίαξρα ελζσκαησκέλε ζηηο πνιχ ηζρπξέο πνιηηηθέο ηαπηφηεηεο ηεο αξηζηεξάο. Κηα πξψηε ξήμε
δεκηνπξγείηαη κε ηηο απηφλνκεο θνηηεηηθέο θαηαιήςεηο ηνπ ‘79, ελψ ε άλνδνο ηνπ ΞΑΠΝΘ
θαηαβξνρζίδεη κεγάιν κέξνο απφ ηελ θαληαζηαθή δπλακηθή ηεο αξηζηεξάο θαη ηελ απνδπλακψλεη. Ζ
αηρκαισηηζκέλε λεαληθφηεηα ειεπζεξψλεηαη, δεκηνπξγεί ηηο δηθέο ηεο ξσγκέο κε ην ππάξρνλ θαη
ηαπηφρξνλα έλαλ απίζηεπην πινχην πνιηηηθψλ θαη θνηλσληθψλ δηαδξνκψλ. Ήδε ηα πάληα έρνπλ
αιιάμεη. Αλ ε δεθαεηία ηνπ ‘70 ήηαλ ην πξφηαγκα κηαο επαλάζηαζεο, ε δεθαεηία ηνπ ‘80 ήηαλ κηα
δσληαλή θαη δηαξθψο αλαλενχκελε δηαδηθαζία εμέγεξζεο. Δίλαη ε επνρή πνπ ε καδηθή θνπιηνχξα
απνηθίδεηαη απφ έλα ζαθψο αληηεμνπζηαζηηθφ πξφηαγκα –φρη φκσο κε ηελ έλλνηα κηαο ζαθψο
νξηζκέλεο πνιηηηθήο ηαπηφηεηαο, αιιά σο δηάρπηε άξλεζε.»
264
Πχκθσλα κε ηνλ Κηράιε (2009: 8)

«Αξρέο δεθαεηίαο ‘80. Θάησ απφ ηνλ θηιφδνμν ηίηιν Δπηρείξεζε Ξνιενδνκηθή Αλαζπγθξφηεζε, ηα
ραξαθηεξηζηηθά ησλ πφιεσλ ζηηο νπνίεο δνχκε ζήκεξα ζρεδηάδνληαη ήδε απφ ηφηε ζηα ζρεδηαζηήξηα
ησλ πνιενδφκσλ θαη αξρηηεθηφλσλ ηνπ (…) ηφηε ΢ΣΝΞ: δίθηπα απηνθηλεηνδξφκσλ, γξακκέο κεηξφ,
αεξνδξφκηα, βηνκεραληθά πάξθα, θηίξηα-ηνπφζεκα, ζπγθέληξσζε ησλ παλεπηζηεκηαθψλ
δξαζηεξηνηήησλ ζε campus έμσ απφ ηα φξηα ησλ αζηηθψλ θέληξσλ, άμνλεο θαηαλάισζεο,
δηαρσξηζκφο ησλ ρξήζεσλ γεο. Πηα πιαίζηα ηνπ θεληξηθνχ πνιενδνκηθνχ αλαζρεδηαζκνχ, ηξεηο
ηδηαίηεξεο πεξηνρέο ηεο Αζήλαο κπαίλνπλ ζην ζηφραζηξν: Ξιάθα, Φσθίσλνο Λέγξε, Δμάξρεηα. Ρί
ζχκπησζε!: θαηά ηχρε ζπκβαίλεη λα είλαη εθείλεο αθξηβψο νη πεξηνρέο πνπ ζπγθεληξψλεηαη ε
λενιαία ηεο επνρήο –ε ίδηα εθείλε λενιαία πνπ νη εθεκεξίδεο ραξαθηήξηδαλ σο παλθο, θακηθάδη,

437
επηρεηξήζεηο «αξεηή» ζε Δμάξρεηα ζηελ Αζήλα θαη ζηε πιαηεία ηνπ Ληνξέ θαη ηελ
Ξξνμέλνπ Θνξνκειά ζηε Θεζζαινλίθε) θαζψο θαη απφ ηελ αλάγθε δεκηνπξγίαο
«πξνππξγίσλ» ηνπ λεαξνχ αλαξρηθνχ ρψξνπ ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‘80
(Makrygianni and Tsavdaroglou, 2011: 37-38). Ξξφθεηηαη γηα ην ιεγφκελν πέξαζκα
απφ ηα «παγθάθηα» ζηα «θηίξηα», γηα ηε κεηάβαζε απφ ηνπο δσληαλνχο απξφβιεπηνπο
δεκφζηνπο ρψξνπο, ηηο πιαηείεο θαη ηηο «πηάηζεο», ηελ «αζθάιεηα» ηνπ
παλεπηζηεκηαθνχ αζχινπ θαη ησλ θνηηεηηθψλ ζηεθηψλ, ζηε δεκηνπξγία ησλ πξψησλ
θαηαιήςεσλ, πνιηηηθψλ θαη ζηεγαζηηθψλ ζηελ Αζήλα, αξγφηεξα ζηε Θεζζαινλίθε θαη
ζε άιιεο πφιεηο (βι. ράξηεο 1, 2, 4 ζει. 472-473-475)265.

΋ζνλ αθνξά ηνλ θπζηθφ ρψξν ηνπ αλαδπφκελνπ θαηαιεςηαθνχ Θνηλνχ Σψξνπ είλαη
ζεκαληηθφ λα ηνληζζεί φηη ηα πξψηα θαηαιεςηαθά εγρεηξήκαηα επηιέγνπλ λα
ρσξνζεηεζνχλ ζην ηζηνξηθφ, πνιηηηθφ θαη νηθνλνκηθφ θέληξν ηεο Αζήλαο θαη ηεο

καιιηάδεο. Πηηο δχν πεξηπηψζεηο, ε "αλάπιαζε" νινθιεξψλεηαη, έζησ φρη θαη ρσξίο αληηζηάζεηο.
Δίλαη ε ψξα γηα ηελ επίζεζε ζηελ θαξδηά ηνπ πξνβιήκαηνο:

"Πηελ πιάθα, ηα bar θαη ηα θέληξα δηαζθέδαζεο απνκαθξχλζεθαλ άκεζα θαη βίαηα, απμήζεθε ε
ππεξαμία ηεο γεο, πξαγκαηνπνηήζεθαλ έξγα ππνδνκήο θαη αηζζεηηθήο βειηίσζεο ησλ θνηλφρξεζησλ
ρψξσλ (…), αλαπηχρζεθε πιήζνο πνιηηηζηηθψλ δξαζηεξηνηήησλ θαη ε γεηηνληά κεηαηξάπεθε ζε
ηνπξηζηηθφ αμηνζέαην θαη ρψξν ππνδνρήο θαηνηθίαο πςειψλ εηζνδεκάησλ. ΋ια ηα παξαπάλσ
νδήγεζαλ ηνλ ΢πνπξγφ ΞΔΣΥΓΔ θ. Δπάγγειν Θνπινπκπή λα νξακαηηζηεί ηελ κεηαθνξά ηεο
επηηπρίαο ηεο Ξιάθαο ζηα Δμάξρεηα" (Ρζαγθαξάηνο, 2001: 27).

΋ζν θαη αλ θαίλεηαη απίζηεπην, ε κειεηεηηθή νκάδα ζέιεζε λα δψζεη ηελ ―Endlösung‖, ηελ ηειηθή
ιχζε, ηελ εμαθάληζε ελφο πνιηηηθνχ ρψξνπ θαη ελφο θνηλσληθνχ θηλήκαηνο κε πνιενδνκηθά
εξγαιεία. Ζ πξνζέγγηζε βαζηδφηαλ ζε επξείεο πεδνδξνκήζεηο, ηελ εθηεηακέλε απαγφξεπζε ―κε
ζπκβαηψλ‖ ρξήζεσλ γεο, ηελ ηερλεηή αχμεζε ηεο ππεξαμίαο ηεο γεο, ηελ κεηακφξθσζε φρη κφλν
ηνπ ραξαθηήξα αιιά θαη ηνπ θνηλσληθνχ πεξηερνκέλνπ ηεο γεηηνληάο (αλάκεζα ζηα άιια θαη κε ηελ
κεηαηξνπή ηνπ Ξνιπηερλείνπ ζε εθζεζηαθφ-πνιηηηζηηθφ θέληξν) (Ρζαγθαξάηνο, 2001: 40).
Αληηθεηκεληθφο ζηφρνο ε εθδίσμε ηνπ θνηηεηφθνζκνπ θαη ηεο λενιαίαο πνπ ζχρλαδε ζηελ πεξηνρή
θαη ε αληηθαηάζηαζή ηνπο κε κεζαία-πςειά εηζνδήκαηα.»
265
Δπηδηψθνληαο κηα ζχληνκε γελνινγία ηεο πξψηεο γεληάο θαηαιήςεσλ, ηα εγρεηξήκαηα ηα νπνία
πξαγκαηνπνηήζεθαλ ηελ πεξίνδν 1981-1998 ήηαλ ηα εμήο (βι. ράξηεο 1,2,4 ζει. 472-473-475): Υο
πξψηε θαηάιεςε ζηελ Αζήλα, κε αληηεμνπζηαζηηθά ραξαθηεξηζηηθά, ζεσξείηαη ε θαηάιεςε ηεο «νδνχ
Βαιηεηζίνπ» ζηα Δμάξρεηα ηνλ Νθηψβξην ηνπ 1981 θαη ιίγν αξγφηεξα, ηελ ίδηα πεξίνδν,
πξαγκαηνπνηνχληαη νη βξαρχβηεο θαηαιήςεηο «Βίια Πηέιια» ζην Λέν Ζξάθιεην, «Θηήκα Γξαθνπνχινπ»
ζηα Ξαηήζηα θαζψο θαη νη νιηγνήκεξεο θαηαιήςεηο «Δξπζξνχ Πηαπξνχ» θαη «πξψελ Ηηαιηθφ
Ξξνμελείν» επί ηεο Βαζηιίζζεο ΋ιγαο ζηε Θεζζαινλίθε θαη ηνπ πξψελ λνζνθνκείνπ «Ξαλάλεην» ζην
Ζξάθιεην. Νη παξαπάλσ πξνζπάζεηεο εμαζζελνχλ πνιχ ζχληνκα, νπζηαζηηθά απηνδηαιχνληαη,
ζπλδένληαη κε ρξήζε λαξθσηηθψλ, ράλνληαο ηελ θνηλσληθή ηνπο λνκηκνπνίεζε, γεγνλφο πνπ ζα
επηηξέςεη ζηηο αζηπλνκηθέο αξρέο κε επθνιία λα πξνρσξήζνπλ ζε εθθελψζεηο θαη ζπιιήςεηο. Κεηά απφ
ηέζζεξα ρξφληα ζα αθνινπζήζεη έλα λέν θχκα θαηαιήςεσλ, ην νπνίν μεθηλά κε ηηο θαηαιήςεηο
«Σαξηιάνπ Ρξηθνχπε 91» ην 1985 θαη ηεο «Σαξηιάνπ Ρξηθνχπε 170» ην 1988 ζηελ Αζήλα. Ρελ ίδηα
πεξίνδν πξαγκαηνπνηνχληαη ζηε Θεζζαινλίθε ε θαηάιεςε ηεο «νδνχ Ιεσθφξνπ Λίθεο 39» ην 1985 θαη
ηεο «νδνχ Αξκελφπνπινπ 10» ην 1987. Αθνινπζνχλ ζηελ Αζήλα ε θαηάιεςε «Ιέιαο Θαξαγηάλλε 37»
ην 1988, «Ξάηκνπ θαη Θαξαβία», «Αθνκηλάηνπ», «Αζθιεπηνχ 34», «Θαζζηαλήο 1», «Θεξακεηθνχ θαη
Κπιιέξνπ» ην 1989, «Αξηεκηζίνπ 8», «Γεκνθψληνο» θαη «Villa Amalias» ην 1990, «Αιθκέλνπο θαη
Ραξζνχ», «Φπιήο θαη Φεξξψλ» ην 1991, «Άλσ Θάησ Ξαηεζίσλ» ην 1996 θαη ζηε Θεζζαινλίθε νη
εθήκεξεο θαηαιήςεηο ηεο «νδνχ Πνπξκέλσλ» ην 1989 θαη «Κεηξνπφιεσο» ην 1990, ε «Ξαλδψξα» ην
1990, ε «Villa Βαξβάξα» 1994 ε νπνία είλαη καθξνβηφηεξε θαηάιεςε ηεο πεξηφδνπ 1994-1998 θαη ην
«Ξηζάξη» ην 1996.

Αλαιπηηθή γελεαινγία ησλ θαηαιήςεσλ πξαγκαηνπνηείηαη ζην έξγν ηνπ Λίθνπ Πνχδα (2015): «Πηακάηα
λα κηιάο γηα ζάλαην κσξφ κνπ: πνιηηηθή θαη θνπιηνχξα ζην αληαγσληζηηθφ θίλεκα ζηελ Διιάδα (1974-
1998)» ζην θεθάιαην 3 «Θνηλσληθά θηλήκαηα θαη ρψξνο: Θαηαιήςεηο ζηέγεο» (Πνχδαο, 2015: 105-
172).

438
Θεζζαινλίθεο. Δίλαη εκθαλέο, εμαξρήο, φηη ε πξάμε ηεο θαηάιεςεο, ελλνψληαο ηελ
πξάμε σο ελφηεηα ζεσξίαο θαη πξαθηηθήο (Θσηζάθεο, 2014: 2), απνηειεί κηα δηαξθή
ζχγθξνπζε κε ηελ θεληξηθή εμνπζία ηφζν ζην επίπεδν ηεο λφεζεο φζν θαη ζην επίπεδν
ηεο δξάζεο, κηα ζχγθξνπζε κε ηνπο επίζεκνπο θψδηθεο, λνήκαηα θαη ζχκβνια
πνιηηηζκνχ, ηηο επίζεκεο πνιενδνκηθέο ζηξαηεγηθέο θαη κε ηηο δπλάκεηο θαηαζηνιήο.
Ξξφθεηηαη ζπλεπψο γηα κηα «πνιεκηθή» αλακέηξεζε ηφζν γηα ηνλ έιεγρν ηνπ θπζηθνχ
ρψξνπ (ζηηο δηαζηάζεηο ηεο έθηαζεο, ηεο ελέξγεηαο θαη ηνπ ρξφλνπ) φζν θαη ηνπ
ηξφπνπ επηθνηλσλίαο σο ελφηεηα θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαη θνηλσληθψλ δπλάκεσλ,
επνκέλσο πξφθεηηαη γηα ηε δηεθδίθεζε ηνπ θνηλσληθνχ ρψξνπ ηεο θάζε ζπγθεθξηκέλεο
πφιεο. Ζ δηεθδίθεζε ηεο πφιεο, ην θαηά Ιεθέβξ (1977[1968]: 167) «Γηθαίσκα ζηελ
Ξφιε» σο «ειεπζεξία», σο «αλάδεημε ηνπ αηφκνπ κέζα απφ ηε ζπιινγηθφηεηα», σο
«θαηνηθείλ», σο «έξγν» θαη σο «πξνζνηθείσζε» έλαληη ηεο αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο
επηθεληξψλεηαη γηα ηνπο θαηαιεςίεο εθείλεο ηεο πεξηφδνπ πξψηα θαη θχξηα ζην θέληξν
ηεο κεηξφπνιεο. Δηδηθφηεξα πξέπεη λα ηνληζζεί φηη ηφζν νη πφιεηο ηεο πεξηθέξεηαο, φζν
θπξίσο ε πεξίπησζε ηεο Αζήλαο, ραξαθηεξίδνληαη απφ ηελ κνλνθεληξηθφηεηα ησλ
ιεηηνπξγηψλ ηνπο. Ππγθεθξηκέλα ε Αζήλα ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗80, απνηειεί κηα ηππηθή
πεξίπησζε ηεξαξρηθά θεληξνπνηεκέλεο πξσηεχνπζαο. Ρν θνηλνβνχιην, ηα ππνπξγεία, ηα
δηθαζηήξηα, ην δεκαξρείν, ην αζηπλνκηθφ κέγαξν, ην εκπφξην, νη ππεξεζίεο, ηα
ηζηνξηθά θηίξηα ησλ παλεπηζηήκησλ βξίζθνληαη ρσξνζεηεκέλα ζην θέληξν ηεο πφιεο.
Δθεί επνκέλσο επηιέγεη λα ρσξνζεηήζεη ηηο δξάζεηο θαη ηηο θαηαιήςεηο ηνπ ν
αλαδπφκελνο αληηεμνπζηαζηηθφο αλαξρηθφο ρψξνο.

Πχκθσλα κε ηελ εξκελεία ηεο Καξιέλ Ινγνζέηε (2003) ε εζηίαζε ζην θέληξν
νθείιεηαη αθξηβψο ζην γεγνλφο φηη ε αληηπαξάζεζε κε ηε θεληξηθή εμνπζία «πξέπεη λα
γίλεηαη ζην θέληξν»:

«Ρν θέληξν επηιέγεηαη ζπλεηδεηά σο ηφπνο δεκηνπξγίαο θαηαιήςεσλ. Ν ηζηφο ηεο

πφιεο άιισζηε εθηείλεηαη γχξσ απφ ην θέληξν θαη δνκείηαη κε ηέηνην ηξφπν ψζηε νη
θάηνηθνη ηεο Αζήλαο λα θαηαιήγνπλ απφ ηελ πεξηθέξεηα ζ‘ απηφ γηα κηα ζεηξά απφ
δξαζηεξηφηεηεο. Δδψ ζπγθεληξψλνληαη θαη ηα θέληξα εμνπζίαο. Ζ θιαζηθή δηαδξνκή
πνπ αθνινπζνχλ νη πνξείεο (Ξξνπχιαηα, Ξαλεπηζηήκην, Νκφλνηα, Πηαδίνπ, Βνπιή,
κε θαηάιεμε πάιη ηα Ξξνπχιαηα) ραξάζζεη έλα λνεηφ θχθιν κέζα ζηελ πεξηνρή πνπ
είλαη ην ―επίθεληξν ησλ γεγνλφησλ‖ (...). Ρν δίιεκκα γηα ην αλ ε δξάζε πξέπεη λα
επηθεληξψλεηαη ζηε γεηηνληά ή ην θέληξν ζπλνδεχεη ηνλ αληηεμνπζηαζηηθφ ρψξν ζε
φιε ηε δεθαεηία ηνπ ‗80 θαη ηνπ ‗90. Ζ απάληεζε ζ‘ απηφ δίλεηαη πφηε κε ηε
δεκηνπξγία ζηεθηψλ θαη νκάδσλ ζηηο γεηηνληέο θαη πφηε κε ηε δεκηνπξγία ρψξσλ
δξάζεο ζην θέληξν. Ξάληα, φκσο, ε θεληξηθή αληηπαξάζεζε κε ηελ εμνπζία, ε
ζχγθξνπζε, ζεσξείηαη φηη πξέπεη λα γίλεηαη ζην θέληξν, εθεί φπνπ αζθείηαη ε
θεληξηθή πνιηηηθή.»

Ππκθσλψληαο κε ηελ επηζήκαλζε ηεο Ινγνζέηε ν Πνχδαο (2015: 126) ζπκπιεξψλεη:

«Ζ επηινγή ησλ θαηαιήςεσλ καξηπξά κηα δηάζεζε ζπλερνχο παξνπζίαο ζην θέληξν
ησλ πνιηηηθψλ εμειίμεσλ. Πηελ πξαγκαηηθφηεηα, σζηφζν, δελ εκθνξνχληαη
νπσζδήπνηε φινη νη θαηαιεςίεο ηεο ζπγθεθξηκέλεο πεξηφδνπ απφ κηα ηέηνηα
δηάζεζε, αλ θαη ζα πξέπεη λα γίλεη παξαδεθηφ φηη ε απφ θνηλνχ δηαβίσζε αλζξψπσλ
πνπ κνηξάδνληαη παξφκνηεο ηδέεο θαη ηδίσο θνηλέο εκπεηξίεο θαίλεηαη λα αλαπηεξψλεη
ηε δηάζεζε ζπκκεηνρήο ζηηο εθάζηνηε ζπιινγηθέο δξάζεηο.»

Ν c/krümel, (ζην c/krümel θαη merry, 2005: 24) εξκελεχεη ηελ εζηίαζε ζην θέληξν κε
πνιηηηζκηθνχο φξνπο, σο ηνλ εκβιεκαηηθφ ηφπν γηα ηελ αλάδεημε ηεο αληίζεζεο κεηαμχ

439
ηεο θνπιηνχξαο ησλ «λέσλ κεηξνπνιηηηθψλ ππνθεηκέλσλ» θαη ηνπ πνιηηηζκνχ ηεο
«αιινηξίσζεο θαη απνμέλσζεο»:

«Ζ ζπγθεθξηκέλε γεληά δηαζθεχαζε έλα γλψξηκν αζηηθφ ζελάξην (...), επηιέγνληαο,

(...) λα θαηαιάβεη απηέο ηηο επίιεθηεο ζέζεηο κέζα ζηελ θαξδηά ηεο πφιεο θαη
θξνληίδνληαο, ηαπηφρξνλα, λα παξάμεη ην πνιηηηθφ θαη πνιηηηζκηθφ πιαίζην κε ην
νπνίν ζα κπνξνχζε λα ρξσκαηίζεη απηήλ ηελ επηινγή. Ρν πιαίζην απηφ δελ είρε
ζρέζε κε ηνλ πνιηηηζκφ ησλ αζηψλ. Ήηαλ ην ζπληαθηηθφ ησλ λέσλ κεηξνπνιηηηθψλ
ππνθεηκέλσλ, πινχζην ζε φξνπο πνπ είραλ λα θάλνπλ κε ηελ ―ππφγεηα‖ θνπιηνχξα
θαη ηε ξηδνζπαζηηθή δξάζε κε θφλην, πάληα, ην θπζηθφ πεξηβάιινλ, ην θέληξν ηεο
πφιεο. Δθεί φπνπ ε αιινηξίσζε θαη ε απνμέλσζε ζπξξηθλψλαλ ηνλ αζηηθφ ρξφλν
θαη ρψξν, παξάρζεθε έλα αλαγθαίν αληη-ιεμηθφ, απαξαίηεηε πξνυπφζεζε γηα ηελ
πνιηηηζκηθή επηβίσζε ησλ λέσλ ππνθεηκέλσλ.»

Υζηφζν γηα ιφγνπο απφιπηεο πνιενδνκηθήο αθξίβεηαο ζα πξέπεη λα δηεπθξηληζηεί φηη ε

ρσξνζέηεζε ησλ θαηαιήςεσλ γίλεηαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ζηα φξηα ηνπ θέληξνπ,266
ζε πεξηνρέο θαηψθιηα, πεξάζκαηα πξνο ην θέληξν, ζε αζηηθέο ξσγκέο, ζε πεξηνρέο πνπ
δελ έρνπλ αθφκα αλαπιαζηεί, ζε πεξηνρέο «γηα ηηο νπνίεο ην θξάηνο δελ έρεη θαηαξηίζεη
ζρέδηα αλαδηάξζξσζεο θαη δελ έρεη πάξεη κέηξα ―αλαβάζκηζεο‖ ηεο ―πνηφηεηαο δσήο‖,
αληίζεηα απνηεινχλ ηα ζεκεία πνπ έρνπλ ―αθεζεί‖ ζηνπο ―παξεθθιίλνληεο‖, ην
―θνηλσληθφ πεξηζψξην‖ (κηθξή εγθιεκαηηθφηεηα, πνξλεία, κεηνλφηεηεο, κεηαλάζηεο)»
(Ινγνζέηε, 2003).

Δάλ ε επηινγή ηεο ζέζεο ηεο θαηάιεςεο ζην ράξηε ηεο πφιεο θαίλεηαη θαηά έλα ηξφπν
αληηθεηκεληθή, πξνβιέςηκε θαη εμαξηψκελε απφ ηηο ηδενινγηθέο θαη πνιηηηθέο
θαηεπζχλζεηο ησλ κειψλ ηνπο, σζηφζν θαηαδπφκελνη ζην εζσηεξηθφ ησλ θαηαιήςεσλ
αλαδχεηαη έλαο κε πξνβιέςηκνο θνηλσληθφο πινχηνο. Έλαο πινχηνο θνηλσληθφο,
πξνζσπηθφο, πνιηηηθφο, ζρεζηαθφο θαη εξσηηθφο. Έλα ζχκπαλ απφ πνιππνίθηιεο
θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ηξφπνπο επηθνηλσλίαο πνπ είλαη αδχλαην λα εζσθιεηζηεί ζε
πεξηγξαθέο, λα ηαμηλνκεζεί θαη λα θσδηθνπνηεζεί.

Πηελ πξαγκαηηθφηεηα ην εζσηεξηθφ ησλ θαηαιήςεσλ επηδηψθεηαη λα κεηαζρεκαηηζηεί ή

αιιηψο λα «κεηακνξθσζεί» ζε Θνηλφ Σψξν σο ηνκή ηνπ ζπιινγηθνχ θαη ηνπ δεκφζηνπ
ρψξνπ σο ζχλδεζε ηνπ πξνζσπηθνχ ρψξνπ κε ηνλ πνιηηεηαθφ ρψξν. Ξξφθεηηαη γηα έλα
πβξηδηθφ ρψξν, γηα έλα ρψξν δηαξθψο «ππφ θαηαζθεπή» πνπ αλακεηξηέηαη κε ηα
θνηλσληθά θαη θπζηθά φξηά ηνπ, αλαζηνράδεηαη, δηαπξαγκαηεχεηαη ηηο αληηθάζεηο ηνπ

266
Πχκθσλα κε ηε γελεαινγία ησλ θαηαιήςεσλ απν ηνλ Πνχδα (2015: 141)

«Απηή ε κεηαηφπηζε [ζηελ πεξίκεηξν ηνπ θέληξνπ] μεθηλά ήδε απφ ηνλ Απξίιε ηνπ 1988, κε ηελ
―Ιέιαο Θαξαγηάλλε 37‖, ε νπνία απνηειεί πεξίπησζε ―ήπηαο απνθέληξσζεο‖ θαη κάιηζηα ζε κηα
ζπλνηθία (Θπςέιε) θάπνηε κεζναζηηθή, αιιά ζηαδηαθά ππνβαζκηδφκελε. Ζ ―Villa Amalias‖ βξίζθεηαη
ζε κάιινλ ―πξνλνκηαθή‖ ζέζε (Ιεσθφξνο Ακαιίαο 56), σζηφζν γξήγνξα ζα κεηαθεξζεί θνληά ζηελ
πιαηεία Βηθησξίαο (Αραξλψλ θαη Σέπδελ), πιεζίνλ ηεο –κεηαγελέζηεξεο- θαηάιεςεο ―Φπιήο θαη
Φεξξψλ‖. Αληίζηνηρε ζα είλαη ε δηαδξνκή ησλ πξψελ θαηαιεςηψλ ηεο ―Σ. Ρξηθνχπε 91‖, νη νπνίνη
(...) ζα κεηαθεξζνχλ ηελ ίδηα πεξίπνπ πεξίνδν θαη γηα κηθξφ ρξνληθφ δηάζηεκα ζηε Γεκνθψληνο
(Ξεηξάισλα) θαη θαηφπηλ ζηελ Αθνκηλάηνπ (Ξιαηεία Βάζε). Ζ ―Ξαλδψξα‖ βξίζθεηαη ζηελ Θάησ
Ρνχκπα θαη ε ―Θεξακεηθνχ θαη Κπιιέξνπ‖ ζην Κεηαμνπξγείν, φπσο θαη ε ―Αξηεκηζίνπ 8‖ (...).
Θαηεμνρήλ πεξίπησζε απνθέληξσζεο ζα απνηειέζεη, εμάιινπ, ε πεξίπησζε ηνπ
―Απηνδηαρεηξηδφκελνπ Πηεθηνχ Ξεξηζηεξίνπ‖, πνπ βξίζθεηαη επί ηεο νδνχ Θαξπάηηδνο 166.»

440
θαη ηηο πνιηηηθέο ηνπ ηαπηφηεηεο.267 Βέβαηα πξέπεη λα ηνληζηεί φηη ν Θνηλφο Σψξνο ησλ
θαηαιήςεσλ δελ είλαη νκνηνγελήο αιιά αξζξψλεηαη κε ηηο ηδηαίηεξεο ρσξηθέο,
θνηλσληθέο θαη ηζηνξηθέο ξίδεο ηεο θάζε πφιεο θαη γεηηνληάο, φπσο επίζεο αιιειεπηδξά
κε ηα ηδηαίηεξα πξνζσπηθά βηψκαηα, επηζπκίεο θαη θαηαβνιέο ηνπ θάζε θαηαιεςία.
Ρέινο, αλακθηζβήηεηα, ν θαηαιεςηαθφο Θνηλφο Σψξνο είλαη αθελφο επάισηνο ζηελ
θξαηηθή θαηαζηνιή, ζηα λαξθσηηθά, ζηηο εζσηεξηθέο αληηπαξαζέζεηο ησλ κειψλ ηνπ θαη
ζηελ αλαπαξαγσγή ησλ πνιιαπιψλ θαη δηαζηαπξσλφκελσλ ζπζηεκάησλ εμνπζίαο θαη
δηαθξίζεσλ, αιιά αθεηέξνπ απνηειεί πξνλνκηαθφ πεδίν γηα πεηξακαηηζκνχο, αλάδπζε
επηζπκηψλ, φλεηξα θαη κηθξέο ή κεγάιεο ζηηγκέο ρεηξαθέηεζεο268.

Δηζρσξψληαο ζην εζσηεξηθφ ησλ θαηαιήςεσλ γίλεηαη θαλεξή ε δηαιεθηηθή κεηαμχ ηνπ
θπζηθνχ ρψξνπ θαη ηνπ ηξφπνπ επηθνηλσλίαο. ΋πσο έρεη εηπσζεί ν θπζηθφο ρψξνο
απνηειεί ηνλ ρψξν έθθξαζεο ηνπ θνηλνχ ρψξνπ σο αληηθεηκεληθή δπλαηφηεηα ησλ
θνηλσληθψλ δπλάκεσλ. Ζ ζρέζε ηνπ θπζηθνχ ρψξνπ κε ην θνηλσληθφ ζχζηεκα θαη ηνλ
ηξφπν επηθνηλσλίαο δελ είλαη κνλφδξνκε αιιά ακθίδξνκε, θαζψο ν θπζηθφο ρψξνο
αθελφο δελ είλαη απφιπηνο, δελ απνηειεί ην «δνρείν» ηνπ θνηλνχ ρψξνπ, αιιά είλαη ν
ρψξνο ησλ ζρέζεσλ θαη σο εθ ηνχηνπ, είλαη ν ρψξνο ησλ ζπζρεηηδνκέλσλ θαη
αθεηέξνπ δελ είλαη κηα λνεηηθή θαηεγνξία αιιά κηα θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα.
Ππγθεθξηκέλα ε παξαπάλσ δηαιεθηηθή γίλεηαη θαλεξή ζηηο κεηαβαιιφκελεο ρξήζεηο

267
Aμίδεη λα ζεκεησζεί φηη νη θαηαιεςίεο ηεο πξψηεο γεληάο ζηελ πξνζπάζεηά ηνπο λα κελ πηνζεηήζνπλ
θάπνηα ζπγθεθξηκέλε θαη «παξαδνζηαθή» πνιηηηθή ηαπηφηεηα θαη λα δηαρσξηζηνχλ απφ ηηο
παξαδνζηαθέο αξηζηεξέο νξγαλψζεηο επηιέγνπλ λα απνθαινχλ θαη λα νλνκαηίδνπλ ηηο θαηαιήςεηο κε ηα
νλφκαηα ησλ δηεπζχλζεψλ ηνπο.

Πχκθσλα κε ηε Ινγνζέηε (2003):

«Ζ λέα πνιηηηθή πνπ εθθξάδεηαη κέζα απφ ηηο θαηαιήςεηο ζεκαηνδνηείηαη θαη απφ ηα νλφκαηά ηνπο:
΋ιεο παίξλνπλ ην φλνκά ηνπο απφ ην δξφκν ζηνλ νπνίν βξίζθνληαη. Ν δξφκνο δε δίλεη πνιηηηθφ
ζηίγκα, κφλν ρσξνηαμηθφ. Κε ην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ κηα αληίζηξνθε δηαδηθαζία ζπκβαίλεη: Ρα
νλφκαηα ησλ δξφκσλ ζεκαηνδνηνχλ ζην πιαίζην ηνπ αληηεμνπζηαζηηθνχ ρψξνπ ην πνιηηηθφ ζηίγκα
ηεο θαηάιεςεο πνπ ππάξρεη ζ‘ απηνχο. Ζ επηινγή απηή ζεκαηνδνηεί ηελ άξλεζε θάζε αλαθνξάο
πνπ παξαπέκπεη ζε θιαζηθέο πνιηηηθέο ηαπηφηεηεο θαη θιαζηθά νξγαλσηηθά ζρήκαηα.»

Ζ παξαπάλσ άξλεζε απφδνζεο κηαο ζπκβνιηθήο ηαπηφηεηαο ζηελ θαηάιεςε θαη πηνζέηεζεο ηεο
«ηπραίαο» ηελ θάζε θνξά νλνκαηνινγίαο ησλ δξφκσλ ζα θπξηαξρήζεη γηα πεξίπνπ δπν δεθαεηίεο. Θα
ρξεηαζηεί λα πεξάζνπκε ζηε δεχηεξε γεληά θαηαιήςεσλ θαη θνηλσληθψλ θέληξσλ νξηζκέλα εθ ησλ
νπνίσλ, «απειεπζεξψλνληαη» απφ ηελ νλνκαηνζεζία ηεο επίζεκεο δηεχζπλζεο θαη επηιέγνπλ λα
πεηξακαηηζηνχλ κε δηθά ηνπο λέα νλφκαηα. Σαξαθηεξηζηηθέο είλαη νη παξαθάησ πεξηπηψζεηο: «Καχξε
Γάηα» ζηε Θεζζαινλίθε ην 1999, «Θχθλνο» ζηε Μάλζε ην 2002, «Rosa Nera» ζηα Σαληά ην 2004,
«Terra Incognita» ζηε Θεζζαινλίθε ην 2004, «Αληηβίσζε» ζηα Γηάλλελα ην 2005, «Αλαηφπηα» ζηελ
Ξάηξα ην 2005, «Adelante» ζηε Θνκνηελή ην 2005, «Libertatia» ζηε Θεζζαινλίθε ην 2008, «Βaruti»
ζηε Βέξνηα ην 2008, «Xanadu» ζηε Μάλζε ην 2009, «Apertus» ζην Αγξίλην ην 2010, «Pasa Monta a»
ζην Θνξπδαιιφ ην 2010, «Para Tod@s» ζηε Ιάξηζα ην 2011, «Πβνχξα» ζηελ Θφξηλζν ην 2011,
«Νπιαινχκ» ζηε Σαιθίδα ην 2012. ΋πσο γίλεηαη θαλεξφ ε ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ησλ παξαπάλσ
πεξηπηψζεσλ βξίζθεηαη ζηελ πεξηθέξεηα θαζψο ζηελ Αζήλα εμαθνινπζεί λα δηαηεξείηαη ε παξάδνζε ηεο
νλνκαζίαο κε βάζε ηε δηεχζπλζε ή ηελ παιαηφηεξε νλνκαζία ηνπ θηηξίνπ.
268
Γηα ηελ έλλνηα ηεο «ρεηξαθέηεζεο» αμίδεη λα ζεκεησζεί ε ζέζε ηνπ Θσηζάθε (2014b: 8) ζχκθσλα
κε ηνλ νπνίν:

«Ζ ρεηξαθέηεζε, ε θίλεζε αλαζπγθξφηεζεο ηνπ πξνζψπνπ θαη αλάθηεζεο ηεο ειεπζεξίαο ηνπ, δελ
δεκηνπξγεί ζρέζεηο ειεπζεξίαο εθ ηνπ κεδελφο. Ζ πξάμε ηεο ρεηξαθέηεζεο είλαη κηα πξάμε
ειεπζεξίαο πνπ δεκηνπξγεί ειεπζεξία. Ρν θεληξηθφ ζεκείν εδψ δελ είλαη ην θελφ ηεο ειεπζεξίαο,
αιιά ε χπαξμε ηεο ειεπζεξίαο πνπ πξαγκαηψλεηαη κε ηελ πξάμε ηεο ρεηξαθέηεζεο».

Δπνκέλσο εάλ ν Θνηλφο Σψξνο ησλ θαηαιήςεσλ βξίζθεηαη ζηελ θαηεχζπλζε ηεο ειεπζεξίαο ηφηε ε
χπαξμε ηεο ειεπζεξίαο πξαγκαηψλεηαη κε ηηο πξάμεηο ηεο ρεηξαθέηεζεο.

441
ησλ ρψξσλ ησλ θαηαιήςεσλ. Πχκθσλα κε ηελ παξαηήξεζε ηνπ c/krümel, (ζην
c/krümel θαη merry, 2005: 30) «ε αθαίξεζε ησλ εζσηεξηθψλ δηαρσξηζηηθψλ
θνπθσκάησλ, νη ελνπνηήζεηο δσκαηίσλ (…), ε πξνζζήθε πνιιαπιψλ ιεηηνπξγηψλ, νη
ζπιινγηθέο ρξήζεηο δειψλνπλ ηελ πξφζεζε νη ρψξνη ησλ θαηεηιεκκέλσλ θηηξίσλ λα
γίλνπλ αληηιεπηνί σο θνηλσληθνί ρψξνη, σο ρψξνη ζπλεχξεζεο». Υο εθ ηνχηνπ
πξφθεηηαη γηα «κηα λέα ―θαηαζθεπή‖ κέζα ζηελ παιηά, κηα αηέξκνλε, άλεπ φξσλ,
επεμεξγαζία ηνπ εζσηεξηθνχ ησλ θηηξίσλ»

«Δθεί πνπ άιινηε βξίζθνληαλ ηα ππλνδσκάηηα ζήκεξα δεζπφδεη ην θαθελείν, εθεί

πνπ ζήκεξα ζπλαληνχκε ην κνλφρσξν ζπλαπιηαθφ ππξήλα, άιινηε θηινμελνχληαλ ε
ζάια» (c/krümel ζην c/krümel θαη merry, 2005: 31).

«Νη θαηαιεςίεο πξνζπαζνχλ λα ακθηζβεηήζνπλ ηε ρσξηθή θαηαλνκή πνπ

ραξαθηεξίδεη ηα λενθιαζηθά θηίξηα, επεκβαίλνληαο κε ηέηνην ηξφπν, ψζηε νη
πβξηδηθέο πξνθχπηνπζεο κνξθέο λα παξαπέκπνπλ ζε πην αλνηρηνχ ηχπνπ ινγηθέο
θαηαζθεπήο θαη ρξήζεο» (c/krümel ζην c/krümel θαη merry, 2005: 31).

Υο εθ ηνχηνπ νη θαηαιήςεηο κπνξνχλ λα ζεσξεζνχλ σο «ρψξνη ζπλερνχο

κεηακφξθσζεο» (merry ζην c/krümel θαη merry, 2005: 38). Πχκθσλα κε ηελ merry
(ν.π.: 38) «ε κεηακφξθσζε ηνπ ππφ θαηάιεςε ρψξνπ επεξεάδεηαη, νπζηαζηηθά, απφ
ηηο απνθάζεηο πνπ ιακβάλνληαη ζηα πιαίζηα ηεο θαζεκεξηλφηεηαο θαη φρη απφ θάπνηνπο
απνθξπζηαιισκέλνπο ζηφρνπο θαη θαζνξηζκέλα νξάκαηα» θαη βξίζθεηαη ζε αληίζεζε
«κε ηελ αλάπιαζε ελφο ρψξνπ κέζσ ηεο νπνίαο επηδηψθεηαη ν κεηαζρεκαηηζκφο ηνπ ζε
θάηη ζπγθεθξηκέλν θαη εθ ησλ πξνηέξσλ γλσζηφ ή ηελ αλαθαίληζε, ε νπνία
ραξαθηεξίδεηαη επίζεο απφ ζαθή ζηνρνζεζία» (ν.π.: 38).

Ππλεπψο νη θαηαιεςίεο, φπσο έρεη ήδε εηπσζεί γηα ηελ πεξίπησζε ησλ
δπηηθνεπξσπατθψλ θαηαιήςεσλ, επηδηψθνπλ λα αιιάμνπλ ηε κνξθή, ηε ιεηηνπξγία θαη
ηα λνήκαηα ηνπ ρψξνπ, ησλ θηηξίσλ, ησλ γεηηνληψλ θαη ηεο πφιεο, αιιάδνληαο ηνλ ίδην
ηνλ εαπηφ ηνπο, ηηο θνηλσληθέο ηνπο ζρέζεηο θαη ηνπο ηξφπνπο επηθνηλσλίαο. Απφ
κεκνλσκέλα άηνκα επηδηψθνπλ κέζα απφ ζπιινγηθνχο ηξφπνπο επηθνηλσλίαο,
ζπιινγηθέο κνξθέο θαηνίθηζεο θαη θνηλήο δξάζεο λα ππεξβνχλ ηηο αληηθάζεηο ηνπο, λα
γίλνπλ θνηλσληθά ππνθείκελα, ηα νπνία αλαγλσξίδνληαη κεηαμχ ηνπο σο πξφζσπα, ηα
νπνία ζπγθξνηνχλ ηηο θνηλφηεηεο ησλ θαηαιήςεσλ σο ζπιινγηθή θηήζε269. Ζ ίδηα ε
θνηλφηεηα ησλ θαηαιεςηψλ είλαη απξφβιεπηε θαη πνιππνίθηιε, σζηφζν νη θαηαιεςίεο
επηδηψθνπλ λα δηαπξαγκαηεπηνχλ ηηο δηαθνξέο ηνπο, λα δεκηνπξγήζνπλ ηνλ Θνηλφ
Σψξν θαη λα κεηαηξέςνπλ ηελ θαηάιεςε ζε Θνηλφ Ρφπν σο βησκέλν Θνηλφ Σψξν. Ν
Θνηλφο Ρφπνο ηεο θαηάιεςεο είλαη εθείλνο ν ηφπνο ζηνλ νπνίν αλαπηχζζνληαη εθείλεο
νη ζρέζεηο επηθνηλσλίαο πνπ πξαγκαηψλνπλ ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο (ζρέζεηο ησλ
ππνθεηκέλσλ-ησλ θαηαιεςηψλ), εθεί φπνπ ελεξγνπνηνχλ νη πξάμεηο επηθνηλσλίαο ηηο
θνηλσληθέο δπλάκεηο σο ελφηεηα ππνθεηκεληθψλ ηθαλνηήησλ θαη αληηθεηκεληθψλ
δπλαηνηήησλ. Ν Θνηλφο Ρφπνο ηεο θαηάιεςεο είλαη ν ηφπνο ζηνλ νπνίν αλαηξέπνληαη

269
Bέβαηα πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη ε δηάθξηζε κεηαμχ ηνπ πξνζσπηθνχ θαη πνιηηηθνχ απνηειεί δηαξθέο
δηαθχβεπκα ηεο θαηαιεςηαθήο ζθελήο θαζψο φπσο ζηελ πεξίπησζε ηεο Σαξηιάνπ Ρξηθνχπε 91 νη
θαηαιεςίεο «ζα ππνζηνχλ ηελ θξηηηθή πσο ε λέα πνιηηηθή ηνπο αληίιεςε απνπξνζαλαηνιίδεη ην θίλεκα
απν ην βαζηθφ κέησπν, πνπ αθνξά ηελ αληηπαξάζεζε κε ηελ θξαηηθή θαη θεθαιαηνθξαηηθή εμνπζία»
(Πνχδαο, 2015: 128) θαη νη θαηαιεςίεο ηε Ιεσθφξνπ Λίθεο ζηε Θεζζαινλίθε ζα απαληνχλ ζηηο
αληίζηνηρεο ελδνθηλεκαηηθέο θξηηηθέο φηη ε θαηάιεςε «δελ αλαβάιιεη ηε ιχζε φισλ ησλ πξνβιεκάησλ
γηα ηε ―κεγάιε λχρηα‖ (...) Βάδεη απφ ζήκεξα ηελ επηζεηηθή δεκηνπξγία ζπιινγηθψλ αληηδνκψλ θαη
ηξφπσλ δσήο ελάληηα ζηηο επηινγέο ηνπ θξάηνπο θαη ηνπ θεθαιαίνπ» (Ρ.Θ., 1986: 44).

442
νη ζρέζεηο εθπξαγκαηηζκνχ θαη αιινηξίσζεο ηνπ αηφκνπ θαη αλαγλσξίδνληαη ηα
θνηλσληθά ππνθείκελα -νη θαηαιεςίεο- σο πξφζσπα, ηα νπνία κε ζπιινγηθνχο ηξφπνπο
αιιάδνπλ ηνλ εαπηφο ηνπο, αιιάδνληαο ηνλ θπζηθφ ρψξν (ζηηο δηαζηάζεηο ηεο έθηαζεο,
ηεο ελέξγεηαο θαη ηνπ ρξφλνπ) ηνπ θαηεηιεκκέλνπ θηηξίνπ, ηεο γεηηνληάο, ηεο πφιεο. Ρν
παξαπάλσ εμάιινπ εθθξάδεηαη κε αθξίβεηα θαη απφ ην δεκνθηιέο θαηαιεςηαθφ
ζχλζεκα «είκαζηε απηφ πνπ θάλνπκε γηα λα αιιάμνπκε απηφ πνπ είκαζηε».

Σαξαθηεξηζηηθά είλαη ηα ιφγηα ελφο απφ ηνπο θαηαιεςίεο ηεο «Σαξηιάνπ Ρξηθνχπε 91»
ζηε Αζήλα, ν νπνίνο αλαθεξφκελνο ζηηο κέξεο ηεο θαηάιεςεο ην 1985 αλαδεηθλχεη ηελ
πνηθηιία ησλ δηαθνξεηηθψλ ππνθεηκέλσλ πνπ επέιεμαλ λα ζπλαληεζνχλ ζηελ
θαηάιεςε θαη λα πεηξακαηηζηνχλ κε ζπιινγηθέο δηαδηθαζίεο, νη νπνίεο ζα ηνπο
ελδπλάκσλαλ ψζηε λα δνθηκαζηνχλ θαη ζην δεκφζην ρψξν:

«Πην ζπίηη έκελαλ θεκηλίζηξηεο, εξγαηηζηέο, απηφλνκνη, αλαξρηθνί παλθ, θάπνηνη απφ
ηελ θαηάιεςε ηνπ Σεκείνπ, αθφκα θαη απιψο άζηεγνη θαη δηάθνξα άιια είδε (...).
Γεγνλφο, πάλησο, είλαη φηη ζηελ θαηάιεςε ππήξρε ηαθηηθή ζπλέιεπζε, θνηλφ ηακείν
θαη θνηλέο εκπεηξίεο πνπ δεκηνπξγήζεθαλ θαη ζηε ζπλέρεηα δνθηκαζηήθαλ θαη ―ζηνλ
δξφκν‖» (Villa Amalias, 2009).

Ξεγαίλνληαο έλα βήκα παξαπέξα ην 1994 νη θαηαιεςίεο ηεο «Villa Βαξβάξα» (1994:9)
ζηε Θεζζαινλίθε δειψλνπλ ηελ επηζπκία ηνπο λα αλαηξέςνπλ ηηο θπξίαξρεο
δηαδηθαζίεο εμαηνκίθεπζεο θαη λα δεκηνπξγήζνπλ ζπιινγηθνχο ηξφπνπο επηθνηλσλίαο
θαη σο εθ ηνχηνπ δηεθδηθνχλ ηφζν ην δηθαίσκα ζην «θαηνηθείλ» φζν θαη ηελ έλσζε ηνπ
ζπιινγηθνχ ρψξνπ κε ηνλ δεκφζην ρψξν, επνκέλσο βξίζθνληαη ζηε θαηεχζπλζε
ηρλειάηεζεο ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ.

«H πξάμε απηή θαζαπηή ηεο θαηάιεςεο, καο πξνέθπςε ζαλ αλαγθαηφηεηα γηα λα
απνθηήζνπκε έλα ζηαζεξφ ρψξν επαθήο θη επηθνηλσλίαο, λα μεπεξάζνπκε ηε κηδέξηα
καο δψληαο ζε κηα θνηλφηεηα φπνπ φινη έρνπλ επηιέμεη ηνπο ζπληξφθνπο ηνπο, λα
απνθηήζνπκε ζπλέπεηα ζεσξίαο θαη ζηάζεο δσήο, λα πάξνπκε δχλακε ν έλαο απ‘
ηνλ άιιν, έηζη ψζηε λα πξνρσξήζνπκε ελσκέλνη ζε παξαπάλσ ελέξγεηεο, γηα λα
βγνχκε ζηελ πφιε θαη λα απεπζπλζνχκε ζην επξχηεξν θνηλσληθφ ζχλνιν κε
πξάμεηο. (...) Γηεθδηθνχκε δηθαίσκα ζηε ζηέγε, ζηελ έθθξαζε, ζηε δεκηνπξγία θαη
ζηελ θνηλσληθή παξέκβαζε. Αξλνχκαζηε λα ζπλδξάκνπκε ηελ αλέξαζηε θνηλσλία
πνπ καο ζέιεη απνκνλσκέλνπο, ζθιάβνπο ηεο θαξηέξαο, ησλ ζπλεζεηψλ,
λεπξσηηθνχο ηχπνπο πνπ ε κφλε ηθαλνπνίεζε πνπ ηνπο απνκέλεη είλαη λα
θαηαλαιψλνπλ» (Villa Βαξβάξα, 1994: 9).

Ζ εζηίαζε ζην δήηεκα ηεο ζηέγαζεο θαη ηεο ζχλδεζήο ηνπ κε ην «Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε»
είλαη θεληξηθή σο επηρείξεκα θαη απφ ηνπο θαηαιεςίεο ηεο «Ιέιαο Θαξαγηάλλε 37», νη
νπνίνη ζηε πξνθήξπμε πνπ κνηξάζηεθε ζηηο 15 Απξηιίνπ ην 1988, ηελ πξψηε κέξα ηεο
εηζφδνπ ζην θηίξην, δειψλνπλ:

«Ρα ηειεπηαία ρξφληα ε θαηαθφξπθε άλνδνο ησλ ελνηθίσλ, αλέδεημε ηελ θξίζε ηεο
ζηέγεο ζαλ νμχηαην θνηλσληθφ πξφβιεκα. (…) Απηή ε θαηάζηαζε αγγίδεη ηα φξηα ηνπ
ζθαλδάινπ: ηελ ίδηα ζηηγκή πνπ ρηιηάδεο άλζξσπνη δαπαλνχλ κφλν γηα ην λνίθη ην
κηζφ ηνπ κηζζνχ ηνπο (...), 200.000 δηακεξίζκαηα κφλν ζηελ Αζήλα (...) κέλνπλ
θιεηζηά ή αθαηνίθεηα. Ξνιιά απ‘ απηά (...) είλαη πεξηνπζία ηξαπεδψλ, δεκνζίσλ
νξγαληζκψλ ή ηεο εθθιεζίαο (…). Έηζη, εκείο, κηα νκάδα άζηεγσλ θνηηεηψλ
απνθαζίζακε λα θαηαιάβνπκε θαη λα δήζνπκε καδί ζην θηίξην (…) δείρλνληαο έηζη
έκπξαθηα ηηο αξλήζεηο καο: άξλεζε ζηελ πιαζκαηηθή έιιεηςε ζηέγεο θαη ζηελ
εκπνξεπκαηνπνίεζε ησλ βαζηθψλ δηθαησκάησλ φπσο είλαη ην δηθαίσκα ηεο
θαηνηθίαο. Άξλεζε ζηα γθέην ησλ θνηηεηηθψλ εζηηψλ, κηα απφ ηηο κνξθέο

443
 ρσξνηαμηθνχ πεξηνξηζκνχ θαη δηαρσξηζκνχ ησλ θνηλσληθψλ νκάδσλ (…) πνπ
αθπξψλνπλ ην δηθαίσκα φισλ ζηελ πφιε θαη επηβάιινπλ κνληέια ζπκπεξηθνξάο
ζχκθσλα κε πξνθαζνξηζκέλνπο ξφινπο. Άξλεζε ζηελ αιινηξίσζε πνπ επηβάιιεη ν
θαπηηαιηζκφο ζηηο θαζεκεξηλέο αλζξψπηλεο ζρέζεηο, αιινηξίσζε πνπ
πξαγκαηνπνηείηαη ζηα ζπίηηα-θινπβηά, ζηελ εμαηνκίθεπζε ησλ αλαγθψλ θαη ησλ
επηζπκηψλ καο. Άξλεζε ζηελ πεηζαξρεκέλε ζησπή ηεο θαηαλάισζεο, ζηελ ‗έγθξηζε‘
θαη δηαρείξηζε ησλ αλαγθψλ καο απφ γξαθεηνθξάηεο πνιηηηθνχο» (Νκάδα αζηέγσλ
θνηηεηψλ, 1988).

Κε παξφκνην ηξφπν νη θαηαιεςίεο ηεο «Villa Amalias» ην 1990 αλαδεηνχλ ηελ

«νινθιεξσκέλε θαηνηθία», φηαλ ππνζηεξίδνπλ φηη «ην κεγάιν ζπίηη δελ είλαη απιά έλα
φλεηξν»270:

«΋ινη καο κνηξαδφκαζηε ην φξακα ηνπ κεγάινπ ζπηηηνχ. Δίλαη παληνχ γχξσ καο,
κέζα καο, ζηα φλεηξά καο, έλα κέξνο δηθφ καο φπνπ φιεο νη επηζπκίεο
πξαγκαηνπνηνχληαη, φπνπ δνχκε θαη αγαπάκε καδί, φπνπ νη δηαθνξεηηθέο εθθξάζεηο
ηνπ εαπηνχ καο ελψλνληαη γηα έλα ζθνπφ. Δίλαη έλα φλεηξν πνπ αξρίδεη απφ ηελ
παηδηθή ειηθία, ζηα παηρλίδηα θαη ηε θαληαζία καο, ην κεγάιν ζπίηη φπνπ
ιεηηνπξγνχκε φινη ζαλ έλαο, αιιεινεμαξηψκελνη αιιά απηφλνκνη. Έλα κέξνο φπνπ
κπνξνχκε λα αιιάμνπκε ηνπο ξφινπο καο, λα γίλνπκε νπνηνηδήπνηε ζέινπκε λα
είκαζηε. Δίλαη έλα φλεηξν, ην νπνίν φπσο ηφζα άιια πξάγκαηα απφ ηελ παηδηθή καο
ειηθία, πεζαίλεη θαζψο κεγαιψλνπκε, θαζψο ε θνηλσλία καο ζπξψρλεη ζηελ
απνκφλσζε. Φηκψλνπκε ηηο επηζπκίεο καο γηα λα γίλνπκε θνηλσληθά απνδεθηνί θαη
απνηξαβηφκαζηε ζε κηθξά ζθνηεηλά θνπηηά ςάρλνληαο γηα κηα ςεχηηθε αζθάιεηα
ζηελ απνκφλσζε. Θιεηδσλφκαζηε ν έλαο απφ ηνλ άιιν θαη ηξέκνπκε φηαλ ρηππάεη ε
πφξηα. Φνβφκαζηε λα αλνηρηνχκε ζηνλ ίδην καο ηνλ εαπηφ, πφζν κάιινλ ζηνπο
άιινπο.

Δίκαζηε κηα νκάδα λέσλ εξγαδνκέλσλ θαη θνηηεηψλ πνπ (...) θαηαιάβακε ην γηα 8
ρξφληα εγθαηαιειεηκκέλν θηίξην ηεο νδνχ Ακαιίαο 56 (...). Απηφ ην ζπίηη καο δίλεη
ηηο πξννπηηθέο λα θαιχςνπκε ην ζηεγαζηηθφ καο δηθαίσκα, πνπ ζηελ Αζήλα ηνπ
1990 έρεη γίλεη εκπφξην θαη κέζν εθκεηάιιεπζεο (...). Ξηζηεχνπκε φηη ε θαηνηθία
είλαη έλα αλαθαίξεην δηθαίσκα ηνπ θαζελφο. Θαλείο δε κπνξεί λα θξίλεη αλ ζνπ
αμίδεη ή φρη λα λνηθηάζεηο έλα ζπίηη θξίλνληάο ζε απφ ηελ εμσηεξηθή ζνπ εκθάληζε,
ηνλ ηξφπν δσήο ζνπ, ηελ εζληθφηεηά ζνπ, ηελ νηθνλνκηθή ζνπ επηθάλεηα θηι. ΋κσο
νη ηδηνθηήηεο έρνπλ αλάγεη ηνπο εαπηνχο ηνπο ζε ξπζκηζηέο ηεο δσήο καο

270
΋πσο ζρνιηάδεη ν Πνχδαο (2015: 140) γηα ηελ αλαθνξά ζην «κεγάιν ζπίηη» απν ηνπο θαηαιεςίεο
ηεο Villa Amalias θαη ηε ζχλδεζε ηνπ κε ηελ θνπθσηθή αληίιεςε πεξί «κνξηνπνίεζεο ηεο εμνπζίαο»:

«Δλ πξνθεηκέλσ, πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη ―Ρν κεγάιν ζπίηη‖ είλαη έλα ηξαγνχδη ηνπ ζπγθξνηήκαηνο
―Μεραζκέλε Ξξνθεηεία‖, πνπ έκειιε λα ζπλδεζεί ζπλαηζζεκαηηθά κε ηελ ηζηνξηθή πνξεία ηεο ελ
ιφγσ θαηάιεςεο απνθηψληαο ζπκβνιηθή ζεκαζία. Ρα κέιε ηνπ ελ ιφγσ ζπγθξνηήκαηνο
ζπκκεηέρνπλ απφ ηελ αξρή ζηελ ―Villa Amalias‖ θαη ην ηξαγνχδη απηφ αληαλαθιά (…) ηηο λέεο
κνπζηθέο, αιιά θαη πνιηηηθέο ηάζεηο πνπ εθθξάδεη ην ζπγθεθξηκέλν εγρείξεκα. Ππγθεθξηκέλα, ν
ραξαθηεξηζηηθφο ζηίρνο «δήζε ηε δσή ζνπ φπσο εζχ ηε ζέιεηο / ε κφλε εμνπζία είλαη ν εαπηφο ζνπ»
(…) [απνθαιχπηεη] κηα θνπθσηθή αληίιεςε ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο, νη νπνίεο δελ εθπνξεχνληαη απφ
ηνπο θπξίαξρνπο πνιηηηθνχο θαη νηθνλνκηθνχο ζεζκνχο, φπσο είλαη ην θξάηνο θαη ην θεθάιαην, αιιά
βξίζθνληαη δηάρπηεο ζηνλ θνηλσληθφ ηζηφ θαη ζηηο θαζεκεξηλέο ζρέζεηο, ζπκπεξηιακβαλνκέλνπ ηνπ
κνξηαθνχ επηπέδνπ (…). Υο εθ ηνχηνπ, ε ζχγθξνπζε κε ην θπξίαξρν ζεζκηθφ πιαίζην πξνυπνζέηεη
(…) ηελ πξνζσπηθή άξζε ηεο ππνζηήξημεο ηνπ πιέγκαηνο εμνπζίαο θαη ηελ άκεζε επηινγή απηφ-
θαζνξηδφκελσλ ηξφπσλ δσήο (―δήζε ηε δσή ζνπ φπσο εζχ ηε ζέιεηο‖), φπσο είλαη π.ρ. ε ζπιινγηθή
δηαβίσζε ζηα πιαίζηα ελφο αλνηρηνχ, απηνδηαρεηξηδφκελνπ θνηλσληθνχ ρψξνπ».

444
 (απφ)θαζίδνληαο πφζα παηδηά πξέπεη λα έρεη ν λνηθάξεο ηνπο, πφζα δψα, αλ ζα είλαη
θνηηεηήο ή φρη, ξπζκίδνληαο αθφκα θαη ηηο ζρέζεηο καο. Παλ απάληεζε ζε φια απηά
θαη ζηελ απνκφλσζε πνπ πξνσζεί ε δσή ζηα δηακεξίζκαηα, απνθαζίζακε λα δνχκε
ζπιινγηθά, λα πάξνπκε ηηο ηχρεο καο ζηα ρέξηα καο θαη λα δψζνπκε κηα πγηή
δηέμνδν ζηηο πνιηηηζηηθέο αλάγθεο, ηφζν ηηο δηθέο καο φζν θαη κηαο νιφθιεξεο
λενιαίαο, καθξηά απφ ηα λαξθσηηθά, καθξηά απφ ηηο ππνηηζέκελεο ―δηαζθεδάζεηο‖
(κπαξ, θαθελεία, ειεθηξνληθά), καθξηά απφ ηα άξξσζηα ππνθαηάζηαηα πνπ καο
δίλνπλ» (Villa Amalias, 1990).

Ρν «κεγάιν ζπίηη» ζα δηαλχζεη ηε δεθαεηία ηνπ ‘90 κε αξθεηέο κηθξέο θαη κεγάιεο
σξαίεο ζηηγκέο αιιά θαη κε αξθεηέο απψιεηεο, ηξαχκαηα, απνρσξήζεηο, απνγνεηεχζεηο,
εθθελψζεηο θαη ζπιιήςεηο. Υζηφζν ζα κείλεη δσληαλφ θαη ζα απνηειεί δηαξθέο
παξάδεηγκα γηα λέα εγρεηξήκαηα θαη πεηξακαηηζκνχο.

445
7.2.2 Γεχηεξε γεληά: απφ ην λενθιαζηθφ θηίξην ζην
εξγνζηάζην

Ρελ πξψηε δεθαεηία ηεο λέαο ρηιηεηίαο πνιιαπιαζηάδνληαη νη θαηεηιεκκέλνη ηφπνη

«αληηεμνπζίαο» ηφζν ζην κεηξνπνιηηηθφ έδαθνο ηεο Αζήλαο θαη ηεο Θεζζαινλίθεο φζν
θαη ζε αξθεηέο πεξηθεξεηαθέο πφιεηο κε ηε δεκηνπξγία λέσλ θαηαιήςεσλ, θνηλσληθψλ
θαη πνιηηηθψλ ζηεθηψλ. Δάλ ε πξψηε γεληά ραξαθηεξηδφηαλ απφ ηνλ «ζπνξαδηθφ» ηεο
ραξαθηήξα ζα κπνξνχζε λα εηπσζεί φηη ε δεχηεξε γεληά απνηειεί ηελ θάζε
«αγθχξσζεο» θαη «ξηδψκαηνο»271 ησλ θαηεηιεκκέλσλ εγρεηξεκάησλ ζην θνηλσληθφ
ρψξν ησλ πφιεσλ.

Δίλαη ζεκαληηθφ λα ζεκεησζεί φηη ε αλάδπζε ηνπ δεχηεξνπ θχκαηνο ζπκπίπηεη κε ην

ιεγφκελν «θίλεκα ηεο αληηπαγθνζκηνπνίεζεο»272. Ξξφθεηηαη γηα ηελ πεξίνδν πνπ
πιήζνο αθηηβηζηψλ, αξηζηεξψλ θαη αλαξρηθψλ, ηαμηδεχνπλ ζηα απνθαινχκελα
«Ξαγθφζκηα Οαληεβνχ» (Ξξάγα 2000, Λίθαηα 2000, Γθέηεκπνξγθ 2001, Γέλνβα 2001,
Βξπμέιιεο 2001, Βαξθειψλε 2002, Πεβίιιε 2002, Θεζζαινλίθε 2003, Ηζηάλκπνπι
2004, Πθσηία 2005, Σατιηγθεληάκ-Γεξκαλία 2007), ζπκκεηέρνπλ ζηα ιεγφκελα
«Ξαγθφζκηα Φφξνπκ» φπσο ην «Θνηλσληθφ Φφξνπκ–Social Forum» (Φισξεληία 2002,
Ξαξίζη 2003, Ινλδίλν 2004, Αζήλα 2006, Ηζηάλκπνπι 2010), ζηηο ζπλαληήζεηο ηεο
«Peoples‘ Global Action» (Κηιάλν 2001, Ιάηληελ 2002, Βειηγξάδη 2004, Ληηδφλ 2006),
ζηηο επξσζπλαληήζεηο ησλ indymedia (Βεξνιίλν 2002), ζηα «no border camp»
(Πηξαζβνχξγν 2002, Ξνχιηα-Παιέλην 2003, Θνινλία 2003, Κπηηιήλε 2009), ζηηο
επξσζπλαληήζεηο ησλ θαηαιήςεσλ (Ληηδφλ 2007) θαη ζηηο πνξείεο ηεο
Δπξσπξσηνκαγηάο-Euromayday (Κηιάλν 2006, 2007). Κέζσ ηεο παξαπάλσ
θπθινθνξίαο αληαιιάζζνληαη ηδέεο, πξαθηηθέο, εκπεηξίεο θαη ε λέα θαηαιεςηαθή γεληά
έξρεηαη ζε επαθή θαη εκπλέεηαη απφ ηελ παξάδνζε ησλ ζηεγαζηηθψλ θαηαιήςεσλ θαη
ησλ θαηεηιεκκέλσλ θνηλσληθψλ θέληξσλ θπξίσο ηεο Ηηαιίαο, ηεο Γεξκαλίαο, ηεο
Νιιαλδίαο θαη ηεο Ηζπαλίαο (Ρζαβδάξνγινπ, 2003). Νη παξαπάλσ εκπεηξίεο
εκπινπηίδνπλ ηηο εγρψξηεο πξαθηηθέο θαη ηαπηφρξνλα θαηαδεηθλχνπλ ηελ νηθνπκεληθή
δηάζηαζε ηνπ αλαδπφκελνπ Θνηλνχ Σψξνπ ησλ θαηαιήςεσλ.

Αξρηθά, εμεηάδνληαο ηνλ θπζηθφ ρψξν ηεο δεχηεξεο γεληάο θαηαιήςεσλ γίλεηαη
θαλεξφ φηη ηφζν ζηε ρσξνηαμηθή θαη πνιενδνκηθή θιίκαθα φζν θαη ζηελ θιίκαθα ησλ
θηηξίσλ δηαθνξνπνηείηαη ζεκαληηθά απφ ηηο απφπεηξεο ηεο πξψηεο γεληάο.

Ππγθεθξηκέλα ζηελ Αζήλα νη ηφπνη «αληηεμνπζίαο» παξνπζηάδνπλ κηα αμηνζεκείσηε

απνθέληξσζε εθηφο ηνπ ιεγφκελνπ «θηλεκαηηθνχ θέληξνπ» (Δμάξρεηα-Θπςέιε-
Ξαηήζηα) ζε πεξηνρέο πεξηκεηξηθά ηνπ Γήκνπ ηεο Αζήλαο φπσο Άλσ Ξαηήζηα,
Ξεηξάισλα, Ξεηξαηάο, Κπξαράκη, Ίιηνλ, Αγία Ξαξαζθεπή, Θεξαηζίλη θαη Σαιάλδξη (βι.

271
Αμίδεη βέβαηα λα ζεκεησζεί φηη ε ιεγφκελε «επηζπκία γηα ξίδσκα» δηαθάλεθε ήδε απφ ηελ
απζφξκεηε θαηάιεςε ηνπ Ξνιπηερλείνπ ζηελ Αζήλα ζηηο 26 Ηαλνπαξίνπ 1990 κεηά ηελ αζψσζε ηνπ
αζηπλνκηθνχ Αζαλάζηνπ Κειίζηα γηα ηε δνινθνλία ηνπ Κηράιε Θαιηεδά. Πχκθσλα κε ηνλ Ξαλαγηψηε
Θαιακαξά (2013: 78-79), ζρεκαηνπνηήζεθαλ ηφηε δπν ηάζεηο αλάκεζα ζηνπο «―εμεγεξηηθνχο‖, πνπ
νπζηαζηηθά βιέπνπλ ηε ζχγθξνπζε ζην δξφκν ζαλ κνλαδηθφ ηξφπν δηαρσξηζκνχ απφ ηελ θαζεζησηηθή
πνιηηηθή, θαη ηνπο (…) ―επηζπκεηηθνχο‖, πνπ δελ δηζηάδνπλ λα ζπγθξνχνληαη θαη κάιηζηα κε ηδηαίηεξε
απνηειεζκαηηθφηεηα κε ηηο δπλάκεηο θαηαζηνιήο, αιιά δηαβιέπνπλ θαη ηελ αλάγθε ξηδψκαηνο ζηνπο
ρψξνπο ηεο κεηξφπνιεο -θπξίσο κέζα απφ ηηο θαηαιήςεηο ζηέγεο θαη ηα αλάινγα ζηέθηα (…).»
272
Κηα ζχληνκε αλαθνξά ζην ιεγφκελν «θίλεκα ηεο αληηπαγθνζκηνπνίεζεο» θαη ηεο ζχλδεζήο ηνπ κε
ηελ αλάδεημε ηεο ζπδήηεζεο πεξί θνηλψλ έρσ πξαγκαηνπνηήζεη ζην θεθάιαην 4.1.4 «Έλα φρη πνιιά λαη:
θνηλσληθά θηλήκαηα γηα ηα θνηλά».

446
ράξηεο 1 ζει. 472).273 Δπίζεο ζηε Θεζζαινλίθε, κεηά απφ κηα ζχληνκε πεξίνδν
ζπξξίθλσζεο ησλ θηλεκαηηθψλ δνκψλ ζην δεχηεξν κηζφ ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗90
(εθθέλσζε θαηάιεςεο «Villa Βαξβάξα», θιείζηκν ηνπ θνηλσληθνχ θέληξνπ «Λαπηίινο»
θαη ησλ απηνδηαρεηξηδφκελσλ ξαδηνθψλσλ «Θηβσηφο» θαη «Νπηνπία»), ζα αθνινπζήζεη
κηα ηδηαίηεξε απμεκέλε θαηαιεςηαθή θηλεηηθφηεηα ηελ πξψηε δεθαεηία ηνπ 2000, ε
νπνία ζα εληζρπζεί ζεκαληηθά κεηά ηε δηνξγάλσζε ησλ θηλεηνπνηήζεσλ ελάληηα ζηε
ζχλνδν ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο ην 2003. Ρελ πεξίνδν 1999-2008 ζα δεκηνπξγεζνχλ
ηφζν ζην ηζηνξηθφ θέληξν ηεο πφιεο φζν θαη πεξηκεηξηθά ηνπ έμη λέεο θαηαιήςεηο κε
ζηεγαζηηθά θαη πνιηηηθά ραξαθηεξηζηηθά (βι. ράξηεο 2. 482)274. Ραπηφρξνλα πξέπεη λα
ζεκεησζεί φηη ηελ ίδηα πεξίνδν ζε Αζήλα θαη Θεζζαινλίθε ζα πνιιαπιαζηαζηνχλ ηα
θαηεηιεκκέλα ζηέθηα κέζα ζε παλεπηζηεκηαθνχο ρψξνπο275.

Ρελ ίδηα πεξίνδν ην ξεχκα ησλ θαηαιήςεσλ απαγθηζηξψλεηαη απφ ην κεηξνπνιηηηθφ

δίπνιν Αζήλα - Θεζζαινλίθε θαη παξαηεξείηαη κηα κηθξή «θαηαιεςηαθή έθξεμε» ζηελ
πεξηθέξεηα (βι. ράξηεο 4 ζει. 475)276. Πε Σαληά, Βφιν, Γηάλλελα, Ζξάθιεην, Ξάηξα,

273
Ππγθεθξηκέλα νη θαηαιήςεηο θαη ηα ζηέθηα ηεο δεχηεξεο γεληάο ζηελ Αζήλα είλαη ηα εμήο (βι. ράξηεο
1 ζει. 472): «Απηφλνκν Πηέθη» ην 1998 ζηα Δμάξρεηα, «Πηέθη Κεηαλαζηψλ» ην 1999 ζηα Δμάξρεηα,
«ειεπζεξηαθφ ζηέθη Ξηθξνδάθλεο» ην 2000 ζην Κπξαράκη, «Ιέζρε Αξφδνπ» ζην Ξεηξαηά ην 2001,
«Θεξζίηεο: Σψξνο Οαδηνπξγίαο θαη αλαηξνπήο» ην 2002 ζην Ίιηνλ, «θαηάιεςε Ξνιπιά 22:θνιεθηίβα
Ιίιε» ην 2002 ζηα Άλσ Ξαηήζηα, «απηνδηαρεηξηδφκελν ζηέθη Αγίαο Ξαξαζθεπήο» ην 1998 ζηελ Αγία
Ξαξαζθεπή, «Ιέζρε ΢πνγείσο ζηελ Θαιιηδξνκίνπ» ην 2001 ζηα Δμάξρεηα, «Οεζάιην:
Απηννξγαλσκέλνο ρψξνο αιιειεγγχεο θαη ξήμεο» ην 2005 ζην Θεξαηζίλη, «Λνsotros: Διεχζεξνο
Θνηλσληθφο Σψξνο» ην 2005 ζηα Δμάξρεηα, «δεκνηηθή αγνξά » ην 2006 ζηελ Θπςέιε, «θαηάιεςε
θηήκαηνο Ξξαπνπνχινπ» ην 2007 ζην Σαιάλδξη, θαηάιεςε «Σψξνο Ξνιχκνξθεο Γξάζεο Αλαξρηθψλ»
ην 2007 ζηα Δμάξρεηα, ζηέθη «Αληίπλνηα: θφληξα ζηνπο αλέκνπο θάζε εμνπζίαο πιένπκε πξνο ηελ
ειεπζεξία» ην 2007 ζηα Ξεηξάισλα.
274
Κέζα ζηε δεθαεηία 1999-2008 δεκηνπξγνχληαη ζηε Θεζζαινλίθε έμη θαηαιήςεηο κε ζηεγαζηηθά
θνηλσληθά θαη πνιηηηθά ραξαθηεξηζηηθά (βι. ράξηεο 2 ζει. 473). Ρν 1999 θαηαιακβάλεηαη ην θηίξην ζηε
Γ. Ξνιηνξθεηνχ 33 θαη Αξηζηέσο 2 ζηελ Άλσ Ξφιε θαη νλνκάδεηαη θαηάιεςε-απηνδηαρεηξηδφκελν
αληηεμνπζηαζηηθφ ζηέθη «Καχξε Γάηα», ην 2004 δεκηνπξγείηαη ε «Terra Incognita» ζηελ νδφ Νιχκπνπ
θαη ε «Φάκπξηθα ΢θαλέη: θαηάιεςε αλαηξεπηηθψλ πξνζέζεσλ» ζην εγθαηαιεηκκέλν εξγνζηάζην
΢θαλέη ζηελ Θάησ Ρνχκπα, ην 2005 θαηαιακβάλεηαη ην πξψελ Νξθαλνηξνθείν ζηελ Άλσ Ρνχκπα, ην
2007 ζε πξψελ θηίξηo εζηηψλ ησλ ΡΔΗ επί ηεο νδνχ Δγλαηίαο δεκηνπξγείηαη ε θαηάιεςε «Γέιηα:
ζηεγάδνληαο ηελ αληίζηαζε ζηελ θαξδηά ηεο κεηξφπνιεο» θαη ην 2008 ε «Libertatia» ζε
εγθαηαιεηκκέλν αξρνληηθφ ζηε Ιεσθφξν Πηξαηνχ. Δπίζεο δεκηνπξγνχληαη ην ζηέθη ηεο
Αληηεμνπζηαζηηθήο Θίλεζεο ην 2000, ν ρψξνο ζεαηξηθήο νκάδα «Facta Non Verba» ην 2002, ε
«Απηνζρεδία» ην 2003, ην «ζηέθη ζηε Κφδε» ην 2007, θαη νη ζηεγαζηηθέο θαη ζπλαπιηαθέο θαηαιήςεηο
(Freeteza, Street Attack, Mple Prokat, Panicus Maximum, Tehtle Mehtle) ζηα ιπφκελα πξνθάη ηεο
Θαιψλ Ρερλψλ ην 2002.
275
Πηε δεχηεξε γεληά θαηαιήςεσλ θαη θνηλσληθψλ ρψξσλ ζα πξέπεη λα ζπκπεξηιεθζνχλ θαη κηα ζεηξά
απν ζηέθηα ζε παλεπηζηεκηαθνχο ρψξνπο ηα νπνία είηε επαλελεξγνπνηνχληαη είηε θαηαιακβάλνληαη εμ
αξρήο. Σαξαθηεξηζηηθά είλαη ηα παξαθάησ παξαδείγκαηα: ζηέθη Ηαηξηθήο, ζηέθη Ξνιπηερλείνπ, ζηέθη
Βηνινγηθνχ, ζηέθη Φηινζνθηθήο, ζηέθη Πρνιήο Θεηηθψλ Δπηζηεκψλ ζηε Θεζζαινλίθε∙ ζηέθη
Ξνιπηερλείνπ, ζηέθη Ξαλεπηζηεκίνπ Ξεηξαηά, ζηέθη Ξαληείνπ, ζηέθη ΑΠΝΔΔ, Escalera - ζηέθη παιαηνχ
Σεκείνπ ζηελ Αζήλα∙ θαηάιεςε Ξαξαξηήκαηνο θαη πξνθάη 35 ζηε Ξάηξα, ζηέθη Ηαηξηθήο θαη ζηέθη ζηα
ΡΔΗ ζηε Ιάξηζα, ΢πφγεην Αξρηηεθηνληθήο Ρνπίνπ ζηε Γξάκα, απηνδηαρεηξηδφκελε εζηία ζην Ζξάθιεην,
ζηέθη ζην ΡΔΗ Θνδάλεο, ζηέθη ζηα ΡΔΗ Πεξξψλ θαη παιηφ θπιηθείν ζηε Οφδν.
276
Πεκαληηθνί ιφγνη γηα ηελ γεσγξαθηθή εμάπισζε ησλ θαηαιήςεσλ ζηελ πεξηθέξεηα είλαη ζχκθσλα
κε ηνλ c/krümel (ζην c/krümel θαη merry, 2005: 11-12) ηφζν ε δεκηνπξγία παλεπηζηεκηαθψλ ζρνιψλ
νη νπνίεο έιθνπλ θνηηεηέο απφ Αζήλα θαη Θεζζαινλίθε φζν θαη νη επξχηεξεο ηάζεηο
κεηξνπνιηηηθνπνίεζεο ησλ πφιεσλ αλεμαξηήησο κεγέζνπο.

447
Ιάξηζα, Θαβάια, Μάλζε, Κπηηιήλε, Οφδν, Ιακία ζα δεκηνπξγεζνχλ πάλσ απφ είθνζη
λέεο θαηαιήςεηο, ζηέθηα θαη θνηλσληθά θέληξα.277 Θαηαδπφκελνη ζηελ κηθξνθιίκαθα
ησλ παξαπάλσ πφιεσλ παξαηεξείηαη φηη ζρεδφλ ην ζχλνιν ησλ θαηαιήςεσλ θαη
ζηεθηψλ ρσξνζεηνχληαη ζε θεληξηθά θαη εκβιεκαηηθά ζεκεία ησλ πφιεσλ θαη ζπλήζσο
πξφθεηηαη γηα θξαηηθά, δεκνηηθά θαη παλεπηζηεκηαθά θηίξηα (βι. ράξηεο 3 ζει. 474).
Σαξαθηεξηζηηθά ε θαηάιεςε «Rosa Nera» (2004) ζηα Σαληά βξίζθεηαη ζηελ ηζηνξηθή
Αθξφπνιε ηεο πφιεο, ζην ιφθν Θαζηέιη πάλσ απφ ην παιηφ ελεηηθφ ιηκάλη ζην πξψελ
δηνηθεηήξην∙ επίζεο ε θαηάιεςε ηνπ «Δπαγγειηζκνχ» (2002) ζην Ζξάθιεην ζηεγάδεηαη
ζην θηίξην ηνπ νκψλπκνπ πξψελ λνζνθνκείνπ δίπια ζην ιηκάλη θαη ζε κηθξή απφζηαζε
απφ ηελ θεληξηθή πιαηεία ησλ Ιηνληαξηψλ∙ ε θαηάιεςε «Καηζάγγνπ» (2002) ζην Βφιν
βξίζθεηαη θαη απηή ζηελ θαξδηά ηεο πφιεο ζηελ πξψελ νκψλπκε θαπλαπνζήθε∙ ην
«ΗΘΑ-Ηφο Θνηλσληθήο Απειεπζέξσζεο» (2008) ζηε Ιάξηζα, ην νπνίν είρε αξθεηά
βξαρχβηα χπαξμε, ρσξνζεηνχηαλ ζην ηζηνξηθφ θηίξην ηνπ ΗΘΑ δίπια ζηελ θεληξηθή
πιαηεία Ραρπδξνκείνπ∙ o «Θχθλνο» (2002) ζηελ Μάλζε βξηζθφηαλ ζηελ άξζξσζε ηεο
παιηάο πφιεο κε ην θέληξν επί ηεο Βαζηιέσο Θσλζηαληίλνπ∙ επίζεο ε «Αληηβίσζε»
(2005) ζηα Γηάλλελα βξίζθεηαη επί ηεο ιεσθφξνπ Ξαπαλδξένπ, δηαθφζηα κέηξα απφ ηελ
παιηά πφιε θαη ην εκπνξηθφ θέληξν∙ ην «Ξαξάξηεκα» (2000) ζηελ Ξάηξα βξίζθεηαη ζην
ηζηνξηθφ θεληξηθφ θηίξην ηνπ Ξαλεπηζηεκίνπ αλάκεζα ζηηο θεληξηθέο πιαηείεο ΋ιγαο θαη
Β. Γεσξγίνπ. Ξαξάιιεια, αξθεηά πνιηηηθά, θνηλσληθά θαη θνηηεηηθά ζηέθηα
εκθαλίδνληαη ζρεδφλ ζε θάζε πφιε πνπ δηαζέηεη παλεπηζηεκηαθέο ζρνιέο.

Ρν ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ ζηελ παξαπάλσ ραξηνγξάθεζε ησλ λέσλ θαηαιήςεσλ θαη

θνηλσληθψλ θέληξσλ είλαη φηη γίλεηαη γηα πξψηε θνξά ε κεηάβαζε απφ ην κεκνλσκέλν
θηίξην, απφ ην «λενθιαζηθφ» ηεο πξψηεο γεληάο, ζε ζεκαληηθά κεγαιχηεξα θηίξηα,
πξψελ εξγνζηάζηα, θαπλαπνζήθεο, λνζνθνκεία, θνηηεηηθέο εζηίεο, θηι. Δάλ ε
«κεγαινπξεπήο» φςε ησλ λενθιαζηθψλ «δειέαδε» (c/krümel θαη merry, 2005: 22)
ζεκεηνινγηθά ηνπο αλαξρνπάλθ θαηαιεςίεο ηεο πξψηεο γεληάο, νη νπνίνη εθνξκνχζαλ,
θαηά έλα ηξφπν, ζηα «ιίθλα» ησλ αζηψλ ηνπ 19νπ θαη αξρψλ 20νπ αηψλα, ε λέα γεληά
ηεο επηζθάιεηαο θαη ηεο λενθηιειεχζεξεο ρηιηεηίαο έιθεηαη απφ ηα πξψελ θνξληηζηηθά
βηνκεραληθά θηίξηα ηνπ κεζνπνιέκνπ γηα λα πξνβάιεη ίζσο ηα ζεκάδηα ηεο
ζεκεηνινγηθήο ζχγθξνπζεο κε ην αλαδπφκελν κεηαθνξληηζηηθφ «θνηλσληθφ
εξγνζηάζην». Ξξφθεηηαη γηα κηα κεηάβαζε πνπ πνιηηηθά, επηζπκεηηθά θαη ζπκβνιηθά
γίλεηαη θαλεξή κε ηηο θαηαιήςεηο ηνπ πξψελ εξγνζηαζίνπ ηεο ΢θαλέη ζηε

«Αξθεηέο πφιεηο εκθαλίδνπλ ηα ηειεπηαία ρξφληα έληνλεο κεηξνπνιηηηθέο πξνδηαζέζεηο. Απηφ

απνηππψλεηαη ηφζν ζηελ επξεία αλνηθνδφκεζε θαη ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν νξγαλψλνληαη θαη
ζρεκαηνπνηνχληαη ρσξνηαμηθά φζν θαη ζηελ ηαρχηαηε εμάπισζε θαη ηνλ θαζνξηζηηθφ ξφιν ηνπ
θεθαιαίνπ ζε επίπεδν θνηλσληθήο νξγάλσζεο. Δπηπιένλ νη πιεζπζκηθέο κεηαγγίζεηο πνπ απηέο νη
πφιεηο απνιακβάλνπλ, κε άηνκα θπξίσο λεαξήο ειηθίαο ιφγσ ησλ παλεπηζηεκηαθψλ ηδξπκάησλ πνπ
θηινμελνχλ, πξνθαινχλ κεηαιιάμεηο ζηελ θνηλσληθή ηνπο ζχλζεζε, θαζνξίδνπλ ζπλζήθεο θαη
αιιάδνπλ ηε θπζηνγλσκία ησλ πφιεσλ. Ξαξαηεξείηαη έηζη, κηα αδηακθηζβήηεηε εμάπισζε ηνπ
κεηξνπνιηηηθνχ πξνηχπνπ ζε νινέλα θαη πεξηζζφηεξεο πφιεηο (...) Ζ εμέιημε απηή ζε ζπλδπαζκφ κε
ηηο άιινηε ―ππφγεηεο‖ θαη άιινηε εκθαλείο πνιηηηθέο δπκψζεηο ηνπ παξειζφληνο θαη ηνπ παξφληνο,
ζε ηνπηθφ επίπεδν, θαίλεηαη λα επλννχλ ηελ εκθάληζε θαηεηιεκκέλσλ εγρεηξεκάησλ.»
277
Ππγθεθξηκέλα ηελ δεθαεηία 1999-2008 ζα δεκηνπξγεζνχλ ζε πεξηθεξεηαθέο πφιεηο νη εμήο
θαηαιήςεηο, ζηέθηα θαη θνηλσληθνί ρψξνη (βι. ράξηεο 4 ζει. 475): «Θχθλνο» ην 2002 ζηε Μάλζε,
«θαηάιεςε Δπαγγειηζκνχ» ην 2002 ζην Ζξάθιεην, «θαηάιεςε Καηζάγγνπ» ην 2002 ζην Βφιν,
«θαηάιεςε Rosa Nera» ην 2004 ζηα Σαληά, «θαηάιεςε Βχξσλνο 3» ην 2004 ζηε Θαβάια, «Απηφλνκνο
Θνηλσληθφο Σψξνο» θαη «Αληηβίσζε» ην 2005 ζηα Γηάλλελα, «Απηνδηαρεηξηδφκελνο Σψξνο Αλαηφπηα» ην
2005 ζηελ Ξάηξα, «adelante: ειεπζεξνο θνηλσληθφο ρψξνο» ην 2005 ζηε Θνκνηελή, «θαηάιεςε ζην
Κπίλεην» ην 2006 ζηε Κπηηιήλε, «Απηνδηαρεηξηδφκελν Πηέθη» ζην Αγξίλην ην 2007, «ΗΘΑ» ην 2008 ζηε
Ιάξηζα.

448
Θεζζαινλίθε θαη ηνπ πξψελ εξγνζηαζίνπ-θαπλαπνζήθεο Καηζάγγνπ ζην Βφιν, φπσο
επίζεο αληίζηνηρεο θιίκαθαο θαη ζεκεηνινγηθήο βαξχηεηαο είλαη νη θαηαιήςεηο «Rosa
Nera» ζηα Σαληά, «Δπαγγειηζκφο» ζην Ζξάθιεην, «Αληηβίσζε» ζηα Γηάλλελα, «ΗΘΑ»
ζηε Ιάξηζα, «Ξαξάξηεκα» ζηε Ξάηξα, «Νξθαλνηξνθείν» θαη «Γέιηα» ζηε
Θεζζαινλίθε.278 Δπηπιένλ ζηηο παξαπάλσ θαηαιήςεηο θαίλεηαη θαη ε κεηαθνξά ησλ
πξαθηηθψλ ηνπ δπηηθνεπξσπατθνχ θηλήκαηνο ησλ θαηαιήςεσλ θπξίσο ηεο ηηαιηθήο θαη
ηζπαληθήο εθδνρήο θαη επνκέλσο γίλεηαη θαλεξφο ν νηθνπκεληθφο ηνπο ραξαθηήξαο. Ρν
ζεκαληηθφηεξν, σζηφζν, είλαη φηη αιιάδεη ε ρσξηθή θαη θαληαζηαθή θιίκαθα αλαθνξάο
θαζψο θαη νη αληηθεηκεληθέο δπλαηφηεηεο πνπ δίλνπλ νη λένη ρψξνη ζηε λέα γεληά
θαηαιεςεηψλ.

΋πσο παξαηεξεί ν c/krümel (ζην c/krümel θαη merry, 2005: 12-13):

«Νη επηβιεηηθνί θαη απέξαληνη κνλφρσξνη εξγνζηαζηαθνί ρψξνη, άιινηε ε κήηξα ηεο
πιένλ αληηαλζξψπηλεο εξγαζηαθήο δηαδηθαζίαο θαη ην πεδίν ηεο πιένλ δηεπξπκέλεο
επηηήξεζεο (...), ππνδέρνληαη ζήκεξα ην θνηλσληθφ θαη ην δεκφζην. Κεγάιεο
δηαζηάζεηο, καθξηλφο νξίδνληαο δξάζεσλ. Ζ θιίκαθα ησλ θηηξίσλ (...) θαη νη νπηηθέο
θπγέο πνπ απηή ζπλεπάγεηαη δίλνπλ ηελ αίζζεζε ηεο θαηάξγεζεο ηνπ νξίνπ κεηαμχ
ηδησηηθνχ θαη δεκφζηνπ, κεηαμχ κέζα θαη έμσ. Ρν θελφ εξγνζηάζην, απφξξνηα ηεο
επξείαο απνβηνκεράληζεο (...) αιιά θαη ν λεθξφο εξγνζηαζηαθφο ρξφλνο, ρξφλνο
παξαγσγήο πνπ έρεη παγψζεη ζηε κλήκε. Σψξνο θαη ρξφλνο θαηαιακβάλεηαη, απν-
αιινηξηψλεηαη θαη επαλαιεηηνπξγνχλ ρσξίο κεραλέο, ρσξίο αιινηξησκέλε εξγαζία,
ρσξίο εθκεηάιιεπζε. Νη θαηαιεςίεο εξγάδνληαη κε εξγαιείν ηελ επηζπκία ηνπο. Ρν
θνηλσληθφ, πιένλ εξγνζηάζην πξνζθέξεη ζέζεηο (εξγαζίαο) γηα έλαλ θφζκν νιφηεια
δηαθνξεηηθφ θαη φςεηο κηαο δσήο αλάκεζα ζην παξφλ θαη ην κέιινλ» (ηνληζκφο δηθφο
κνπ).

Ζ παξαηήξεζε ηνπ c/krümel γηα ηελ θαηάξγεζε ηνπ νξίνπ κεηαμχ ηδησηηθνχ θαη
δεκφζηνπ θαη ηελ «ππνδνρή» ζηνπο λένπο θαηεηιεκκέλνπο ρψξνπο ηνπ θνηλσληθνχ θαη
ηνπ δεκφζηνπ είλαη θαζνξηζηηθή. Ρν «θελφ» εξγνζηάζην κεηακνξθψλεηαη ζην λέν
«θνηλφ». Ρν εξγνζηάζην πνπ θάπνηε παξήγαγε εκπνξεχκαηα, αιινηξίσζε θαη
εθκεηάιιεπζε, ηα νπνία ζεκειηψλνληαλ ζηελ θξαηηθή θαη αηνκηθή ηδηνθηεζία, απηή ηε
θνξά «παξάγεη» ηνλ Θνηλφ Σψξν σο ελφηεηα ηνπ ζπιινγηθνχ θαη ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ,
ν νπνίνο ζεκειηψλεηαη ζηε θνηλή θηήζε. Δπνκέλσο ην λέν «θνηλφ» ηνπ θαηεηιεκκέλνπ
εξγνζηαζίνπ είλαη αθνινπζψληαο ηνλ νξηζκφ ηνπ Θσηζάθε (2015: 409) ν «θνηλφο
ηξφπνο επηθνηλσλίαο πνπ ζπγθξνηεί ην πιήζνο ζε δεκφζην ζψκα» θαη πνπ
«νινθιεξψλεη ηε δηαθνξνπνηεκέλε πξνζσπηθή δσή ηνπ θαζέλα ζε κηα εληαηνπνηεκέλε

278
Αξθεηνί απφ ηνπο λένπο θαηεηιεκκέλνπο ρψξνπο ηφζν ηεο δεχηεξεο φζν θαη ηεο ηξίηεο κεηα-
δεθεκβξηαλήο πεξηφδνπ ραξαθηεξίδνληαη απφ ην εληππσζηαθφ ηνπο κέγεζνο ηφζν φζνλ αθνξά ην
εκβαδφ ηνπ νηθνπέδνπ φζν θαη ησλ δνκεκέλσλ επηθαλεηψλ ππεξβαίλνληαο θαηά πνιχ ηηο θαηαιήςεηο
ηεο πξψηεο γεληάο, νη νπνίεο επξφθεηην γηα κεκνλσκέλα λενθιαζηθά θηίξηα πνπ ε έθηαζή ηνπο καδί κε
ηνπο αχιεηνπο ρψξνπο δελ μεπεξλνχζε ην κηζφ κε έλα ζηξέκκα. Νη λέεο θαηαιήςεηο πξνζθέξνπλ
ρηιηάδεο λέα ηεηξαγσληθά κέηξα γηα λένπο πεηξακαηηζκνχο, λέεο επηζπκίεο, λέα θαληαζηαθά, λένπο
ηξφπνπο επηθνηλσλίαο. Δλδεηθηηθά ε θαηάιεςε «Φάκπξηθα ΢θαλέη» ζηε Θεζζαινλίθε έρεη έθηαζε 19,5
ζηξέκκαηα, ε «Βίια Εσγξάθνπ» ζηελ Αζήλα έρεη έθηαζε 9,5 ζηξέκκαηα, ε θαηάιεςε «Διαία» ζηελ
Θέξθπξα έρεη έθηαζε 8 ζηξέκκαηα, ε «Rosa Nera» ζηα Σαληά 3,0 ζηξέκκαηα, ε θαηάιεςε
«Καηζάγγνπ» ζην Βφιν 2,5 ζηξέκκαηα θαη ε θαηάιεςε «Νξθαλνηξνθείνπ» ζηε Θεζζαινλίθε 1,5
ζηξέκκα. Δπίζεο ε θαηάιεςε «Γέιηα» ζηε Θεζζαινλίθε πξφθεηηαη γηα έλα επηαψξνθν θηίξην, ην νπνίν
ήηαλ δηακνξθσκέλν ζε εζηίεο ησλ ΡΔΗ θαη επνκέλσο δηαζέηεη δεθάδεο δσκάηηα∙ ην (επαλα)θαηεηιεκκέλν
θηίξην ηεο «Ιεσθφξνπ Λίθεο» ζηε Θεζζαινλίθε είλαη θαη απηφ πξφζθνξν θηίξην γηα λα ζηεγαζηνχλ
δεθάδεο θαηαιεςίεο, θαη ηέινο ε θαηάιεςε «Δπαγγειηζκφο» ζην Ζξάθιεην σο πξψελ λνζνθνκείν έρεη
θαη απηφ ζεκαληηθή ρσξεηηθφηεηα ζηέγαζεο.

449
δεκφζηα δσή φισλ» (Θσηζάθεο, 2015: 409). Κε ηα ιφγηα ηεο θαηάιεςεο «Terra
Incognita» (2004: 3): «ε θαηάιεςε είλαη ν ηφπνο πνπ νη πξνζσπηθέο καο δηαδξνκέο
ζπγθιίλνπλ, ν θνηλφο ηφπνο φπνπ νη επηζπκίεο θαη ηα φλεηξά καο αιιειεπηδξνχλ θαη
ζπκπξάηηνπλ ζε κηα δσληαλή δηαδηθαζία δίρσο αξρεγνχο, ηδηνθηήηεο, ειεγθηέο θαη
εηδηθνχο.»

Γηα λα «κεηακνξθσζεί» ην εγθαηαιεηκκέλν εξγνζηάζην ζε λέν «θνηλφ» νη θαηαιήςεηο

θαη ηα ζηέθηα ηεο δεχηεξεο γεληάο εκπινπηίδνπλ ηηο δξαζηεξηφηεηεο ηεο πξψηεο γεληάο
κε λέεο ηδέεο θαη πξαθηηθέο, ζηηο νπνίεο δηαζηαπξψλεηαη ην ζπιινγηθφ κε ην δεκφζην:
ζπληξνθηθή θνπδίλα, δαλεηζηηθή βηβιηνζήθε, ραξηζηηθφ παδάξη, ζηνχληην κνπζηθήο,
δσκάηην αξρείνπ, κάζεκα ρνξνχ, κάζεκα κνπζηθήο, κάζεκα θσηνγξαθίαο, κάζεκα
ζεάηξνπ, κάζεκα πνιεκηθψλ ηερλψλ, κάζεκα ειιεληθψλ ζε κεηαλάζηεο, παηδηθφο
ζηαζκφο, ηππνγξαθηθή θνιεθηίβα, εξγαζηήξη ππνινγηζηψλ, εξγαζηήξη κεηαμνηππίαο,
εξγαζηήξη ηαηνπάδ, ζπλαπιία, θηλεκαηνγξαθηθή πξνβνιή, ζεαηξηθή παξάζηαζε,
εθζέζεηο, νπηηθναθνπζηηθέο εγθαηαζηάζεηο, bmx jam, βηβιηνπαξνπζίαζε, πνιηηηθή
εθδήισζε, γηνξηή γεηηνληάο, θαξαφθε, ηεκπειηάδα, βξαδηά ζνπίλγθ θαη πνιιά πνιιά
αθφκε. Ραπηφρξνλα ζηηο θαηαιήςεηο ζηεγάδνληαη πνιηηηθέο νκάδεο, εθεκεξίδεο, νκάδεο
αιιειεγγχεο ζε πξφζθπγεο θαη κεηαλάζηεο, εξγαηηθέο νκάδεο θαη ζσκαηεία βάζεο,
θνηηεηηθέο νκάδεο θαη νκάδεο πνπ αζρνινχληαη κε κηα πνηθηιία ζεκάησλ φπσο
βηνηερλνινγία, επηζθάιεηα, έκθπιε θαηαπίεζε, κηιηηαξηζκφο, νηθνινγία, ςπρηαηξηθή,
εζληθηζκφο, θηλήκαηα πφιεο θ.α.

Ξαξάιιεια νη θαηαιήςεηο θαη ηα ζηέθηα ηεο λέαο γεληάο δηαηεξνχλ ηα πεξηερφκελα ηεο
πξνεγνχκελεο θαη ηα εκπινπηίδνπλ. Ήδε απφ ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗90 ηα
πεξηερφκελα ησλ θαηαιεςεηψλ ζπγθεθξηκελνπνηνχληαη θπξίσο ζηελ αληίζεζε απέλαληη
ζην ηξίπηπρν «θξάηνο, εκπφξεπκα θαη ζέακα»∙ ην «θξάηνο» κε ηνπο θαηαζηαιηηθνχο
κεραληζκνχο (αζηπλνκία-ζηξαηφο) ή ηνπο παξαθξαηηθνχο (θαζίζηεο)∙ ην «εκπφξεπκα»
κε ηελ θεληξηθφηεηα ηεο ηαμηθήο πξνζέγγηζεο∙ θαη πξνζηίζεηαη ε θξηηηθή ζην «ζέακα»
θαζψο νη δεθαεηίεο ησλ ‗90-‗00 ραξαθηεξίδνληαη απφ αχμεζε ηεο θαηαλάισζεο, έληαζε
ηνπ lifestyle, αλάδπζε ηνπ θαζνξηζηηθνχ ξφινπ ησλ ΚΚΔ, θαζψο θαη ηεο παηξησηηθήο
θαη ζεακαηηθήο ξεηνξηθήο πεξί ηζρπξήο Διιάδαο, κε ηε δηνξγάλσζε κεηαμχ άιισλ, ησλ
Νιπκπηαθψλ Αγψλσλ ην 2004. Ραπηφρξνλα ε καδηθή έιεπζε κεηαλαζηψλ ηε δεθαεηία
ηνπ ‘90, ε ζπλαθφινπζε εθκεηάιιεπζή ηνπο θαη ε αλάδπζε ξαηζηζηηθήο ξεηνξηθήο ζα
ζέζεη λέα εξσηήκαηα θαη σο εθ ηνχηνπ ζα εκπινπηηζηνχλ νη δξάζεηο θαη ηα πεξηερφκελα
ησλ θαηαιεςηαθψλ εγρεηξεκάησλ, ηα νπνία ζα επηδηψμνπλ λα αληρλεχζνπλ ηε
δηαζηαχξσζε ηεο ηαμηθήο κε ηε εζλνηηθή θαηαπίεζε. Υζηφζν θαζψο ν ιφγνο εθθέξεηαη
απφ ιεπθνχο, θαηά θαλφλα αξηηκειείο, εηεξνθαλνληθνχο, λένπο ζε ειηθία θαη κε
ειιεληθή ππεθνφηεηα αληηεμνπζηαζηέο, εμαθνινπζεί λα ππεξηζρχεη ε θεληξηθφηεηα ηεο
ηαμηθήο αλάιπζεο, ε νπνία δελ επηηξέπεη αθφκα λα αλαδεηρζνχλ νη ηδηαίηεξεο ηελ θάζε
θνξά δηαζηαπξψζεηο θαη ηνκέο ησλ πνηθίισλ ζπζηεκάησλ εμνπζίαο ζηα πεδία ηνπ
έζλνπο/εζλφηεηαο, ηνπ θχινπ279, ηεο ειηθίαο, ηεο αλαπεξίαο θηι. Ν ξαηζηζκφο, ν

279
Ζ απνπζία θεκηληζηηθνχ ιφγνπ ηε δεθαεηία ηνπ ‗90 έσο θαη ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 2000 είλαη
θαλεξή θαη κε ηα ιφγηα ησλ εθ-θπισλ (2006: 4-5):

«΋ζνλ αθνξά ηνλ ειιαδηθφ ρψξν, εληφο ηνπ αληαγσληζηηθνχ θηλήκαηνο δελ ππάξρεη πηα θακηά
ππνδνκή πάλσ ζηελ νπνία ζα κπνξνχζε δπλάκεη λα βαζηζηεί κηα ζπλεηδεηή θεκηληζηηθή πνιηηηθή
ζηάζε, νχηε έλα ζεσξεηηθφ έδαθνο πάλσ ζην νπνίν ζα νηθνδνκνχληαλ ζχγρξνλεο ζεσξήζεηο. Ρν
γεγνλφο φηη απφ ηελ πξαγκαηηθφηεηα ηνπ θεκηληζκνχ ηνπ ‘80 θαη ηηο πνηθίιεο ηάζεηο ηνπ δελ
επηβίσζε ζρεδφλ ηίπνηα, δελ ππάξρεη ηίπνηα νξαηφ πηα -απφ ηελ άπνςε ηεο ζεσξεηηθήο εξγαζίαο,
ηεο λεπξηθφηεηαο θαη ηεο ηζηνξίαο απηψλ ησλ θεκηληζηηθψλ εθδνρψλ πνπ πήξαλ ζάξθα θαη νζηά
εθείλε ηε δεθαεηία- είλαη επζχλε ελφο θηλεκαηηθνχ ρψξνπ πνπ ηεξάξρεζε έηζη ηηο πξνηεξαηφηεηέο

450
ζεμηζκφο, ε μελνθνβία, ε νκνθνβία, ε ηξαλζνθνβία, ν εζλνηηζκφο, ε ζξεζθεπηηθή
κηζαιινδνμία, φηαλ εμεηάδνληαη, ηνπνζεηνχληαη ζρεδφλ πάληα θάησ απφ ηελ θπξίαξρε
ηαμηθή αλάιπζε ηεο ζχγθξνπζεο θεθαιαίνπ-εξγαζίαο.

Ξαξφια απηά ε εκπεηξία ησλ θαηαιήςεσλ θαη ησλ ζηεθηψλ πξνζθέξεη ζηα κέιε ηνπο ηε
δπλαηφηεηα λα ζέζνπλ νξηζκέλεο γεληθέο θαηεπζπληήξηεο αξρέο ιεηηνπξγίαο θαη
νξγάλσζεο ηνπ ηξφπνπ επηθνηλσλίαο ηνπο θαη ησλ θνηλσληθψλ ηνπο ζρέζεσλ. Απηέο
κπνξνχλ λα ζπκππθλσζνχλ ζην ηξίπηπρν «αληίζηαζε-αμηνπξέπεηα-αιιειεγγχε» θαη
ηαπηφρξνλα σο κνξθέο νξγάλσζεο δηαθεξχζζνληαη, κε ζπλέπεηα απφ φια ηα
εγρεηξήκαηα, ν αληηηεξαρηθφο, νξηδφληηνο, ακεζνδεκνθξαηηθφο θαη απηνδηαρεηξηζηηθφο
ραξαθηήξαο.

Σαξαθηεξηζηηθά γηα ην δήηεκα ηεο απηννξγάλσζεο ην «απηνδηαρεηξηδφκελν Πηέθη Αγίαο

Ξαξαζθεπήο» (2002: 19) δειψλεη ην 2002:

«Ζ απηννξγάλσζε ησλ δξαζηεξηνηήησλ πνπ ιακβάλνπλ ρψξα ζε ζηέθηα,

θαηαιήςεηο (...) ή έρνπλ ηελ αθεηεξία ηνπο ζε απηά παξαπέκπεη ζε κηα απνπζία θαη
ζε κηα παξνπζία. Ζ απνπζία δελ είλαη άιιε απν ηελ έιιεηςε ηεξαξρηθψλ δνκψλ θαη
ζρέζεσλ. Κε άιια ιφγηα εηδηθνί, εηδήκνλεο θαη αξρεγνί δελ ππάξρνπλ εδψ. Ζ
παξνπζία είλαη ε ζεηηθή, ηζφηηκε θαη ελεξγφο ζπκκεηνρή ησλ αλζξψπσλ πνπ
ζπκκεηέρνπλ ζε απηά ηα εγρεηξήκαηα ζηε ιήςε θαη ηελ εθηέιεζε απνθάζεσλ γηα ηηο
δξαζηεξηφηεηεο πνπ ηνπο αθνξνχλ θαη ηνπο ελδηαθέξνπλ. Ζ ζπγθξφηεζε δειαδή
αιιεινδηαζηαπξνχκελσλ ―θνηλνηήησλ‖, νη νπνίεο δηαρεηξίδνληαη νη ίδηεο ζε πιαίζηα
ζπιινγηθήο απφθαζεο θαη επζχλεο ηηο ζπλζήθεο ηεο χπαξμήο ηνπο.»

Ραπηφρξνλα κε ηε θξνληίδα γηα ηελ εζσηεξηθή ιεηηνπξγία ησλ εγρεηξεκάησλ, ηα κέιε

ηνπο δελ παχνπλ δηαξθψο λα ηνλίδνπλ φηη ν «θπζηθφο ρψξνο» ηεο θαηάιεςεο ή ηνπ
ζηεθηνχ δελ είλαη απηνζθνπφο αιιά πεξηζζφηεξν απνηειεί έλα «νξκεηήξην» γηα ηελ
νξγάλσζε εμσζηξεθψλ δξάζεσλ.

Ρν «Απηφλνκν Πηέθη» (2002: 20-21) απφ ηελ Αζήλα δειψλεη ην 2002 κε έκθαζε:

«Ζ δεκηνπξγία ελφο απηνδηαρεηξηδφκελνπ ρψξνπ δελ απνηειεί γηα καο ηε δεκηνπξγία

ελφο θαηαθπγίνπ, φπνπ ζα θαηαθεχγνπκε γηα λα ζηεγάζνπκε, καθξηά απφ ηελ
θνηλσλία θαη κε θιεηζηή ηελ πφξηα, ηηο απφςεηο θαη ηηο αλαδεηήζεηο καο. Αιιά ηε
δεκηνπξγία ελφο νξκεηεξίνπ, ελφο ζεκείνπ εθθίλεζεο, απ‘ φπνπ ζα μεδηπιψζνπκε ηε
δξάζε καο πξνο ηελ θνηλσλία, αλαδεηθλχνληαο ηα πνιηηηθά θαη θνηλσληθά κέησπα
αληηπαξάζεζεο κε ην θεθάιαην θαη ην θξάηνο, ζπκβάιινληαο νπζηαζηηθά ζηνπο
θνηλνχο αγψλεο.»

ηνπ, ψζηε ε κλήκε ηνπ λα αθήλεη αλέγγηρηεο ηηο βαζηέο παηξηαξρηθέο δνκέο πνπ ηνλ ζπλέρνπλ θαη
ηελ ειεπζεξία ηνπ αλδξηζκνχ πνπ επηθξαηεί ζην εζσηεξηθφ ηνπ. Πε αλαιπηηθφ επίπεδν (...) δελ
αλαγλσξίδεηαη θαλ ν ζεμηζκφο ζαλ θνηλσληθή δνκή. Γελ εκθαλίδεηαη ζηελ αλάιπζε ηεο θνηλσλίαο,
παξά κφλν ζαλ δεπηεξεχνπζα ηεο δεπηεξεχνπζαο, ηεο δεπηεξεχνπζαο ζεκαζίαο (―αο πνχκε θαη θάηη
γηα ην θχιν...‖, ―εζείο πνπ αζρνιείζηε πείηε θαη θάηη γηα ην θχιν...‖ θηι.) θαη κε ην ραξαθηήξα
θηιαλζξσπηθήο πνιηηηθήο.»

θαη φπσο επηζεκαίλεη ην «Κσβ Θαθελείν» (2013):

«Eίλαη αξθεηά δηαδεδνκέλε κία ζηελή αληίιεςε ηνπ θνηλσληθνχ αληαγσληζκνχ σο νηθνλνκηθήο
πάιεο θαη κφλν. Ζ αληίιεςε απηή επηθπιάζζεη κηα δεπηεξεχνπζα ζέζε ζηα δεηήκαηα ηεο έκθπιεο
θαηαπίεζεο, θαζψο ηα αληηιακβάλεηαη σο δεηήκαηα πνιηηηζκηθά πνπ, πεξηθεξεηαθά θαη κφλν,
κπνξνχλ λα ζπλνδεχνπλ ηελ ηαμηθή πάιε.»

451
Κε παξφκνην ηξφπν ε θαηάιεςε «Terra Incognita» (2004: 2) δηεπθξηλίδεη ην 2004 φηη ε
θαηάιεςε απνηειεί απιψο έλα «κέζν» γηα ηελ νξγάλσζε ηεο δξάζεο ζην δξφκν, ν
νπνίνο είλαη ν πξαγκαηηθφο «θπζηθφο ρψξνο» γηα ηελ «θνηλσληθή απειεπζέξσζε»:

«Ρν Πάββαην 28 Φεβξνπαξίνπ κεξηθέο δεθάδεο άλζξσπνη θαηαιάβακε ην

εγθαηαιεηκκέλν θηίξην ηελ γσλία Νιχκπνπ θαη Ράζθνπ Ξαπαγεσξγίνπ. Άλζξσπνη κε
δηαθνξεηηθή θαζεκεξηλφηεηα, ειηθία, δηαδξνκέο, πξνζσπηθέο επηζπκίεο θαη αλάγθεο.
Άλζξσπνη φκσο πνπ ηα κάηηα ηνπο ζπλαληηνχληαη θαη κνηξάδνληαη έλα θνηλφ πάζνο,
κηα θνηλή ζέιεζε γηα απηνθαζνξηζκφ θαη θαηαζηξνθή ηνπ εθκεηαιιεπηηθνχ
ζπζηήκαηνο. Ππλαληεζήθακε ζηε βάζε κηαο θνηλήο επηζπκίαο γηα απηφλνκε δξάζε
ζην δξφκν, ζπλαληεζήθακε ζηε δξάζε ζην δξφκν θαη ν δξφκνο παξακέλεη
θπξίαξρνο ζηφρνο καο θαη θπζηθφο καο ρψξνο. (...) Γελ ςάρλνπκε νχηε θαηαθχγηα,
νχηε θαβάηδεο φπνπ ζα δνχκε έλα θνκκάηη ηεο δσήο αλελφριεηνη. Αληηιακβαλφκαζηε
ηελ θαηάιεςε σο έλα αθφκα κέζν, αλάκεζα ζε ηφζα άιια, ζηε δηαδηθαζία ηεο
αηνκηθήο θαη θνηλσληθήο απειεπζέξσζεο.»

Υζηφζν ζα πξέπεη λα επηζεκαλζεί φηη αξθεηέο θνξέο ηφζν ηα κέιε ησλ θαηαιήςεσλ
θαη ησλ ζηεθηψλ φζν θαη ζπλνιηθφηεξα νη πνιηηηθέο ζπιινγηθφηεηεο ηνπ απνθαινχκελνπ
«αλαξρηθνχ-αληηεμνπζηαζηηθνχ» ρψξνπ αλαπαξάγνπλ, πνιιέο θνξέο άξξεηα, ην δίπνιν
«αιινηξησκέλε θνηλσλία» έλαληη ηεο «θαζαξφηεηαο ησλ θαηαιήςεσλ» ή ησλ
πνιηηηθψλ νκάδσλ. Θεσξνχλ φηη, κέζα απφ ηε δξάζε ηνπο θαη ηελ ηήξεζε ησλ αξρψλ
ηνπο, έρνπλ ηελ ηθαλφηεηα λα παξάγνπλ κηα ζπκπαγή θνηλφηεηα αγσληζηψλ, ε νπνία
έρεη ηε δχλακε λα θξαηάεη «ακφιπλην» ην εγρείξεκά ηεο απφ ηηο επίζεκεο
εμνπζηαζηηθέο ζρέζεηο, πνπ σο ηέηνηεο αλαγλσξίδνληαη ζρεδφλ θαηά απνθιεηζηηθφηεηα
ην θεθάιαην θαη ην θξάηνο, θαη ζε επηιεγκέλεο ζηηγκέο λα επηηίζεηαη ζηελ
«απνμελσκέλε-αιινηξησκέλε» θνηλσλία280. Ζ παξαπάλσ αληίιεςε παξαπέκπεη ζηε
ζπζηεκηθή πξνζέγγηζε πνπ πξνηάζζεη ηνλ ηδενινγηθφ θαη πνιηηηθφ αληαγσληζκφ σο
αληηπαξάζεζε δηπνιηθψλ θνηλσληθψλ ζπζηεκάησλ «εμνπζία - αληηεμνπζία», «αθεληηθά
-εξγάηεο», «ληφπηνη - μέλνη», «θαζαξφ κέζα (θαηάιεςε) - αιινηξησκέλν έμσ
(θνηλσλία)». Υο ζπζηεκηθή πξνζέγγηζε, ε παξαπάλσ αληίιεςε επηδηψθεη λα ειέγμεη
αθελφο ηηο θνηλσληθέο δπλάκεηο δειαδή ηνλ «θπζηθφ ρψξν» ηεο θαηάιεςεο-ζηεθηνχ,
ηνλ νπνίν θαη αληηιακβάλεηαη σο «νξκεηήξην» θαη αθεηέξνπ ηηο «ππνθεηκεληθέο
ηθαλφηεηεο» ησλ κειψλ ηεο, ηηο νπνίεο θαη πξνζεγγίδεη σο «εξγαιεία» γηα ηελ επίηεπμε
ησλ πνιηηηθψλ-εγεκνληθψλ ηεο ζηφρσλ. Γηα ην ιφγν απηφ πξνηάζζεη ηελ
θαζνξηζηηθφηεηα ησλ νηθνλνκηθψλ ζρέζεσλ θαη ζθφπηκα απνζησπά ή δελ δίλεη ρψξν
ζηελ εμέηαζε ησλ πβξηδηθψλ ελδηάκεζσλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαη ηξφπσλ
επηθνηλσλίαο.

Κηα ζεκαληηθή κεηαηφπηζε ζηελ παξαπάλσ αληίιεςε πνπ αλαπαξάγεη ην δίπνιν

αλάκεζα ζηελ ιεγφκελε «αιινηξησκέλε θνηλσλία» θαη ζηελ «θαζαξφηεηα» ηεο
θαηάιεςεο αξρίδεη λα ραξαθηεξίδεη νξηζκέλεο απφ ηηο θαηαιήςεηο ηεο δεχηεξεο γεληάο
ζηηο αξρέο ηε δεθαεηίαο ηνπ 2000. Ζ αλαζηνραζηηθή ζηάζε, ε εζσηεξηθή δηεξψηεζε, ε

280
Σαξαθηεξηζηηθά φπσο δειψλεη ε θαηάιεςε «Θχθλνο» (2002) ζηελ Μάλζε ην 2002:

«Mέζα ζηελ δνχγθια ηνπ ζχγρξνλνπ ―πνιηηηζκνχ‖ νη άλζξσπνη απνκνλψλνληαη θαη επηδηψθνπλ ηελ
εμεχξεζε αηνκηθψλ ιχζεσλ παξά ην φηη ηα πξνβιήκαηα παξακέλνπλ θνηλά. Ζ αίζζεζε ηεο
θνηλφηεηαο έρεη ραζεί. Νη ρψξνη ζπλεχξεζεο αλζξψπσλ, φπσο ην ζρνιείν, ε γεηηνληά, νη εξγαηηθνί
ρψξνη, ην παλεπηζηήκην, πνπ απνηεινχλ θαη ρψξνπο επηβνιήο ηεο θπξίαξρεο ηδενινγίαο θαη ηεο
εθκεηάιιεπζεο δελ δίλνπλ πιένλ ηελ επθαηξία γηα πνιηηηθή δχκσζε θαη απφ θνηλνχ αληίζηαζε. Ζ
θαηάιεςε απνηειεί κηα πξνζπάζεηα αλαβίσζεο ηεο θνηλφηεηαο ελάληηα ζηελ αηνκηθή απνκφλσζε
ηεο θαζεκεξηλήο δσήο, έλαλ πξνζσξηλά απειεπζεξσκέλν ρψξν απφ ηελ θαπηηαιηζηηθή
κνλνιηζηθφηεηα θαη ηελ εκπνξεπκαηνπνίεζε.»

452
ακθηβνιία281 επί ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαη ησλ ηξφπσλ επηθνηλσλίαο ζην εζσηεξηθφ
ηεο θαηάιεςεο δηακνξθψλνπλ ην έδαθνο, έζησ θαη κε αξγά θαη «βαζαληζηηθά»
βήκαηα, γηα ηελ ηρλειάηεζε ησλ πνιιαπιψλ ζπζηεκάησλ εμνπζίαο πέξα απφ ηελ
θεληξηθφηεηα ηνπ θξάηνπο θαη ηνπ θεθαιαίνπ πνπ θπξηαξρνχζε ζηελ έσο ηφηε
αλάιπζε.

H «θνιεθηίβα Ιίιε» (θαηάιεςε Ξνιπιά 22) απφ ηελ Αζήλα δειψλεη ην 2004:

«Δίλαη ηειηθά αλαγθαίν, έηζη θη αιιηψο, λα ςειαθίζνπκε ηηο ίδηεο καο ηηο επηζπκίεο
θαη αλάγθεο γηα έλα ζπλνιηθφηεξν πξνζδηνξηζκφ ηνπ ηη είκαζηε. Κηα ππφζεζε
θαζφια δχζθνιε, κα ε πνξεία θξχβεη κέζα ηεο κηα ηεξάζηηα αμία. Σσξίο λα
εζεινηπθινχκε απέλαληη ζηηο αληηθάζεηο καο, αιιά θαη ρσξίο απηέο λα καο
ζπξψρλνπλ ζηελ παζεηηθφηεηα, δηαζρίδνπκε ηνλ απάλζξσπν θαπηηαιηζηηθφ θφζκν,
απνθαιχπηνληαο ηηο δηθέο ηνπ αληηθάζεηο θαη ηνπνζεηψληαο απέλαληη ζηηο αμίεο ηνπ
ηελ πξνζπάζεηα λα απειεπζεξψζνπκε ηηο επηζπκίεο καο θαη λα απηννξγαλψζνπκε
ηηο δσέο καο» (Θνιεθηίβα Ιίιε, 2004: 7).

Απέλαληη ζηελ πξφηεξε αληίιεςε πνπ ζεσξνχζε ηηο θαηαιήςεηο θαη ηα ζηέθηα σο
«νξκεηήξηα», σο «απειεπζεξσκέλνπο ζχιαθεο», σο «απηφλνκεο πξνζσξηλέο δψλεο»
θαη σο «θαζαξέο» απφ εμνπζηαζηηθέο ζρέζεηο πεξηνρέο αξρίδεη λα αλαπηχζζεηαη ε
πξνζέγγηζε πνπ αλαγλσξίδεη ηελ πβξηδηθφηεηα ηνπ λα ππάξρνπλ ηα θηλεκαηηθά
εγρεηξήκαηα «εληφο, ελαληίνλ θαη πέξαλ» ησλ ζπζηεκάησλ εμνπζίαο.

Σαξαθηεξηζηηθά είλαη ηα ιφγηα ηεο θαηάιεςεο «Καχξε Γάηα» (2002: 5) απφ ηε

Θεζζαινλίθε ην 2002:

«Θα ήηαλ παξφια απηά αζηείνο ν ηζρπξηζκφο, φηη νη ρψξνη φπσο ηα ζηέθηα
απνηεινχλ λεζίδεο ειεπζεξίαο ζε κηα θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα αισκέλε απφ ηελ
εμνπζία. Δίκαζηε φ,ηη είκαζηε κέζα θαη δηακέζνπ ηεο θνηλσλίαο (...) Έρνληαο
κεγαιψζεη κέζα ζε κηα θνηλσλία εηεξφλνκε, είκαζηε φινη βαζηά πνηηζκέλνη απφ ηελ
εηεξνλνκία απηή (...) ηα ζηέθηα θαη ηα θνηλσληθά θέληξα (...) δελ κπνξνχλ λα
αληηκεησπίδνληαη σο νάζεηο ειεπζεξίαο, γηαηί ε έξεκνο δελ είλαη γχξσ καο, αιιά
εληφο καο. (...) Γελ κπνξνχκε, ινηπφλ, παξά λα είκαζηε αζεξάπεπηα αληηθαηηθνί θαη
απηή ε αληηθαηηθφηεηα αληαλαθιάηαη θαη ζηνπο θνηλσληθνχο ρψξνπο πνπ
δεκηνπξγνχκε θαη δηαρεηξηδφκαζηε. Άιισζηε ηα ζθαηά πνπ θνπβαιάκε κέζα καο δελ
είλαη ζαλ απηά πνπ θνπβαιάκε ζηα παπνχηζηα καο, γη‘ απηφ θαη είλαη πην δχζθνιν,
κπαίλνληαο λα ηα αθήζνπκε ζην θαηψθιη. Πηα ζηέθηα πνπ απνπεηξψληαη λα
ιεηηνπξγήζνπλ κε αληηηεξαρηθνχο φξνπο, ην ζχλζεκα ηεο θνηλσληθήο επαλάζηαζεο
ηίζεηαη θάπσο βίαηα θαη απφηνκα ζε κηα ξεαιηζηηθή βάζε. Δθεί είδακε θαη
ζπλερίδνπκε λα βιέπνπκε ηελ ηζρχ ηνπ ζπζηήκαηνο ζην πξφζσπν ηνπ θαζελφο καο,
εθεί βιέπνπκε ηελ δχλακε ηεο ζπλήζεηαο ζε έλα θφζκν θαηαθιπζκέλν απφ
κελχκαηα θαη εξεζίζκαηα ηδηψηεπζεο.»

Κε παξφκνην ηξφπν ε θαηάιεςε «Δπαγγειηζκνχ» (2003: 7-8) ζην Ζξάθιεην δειψλεη

κεηά απφ έλα ρξφλν ιεηηνπξγίαο ην 2003:

281
Ζ εηζαγσγήο ηεο έλλνηαο ηεο «ακθηβνιίαο» σο απαξαίηεηε αλαζηνραζηηθή θαη ρεηξαθεηηθή
δηαδηθαζία θαη ε ηνπνζέηεζή ηεο δίπια ζηηο ππφινηπεο θαηνρπξσκέλεο αξρέο (αληηηεξαξρία,
απηννξγάλσζε, νκνθσλία, άκεζε δεκνθξαηία θηι) γίλεηαη θαλεξή ήδε απν ην 2001, φηαλ ε
ζπιινγηθφηεηα «Δζσηεξηθφο Δρζξφο», ε νπνία ζηεγαδφηαλ ζηελ θαηάιεςε «Καχξε Γάηα» ζηε
Θεζζαινλίθε, ζε κηα αθίζα ηεο κε ηίηιν «πεο κνπ ηνλ ερζξφ ζνπ λα ζνπ πσ πνηφο είζαη» ζρεηηθά κε ηνλ
επηθείκελν πφιεκν ζην Αθγαληζηάλ, ζηε ζέζε ηνπ «θιαζηθνχ» ηξίπηπρνπ «αληίζηαζε-αμηνπξέπεηα-
αιιειεγγχε» ηνπνζεηεί ηελ ηξηάδα «ακθηβνιία-απηννξγάλσζε-άκεζε δξάζε».

453
 «Απηφ ην εγρείξεκα (...) καο θέξλεη αληηκέησπνπο κε ηηο αληηθάζεηο θαη ηα
θαηάινηπα πνπ θνπβαιάκε κέζα καο. Γηαηί φλησο, ζαλ θνκκάηη απηήο ηεο θνηλσλίαο
έρνπκε κεγαιψζεη κέζα ηεο, θαη έρνπκε δηακνξθψζεη αληηιήςεηο θαη ζπκπεξηθνξέο
πνπ αλαπαξάγνπλ ηελ αιινηξησκέλε θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα. Έηζη ινηπφλ
βξηζθφκαζηε αληηκέησπνη κε ηνλ ―θαθφ‖ καο εαπηφ, ν νπνίνο ζηέθεηαη δηαξθψο
εκπφδην ζηελ πξαγκάησζε ησλ επηδηψμεψλ καο.»

Πην παξαπάλσ πιαίζην, επίζεο, ελδεηθηηθή είλαη ε αλαζηνραζηηθή δήισζε ηεο

θαηάιεςεο «Villa Amalias» (2005: 5) απφ ηελ Αζήλα ην 2005, ε νπνία αλαγλσξίδεη φηη
γηα κηα ζεηξά απφ ιφγνπο αλαπαξάγνληαη ζπζηήκαηα ηεξαξρίαο εληφο ησλ
θαηαιεςηαθψλ εγρεηξεκάησλ:

«΋κσο επεηδή δελ ππάξρνπλ απειεπζεξσκέλεο νάζεηο κέζα ζε κηα ζθιαβσκέλε

θνηλσλία, ζα πξέπεη λα πνχκε φηη αξθεηέο θνξέο ζηα απηνδηεπζπλφκελα
εγρεηξήκαηα νη απνθάζεηο παίξλνληαη κε δπζθνιίεο, εληάζεηο, θφπν θαη κπνξεί λα
εκθαληζηνχλ ηάζεηο γηα γξαθεηνθξαηία ή γηα απηφ πνπ ιέγεηαη ―άηππε ηεξαξρία‖. Κε
ηελ άηππε ηεξαξρία ελλννχκε παηεξλαιηζηηθέο ή αξρεγηθέο ζπκπεξηθνξέο πνπ
κπνξεί λα γίλνληαη αλεθηέο ιφγσ παιαηφηεηαο ζε έλα ρψξν, ειηθίαο, πεηζνχο,
θαηάξηηζεο, εκπεηξίαο θηι. Αλ γίλνπλ δεθηέο απφ ηνπο ππφινηπνπο, νη ξφινη
παγηψλνληαη θαη νη ζρέζεηο παχνπλ λα είλαη ηζφηηκεο»

Νη παξαπάλσ αλαζηνραζηηθέο εμειίμεηο ζα αλνίμνπλ ην δξφκν γηα λα αλαδεηεζνχλ πσο

δηαζιψληαη θαη δηαπαξεκβάιινληαη ηα πνηθίια ζπζηήκαηα εμνπζίαο ζηηο θνηλσληθέο
ζρέζεηο θαη ζηνλ ηξφπν επηθνηλσλίαο ηφζν ζε επξχηεξα θνηλσληθά ζχλνια φζν θαη ζην
εζσηεξηθφ ησλ θαηεηιεκκέλσλ εγρεηξεκάησλ.

Δίλαη ραξαθηεξηζηηθφ ην παξαθάησ απφζπαζκα απφ ηελ θαηάιεςε «Φάκπξηθα ΢θαλέη»

(2007) ζηε Θεζζαινλίθε πνπ κε δηαζεκαηηθφ θαη αλακθίβνια πνηεηηθφ ηξφπν
πεξηγξάθεη ηε δηαπινθή ησλ ζπζηεκάησλ εμνπζίαο, θαηαπίεζεο θαη δηαθξίζεσλ θαη
ηαπηφρξνλα ηελ αγσλία γηα ππέξβαζε θαη απνζηαζεξνπνίεζε ησλ εγθαζηδξπκέλσλ
θνηλσληθψλ θαη πνιηηηθψλ ηαπηνηήησλ, θαηεγνξηψλ, ηεξαξρηψλ θαη πξνλνκίσλ.

«Θα έξζεη ε ψξα πνπ ζα μεθηλήζνπκε απφ ηνπο γχξσ δξφκνπο/ κε ηξεινχο θαη κε
κπάζηαξδνπο/ κε ιεζηέο θαη κε πφξλεο/ γηαηί εκείο είκαζηε νη Άιινη/ νη Άιινη είλαη
εκείο/ ζα δηαζρίζνπκε ηε κεηξφπνιε/ ηε δηθή καο/ απνηθεκέλε πφιε/ γηαηί απηή
είλαη ν ηφπνο ησλ επηζπκηψλ καο/ θαη δε ζα ηελ αθήζνπκε πνηέ/ γηαηί αθήζακε/ ηε
ιχπε καο ζηνπο ηνίρνπο/ ηελ νξγή καο ζηνπο δξφκνπο/ ηελ ςπρή καο ζηελ πιαηεία/
ην γέιην πνπ ζα ηνπο ζάςεη/ κηα δχλακε πξνο ηα εκπξφο/ κηα ειπίδα απφ ην
παξειζφλ/ κπνξεί/ ν αέξαο ηεο κεηξφπνιεο λα καο πλίγεη/ αιιά εκείο ζα πάξνπκε
αλάζεο/ βαζηέο αλάζεο/ ν αέξαο ηεο κεηξφπνιεο καο πλίγεη/ αιιά εκείο δελ
θεχγνπκε/ θη αλ ρξεηαζηεί / ζα κεηαλαζηεχζνπκε κέζα ζηελ ίδηα πφιε/ γηαηί είκαζηε
μέλνη ζηνλ θφζκν ησλ αθεληηθψλ/ είκαζηε μέλνη φπνπ ππάξρεη έλαο μέλνο/ θαη ε
πφιε ζα αιιάδεη δηαξθψο/ αθνχ είλαη ελ δπλάκεη ηα πάληα/ θη φζν αθνινπζεί ηνπο
θχθινπο ηεο απνδεκίαο καο/ φιεο νη πφιεηο ηνπ θφζκνπ ζα θαηνηθνχλ ζ' απηήλ/ γηα
λα αθαλίζνπκε ηα θαληάζκαηα πνπ ηελ ζηνηρεηψλνπλ.

Θα έξζεη ε ψξα πνπ ηα ζψκαηα ζα επηζηξέςνπλ. ΋ηαλ πηα δελ ζα ππάξρνπλε θχια/
γηαηί ή δελ ζα ππάξρεη θαλέλα θχιν/ ή ζα ππάξρνπλε πνιιά/ θαη ζα εθδηθεζνχκε
γηα ηηο βησκέλεο αδηθίεο καο/ θαη δελ ζα είκαζηε ηα είδσια ηνπ εαπηνχ καο/ θαη ζα‘
ρνπκε πάξεη ηε λχρηα πίζσ/ θαη δε ζα είκαζηε εδψ γηα ηελ ηθαλνπνίεζε θαλελφο/
θαη ζα επηιέγνπκε ηε ζεμνπαιηθφηεηα καο/ πέξα απφ ηνπο ζεζκηζκέλνπο νξγαζκνχο
ηνπο/ θαη νη βηηξίλεο δελ ζα καο πνιηνξθνχλ/ θαη νη θαζξέθηεο δελ ζα καο
δπλαζηεχνπλ/ θαη ηα ζψκαηα καο ζα ηα βηψλνπκε/ γηαηί ζα είλαη ειεχζεξα φπσο θαη

454
 λα‘ λαη. Γηαηί είλαη θνληθέο νη ελνρέο καο/ γηαηί δαγθψλνπλε ηα ηξαχκαηα καο/ γηαηί
ε επηπρία ζα είλαη ε εθδίθεζε καο / ε εθδίθεζε ζα καο θάλεη επηπρηζκέλνπο.

Θα έξζεη ε ψξα πνπ ζα πςσζνχκε πάλσ απφ ηα ζπκπιέγκαηα θαη ηηο αδπλακίεο
καο/ ηηο αλαζθάιεηεο/ ηηο αληηθάζεηο / ηηο θηινδνμίεο καο/ ηα ηαιέληα καο/ πάλσ
απφ ηελ απνηπρία ηεο ήηηαο/ ηελ αιαδνλεία ηεο λίθεο/ ηηο ζηελνρψξηεο/ ηηο ηχςεηο/
ηηο πίθξεο καο/ ηνλ πνιηηηζκφ πνπ θνπβαιάκε/ ηελ θνπιηνχξα πνπ θηηάρλνπκε/ ηε
δσή πνπ καο δφζεθε/ ηε δσή πνπ ζέινπκε λα δήζνπκε. Θα έξζεη ε ψξα πνπ νη
ρξφλνη δελ ζα έρνπλ ζεκαζία/ γηαηί ν ρξφλνο δελ είλαη ελαληίνλ καο/ θη αο γπξίδνπλ
ηα ξνιφγηα αλάπνδα/ ν ρξφλνο καο πεξηκέλεη/ λα μαλαβγνχκε ζηνπο γχξσ δξφκνπο/
κε ηξεινχο θαη κε κπάζηαξδνπο/ κε γίγαληεο, λάλνπο/ λα βγνχκε ζχξξηδα/ πην
πνιινί απ' φζνπο ρσξάκε/ πην δπλαηέο απ' φζν κπνξνχκε/ πην σξαίνη απ' φζν
θαηλφκαζηε/ πην δεκηνπξγηθέο απφ ηε θαληαζία καο/ πην θαηαζηξνθηθνί απ' ην
κέλνο καο.»

Κέζα απφ ηελ παξαπάλσ ζχληνκε πεξηγξαθή ησλ ηξφπσλ επηθνηλσλίαο, ησλ
θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, ησλ πνιηηηθψλ πεξηερνκέλσλ, ησλ εζσηεξηθψλ δηαδηθαζηψλ θαη
ησλ ρσξηθψλ εμειίμεσλ ηεο δεχηεξεο γεληάο θαηαιήςεσλ γίλεηαη θαλεξφ φηη ζηα ηέιε
ηεο πξψηεο δεθαεηίαο ηεο λέαο ρηιηεηίαο δηακνξθψλεηαη έλα παλειιαδηθφ άηππν δίθηπν
θαηεηιεκκέλσλ θνηλψλ ρψξσλ, ην νπνίν πξνεηνηκάδεηαη λα γίλεη «εηθφλα απφ ην
κέιινλ». Ζ ψξα ζα έξζεη ην βξάδπ ηεο 6 Γεθεκβξίνπ κε ηε δνινθνλία ηνπ Αιέμε
Γξεγνξφπνπινπ. Νη θαηαιήςεηο θαη ηα ζηέθηα ζα βγνχλε ζην δξφκν θαη ζα
ζπλεηζθέξνπλ ζηελ έθξεμε ηνπ εμεγεξκέλνπ Θνηλνχ Σψξνπ282.

282
Aλαιπηηθή αλαθνξά ζηε εμέγεξζε ηνπ Γεθέκβξε ηνπ 2008 γίλεηαη ζην θεθάιαην 7.3 «Ν εμεγεξκέλνο
Θνηλφο Σψξνο: Γεθέκβξεο 2008».

455
7.2.3 Σξίηε γεληά: απφ ην εξγνζηάζην, ζηε πιαηεία, ζηε
κεηξφπνιε

Κεηά ηνλ Γεθέκβξε ηνπ 2008 ζα αθνινπζήζεη ην ηξίην θχκα θαηαιήςεσλ, θνηλσληθψλ
θέληξσλ θαη ζηεθηψλ, ην νπνίν ζα γεληθεπηεί κεηά ην ιεγφκελν «θίλεκα ησλ πιαηεηψλ»
ή ησλ «αγαλαθηηζκέλσλ» ην θαινθαίξη ηνπ 2011283. Ξξφθεηηαη γηα ηελ πεξίνδν ηεο
«έθξεμεο» ηνπ θνηλνχ ρψξνπ ησλ απηννξγαλσκέλσλ εγρεηξεκάησλ, ηα νπνία
απαγθηζηξψλνληαη απφ ηα ζηελά φξηα ηνπ ιεγφκελνπ αλαξρηθνχ-αληηεμνπζηαζηηθνχ
ρψξνπ θαη ε πξαθηηθή ηνπ θνηλσληθνχ θέληξνπ είηε κε ηε κνξθή ηεο θαηάιεςεο είηε ζε
θηίξηα κε ελνίθην πηνζεηείηαη απφ ηηο θνηλφηεηεο αγψλα θαη ηα θνηλσληθά θηλήκαηα ηελ
επνρή ηεο θξίζεο.

Δάλ ε πξψηε γεληά ήηαλ ε πεξίνδνο ηεο «ζπνξαδηθήο» εκθάληζεο θαη ε δεχηεξε γεληά
ήηαλ ε πεξίνδνο ηεο «αγθχξσζεο», ηφηε ε ηξίηε γεληά απνηειεί ηε «γελίθεπζε» ηνπ
παξαδείγκαηνο ησλ απηννξγαλσκέλσλ θνηλσληθψλ ρψξσλ. Ξξφθεηηαη, ζα κπνξνχζε λα
εηπσζεί, γηα κηα «θειίδα» πνπ ζηαδηαθά εμαπιψλεηαη ή γηα έλαλ θνηλσληθφ «ηφ» πνπ
δηαξθψο θπθινθνξεί, κεηαδίδεηαη, κεηακνξθψλεηαη θαη δηεηζδχεη ζην θνηλσληθφ ζψκα
ζρεδφλ ζε θάζε κηθξή θαη κεγάιε πφιε ηεο επηθξάηεηαο 284. Ζ ηξίηε γεληά ησλ
θαηαιήςεσλ θαη θνηλσληθψλ θέληξσλ ραξαθηεξίδεηαη απφ δπν ηαπηφρξνλεο θηλήζεηο,
νξηδφληηα εμάπισζε θαη ζηα θαηά ηφπνπο εγρεηξήκαηα θαηαθφξπθν βάζεκα θαη
πχθλσκα ηνπ θνηλνχ ρψξνπ, ν νπνίνο βξίζθεηαη ζε δηαιεθηηθή ζρέζε κε ηηο λέεο
πεξηθξάμεηο πνπ ζα επηρεηξεζεί λα επηβιεζνχλ κε ηηο λενθηιειεχζεξεο πνιηηηθέο ηελ
επνρή ηεο θξίζεο285.

Αξρηθά, φζνλ αθνξά ηελ δηάζηαζε ηνπ θπζηθνχ ρψξνπ, ε ηξίηε γεληά θαηαιήςεσλ θαη
θνηλσληθψλ θέληξσλ ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ νξηδφληηα επέθηαζε ηφζν ζην εζσηεξηθφ
ησλ κεηξνπνιηηηθψλ πεξηνρψλ ηεο Αζήλαο θαη ηεο Θεζζαινλίθεο φζν θαη ζηελ
πεξηθέξεηα. Ν ράξηεο ζεκαδεχεηαη απν δεθάδεο θαηεηιεκκέλνπο ρψξνπο, ζηέθηα θαη
θνηλσληθά θέληξα, ηα νπνία δηαρένληαη ζε θάζε νξαηή θαη αφξαηε ξσγκή ηεο
κεηξφπνιεο. Ξξψελ εξγνζηάζηα, ζρνιεία, ζηξαηφπεδα, ζέαηξα, λνζνθνκεία,
πνιηηηζηηθά θέληξα, εγθαηαιεηκκέλεο δεκνηηθέο θαη θξαηηθέο εγθαηαζηάζεηο ηνπ πξψελ
θξάηνπο πξφλνηαο, εγθαηαιεηκκέλα πάξθα ή πξάζηλνη ρψξνη πνπ θηλδπλεχνπλ απφ
ηζηκεληνπνίεζε γίλνληαη ππνςήθηα, έθνξα θαη γφληκα εδάθε γηα ηε λέα γεληά
θαηαιήςεσλ θαη απηννξγαλσκέλσλ ρψξσλ. Ρφπνη θαη θηίξηα αθεκέλα ζηελ
εγθαηάιεηςε αλαθαιχπηνληαη, απνθαιχπηνληαη, επαλαλνεκαηνδνηνχληαη θαη
κεηαζρεκαηίδνληαη ζε λένπο ηφπνπο ηνπ θνηλνχ απνθηψληαο λέα αμία ρξήζεο,

283
Aλαιπηηθή αλαθνξά ζην θίλεκα ησλ πιαηεηψλ γίλεηαη ζην θεθάιαην 7.4 «Ν Θνηλφο Σψξνο ζε Πηάζε
θαη ζε Θίλεζε: ην θίλεκα ησλ πιαηεηψλ»
284
Ήδε απν ην 1999 ε θαηάιεςε Καχξε Γάηα είρε θπθινθνξήζεη αθίζα κε ηνλ ηίηιν «λα κνιχλνπκε
ηελ πφιε κε ην κηθξφβην ηεο ειεπζεξίαο» θαη ηε δεθαεηία ηνπ 2000 είρε γίλεη δεκνθηιέο ην ζχλζεκα
«δέθα, εθαηφ, ρηιηάδεο θαηαιήςεηο ζε έλα θφζκν νξγαλσκέλεο πιήμεο». Δπίζεο αμίδεη λα αλαθεξζεί ε
κεηαθνξά ηνπ «ηνχ» απφ ηνλ Πηαπξίδε (2015: 443) ν νπνίνο αλαγλσξίδεη φηη αξθεηά απφ ηα
απηννξγαλσκέλα εγρεηξήκαηα πνπ αθνινχζεζαλ ηελ εμέγεξζε ηνπ Γεθέκβξε ηνπ 2008 θαη ην θίλεκα
ησλ πιαηεηψλ απνηεινχλ ρψξνπο θαηψθιηα κε ραξαθηεξηζηηθά ηνχ: «νη ρψξνη-σο-θαηψθιηα απνθηνχλ
κία αβέβαηε, επηζθαιή ίζσο, χπαξμε, πνπ έρεη ηα ραξαθηεξηζηηθά ελφο ηνχ: γίλνληαη ελεξγνί θαηαιχηεο,
φηαλ έξζνπλ ζε επαθή κε δπλεηηθά εθξεθηηθέο ρεκηθέο ελψζεηο.»
285
Aλαιπηηθή αλαθνξά ζηηο λενθηιειεχζεξεο ρσξηθέο πεξηθξάμεηο γίλεηαη ζην θεθάιαην 7.5 «O Kνηλφο
Xψξνο θαη λέεο ρσξηθέο πεξηθξάμεηο ζηα ρξφληα ηεο θξίζεο».

456
αλαδεηθλχνληαο ην θαηά Ιεθέβξ (1977[1968]: 167) «Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε» σο
ελφηεηα ηεο «ειεπζεξίαο», ηεο «αλάδεημεο ηνπ αηφκνπ κέζα απφ ηε ζπιινγηθφηεηα»,
ηνπ «θαηνηθείλ», ηνπ «έξγνπ» θαη ηεο «πξνζνηθείσζεο» έλαληη ηεο αηνκηθήο θαη
θξαηηθήο ηδηνθηεζίαο. Πε απηή ηελ έθξεμε εθεπξεηηθφηεηαο θαη επξεκαηηθφηεηαο
ζπλεηζέθεξε, αλακθηζβήηεηα, ε εμέγεξζε ηνπ Γεθέκβξε ηνπ 2008 θαηά ηελ δηάξθεηα
ηεο νπνίαο θαηαιήθζεθαλ αλαξίζκεηα θηίξηα ζε δεθάδεο πφιεηο ηεο ρψξαο θαη ζηε
ζπλέρεηα ην ιεγφκελν «θίλεκα ησλ πιαηεηψλ» θαηέδεημε φηη θάζε κηθξή θαη κεγάιε
πιαηεία κπνξεί λα κεηαζρεκαηηζηεί ζε Θνηλφ Ρφπν αληίζηαζεο, ζπλάληεζεο,
αιιειεγγχεο, απηννξγάλσζεο θαη νξγήο. Νη παξαπάλσ εκπεηξίεο επηηάρπλαλ,
ηξνθνδφηεζαλ θαη αξζξψζεθαλ ζηε λέα γεληά θνηλσληθψλ θέληξσλ θαη θαηαιήςεσλ,
νη νπνίεο ζπλδεφκελεο κε ηνπο θνηλσληθνχο αγψλεο ηελ επνρή ηεο θξίζεο αλέδεημαλ θαη
δεκηνχξγεζαλ αλαξίζκεηεο ξσγκέο ζην κεηξνπνιηηηθφ ζπλερέο. Ππλεπψο κπνξεί, κε
αξθεηή βεβαηφηεηα, λα εμαρζεί ην ζπκπέξαζκα φηη ε «θαηάιεςε» σο Kνηλφο Xψξνο
κεηακνξθψλεηαη, θπθινθνξεί, θηλείηαη θαη αξζξψλεηαη κε ηνπο θνηλσληθνχο αγψλεο. Ζ
ηδέα θαη ε πξαθηηθή ηεο θαηάιεςεο κεηαθέξεηαη απφ ην «λενθιαζηθφ θηίξην» ηεο
δεθαεηίαο ηνπ ‗80 θαη ‗90 ζην «εξγνζηάζην» ηεο δεθαεηίαο ηνπ 2000, ζηνπο
«εμεγεξκέλνπο δξφκνπο» ηνπ Γεθέκβξε ηνπ 2008, ζηε «θαηεηιεκκέλε πιαηεία» ησλ
αγαλαθηηζκέλσλ ην 2011 θαη έπεηηα επηδηψθεη λα δηαρπζεί ζε φιε ηελ κεηξφπνιε θαη ζε
φιε ηελ επηθξάηεηα ηεο ρψξαο, ζπλνκηιψληαο ηαπηφρξνλα κε ηα παγθφζκηα θηλήκαηα
θαηαιήςεσλ θαη θνηλσληθψλ εμεγέξζεσλ θαηαδεηθλχνληαο σο εθ ηνχηνπ ηνλ
νηθνπκεληθφ ηεο ραξαθηήξα.

Ππγθξηκέλα ζην κεηξνπνιηηηθφ πεδίν ηεο Αζήλαο νη θαηαιήςεηο, νη θνηλσληθνί ρψξνη

θαη ηα ζηέθηα εμαπιψλνληαη ηφζν ζην θέληξν θαη ζηηο παξαδνζηαθέο
«πνιηηηθνπνηεκέλεο» πεξηνρέο (π.ρ. Δμάξρεηα, Ξεηξάισλα, Θπςέιε) φζν θπξίσο
παξαηεξείηαη ε άλζηζε ησλ απηννξγαλσκέλσλ θνηλσληθψλ ρψξσλ ζε πεξηκεηξηθνχο
Γήκνπο ηνπ Ιεθαλνπεδίνπ (βι. ράξηεο 1 ζει. 472). Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ε ρσξηθή
εμάπισζε γίλεηαη πξνο φιεο ηηο θαηεπζχλζεηο, δπηηθέο, αλαηνιηθέο θαη λφηηεο ζπλνηθίεο,
θαιχπηνληαο επνκέλσο πεξηνρέο ρακειψλ αιιά θαη κεζαίσλ νηθνλνκηθψλ ζηξσκάησλ
(Άγηνο Γεκήηξηνο, Αηγάιεσ, Άλσ Ηιίζηα, Αξγπξνχπνιε, Βχξσλαο, Γαιάηζη, Γάθλε,
Διεπζίλα, Δμάξρεηα, Εσγξάθνπ, Ζιηνχπνιε, Ίιηνλ, Θαηζαξηαλή, Θνξπδαιιφο, Θπςέιε
Καξνχζη, Λέα Πκχξλε, Λέα Φηιαδέιθεηα, Ξεηξάισλα, Ξεηξνχπνιε, Σατδάξη, Σνιαξγφο,
Τπξξή).286

286
Ππγθεθξηκέλα νη θαηαιήςεηο θαη ηα ζηέθηα ηεο ηξίηεο γεληάο ζηελ Αζήλα είλαη ηα εμήο (βι. ράξηεο 1
ζει. 472): «απηνδηαρεηξηδφκελν πάξθν Θχπξνπ θαη Ξαηεζίσλ» ην 2009 ζηε Θπςέιε, «θαηάιεςε
Ξαηεζίσλ 61 θαη Πθαξακαγθά: Ζ επεξρφκελε εμέγεξζε είλαη ήδε παληνχ» ην 2009 επί ηεο Ξαηεζίσλ,
θαηάιεςε «Πηξνχγθα: απηνδηαρεηξηδφκελνο θνηλσληθφο ρψξνο» ην 2009 ζηε Λέα Φηιαδέιθεηα, «Αγξφο:
απηνδηαρεηξηδφκελν θαηεηιεκκέλν έδαθνο» ην 2009 ζην πάξθν Ρξίηζε-Ίιηνλ, «Aπηνδηαρεηξηδφκελν
πάξθν Λαπαξίλνπ: ην πάξθηλγθ ηνπο, πάξθν καο» ην 2009 ζηα Δμάξρεηα, «Ρεηξάγσλν» ην 2009 ζηε
Θαηζαξηαλή, «Βνηαληθφο Θήπνο: ειεχζεξνο θνηλσληθφο ρψξνο» ην 2009 ζηελ Ξεηξνχπνιε, θαηάιεςε
«ΞΗΘΞΑ – Θνηλσληθφο ρψξνο γηα ηελ πγεία» ην 2009 ζηα Άλσ Ξεηξάισλα, «ΠΡΔΘεη: θνηλσληθφο θαη
πνιηηηζηηθφο ρψξνο» ην 2009 ζηελ Διεπζίλα, θαηάιεςε «Διεχζεξνο Γαιαμίαο» ζηε Λέα Πκχξλε,
θαηάιεςε «Πηληάιν: γηα ηελ αιιειεγγχε, ηελ απηννξγάλσζε, ηε ξήμε» ην 2010 ζην Αηγάιεσ,
θαηάιεςε «Pasamontania: απηνδηαρεηξηδφκελνο θνηλσληθφο ρψξνο» ην 2010 ζην Θνξπδαιιφ,
θαηάιεςε «έπαπιεο Θνπβέινπ» ην 2010 ζην Καξνχζη, «Ραμίδη ρσξίο ράξηε» ην 2010 ζηα Ξεηξάισλα
«πάξθν Αζπξκάηνπ» ην 2010 ζηνλ Άγην Γεκήηξην, «αζηηθφο Αγξφο» ην 2010 ζην Σαιάλδξη, «Κπεξληέο:
Απηνδηαρεηξηδφκελνο θνηλσληθφο ρψξνο» ην 2011 ζηα Άλσ Ηιίζηα, θαηάιεςε «Αξρείνπ 71» ην 2011 ζηα
Δμάξρεηα, «Δκπξφο: ειεχζεξν απηνδηαρεηξηδφκελν ζέαηξν» ην 2011 ζην Τπξξή, θαηάιεςε «Βίια
Εσγξάθνπ: απηνδηαρεηξηδφκελνο θνηλσληθφο ρψξνο» ην 2011 ζην Εσγξάθνπ, θαηάιεςε
«Ξαπνπηζάδηθν: …ππνζθάπηνπκε ηελ έλλνηα ηεο ηδηψηεπζεο, επηιέγνληαο λα νξίζνπκε ζπιινγηθά ηνπο
ρξφλνπο θαη ηνπο ηφπνπο καο...» ην 2011 ζην Σατδάξη, θαηάιεςε «Ηζηφο: ειεχζεξνο θνηλσληθφο ρψξνο

457
Αληίζηνηρα ζηελ πεξίπησζε ηεο Θεζζαινλίθεο (βι. ράξηεο 2 ζει. 473) ε πξαθηηθή ηεο
θαηάιεςεο θαη ησλ θνηλσληθψλ απηννξγαλσκέλσλ ρψξσλ εμαπιψλεηαη ηφζν ζην
θέληξν, φζν θαη ζε γεηηνληέο πεξηκεηξηθά (Ρνχκπα, Άλσ Ξφιε, Φάιεξν, Βαξδάξεο,
Ακπειφθεπνη, Ξνιίρλε, Θαιακαξηά)287.

Αθφκα πην εληππσζηαθή, ζα κπνξνχζε λα εηπσζεί, φηη είλαη ε εμάπισζε ηεο ηδέαο ηεο
θαηάιεςεο θαη ησλ θνηλσληθψλ απηννξγαλσκέλσλ ρψξσλ ζηελ πεξηθέξεηα (βι.
ράξηεο 4 ζει. 475), θαζψο ζε πάλσ απφ είθνζη πφιεηο ηφζν ζηελ επεηξσηηθή ρψξα φζν
θαη ζε λεζηά θαη ζε απνκαθξπζκέλεο πεξηνρέο, αλεμαξηήησο πιεζπζκηθνχ κεγέζνπο,
μεπεδνχλ απηννξγαλσκέλα εγρεηξήκαηα (Αγξίλην, Βέξνηα, Βφινο, Εάθπλζνο,
Ζγνπκελίηζα, Ηεξάπεηξα, Θαιακάηα, Θαξδίηζα, Θέξθπξα, Θφξηλζνο, Ιακία, Ιεσλίδην
Αξθαδίαο, Ιηβαδηά, Λάμνο, Λάνπζα, Μάλζε, Οέζπκλν, Ππάξηε, Πχξνο, Ρξίθαια,
Σαιθίδα).288

αιιειεγγχεο» ην 2011 ζην Σατδάξη, «Πηέθη ηεο Σαξαπγήο: Αλνηρηφο Σψξνο πνιηηηζκνχ, δηαιφγνπ θαη
δξάζεο» ην 2011 ζηε Γάθλε, «απηνδηαρεηξηδφκελνο Αγξφο» ζην Διιεληθφ ην 2011, θαηάιεςε
«θνηλσληθφ θέληξν Θ*ΒΝΜ» ην 2012 ζηα Δμάξρεηα, «Πηέγαζηξν: απηνδηαρεηξηδφκελν θνηλσληθφ ζηέθη»
ην 2012 ζην Γαιάηζη, «Πηέθη ηεο Ιατθήο Ιατθήο Ππλέιεπζεο Σνιαξγνχ-Ξαπάγνπ» ην 2012 ζην
Σνιαξγφ, «Πηέθη ηεο Ππλέιεπζεο θαηνίθσλ Βχξσλα-Θαηζαξηαλήο-Ξαγθξαηίνπ» ην 2012 ζην Βχξσλα,
«Ππιινγηθφο ρψξνο γηα ηελ ηξνθή» ην 2012 ζηα Άλσ Ξεηξάισλα, «΢πφζηεγν: ρψξνο αιιειεγγχεο θαη
δξάζεο» ην 2012 ζηελ Αξγπξνχπνιε, «Ππλεξγείν: Διεχζεξνο Θνηλσληθφο Σψξνο» ην 2012 ζηελ
Ζιηνχπνιε.
287
Ρελ πεξίνδν 2009-2012 ζα δεκηνπξγεζνχλ ζηε Θεζζαινλίθε νη παξαθάησ θαηαιήςεηο, θνηλσληθνί
ρψξνη θαη ζηέθηα (βι. ράξηεο 2, ζει 473): «Κηθξφπνιηο: θνηλσληθφο ρψξνο γηα ηελ ειεπζεξία» ην 2009
ζην θέληξν ηεο πφιεο, «Πηέθη αλνηρηήο ζπλέιεπζεο Άλσ Ξφιεο» ην 2009, «Πηέθη ηεο Διεπζεξηαθήο
Ππλδηθαιηζηηθήο Έλσζεο» ζην θέληξν ηεο πφιεο, «ειεχζεξνο θνηλσληθφο ρψξνο Γπηηθψλ ζπλνηθηψλ» ην
2009 ζηνπο Ακπειφθεπνπο, «buenaVentura: ειεχζεξνο θνηλσληθφο ρψξνο» ην 2009 ζην θέληξν ηεο
πφιεο, θαηάιεςε ζηέγεο «Ιεσθφξνπ Λίθεο 39» ην 2009 ζηελ παιηά παξαιία, θαηάιεςε «Πρνιείν:
ειεχζεξνο θνηλσληθφο ρψξνο γηα ηε κάζεζε ηεο ειεπζεξίαο» ην 2010 ζην Φάιεξν, «YOL underground:
ζηέθη κεηαλαζηψλ θαη πξνζθχγσλ»» ην 2010 ζην θέληξν ηεο πφιεο, «Δπηβίσζε: Αλνηρηή Θνηλσληθή
θαηάιεςε» ην 2011 ζην πξψελ Β‘ λνζνθνκείν ηνπ Αγίνπ Ξαχινπ ζην θέληξν ηεο πφιεο, «ΞΔΟ.ΘΑ
(πεξηαζηηαθέο θαιιηέξγεηεο)» ζην πξψελ ζηξαηφπεδν Θαξαηάζνπ ζηε Ξνιίρλε ην 2011, «Θνηλσληθφ
Θέληξν Αγψλα Θαηνίθσλ Ρνχκπαο» ην 2011, «Πηέθη ηεο πξσηνβνπιίαο θαηνίθσλ Ρνχκπαο» ην 2011,
«Ξεξθαλζέο: Ππλεξγαηηθφο Ιαραλφθεπνο» ην 2012 ζην πξψελ ζηξαηφπεδν Θφδξα ζηε Θαιακαξηά,
«Θνηλσληθφ ηαηξείν αιιειεγγχεο» ην 2012 ζην Βαξδάξε, «Άλεπ Αξρψλ» ζην θέληξν ηεο πφιεο θαη
«απηνδηαρεηξηδφκελν εξγνζηάζην ΒΗΝ.ΚΔ» ην 2012.
288
Ππγθεθξηκέλα ηελ πεξίνδν 2009-2012 ζα δεκηνπξγεζνχλ ζε πεξηθεξεηαθέο πφιεηο νη εμήο
θαηαιήςεηο, ζηέθηα θαη θνηλσληθνί ρψξνη (βι. ράξηεο 4 ζει. 475): «Διαία» ην 2009 ζηελ Θέξθπξα,
«Xanadu: αλνηρηφο θνηλσληθφο ρψξνο» ην 2009 ζηε Μάλζε, θαηάιεςε «ΞΗΘΞΑ» ην 2009 ζην Ζξάθιεην,
«Απηνδηαρεηξηδφκελν Πηέθη ΡΔΗ» ην 2009 ζηε Ιακία, θαηάιεςε «Γξάθα» ην 2010 ζηε Θέξθπξα,
θαηάιεςε «Apertus: απειεπζεξσκέλνο θνηλσληθφο ρψξνο» ην 2010 ζην Αγξίλην, θαηάιεςε
«Καξαγθνπνχιεην» ην 2010 ζηε Ξάηξα «Απηνδηαρεηξηδφκελν Πηέθη» ην 2010 ζην Οέζπκλν, «Θειί ηεο
ειεπζεξίαο: ελάληηα ζηηο αληηθάζεηο ηνπ ππάξρνληνο…» ην 2010 ζηελ Ζγνπκελίηζα, «Xψξνο ειεχζεξεο
θνηλσληθήο θαη θαιιηηερληθήο έθθξαζεο» ην 2010 ζηε Εάθπλζν, «Πηέθη αλνηρηήο ζπλέιεπζεο
Θαιακάηαο» ην 2010, θαηάιεςε «Ρεξκίηα: απηνδηαρεηξηδφκελνο ρψξνο γηα ηε ζηέγαζε ησλ αλαγθψλ
θαη ησλ επηζπκηψλ καο» ην 2011 ζην Βφιν, «ΙηνχιΑθεο» ην 2011 ζηε Λάνπζα, «Απηνδηαρεηξηδφκελν
Πηέθη» ην 2011 ζηε Ππάξηε, «Απηνδηαρεηξηδφκελν Θνηλσληθφ Πηέθη Roso Nero: ρψξνο βέβεισλ
ζηνραζκψλ θαη πξάμεσλ» ην 2011 ζηα Ρξίθαια, «Terra Libera: απηνδηαρεηξηδφκελνο θνηλσληθφο ρψξνο»
ην 2011 ζηε Ιηβαδηά, «Πβνχξα: απηνδηαρεηξηδφκελνο θνηλσληθφο ρψξνο» ην 2011 ζηελ Θφξηλζν,
«Νπιαινχκ» ην 2012 ζηε Σαιθίδα, θαηάιεςε «νδνχ Αθξνδίηεο 8» ζηε Βέξνηα, «απηνδηαρεηξηδφκελν
ζηέθη baikonur» ην 2012 ζηελ Ηεξάπεηξα, «Αληηκάκαιν: απηνδηαρεηξηδφκελνο θνηλσληθφο θαη πνιηηηθφο
ρψξνο» ην 2012 ζηε Λάμν, «Απηνδηαρεηξηδφκελνο Θνηλσληθφο Σψξνο» ην 2012 ζηε Πχξν, «Ξαδι:
απηνδηαρεηξηδφκελνο ρψξνο» ην 2012 ζην Ιεσλίδην Αξθαδίαο θαη «Ρν παγθάθη: απηνδηαρεηξηδφκελνο
ειεχζεξνο θνηλσληθφο ρψξνο» ην 2012 ζηελ Ρξίπνιε.

458
Δπηζηξέθνληαο ζηελ θπθινθνξία ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ, ε άξζξσζε ησλ παξαπάλσ
εγρεηξεκάησλ ηφζν κε ηηο θηλεηνπνηήζεηο ηνπ Γεθέκβξε φζν θαη κε ην θίλεκα ησλ
πιαηεηψλ, φπσο εηπψζεθε, είλαη θαζνξηζηηθή.

Σαξαθηεξηζηηθά, ε θαηάιεςε «Ξαηεζίσλ 61 θαη Πθαξακαγθά» (2009a) δειψλεη κε

έκθαζε ηε ζχλδεζή ηεο κε ηελ εμέγεξζε ηνπ Γεθέκβξε ηνπ 2008, εζηηάδνληαο
ηδηαίηεξα ζηελ αλάδπζε ηνπ «ζπιινγηθνχ» απέλαληη ζην «ηδησηηθφ» θαη ζέηνληαο σο
πξνυπφζεζε γηα ηε ιεηηνπξγία ηεο ηελ ελαληίσζε ζηε δηαζεκαηηθή δηαπινθή ησλ
ζπζηεκάησλ εμνπζίαο:

«Δίκαζηε θάπνηνη/εο πνπ βξεζήθακε ζην δξφκν θαη ζηηο θαηαιήςεηο θαηά ηε δηάξθεηα
ησλ εμεγεξζηαθψλ γεγνλφησλ ηνπ Γεθέκβξε, νη νπνίνη αληινχλ ηηο αθεηεξίεο ηνπο
απφ ηζηνξηθέο, ηαμηθέο, θνηλσληθέο αθφκα θαη ηδηνζπγθξαζηαθέο αηηίεο θαη θπζηθά ηε
δνινθνλία ηνπ Αιέμε (...). Έλα γεγνλφο αηρκήο, (...), έλα παξάγνληα επηηάρπλζεο
κηαο άλεπ πξνεγνπκέλνπ θνηλσληθήο έθξεμεο. Κηαο έθξεμεο πνπ δηέζπαζε ζε
πνιιαπιά επίπεδα ηελ αζθπθηηθή θαλνληθφηεηα ηεο δσήο καο. Ζ γηνξηή ηνπ
Γεθέκβξε αλαηίλαμε ηελ εμαηνκίθεπζε θαη ην ζηεγαλνπνηεκέλν ηδησηηθφ, θαη έλα
ραξνχκελν, ζπιινγηθφ θαη άγξην ―εκείο‖ μερχζεθε ζηνπο δξφκνπο. (...) Πην βαζκφ
πνπ απνηεινχκε παξάγσγν αιιά θαη ζπληζηψζα παξαγσγήο απηήο ηεο θνηλσληθήο
ζπλζήθεο, απνθαζίζακε ηελ επαλνηθεηνπνίεζε ηνπ εγθαηαιεηκκέλνπ θηηξίνπ ηεο
νδνχ Ξαηεζίσλ 61 θαη Πθαξακαγθά κε ζθνπφ λα εδαθηθνπνηήζνπκε ζην ρψξν απηφ
θάπνηεο απφ ηηο δηαζέζεηο θαη ηηο επηζπκίεο καο, πξνθεηκέλνπ λα ην κεηαηξέςνπκε ζε
έλα νξκεηήξην ηεο δσήο πνπ ζέινπκε. Λα ην κεηαηξέςνπκε ζε έλα αλνηρηφ
θνηλσληθφ ρψξν (...) απηννξγαλσκέλα, ζπληξνθηθά θαη ζπιινγηθά (...). Δλάληηα ζε
θάζε κνξθή ηεξαξρίαο θαη εμνπζίαο, ελάληηα ζε θάζε πνιηηηθή θαη εκπνξεπκαηηθή
δηακεζνιάβεζε, ελάληηα ζε θάζε ζεακαηηθφ ξφιν θαη έκθπιν δηαρσξηζκφ.»

Πηε ζπλέρεηα ην «θίλεκα ησλ πιαηεηψλ» ηνπ 2011 ζα γελλήζεη έλα λέν θχκα
απηννξγαλσκέλσλ ρψξσλ – θνηλσληθψλ θέληξσλ απφ ηηο θαηά ηφπνπο ζπλειεχζεηο
γεηηνληάο. Σαξαθηεξηζηηθά φπσο δειψλεη ε «Απηφλνκε Ππλέιεπζε Εσγξάθνπ» ζηελ
Αζήλα ην 2011 ζην θάιεζκά ηεο γηα ηε δεκηνπξγία απηνδηαρεηξηδφκελνπ θνηλσληθνχ
ρψξνπ:

«Απφ ηελ αξρή ησλ παξεκβάζεψλ καο είρε πξνθχςεη ε αλάγθε χπαξμεο ελφο
ζηαζεξνχ θαη δεκφζηνπ ρψξνπ πξαγκαηνπνίεζεο ησλ ζπλειεχζεψλ καο. Έηζη
δεκηνπξγήζακε ην ―Κπεξληέ‖ έλαλ απηνδηαρεηξηδφκελν θνηλσληθφ ρψξν. (...) Ρν
άλνηγκα ηνπ ―Κπεξληέ‖ είλαη θάηη παξαπάλσ απφ ηελ αλάγθε γηα ζηέγαζε ησλ
ζπλειεχζεψλ καο – είλαη έλα αλνηθηφ θάιεζκα. Έλα θάιεζκα γηα λα ζπλαληεζνχκε,
λα ζπδεηήζνπκε, λα ζπλδηακνξθψζνπκε πάλσ ζηα δεηήκαηα πνπ καο απαζρνινχλ.
Έλα θάιεζκα γηα λα κνηξαζηνχκε ηηο αμίεο θαη ηηο πξαθηηθέο ηεο αιιειεγγχεο, ηεο
ζπκκεηνρήο, ηεο ειεχζεξεο έθθξαζεο, ηεο απηννξγάλσζεο. Δπειπηζηνχκε κέζα απφ
ηηο δξαζηεξηφηεηεο πνπ κπνξνχλ λα αλαπηπρζνχλ ζην ―Κπεξληέ‖ λα αλαθαιχςνπκε
ηηο θνηλέο καο αλάγθεο θαη λα κνηξαζηνχκε ηηο θνηλέο καο εκπεηξίεο θαη κέζα απφ
απηήλ ηελ επηθνηλσλία λα δψζνπκε ζπιινγηθέο απαληήζεηο ζηα θαζεκεξηλά καο
πξνβιήκαηα. (...) Νη θαηξνί απαηηνχλ ελάληηα ζην θφβν, ηελ εμαηνκίθεπζε θαη ηνλ
θνηλσληθφ θαληβαιηζκφ λα πξνηάμνπκε ηελ επηθνηλσλία, ηε ζπιινγηθφηεηα θαη ηελ
θνηλσληθή αιιειεγγχε» (Κπεξληέο: Απηνδηαρεηξηδφκελνο θνηλσληθφο ρψξνο, 2011).

Αληίζηνηρα ε «Αλνηρηή Ππλέιεπζε Αγψλα Θαηνίθσλ Ρνχκπαο» ζηε Θεζζαινλίθε ην

2011 θαηαιακβάλεη έλα πξψελ πνιηηηζηηθφ θέληξν, ην κεηαηξέπεη ζε θνηλσληθφ θέληξν
αγψλα θαη δειψλεη:

459
 «Ζ Αλνηρηή Ππλέιεπζε Αγψλα Θαηνίθσλ Ρνχκπαο πήξε ζάξθα θαη νζηά ζηελ
πιαηεία ηνπ Αγίνπ Θεξάπνληα ην θαινθαίξη ηνπ 2011, κε ζθνπφ ηελ απηννξγάλσζε
ζε επίπεδν γεηηνληάο θαη ηελ αληίζηαζε ζηελ γεληθεπκέλε ππνβάζκηζε ηεο δσήο καο.
Ρν θζηλφπσξν ηνπ ίδηνπ ρξφλνπ θαηέιαβε ην θηίξην ζην νπνίν ζηεγαδφηαλ παιηά ην
Λεαληθφ Πηαπξνδξφκη (...). Πθνπφο απηήο ηεο θίλεζεο ήηαλ λα βξεζεί έλα κέξνο
φπνπ ζα κπνξνχζε λα πξαγκαηνπνηείηαη ε ζπλέιεπζε ηηο θξχεο θαη βξνρεξέο κέξεο
ηνπ ρεηκψλα αιιά θαη γηα λα απνθηήζεη ε γεηηνληά έλα ζεκείν αλαθνξάο θαη έλα
ρψξν ζπλάληεζεο γηα ηελ αλάπηπμε θνηλσληθψλ αγψλσλ θαη ηελ νξγάλσζε δνκψλ
αιιειεγγχεο, έμσ απφ ηε ινγηθή ηεο αληηπξνζψπεπζεο, ηνπ θέξδνπο θαη ηνπ
εκπνξεχκαηνο. Δλ θαηαθιείδη ε θίλεζε γηα θαηάιεςε ζπλνςίδεηαη ζην εμήο:
Αξλνχκαζηε λα πιεξψζνπκε γηα λα ζηεγάζνπκε ηηο αλάγθεο καο, λα ζπδεηήζνπκε
θαη λα νξγαλψζνπκε ηνπο αγψλεο καο. Αμηνπνηνχκε ην εγθαηαιεηκκέλν θηίξην (...)
ζαλ ζεκείν ζπλάληεζεο, επηζπκνχκε λα ζηεγάζνπκε αλάγθεο ηεο ηνπηθήο θνηλσλίαο
έρνληαο πάληα ζην κπαιφ φηη απφ απηήλ ηελ γλσξηκία επηδηψθνπκε λα πξνθχςνπλ
αγψλεο. Π‘ απηφλ ην ρψξν ρηίδνπκε άκεζεο νξηδφληηεο ζρέζεηο, ε δηαθνξεηηθφηεηα
βξίζθεη ειεχζεξν έδαθνο, ε ςπραγσγία γίλεηαη ρσξίο ηε δηακεζνιάβεζε ηνπ
ρξήκαηνο. Διάηε λα ζπλαληεζνχκε, λα κηιήζνπκε θαη λα αγσληζηνχκε φινη καδί!»

Απφ ηα παξαπάλσ δπν θαιέζκαηα γίλεηαη θαλεξφ φηη ε ελλνηνιφγεζε ηνπ λένπ
«θνηλσληθνχ θέληξνπ» ηελ επνρή ηεο θξίζεο κεηαηνπίδεη εκθαλψο ην θέληξν βάξνπο
απν ηηο πξφηεξεο εκπεηξίεο απηννξγαλσκέλσλ ρψξσλ. Αθελφο ζπλερίδεη ηελ παξάδνζε
ησλ θαηαιήςεσλ ηεο πξψηεο θαη δεχηεξεο γεληάο θαζψο δελ αληηκεησπίδεη ην θπζηθφ
ρψξν ηνπ θηηξίνπ σο απηνζθνπφ, δελ θαηαθάζθεη επνκέλσο ζε κηα «πνξνθεληξηθή»
αληίιεςε ηνπ θνηλνχ ρψξνπ, αθεηέξνπ δελ ππφθεηηαη ζηελ «δπλακνθεληξηθή»
αλαξρηθή αληίιεςε γηα ηελ θαηάιεςε σο «νξκεηήξην», αιιά εζηηάδεη θαη ηρλειαηεί ηηο
λέεο θνηλσληθέο ζρέζεηο ησλ θνηλσληθψλ ππνθείκελσλ ηελ επνρή ηεο θξίζεο. Ζ
επηδησθφκελε ζπλάληεζε ζην λέν θνηλσληθφ θέληξν δελ γίλεηαη κφλν ζηε βάζε ηεο
πνιηηηθήο ζπκθσλίαο αιιά θπξίσο ζην κνίξαζκα ησλ εκπεηξηψλ θαη ησλ επηζπκηψλ γηα
αγψλα, ν δε θπζηθφο ρψξνο, σο θνηλή θηήζε, αμηνπνηείηαη γηα ηε δεκηνπξγία δνκψλ
αιιειεγγχεο θαη ππνζηήξημεο ελάληηα ζηηο λενθηιειεχζεξεο πνιηηηθέο ηελ επνρή ηεο
θξίζεο. Δπηπιένλ ν αληηεκπνξεπκαηηθφο θαη αδηακεζνιάβεηνο ραξαθηήξαο θαζψο θαη νη
αξρέο ηεο αληηηεξαξρίαο, ηεο απηννξγάλσζεο θαη ηεο νκνθσλίαο απαγθηζηξψλνληαη
απφ ηα ζηελά πιαίζηα ηνπ αλαξρηθνχ-αληηεμνπζηαζηηθνχ ρψξνπ θαη κεηαθξάδνληαη,
πηνζεηνχληαη, εμειίζζνληαη θαη δνθηκάδνληαη απφ ηα λέα θνηλσληθά ππνθείκελα ησλ
ζπλειεχζεσλ γεηηνληάο.

Δζηηάδνληαο πεξηζζφηεξν ζηε κεηαηφπηζε απφ ηελ «δπλακνθεληξηθή» ζηε «ζρεζηαθή»

πξνζέγγηζε ηνπ θνηλνχ ρψξνπ ησλ απηννξγαλσκέλσλ εγρεηξεκάησλ, γίλεηαη θαλεξφ
φηη έλαο λένο γχξνο θνηλσληθψλ πεηξακάησλ μεθηλάεη. Ζ θξίζε, εμάιινπ, θάλεη
επηηαθηηθή ηελ εχξεζε απαληήζεσλ ζε αλάγθεο θνηλσληθήο αλαπαξαγσγήο
(Ξεηξνπνχινπ, 2012). Αγψλεο ελάληηα ζην ιεγφκελν «ραξάηζη» ηεο ΓΔΖ, ελάληηα
ζηνπο πιεηζηεξηαζκνχο θαη ζηηο εμψζεηο θαηνηθηψλ, ελάληηα ζηηο απμήζεηο ησλ
εηζηηεξίσλ ησλ κέζσλ καδηθήο κεηαθνξάο, ελάληηα ζην εηζηηήξην «πεληάεπξν» ζηα
λνζνθνκεία, απνηεινχλ νξηζκέλνπο κφλν απφ ηνπο πνηθίινπο αγψλεο πνπ δηεμάγνληαη
απηή ηελ πεξίνδν. Ρν θνηλσληθφ θέληξν γίλεηαη ν λένο θνηλφο ρψξνο σο ελφηεηα ηνπ
ζπιινγηθνχ κε ηνλ δεκφζην ρψξν θαη απνηειεί θαζνξηζηηθή απάληεζε ζηηο λέεο
πνιηηηθέο πεξηθξάμεσλ.

Ραπηφρξνλα δηεπξχλεηαη ν ηξφπνο επηθνηλσλίαο σο πξάμεηο επηθνηλσλίαο, απφ ηηο νπνίεο

αλαδχνληαη θαη ζηηο νπνίεο πξαγκαηψλνληαη νη θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη αθνξνχλ ηα
δήηεκα ηεο ζηέγαζεο, ηεο εξγαζίαο, ηεο πγείαο, ηεο δηαηξνθήο, ηεο επαθήο κε ηε

460
θχζε, ηεο παηδείαο, ηεο θαιιηηερληθήο έθθξαζεο θαη πνιιά αθφκα. Ππγθεθξηκέλα ζηελ
ηξίηε γεληά θαηαιήςεσλ νη ζηεγαζηηθέο δνκέο πνιιαπιαζηάδνληαη θαη νξηζκέλα
ελδεηθηηθά εγρεηξήκαηα είλαη ηα «πξνζθπγηθά» ηεο Ιεσθφξνπ Αιεμάλδξαο ζηελ Αζήλα,
ε θαηάιεςε ζηέγεο «Ιεσθφξνπ Λίθεο 39» θαη ε «Δπηβίσζε: Αλνηρηή Θνηλσληθή
θαηάιεςε» ζηε Θεζζαινλίθε θαη ε «Ρεξκίηα: απηνδηαρεηξηδφκελνο ρψξνο γηα ηε
ζηέγαζε ησλ αλαγθψλ θαη ησλ επηζπκηψλ καο» ζην Βφιν. Δπίζεο δεκηνπξγνχληαη
δνκέο πγείαο φπσο ην «ΞΗΘΞΑ – Θνηλσληθφο ρψξνο γηα ηελ πγεία» ζηα Ξεηξάισλα θαη
ε «Απηννξγαλσκέλε Γνκή ΢γείαο Δμαξρείσλ (ΑΓ΢Δ)» ζηελ Αζήλα θαζψο θαη ην
«Θνηλσληθφ Ηαηξείν Αιιειεγγχεο» ζηε Θεζζαινλίθε. Δπηπιένλ ζεκαληηθφ ηκήκα ηεο
λέαο γεληάο θαηαιήςεσλ απνηεινχλ νη θαηεηιεκκέλνη απηνδηαρεηξηδφκελνη αγξνί, θήπνη
θαη πάξθα φπσο ην «πάξθν Λαπαξίλνπ» ζηα Δμάξρεηα, ην «πάξθν Θχπξνπ θαη
Ξαηεζίσλ» ζηελ Θπςέιε, ν «Αγξφο» ζην πάξθν Ρξίηζε-Ίιηνλ, ε «Διαία» ζηελ
Θέξθπξα, ν «Βνηαληθφο Θήπνο» ζηε Ξεηξνχπνιε, ν «αζηηθφο Αγξφο» ζην Σαιάλδξη, ν
«απηνδηαρεηξηδφκελνο Αγξφο» ζην Διιεληθφ, ην «πάξθν Αζπξκάηνπ» ζηνλ Άγην
Γεκήηξην, θαη ζηε Θεζζαινλίθε νη πεξηαζηηαθέο θαιιηέξγεηεο «ΞΔΟ.ΘΑ» ζην πξψελ
ζηξαηφπεδν Θαξαηάζνπ ζηελ Ξνιίρλε θαη ν ζπλεξγαηηθφο ιαραλφθεπνο «Ξεξθαλζέο»
ζην πξψελ ζηξαηφπεδν Θφδξα ζηε Θαιακαξηά. Δπηπξφζζεηα αλαδχνληαη κνξθέο
απηνδηαρείξηζεο ηεο εξγαζίαο φπσο είλαη ην απηνδηαρεηξηδφκελν εξγνζηάζην Βην.Κε.
θαζψο θαη πιήζνο ζπλεηαηξηζηηθψλ εγρεηξεκάησλ θπξίσο ζηνπο θιάδνπο ηεο εζηίαζεο
(θαθελεία, εζηηαηφξηα, κπαξ), ησλ κεηαθνξψλ (εηαηξίεο θνχξηεξ) θαη ηνπ ιηαληθνχ
εκπνξίνπ (ζπλεηαηξηζηηθά βηβιηνπσιεία). Ρα πνηθίια εγρεηξεκάηα ηεο ιεγφκελεο
«αιιειέγγπαο νηθνλνκίαο», νη δπλαηφηεηέο ηνπο, ηα φξηά ηνπο, νη θνηλσληθέο ζρέζεηο
θαη ν ηξφπνο επηθνηλσλίαο ησλ ζπκκεηερφλησλ ζε απηά αλακθίβνια ζπλδένληαη κε ηελ
ζπδήηεζε γηα ηνλ θνηλφ ρψξν. Υζηφζν ιφγσ ηνπ φηη ε αλάδπζή ηνπο ζπλέβεη θπξίσο
κεηά ην θίλεκα ησλ πιαηεηψλ ηνπ 2011, ζα ήηαλ αξθεηά ξηςνθίλδπλν λα εμαρζνχλ
αζθαιή ζπκπεξάζκαηα, γηα ην ιφγν απηφ δελ απνηεινχλ αληηθείκελν εμέηαζεο ηεο
παξνχζαο εξγαζίαο.289 Ρέινο δεκηνπξγνχληαη εγρεηξήκαηα πνπ ζρεηίδνληαη κε ηε
δηαρείξηζε, ζπιινγή θαη δηαλνκή ηξνθήο, φπσο ην δίθηπν γηα ηελ ηξνθνζπιινγηθή
δξάζε «Ληνπιάπη» ζην «Απηφλνκν ζηέθη» ζηα Δμάξρεηα θαη ν «Ππιινγηθφο ρψξνο γηα
ηελ ηξνθή» ζηα Άλσ Ξεηξάισλα, κε δηαδηθαζίεο απηνκφξθσζεο φπσο ην «Πρνιείν:
ειεχζεξνο θνηλσληθφο ρψξνο γηα ηε κάζεζε ηεο ειεπζεξίαο» ζηε Θεζζαινλίθε, κε ηελ
θαιιηηερληθή έθθξαζε φπσο ην «Δκπξφο: ειεχζεξν απηνδηαρεηξηδφκελν ζέαηξν» ζηελ
Αζήλα, θαη δνκέο αιιειεγγχεο ζε κεηαλάζηεο θαη πξφζθπγεο φπσο ην ζηέθη «YOL
underground» ζηε Θεζζαινλίθε.

Νη παξαπάλσ αξζξψζεηο ησλ θαηαιήςεσλ θαη ησλ θνηλσληθψλ εγρεηξεκάησλ κε ηηο

πνηθίιεο δνκέο, ιεηηνπξγίεο θαη δξάζεηο ηνπο θαηαδεηθλχνπλ φηη κέζα ζηελ πεξίνδν ηεο
θξίζεο ν θνηλφο ρψξνο εκπινπηίδεηαη, βαζαίλεη, κεηακνξθψλεηαη, αλαζηνράδεηαη θαη
αγσλίδεηαη ελάληηα ζηηο δηαζεκαηηθέο πεξηθξάμεηο.

289
΋πσο επηζεκαίλεη ν Θηνππθηνιήο, Α. (2014: 197-198):

«Πχκθσλα κε εθηηκήζεηο ηνπ 2013, ε αιιειέγγπα νηθνλνκία ζηελ Διιάδα πεξηιακβάλεη πεξίπνπ
150 ζπιινγηθά εγρεηξήκαηα ζηα νπνία ζπγθαηαιέγνληαη: θνηλσληθέο θιηληθέο θαη θαξκαθεία γηα
ηνπο αλαζθάιηζηνπο θαη ηνπο αλέξγνπο∙ θνηλσληθέο θνπδίλεο θαη πξσηνβνπιίεο γηα ηε ζπιινγή θαη
δηαλνκή ηξνθίκσλ∙ παδάξηα ειεχζεξσλ αληαιιαγψλ, ηξάπεδεο ρξφλνπ θαη ηνπηθά ζχζηεκα
αληαιιαγψλ∙ θέληξα ππνζηήξημεο κεηαλαζηψλ∙ αζηηθέο θαιιηηερληθέο θνιεθηίβεο θαη ελαιιαθηηθνχο
πνιηηηζηηθνχο ρψξνπο∙ νκάδεο λνκηθήο ππνζηήξημεο∙ εξγαηηθνχο ζπλεηαηξηζκνχο φπσο θαθελεία,
εηαηξίεο θνχξηεξ, βηβιηνπσιεία, αγξνηηθνχο ζπλεηαηξηζκνχο αλέξγσλ γπλαηθψλ θαη έλα
θαηεηιεκκέλν εξγνζηάζην, ηε Βην.Κε.».

461
Νξηζκέλα ελδεηθηηθά παξαδείγκαηα πνπ αλαδεηθλχνπλ ηηο παξαπάλσ εμειίμεηο, κέζα
απφ ηα ιφγηα ησλ λέσλ εγρεηξεκάησλ, είλαη ηα εμήο.

Ζ ζπλέιεπζε ηνπ «Αγξνχ: απηνδηαρεηξηδφκελν θαηεηιεκκέλν έδαθνο», επηδηψθεη κε

ζπιινγηθφ θαη αδηακεζνιάβεην ηξφπν λα δεκηνπξγήζεη ην έδαθνο γηα επαθή κε ηε
θχζε θαη ελάληηα ζηα θπξίαξρα πξφηππα θαιιηέξγεηαο:

«Ζ θαιιηέξγεηα κε παξαδνζηαθέο πνηθηιίεο ζπφξσλ, ζπιινγηθά, αληηηεξαξρηθά θαη

καθξηά απφ ηα φπνηα βηνκεραλνπνηεκέλα θπξίαξρα πξφηππα, ζα απνηειεί ζηαζεξή
δξαζηεξηφηεηα ηνπ λένπ εγρεηξήκαηνο, κέζα ζην πάξθν ηεο εγθαηάιεηςεο, ησλ
άξξσζησλ θπξψλ, ησλ παξαηεκέλσλ δέληξσλ∙ γηα λα επηηεζεί ζηα επηβαιιφκελα
δηαηξνθηθά κνληέια, λα ζπάζεη φζν γίλεηαη ην δίπνιν παξαγσγνχ-θαηαλαισηή, λα
θαηαδείμεη φηη ε βιάζηεζε ζην πάξθν είλαη δήηεκα φισλ καο θαη φρη ηνπ θάζε
θεξδνζθνπηθνχ θνξέα. Νπζηαζηηθά νη δξαζηεξηφηεηεο ζηνλ αγξφ ζα έρνπλ λα
θάλνπλ κε απηφ πνπ πξαγκαηηθά ζα έπξεπε λα είλαη ην πάξθν: έλαο ειεχζεξνο
ρψξνο, φπνπ θαζέλαο θαη θαζεκία κπνξεί λα έξζεη ζε επαθή κε ηε θχζε, κε άιινπο
αλζξψπνπο θαη ηα δψα, λα ηξέμεη, λα παίμεη, λα θαιιηεξγήζεη, λα απηνκνξθσζεί
(...). Ζ θαηάιεςε είλαη έλαο αλνηρηφο ρψξνο γηα φζεο θαη φζνπο ελδηαθέξνληαη γηα
ην εγρείξεκα. Έλαο ρψξνο επηθνηλσλίαο, αληηπιεξνθφξεζεο, θαιιηέξγεηαο ηεο γεο,
ζπιινγηθψλ δξάζεσλ, αληαιιαγήο ζπφξσλ θαη φζσλ άιισλ απνθαζίδεη ε
ζπλέιεπζε.» «Αγξνχ: απηνδηαρεηξηδφκελν θαηεηιεκκέλν έδαθνο, 2009)

Ρν «πάξθν Λαπαξίλνπ» απφ ηελ έλαξμή ηνπ έρεη σο δεισκέλν ζηφρν ηφζν ηε
κεηακφξθσζε ηνπ πάξθηλγθ ζε πάξθν φζν θπξίσο ηελ αλνηρηφηεηα, ηελ επηθνηλσλία
θαη ηελ ελαληίσζε ζηηο πνηθίιεο κνξθέο ηδηνθηεζίαο θαη σο εθ ηνχηνπ ζηηο δηαζεκαηηθέο
πεξηθξάμεηο:

«Πηηο 7 Καξηίνπ 2009 (...) ελζνπζηψδεηο θάηνηθνη θαη δπλακηθνί ππνζηεξηθηέο

ελσκέλνη θαηαιακβάλνπλ ην ρψξν θαη απαηηνχλ ην απηνλφεην, ην πάξθηλγθ λα γίλεη
πάξθν! Ππάλε ηελ άζθαιην κε θνκπξεζέξ θαη θφθηεο, θέξλνπλ θνξηεγά κε ρψκα,
θπηεχνπλ δέληξα θαη ινπινχδηα θαη ην γηνξηάδνπλ. Ζ αληαπφθξηζε θαη ε δπλακηθή
ηνπ θφζκνπ μεπεξλάεη θάζε πξνζδνθία θαη ην πάξθν γελληέηαη (...).

Ρν πάξθν είλαη ηφπνο δεκηνπξγίαο, ρεηξαθέηεζεο θαη αληίζηαζεο, αλνηρηφο ζε

δξάζεηο πνιηηηθέο, πνιηηηζηηθέο, αληηθαηαλαισηηθέο θιπ. Φηινδνμεί λα είλαη, αθφκα,
έλαο θήπνο ηεο γεηηνληάο πνπ θηινμελψληαο κέξνο ηεο θνηλσληθήο δσήο ησλ
θαηνίθσλ ηεο πέξα απφ ινγηθέο θέξδνπο θη ηδηνθηεζίαο, ιεηηνπξγεί ζαλ ηφπνο
παηρληδηνχ θαη πεξηπάηνπ, ζπλεχξεζεο θαη επηθνηλσλίαο, άζιεζεο, δεκηνπξγίαο θαη
πξνβιεκαηηζκνχ, θαηαξγψληαο ηα ζηεγαλά ηεο δηαθνξεηηθήο ειηθίαο, θαηαγσγήο,
κνξθσηηθνχ επηπέδνπ, θνηλσληθήο θαη νηθνλνκηθήο θαηάζηαζεο»
(Aπηνδηαρεηξηδφκελν πάξθν Λαπαξίλνπ, 2009).

Κε παξφκνην ηξφπν ε ζπλέιεπζε ηνπ «πάξθνπ Θχπξνπ θαη Ξαηεζίσλ» (2010) δειψλεη
φηη ζηφρνο ηεο είλαη αθελφο ε πξνάζπηζε θαη αλαδηακφξθσζε ηνπ ππφ απεηιή πάξθνπ
θαη ηαπηφρξνλα ε κεηαηξνπή ηνπ ζε ρψξν ζπλάληεζεο, αληίζηαζεο θαη ελαληίσζεο
ζηνπο θνηλσληθνχο απνθιεηζκνχο:

«Ζ απηννξγάλσζε κέζα απφ ηε δεκηνπξγία θαη ηε ιεηηνπξγία ηεο αλνηρηήο

ζπλέιεπζεο ηνπ πάξθνπ νδήγεζε ζηελ αλαδηακφξθσζε ηνπ ρψξνπ, φπνπ
θπηεχηεθαλ δεθάδεο λέα δέληξα, επηζθεπάζηεθε θαη εκπινπηίζηεθε ε παηδηθή ραξά
θαη ηνπνζεηήζεθαλ λέα παγθάθηα. Έηζη, ηφζν κέζα απφ εθδειψζεηο φζν θαη ζηελ
θαζεκεξηλφηεηα ην πάξθν έγηλε έλα θνκκάηη ηνπ ςεθηδσηνχ ησλ θνηλσληθψλ
αληηζηάζεσλ ζηελ πφιε θαη έλαο δσληαλφο ρψξνο ζπλάληεζεο γηα δεθάδεο

462
 αλζξψπνπο, αληαγσληζηηθφο πξνο ηνπο θνηλσληθνχο απνθιεηζκνχο, ηηο ξαηζηζηηθέο ή
θπιεηηθέο πξνθαηαιήςεηο. Έλαο ρψξνο απηνδηαρεηξηδφκελνο, φπνπ ε θξνληίδα, ε
θαζαξηφηεηα θαη ε ιεηηνπξγία ηνπ δελ αλαηίζεηαη ζηηο αξρέο, ζε εθείλνπο δειαδή
πνπ επηρείξεζαλ λα ηνλ θαηαζηξέςνπλ, αιιά ηηο αλαιακβάλνπλ νη ίδηνη νη άλζξσπνη
πνπ αγσλίδνληαη γηα απηφλ.»

To «ΞΗΘΞΑ – Θνηλσληθφο ρψξνο γηα ηελ πγεία» (2013: 4) επηζεκαίλεη φηη ζηφρνη ηνπ
είλαη αθελφο ε ίζε ζπκκεηνρή θαη ε ζπλνκηιία κεηαμχ αζζελή θαη πγεηνλνκηθψλ
αλεμαξηήησο θχινπ, εζληθφηεηαο θαη ηάμεο θαη αθεηέξνπ ε αλάπηπμε θνηλσληθψλ
αγψλσλ ελάληηα ζηηο πνιηηηθέο ππνβάζκηζεο ηεο πεξίζαιςεο:

«Γηαηί θνηλσληθφο ρψξνο γηα ηελ πγεία θαη φρη απιά θνηλσληθφ ηαηξείν; Γηαηί ζέινπκε
απφ ηελ αξρή λα θάλνπκε εκθαλέο φηη ην εγρείξεκα δελ είλαη απιά έλαο ρψξνο
φπνπ ζα αλαηξέμεη θάπνηνο γηα λα ζπλαληήζεη έλαλ πγεηνλνκηθφ. Δπηδίσμή καο είλαη
λα δεκηνπξγήζνπκε ην έδαθνο εθείλν φπνπ νη εηδηθεπκέλεο γλψζεηο ελφο
πγεηνλνκηθνχ ζα κπνξνχλ λα ζπλνκηιήζνπλ κε ηε γλψκε ηνπ αζζελή γηα ην ζψκα
ηνπ θαη ηε δσή ηνπ. Θαη φηη απηή ε ζπλνκηιία δε ζα βαζίδεηαη ζε κία ζρέζε εμνπζίαο
αλάκεζα ζηα δχν κέξε, αιιά ζε κία δηαξθή αλαδήηεζε ηεο ηζνξξνπίαο. (...) Ιέκε
θνηλσληθφο ρψξνο γηα ηελ πγεία δηφηη κέζα απφ ζεκηλάξηα θαη καζήκαηα
απηνκφξθσζεο επηδηψθνπκε ηε δηάρπζε ηεο γλψζεο ζε φιε ηελ θνηλσλία. Ιέκε
θνηλσληθφο ρψξνο γηα ηελ πγεία γηαηί παξάιιεια κε ην ζηήζηκν κηαο δνκήο
πξσηνβάζκηαο πεξίζαιςεο καο απαζρνιεί θαη ε νξγάλσζε ησλ ζπιινγηθψλ
απαληήζεψλ καο απέλαληη ζηε δηάιπζε ηνπ ζπζηήκαηνο πγείαο, ζηελ επηβνιή κηαο
θαηάζηαζεο εμαίξεζεο γηα φιν θαη επξχηεξα θνηλσληθά θνκκάηηα. (...) Ν θνηλσληθφο
ρψξνο γηα ηελ πγεία είλαη αλνηρηφο ζε φινπο, ληφπηνπο ή κεηαλάζηεο, Ξεηξαισλίηεο
ή κε, αζθαιηζκέλνπο ή αλαζθάιηζηνπο, κηαο πνπ απηφ αθξηβψο επηδηψθνπκε, έλα
ζχζηεκα πγείαο πνπ ζα ηνπο ρσξάεη φινπο.»

Ρν Πσκαηείν Δξγαηνυπαιιήισλ Βηνκεραληθήο Κεηαιιεπηηθήο (Bην.Mε.) ζηε

Θεζζαινλίθε έπεηηα απφ άθαξπεο δηαπξαγκαηεχζεηο κε ηελ εξγνδνζία, ε νπνία ην 2011
εγθαηέιεηςε ην εξγνζηάζην θαη άθεζε απιήξσηνπο ηνπο εξγαδφκελνπο, απνθάζηζε κε
ακεζνδεκνθξαηηθφ ηξφπν λα θαηαιάβεη ηα κέζα θαη ηνπο ρψξνπο παξαγσγήο, λα ζέζεη
μαλά ζε ιεηηνπξγία ην εξγνζηάζην θαη κε αξρέο ηνλ εξγαηηθφ έιεγρν ηεο παξαγσγήο θαη
ηελ απηνδηεχζπλζε δειψλεη:

«Νη εξγαδφκελνη ηεο Βηνκεραληθήο Κεηαιιεπηηθήο αγσληδφκαζηε γηα λα πεξάζεη ην

εξγνζηάζην απφ ηα ρέξηα ηνπ θεθαιαίνπ ζηα ρέξηα ησλ εξγαδνκέλσλ! Αγσληδφκαζηε
λα θάλνπκε πξάμε φηη εκείο νη εξγαδφκελνη κπνξνχκε ρσξίο ηα αθεληηθά!
Αγσληδφκαζηε λα απνδείμνπκε πσο αλ δε κπνξνχλ απηνί, εκείο κπνξνχκε ρσξίο
απηνχο θαη ζα ην θαηαθέξνπκε!» (Πσκαηείν Δξγαηνυπαιιήισλ Βηνκεραληθήο
Κεηαιιεπηηθήο, 2012).

Ρν «Πρνιείν: ειεχζεξνο θνηλσληθφο ρψξνο γηα ηε κάζεζε ηεο ειεπζεξίαο», ην νπνίν

εζηηάδεη ζηελ νξγάλσζε καζεκάησλ κε ζπκκεηνρηθέο θαη απηνκνξθσηηθέο δηαδηθαζίεο
παξνπζηάδεη ην 2010 ηνπο ζηφρνπο ηνπ:

«Πηφρνο (...) είλαη ν πεηξακαηηζκφο πάλσ ζηελ ειεχζεξε κάζεζε θαη ε

επαλαδηαπξαγκάηεπζε ηεο γλψζεο. Ζ πξαγκάησζε απηήο κέζα απφ ζπκκεηνρηθέο
δηαδηθαζίεο απηνκφξθσζεο, ζε δηάθνξα γλσζηηθά πεδία, ζηνρεχεη ζηελ ππέξβαζε
ησλ ξφισλ δαζθάινπ-καζεηή θαη ηελ αλαηξνπή ηεο ινγηθήο ηεο απζεληίαο, αιιά
δελ ζηακαηά εθεί. Πθνπφο ηεο είλαη κέζα απφ ηέηνηεο δηαδηθαζίεο λα πεξάζνπκε ζηελ
παξαγσγή γλψζεο απφ θαη γηα ηελ θνηλσλία θαη κέζα απφ ηελ έκπξαθηε
ακθηζβήηεζε ηνπ ππάξρνληνο θαη ηελ ζχγθξνπζε κε ην θπξίαξρν κνληέιν

463
 εθπαίδεπζεο λα νδεγεζνχκε ζηελ αηνκηθή θαη ζπιινγηθή ρεηξαθέηεζε. Γηφηη ε
γλψζε απνηειεί απαξαίηεην φπιν ζηε δηαδηθαζία απειεπζέξσζεο ηνπ αηφκνπ, κέζα
απφ απηή γελλάηαη ε θξηηηθή ζθέςε θαη ην άηνκν πξαγκαηψλεηαη σο νλ
ακθηζβήηεζεο θαη ζπλείδεζεο απέλαληη ζε ζθνηαδηζηηθέο θαη απηαξρηθέο ινγηθέο.»

Δπίζεο ην «Δκπξφο: ειεχζεξν απηνδηαρεηξηδφκελν ζέαηξν», επηρεηξεί λα ζπλδέζεη ηελ

έλλνηα ηνπ θνηλνχ κε ηε δηεθδίθεζε ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ, ηνλ αλαζηνραζκφ θαη ηε
ζπκπιεξσκαηηθφηεηα ησλ «θαιιηηερληθψλ θαη θνηλσληθνπνιηηηθψλ δξάζεσλ»:

«Νη πνιίηεο πνπ δξαζηεξηνπνηνχληαη ζηελ θαηάιεςε ηνπ Δκπξφο θαη ζπκκεηέρνπλ
ζηε ζπλέιεπζε θαη ηηο δξαζηεξηφηεηέο ηνπ, επηρεηξνχλ δηαξθψο ηε ζχδεπμε θαη ηελ
ζπκπιεξσκαηηθφηεηα ησλ θαιιηηερληθψλ θαη θνηλσληθνπνιηηηθψλ δξάζεσλ πνπ
επηηεινχληαη ζην ρψξν ηνπ, ζηε γεηηνληά ή θαη επξχηεξα ζηελ πφιε. Πηνλ ππξήλα
ηνπ εγρεηξήκαηφο καο βξίζθεηαη ε αλακέηξεζή καο κε ην πξφηαγκα ηνπ
αλαζηνραζκνχ θαη ηεο δηεθδίθεζεο ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ σο θνηλνχ αγαζνχ, κέζα ζε
έλα δηεπξπκέλν πεδίν πνπ μεθηλά απφ ηε γεηηνληά θαη επεθηείλεηαη ζε φιε ηελ
θνηλσλία, κε ηε δεκηνπξγία δσηηθψλ ρψξσλ ζπλεχξεζεο, έθθξαζεο θαη δχκσζεο,
ζηελ πξννπηηθή ηεο αλάπηπμεο αληηηεξαξρηθψλ θαη αληηεκπνξεπκαηηθψλ δνκψλ
απηννξγάλσζεο, απηνδηαρείξηζεο θαη αιιειεγγχεο.» (Δκπξφο: ειεχζεξν
απηνδηαρεηξηδφκελν ζέαηξν, 2013)

Ρέινο ζα πξέπεη λα ηνληζηεί φηη θεκηληζηηθέο θαη queer νκάδεο απνθηνχλ κφληκε
παξνπζία ζε θαηαιήςεηο θαη θνηλσληθά ζηέθηα ηεο ηξίηεο γεληάο.290 Αξθεηνί απφ ηνπο
ρψξνπο ησλ απηννξγαλσκέλσλ εγρεηξεκάησλ επηδηψθνπλ λα κεηαηξαπνχλ ζε αζθαιείο
ρψξνπο γηα ππνθείκελα κε δηαθνξεηηθέο επηζπκίεο απφ ηελ θπξίαξρε εηεξνθαλνληθή
ζεμνπαιηθφηεηα θαη αλαδεηνχλ ηξφπνπο ππέξβαζεο ησλ θπξίαξρσλ θαλνληζηηθψλ
θνηλσληθψλ θχισλ.

Κε ηα ιφγηα ηνπ «Κσβ Θαθελείνπ» ην νπνίν ζηεγάδεηαη ζηελ θαηάιεςε «Φάκπξηθα

΢θαλέη» ζηε Θεζζαινλίθε (2013):

«(...) κηα δηαδξνκή κε ην ιεσθνξείν ζε ψξα αηρκήο αξθεί γηα λα ζνπ ππελζπκίζεη ηε
ζέζε ζνπ ζηελ έκθπιε θαη θνηλσληθή ηεξαξρία: λα ληψζεηο ηα πξνλφκηα ηνπ
θπξίαξρνπ, πνπ δε ρξεηάδεηαη λα εμεγήζεη ηνλ εαπηφ ηνπ νχηε απέλαληί ζνπ, νχηε
πνπζελά αιινχ. Αληίζεηα, ζηνπο θηλεκαηηθνχο αλνηρηνχο ρψξνπο βξίζθνπλ έδαθνο

290
Σαξαθηεξηζηηθέο είλαη κεηαμχ άιισλ νη πεξηπηψζεηο ζηε Θεζζαινλίθε ηεο νκάδαο «Κassqueerraid:
Καδηθή αλψκαιε επηδξνκή», ε νπνία δεκηνπξγήζεθε ην 2011 θαη ζηεγάδεηαη ζηελ θαηάιεςε «Terra
Incognita» θαη ηνπ «Κσβ Θαθελείνπ», ην νπνίν δεκηνπξγείηαη απφ κέιε θαη κε ηεο θαηάιεςεο
«Φάκπξηθα ΢θαλέη» ην 2008 σο νκάδα απηνκφξθσζεο ζρεηηθά κε ην θεκηληζκφ θαη απφ ην 2009 ζε
ζρεδφλ εβδνκαδηαία βάζε ζηήλεη «ηε δνκή ηνπ Κσβ Θαθελείνπ (...), ζην ρψξν ηεο θαηάιεςεο,
θάλνληαο πξνβνιέο, εθδειψζεηο, ζεκαηηθέο βξαδηέο. Γεκηνπξγήζεθε, έηζη, έλα έδαθνο αλαζηνραζκνχ
θαη δηεξψηεζεο πάλσ ζηελ έκθπιε πξαγκαηηθφηεηα θαη ε θαζεκία θαη ν θαζέλαο κπφξεζε λα ληψζεη
άλεηα αιιά θαη λα ακθηζβεηήζεη ην θχιν θαη ηε ζεμνπαιηθφηεηά ηνπ» (Κσβ θαθελείν, 2013). Πηελ
Αζήλα ην «QV» (Queericulum Vitae) δεκηνπξγείηαη ην 2004, ηα πξψηα ηέζζεξα ρξφληα ζπλαληηέηαη ζε
ζπίηηα, ζηε ζπλέρεηα ζην «Πηέθη Κεηαλαζηψλ», κεηά ηελ εμέγεξζε ηνπ Γεθέκβξε ηνπ 2008 ζηελ
θαηάιεςε «Ξαηεζίσλ 61 θαη Πθαξακαγθά» θαη απφ ην 2014 δεκηνπξγεί δηθφ ηνπ ρψξν ζην Τπξξή (QV,
2010). Δπίζεο ε ΙΝΑ (Ιεζβηαθή Νκάδα Αζήλαο) θαη ε νκάδα «ζηελ Ξξίδα» ζηεγάδνληαη ζην «Πηέθη
Κεηαλαζηψλ», ε θεκηληζηηθή έθδνζε «Κηγάδα» ζηελ θαηάιεςε «Αξρείν 71», νη «QueerTrans» ζην
«Nosotros», ην «έθθπιν θαθελείν» ζηελ «θαηάιεςε θηήκαηνο Ξξαπνπνχινπ» θαη ζηα Γηάλλελα ε
«καξή Q-ξηα» ζηεγάδεη ηηο δξαζηεξηφηεηεο ηεο ζην ζηέθη Α.Θνη.Σ.Η. (Απηνδηαρεηξηδφκελνο Θνηλσληθφο
Σψξνο ζηα Ησάλληλα). Δπίζεο αμίδεη λα αλαθεξζεί ε δηνξγάλσζε ηνπ «Qfest» (what queer fest) ην
2010 ην νπνίν θηινμελείηαη ηφζν ζηελ θαηάιεςε «Ξαηεζίσλ 61 θαη Πθαξακαγθά» φζν θαη ζην «Πηέθη
Κεηαλαζηψλ» θαη ζηε ζπλέρεηα απφ ην 2013 ην «Queer Festival» θηινμελείηαη ζηελ θαηάιεςε ηνπ
ζεάηξνπ «Δκπξφο».

464
 νη δηαθνξεηηθφηεηέο καο (...). Απηή ε πξαγκαηηθφηεηα καο θάλεη λα ληψζνπκε
δηαθνξεηηθά φηαλ ζπλαληηφκαζηε ζην Κσβ Θαθελείν, απφ φ,ηη ζε έλα ιεσθνξείν.
Γηαθνξεηηθά φηαλ δίλεηο έλα νκνθπιφθηιν θηιί ζηελ πιαηεία Αξηζηνηέινπο θαη φηαλ
ζνπ ην ραξίδνπλ ζε έλα ζηέθη ή κία θαηάιεςε. Απηή ε αηζζεηή δηαθνξά ηνπ ―κέζα‖
θαη ηνπ ―έμσ‖ θάλεη θαη ηηο θαηαζηάζεηο πνπ δνχκε εληφο ηνπο δηαθνξεηηθέο.»

Υζηφζν ζπκπιεξψλνπλ φηη ε παξαπάλσ πεξηγξαθή «είλαη ε κηζή αιήζεηα» θαζψο

εμαθνινπζνχλ λα αλαπαξάγνληαη πξνλφκηα, δηαρσξηζκνί, δηαηξέζεηο, ηεξαξρίεο θαη
έκθπινη ξφινη εληφο ησλ θαηεηιεκκέλσλ εγρεηξεκάησλ. Ραπηφρξνλα αληηηηζέκελεο
ηφζν ζηε «πνξνθεληξηθή» φζν θαη ζηε πξφηεξε «δπλακνθεληξηθή» αλαξρηθή-
αληηεμνπζηαζηηθή πξνζέγγηζε ηνλίδνπλ φηη ν ζηφρνο ηνπο δελ είλαη λα κεηαηξαπεί ε
θαηάιεςε ζε «θεκηληζηηθφ νρπξφ ή παξάδεηζν» αιιά φηη ν αγψλαο βξίζθεηαη
παξάιιεια εληφο θαη εθηφο ησλ θηλεκαηηθψλ ρψξσλ.

«Δληφο ηνπ αλαξρηθνχ-ειεπζεξηαθνχ ρψξνπ επηηεινχκε (...) θχια θαη έκθπινπο

ξφινπο. Ρνπο ζπγθξνηνχκε θαη ζπγθξνηνχκαζηε απφ απηνχο, φζν θαη αλ
πξνζπαζνχκε λα θηλεζνχκε ελαληίνλ ηνπο. (...) Ρν φηη γηα καο ε έκθπιε,
νκνθνβηθή θαη ηξαλζθνβηθή βία κέλεη απηνλφεηα έμσ απφ ηελ πφξηα ηεο
θαηάιεςεο, δε ζεκαίλεη φηη εμίζνπ εθηφο κέλνπλ νη ξφινη θαη ε βαζηά ξηδσκέλε
έκθπιε ππνηίκεζε. (...) Αγσληδφκαζηε, φρη κφλν γηα λα δεκηνπξγήζνπκε αζθαιείο
ρψξνπο αιιά θαη γηα λα κε βξίζθεη ρψξν ή λα κε κέλεη αλαπάληεηε ε βία ηεο
έκθπιεο ηεξαξρίαο, ηφζν εληφο φζν θαη εθηφο. (...) Νη έκθπινη δηαρσξηζκνί
θσιηάδνπλ θαη δεκηνπξγνχλ ξφινπο θαη ηεξαξρίεο. Σαξαθηεξηζηηθή είλαη εδψ ε –
θνηλσληθά αιιά θαη θηλεκαηηθά– έκθπια θαηαζθεπαζκέλε ―δπζθνιία‖ γηα θάπνηεο λα
κηινχλ, λα ηνπνζεηνχληαη θαη λα δξνπλ, ελψ θάπνηνη άιινη κπνξνχλ λα εθθξάδνληαη
πνιηηηθά κε ηξφπν απηνλφεην, βαζίδνληαο ηελ άλεζή ηνπο ζηα έκθπια απηνλφεηα.

(...) Γελ πηζηεχνπκε φηη κπνξεί λα ππάξμεη νπνπδήπνηε έλαο θεκηληζηηθφο

παξάδεηζνο, ζαλ λεζίδα απνθνκκέλε θαη απαιιαγκέλε απφ ηελ παηξηαξρηθή
ζπλζήθε πνπ επηθξαηεί γχξσ-γχξσ. Γελ θηινδνμνχκε λα δεκηνπξγήζνπκε έλα
ηέηνην παξάδεηζν, αιιά πξνζπαζνχκε λα αιιάμνπκε ηηο ζπλζήθεο κέζα θαη έμσ απφ
ηνλ ειεπζεξηαθφ ρψξν.»

Θιείλνληαο, γίλεηαη θαλεξφ φηη, ζηελ ηξίηε γεληά θαηαιήςεσλ, ζηεθηψλ θαη
απηννξγαλσκέλσλ θνηλσληθψλ θέληξσλ, ν Θνηλφο ρψξνο, σο ελφηεηα ηξφπνπ
επηθνηλσλίαο θαη θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, δηεπξχλεηαη, εκπινπηίδεηαη αξζξψλεηαη θαη
ζπλνκηιεί κε ηνπο θνηλσληθνχο αγψλεο ηελ επνρή ηεο θξίζεο θαη επηδηψθεη λα
αλακεηξεζεί κε ηα πνηθίια θαη δηαζηαπξσλφκελα ζπζηήκαηα πεξηθξάμεσλ. Απέλαληη
ζηηο λενθηιειεχζεξεο πνιηηηθέο αιιά θαη ζηα ζπζηήκαηα ηεο παηξηαξρίαο, ηνπ
θεθαιαίνπ θαη ηνπ ξαηζηζκνχ αλαδχεηαη φπσο επηζεκαίλεη ν «Αγξφο:
απηνδηαρεηξηδφκελν θαηεηιεκκέλν έδαθνο» (2010) έλαο άιινο πνιηηηζκφο, ζηνλ νπνίν
«φινη είλαη δεκηνπξγνί θαη θαιιηηέρλεο. Σσξίο εηδηθνχο, αληίηηκα, εκπνξεχκαηα θαη
φξηα. Έλαο πνιηηηζκφο ζπιινγηθά δηακνξθσκέλνο, ρσξίο εγέηεο θαη αλψηεξνπο.
Ππληξίβνληαο ξφινπο θαη θηηάρλνληαο ζρέζεηο δσληαλέο. Γεκηνπξγψληαο επηθνηλσλία
θαη επηθνηλσλψληαο ηε δεκηνπξγία.»

465
7.2.4 Απφ ηελ παιίξξνηα ζηελ άκπσηε; Αληηεμέγεξζε θαη
δηαζεκαηηθέο πεξηθξάμεηο ησλ απηννξγαλσκέλσλ
εγρεηξεκάησλ

Ρα απηννξγαλσκέλα εγρεηξήκαηα σο αλαδπφκελνη Kνηλνί Xψξνη ηελ ίδηα ζηηγκή πνπ

αλαπηχζζνπλ πξαθηηθέο αληίζηαζεο θαη ρεηξαθέηεζεο γίλνληαη ζηφρνη ησλ πνηθίισλ
πεξηθξάμεσλ ηφζν ηεο θξαηηθήο θαηαζηνιήο φζν θαη ηνπ θεθαιαίνπ, ηεο παηξηαξρίαο,
ηνπ ξαηζηζκνχ θαη ησλ ζπγρξνληζκέλσλ εθδνρψλ ηνπο.

Ρελ ίδηα ζηηγκή πνπ ην αξρηπέιαγνο ησλ θαηαιήςεσλ, ησλ ζηεθηψλ θαη ησλ
απηννξγαλσκέλσλ θνηλσληθψλ θέληξσλ θηάλεη, ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 2000 κε
αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 2010 ζε κηα πξσηνθαλή «παιίξξνηα», φζνλ αθνξά ηνπο
ηξφπνπο επηθνηλσλίαο θαη ην βάζεκα ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζε
απηά, ηαπηφρξνλα βξίζθεηαη αληηκέησπν κε ηηο πνιηηηθέο ηεο ιεγφκελεο
«αληηεμέγεξζεο»291, νη νπνίεο πάληνηε απεηινχλ θαη πεξηκέλνπλ ηελ θαηάιιειε ζηηγκή
γηα λα επέκβνπλ. Υζηφζν είλαη γεγνλφο φηη εληάζεθαλ ηδηαίηεξα ηελ επνρή ηεο θξίζεο.

Κεηά ην θαινθαίξη ηνπ ιεγφκελνπ «θηλήκαηνο ησλ πιαηεηψλ (αγαλαθηηζκέλσλ)», ην

θίλεκα ην θαηαιήςεσλ θαη ησλ απηννξγαλσκέλσλ θνηλσληθψλ ρψξσλ ζα δερηεί
ηζρπξή θαηαζηνιή292. Ν δηθηπσκέλνο Θνηλφο Σψξνο ησλ απηννξγαλσκέλσλ
εγρεηξεκάησλ ζα επηδησρζεί λα απαιινηξησζεί, λα ηεκαρηζηεί, λα πεξηθξαρζεί θαη λα
επηζηξέςεη ην θαζεζηψο ηεο αηνκηθήο ή θξαηηθήο ηδηνθηεζίαο ζηα εδάθε ηεο θνηλήο
θηήζεο. Ραπηφρξνλα ζηφρνο γίλνληαη φζεο θαη φζνη αξλήζεθαλ λα αλαπαξάγνπλ θαη λα
ζπλαηλέζνπλ ζηελ ππνηίκεζε ηεο δσήο ηνπο απφ ηηο λενθηιειεχζεξεο πνιηηηθέο. Νη
αζηπλνκηθέο θαηαζηαιηηθέο επηρεηξήζεηο, ζα κπνξνχζε λα εηπσζεί, φηη απνηεινχλ ην
ζηξαηησηηθφ ζθέινο ησλ λενθηιειεχζεξσλ πνιηηηθψλ πνπ επηδηψθνπλ λα
αλαδηαξζξψζνπλ ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο ησλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ ησλ θαηαιεςηψλ
θαη ησλ απηννξγαλσκέλσλ εγρεηξεκάησλ θαη λα αλαηξέζνπλ ηνλ ακθηζβεηεζηαθφ
ηξφπν επηθνηλσλίαο ηνπο, ψζηε ηειηθά ηα θνηλσληθά ππνθείκελα λα «ζθχςνπλ ην
θεθάιη», λα απνθιεηζηνχλ απφ ην θνηλφ θαη λα εγθιεηζηνχλ ζηελ θαλνληθνπνίεζε θαη
πεηζαξρία ηνπ θεθαιαίνπ, ηεο κηζζσηήο εξγαζίαο, ηεο παηξηαξρίαο θαη ηνπ εζληθηζκνχ.

291
Ν φξνο ηεο «αληηεμέγεξζεο» ζα ρξεζηκνπνηεζεί γηα λα πεξηγξάςεη ηηο πνηθίιεο κεζφδνπο θαηαζηνιήο
πνηληθνπνίεζεο, ηηκσξίαο θαη πεηζάξρεζεο πνπ ζα εθαξκνζηνχλ κεηά ηελ εμέγεξζε ηνπ Γεθέκβξε ηνπ
2008. Πχκθσλα κε ηελ θαηάιεςε «Ξαηεζίσλ 61 & Πθαξακαγθά» (2009b):

«Ζ πνηληθνπνίεζε ηνπ αλαξρηθνχ ρψξνπ, ησλ ζηεθηψλ θαη ησλ θαηαιήςεψλ ηνπ, πεξλά κέζα απφ
θαη ζηνρεχεη ζην δηαρσξηζκφ ησλ ππνθεηκέλσλ ηεο εμέγεξζεο ζε εηξεληθνχο θαη βίαηνπο, δίθαηνπο θαη
άδηθνπο, λφκηκνπο θαη άλνκνπο. Ζ αληηεμέγεξζε πξνζπαζεί λα επαλαθέξεη θαηεγνξίεο, λα
ηαμηλνκήζεη θαη λα δνκήζεη εθ λένπ ηαπηφηεηεο πνπ ε εμέγεξζε απνλνεκαηνδφηεζε πιήξσο. (…)
Θαη‘ απηφλ ηνλ ηξφπν νη κεραληζκνί εμνπζίαο επηρεηξνχλ ηε ιείαλζε ηνπ θνηλσληθνχ/ηαμηθνχ
αληαγσληζκνχ θαη ηελ έληαμή ηνπ ζε κηα επηηεξνχκελε θαη παξαγψκελε θαλνληθφηεηα.»
292
Κεηά ηηο εθθελψζεηο ησλ θαηαιήςεσλ «Villa Amalias» θαη «Ξαηεζίσλ 61 θαη Πθαξακαγθά» ην
ρεηκψλα ηνπ 2012-2013 γλσζηνπνηήζεθε φηη ππήξρε ζρέδην ηεο ηφηε θπβέξλεζεο γηα εθθελψζεηο
ζαξάληα θαηαιήςεσλ ζε φιε ηελ Διιάδα (πεγή: in.gr 10/01/2013).

466
Ζ παξαπάλσ επηδίσμε εληάζζεηαη ζην επξχηεξν θιίκα θαηαζηνιήο ησλ θνηλσληθψλ
αγψλσλ ηελ επνρή ηεο θξίζεο φπσο εθθξάδεηαη, κεηαμχ άιισλ, κε ηελ πνηληθνπνίεζε
ησλ απεξγηψλ, ηηο επηζηξαηεχζεηο ησλ απεξγψλ, ηελ βίαηε θαηαζηνιή πνξεηψλ, ηνπο
ηξαπκαηηζκνχο θαη ηηο ζπιιήςεηο δηαδεισηψλ θαη ηηο εμνλησηηθέο ρξεκαηηθέο
εγγπήζεηο, ηα θαζηζηηθά πνγθξφκ ελαληίνλ κεηαλαζηψλ, ηελ αζηπλνκηθή επηρείξεζε
«Μέληνο Εεπο», ηνλ θξάρηε ζηνλ Έβξν θαη ηα ζηξαηφπεδα θξάηεζεο κεηαλαζηψλ, ηελ
αλέλδνηε ζηάζε ζηνλ αγψλα ελάληηα ζηα κεηαιιεία ρξπζνχ ζηε Σαιθηδηθή, ην βηηξηφιη
ζηελ Βνπιγάξα ζπλδηθαιίζηξηα Θσλζηαληίλα Θνχλεβα ην 2009, ηελ ππξπφιεζε θαη
θαηεδάθηζε ηνπ θαηαπιηζκνχ κεηαλαζηψλ ζηε Ξάηξα ην 2009, ηε δηαπφκπεπζε θαη
θπιάθηζε νξνζεηηθψλ εξγαηξηψλ ηνπ έξσηα ην 2012, ηε δνινθνλία ηνπ κηθξνπσιεηή
Κπακπαθάξ Ληηάε ην 2013 πνπ θαηαδησθφηαλ απν νκάδα αζηπλνκηθψλ θαη «έπεζε»
ζηηο γξακκέο ηνπ ειεθηξηθνχ, ηε ξαηζηζηηθή δνινθνλία ηνπ Παρηδάη Ινπθκάλ ην 2013,
ηα «θπλήγηα» δηεκθπιηθψλ πξηλ ην gay pride ζηε Θεζζαινλίθεο ην 2013, ην ζάλαην
ηνπ Αζαλάζηνπ Θαλανχηε ην 2013 πνπ δελ πιήξσζε εηζηηήξην ζην ηξφιετ, ηε
δνινθνλία ηνπ αληηθαζίζηα Ξαχινπ Φχζζα ην 2013 θαη πνιιά αθφκα293. Νη
λενθηιειεχζεξεο πνιηηηθέο, ε κνληκφηεηα ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο
θαη νη λέεο πεξηθξάμεηο, θέξλνπλ θαηά λνπ ηε βία πνπ πεξηέγξαθε ν Καξμ ηνλ 19ν
αηψλα γηα ηηο «εηδπιιηαθέο κεζφδνπο ηεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο» (Marx,
2009[1867]: 757)294.

Γηα λα επηηεπρζεί ν ζηφρνο ηεο πεξίθξαμεο ηνπ θνηλνχ ρψξνπ ησλ απηννξγαλσκέλσλ
θνηλσληθψλ ρψξσλ, απφ ην ρεηκψλα ηνπ 2011 έσο ην θαινθαίξη ηνπ 2013 ζα
εθθελσζνχλ θαη ζα δερζνχλ ηε βίαηε εηζβνιή ησλ αζηπλνκηθψλ δπλάκεσλ πάλσ απφ
δεθαπέληε θαηαιήςεηο ζε φιε ηε ρψξα.295 Ραπηφρξνλα κεηά ην Γεθέκβξε ηνπ 2008 θαη

293
Ξεξαηηέξσ αλάιπζε ησλ πνιηηηθψλ ησλ λέσλ πεξηθξάμεσλ γίλεηαη ζην θεθάιαην 7.5 «O Kνηλφο
Xψξνο θαη λέεο ρσξηθέο πεξηθξάμεηο ζηα ρξφληα ηεο θξίζεο».
294
Αλαιπηηθά νη βίαηεο κέζνδνη ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο έρνπλ παξνπζηαζηεί ζην
θεθάιαην 4.3.1 «H ιεγφκελε πξσηαξρηθή ζπζζψξεπζε».
295
Ππγθεθξηκέλα ζηηο 16 Φεβξνπαξίνπ 2011 εθθελψζεθε ε θαηάιεςε «ΞΗΘΞΑ» ζην Ζξάθιεην, ζηηο 13
Γεθεκβξίνπ 2011 ε «Δπηβίσζε: Αλνηρηή Θνηλσληθή θαηάιεςε» ζηε Θεζζαινλίθε, ζηηο 20 Απξηιίνπ
2012 ε θαηάιεςε «θνηλσληθφ θέληξν Θ*ΒΝΜ» ζηελ Αζήλα (επαλαθαηαιήθζεθε ηελ επφκελε κέξα),
ζηηο 12 Πεπηεκβξίνπ 2012 ε θαηάιεςε «Γέιηα» ζηε Θεζζαινλίθε θαη ζηηο 1 Νθησβξίνπ 2012 ε
θαηάιεςε «νδνχ Αθξνδίηεο 8» ζηε Βέξνηα. Αξρίδεη λα γίλεηαη θαλεξφ φηη ππάξρεη νξγαλσκέλν θξαηηθφ
ζρέδην εθθελψζεσλ. Πηηο 20 Γεθεκβξίνπ 2012 ζα εθθελσζεί ε ηζηνξηθή θαηάιεςε «Villa Amalias» ζηελ
Αζήλα, ζηηο 28 Γεθεκβξίνπ 2012 γίλεηαη εηζβνιή ηεο αζηπλνκίαο ζην «απηνδηαρεηξηδφκελν ζηέθη ηεο
ΑΠΝΔΔ» ζηελ Αζήλα θαη θαηάζρεηαη ν εμνπιηζκφο απφ ην «απηννξγαλσκέλν ξαδηφθσλν 98fm». Πηηο 9
Ηαλνπαξίνπ 2013 πξαγκαηνπνηείηαη αλαθαηάιεςε ηεο «Villa Amalias» θαη ιίγεο ψξεο αξγφηεξα
αζηπλνκηθέο δπλάκεηο εηζβάιινπλ εθ λένπ ζην θηίξην. Πρεδφλ παξάιιεια πξαγκαηνπνηείηαη απφ
αιιειέγγπνπο ζπκβνιηθή θαηάιεςε ζηα γξαθεία ηεο ΓΖΚΑΟ θαη ηαπηφρξνλα πξαγκαηνπνηείηαη
ζπγθέληξσζε έμσ απφ ην ΢πνπξγείν Νηθνλνκηθψλ ζε έλδεημε αιιειεγγχεο ζηνπο ζπιιεθζέληεο απφ
ηελ αλαθαηάιεςε ηεο «Villa Amalias». Ιίγεο ψξεο αξγφηεξα εθθελψλεηαη απφ αζηπλνκηθέο δπλάκεηο θαη
ε θαηάιεςε «Ξαηεζίσλ 61 θαη Πθαξακαγθά». Πηηο 11 Απξηιίνπ 2013 επηδηψθεηαη λα θιείζεη ε
ειεθηξνληθή ηζηνζειίδα αληηπιεξνθφξεζεο «Athens Indymedia». Πηηο 5 Απγνχζηνπ 2013 εθθελψζεθαλ
ηξεηο θαηαιήςεηο ζηελ Ξάηξα, ην «Ξαξάξηεκα», ην «Καξαγθνπνχιεην» θαη ην «απηνδηαρεηξηδφκελν
ζηέθη» ησλ ΡΔΗ, ζηηο 21 Απγνχζηνπ 2013 αζηπλνκηθέο δπλάκεηο εηζβάινπλ ζηνπο ρψξνπο ηεο Cathago
θαη ηνπ Απηνδηαρεηξηδφκελνπ Πηεθηνχ Αξρηηεθηνληθήο πνπ βξίζθνληαη εληφο ηνπ θηηξηαθνχ
ζπγθξνηήκαηνο ηνπ Ξνιπηερλείνπ ζηελ Αζήλα, ζηηο 26 Απγνχζηνπ 2013 εθθελψζεθε ε θαηάιεςε
«Βαιβείνπ» ζην Κεζνιφγγη, ζηηο 29 Απγνχζηνπ 2013 ε θαηάιεςε «Αληηβίσζε» ζηα Γηάλλελα θαη ζηηο 2
Πεπηεκβξίνπ 2013 ε θαηάιεςε «Νξθαλνηξνθείν» ζηελ Άλσ Ρνχκπα Θεζζαινλίθεο, ην νπνίν
αλαθαηαιακβάλεηαη ζηηο 28 Πεπηεκβξίνπ θαη εθ λένπ εθθελψλεηαη ηελ ίδηα κέξα. Tέινο ζηηο 5
Λνεκβξίνπ 2014 θαηάζρεηαη ν εμνπιηζκφο ηνπ «ειεχζεξνπ θνηλσληθνχ ξαδηνθψλνπ 1431» ζην
Ξνιπηερλείν Θεζζαινλίθεο. Νη θαηαιήςεηο δελ ζηακάηεζαλ λα δέρνληαη θαηαζηνιή, θαζψο θαηά ηε

467
κέζα ζηα επφκελα ρξφληα νη θαηαιήςεηο, ηα ζηέθηα θαη νη απηννξγαλσκέλνη ρψξνη ζα
δερηνχλ δεθάδεο θαζηζηηθέο επηζέζεηο.296

Ζ επίζεζε ζηνπο απηννξγαλσκέλνπο ρψξνπο ζπλδπάδεη ηελ θαηαζηνιή ηεο θξαηηθήο

εμνπζίαο κε ηε ζπγρξνληζκέλε δηαζηαχξσζε ηεο παηξηαξρίαο, ηνπ ξαηζηζκνχ θαη ηνπ
θεθαιαίνπ, νη νπνίεο παξάγνπλ ηδηαίηεξεο πεξηθξάμεηο ζηελ θάζε ζπγθεθξηκέλε
πεξίπησζε.

Σαξαθηεξηζηηθή, κεηαμχ άιισλ, είλαη ε πεξίπησζε ηεο ηζηνξηθήο θαηάιεςεο «Villa

Amalias» ζηελ Αζήλα, ε νπνία γηα 22 ρξφληα απνηεινχζε εκβιεκαηηθφ ζχκβνιν γηα ην
αλαξρηθφ-αληηεμνπζηαζηηθφ ρψξν, ηελ αληηεκπνξεπκαηηθή θαη απηννξγαλσκέλε παλθ
ζθελή θαη ηαπηφρξνλα ε ρσξνζέηεζή ηεο ζηε ζπκβνιή ησλ νδψλ Αραξλψλ θαη Σέπδελ
απνηεινχζε αλάρσκα ζηελ επέθηαζε ησλ θαζηζηηθψλ πνγθξφκ ζηελ επξχηεξε πεξηνρή
ηεο πιαηείαο Βηθησξίαο, ηεο Θπςέιεο θαη ζηα Ξαηήζηα. Ζ εθθέλσζή ηεο, ζηηο 20
Γεθεκβξίνπ ηνπ 2012, αλαδεηθλχεη ηε δηαζηαχξσζε ησλ ζπζηεκάησλ ηνπ θεθαιαίνπ,
ηνπ ξαηζηζκνχ, ηεο αξξελσπφηεηαο θαη ηεο παηξηαξρίαο. Δμάιινπ νη θαζηζηηθέο
επηζέζεηο ζρεδφλ πάληα ζπκπιέθνληαη κε ηηο θξαηηθέο θαηαζηαιηηθέο αζηπλνκηθέο
δπλάκεηο θαη είλαη ραξαθηεξηζηηθφ φηη ακέζσο κεηά ηελ εθθέλσζε ηεο «Villa Amalias» ε
Σξπζή Απγή (2013), κε αλαθνίλσζε-ππφδεημή ηεο πξνο ηελ ηφηε θπβέξλεζε αλέθεξε
φηη: «΢πάξρνπλ άιιεο 10 παξάλνκεο θαηαιήςεηο ηζηνξηθψλ θαη δεκνζηψλ θηηξίσλ ζηελ
Αζήλα, άληξα αξηζηεξψλ ηξνκνθξαηψλ, πνπ δελ ηνικά λα αγγίμεη ε θπβέξλεζε. Αο
επηβάινπλ επηηέινπο ην λφκν θαη αο ζπιιάβνπλ ηνπο ηαξαμίεο, ρσξίο ηπκπαλνθξνπζίεο
θαη ηειενπηηθέο θάκεξεο.» Κεηά ηελ αλαθνίλσζε ηεο Σξπζήο Απγήο, ηελ ίδηα αθξηβψο
κέξα, ζα αθνινπζήζεη επέκβαζε ηεο αζηπλνκίαο θαη εθθέλσζε ηεο γεηηνληθήο

δηάξθεηα ηεο δηαθπβέξλεζεο ηνπ Π΢ΟΗΕΑ ζα εθθελσζνχλ ε θαηάιεςε «Ληνπγξνχ» ζηε Ιάξηζα ζηηο 10
Καΐνπ 2015 θαη ε θαηάιεςε «θνηλσληθφ θέληξν Θέληαπξνο» ζηελ Αζήλα ζηηο 5 Απγνχζηνπ 2015.
296
Νη θαζηζηηθέο επηζέζεηο ζε θαηαιήςεηο θαη απηννξγαλσκέλνπο ρψξνπο απνηεινχλ ζπρλφ θαηλφκελν
θαη ιεηηνπξγνχλ παξάιιεια κε ηελ επίζεκε θξαηηθή θαηαζηνιή, σζηφζν ζα θιηκαθσζνχλ ηδηαίηεξα
κεηά ηελ εμέγεξζε ηνπ Γεθέκβξε ηνπ 2008 θαη ην «θίλεκα ησλ πιαηεηψλ» ην 2011. Ππγθεθξηκέλα ζηηο
22 Φεβξνπαξίνπ 2009 ζα δερηεί θαζηζηηθή επίζεζε ην «Πηέθη Κεηαλαζηψλ» ζηελ Αζήλα, ζηηο 2
Απξηιίνπ 2009 ην ζηέθη «πξνθάη 35» ζηε Ξάηξα, ζηηο 10 Καΐνπ 2009 ην «απηνδηαρεηξηδφκελν ζηέθη
Ξεξηζηεξίνπ», ζηηο 9 Ηνπιίνπ 2009 ε θαηάιεςε «Villa Amalias» ζηελ Αζήλα, ζηηο 21 Ηνπιίνπ 2009 ην
«Radio Revolt» ζηε Θεζζαινλίθε, ζηε 1 Απγνχζηνπ 2009 ε θαηάιεςε «θηήκαηνο Ξξαπνπνχινπ» ζηελ
Αζήλα, ζηηο 13 Απγνχζηνπ 2009 ε θαηάιεςε «Rosa Nera» ζηα Σαληά, ζηηο 21 Νθησβξίνπ 2009 ην ζηέθη
«παιηφ θπιηθείν» ζηε Οφδν, ζηηο 2 Λνεκβξίνπ 2009 ε θαηάιεςε «Ιέιαο Θαξαγηάλλε 37» ζηελ Αζήλα,
ζηηο 3 Λνεκβξίνπ 2009 θαη πάιη ε «Villa Amalias», ζηηο 24 Λνεκβξίνπ 2009 ην «buenaVentura:
ειεχζεξνο θνηλσληθφο ρψξνο» ζηε Θεζζαινλίθε, ζηηο 23 Γεθεκβξίνπ 2009 ν «Αγξφο:
απηνδηαρεηξηδφκελν θαηεηιεκκέλν έδαθνο» ζηελ Αζήλα, ζηηο 16 Γεθεκβξίνπ 2009 ην «Πηέθη
Κεηαλαζηψλ» ζηα Σαληά, ζηηο 18 Γεθεκβξίνπ 2009 ην ζηέθη «ειεχζεξνο θνηλσληθφο ρψξνο Γπηηθψλ
ζπλνηθηψλ» ζηε Θεζζαινλίθε, ζηηο 18 Γεθεκβξίνπ 2009 ν «Βνηαληθφο Θήπνο: ειεχζεξνο θνηλσληθφο
ρψξνο» ζηελ Αζήλα, ζηηο 23 Γεθεκβξίνπ 2009 θαη πάιη ν «Αγξφο», ζηηο 7 Καΐνπ 2010 θαη πάιη ην ζηέθη
«ειεχζεξνο θνηλσληθφο ρψξνο Γπηηθψλ ζπλνηθηψλ» ζηε Θεζζαινλίθε, ζηηο 24 Νθησβξίνπ 2010 ην
«απηνδηαρεηξηδφκελν ζηέθη ζην παλεπηζηήκην» ζην Οέζπκλν, ζηηο 11 Ηνπιίνπ 2012 ε θαηάιεςε
«Apertus: απειεπζεξσκέλνο θνηλσληθφο ρψξνο» ζην Αγξίλην, ζηηο 22 Γεθεκβξίνπ 2012 ην «Xanadu:
αλνηρηφο θνηλσληθφο ρψξνο» ζηελ Μάλζε, ζηηο 2 Φεβξνπαξίνπ 2013 ν «Κπεξληέο: Απηνδηαρεηξηδφκελνο
θνηλσληθφο ρψξνο» θαη ε «Βίια Εσγξάθνπ: απηνδηαρεηξηδφκελνο θνηλσληθφο ρψξνο» ζηελ Αζήλα, ζηηο
21 Απξηιίνπ 2013 θαη πάιη ε θαηάιεςε «Apertus» ζην Αγξίλην, ζηηο 10 Ηνπιίνπ 2013 ην «Ππλεξγείν:
Διεχζεξνο Θνηλσληθφο Σψξνο» ζηελ Αζήλα, ζηηο 25 Ηαλνπαξίνπ 2014 ην «Οεζάιην: Απηννξγαλσκέλνο
ρψξνο αιιειεγγχεο θαη ξήμεο» ζηελ Αζήλα, ζηηο 11 Ηνπλίνπ 2014 θαη πάιη ε θαηάιεςε «Apertus» ζην
Αγξίλην, ζηηο 1 Απγνχζηνπ 2014 ε θαηάιεςε «έπαπιεο Θνπβέινπ» ζηελ Αζήλα, ζηηο 7 Ηαλνπαξίνπ
2015 θαη πάιη ν «Αγξφο», ζηηο 1 Φεβξνπαξίνπ 2015 ε «θαηάιεςε Βχξσλνο 3» ζηε Θαβάια, ζηηο 20
Καΐνπ 2015 ην «απηνδηαρεηξηδφκελν ζηέθη Ξεξηζηεξίνπ» θαη ζηηο 9 Ηνπλίνπ 2015 ην ζηέθη «Αληίπλνηα»
ζηελ Αζήλα.

468
θαηάιεςεο «Ξαηεζίσλ 61 & Πθαξακαγθά». Ραπηφρξνλα ε εθθέλσζε ηεο «Villa
Amalias» αλαδεηθλχεη ηελ άξζξσζε ηεο θπθινθνξίαο ηνπ θεθαιαίνπ, κέζσ ηεο
επηδίσμεο γηα «εμεπγεληζκφ» ηεο επξχηεξεο πεξηνρήο (Ξαηεζίσλ - πι. Βηθησξίαο)297, κε
ηελ πνιηηηθή θηινδνμία ηεο ηφηε θπβέξλεζεο λα πξνζειθχζεη ην αθξνδεμηφ αθξναηήξην
λνκηκνπνηψληαο ηα ξαηζηζηηθά πνγθξφκ ηεο Σξπζήο Απγήο ελαληίνλ ησλ κεηαλαζηψλ,
ηα νπνία ηαπηφρξνλα κε ηελ ελίζρπζε ηεο κηζαιινδνμίαο, ηεο μελνθνβίαο θαη ηνπ
εζληθηζκνχ, κέζσ ηεο εθηφπηζεο ησλ κε επηζπκεηψλ θνηλσληθψλ νκάδσλ, επλννχλ
παξάιιεια θαη ηηο δηαδηθαζίεο εμεπγεληζκνχ.

Υζηφζν, γηα λα επηηεπρζεί ε θνηλσληθή λνκηκνπνίεζε ησλ εθθελψζεσλ απαηηνχληαλ θαη

ε αλάινγε ξεηνξηθή, ε νπνία ζπκππθλψζεθε ζην ιεγφκελν δφγκα γηα ηελ πάηαμε ησλ
«εζηηψλ αλνκίαο»298 φπσο θαηνλνκάδνληαη νη θαηαιήςεηο απφ ηνλ ηφηε ΢πνπξγφ
Γεκφζηαο Ράμεο θαη Ξξνζηαζίαο ηνπ Ξνιίηε Λίθν Γέλδηα (2013): «Ζ δεκνθξαηηθή
θνηλσλία δε κπνξεί λα επηηξέςεη ζηηο δπλάκεηο ηεο αλνκίαο θαη ηνπ ράνπο λα
αλαθφςνπλ ηελ πνξεία ηεο ρψξαο πξνο ηελ αλάθακςε». Ζ εθεχξεζε ηνπ
ηδενινγήκαηνο ηεο «αλνκίαο» ζίγνπξα δελ ήηαλ θάηη θαηλνχξγην, σζηφζν παξνπζηάδεη
ελδηαθέξνλ ε ζχλδεζή ηνπ κε ηελ «αλαπηπμηαθή πνξεία ηεο ρψξαο», ε νπνία ηελ
επνρή ηεο θξίζεο εκπνδίδεηαη απφ ηνπο θαηαιεςίεο. Σαξαθηεξηζηηθφ είλαη θαη ην
δεκνζίεπκα ησλ New York Times (2013), ζην νπνίν ν ηφηε θπβεξλεηηθφο εθπξφζσπνο
Πάββαο Θεδίθνγινπ επηζεκαίλεη φηη:

«Θέινπκε λα παξνπζηάζνπκε ηε ρψξα σο επηηπρεκέλε, λα απνθαηαζηήζνπκε ηελ

Διιάδα ζηα κάηηα ηεο δηεζλνχο θνηλφηεηαο (...) πσο κπνξνχκε λα εθαξκφζνπκε
λένπο λφκνπο θαη λα πξνρσξήζνπκε ζηηο κεηαξξπζκίζεηο φηαλ ππάξρεη αλνκία.
Ήξζε ε ψξα λα βάινπκε ην ζπίηη καο ζε ηάμε. Ζ θπβέξλεζε, ε νπνία κφιηο
δηαζθάιηζε παθέην βνήζεηαο χςνπο 60 δηζ. επξψ, δηαηείλεηαη φηη είλαη
απνθαζηζκέλε λα παηάμεη ηελ αλνκία θαη λα πξνσζήζεη κία ζεηξά απφ ζέκαηα πνπ
ζρεηίδνληαη κε ηελ αζθάιεηα, ηα νπνία ν Ξξσζππνπξγφο Αληψλεο Πακαξάο έρεη
δεζκεπηεί λα πινπνηήζεη.»

297
Ρν 2010 δηαθεξχρηεθαλ κηα ζεηξά πνιενδνκηθψλ παξεκβάζεσλ ζηε επξχηεξε πεξηνρή απφ ηελ
Νκφλνηα έσο ηα Άλσ Ξαηήζηα, νη νπνίεο εληάρζεθαλ ζην ζρέδην «Αζήλα-Αηηηθή 2014» κε βάζε ην
πξφγξακκα «ζηξαηεγηθψλ αλαπιάζεσλ ζε ππθλνδνκεκέλεο πεξηνρέο θαηνηθίαο» ηνπ Νξγαληζκνχ
Οπζκηζηηθνχ Πρεδίνπ Αζήλαο (ΝΟΠΑ) θαη ζηε ζπλέρεηα ην 2013 πηνζεηήζεθαλ απφ ην πξφγξακκα «Re-
think Athens». Νη παξαπάλσ κειέηεο πεξηιακβάλνπλ εθηεηακέλεο πεδνδξνκήζεηο, δηέιεπζε ηξακ,
αλαπιάζεηο ζηηο πιαηείεο Βάζεο, Βηθηψξηαο, Αγ. Ξαληειεήκνλα, Αηηηθήο, Αγ. Ληθνιάνπ, Ακεξηθήο θαη
Θνιηάηζνπ, θίλεηξα γηα ηελ απνθαηάζηαζε ηνπ ππνβαζκηζκέλνπ θηηξηαθνχ απνζέκαηνο θαη ηελ
επαλαρξεζηκνπνίεζε ησλ εγθαηαιεηκκέλσλ ρψξσλ.
298
Ζ ρξήζε ηεο ξεηνξηθήο πεξί «πάηαμεο ησλ εζηηψλ αλνκίαο» ζα γίλεη πξψηε θνξά ιίγνπο κήλεο πξηλ
ηελ εθθέλσζε ηεο «Villa Amalias», ζπγθεθξηκέλα ζηελ πεξίπησζε ηεο εθθέλσζεο ηεο θαηάιεςεο
«Γέιηα» ζηηο 12 Πεπηεκβξίνπ 2012 ζηε Θεζζαινλίθε, φηαλ ν ΢πνπξγφο Γεκφζηαο Ράμεο θαη Ξξνζηαζίαο
ηνπ Ξνιίηε Λίθνο Γέλδηαο δήισζε:

«Όζηεξα απφ εληνιή ηνπ πξσζππνπξγνχ Αληψλε Πακαξά, ε Διιεληθή Αζηπλνκία απνθαηέζηεζε ηε
λνκηκφηεηα ζε κηα αθφκα πεξίπησζε απζαηξεζίαο, ε νπνία ρξφληδε αδηθαηνιφγεηα. Ρν κήλπκα πνπ
ζηέιλεη ζήκεξα ε ζπληεηαγκέλε Ξνιηηεία είλαη ζαθέο θαη πξνο πάζα θαηεχζπλζε: κεδεληθή αλνρή
ζηελ αλνκία θαη ζηελ θαηάιπζε ηεο λνκηκφηεηαο. Ζ Διιεληθή Γεκνθξαηία ζα πξναζπίζεη ηελ
απαίηεζε ηεο θνηλσλίαο γηα πιήξε αμηνπνίεζε ηεο δεκφζηαο πεξηνπζίαο πξνο φθεινο ηνπ ειιεληθνχ
ιανχ, παληνχ θαη ζε θάζε πεξίπησζε.»

469
Ξέξα απφ ηελ κπζηηθνπνηεκέλε ζρεδφλ «ζενινγηθνχ ηχπνπ»299 επίθιεζε ζηελ πάηαμε
ηεο ιεγφκελεο «αλνκίαο», νη παξαπάλσ δειψζεηο θαηαδεηθλχνπλ θαη ην πξνθαλέο. Ζ
επίζεκε εμνπζία αληηιακβάλεηαη φηη ε θπθινθνξία ηνπ θεθαιαίνπ, ηεο παηξηαξρίαο θαη
ηνπ εζληθηζκνχ απνζηαζεξνπνηείηαη, απεηιείηαη θαη κπινθάξεηαη απφ ηελ απμαλφκελε
θπθινθνξία ησλ θνηλσληθψλ αγψλσλ, νη νπνίνη, κεηαμχ άιισλ, ελεξγνπνηνχληαη,
εδαθηθνπνηνχληαη θαη αξζξψλνληαη κε ηηο θαηαιήςεηο θαη ηα απηννξγαλσκέλα
εγρεηξήκαηα. Ζ δηαιεθηηθή ηεο ζηαζεξήο δνκήο, πνπ ξηδψλεη σο θνηλή θηήζε ζε έλα
έδαθνο, κε ηελ θηλεηηθφηεηα, λεπξηθφηεηα θαη κε πξνβιεςηκφηεηα ηνπ θνηλσληθνχ
αγψλα γίλεηαη αληηιεπηφ φηη πξέπεη λα δηαξξαγεί. Ζ επίζεζε ηεο επίζεκεο εμνπζίαο ζα
είλαη δηπιή ηφζν ζηα εδάθε φζν θαη ζηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ζηνλ ηξφπν
επηθνηλσλίαο ησλ αγσληδφκελσλ ππνθεηκέλσλ.

Ππλεπψο ζην πεξηβάιινλ ηεο θξίζεο νη πνιηηηθέο θαηαζηνιήο θαη εθθελψζεσλ έρνπλ σο
απνηέιεζκα νη θνηλσληθέο ζρέζεηο ησλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ ζηηο θαηαιήςεηο λα
θινληζηνχλ ζεκαληηθά, θαζψο ε θαηαζηνιή θαη ε εθθέλσζε έρεη σο απνηέιεζκα λα
ραζνχλ αξθεηνί ηφπνη ζπλάληεζεο, ζπιινγηθήο δεκηνπξγίαο, νξγάλσζεο θαη αγψλα.
Υζηφζν αλ «νη θαηαιήςεηο δελ είλαη νη ηνίρνη» φπσο ζπλεζίδνπλ, ελάληηα ζηηο
πνξνθεληξηθέο πξνζεγγίζεηο, λα ππνζηεξίδνπλ νη πξνθεξχμεηο αιιειεγγχεο, αιιά
πξφθεηηαη γηα θνηλσληθέο ζρέζεηο, ηφηε γελληέηαη ην θξίζηκν εξψηεκα γηαηί δελ
θαηάθεξαλ νη ηξφπνη επηθνηλσλίαο θαη νη θνηλσληθέο ζρέζεηο λα ελεξγνπνηήζνπλ ηέηνηεο
πξάμεηο επηθνηλσλίαο πνπ λα αλαδεκηνπξγνχλ λένπο θνηλνχο ηφπνπο ζπλάληεζεο,
νξγάλσζεο θαη αγψλα. Ζ απάληεζε, πξνθαλψο, πξέπεη λα αλαδεηεζεί ζηηο πεξίπινθεο
θαη δηαζεκαηηθέο δηαδηθαζίεο πεξηθξάμεσλ πνπ δελ αθνξνχλ κφλν ηνλ θπζηθφ ρψξν
(ηνπο ηνίρνπο) αιιά θπξίσο επηδξνχλ ζηνλ ηξφπν επηθνηλσλίαο θαη έρνπλ ηελ
ηθαλφηεηα λα δηαιχνπλ ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ηηο θνηλφηεηεο ησλ θνηλσληθψλ
ππνθεηκέλσλ. Σαξαθηεξηζηηθά απφ ηηο αξρέο ηεο θξίζεο, αιιά ηδίσο απφ ην 2012 θαη
κεηά, δεθάδεο κέιε ησλ ζπλειεχζεσλ ησλ θαηαιήςεσλ θαη ησλ απηννξγαλσκέλσλ
εγρεηξεκάησλ απνρψξεζαλ, απνκαθξπλζήθαλ, απνζχξζεθαλ, αξθεηνί αλαδήηεζαλ

299
Πρεηηθά κε ηελ έλλνηα θαη ηε ρξήζε ηεο «αλνκίαο» αμίδεη λα αλαθεξζνχλ ηα ιφγηα ησλ θαηαιεςεηψλ
ηεο «Φάκπξηθα ΢θαλέη» (2013: 2), νη νπνίνη κεηά ηηο επηρεηξήζεηο εθθελψζεσλ εθδψζαλε ηελ
εθεκεξίδα «εζηία αλνκίαο»:

«Θαλείο δελ κπνξεί κε αθξίβεηα λα πεξηγξάςεη πνηεο ζπκπεξηθνξέο θαιχπηνληαη απφ απηφλ ηνλ φξν.
Ζ ηζηνξηθή πξνέιεπζε ηεο ιέμεο θαη ε απνθιεηζηηθή ζρεδφλ ρξήζε ηεο (κέρξη λα ηελ μεζάςεη ν
πξνζηάηεο ηνπ πνιίηε) βξίζθεηαη ζην πεδίν ηεο ζενινγίαο. Ζ ―αλνκία‖ ήηαλ θαη είλαη κία έλλνηα
ηφζν γεληθή φζν θαη ε ―ακαξηία‖. Θαη ν πξαγκαηηθφο νξηζκφο ηεο θαξαδνθεί πιένλ ηξηγχξσ καο
εμαηξεηηθά δηεπξπκέλνο: Ξαξαζηηεί ζηνπο θαλαπέδεο κπξνζηά ζηελ ηειεφξαζε, ιηκλάδεη ζην θφβν
ηνπ ―άιινπ‖, νξέγεηαη νηθνλνκηθά ζθάλδαια, ηξέθεηαη κε πηψκαηα κεηαλαζηψλ, θαη ηξίβεη ηα ρέξηα
ηνπ φηαλ νη θαζίζηεο ζεθψλνπλ θεθάιη. (...) ε ―αλνκία‖ ζπκπεξηιακβάλεη πξνιεπηηθά ζηνπο
θφιπνπο ηεο θαη φζα ν λφκνο δελ έρεη πξνιάβεη λα απαγνξεχζεη. Πην θπλήγη ηεο ―αλνκίαο‖ νη άδεηεο
θηάιεο κεηαηξέπνληαη ζε εθξεθηηθά, νη θαηαιήςεηο ζε γηάθθεο, νη δπλακηθνί αγψλεο ζε
ηξνκνθξαηηθέο ελέξγεηεο. Θαη φπνπ αλζίδεη ε αληίζηαζε, ε αμηνπξέπεηα, ε αιιειεγγχε, εθεί
εληνπίδνληαη θαη νη εζηίεο ηεο ―αλνκίαο‖.

Απηή ινηπφλ είλαη ε ―αλνκία‖. Γελ ρξεηάδεηαη λα ηελ πεξηγξάςεηο, αξθεί λα ηελ ππνπηεπζείο. Θάηη
ζαλ απηφ πνπ καο ιέγαλε γηα ηελ Δλέξγεηα ζην κάζεκα ηεο Φπζηθήο. Γελ κπνξείο λα ηε δεηο,
κπνξείο κφλν λα αληηιεθζείο ηα απνηειέζκαηά ηεο.

Κπνξείο λα δεηο ηηο απεξγίεο. Κπνξείο λα δεηο ηηο δηαδειψζεηο. Κπνξείο λα δεηο ηνπο αγψλεο ελάληηα
ζηε ιεειαζία ηνπ πιαλήηε, ζηελ έκθπιε θαηαπίεζε, ζηνλ εθθαζηζκφ ηεο θαζεκεξηλφηεηαο, ζηελ
θπξηαξρία θξάηνπο θαη θεθαιαίνπ. Κπνξείο λα δεηο ηηο θαηαιήςεηο. Θαη ζα ζπλερίζεηο λα ηηο βιέπεηο
γηα πνιχ θαηξφ. Θαη απηφ είλαη δέζκεπζε. Δπηπρψο.»

470
αζθαιέο θαηαθχγην ζε νηθνγελεηαθέο δνκέο, άιιεο εμαλαγθάζηεθαλ λα
κεηαλαζηεχζνπλ ζε άιιεο ρψξεο θαη πνιινί αλαδήηεζαλ εξγαζία ζε άιιεο πφιεηο.
Θπξίσο φκσο θάλεθε φηη νη πξνυπάξρνπζεο δνκέο, θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ηξφπνη
επηθνηλσλίαο δελ ήηαλ ηθαλνί λα αληηκεησπίζνπλ ηελ ακείιηθηε επηζεηηθφηεηα ησλ
λενθηιειεχζεξσλ πνιηηηθψλ, νη νπνίεο αδξαλνπνίεζαλ θαη ηνπο πνηθίινπο θνηλσληθνχο
αγψλεο. Ζ επηζηξνθή ησλ πνιηηηθψλ ηαπηνηήησλ, ε ινγηθή ηεο αλάζεζεο, νη αηνκηθέο
επηινγέο έλαληη ησλ ζπιινγηθψλ, ε πξνζκνλή ζε θάπνηα κειινληηθή αξηζηεξή
δηαθπβέξλεζε είλαη, κεηαμχ άιισλ, νξηζκέλα απφ ηα ζπκπηψκαηα ησλ ηειεπηαίσλ
εηψλ, ρσξίο σζηφζν λα ππνηηκψληαη θαη νξηζκέλεο λέεο πξνζπάζεηεο
300
απηννξγαλσκέλσλ εγρεηξεκάησλ.

Γίλεηαη ζπλεπψο θαλεξφ φηη φπσο ε «παιίξξνηα» ησλ θαηαιήςεσλ θαη ησλ
απηννξγαλσκέλσλ θνηλσληθψλ θέληξσλ αξζξσλφηαλ θαη ζπλδεφηαλ κε ηνπο πνηθίινπο
θνηλσληθνχο αγψλεο (θνηηεηηθνχο, εξγαηηθνχο, κεηαλαζηεπηηθνχο, έκθπινπο,
νηθνινγηθνχο, παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο, θηι.), έηζη θαη ε ελδερφκελε «άκπσηε»
νθείιεηαη ζηελ ππνρψξεζε ησλ θνηλσληθψλ αγψλσλ. Δίλαη, σζηφζν, αξθεηά λσξίο γηα
λα εμαρζνχλ αζθαιή ζπκπεξάζκαηα.

300
Κεηά ηελ πεξίνδν ησλ εθθελψζεσλ ηνπ 2012-2013 ζα δεκηνπξγεζνχλ κηα ζεηξά απφ λέεο
θαηαιήςεηο θαη θνηλσληθνί απηννξγαλσκέλνη ρψξνη, νη νπνίνη ζα ήηαλ αξθεηά επηζθαιέο λα
νλνκαηηζηνχλ σο μερσξηζηή γεληά θαζψο εληάζζνληαη ζην επξχηεξν ξεχκα απηννξγαλσκέλσλ ρψξσλ
ηελ επνρή ηεο θξίζεο.

Ππγθεθξηκέλα ζηελ Αζήλα ζα γίλνπλ νη εμήο θαηαιήςεηο, ζηέθηα θαη θνηλσληθά θέληξα (βι. ράξηεο 1
ζει. 472): «Ιακπεδφλα: Θνηλσληθφ Ξνιηηηζηηθφ Θέληξν» ην 2013 ζην Βχξσλα, «απηνδηαρεηξηδφκελνο
θνηλσληθφο ρψξνο ζπλέιεπζεο Αγίαο Ξαξαζθεπήο» ην 2013, θαηάιεςε «Αλάιεςεο» ην 2014 ζην
Βχξσλα, «θαηεηιεκκέλνο Ξαπαζσηεξίνπ» ην 2013 ζηε Ξνιπηερλεηνχπνιε Εσγξάθνπ, «Γίζηνκν:
αληηθαζηζηηθφ ζηέθη» ην 2014 ζηνλ Άγην Ξαληειεήκνλα, «απηνδηαρεηξηδφκελν Θνηλσληθφ Ηαηξείν-
Φαξκαθείν» ην 2014 ζηε Λέα Φηιαδέιθεηα θαη «θαηάιεςε ζηέγεο γηα πξφζθπγεο θαη κεηαλάζηεο» ζηα
Δμάξρεηα.

Πηε Θεζζαινλίθε: θαηεηιεκκέλα θηίξηα ηεο ΔΟΡ3 ην 2013 ζηε Ιεσθφξν Πηξαηνχ θαη ζηελ Αγγειάθε,
«Sabot: Διεπζεξηαθφο ρψξνο» ην 2014 ζην θέληξν ηεο πφιεο, θαηάιεςε «111» ην 2015 ζην θέληξν
ηεο πφιεο, «νηθεηνπνηεκέλν θηίξην» ζην πξψελ ζηξαηφπεδν Ξαχινπ Κειά ζηε Πηαπξνχπνιε ην 2015
απφ ηελ Αλνηρηή Ππλέιεπζε Γπηηθψλ Ππλνηθηψλ, θαηάιεςε «Mundo Nuevo» ζην θέληξν ηεο πφιεο ην
2015 θαη ηέινο επαλαθαηαιακβάλεηαη ην θηίξην ηνπ «Νξθαλνηξνθείνπ» ζηελ Άλσ Ρνχκπα γηα ηε
ζηέγαζε πξνζθχγσλ θαη κεηαλαζηψλ ηνλ Γεθέκβξε ηνπ 2015.

Πηελ πεξηθέξεηα, δεκηνπξγνχληαη, απφ ην 2013 έσο ην 2015, ηα παξαθάησ απηννξγαλσκέλα

εγρεηξήκαηα: «Άηαθηνλ: αλαξρηθφ-αληηεμνπζηαζηηθφ ζηέθη» θαη «Δπί ηα Ξξφζσ: απηνδηαρεηξηδφκελνο
ρψξνο» ην 2013 ζηελ Ξάηξα, «θαηάιεςε Παρίλε 3» ην 2013 ζηα Γηάλλελα, «Απηνδηαρεηξηδφκελν Πηέθη»
ην 2013 ζηε Σαιθεδφλα, «Απηνδηαρεηξηδφκελν Πηέθη» ην 2013 ζηελ Θαξδίηζα, «Δθηφο Πρεδίνπ:
αλεμάξηεηνο θνηλσληθφο ρψξνο» ην 2013 ζην Ινπηξάθη, «Απηνδηαρεηξηδφκελν Πηέθη» ην 2013 ζηελ
Έδεζζα, «La Rage: απηνδηαρεηξηδφκελν ζηέθη» ην 2013 ζηε Βέξνηα, «Απηνδηαρεηξηδφκελν Πηέθη» ην
2013 ζην Θηιθίο, «Αιδεβαξάλ: γηα ηελ απηνλνκία, ηε πνίεζε θαη ηελ θαζεκεξηλή επαλάζηαζε» ην 2014
ζηε Λάνπζα, «Πάιην: απηνδηαρεηξηδφκελν ζηέθη» ην 2014 ζηα Κέγαξα, «Γεκήηξεο Κάηζαιεο:
ειεπζεξηαθφο ρψξνο» ην 2014 ζην Άξγνο, «θαηάιεςε θπιηθείν Νθηάγσλν» ην 2014 ζηε Ξάηξα,
«Αλνηρηφ Ρξίην» ην 2014 ζηε Πχξν, «Ξπιαξηλφο: απηνδηαρεηξηδφκελν ζηέθη» ην 2015 ζηε Θφξηλζν, λέα
θαηάιεςε «Ληνπγξνχ» ην 2015 ζηε Ιάξηζα, θαηάιεςε «Acta Et Verba» θαη «Διεπζεξηαθφ Δξγαζηήξη -
Fahrenheit 451» ην 2015 ζηα Γηάλλελα.

Δπίζεο ζα πξέπεη λα ζεκεησζνχλ θαη νη εθήκεξεο θαηαιήςεηο ην 2015 ζην ζέαηξν «Green Park» ζηελ
Αζήλα θαη ε «Squat & Run: Θαηάιεςε Νξθαλίδνπ κε Βαιασξίηνπ» ζηε Θεζζαινλίθε.

471
472
Σάξηεο 1. Θέζεηο θαηαιήςεσλ, θνηλσληθψλ θέληξσλ θαη ζηεθηψλ ζηε κεηξνπνιηηηθή
πεξηνρή ηεο Αζήλαο (κε θχθινπο ζεκεηψλνληαη νη θαηαιήςεηο θαη κε ηεηξάγσλα νη
θνηλσληθνί ρψξνη κε ελνίθην).

473
Σάξηεο 2. Θέζεηο θαηαιήςεσλ, θνηλσληθψλ θέληξσλ, ζηεθηψλ ζηε κεηξνπνιηηηθή
πεξηνρή ηεο Θεζζαινλίθεο (κε θχθινπο ζεκεηψλνληαη νη θαηαιήςεηο θαη κε ηεηξάγσλα
νη θνηλσληθνί ρψξνη κε ελνίθην).

Σάξηεο 3. Θέζεηο ελδεηθηηθψλ θαηαιήςεσλ ζε Ζξάθιεην, Σαληά, Γηάλλελα, Βφιν,

Θέξθπξα, Ξάηξα, Αγξίλην, Κπηηιήλε θαη Ιάξηζα. Δίλαη θαλεξή ε εκβέιεηα ησλ
θαηαιήςεσλ ζηνλ θεληξηθφ ππξήλα ησλ πφιεσλ.

474
Σάξηεο 4. Ξφιεηο κε θαηαιήςεηο, ζηέθηα θαη απηννξγαλσκέλνπο θνηλσληθνχο ρψξνπο

475
7.3 Ο εμεγεξκέλνο Κνηλφο Υψξνο: Γεθέκβξεο 2008

Πην θεθάιαην απηφ αλαδεηψ ηνλ ηξφπν πνπ ζπλδένληαη, εκπινπηίδνληαη,

ηξνπνπνηνχληαη θαη δηαθνξνπνηνχληαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ φηαλ
απηφο εηζέξρεηαη ζε εμεγεξζηαθά ζπκβάληα.

Γηα ην ζθνπφ απηφ επηιέγσ λα κειεηήζσ ηελ πεξίπησζε ηεο εμέγεξζεο ηνπ Γεθέκβξε
ηνπ 2008. Αξρηθά εμεηάδσ ηνλ δηαζηαιηηθφ ραξαθηήξα ηνπ εμεγεξκέλνπ Θνηλνχ Σψξνπ,
ν νπνίνο επεθηάζεθε απφ ην ζεκείν ηεο δνινθνλίαο ηνπ Αιέμαλδξνπ Γξεγνξφπνπινπ
ζηα Δμάξρεηα, ζην θέληξν ηεο πφιεο, ζε φιε ηελ ρψξα θαη απέθηεζε παγθφζκην-
νηθνπκεληθφ ραξαθηήξα. Έπεηηα αλαδεηθλχσ ηε ζεκαζία ησλ ξνψλ πιεξνθνξίαο, ησλ
κελπκάησλ θαη ησλ ζπκβφισλ ζηελ ελεξγνπνίεζε ηνπ ηξφπνπ επηθνηλσλίαο θαη ζηε
ζπγθξφηεζε ησλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ ζε εμεγεξκέλα πξφζσπα. Πηε ζπλέρεηα
εζηηάδσ πην αλαιπηηθά ζηνλ ηξφπν επηθνηλσλίαο θαη ζηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο ηεο
εμέγεξζεο κέζσ ησλ δηαδηθαζηψλ ηεο παξνπζίαο, αλαγλψξηζεο θαη θνηλήο πξνζδνθίαο.
Δμεηάδσ ηνλ ηξφπν πνπ ζπγθξνηείηαη ε θνηλφηεηα ησλ εμεγεξκέλσλ σο απφθιηζε απφ
ηελ θαλνληθφηεηα θαη σο ζπλάληεζε πνπ αλαηαξάζζεη θαη απνζηαζεξνπνηεί ηηο πνηθίιεο
πνιηηηθέο, έκθπιεο, ηαμηθέο, εζλνηηθέο θαη πνιηηηζκηθέο ηαπηφηεηεο.

Ρέινο, νινθιεξψλσ ην θεθάιαην, ηζρπξηδφκελνο φηη ν εμεγεξκέλνο Θνηλφο Σψξνο

γελληέηαη σο απφθιηζε απφ ηελ θαλνληθφηεηα, δηαζηέιιεηαη απφ ην ηνπηθφ ζην
παγθφζκην, αλακεηξηέηαη κε ηα φξηα ηνπ ζχιαθα θαη αλαδεηά ηα πεξάζκαηα ηνπ
θαησθιηνχ, εκπινπηίδεηαη θαη αλαηαξάζζεη ηηο δνκεκέλεο ηαπηφηεηεο θαη ζπγθξνηεί ηελ
εμεγεξκέλε ηάμε σο αλνηρηή δηαδηθαζία ζε θίλεζε. Υζηφζν ν εμεγεξκέλνο Θνηλφο
Σψξνο είλαη κνλίκσο αηειήο, κε πεπεξαζκέλνο, επάισηνο θαη ελδερνκεληθφο θαη σο εθ
ηνχηνπ δελ απνηειεί κηα θιεηζηή απάληεζε ζηηο πνηθίιεο θαη δηαζεκαηηθέο πεξηθξάμεηο,
αιιά ζπληζηά δηαξθψο κηα αλνηρηή εξψηεζε.

476
7.3.1 Δδάθε ηεο εμέγεξζεο: δηαζηνιή, θίλεζε θαη ζηάζε

Ζ αθαίξεζε ηεο δσήο, ε απφιπηε ζαλαηεθφξα πεξίθξαμε ηνπ πξνζψπνπ, ε δνινθνλία

ηνπ Αιέμαλδξνπ Γξεγνξφπνπινπ ηειέζηεθε ηε λχρηα ηεο 6εο Γεθεκβξίνπ 2008 ζηε
ζπκβνιή ησλ νδψλ Κεζνινγγίνπ θαη Ρδαβέια ζηα Δμάξρεηα. Ρν θξάηνο δηεθδηθψληαο
γηα ηνλ εαπηφ ηνπ ην κνλνπψιην ηεο θπζηθήο βίαο επέιεμε λα αθαηξέζεη ηε δσή
παξαδεηγκαηηθά, ηηκσξεηηθά αιιά θαη δεκφζηα. Θαηά ηνλ ίδην ηξφπν ν εμεγεξκέλνο
Θνηλφο Σψξνο γελληέηαη ζην δεκφζην ρψξν αιιά ζε αληίζεζε κε ηελ απαγφξεπζε ηεο
ζπιινγηθήο ζπλεχξεζεο θαη κε ην ζάλαην ηεο χπαξμεο ηνπ πξνζψπνπ, ηηο κέξεο ηνπ
Γεθέκβξε, ε πξνζσπηθή θαη ζπιινγηθή δσή ελψλνληαη, εμεγείξνληαη θαη δεκηνπξγνχλ
έλαλ εθξεθηηθφ Θνηλφ Σψξν, ν νπνίνο ζεκειηψλεηαη ζην εμεγεξκέλν έδαθνο ηεο θνηλήο
θηήζεο. Ραπηφρξνλα ην έδαθνο ηεο εμέγεξζεο δηαζηέιιεηαη απφ ην ζεκείν ηεο
δνινθνλίαο, ζηε γεηηνληά ησλ Δμαξρείσλ, ζην θέληξν ηεο πφιεο, ζηε ζπλέρεηα
επεθηείλεηαη ζε φιε ηε κεηξφπνιε, ζε φιε ηε ρψξα θαη ηέινο απνθηά παγθφζκην-
νηθνπκεληθφ ραξαθηήξα.

Σάξηεο 5. Θαηεηιεκκέλα εδάθε ζηελ Αζήλα ην Γεθέκβξε ηνπ 2008 (επεμεξγαζία απφ
πξσηφηππν ράξηε ησλ Tsavdaroglou and Makrygianni, 2013b: 28)

477
Ν ηφπνο ηεο δνινθνλίαο είλαη ζηα Δμάξρεηα, ζε κηα γεηηνληά κε έληνλα ζπκβνιηθφ,
πνιηηηθφ θαη ηζηνξηθφ ραξαθηήξα. Αξρηθά ζπγθεληξψλεηαη θφζκνο ζηελ πιαηεία, ζεκείν
αλαθνξάο ηεο γεηηνληάο θαη μεζπνχλ ζπγθξνχζεηο γχξσ απφ ην Ξνιπηερλείν. Νη
δηαδεισηέο, νη νπνίνη ηηο πξψηεο ψξεο είλαη ζηελ πιεηνςεθία ηνπο πνιηηηθνπνηεκέλνη
αλαξρηθνί θαη αθξναξηζηεξνί είλαη θαλεξφ φηη επηδηψθνπλ σο πξψηε αληαλαθιαζηηθή
θίλεζε λα βξεζνχλ ζε νηθείνπο ρψξνπο θαη λα ηνπο δηαθπιάμνπλ απφ ηηο ζαλαηεθφξεο
πεξηθξάμεηο ηνπ θξάηνπο. Νη δξφκνη ησλ Δμαξρείσλ, ε πιαηεία θαη ην Ξνιπηερλείν
απνηεινχλ ηνλ ππξήλα ηεο εμέγεξζεο. Υζηφζν πνιχ ζχληνκα νη θηλήζεηο ησλ
εμεγεξκέλσλ απαγθηζηξψλνληαη απφ ηα φξηα ηνπ έσο πξφηηλνο «ζχιαθα» ησλ
Δμαξρείσλ, θαη θαηά έλαλ αλαπάληερν θαη κε πξνβιέςηκν ηξφπν επεθηείλνληαη θαη
εκθαλίδνληαη εζηίεο ζπγθξνχζεσλ ζε Ξεηξάισλα, Κνλαζηεξάθη, Δξκνχ θαη Νκφλνηα.

«Απφ ηελ πξψηε θηφιαο ζηηγκή είλαη ζαθέο πσο ν θπξίαξρνο ρψξνο ηεο εμέγεξζεο
ζα είλαη ν δεκφζηνο ρψξνο, δειαδή ν δξφκνο θαη ε πιαηεία, αιιά θαη άιινη ρψξνη
επηθνηλσλίαο θαη ζπλάληεζεο φπσο ην δηαδίθηπν ή ην ηειέθσλν» (Βάζσ θαη Σάξεο,
2010: 64).

Ρελ ίδηα ζηηγκή o αλαδπφκελνο Θνηλφο Σψξνο ηεο εμέγεξζεο εμαπιψλεηαη ζε δεθάδεο
πφιεηο ηεο επηθξάηεηαο. Ιίγε ψξα κεηά ηε γλσζηνπνίεζε ηεο δνινθνλίαο ηνπ Αιέμε ηα
κεζάλπρηα ηεο 6 Γεθέκβξε πξαγκαηνπνηνχληαη ζπγθξνπζηαθέο πνξείεο ζε
Θεζζαινλίθε, Ξάηξα, Βφιν, Σαληά, Ζξάθιεην, Γηάλλελα, Ππάξηε, Θνκνηελή,
Αιεμαλδξνχπνιε, Μάλζε, Αγξίλην θαη Πέξξεο.

Ρηο επφκελεο κέξεο ηα εδάθε ηεο εμέγεξζεο πνιιαπιαζηάδνληαη. Υζηφζν είλαη

ζεκαληηθφ λα ηνληζηεί φηη ν Θνηλφο Σψξνο ηεο εμέγεξζεο εθθξάδεηαη κε ηε δηαιεθηηθή
ηεο «θίλεζεο» θαη ηεο «ζηάζεο». Ππγθξνχζεηο, δηαδειψζεηο, άκεζεο δξάζεηο θαη
ηαπηφρξνλα θαηαιήςεηο θηηξίσλ, ζπλειεχζεηο, νξγάλσζε ησλ δξάζεσλ. Θαηά ηε
δηάξθεηα ησλ επφκελσλ εβδνκάδσλ δηαδειψζεηο θαη δξάζεηο ζα πξαγκαηνπνηεζνχλ ζε
αλαξίζκεηα ζεκεία ηεο πφιεο. Ρν ξεπεξηφξην ησλ εμεγεξκέλσλ πεξηιακβάλεη πιήζνο
απφ επηζέζεηο ζε ζηφρνπο πνπ εθθξάδνπλ θπξίσο ηελ θξαηηθή θαη πνιηηεηαθή εμνπζία,
ηελ θξαηηθή θαη αηνκηθή ηδηνθηεζία, ηελ θπθινθνξία ηνπ θεθαιαίνπ θαζψο θαη ηα
ζχκβνια, ηνπο κεραληζκνχο θαη ηηο δνκέο πνπ ειέγρνπλ, θηιηξάξνπλ θαη δηαλέκνπλ
ηελ πιεξνθνξία θαη παξάγνπλ ην ζέακα θαη ηελ θπξίαξρε ηδενινγία (ζπληερλίαπιελ,
2009). Ρα αζηπλνκηθά ηκήκαηα, ηα δηθαζηήξηα, νη θπιαθέο Θνξπδαιινχ, ηα ππνπξγεία,
ηα πνιηηηθά γξαθεία βνπιεπηψλ, νη ηξάπεδεο, θαη νη καδηθνί ρψξνη ησλ λέσλ επέιηθησλ
θαη επηζθαιψλ κνξθψλ εξγαζίαο φπσο εκπνξηθά θέληξα, ηειεθσληθά θέληξα θαη
γξαθεία ππελνηθίαζεο εξγαδνκέλσλ βξίζθνληαη ζην επίθεληξν ησλ επηζέζεσλ.
Tαπηφρξνλα ππξπνινχληαη, ιεειαηνχληαη θαη θαηαζηξέθνληαη καδηθά εθαηνληάδεο
εκπνξηθά θαηαζηήκαηα θπξίσο πνιπεζληθψλ εηαηξεηψλ θαη κεγάιεο αιπζίδεο
ειεθηξνληθψλ εηδψλ301. Ξαξάιιεια ζηε κάρε γηα ηνλ έιεγρν ησλ ξνψλ πιεξνθνξίαο

301
΋πσο επηζεκαίλνπλ νη «ego te provoco/flesh machine» (2008):

«Ζ εμέγεξζε απηή ήηαλ εθ ησλ πξαγκάησλ θαη µηα εμέγεξζε ελάληηα ζηελ ηδηνθηεζία θαη ηελ
αιινηξίσζε. ΋πνηνο δελ θξχθηεθε πίζσ απφ ηηο θνπξηίλεο ηηο ηδησηηθφηεηάο ηνπ, φπνηνο ήηαλ ζηνπο
δξφκνπο, ην γλσξίδεη θαιά: ηα µαγαδηά ιεειαηήζεθαλ φρη γηα λα µεηαπνπιεζνχλ ηα θνµπηνχηεξ, ηα
ξνχρα, ηα έπηπια, µα γηα ηελ ίδηα ηελ απφιαπζε ηεο θαηαζηξνθήο απηνχ πνπ µαο απνμελψλεη – ηεο
θαληαζκαγνξίαο ηνπ εµπνξεχµαηνο. (...) Νη ππξέο πνπ δέζηαλαλ ηα ζψµαηα ησλ εμεγεξµέλσλ ηηο
µεγάιεο λχρηεο ηνπ Γεθέµβξε ήηαλ γεµάηεο απφ ηα απειεπζεξσµέλα πξντφληα ηνπ µφρζνπ µαο, απφ
ηα αθνπιηζµέλα ζχµβνια ελφο άιινηε παληνδχλαµνπ θαληαζηαθνχ. Απιά πήξαµε φ,ηη µαο αλήθεη
θαη ην ξίμαµε ζηηο θιφγεο µαδί µε θάζε ηνπ ζπλδήισζε. Ρν µεγάιν πφηιαηο ησλ πξνεγνχµελσλ
εµεξψλ ήηαλ θαη µηα εμέγεξζε ηεο επηζπµίαο απέλαληη ζηνλ επηβεβιεµέλν θαλφλα ηεο έιιεηςεο. Κηα
εμέγεξζε ηνπ δψξνπ απέλαληη ζηελ θπξηαξρία ηνπ ρξήµαηνο. Κηα εμέγεξζε ηεο αλαξρίαο ηεο αμίαο

478
πιήζνο παξεκβάζεσλ πξαγκαηνπνηνχληαη ζε ξαδηνθσληθνχο θαη ηειενπηηθνχο
ζηαζκνχο, δειαδή ζε «ρψξνπο πνπ ―εηζβάινπλ‖ θαζεκεξηλά ζην απηνθίλεην, ζην ζπίηη,
ζην ρψξν εξγαζίαο» (Βάζσ θαη Σάξεο, 2010: 77-78) θαη ηνπο εθηξέπνπλ κε
εμεγεξζηαθά κελχκαηα. Δπίζεο δεθάδεο θαζεκεξηλέο δηαδειψζεηο θαη νδνθξάγκαηα
κπινθάξνπλ ηε ξνή εκπνξεπκάησλ ζηηο ιεσθφξνπο ησλ πφιεσλ θαη αληίζηξνθα
παξεκβάζεηο ζε κέζα καδηθήο κεηαθνξάο δηεθδηθνχλ ηελ ειεπζεξία κεηαθίλεζεο κε
καδηθέο θαηαζηξνθέο αθπξσηηθψλ κεραλεκάησλ, θακεξψλ ειέγρνπ θαη γεκίδνπλ ηνπο
έσο πξφηηλνο απνζηεηξσκέλνπο ζηαζκνχο ηνπ κεηξφ κε εθαηνληάδεο ζπλζήκαηα θαη
γθξάθηηη.302 Ξξέπεη λα ζεκεησζεί φηη ε εμέγεξζε έιαβε ρψξα ιίγν πξηλ ηα Σξηζηνχγελλα
θαη σο εθ ηνχηνπ νη παξεκβάζεηο ζηνρνπνίεζαλ ηα ζχκβνια θαη ηνπο ρψξνπο ηεο
θπθινθνξίαο ησλ «ενξηαζηηθψλ» εκπνξεπκάησλ, ραξαθηεξηζηηθά θαίγεηαη ην
ρξηζηνπγελληάηηθν δέληξν ζηελ πιαηεία Ππληάγκαηνο θαη ιίγεο κέξεο κεηά γίλεηαη
παξέκβαζε ζην πεξίθιεηζην εκπνξηθφ θέληξν «The Mall» ζην Καξνχζη, ζην νπνίν
θαηαιακβάλεηαη ην ζχζηεκα κεγαθψλσλ αλαγγέιινληαο ην «ραξκφζπλν κήλπκα» ηεο
εμέγεξζεο, ηελ ίδηα ζηηγκή πνπ νκάδεο δηαδεισηψλ θάλνπλ «πνξεία» ζηνπο
δηαδξφκνπο ηνπ θαη παίδνπλ πνδφζθαηξν κε ηηο ρξηζηνπγελληάηηθεο κπάιεο (Βάζσ θαη
Σάξεο, 2010: 85). Δπηπιένλ, νκάδεο εμεγεξκέλσλ εηζβάινπλ ζε δεθάδεο ζεαηξηθέο
παξαζηάζεηο ζε φιε ηε ρψξα θαη θξεκάηαη παλφ ζηελ Αθξφπνιε,303 ην νπνίν θαιεί ζε
παλεπξσπατθή κέξα αληίζηαζεο. Ζ θαηαζηξνθή, ε κεηαζηξνθή, ε βεβήισζε θαη ε
επαλεγγξαθή ησλ εδαθψλ είλαη απνιχησο απαξαίηεηε γηα λα κεηακνξθσζνχλ ηα
εμεγεξκέλα εδάθε ζε θνηλή θηήζε. Ραπηφρξνλα ε πφιε κεηακνξθψλεηαη ζε κηα κεγάιε
ζθελή γηα κνπζηθέο ζπλαπιίεο, παξαζηάζεηο, δξψκελα θαη ηα «εμεγεξκέλα κπαιέηα»
ηεο θαηεηιεκκέλεο Ιπξηθήο Πθελήο ρνξεχνπλ ζηελ νδφ Αθαδεκίαο θαη δηαθφπηνπλ ηελ
θπθινθνξία ησλ νρεκάησλ (Θαηάιεςε Ιπξηθήο Πθελήο, 2009b∙ 2009d)304. Νιφθιεξε

ρξήζεο απέλαληη ζηελ (...) αληαιιαθηηθή αμία. Κηα εμέγεξζε ηεο απζφξµεηεο ζπιινγηθήο
ειεπζεξίαο απέλαληη ζηελ εθινγηθεπµέλε αηνµηθή πεηζάξρεζε.»
302
Νη παξεκβάζεηο ζην κεηξφ ζα θιηκαθσζνχλ κεηά ηηο 22 Γεθέκβξε ηνπ 2008 φηαλ ζα δερηεί
δνινθνληθή επίζεζε κε βηηξηφιη ε ζπλδηθαιίζηξηα θαη κεηαλάζηξηα Θσλζηαληίλα Θνχλεβα, ε νπνία
εξγαδφηαλ ζηελ ππεξεζία θαζαξηζκνχ ηνπ ΖΠΑΞ. Ζ επίζεζε ζηε Θνχλεβα απνηειεί εκβιεκαηηθή πξάμε
δηαζεκαηηθήο πεξίθξαμεο, ε νπνία θαηαδεηθλχεη ηε δηαπινθή ησλ ζπζηεκάησλ εμνπζίαο ζηα πεδία ηνπ
θχινπ, ηνπ έζλνπο/εζλφηεηαο θαη ηεο ηάμεο. Ζ Βνπιγάξα, εξγάηξηα θαη γπλαίθα Θσλζηαληίλα ζα δερηεί
επίζεζε απφ πιεξσκέλνπο αξξελσπνχο Έιιελεο κπξάβνπο ιφγσ ηεο ζπλδηθαιηζηηθήο ηεο δξάζεο.
303
Ζ αλάξηεζε παλφ ζηνλ «ηεξφ βξάρν» θαη αξραηνινγηθφ ρψξν ηεο Αθξφπνιεο εληάζζεη ζην πεδίν ηνπ
Θνηλνχ Σψξνπ ηφπνπο ηεο πφιεο πνπ ζεσξνχληαη «ηεξνί» (αξραία, βπδαληηλά ή λεφηεξα κλεκεία,
εθθιεζίεο θ.α.) θαη ε φπνηα παξέκβαζε ζε απηνχο ραξαθηεξίδεηαη σο βεβήισζε. Δμάιινπ, ζχκθσλα κε
ηνλ Αγθάκπελ ([2005]2006: 122) «βέβειν» είλαη φηη απφ ηεξφ ή ζξεζθεπηηθφ απνδεζκεπηεί απφ ηε
δηαρσξηζκέλε ηεξή ή ζξεζθεπηηθή ζθαίξα θαη απνδνζεί, επηζηξαθεί ζηελ θνηλνρξεζηία ησλ αλζξψπσλ.
304
Ζ «Θαηάιεςε Ιπξηθήο Πθελήο» (2009d) ζα πξαγκαηνπνηήζεη πνηθίιεο δξάζεηο, καζήκαηα,
παξαζηάζεηο θαη εθδειψζεηο ηφζν ζην εζσηεξηθφ ηνπ θηηξίνπ φζν θαη ζηνπο γχξσ δξφκνπο.
Σαξαθηεξηζηηθά ζε θείκελν-θάιεζκά ηνπο αλαθέξνπλ:

«Ζ εμεγεξκέλε Ιπξηθή ζθελή (...) θαιεί ζε αλνηρηέο δξάζεηο ζην δξφκν γηα ηελ επαλνηθεηνπνίεζε
ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ. Δλάληηα ζηελ απνζηεηξσκέλε πξαγκαηηθφηεηα. Ξάξηε γηα φπιν ηελ θαληαζία
ζαο θαη βγείηε ζην δξφκν. Θεαηξηθέο παξαζηάζεηο δξφκνπ - ρνξεπηηθέο νκάδεο - πεξθφξκαλο -
δνγθιέξ - παηρλίδηα - θηλνχκελν θνπθινζέαηξν - κνπζηθέο δξάζεηο - πνδειαηηθέο δξάζεηο. Ξάξηε:
κνπζηθά φξγαλα ή πιηθά γηα ηε δεκηνπξγία απηνζρέδησλ κνπζηθψλ νξγάλσλ (θαθέο, καληαιάθηα,
ηελεθεδάθηα, θαηζαξνιηθά, θνπηάιηα-καραηξνπήξνπλα), θφθθηλεο κχηεο θαη πξάζηλα απηηά,
θνξδέιεο, ρξψκαηα θαη αξψκαηα, ζπξέπ, πηλέια, κπνγηέο, θαί γηα ςήζηκν, θνξίλεο, κπαιάθηα θαη φηη
ζα κπνξνχζε λα ππάξμεη θαη δελ ππάξρεη αθφκα. Διάηε λα δηαθφςνπκε ηε ξνή ηεο θπθινθνξίαο
πξνηάζζνληαο ηηο επηζπκίεο καο. Ρφπνο: Ν δξφκνο (Αθαδεκίαο, απφ Ιπξηθή ζθελή κέρξη
Ξαηεζίσλ).»

479
ε πφιε είλαη θαηά έλαλ ηξφπν ππνςήθηα γηα λα εθθξάζεη ηελ νξγή θαη ηηο επηζπκίεο,
ηελ απψιεηα θαη ηελ ππφζρεζε, ην πάζνο θαη ην θφβν, ηε ραξά θαη ην παηρλίδη ησλ
εμεγεξκέλσλ θαη λα κεηαζηξαθεί ζε Θνηλφ Σψξν. Ραπηφρξνλα ν Θνηλφο Σψξνο ηεο
εμέγεξζεο εκπινπηίδεηαη κε λέα ππνθείκελα θαη σο εθ ηνχηνπ πνιιαπιαζηάδνληαη θαη
δηαθνξνπνηνχληαη θαη ηα εδάθε ηεο εμέγεξζεο. Καζεηέο θαηαιακβάλνπλ πεξηζζφηεξα
απφ 700 ζρνιεία ζε πεξηνρέο πεξηκεηξηθά305 ηνπ θεληξηθνχ Γήκνπ ηεο Αζήλαο θαη ζε
δεθάδεο πφιεηο ζε φιε ηε ρψξα, ηαπηφρξνλα θνηηεηέο θαηαιακβάλνπλ πεξίπνπ 100
παλεπηζηεκηαθέο ζρνιέο, κεηαλάζηεο επεθηείλνπλ ηελ εμέγεξζε ζηηο γεηηνληέο ηνπο
θπξίσο ζηα Ξαηήζηα θαη ηελ Θπςέιε θαη νη Ονκά εμεγείξνληαη ζην Εεθχξη ζην
βνξεηνδπηηθφ άθξν ηνπ Ιεθαλνπεδίνπ (βι. ράξηεο 5, 6). «Ζ έιεπζε ζην πξνζθήλην
καζεηψλ θαη λέσλ θαηνίθσλ, ησλ κεηαλαζηψλ, είλαη πνπ ζα αιιάμεη ξηδηθά ηε
γεσγξαθία ηεο εμέγεξζεο. Θάζε γεηηνληά θη έλα ζρνιείν, θάζε γεηηνληά θη έλα ηκήκα,
απηνί είλαη νη ηφπνη πνπ ζα εθηνμεχζνπλ ηελ εμέγεξζε, πνπ ζα γεκίζνπλ ην ράξηε κε
ζεκεία επίζεζεο» (Makrygianni and Tsavdaroglou, 2011: 42). Ν εμεγεξκέλνο Θνηλφο
Σψξνο είλαη πιένλ γεγνλφο θαη θαιχπηεη νιφθιεξν ην κεηξνπνιηηηθφ πεδίν, δελ είλαη
ππφζεζε ησλ Δμαξρείσλ, είλαη νιφθιεξεο ηεο Αζήλαο θαη ζηαδηαθά νιφθιεξεο ηεο
ρψξαο (βι. ράξηεο 6)306.

305
Ζ γεσγξαθία ηνπ εμεγεξκέλνπ Θνηλνχ Σψξνπ ζηελ Αζήλα ζα εκπινπηηζηεί απφ θαηεηιεκκέλα
ζρνιεία θαη άκεζεο δξάζεηο καζεηψλ ζα ιάβνπλ ρψξα ζε Άιηκν, Φάιεξν, Λέα Πκχξλε, Άγην Γεκήηξην,
Γάθλε, Ξεξηζηέξη, Ξεηξνχπνιε, Ίιηνλ, Σατδάξη, Θνξπδαιιφ, Λέα Φηιαδέιθεηα, Εσγξάθνπ, Σαιάλδξη,
Καξνχζη, Βχξσλαο, Θαηζαξηαλή, Ξαγθξάηη, Ζιηνχπνιε, Αξγπξνχπνιε, Οαθήλα (βι. ράξηεο 5 ζει.
477).
306
Θαηά ηε δηάξθεηα ηεο πξψηεο εβδνκάδαο ηεο εμέγεξζεο ζα πξαγκαηνπνηεζνχλ δηαδειψζεηο,
θαηαιήςεηο θαη άκεζεο δξάζεηο ζε δεθάδεο πφιεηο ηεο επηθξάηεηαο: απφ ην Ζξάθιεην, ηα Σαληά, ην
Οέζπκλν θαη ηελ Ηεξάπεηξα ζηε Θξήηε έσο ηε Θεζζαινλίθε, ηε Θαβάια, ηε Μάλζε, ηε Θνκνηελή, ηελ
Αιεμαλδξνχπνιε, ηελ Νξεζηηάδα, ηηο Πέξξεο, ηε Γξάκα, ην Θηιθίο, ηε Ιάξηζα, ην Βφιν, ηα Ρξίθαια, ηελ
Θαξδίηζα, ηελ Θνδάλε, ηελ Ξηνιεκαΐδα, ηα Γηάλλελα, ηελ Θαζηνξηά θαη ηε Φιψξηλα ζηε βφξεηα Διιαδα
θαη απφ ηε Κπηηιήλε, ηε Σίν, ηε Πάκν, ηε Οφδν θαη ηε Ιήκλν ζην αλαηνιηθφ Αηγαίν έσο ηα Δπηάλεζα ηε
Θέξθπξα, ηε Εάθπλζν, ηελ Ηζάθε, ην Αξγνζηφιη, θαη ηελ Ζγνπκελίηζα, ηελ Ξξέβεδα, ην Αγξίλην, ηελ
Ξάηξα, ην Ξχξγν ζηα δπηηθά θαη ηε Ιακία, ηελ Θφξηλζν, ηε Σαιθίδα, ην Λαχπιην ηελ Άκθηζζα, ηε
Ιηβαδηά ζηε θεληξηθή Διιάδα (βι. ράξηεο 6 ζει. 481).

480
 Σάξηεο 6. Xσξηθή επέθηαζε ηεο εμέγεξζεο. Κε αζηέξη πφιεηο ζηηο νπνίεο
πξαγκαηνπνηήζεθαλ δηαδειψζεηο, άκεζεο δξάζεηο θαη θαηαιήςεηο απφ ηηο 6 έσο ηηο 10
Γεθεκβξίνπ 2008.

«Κέρξη ζηηγκήο ν ηφπνο ηεο εμέγεξζεο είλαη μεθάζαξα ν δξφκνο. Δίλαη απ‘ ηνπο
ηειεπηαίνπο δηαηαμηθνχο ηφπνπο ζηελ πφιε φπνπ ζπλππάξρνπλ, θάζε άιιν παξά
αξκνληθά βέβαηα, νη θάηνηθνί ηεο. Ξξφθεηηαη γηα έλα απφ ηα πξσηαξρηθά ζεκείν
ειέγρνπ. Ν θπξίαξρνο ηνπ δξφκνπ γίλεηαη θαη θπξίαξρνο ηεο πφιεο. Ππρλά
ιεηηνπξγεί σο πεδίν ακθηζβήηεζεο ηεο θαζεκεξηλήο δσήο. Νη δξφκνη κπνξεί λα
ζπληζηνχλ θαζεκεξηλά θαλάιηα ξνήο εκπνξεπκάησλ, εχθνια κεηαηξέπνληαη φκσο ζε
θαλάιηα ξνήο ζπγθξνχζεσλ, γηαηί πξσηίζησο είλαη δίνδνη επηθνηλσλίαο θαη ρψξνη
ζπλάληεζεο ησλ αλζξψπσλ. Ν θπζηθφο ρψξνο ηεο πφιεο εμαθνινπζεί λα
πξσηαγσληζηεί ζε νξηαθέο ζηηγκέο. Πε θαηαζηάζεηο έθηαθηεο αλάγθεο, πνπ ηείλνπλ
λα γίλνληαη θαλφλαο ζηελ ζχγρξνλε κεηξφπνιε, θαζίζηαηαη απαξαίηεηε ε
δεκνζηνπνίεζε ηνπ γεγνλφηνο κε ηελ παξνπζία αλζξψπσλ ζην πην δεκφζην θνκκάηη
ηεο πφιεο. Πηήλνληαη νδνθξάγκαηα, ε ξνή ηεο θαζεκεξηλήο δσήο δηαθφπηεηαη,
δξφκνη θαη πιαηείεο γίλνληαη πεδία κηαο αλνηρηήο δεκφζηαο κάρεο πνπ αθνξά πηα
φιε ηελ πφιε» (Βάζσ θαη Σάξεο, 2010: 72-73).

Δπηζηξέθνληαο ζηε δηαιεθηηθή ηεο «θίλεζεο» θαη ηεο «ζηάζεο» πξέπεη λα ηνληζηεί φηη
«ε ζηαζεξφηεηα ελφο θηηξίνπ απέλαληη ζηε ξεπζηφηεηα ηνπ δξφκνπ ζα απνηειεί πάληα
έλα δεηνχκελν γηα (...) ην θίλεκα» (Βάζσ θαη Σάξεο, 2010: 73). Ν ρψξνο ηεο
εμέγεξζεο είλαη πξσηίζησο ν δεκφζηνο ρψξνο ηνπ δξφκνπ, ηνπ πάξθνπ θαη ηεο
πιαηείαο. Αλ ν δξφκνο είλαη ην αλνηρηφ θαη απξφβιεπην πεδίν ηεο δεκφζηαο
αληηπαξάζεζεο, ηφηε απαηηείηαη θαη έλαο πξνζσπηθφο «πξνζηαηεπφκελνο» ρψξνο, ν

481
νπνίνο λα είλαη ηαπηφρξνλα θαη ζπιινγηθφο ρψξνο γηα ηελ αλαζχληαμε ησλ δπλάκεσλ,
ηνλ αλαζηνραζκφ, ηε ζπδήηεζε, ην ζρεδηαζκφ θαη ηελ νξγάλσζε ησλ επφκελσλ
δξάζεσλ. Δπνκέλσο ν Θνηλφο Σψξνο αλαπηχζζεηαη κέζσ ηεο δηαιεθηηθήο κεηαμχ
«δηαζηνιήο» θαη «ζπζηνιήο», «νξηδφληηαο» εδαθηθήο επέθηαζεο θαη «θαηαθφξπθνπ»
βαζέκαηνο ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαη ηνπ ηξφπνπ επηθνηλσλίαο ησλ εμεγεξκέλσλ
ππνθεηκέλσλ. Απφ ην πξψην βξάδπ γίλεηαη θαλεξφ φηη πξέπεη άκεζα λα θαηνρπξσζνχλ
εδάθε γηα ηελ πξνζσπηθή θαη ζπιινγηθή «ζηάζε». Υο εθ ηνχηνπ θαηαιακβάλνληαη
ζηελ Αζήλα ηα θηίξηα ηνπ Ξνιπηερλείνπ, ηεο Λνκηθήο θαη ηεο ΑΠΝΔΔ κε ζθνπφ λα
κεηαζηξαθνχλ ζε θέληξα αγψλα, θέληξα αληηπιεξνθφξεζεο θαη εθαιηήξηα
δηαδειψζεσλ θαη άκεζσλ δξάζεσλ. Πηε ζπλέρεηα, εθηφο απφ παλεπηζηεκηαθά θηίξηα
θαηαιήθζεθαλ ηα θηίξηα ηεο ΓΠΔΔ, ηεο ΔΠΖΔΑ, ηεο Ιπξηθήο Πθελήο, ηα Γεκαξρεία
Αγίνπ Γεκεηξίνπ, Ξεξηζηεξίνπ, Σαιαλδξίνπ, ην Ξλεπκαηηθφ Θέληξν Γήκνπ Λέαο
Φηιαδέιθεηαο, ν Γαιαμίαο ζηε Λέα Πκχξλε θαη κεηαηξέπνληαη θαη απηά ζε θέληξα
αγψλα θαη ζε θφκβνπο ελφο άηππνπ δηθηχνπ εμεγεξκέλσλ «βάζεσλ» πνπ
αλαηξνθνδνηεί ε κηα ηελ άιιε (βι. ράξηεο 5. ζει 477). Δπίζεο ζηε Θεζζαινλίθε ζα
θαηαιεθζεί ε Πρνιή Θεάηξνπ, ην εληεπθηήξην ηνπ Γηθεγνξηθνχ Ππιιφγνπ, ην
Νιχκπηνλ θαη ην Δξγαηηθφ Θέληξν. Πηελ πεξηθέξεηα ζα θαηαιεθζνχλ επίζεο
παλεπηζηεκηαθά θηίξηα, δεκαξρεία, εξγαηηθά θέληξα θαη ζα κεηαζρεκαηηζηνχλ θαη απηά
ζε θέληξα αγψλα. Δπνκέλσο ν Θνηλφο Σψξνο ηεο εμέγεξζεο πάιιεηαη ζηηο πνιιαπιέο
θιίκαθεο ηεο δηαιεθηηθήο, ε δηαδξνκή απφ ην θέληξν ζηε πεξηθέξεηα θαη πάιη ζην
θέληξν, ε ζηαζεξφηεηα ηνπ θηηξίνπ θαη ην απξφβιεπην ηνπ δξφκνπ, ε επηζεηηθή
θαηαζηξνθή θαη ε επθάληαζηε δεκηνπξγηθφηεηα ζα ραξαθηεξίζνπλ ηηο κέξεο ηνπ
Γεθέκβξε.

Ξαξάιιεια ν Θνηλφο Σψξνο ηεο εμέγεξζεο θηλείηαη κε αζηξαπηαία ηαρχηεηα θαη απνθηά
νηθνπκεληθφ θαη παγθφζκην ραξαθηήξα. Κέζα ζε δέθα κέξεο ε εμέγεξζε «ηαμίδεςε
κέζα απφ δίθηπα ζρέζεσλ θαη επηθνηλσλίαο, αιιά θαη κέζα απφ εηθφλεο θαη καξηπξίεο
ζε κέξε πνπ θαλείο δελ κπνξνχζε λα πξνβιέςεη» (Βάζσ θαη Σάξεο, 2010: 99). Ν
εμεγεξκέλνο Θνηλφο Σψξνο έδεημε φηη κπνξεί λα ππεξπεδά θπζηθά, γεσγξαθηθά θαη
θξαηηθά ζχλνξα.

Σάξηεο 7. Ν εμεγεξκέλνο Θνηλφο Σψξνο δηαζηέιιεηαη. Γξάζεηο αιιειεγγχεο ζε φιν ην

θφζκν (επεμεξγαζία απφ πξσηφηππν ράξηε ησλ Βάζσ θαη Σάξεο, 2010: 99)

482
Πηε Πκχξλε ζηηο 10 Γεθεκβξίνπ γξάθεηαη ζηελ απνβάζξα ησλ θεξηκπφη πξνο ηελ
πιεπξά ηνπ Αηγαίνπ «Γείηε ηε θσηηά, πνπ θαίεη απέλαληη ζηελ Αζήλα». Πην Βεξνιίλν
ζηηο 8 Γεθεκβξίνπ γξάθεηαη ζε έλα ηνίρν «αιιειεγγχε ζεκαίλεη επίζεζε» θαη
θαηαιακβάλεηαη ε ειιεληθή πξεζβεία. Πηε Βαξθειψλε ζηηο 11 Γεθεκβξίνπ
πξαγκαηνπνηείηαη πνξεία αιιειεγγχεο κε 800 άηνκα. Πην Κπξηζηφι ππξπνινχληαη 30
αζηπλνκηθά νρήκαηα, ζηε Κειβνχξλε θαηαιακβάλεηαη ην ειιεληθφ πξνμελείν θαη
ηνπνζεηείηαη ε καπξνθφθθηλε ζεκαία ζηε ζέζε ηεο ειιεληθήο, ζηε Οψκε πνξεία κε
θεληξηθφ παλφ «ε Αζήλα θαίγεηαη, ε Οψκε ηξέκεη» ζπγθξνχεηαη κε αζηπλνκηθέο
δπλάκεηο, ζην Ξαξίζη κπινθάξνληαη δεθάδεο κεραλήκαηα αλάιεςεο ηξαπεδψλ ελ κέζσ
ηεο πεξηφδνπ ησλ Σξηζηνπγέλλσλ. Απφ ηα βνπλά ηνπ λνηηναλαηνιηθνχ Κεμηθνχ νη
Zαπαηίζηαο ζηηο 2 Ηαλνπαξίνπ ζηέιλνπλ έλαλ πίλαθα δσγξαθηθήο (ηεο Κπεαηξίο
Ανπξφξα-Beatriz Aurora) θαη ηνλ παξαθάησ ραηξεηηζκφ αιιειεγγχεο: «Ππληξφθηζζα,
ζχληξνθε. Δμεγεξκέλε Διιάδα. Δκείο νη Εαπαηίζηαο, νη πην κηθξνί, απφ απηή ηελ γσληά
ηνπ θφζκνπ ζε ραηξεηάκε. Γέμνπ ηνλ ζεβαζκφ καο θαη ηνλ ζαπκαζκφ καο γη‘ απηφ πνπ
θάλεηο θαη ζθέθηεζαη. Απφ καθξηά καζαίλνπκε απφ ζέλα. Πε επραξηζηνχκε»
(Subcomandante Marcos, 2009). Δπίζεο αμίδεη λα αλαθεξζεί φηη ζηε Γαιιία, ηε
Γεπηέξα 15 Γεθεκβξίνπ ν ππνπξγφο Ξαηδείαο απέζπξε πξνζσξηλά ηελ εθπαηδεπηηθή
κεηαξξχζκηζε επεξεαζκέλνο ίζσο απφ ην θχκα αλππαθνήο ζηελ Διιάδα (Liberation,
2008). Ππλνιηθά δξάζεηο αιιειεγγχεο πξαγκαηνπνηεζήθαλ ζε πεξηζζφηεξεο απφ 30
ρψξεο: απφ ηε Λφηηα Αθξηθή έσο ηε Φηλιαλδία θαη απφ ηελ Απζηξαιία έσο ην Κέμηθν∙
θαη ζε πεξηζζφηεξεο απφ 150 πφιεηο ζε φιεο ηηο επείξνπο: απφ ηε Κειβνχξλε, ην
Ρφθην, ηε Πενχι έσο ην Παλ Φξαλζίζθν, ην Κφληξεαι, ηε Λέα ΢φξθε ην Βαλθνχβεξ, ην
Κπνπέλνο Αίξεο, ην Πάν Ξάνιν, ην Οίν ληε Ρδαλέηξν, ην Παληηάγθν, ηε Ξφιε ηνπ
Κεμηθνχ. Ηδηαίηεξα ζηελ Δπξψπε δεθάδεο ήηαλ νη πφιεηο πνπ ζπλεηζέθεξαλ ζην λα
απνθηήζεη ν εμεγεξκέλνο Θνηλφο Σψξνο νηθνπκεληθή δηάζηαζε: Ιηζζαβφλα,
Ηζηάλκπνπι, Πκχξλε, Κπέξκηλρακ, Δδηκβνχξγν, Ινλδίλν, Βεξνιίλν, Άκζηεξληακ,
Θνινλία, Ακβνχξγν, Κφζρα, Θνπεγράγε, Πηνθρφικε (Θνπθνπινθφξνο, 2008∙
Makrygianni and Tsavdaroglou, 2011).

483
7.3.2 ΢χκβνια θαη ξνέο πιεξνθνξίαο ηεο εμέγεξζεο

Ν θπζηθφο ρψξνο ηεο εμέγεξζεο απνηειείηαη, ζηε δηάζηαζε ηεο ελέξγεηαο, απφ ξνέο
πιεξνθνξίαο, κελχκαηα, αλαπαξαζηάζεηο θαη ζχκβνια, ηα νπνία ελεξγνπνηνχλ ηνλ
ηξφπν επηθνηλσλίαο θαη ζπγθξνηνχλ ηα θνηλσληθά ππνθείκελα ζε εμεγεξκέλα πξφζσπα.
Ξξφθεηηαη γηα ηε δηαδηθαζία ηεο παξνπζίαο, αλαγλψξηζεο θαη θνηλήο πξνζδνθίαο
(Θσηζάθεο, 2014: 18), κέζσ ηεο νπνίαο αλαδχνληαη νη θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ν
ηξφπνο επηθνηλσλίαο ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ ηεο εμέγεξζεο. Υο εθ ηνχηνπ ηηο ζηηγκέο ηεο
εμέγεξζεο ε πξφζβαζε θαη ν έιεγρνο ησλ πιεξνθνξηψλ είλαη εμίζνπ ζεκαληηθφο θαη
αιιειέλδεηνο κε ηνλ έιεγρν ηνπ δεκφζηνπ θπζηθνχ ρψξνπ ησλ δξφκσλ, ησλ
πιαηεηψλ, ησλ θηηξίσλ θαη ησλ εδαθψλ. Νη πιεξνθνξίεο, νη εηθφλεο, νη ιέμεηο είλαη
δχλακε θαζψο πξνθπιάζζνπλ απφ ηηο θηλήζεηο ηνπ ερζξνχ, εκπλένπλ θαη
ελεξγνπνηνχλ ηα πιήζε.

«Ν ρψξνο ηεο εμέγεξζεο (...) ζα είλαη (...) θαη ν ρψξνο ησλ ξαδηνθπκάησλ κε ηηο
θαηαιήςεηο ζηαζκψλ, ηεο ηειεφξαζεο κε ηελ παξέκβαζε ζηελ ΔΟΡ θαη ηηο
αλαξίζκεηεο ψξεο ξεπνξηάδ, ηνπ δηαδηθηχνπ θαη ηνπ ηειεθψλνπ. Ρα αλαξίζκεηα
ηληεξλεηηθά blogs ππήξμαλ εμαηξεηηθά γφληκν έδαθνο ηφζν γηα ηελ αληαιιαγή θαη ην
κνίξαζκα ηδεψλ φζν θαη γηα ηελ άκεζε δηάρπζε ηεο πιεξνθνξίαο. Ρν internet θαη ην
θηλεηφ ηειέθσλν ζηελ πξνθεηκέλε πεξίπησζε δηεχξπλαλ (...) ηα θπζηθά φξηα ηνπ
ρψξνπ ηεο εμέγεξζεο. (...) ν ήρνο ησλ θξφηνπ - ιάκςεο παξήγαγε ρψξν πέξα απφ
ηα θπζηθά φξηα ηεο δξάζεο (…), ελψ ηα θαηεηιεκκέλα κηθξφθσλα ηνπ mall
κεηέδηδαλ αθφκα θαη ζε φζνπο έθαλαλ ηα ζηξαβά κάηηα, ην κήλπκα ηεο εμέγεξζεο.
Ρελ ίδηα ζηηγκή, ηα εμψθπιια ησλ εθεκεξίδσλ κε ηηο ζπαζκέλεο βηηξίλεο πνπ
θξέκνληαη ζηα πεξίπηεξα, ην πξφζσπν ηνπ Αιέμε θαη ην θακέλν Σξηζηνπγελληάηηθν
Γέληξν δηακνξθψλνπλ ζθεληθφ εμέγεξζεο θαη ζην πην ―απνκαθξπζκέλν‖ ζεκείν ηεο
κεηξφπνιεο» (Makrygianni and Tsavdaroglou, 2011: 50-51).

Απέλαληη ζηνλ παξαπάλσ πινχην επηθνηλσληαθψλ πξαθηηθψλ ζα επηδησρζεί ε

πεξίθξαμε ησλ ξνψλ πιεξνθνξίαο κε πιήζνο κεζφδσλ ψζηε λα απνλνεκαηνδνηεζνχλ
νη πξάμεηο ησλ εμεγεξκέλσλ θαη λα δηαθνπεί ε δηαιεθηηθή ηεο παξνπζίαο, αλαγλψξηζεο,
θνηλήο πξνζδνθίαο. Νη πεξηθξάμεηο επηδηψθνπλ λα αλαηξέςνπλ ηηο θνηλέο πξνζδνθίεο,
απνηξέπνληαο ηελ θνηλσληθή θαη πξνζσπηθή αλαγλψξηζε ησλ εμεγεξκέλσλ,
αθπξψλνληαο ηελ ειεχζεξε ζπλάληεζε-παξνπζία θαη απνζπγθξνηψληαο ηα εμεγεξκέλα
πξφζσπα.

Αξρηθά ηα επίζεκα media, αλαγλσξίδνληαο γηα ηνλ εαπηφ ηνπο ην κνλνπψιην ηεο
«αιεζηλήο πιεξνθφξεζεο», επηρεηξνχλ λα ζπγθαιχςνπλ ηε δνινθνλία θαη
απνζησπψληαο ηηο δεθάδεο καξηπξίεο αλαπαξάγνπλ ηελ πιεξνθνξία φηη «ε ζθαίξα
εμνζηξαθίζηεθε». Δπίζεο επηδηψθνπλ λα δηθαηνινγήζνπλ ηνλ θφλν σο «κεκνλσκέλν
πεξηζηαηηθφ», ην νπνίν ζπλέβε ζηα Δμάξρεηα, αλαπαξάγνληαο ηα ζηεξεφηππα γηα ηελ
πεξηνρή σο «άβαην», πνπ ζεκαίλεη φηη ε παξνπζία ζην έδαθφο ηνπο έρεη ζπλεθδνρέο
παξαβαηηθφηεηαο. Υζηφζν, αθελφο ειάρηζηνη κπνξνχλ λα ηαπηηζηνχλ κε ηνλ δνινθφλν
αζηπλνκηθφ, πνπ δειψλεη ακεηαλφεηνο307, ελψ ε ζπγθηλεζηαθή ηαχηηζε κε ηνλ 15ρξνλν

307
Ν δνινθφλνο εηδηθφο θξνπξφο Δπακεηλψλδαο Θνξθνλέαο θαηά ηελ απνινγία ηνπ ζηνλ αλαθξηηή ζηηο
10 Γεθεκβξίνπ 2008 δήισζε φηη αξλείηαη ηελ θαηεγνξία ηεο αλζξσπνθηνλίαο απφ πξφζεζε, θαη έθαλε
ιφγν γηα «απνθιίλνπζα ζπκπεξηθνξά» ηνπ Αιέμαλδξνπ Γξεγνξφπνπινπ. Ν θαηεγνξνχκελνο
ηζρπξίζηεθε φηη «ν ζαλψλ θαη ε παξέα ηνπ, πξηλ έξζνπλ λα ζπκκεηάζρνπλ ζην ζπγθεθξηκέλν πιήζνο ην
νπνίν είρε ζπγθεληξσζεί θαη ζα επηηίζεην, (...) ζηα γξαθεία ηνπ ΞΑΠΝΘ, είραλ πάεη (...) ζηνλ αγψλα

484
Αιέμε είλαη πεξηζζφηεξν απφ πξνθαλήο θαη ηαπηφρξνλα ε εμέγεξζε απφ ηηο πξψηεο
ψξεο δειψλεη κε θαηεγνξεκαηηθφ ηξφπν φηη δελ είλαη ππφζεζε ησλ Δμαξρείσλ θαζψο
δηαρέεηαη ζε φιε ηε κεηξφπνιε. Δθφζνλ έρνπλ απνηχρεη ε ζηξαηεγηθή ηεο
δηαζηξέβισζεο ηεο δνινθνλίαο θαη ηνπ εγθιεηζκνχ ζην ιεγφκελν «γθέην-ζχιαθα» ησλ
Δμαξρείσλ, επηρεηξείηαη ζηε ζπλέρεηα ε ζηξαηεγηθή ηεο δπζθήκηζεο θαη αλαπαξάγεηαη ε
ξεηνξηθή γηα ηνπο ιεγφκελνπο «θνπθνπινθφξνπο» θαη «πξνβνθάηνξεο», σζηφζν ην
επφκελν πξσί ρηιηάδεο «θνπθνπισκέλνη» δηαδεισηέο, θπξίσο καζεηέο, ζα
ζξπκκαηίζνπλ θαη απηφ ην αθήγεκα. Ρν επφκελν βήκα είλαη ε «άηππε» απαγφξεπζε
ζπλάληεζεο ησλ καζεηψλ κε ηελ αλαθνίλσζε γηα ην θιείζηκν ησλ ζρνιείσλ σο
ππνηηζέκελε έλδεημε πέλζνπο, σζηφζν ην απνηέιεζκα είλαη αληίζηξνθν, νη καζεηέο
αληί γηα κάζεκα δηαδειψλνπλ ζηα θαηά ηφπνπο αζηπλνκηθά ηκήκαηα θαη ε εμέγεξζε
γηγαληψλεηαη. Ρν ηειεπηαίν ραξηί είλαη ε νξηνζέηεζε, ηαμηλφκεζε, απφδνζε
ηαπηνηήησλ θαη ν δηαρσξηζκφο ησλ δηαδεισηψλ ζε «εηξεληθνχο» θαη «βίαηνπο», ζε
«πιηαηζηθνιφγνπο» θαη «καζεηέο», ζε «παξάλνκνπο κεηαλάζηεο» θαη «Έιιελεο
πνιίηεο», ζε «ρνχιηγθαλο» θαη «κηθξά θνξίηζηα», σζηφζν νη εμεγεξκέλεο θαη νη
εμεγεξκέλνη φιν θαη πεξηζζφηεξν ξεπζηνπνηνχλ ξφινπο θαη ραξάζζνπλ πβξηδηθέο,
δηαγψληεο δηαδξνκέο παξνπζίαο, αλαγλψξηζεο θαη θνηλήο πξνζδνθίαο. Δθφζνλ έρνπλ
απνηχρεη φιεο νη παξαπάλσ απφπεηξεο θαη ε θαλνληθφηεηα ησλ πφιεσλ έρεη ζε κεγάιν
βαζκφ αλαηξαπεί ζηξαηνινγνχληαη δήκαξρνη, θαιιηηέρλεο, αθφκα θαη παπάδεο
επηδηψθνληαο λα επαλαθέξνπλ ηελ «νκαιφηεηα» ζηελ θπθινθνξία ησλ εκπνξεπκάησλ
θαη σο εθ ηνχηνπ λα «επαλαπξνζαλαηνιίζνπλ ηνλ ηειεζεαηή/θαηαλαισηή ζην θιίκα
ησλ Σξηζηνπγέλλσλ» (ζπληερλίαπιελ, 2009: 8). Ν κεηξνπνιίηεο Θεζζαινλίθεο
εθιηπαξεί ην πνίκλην λα πάεη γηα ςψληα, ε ΓΔΘ ππφζρεηαη δσξεάλ πάξθηλγθ ζε φζνπο
θαηέβνπλ ζην θέληξν ηεο πφιεο γηα ηηο ρξηζηνπγελληάηηθεο αγνξέο θαη ν δήκαξρνο ηεο
Αζήλαο επηκέλνληαο λα γηνξηαζηνχλ ηα Σξηζηνχγελλα, πάζε ζπζία, ζα βάιεη ηα ΚΑΡ λα
θπιάλε ην λέν ρξηζηνπγελληάηηθν δέληξν (ego te provoco/flesh machine, 2008).

Απέλαληη ζηηο παξαπάλσ ηαθηηθέο νη εμεγεξκέλεο θαη νη εμεγεξκέλνη ζα δεκηνπξγήζνπλ

έλαλ γαιαμία απν «αληάξηηθεο» ξνέο θαη θαλάιηα δηάδνζεο πιεξνθνξηψλ. Δμάιινπ ζε
θάζε θηλεηνπνίεζε νη ξνέο πιεξνθνξίαο θαη ηα επηθνηλσληαθά ζχκβνια παίδνπλ
θαζνξηζηηθφ ξφιν θαη ζπλήζσο θάζε θίλεκα δεκηνπξγεί ην δηθφ ηνπ ζεκεηνινγηθφ
ιεμηιφγην. Κάιηζηα, ζα κπνξνχζε λα εηπσζεί, φηη «ν πινχηνο ελφο θηλήκαηνο
εθθξάδεηαη απφ ηελ ηθαλφηεηά ηνπ λα παξνπζηάδεηαη ζαλ κηα πιεζψξα αλζξψπσλ πνπ
πεξηγξάθνπλ ηνπο εαπηνχο ηνπο κε κηα αδηάθνπε, δσληαλή ξνή ζπκβνιηθψλ ηζηνξηψλ,
ψζηε λα ζπλζέζνπλ έλα λέν θαληαζηαθφ» (Wu Ming, 2002)308. Έηζη θαη νη εμεγεξκέλεο

πφιν Ξαλαζελατθνχ-Νιπκπηαθνχ θαη είραλ ζπκκεηάζρεη ζηα επεηζφδηα πνπ ζεκεηψζεθαλ, επηθέξνληαο
ηνλ ηξαπκαηηζκφ πνιηηψλ θαη ηνπ πξνπνλεηή ηνπ Νιπκπηαθνχ, κε ηε ξίςε αληηθεηκέλσλ θαη ηε ρξήζε
ζηδεξνινζηψλ». Θαη δελ δίζηαζε λα παξαζέζεη αθφκε θαη «ζηνηρεία» πνπ ην ίδην ην ζρνιείν ηνπ Αιέμε
Γξεγνξφπνπινπ δηέςεπζε θαηεγνξεηηθά: «Ν ζαλψλ είρε απνβιεζεί απφ ηε ζρνιή Κσξαΐηε θαη άιιαδε
ζπρλά ζρνιεία, γεγνλφο πνπ απνηππψλεη κηα απνθιίλνπζα ζπκπεξηθνξά» (Ρν Βήκα, 10/12/2008).
308
Αμίδεη λα αλαθεξζεί φηη ζχκθσλα κε ην εξγαζηήξην αθεγεκαηηθνχ αληαξηνπφιεκνπ «Wu Ming»
(2002):

«΋ηαλ κηιάκε γηα ―κχζνπο‖, ελλννχκε ηζηνξίεο πνπ είλαη απηέο, θηηαγκέλεο απφ αίκα, ζάξθα θαη
ζθαηά. Νη κχζνη είλαη απαξαίηεηνη. Γελ ζα κπνξνχζακε λα δήζνπκε καδί ρσξίο λα έρνπκε ηζηνξίεο
γηα λα πνχκε ν έλαο ζηνλ άιιν θαη λα αθνχζνπκε, ρσξίο ―ήξσεο‖, ησλ νπνίσλ ην παξάδεηγκα
κπνξνχκε λα αθνινπζήζνπκε ή λα απνξξίςνπκε. Ζ γιψζζα καο, νη κλήκεο καο, ε θαληαζία καο θαη
ε αλάγθε καο λα δεκηνπξγνχκε θνηλφηεηεο είλαη ηα πξάγκαηα πνπ καο θάλνπλ λα είκαζηε
αλζξψπηλα φληα θαη νη ηζηνξίεο είλαη πνπ ηα θξαηνχλ, πνπ ηα ζπλέρνπλ φια απηά απφ θνηλνχ. Ρα
ζχκβνια, κε ηε ιεηηνπξγία ηεο κπζνπνίεζεο θαη ηεο αθήγεζεο ηζηνξηψλ (κπζηζηνξηνπνίεζε),
ζπκβάιινπλ ζηελ θαηαζθεπή ηνπ θνηλνχ ζψκαηνο.»

485
θαη εμεγεξκέλνη ηνπ Γεθέκβξε ηνπ 2008 κεηακνξθψλνπλ ηε κεηξφπνιε ηεο Αζήλαο
αιιά θαη πνιιέο πφιεηο ηεο ρψξαο ζε έλαλ εχθνξν θακβά γηα επηθνηλσληαθνχο θαη
ζπκβνιηθνχο πεηξακαηηζκνχο.

Κεηαμχ άιισλ νη δξάζεηο ησλ εμεγεξκέλσλ πεξηιακβάλνπλ θαηαιήςεηο δεθάδσλ

ξαδηνθσληθψλ θαη ηειενπηηθψλ ζηαζκψλ, παξεκβάζεηο ζε ζέαηξα θαη εκπνξηθά θέληξα,
ζπλαπιίεο θαη πιήζνο απφ επθάληαζηα δξψκελα ζην δεκφζην ρψξν, εθδίδνπλ
εθεκεξίδεο, δεκηνπξγνχλ δεθάδεο δηαδηθηπαθά blogs θαη ηζηνζειίδεο
αληηπιεξνθφξεζεο,309 ζηηο νπνίεο ηδηαίηεξνο ρψξνο δίλεηαη ζε κεηαθξάζεηο ζε άιιεο
γιψζζεο γηα ηελ ελεκέξσζε ζην εμσηεξηθφ, θαηαδεηθλχνληαο φηη γηα λα είλαη
πεηπρήκελε κηα εμέγεξζε πξέπεη λα έρεη νηθνπκεληθφ ραξαθηήξα. Δπηπιένλ ζχκβνια
ηεο εμέγεξζεο γίλνληαη ην θακέλν ρξηζηνπγελληάηηθν δέληξν ηεο πιαηείαο
Ππληάγκαηνο, ηα εκβιεκαηηθά παλφ ζηηο πξνζφςεηο ησλ θαηεηιεκκέλσλ θηηξίσλ, ηα
γθξαθίηη θαη ηα ζπλζήκαηα ζηνπο ηνίρνπο310, νη αθίζεο, ηα θιάηεξ θαη ην πιήζνο ησλ
εληππσζηαθψλ θσηνγξαθηψλ πνπ θπθινθνξνχλ ζην internet, ε ίδηα ε εηθφλα ηνπ
«θνπθνπινθφξνπ» θαη ηνπ «πιηαηζηθνιφγνπ» κεηαζηξέθνληαη311, θαη ην ζχλζεκα
«κπάηζνη-γνπξνχληα-δνινθφλνη» γίλεηαη πεγή έκπλεπζεο γηα δεθάδεο επθάληαζηεο
παξαιιαγέο.

309
Ζ ρξήζε ηνπ δηαδηθηχνπ ζε θηλεηνπνηήζεηο είρε πξσηνεκθαληζηεί ηελ επνρή ηνπ ιεγφκελνπ
«θηλήκαηνο ηεο αληηπαγθνζκηνπνίεζεο», ζην Πεάηι ην 1999, κε ηε δεκηνπξγία ηνπ πξψηνπ indymedia
(Indymedia Seattle), έπεηηα γεληθεχηεθε ζηηο δηαδειψζεηο ζηε Γέλνβα ην 2001, θαη απφ ηφηε ζπκβάιιεη
θαζνξηζηηθά ζηελ θπθινθνξία ησλ αγψλσλ, ζηελ νξγάλσζε θηλεηνπνηήζεσλ θαη ζηελ ηαρχηεηα
εμάπισζεο ησλ πνηθίισλ εμεγέξζεσλ, φπσο ζηελ εμέγεξζε ησλ παξηζηλψλ κπαλιηέ ην 2005, ζηηο
θνηηεηηθέο θηλεηνπνηήζεηο ην 2006-2007 θαη ζηνλ Γεθέκβξε ηνπ 2008 ζηελ Διιάδα, ζηελ αξαβηθή
άλνημε θαη ζηηο ηαξαρέο ηνπ Ινλδίλνπ ην 2011. Δπίζεο ελδεηθηηθφ ηεο ελαληίσζεο ζηα θπξίαξρα
ηειενπηηθά κέζα ελεκέξσζεο είλαη ην εκπλεπζκέλν απφ ηνλ ζηίρν «Revolution will not be televised»
ηνπ πξνπάηνξα ηεο ρηπ ρνπ Ρδηι Πθνη Σίξνλ (Gil Scott-Heron) απφ ην Κπξνλμ ηεο Λέαο ΢φξθεο ηνπ
1970 ζην ζχλζεκα ηνπ Γεθέκβξε ηνπ 2008 «ε εμέγεξζε δελ ζα παηρηεί ζηα δειηία ησλ νρηψ».
310
Ξιήζνο απφ ζπλζήκαηα επηδηψθνπλ λα κεηαζηξέςνπλ, λα ζαηηξίζνπλ, λα πξνθαιέζνπλ θαη λα
επαλεγξάςνπλ ηα λνήκαηα ηεο εμέγεξζεο. Νξηζκέλα απφ ηα ζπλζήκαηα πνπ γξάθηεθαλ, θσλάρηεθαλ
θαη ζεκαηνδφηεζαλ ηηο κέξεο ηνπ Γεθέκβξε ήηαλ ηα εμήο: «κεηά απφ απηφ ζα πάκε γηα δνπιεηά;», «λα
κελ επηζηξέςνπκε ζηελ θαλνληθφηεηα, φινη ζηνπο δξφκνπο», «burning n‘ looting tonight», «πφιε πνπ
θαίγεηαη, ινπινχδη πνπ αλζίδεη», «ν Γεθέκβξεο δελ ήηαλ απάληεζε ήηαλ εξψηεζε», «Γελ ήηαλ θαθηά
ζηηγκή, ήηαλ ην θξάηνο», «Merry crisis and happy new fear», «Ξεηζαξρία ηέινο, δσή καγηθή», «Έρνπκε
εμέγεξζε, ηα Σξηζηνχγελλα αλαβάιινληαη», «Ρα μσηηθά θνπξάζηεθαλ θαη θάςαλε ην δέληξν», «Δίκαζηε
φινη θνπθνπινθφξνη», «Merry ChristMAT».
311
Ζ ζεκεηνινγία ηνπ θαιπκκέλνπ «αφξαηνπ» πξνζψπνπ πεγαίλεη αξθεηά πίζσ, ζηηο ηαξαγκέλεο
δεθαεηίεο ηνπ ‗60 θαη ‘70, φηαλ ζηαδηαθά αληηθαζίζηαληαη ηα θνκκαηηθά ζχκβνια, νη εξγαηηθέο, εξσηθέο
θαη ζπλήζσο αξξελσπέο θηγνχξεο, νη ηδενινγηθέο ζεκαίεο θαη εκθαλίδνληαη πνιηηηζκηθά ζχκβνια. Ρν
πέξαζκα απηφ μεθίλεζε ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗60 ζε Γαιιία θαη ΖΞΑ θαη γεληθεχηεθε ζηελ Ηηαιία
κε ηελ γεληά ηνπ ‘77, κε ηνπο «ηλδηάλνπο ηεο κεηξφπνιεο» ηνπο ιεγφκελνπο «αφξαηνπο». Έπεηηα, ζηελ
απγή ηνπ θηλήκαηνο ηεο «αληηπαγθνζκηνπνίεζεο», ε «κπαιαθιάβα» ησλ Εαπαηίζηαο γίλεηαη ην
παγθφζκην ζχκβνιν αληίζηαζεο, αθνινπζνχλ νη κεηααπηφλνκνη Ηηαινί «Tute Bianche» νη νπνίνη
θαιχπηνπλ ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπο κε άζπξεο θφξκεο, ην Black Bloc θαη νη θιφνπλ ησλ Carnival Bloc
ησλ χζηεξσλ θηλεηνπνηήζεσλ ελάληηα ζηελ παγθνζκηνπνίεζε κεηακθηέδνληαη κε καχξεο θφξκεο ή
βάθνληαη κε πνιχρξσκα ρξψκαηα θαη ηνλ Γεθέκβξε ηνπ 2008 ην εμψθπιιν ηεο εθεκεξίδαο
«Θνπθνπινθφξνο» έρεη ηίηιν «Νη αφξαηνη απνθηνχλ πξφζσπν». Αμίδεη λα αλαθεξζεί φηη ζηηο λεφηεξεο
θηλεηνπνηήζεηο ην πην αλαγλσξίζηκα ζχκβνιν ησλ εμεγεξκέλσλ είλαη ε κάζθα ησλ «Αλψλπκνπο» ηνπ
«Γθάη Φσθο», ε νπνία έγηλε ηδηαίηεξα δεκνθηιήο ζην θίλεκα «Occupy» ην 2011 θαη εκθαλίδεηαη ηα
ηειεπηαία ρξφληα ζε φιν θαη πεξηζζφηεξνπο θνηλσληθνχο αγψλεο, απφ ηηο πιαηείεο Ραρξίξ ζην Θάηξν θαη
Ραμίκ ζηελ Ηζηάλκπνπι έσο ηνλ αγψλα ελάληηα ζηα κεηαιιεία ρξπζνχ ζηε Β.Α. Σαιθηδηθή.

486
΋ιεο νη παξαπάλσ επηθνηλσληαθέο πξάμεηο θάλνπλ θαλεξφ φηη ηα εμεγεξκέλα ζχκβνια-
ηζηνξίεο απνηεινχλ έλα είδνο ελεξγεηηθήο θαη ζπκκεηνρηθήο ρεηξαθεηηθήο δηαδηθαζίαο,
ε νπνία κπνξεί λα εμεγεζεί σο ε δπλαηφηεηα θαη ε επηζπκία λα δεκηνπξγεζεί έλα
αίζζεκα ελφηεηαο, πνπ βαζίδεηαη ζε θνηλέο ηζηνξίεο θαη εκπεηξίεο, πνπ κε ηελ ζεηξά
ηνπο γίλνληαη ε αθεηεξία γηα λέεο δεηήζεηο, αιιά θαη γηα ηε θαληαζία λέσλ δξάζεσλ.
Θαη‘ απηφλ ηνλ ηξφπν, ηα εμεγεξκέλα ζχκβνια κεηαηξέπνληαη ζ‘ έλαλ Θνηλφ Ρφπν, ζ‘
έλαλ βησκέλν Θνηλφ Σψξν ζπλδεηηθψλ θξίθσλ ζπλάληεζεο, επηθνηλσλίαο θαη
ζχγθξνπζεο. Ξξφθεηηαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα γηα ηε δεκηνπξγία δηαδξαζηηθψλ
«αληάξηηθσλ» social media (θνηλσληθψλ κέζσλ), γηα κνξθέο πνιηηηθνχ θαη
πνιηηηζκηθνχ απηνζρεδηαζκνχ, πνπ εκπινπηίδνπλ ηελ εμεγεξκέλε εξγαιεηνζήθε κε
πνιχκνξθεο ζηξαηεγηθέο αλππαθνήο, κε ζηφρν ηελ ππνλφκεπζε ηνπ θπξίαξρνπ
κεραληζκνχ πνπ παξάγεη, δηαλέκεη, ειέγρεη θαη θηιηξάξεη ηελ πιεξνθφξεζε θαη ην ―life
style‖. Ππκβάιινπλ, επνκέλσο, ζηελ θαηαζθεπή ηνπ «θνηλνχ ζψκαηνο», θαζψο ηα
πνηθίια δξψκελα, νη θαηαιήςεηο, νη κεηαζηξνθέο, νη ηζηνξίεο θαη ηα γθξάθηηη έρνπλ ην
ραξαθηήξα ηεο πνιιαπιήο νληφηεηαο. Ν θαζέλαο ελζαξξχλεηαη λα ηα πηνζεηήζεη, λα ηα
εκπινπηίζεη κε κνξθνινγηθά ζηνηρεία θαη λα ηα επαλαδηαδψζεη. Κ‘ απηφλ ηνλ ηξφπν,
θαηαζθεπάδεηαη έλα θνηλφ θαληαζηαθφ δηακέζνπ ησλ αιιεινεκπλεφκελσλ επηλνήζεσλ
πνπ δεκηνπξγνχληαη «απφ θνηλνχ» ζε γισζζηθφ, εηθνληθφ θαη σο εθ ηνχηνπ ζε
ζπκβνιηθφ επίπεδν312.

Ζ παξαγσγή θαη δηάδνζε ησλ εμεγεξκέλσλ ζπκβφισλ, ησλ αθεγήζεσλ, ησλ λέσλ
ιεμηινγίσλ, κέζα απφ νξαηά αιιά θαη ππφγεηα -ζηφκα κε ζηφκα- δίθηπα, είλαη κηα απφ
ηηο πηζαλέο θηλήζεηο γηα λα ελνπνηεζεί ν δηαθνπηφκελνο ρξφλνο θαη ην ηεκαρηζκέλν
δηάζηεκα κεηαμχ ησλ δηαδειψζεσλ, ησλ δξάζεσλ, ησλ γεγνλφησλ, ησλ δηαδηθαζηψλ,
φ,ηη κπνξεί λα νλνκαζηεί «ρξφλνο ηεο εμέγεξζεο», δεκηνπξγψληαο κηα δηαδηθαζία
ελεξγήο πνιηηηθήο ππνθεηκελνπνίεζεο, κέζα απφ ηελ νπνία ζρεκαηνπνηείηαη έλα
πνιηηηθφ «θνηλφ ζψκα». Νη αθεγήζεηο, ηα ζχκβνια, νη ηζηνξίεο αθφκα θαη νη κχζνη δελ
είλαη απιψο κηα ππεξ-έθζεζε κεηά ην γεγνλφο αιιά βαζηθφ θνκκάηη ηεο πνιηηηθήο
δξάζεο. Νη δηαδξαζηηθέο αθεγήζεηο ησλ εμεγεξκέλσλ ζπκβφισλ δεκηνπξγνχλ έλα λέν
Θνηλφ Σψξν επηθνηλσλίαο έμσ απφ ηε ζθαίξα ησλ θπξίαξρσλ media. Θαηά έλαλ ηξφπν,
δηαζηέιινπλ ηα γλσζηά φξηα ηεο θνηλσληθήο επηθνηλσλίαο δεκηνπξγψληαο λένπο
ρξνλνηφπνπο ζπλεχξεζεο, παξνπζίαο, αλαγλψξηζεο θαη θνηλήο πξνζδνθίαο. Νη
αθεγεκαηηθέο αζθήζεηο ησλ εμεγεξκέλσλ ζπκβφισλ εμεξεπλνχλ ηε «ζηαηηθή
γεσγξαθία ηεο εμνπζίαο θαη απηνζρεδηάδνπλ ηα λνκαδηθά ηνπία» (Wu Ming, 2002) ηνπ
εμεγεξκέλνπ Θνηλνχ Σψξνπ. Ππλζέηνπλ ηελ παξηηηνχξα ελφο λένπ θνηλσληθνχ ρψξνπ,
δεκηνπξγψληαο «πχιεο» αλάκεζα ζηνλ πξαγκαηηθφ θαη ηνλ δπλεηηθφ δεκφζην ρψξν,
αλάκεζα ζηνλ πξνζσπηθφ θαη ζπιινγηθφ ρψξν, αλάκεζα ζην δεκφζην θαη ην ζπιινγηθφ
ρψξν θαη σο εθ ηνχηνπ ηρλειαηνχλ ηελ πηζαλφηεηα αλάδπζεο ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ. Ρν
θνηλφ ζψκα ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ είλαη έλα πιεζπληηθφ δεκφζην ζψκα θαη δεκηνπξγείηαη

312
Πην ζεκείν απηφ αμίδεη λα επηζεκαλζεί ε ζεκείσζε ηνπ Θσηζάθε (2012:78) γηα ην θνηλφ σο
αδηαίξεηε ελφηεηα «θαληαζηηθνχ» θαη «ππαξθηνχ», «ζπλεηδεηνχ» θαη «αζπλείδεηνπ», «έιινγνπ» θαη
«άινγνπ», «πξαγκαηηθά-ζπκβνιηθά ππαξθηφ» θαη «εηθνληθά-ιεθηηθά ζπκβνιηθφ»:

«΋,ηη ππάξρεη σο θνηλφ αξρίδεη σο θνηλή θαληαζία ζπγθξφηεζεο ηνπ πιήζνπο ζε δεκφζην ζψκα-
ππνθείκελν ηεο ―πξαγκαηηθήο θίλεζεο‖ πνπ ζπγθξνηεί ηελ θνηλφηεηα θαη ―θαηαξγεί ηε ζεκεξηλή
θαηάζηαζε‖. Αιιά ζηελ θίλεζε απηή ην θνηλφ είλαη αδηαίξεηα θαληαζηηθφ θαη ππαξθηφ (...) Θαη ζε
απηή ηελ ελφηεηα θαληαζηηθνχ-ππαξθηνχ ην θνηλφ εμαληιεί ηηο δηαζηάζεηο ηεο αλζξψπηλεο
λνεκνζχλεο: Δίλαη ζπλεηδεηφ θαη αζπλείδεην, είλαη έιινγν θαη άινγν, θαη σο έιινγν είλαη αιεζέο
θαη ςεπδέο (...) Θαη σο ππαξθηφ είλαη πξαγκαηηθφ θαη ζπκβνιηθφ, ελψ σο ζπκβνιηθφ είλαη εηθνληθφ
θαη γισζηθφ. ΋ια απηά ζηε κεηαμχ ηνπο ζρέζε είλαη ην θνηλφ.»

487
κέζα απφ νξαηά θαη αφξαηα δίθηπα θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαη ηξφπσλ επηθνηλσλίαο. Ζ
πεξίπησζε ηνπ Γεθέκβξε, επνκέλσο, θαηαδεηθλχεη φηη ηα εμεγεξκέλα ζχκβνια θαη νη
εμεγεξκέλεο ξνέο πιεξνθνξίαο κπνξνχλ λα γίλνπλ ηα λήκαηα πνπ ζπλέρνπλ ην
πιεζπληηθφ θνηλφ ζψκα.

488
7.3.3 Tξφπνο επηθνηλσλίαο θαη θνηλσληθέο ζρέζεηο ηεο
εμέγεξζεο

«Δδψ θαη αξθεηέο κέξεο βξηζθφκαζηε ζηνπο δξφκνπο καδί κε ρηιηάδεο άιινπο.
Xηιηάδεο άιινπο πνπ κε κηα πξψηε καηηά δελ γλσξηδφκαζηαλ απφ πξηλ. Γελ έηπρε λα
ζπλαληεζνχκε παξά κφλν ζρεηηθά πξφζθαηα, ζηηο θιφγεο ησλ νδνθξαγκάησλ, ζηελ
αιιειεγγχε ησλ δηαδειψζεσλ, ζηηο ζπλειεχζεηο ησλ θαηεηιεκκέλσλ ρψξσλ.»
(Θνπθνπινθφξνο, 2008: 1)

Ν ηξφπνο επηθνηλσλίαο ησλ εμεγεξκέλσλ είλαη ε ελφηεηα ησλ «εμεγεξκέλσλ»

θνηλσληθψλ ηνπο ζρέζεσλ θαη θνηλσληθψλ δπλάκεσλ. Ζ αλάδπζε ησλ θνηλσληθψλ
ζρέζεσλ ηεο εμέγεξζεο κπνξεί λα γίλνπλ θαηαλνεηέο κε ηηο θαηά Θσηζάθε (2014: 18)
ηξεηο δηαδνρηθέο πξάμεηο ησλ ζπζρεηηδνκέλσλ ππνθεηκέλσλ, νη νπνίεο, φπσο ήδε έρεη
αλαθεξζεί, είλαη ε «παξνπζία», ε «αλαγλψξηζε» θαη ε «θνηλή πξνζδνθία».

Ξξψηε πξάμε: Ξαξνπζία. Mέζσ ηεο εμέγεξζεο θαη ησλ πνιχκνξθσλ δξάζεσλ, έιαβε
ρψξα ε «πξάμε ηεο παξνπζίαο», ε νπνία δηαθέξεη απφ ηελ «θαηάζηαζε ηεο εκθάληζεο»
(Θσηζάθεο 2014:18). Άλζξσπνη πνπ έσο πξφηηλνο απιψο εκθαληδφληνπζαλ ζην
δεκφζην ρψξν ηψξα απηνπαξνπζηάδνληαη ν έλαο απέλαληη ζηνλ άιιν, ζπζηήλνληαη θαη
εθδειψλνπλ ρεηξνλνκίεο αιιειεγγχεο θαη αλαγλψξηζεο.

Γεχηεξε πξάμε: Αλαγλψξηζε. Oη εμεγεξκέλεο θαη νη εμεγεξκέλνη ζπλάπηνπλ ζρέζεηο

αιιειεγγχεο, έγλνηαο, θξνληίδαο θαη ζπληξνθηθφηεηαο, πνπ ζεκαίλεη φηη κέζα απφ ηηο
αλαξίζκεηεο ζπδεηήζεηο, ηηο αηειείσηεο ψξεο ζπλειεχζεσλ θαη ηηο πνηθίιεο δξάζεηο
επηδηψθνπλ λα γλσξηζηνχλ θαη λα αλαγλσξηζηνχλ κεηαμχ ηνπο, λα γίλνπλ ακνηβαία
απνδεθηνί θαη σο εθ ηνχηνπ ζπγθξνηνχληαη ζε εμεγεξκέλα πξφζσπα θαη ζπζηήλνπλ
θνηλφηεηεο αγψλα.

Ρξίηε πξάμε: Θνηλή πξνζδνθία. Tα αιιειναλαγλσξηδφκελα πξφζσπα δεκηνπξγνχλ

θνηλέο πξνζδνθίεο, φλεηξα, αγσλίεο θαη ζρεδηάδνπλ απφ θνηλνχ ηηο επφκελεο δξάζεηο
ηνπο. Αλαηξέπνπλ ηηο πξφηεξεο αηνκηθέο ηαπηφηεηεο θαη δηακνξθψλνπλ έλα ζπιινγηθφ
«εκείο», ην νπνίν είλαη ηαπηφρξνλα ζπιινγηθφ θαη αηνκηθφ, πξνζσπηθφ θαη πνιηηηθφ,
πξνζσπηθφ θαη δεκφζην, είλαη επνκέλσο «θνηλφ» θαη σο εθ ηνχηνπ είλαη ηελ ίδηα ζηηγκή
απξφβιεπηα αλαηξεπηηθφ θαη δεκηνπξγηθφ.

Σαξαθηεξηζηηθφ είλαη ην παξαθάησ απφζπαζκα απφ αθίζα ηεο νκάδαο «ην Θνπεξηί»
(2008):

«Ρα πάληα κπνξνχλ λα ζπκβνχλ. Ρψξα πνπ θάλεθε φηη φινη κπνξνχκε λα
θξαηήζνπκε κηα πέηξα, λα πάξνπκε ηνπο δξφκνπο, λα θηηάμνπκε ζρέζεηο, λα
ηζαιαθψζνπκε ηαπηφηεηεο (...) ηα πάληα κέλεη λα γίλνπλ, έρνπκε έλαλ νιφθιεξν
θφζκν λα γθξεκίζνπκε θαη λα ρηίζνπκε, θη απηφ δελ ζα καο ην ραξίζεη θαλείο.»

Ζ παξαπάλσ δηαδηθαζία ζπγθξφηεζεο ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ, κέζσ ηεο αλάδπζεο ησλ
θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαη ηνπ ηξφπνπ επηθνηλσλίαο ησλ εμεγεξκέλσλ πξνζψπσλ, άκεζα
γίλεηαη αληηιεπηφ φηη ζα πξέπεη λα θηλεζεί ελάληηα ζην ζεκειηψδεο ραξαθηεξηζηηθφ ησλ
πεξηθξάμεσλ, πνπ δελ είλαη άιιν απφ ηελ ηδηνθηεζία σο θνηλσληθή ζρέζε απνθιεηζκνχ,
πξνλνκίσλ, δηαθξίζεσλ θαη εθπξαγκαηηζκνχ ηνπ πξνζψπνπ. Υο εθ ηνχηνπ θεληξηθή
πξάμε ησλ εμεγεξκέλσλ είλαη ε αλαηξνπή ησλ εκπνξεπκαηηθψλ, εζλνηηθψλ, έκθπισλ
θαη νπνησλδήπνηε άιισλ ζρέζεσλ δηαρσξηζκνχ, εμνπζίαο θαη απνθιεηζκνχ θαη ε
επηδίσμε ζεκειίσζεο ηεο θνηλήο θηήζεο. Γηα λα επηηεπρζεί ν παξαπάλσ ζηφρνο

489
ελεξγνπνηνχληαη νη θαηάιιειεο θνηλσληθέο δπλάκεηο σο ελφηεηα ππνθεηκεληθψλ
ηθαλνηήησλ, θνηλσληθψλ δπλαηνηήησλ θαη δπλαηνηήησλ ηνπ θπζηθνχ ρψξνπ. Ν ηξφπνο
επηθνηλσλίαο θαη νη θνηλσληθέο ζρέζεηο ησλ εμεγεξκέλσλ πξνζψπσλ ζεκειηψλνληαη,
κεηαμχ άιισλ, ζηηο θαηαιήςεηο, ζηηο ζπλειεχζεηο θαη ζηηο πνιχκνξθεο δξάζεηο ζην
δεκφζην ρψξν.

Σαξαθηεξηζηηθά ε «Γεληθή Ππλέιεπζε Δμεγεξκέλσλ Δξγαηψλ» (2008a) ζε πξνθήξπμή

ηεο δειψλεη κε έκθαζε φηη ππεξβαίλνληαο ηαμηθνχο θαη εζληθνχο δηαρσξηζκνχο καδί κε
ηε παξνπζία ζην δξφκν επηιέγεη λα θαηαιάβεη ην θηίξην ηεο ΓΠΔΔ γηα λα δειψζεη ηελ
παξνπζία ησλ εξγαδνκέλσλ ζηελ εμέγεξζε, ελάληηα ζηελ πξνπαγάλδα ησλ θπξίαξρσλ
ΚΚΔ θαη ηεο επίζεκεο ζπλδηθαιηζηηθήο εγεζίαο313, θαζψο επίζεο θαη γηα λα
δεκηνπξγήζεη κηα ειεχζεξε βάζε ζπλάληεζεο θαη νξγάλσζεο ησλ επφκελσλ δξάζεσλ.

«Δκείο, νη ρεηξψλαθηεο εξγάηεο ππάιιεινη, άλεξγνη, πξνζσξηλνί, ληφπηνη θαη

κεηαλάζηεο, πνπ (...) ζπκκεηέρνπκε (...) ζηηο δηαδειψζεηο, ζηηο ζπγθξνχζεηο κε ηελ
αζηπλνκία, ζηηο θαηαιήςεηο ηνπ θέληξνπ θαη ησλ γεηηνληψλ, πνπ πνιιέο θνξέο
ρξεηάζηεθε λα παξαηήζνπκε ηε δνπιεηά καο θαη ηηο θαζεκεξηλέο καο ππνρξεψζεηο
γηα λα βξεζνχκε ζην δξφκν (...). Απνθαζίζακε λα θαηαιάβνπκε ην θηίξην ηεο ΓΠΔΔ
γηα: Λα ην κεηαηξέςνπκε ζε ρψξν ειεχζεξεο έθθξαζεο θαη ζπλάληεζεο ησλ
εξγαηψλ. Λα δηαιχζνπκε ην κχζν πνπ πξνσζνχλ ηα ΚΚΔ φηη νη εξγάηεο ήηαλ θαη
είλαη απφληεο απφ ηηο ζπγθξνχζεηο (...). Λα ζηειηηεχζνπκε θαη λα απνθαιχςνπκε ην
ξφιν ηεο ζπλδηθαιηζηηθήο γξαθεηνθξαηίαο ζηελ ππνλφκεπζε ηεο εμέγεξζεο θαη φρη
κφλν. (...) Λα αλνίμνπκε γηα πξψηε θνξά απηφ ην ρψξν σο ζπλέρεηα ηνπ θνηλσληθνχ
αλνίγκαηνο πνπ δεκηνχξγεζε ε εμέγεξζε. (...) Λα πξνσζήζνπκε ηελ ηδέα ηεο
απηννξγάλσζεο θαη ηεο αιιειεγγχεο ζηνπο ρψξνπο δνπιεηάο, ηηο επηηξνπέο αγψλα
θαη ηηο ζπιινγηθέο δηαδηθαζίεο βάζεο θαηαξγψληαο ηνπο γξαθεηνθξάηεο
ζπλδηθαιηζηέο.»

Κε παξφκνην ηξφπν ε «Θαηάιεςε Ιπξηθήο Πθελήο» (2009a) δειψλεη ηε κεηαηξνπή ηνπ

θαηεηιεκκέλνπ θηηξίνπ απφ ρψξν ησλ ηδησηψλ θαη ησλ «εηδηθψλ ηεο ηέρλεο» ζε αλνηρηφ
Θνηλφ Σψξν:

«Ρελ Ξαξαζθεπή 30/01/09 πάξζεθε ην θηίξην ηεο Ιπξηθήο Πθελήο απφ ηα ρέξηα ησλ
ηδησηψλ θαη κεηαηξάπεθε ζε έλαλ αλνηρηφ, αιεζηλά δεκφζην ρψξν. Έλα ρψξν ρσξίο
εηζηηήξην, ρσξίο εηδηθφηεηεο θαη δαζθάινπο, ρσξίο ζθελνζέηεο.»

Αληίζηνηρα ε θαηάιεςε ηνπ Γεκαξρείνπ Σαιαλδξίνπ (2008a) ηνλίδεη φηη ζηφρνο ηεο
είλαη ν κεηαζρεκαηηζκφο ηνπ θηηξίνπ απφ πνιηηεηαθφ ρψξν ζε ζπιινγηθφ
απηννξγαλσκέλν ρψξν:

«Απνθαζίζακε λα θαηαιάβνπκε ην Ξαιαηφ Γεκαξρείν-ΘΔΞ ζηελ πιαηεία

Σαιαλδξίνπ, ρψξν δηεμαγσγήο ηνπ δεκνηηθνχ ζπκβνπιίνπ, θαη λα ην κεηαηξέςνπκε
ζε έλα ρψξν αληηπιεξνθφξεζεο θαη ζπδήηεζεο γηα πεξαηηέξσ δξάζεηο. Θαινχκε
ηνπο θαηνίθνπο ηνπ Σαιαλδξίνπ θαη ησλ γχξσ πεξηνρψλ ζε ζηήξημε ηεο θαηάιεςεο
θαη ζε ζπκκεηνρή ζε αλνηρηέο, ηζφηηκεο θαη κε ρεηξαγσγνχκελεο δηαδηθαζίεο
ζπλδηακφξθσζεο.»

313
Ν πξφεδξνο ηεο ΓΠΔΔ δήισζε γηα ηελ θαηάιεςε πσο «θάπνηνη λεαξνί θαηέιαβαλ ην θηίξην ηεο ΓΠΔΔ
[…] θαη πσο αλ ήηαλ ρεηξσλάθηεο εξγάηεο, ζα ήηαλ ζε γηαπηά ηέηνηα ψξα […]» (Ξξνιεηαξηαθή
Ξξσηνβνπιία [φρη θαη ηφζν λεαξψλ] Λπρηεξηλψλ Δξγαδνκέλσλ απ‘ ηελ Απειεπζεξσκέλε ΓΠΔΔ, 2008)

490
Ζ Θαηάιεςε ΑΠΝΔΔ, (2008a) ηνλίδεη θαη απηή, κε ηε ζεηξά ηεο, ηε ζεκαζία ηεο
εθηξνπήο θαη κεηαζηξνθήο ηνπ παλεπηζηεκηαθνχ θηηξίνπ ζε ζπιινγηθφ ρψξν θαη
πξνηξέπεη ζε αληίζηνηρεο θαηαιήςεηο ψζηε λα δεκηνπξγεζνχλ αζθαιείο ρψξνη απέλαληη
ζηηο πεξηθξάμεηο ηεο θξαηηθήο θαηαζηνιήο θαη αλαζπγθξφηεζεο ησλ θνηλσληθψλ
δπλάκεσλ ησλ εμεγεξκέλσλ ππνθεηκέλσλ:

«Ζ Θαηάιεςε ΑΠΝΔΔ απνηειεί έλαλ αλνηρηφ ρψξν γηα ελεκέξσζε θαη

ζπλδηακφξθσζε ζπιινγηθψλ δξάζεσλ ζηνπο δξφκνπο. Ραπηφρξνλα θξίλνπκε σο
ζεκαληηθή ηελ θαηάιεςε παλεπηζηεκηαθψλ ηδξπκάησλ σο έλα ρψξν
αλαδηνξγάλσζεο θαη απηννξγάλσζεο ησλ δπλάκεψλ καο απέλαληη ζηελ θξαηηθή
θαηαζηνιή έηζη ψζηε ζε απηφλ ηνλ αγψλα πνπ έρεη μεζπάζεη λα κελ κείλεη θαλέλαο
κφλνο ηνπ απέλαληη ζην θξάηνο.»

Δπίζεο ηηο ίδηεο κέξεο θαηαιακβάλεηαη ην ζέαηξν Νιχκπηνλ ζηε Θεζζαινλίθε θαη
θπθινθνξεί ε εθεκεξίδα «Θνπθνπινθφξνο» (2008:5), ζηελ νπνία νη εμεγεξκέλνη
επεθηείλνπλ ηελ πξνηξνπή ησλ θαηαιεςηψλ ηεο ΑΠΝΔΔ θαη ηνλίδνπλ ηε ζεκαζία ηεο
δεκηνπξγίαο ζηαζεξψλ εδαθψλ ζπλάληεζεο, επηθνηλσλίαο θαη νξγάλσζεο ζε θάζε
πηζαλή δηάζηαζε ηεο θνηλσληθήο δσήο:

«Νη θαηαιήςεηο πνπ μεθίλεζαλ απζφξκεηα ζε πνιινχο παλεπηζηεκηαθνχο θαη άιινπο

ρψξνπο (...) παξέρνπλ ηε δπλαηφηεηα ηεο ζπλάληεζεο. ΋κσο δελ καο ρσξάλε πηα.
Γηα απηφ θαηαιακβάλνπκε Γεκαξρεία, άδεηα ζπίηηα, δεκφζηα θηίξηα θαη ηα
κεηαηξέπνπκε ζε ρψξνπο ζπλάληεζεο θαη νξγάλσζεο. Θα πξέπεη λα δεκηνπξγεζνχλ
θη άιινη ηέηνηνη ηφπνη, λα απειεπζεξσζνχλ θαη άιινη ρψξνη, λα δεκηνπξγεζνχλ λέα
ζεκεία επηθνηλσλίαο θαη αληίζηαζεο. Νη αλαξρηθέο θαηαιήςεηο λα αλνίμνπλ φζν
πεξηζζφηεξν γίλεηαη πξνο ηηο γεηηνληέο ηνπο. Ρα ζρνιεία λα θιείζνπλ θαη λα
κεηαηξαπνχλ απφ ηα αγσληδφκελα θνηλσληθά θνκκάηηα ζε ρψξνπο δχκσζεο γχξσ
απφ ην πεξηερφκελν ηεο θαπηηαιηζηηθήο-εζληθήο εθπαίδεπζεο θαη ηηο δπλαηφηεηεο
αλαηξνπήο ηεο. Λα κπινθαξηζηνχλ νη ρψξνη εξγαζίαο απφ ηνπο εξγαδφκελνπο θαη λα
ζπδεηεζεί ην λφεκα ηεο εξγαζίαο ζήκεξα. Λα κεηαθεξζεί ε ηδέα ηεο θνηλσληθήο
απηννξγάλσζεο θαη ηεο αιιειεγγχεο ζε θάζε ρψξν ζπιινγηθνπνίεζεο. Γε
ρξεηαδφκαζηε ηα αθεληηθά, δε ρξεηαδφκαζηε ηνπο θαζνδεγεηέο, δε ρξεηαδφκαζηε
ηνπο αληηπξνζψπνπο (...). Λα δεκηνπξγήζνπκε ηηο θνκκνχλεο ηνπ κέιινληφο καο.»

΋πσο ήδε έρεη θαλεί ηα θνηλσληθά ππνθείκελα ηεο εμέγεξζεο ηνλίδνπλ ηδηαίηεξα ηε
ζεκαζία ηεο απηννξγάλσζεο, ηεο άκεζεο δεκνθξαηίαο θαη ηεο ηζφηηκεο ζπιινγηθήο
ζπκκεηνρήο ψζηε λα αξζνχλ νη δηαθξίζεηο θαη νη απνθιεηζκνί θαη λα δεκηνπξγεζεί ην
έδαθνο γηα λα ιάβεη ρψξα ε δηαδηθαζία ηεο αλαγλψξηζεο, ηεο παξνπζίαο θαη ηεο θνηλήο
πξνζδνθίαο.

Δλδεηθηηθά νη θαηαιεςίεο ηνπ Γεκαξρείνπ Αγίνπ Γεκεηξίνπ (2008) αλαθέξνπλ:

«Ξξνηάζζνληαο ηελ απηννξγάλσζε θαη ηηο ακεζνδεκνθξαηηθέο δηαδηθαζίεο, [ε

θαηάιεςε] ζπζπείξσζε γχξσ ηεο αλζξψπνπο πνπ (ίζσο) δε ζπκκεηείραλ ζηηο
ζπγθξνχζεηο ησλ πξνεγνχκελσλ εκεξψλ, αιιά δελ άληεραλ λα θαζίζνπλ κε
ζηαπξσκέλα ρέξηα. Γελ ήηαλ φκσο κφλν ε αλνηρηή ιατθή ζπλέιεπζε πνπ απνηέιεζε
έλα απφ ηα βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο θαηάιεςεο. Ζ ζπλδηακφξθσζε θαη δηάδνζε
αλαηξεπηηθνχ ιφγνπ, ε αλάπηπμε θηιηθψλ ζρέζεσλ θαη κηαο θνηλφηεηαο αγψλα, ε
ζπλάληεζε ησλ γεηηφλσλ πνπ ζέινπλ λα αγσληζηνχλ, ε ζπλεξγαζία κε ην ζσκαηείν
ππαιιήισλ ψζηε λα εμππεξεηεζνχλ ηα επείγνληα πεξηζηαηηθά (...), ν ζπληνληζκφο
κε ηηο θαηαιήςεηο ηνπ θέληξνπ θαη ηηο άιιεο θαηαιήςεηο ηεο πεξηθέξεηαο, ε
πεξαηηέξσ ελζάξξπλζε ηνπ πλεχκαηνο απεηζαξρίαο, ε ζπκπφξεπζε κε ηηο

491
 εμεγεξκέλεο καζήηξηεο-έο, ε έκπξαθηε άξλεζε ηεο εκπνξεπκαηηθήο θνηλσλίαο (...)
φια απηά ήηαλ επίζεο βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο θαηάιεςεο.»

Δπηπιένλ πξέπεη λα ηνληζηεί φηη ν ηξφπνο επηθνηλσλίαο ησλ εμεγεξκέλσλ πξνζψπσλ θαη
νη λέεο θνηλσληθέο ηνπο ζρέζεηο επηδίσμαλ λα απνζηαζεξνπνηήζνπλ ηηο έκθπιεο θαη
εζληθέο ηαπηφηεηεο, ξφινπο πξνλφκηα θαη δηαθξίζεηο.

Νη κέξεο ηνπ Γεθέκβξε ήηαλ απφ ηηο ιίγεο θνξέο πνπ ληφπηνη θαη λένη θάηνηθνη-
κεηαλάζηεο ζπκκεηείραλ απφ θνηλνχ ζε δηαδειψζεηο. Ηδίσο ζηηο καζεηηθέο πνξείεο ήηαλ
θαζνξηζηηθή ε ζπκκεηνρή θαη ε καρεηηθφηεηα ησλ παηδηψλ κεηαλαζηψλ θαη πξνζθχγσλ
δεχηεξεο γεληάο, φπσο επίζεο είλαη ζεκαληηθφ λα ζεκεησζεί φηη ε ζπλεηζθνξά ησλ
κεηαλαζηψλ ήηαλ θαζνξηζηηθή ζηελ επέθηαζε ηεο εμέγεξζεο ζε λέεο γεηηνληέο.

Δλδεηθηηθφ είλαη ην παξαθάησ απφζπαζκα απφ πξνθήξπμε κε ηίηιν «Απηέο νη κέξεο

είλαη θαη δηθέο καο ...» απφ ην «Πηέθη Αιβαλψλ Κεηαλαζηψλ» (2008), ην νπνίν
ππεξβαίλνληαο ηελ αιβαληθή εζληθή ηαπηφηεηα κεηαθξάζηεθε ζηα ηνπξθηθά, γαιιηθά
θαη ηηαιηθά314:

«Απηέο νη κέξεο είλαη γηα ηνπο εθαηνληάδεο κεηαλάζηεο θαη πξφζθπγεο

δνινθνλεκέλνπο ζηα ζχλνξα, ζηα ηκήκαηα, ζηνπο ρψξνπο εξγαζίαο. (...) Δίλαη γηα
ηνλ Γθξακφδ Ξαινχζη, ηνλ Ινπάλ Κπεξληειίκα, ηνλ Δληηζφλ Γηάρατ, ηνλ Ρφλπ
Νλφπρα, ηνλ Ακπληνπξαθίκ Ηληξίδ, ηνλ Κνληαζέξ Κνράκελη Αζξάθ θαη ηφζνπο
άιινπο πνπ δελ μεράζακε. Απηέο νη κέξεο είλαη γηα ηελ θαζεκεξηλή αζηπλνκηθή βία
πνπ έρεη κείλεη αλαπάληεηε, αηηκψξεηε (...). Δίλαη γηα ηηο θαηάθσξεο απνθάζεηο ησλ
ειιεληθψλ δηθαζηεξίσλ, ηνπο κεηαλάζηεο θαη πξφζθπγεο πνπ είλαη άδηθα ζηηο
θπιαθέο, ηε δηθαηνζχλε πνπ καο ζηεξήζεθε. Αθφκα θαη ηψξα, ζηηο κέξεο θαη λχρηεο
ηνπ μεζεθσκνχ, νη κεηαλάζηεο πιεξψλνπλ βαξχ ηίκεκα κε επηζέζεηο αθξνδεμηψλ θαη
κπάηζσλ, κε απειάζεηο θαη πνηλέο θπιάθηζεο πνπ ηα δηθαζηήξηα κνηξάδνπλ κε
ρξηζηηαληθή αγάπε ζε εκάο ηνπο άπηζηνπο. Απηέο νη κέξεο είλαη γηα ηελ
εθκεηάιιεπζε πνπ ζπλερίδεηαη ακείσηε γηα 18 ρξφληα. Δίλαη γηα ηνπο αγψλεο πνπ
δελ μεράζηεθαλ ζηνπο θάκπνπο ζην Βφιν, ηα νιπκπηαθά έξγα, ηελ Ακαιηάδα. (...)
Απηέο νη κέξεο είλαη γηα ην ηίκεκα πνπ πιεξψλνπκε απιά γηα λα ππάξρνπκε, λα
αλαπλένπκε. Δίλαη γηα φζεο θνξέο ζθίμακε ηα δφληηα, γηα ηηο πξνζβνιέο πνπ
αλερηήθακε, ηηο ήηηεο πνπ ρξεσζήθακε. (...) Απηέο νη κέξεο είλαη φισλ ησλ
πεξηζσξηαθψλ, ησλ απνθιεηζκέλσλ, ησλ αλζξψπσλ κε ηα δχζθνια νλφκαηα θαη ηηο
άγλσζηεο ηζηνξίεο.»

Δπίζεο ε έκθπιε δηάζηαζε ηέζεθε ζην πξνζθήλην απφ αξθεηέο ζπιινγηθφηεηεο.

Σαξαθηεξηζηηθά ε νκάδα «Κσβ Θνπθνχιεο» (2008) ζε παξεκβάζεηο ηνπο κίιεζαλ γηα
ηελ αληξηθή νηθηαθή βία, εηδηθφηεξα ησλ αζηπλνκηθψλ, απαξηζκψληαο ηηο γπλαίθεο πνπ
έρνπλ δνινθνλεζεί απφ ζπδχγνπο ή εξαζηέο αζηπλνκηθνχο γηα ιφγνπο «αλδξηθήο
ηηκήο», θαηήγγεηιαλ επίζεο ηελ αηηκσξεζία θαη εκπινθή ηεο αζηπλνκίαο ζηα
θπθιψκαηα trafficking θαη ηφληζαλ φηη «νη αληηιήςεηο ―ξάκπν‖, κε ηηο νπνίεο
δηαπαηδαγσγνχληαη νη κπάηζνη εκπεξηέρνπλ ηελ βαζηά αλδξνθξαηηθή λννηξνπία ηεο
―καγθηάο‖ θαη ―αξζεληθήο‖ επηβεβαίσζεο»315. Νη «Riot Girls» (2009) ζε θείκελφ ηνπο

314
H κεηάθξαζε ζηα γαιιηθά θαη ηηαιηθά έγηλε δηφηη απεπζχλεηαη ζε κεηαλάζηεο απφ ηε Βφξεηα θαη
Γπηηθή Αθξηθή.
315
Αμίδεη λα αλαθεξζεί φηη ζχκθσλα κε βηληενζθνπεκέλε ζπλέληεπμε κε απηφπηε κάξηπξα πνπ
αλαξηήζεθε ζην YouTube (2008) πεξηγξάθνληαη ηα εμήο: «νη αζηπλνκηθνί ―βξίδαλε‖ (…) κεηά είπαλ ―ζα
ζαο γακήζνπκε κνπλφπαλα θαη ηέηνηα‖». Αθνχ πάξθαξαλ ην πεξηπνιηθφ ηνπο, επέζηξεςαλ κε ηα πφδηα
θαη ζχκθσλα κε ηνλ κάξηπξα, θψλαμαλ ζηελ παξέα ηνπ Αιέμε «ηη, ξε κνπληά, καο δηψμαηε; Θα ζαο

492
απεπζπλφκελεο ζην εζσηεξηθφ ηνπ θηλήκαηνο θαηήγγεηιαλ ηε ζεμηζηηθή
ζπλζεκαηνινγία ησλ πνξεηψλ θαζψο θαη ζπγθεθξηκέλεο παηξηαξρηθέο ζπκπεξηθνξέο θαη
ηφληζαλ κε έκθαζε φηη ην πξφβιεκα κε ηνπο αζηπλνκηθνχο είλαη, φρη φηη δελ είλαη
αξθεηά άληξεο (φπσο ππνζηεξίδνπλ πιήζνο ζεμηζηηθψλ ζπλζεκάησλ)316, αιιά αθξηβψο
ην αληίζεην. Δπίζεο ηα «Θνξίηζηα ζηελ Δμέγεξζε» (2008) ζε πξνθήξπμή ηνπο
αλαδεηθλχνπλ ηα ακθίζεκα φξηα ηεο αξξελσπφηεηαο πνπ «φηαλ πξνζβάιιεηαη ε
αλδξηθή ηηκή ηνπ θαζηζηφκπαηζνπ, απηφο κπνξεί θαη λα ζθνηψζεη γηα λα πξνζηαηεχζεη
(...) ηα παηδηά θαη ηελ νηθνγέλεηά ηνπ» θαη ηαπηφρξνλα «ν εμεγεξκέλνο ρξεηάδεηαη λα
επηζηξαηεχζεη ηελ αξξελσπφηεηά ηνπ γηα λα πνιεκήζεη ηνλ κπάηζν, ηελ ίδηα ζηηγκή
[πνπ] ρξεηάδεηαη λα ηελ ακθηζβεηήζεη, αθξηβψο επεηδή είλαη ε εμνπζία κε ηελ νπνία
πνιεκάεη ηνλ κπάηζν». Υο εθ ηνχηνπ πξνηάζζνπλ φηη ε εμέγεξζε «ή ζα θνβεζεί ηνλ
εαπηφ ηεο θαη ζα ζπληεξεί ηνπο απηνκαηηζκνχο πνπ ηε δεκηνχξγεζαλ ή ζα αξλείηαη
δηαξθψο ηνλ εαπηφ ηεο γηα λα γίλεηαη θάζε ζηηγκή θάηη άιιν απφ απηφ πνπ ήηαλ ηελ
πξνεγνχκελε, πξνθεηκέλνπ λα κελ θαηαιήμεη ζηε λνκνηέιεηα ησλ πληγκέλσλ ζηελ
θαλνληθφηεηα εμεγέξζεσλ νη νπνίεο, ππεξαζπηδφκελεο ηνπο εαπηνχο ηνπο, γίλαλε κηα
άιιε κνξθή εμνπζίαο.» Ρέινο, φπσο αλαθέξεη ην «Κσβ Θαθελείν» (2013):

«[ηηο κέξεο ηνπ Γεθέκβξε] άλνημε κηα πνιχ κεγάιε θνπβέληα γχξσ απφ ην δήηεκα
ηνπ θχινπ. Ζ αξρή έγηλε ιφγσ ηεο επξείαο θαη καδηθήο ρξήζεο ζπλζεκάησλ φπσο
―κπάηζνη κνπληά ζθνηψλεηε παηδηά‖, ―πνπηάλα, ιεζβία, αζηπλνκία‖, ―πνχζηεδεο
κπάηζνη‖. (...) ΋ηαλ θάπνηα ζηηγκή εθθξάζηεθε ε δπζαξέζθεηα γηα απηά ηα
ζπλζήκαηα, νη πεξηζζφηεξνη είραλ ηε ζπλεζηζκέλε αληίδξαζε: δελ είλαη ηψξα ψξα
γηα ηέηνηα θαη απηέο νη ζπδεηήζεηο απνπξνζαλαηνιίδνπλ απφ ηελ πξαγκαηηθή δξάζε.
Ξνιιέο φκσο απφ εκάο ζθεθηφκαζηαλ: αλ δελ είλαη ηψξα ε ψξα, πφηε ζα είλαη; Πην
θιίκα ησλ εκεξψλ ληψζακε φηη ζπάκε φιεο ηηο δηαθνξεηηθέο ηαπηφηεηεο, πνιηηηθέο
θαη κε, θαη βξηζθφκαζηε καδί ζην δξφκν έλα βήκα πην θνληά ζε απηφ πνπ
νλεηξεπφκαζηε. Αηζζαλφκαζηαλ πην δπλαηέο θαη πηζηεχακε φηη ίζσο ηειηθά είλαη
αιήζεηα φηη φια κπνξεί λα ζπκβνχλ. Ξάλσ ζε απηφ ην έδαθνο αλνίρηεθαλ θαη ηα
δεηήκαηα ηνπ θχινπ απφ πνιιέο ζπληξφθηζζεο θαη ζπληξφθνπο.»

Ππκπεξαζκαηηθά, ν ηξφπνο επηθνηλσλίαο θαη νη θνηλσληθέο ζρέζεηο ησλ εμεγεξκέλσλ

επηδίσμαλ λα κεηαζρεκαηίζνπλ ην αηνκηθφ ππνθείκελν ζε θνηλσληθφ πξφζσπν θαη λα

γακήζνπκε». Αιινχ έρεη θαηαγξαθεί πσο νη αζηπλνκηθνί θψλαδαλ «πνηνο έρεη αξρίδηα, ξε, ζα ζαο
δείμνπκε πνηνο έρεη ηα αξρίδηα». Δπίζεο κάξηπξαο ζε ξεπνξηάδ δειηίνπ εηδήζεσλ ζην Mega (2008) είπε
πσο άθνπζε ηνπο αζηπλνκηθνχο λα ιέλε «ειάηε ηζνγιάληα, ειάηε πνπζηξάθηα, λα μεγεζνχκε».

Πχκθσλα κε ηελ Αιεμάλδξα Σαιθηά (2012: 243-244):

«―Ρν εξψηεκα ηνπ ηη πξνεγείηαη‖ ηνπ λεθξνχ δεθαπεληάρξνλνπ ζψκαηνο ζπλδέεηαη κε ηε δηακάρε
ζρεηηθά κε ην πνηνο είλαη ν ―αιεζηλφο‖ άληξαο εδψ. Νη επηζεηηθέο θηλήζεηο ησλ νπιηζκέλσλ
―ηξηαληάξεδσλ‖ εηδηθψλ θξνπξψλ, πνπ θηάλνπλ ζην ζεκείν λα βγάινπλ φπιν θαη έλαο απφ απηνχο
λα ην ρξεζηκνπνηήζεη, επεηδή κηα παξέα εθήβσλ αγνξηψλ ηνπο βξίδεη θαη πεηά αληηθείκελα,
ππνδειψλεη κηα θαηαζηαηηθή αζηάζεηα θαη αλαζθάιεηα εληφο ηεο θπξίαξρεο αξξελσπφηεηαο.»
316
Πχκθσλα κε ηε Σαιθηά (2012: 244-246):

«΋πσο νη αζηπλνκηθνί απνθάιεζαλ ηελ παξέα ηνπ Αιέμε ―κνπληά‖, έηζη, ιίγεο κέξεο αξγφηεξα, ζε
κηα απφ ηηο πνξείεο (...) άξρηζε λα αθνχγεηαη ην ζχλζεκα ―κπάηζνη, κνπληά, ζθνηψλεηε παηδηά‖. Ζ
Π.Β. (...) πήγε κπξνζηά ζην παλφ θαη έζεζε ζέκα, θάηη πνπ έθαλαλ επίζεο αξθεηέο άιιεο γπλαίθεο
ηνπ θηλήκαηνο (...) δηαθνξεηηθψλ πνιηηηθψλ ζπιινγηθνηήησλ, ζε ζπδεηήζεηο θαη γξαπηά θείκελά
ηνπο ηηο επφκελεο εκέξεο. (...) Αθελφο ε εμέγεξζε ηνπ Γεθέκβξε κπνξεί λα ζεαζεί σο κηα χζηαηε
πξνζπάζεηα εθζξνληζκνχ ηεο αζζκαίλνπζαο θαη λνζνχζαο, θπξίαξρεο σζηφζν, αξξελσπφηεηαο.
Αθεηέξνπ, ε ίδηα ε εμέγεξζε δηαζρίδεηαη απφ κηα παξφκνηα έληαζε. Απνηππψλνληαη ζεμηζηηθέο θαη
εηεξνζεμηζηηθέο δπλακηθέο θπξηαξρίαο πνπ δχζθνια απεκπνινχλ ηελ πξσηνθαζεδξία ηνπ ίδηνπ
είδνπο αξξελσπφηεηαο πνπ ζε άιιν επίπεδν αληηκάρνληαη θαζαξά.»

493
ζπγθξνηήζνπλ κε ζπιινγηθνχο ηξφπνπο ηνλ Θνηλφ Σψξν αληηπαξαηηζέκελεο κε ηηο
πνηθίιεο δηαζεκαηηθέο πεξηθξάμεηο ζηα πεδία ηνπ θχινπ, ηνπ έζλνπο/εζλφηεηαο, ηεο
ηάμεο, ηεο θνπιηνχξαο θηι. Κε ηα ιφγηα ηεο θαηάιεςεο «Ξαηεζίσλ θαη Πθαξακαγθά»
(2009a):

«Ζ γηνξηή ηνπ Γεθέκβξε αλαηίλαμε ηελ εμαηνκίθεπζε θαη ην ζηεγαλνπνηεκέλν

ηδησηηθφ, θαη έλα ραξνχκελν, ζπιινγηθφ θαη άγξην ―εκείο‖ μερχζεθε ζηνπο δξφκνπο.
(...) Άζθεζε ηελ πιένλ αηρκεξή θξηηηθή ζην κνλφινγν ηνπ εκπνξεχκαηνο
θαηαζηξέθνληαο θαη ιεειαηψληαο ηνπο λανχο ηνπ, αλαδηαλέκνληαο ηνλ θνηλσληθφ
πινχην, παξαιχνληαο ηελ θαηαλάισζε ζην θέληξν ηεο πφιεο (...). Αθχξσζε ηηο
ζπαζκσδηθέο θξαπγέο ησλ δεκνζηνγξάθσλ θάλνληαο ζαθέο φηη φπνηνο ήζειε λα
θαηαιάβεη ηη ζπκβαίλεη δελ είρε παξά λα βγεη απφ ην ζπίηη ηνπ. Θαηάξγεζε έζησ θαη
πξνζσξηλά ηνπο ζεακαηηθνχο θαη έκθπινπο ξφινπο αθνχ ρηιηάδεο άλζξσπνη
θαηάθεξαλ λα ιεηηνπξγήζνπλ ζαλ έλα ζψκα, κέζα ζε γεγνλφηα φπνπ ζεκαζία είρε
ηη ζπλέβαηλε θαη φρη πνηνο ην έθαλε.»

494
7.3.4 Οη αφξαηνη απνθηνχλ πξφζσπν: αλαηαξαρή ηαπηνηήησλ
θαη εμεγεξκέλε ηάμε

«Ήκαζηαλ ζθηέο. Πθηέο κέζα ζε απηφ πνπ απνθαινχζαηε θαζεκεξηλφηεηα. Αφξαηεο

θηγνχξεο, ακέηξεηεο, πνπ θάζε κέξα ηηο πξνζπεξλνχζαλ ρηιηάδεο βιέκκαηα.
Ξξφζσπα πνπ θάηη ζαο ζχκηδαλ αιιά πνηέ δελ ήζαζηαλ ζίγνπξνη ηη.»
(Θνπθνπινθφξνο, 2008: 1).

«Πχληξνθνη θαη ερζξνί πξνζπαζνχλ ελαγσλίσο λα νξίζνπλ ην ππνθείκελν ηεο

εμέγεξζεο, λα βξνπλ ηηο αληηθεηκεληθέο ζπλζήθεο πνπ γέλλεζαλ απηφ ην μέζπαζκα,
λα δψζνπλ πξφζσπν ζην αλψλπκν πιήζνο πνπ θαηαθιχδεη ηνπο δξφκνπο.
Καηαηνπνλείηε. Ζ απάληεζε είλαη απιή: ηελ εμέγεξζε ηελ θάλνπλ νη εμεγεξκέλνη.
Θαη απηή ε δηαπίζησζε δελ είλαη ηεξαηψδεο ηαπηνινγία, είλαη νπζία. Νη δηαδξνκέο
πνπ θαηεβάδνπλ ηνλ θαζέλα ζην δξφκν είλαη πνιιέο θαη δαηδαιψδεηο, θάζε
εμεγεξκέλνο θαη κηα αηηία. Ρε ζηηγκή φκσο πνπ ηα ππνθείκελα ζπλαληηνχληαη θαη
πξάηηνπλ απφ θνηλνχ, θάηη θαηλνχξγην γελληέηαη (...). Ξξνζνρή: φιεο νη αηηίεο είλαη
πάληνηε παξνχζεο, κεηνπζησκέλεο φκσο πιένλ ζε κηα πξάμε αληίζηαζεο. Φπζηθά
ζηελ εμέγεξζε ζπκκεηέρνπλ καζεηέο, κεηαλάζηεο, θνηηεηέο, επηζθαιείο
εξγαδφκελνη, πνιηηηθνπνηεκέλα θνκκάηηα φπσο θαη πνιινί άιινη. Ζ νπζία φκσο δε
βξίζθεηαη ζην ηη είλαη φινη απηνί, αιιά ζην ηη γίλνληαη. Κέζα απφ ηελ απφθαζε λα
βγνπλ ζην δξφκν, κέζα απφ ηε ζπλάληεζε θαη ηελ επηθνηλσλία, ηελ αιιειεγγχε θαη
ηε ζπληξνθηθφηεηα, ηελ νξγή θαη ηελ ελαληίσζε, νη δηαδεισηέο γίλνληαη θχξηνη ησλ
δσψλ ηνπο. Ρα κπινθαξηζκέλα θέληξα ησλ πφιεσλ είλαη ην πεδίν φπνπ φιεο απηέο νη
δηαθνξεηηθέο ηαπηφηεηεο ζπληήθνληαη, φπνπ φινη νη δηαρσξηζκνί θαηαξξένπλ. Έζησ
θαη ζεκεηαθά, έζησ θαη γηα ιίγν, έζησ θαη γηα λα νξζσζνχλ μαλά αλάκεζά καο ζε
ιίγεο κέξεο» (Θνπθνπινθφξνο, 2008: 4).

H θνηλφηεηα ησλ εμεγεξκέλσλ ζπγθξνηείηαη απφ ηα θνηλσληθά ππνθείκελα πνπ

επέιεμαλ λα κελ ζπλαηλέζνπλ θαη λα παξαβηάζνπλ ηελ πξνζηαγή ηεο εμνπζίαο, λα
δηαξξήμνπλ ην θνηλσληθφ ζπκβφιαην, λα αλαθαιχςνπλ ή λα δεκηνπξγήζνπλ λέεο
ξσγκέο ζην κεηξνπνιηηηθφ ζπλερέο θαη σο εθ ηνχηνπ λα απνθιίλνπλ απφ ηελ
θαλνληθφηεηα θαη ηελ αδπζψπεηε αλαγθαηφηεηα ηεο ππαθνήο θαη πεηζαξρίαο. Υζηφζν ε
πξάμε ηεο απφθιηζεο ζα ήηαλ αηειήο αλ δελ αθνινπζνχληαλ απφ ηελ πξάμε ηεο
ζπλάληεζεο. Ρα θνηλσληθά ππνθείκελα κέζσ ησλ δηαδηθαζηψλ ηεο παξνπζίαο,
αλαγλψξηζεο, θνηλήο πξνζδνθίαο ζπγθιίλνπλ, ζπλαληηνχληαη, ζπλάπηνπλ απξφβιεπηεο
θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ηξφπνπο επηθνηλσλίαο θαη σο εθ ηνχηνπ ζπγθξνηνχληαη ζε
εμεγεξκέλα πξφζσπα θαη ζπζηήλνπλ ηελ «εμεγεξκέλε ηάμε». Υζηφζν ε παξαπάλσ
δηαδηθαζία, πξέπεη λα ηνληζηεί φηη είλαη ακθίζεκε, θαζψο ε απφθιηζε απφ ηελ
θαλνληθφηεηα αξθεηέο θνξέο θαηαθάζθεη ζε πνιηηηθέο, έκθπιεο, ηαμηθέο, εζληθέο θαη
πνιηηηζκηθέο ηαπηφηεηεο, θαηεγνξίεο, πξνλφκηα θαη ξφινπο, ηα νπνία θαη είλαη ηδηαίηεξα
θξίζηκν λα ηνληζηεί, φηη ηηο ζηηγκέο ηεο εμέγεξζεο ξεπζηνπνηνχληαη, δηαξθψο
αλακεηξηνχληαη κε ηα φξηά ηνπο θαη ελδέρεηαη λα θινληζηνχλ, λα αλαηξεζνχλ θαη λα
ηξνπνπνηεζνχλ. Ζ δηαπξαγκάηεπζε κε ηα φξηα ησλ ηαπηνηήησλ ζα θξίλεη εάλ νη
θνηλφηεηεο ησλ εμεγεξκέλσλ είλαη πεξηθξαγκέλνη ζχιαθεο-πεξίθιεηζηεο θνηλφηεηεο ή
αλνηρηνί ρψξνη-θαηψθιηα, αλνηρηνί ζε λενθεξκέλνπο, ζε δηαθνξεηηθά ππνθείκελα θαη
επνκέλσο αλνηρηνί ζε πνιππνίθηιεο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ηξφπνπο επηθνηλσλίαο.

Ζ παξαπάλσ ακθίξξνπε δηαδηθαζία εθθξάδεηαη θαη κέζα απφ ηνλ ιφγν ησλ ίδησλ ησλ
ππνθεηκέλσλ ηεο εμέγεξζεο.

495
Νη θαηαιεςίεο ηεο ΓΠΔΔ θαηαθάζθνπλ κε έκθαζε ζηελ εξγαηηθή ηαπηφηεηα θαη
ππνζηεξίδνπλ ζε αλαθνίλσζή ηνπο:

«Δίκαζηε εξγαδφκελνη, είκαζηε άλεξγνη (...), είκαζηε ζπκβαζηνχρνη απφ δνπιεηά ζε

δνπιεηά, είκαζηε καχξνη ηππηθά ή άηππα ζε πξνγξάκκαηα stage θαη επηδνηνχκελεο
ζέζεηο γηα ηε κείσζε ηεο αλεξγίαο. Δίκαζηε θνκκάηη απηνχ ηνπ θφζκνπ θαη είκαζηε
εδψ. (...) Δίκαζηε εμεγεξκέλνη εξγαδφκελνη.» (Γεληθή Ππλέιεπζε Δμεγεξκέλσλ
Δξγαηψλ, 2008b).

Aληίζηνηρα ε «ζπλέιεπζε έκκηζζσλ, άκηζζσλ, ―κπινθάθεδσλ‖, ―καχξσλ‖, αλέξγσλ θαη

θνηηεηψλ ζηα ΚΚΔ» πνπ θαηέιαβαλ ην θηίξην ηεο ΔΠΖΔΑ εζηηάδνπλ αθελφο ζηελ ηαμηθή
ηνπο ζέζε θαη αθεηέξνπ αλαδεηθλχνπλ ηε ζεκαζία ηνπ ειέγρνπ ησλ κέζσλ παξαγσγήο
θαη ηεο ζχλδεζήο ηνπο κε άιιεο εξγαηηθέο «θηγνχξεο»:

«Πάββαην 10/1 16:00 ην απφγεπκα. Κηα νκάδα εξγαδνκέλσλ, έκκηζζσλ, άκηζζσλ,

κπινθάθεδσλ, καχξσλ, απνιπκέλσλ, άλεξγσλ, θνηηεηψλ ζηνλ ρψξν ησλ ΚΚΔ,
(...), εηζβάιιεη θαη θαηαιακβάλεη ην θηίξην. (...) Έλαο πνιπδηαζπαζκέλνο θιάδνο
ρηιηάδσλ εξγαδνκέλσλ, (...), ζχλδεζε άκεζα ηελ εξγαζηαθή εθκεηάιιεπζε, πνπ
δέρεηαη απφ ηα αθεληηθά ηνπ κε ηελ πξνπαγάλδα απηψλ ελάληηα ζε κηα εμεγεξκέλε
θνηλσλία. Πχλδεζε άκεζα ηελ απιήξσηε/ειαζηηθή εξγαζία ζηα ΚΚΔ κε ηνλ έιεγρν
ηνπ θεθαιαίνπ πάλσ ζηε δηαρείξηζε ηεο ελεκέξσζεο. Πχλδεζε ηνλ αγψλα ελάληηα
ζηηο απνιχζεηο ζηα ΚΚΔ κε ηε ρξεζηκνπνίεζε ησλ κέζσλ παξαγσγήο πιεξνθνξηψλ
γηα θηλεκαηηθνχο ζθνπνχο. (...) Απηνί πνπ ν επαγγεικαηηθφο ηνπο ξφινο είλαη λα
δηακεζνιαβνχλ ηνπο θνηλσληθνχο αγψλεο, αγσλίζηεθαλ ελάληηα ζηελ
δηακεζνιάβεζε ησλ αγψλσλ ηνπο. Νη ίδηνη/εο πνπ κεηαηξέπνπλ ηελ πξαγκαηηθφηεηα
ζε ζέακα ζπδήηεζαλ γχξσ απφ ηελ θηλεκαηηθή ρξεζηκφηεηα ηεο εηθφλαο θαη ηνπ
ήρνπ. Πην κέγαξν ηεο Δ.Π.Ζ.Δ.Α. νη πηπρηνχρνη πνπ ακείβνληαη κε 500 επξψ σο
επηζθαιείο εξγαδφκελνη άθνπζαλ πξνζεθηηθά ηνλ ιφγν ηεο θαζαξίζηξηαο πνπ παίξλεη
ηα ίδηα σο ελνηθηαδφκελε εξγαδφκελε, (...)» (Θαηάιεςε ΔΠΖΔΑ, 2009).

Κε παξφκνην ηξφπν νη «Ξξνιεηάξηνη απφ ηελ θαηεηιεκκέλε ΑΠΝΔΔ» (2008) επηδηψθνπλ

λα αλαδείμνπλ ηελ ηαμηθή ηαπηφηεηα ηεο θνηλφηεηαο ησλ εμεγεξκέλσλ επηζεκαίλνληαο
σζηφζν φηη ε ηάμε ζπγθξνηείηαη κέζσ ηνπ αγψλα θαη φρη ιφγσ ηεο ζέζεο ηνπ
εξγαδφκελνπ ζηελ ηεξαξρία ησλ κηζζψλ:

«Κηιάκε επίζεο πάλσ ζηελ ηζηνξηθή ζπγθπξία ηεο αλαζχλζεζεο ελφο λένπ ηαμηθνχ
ππνθεηκέλνπ (...). Θεσξνχκε φηη ην πξνιεηαξηάην δελ ππήξμε πνηέ ηάμε εμαηηίαο ηεο
ζέζεο ηνπ, αιιά αληίζεηα ζπγθξνηείηαη σο ηάμε γηα ηνλ εαπηφ ηεο πάλσ ζην έδαθνο
ηεο ζχγθξνπζεο κε ηα αθεληηθά (...). Ζ αλαζχλζεζε πξαγκαηνπνηείηαη απφ νκάδεο
ππνθεηκέλσλ πνπ αληηιακβάλνληαη φηη δελ έρνπλ ηνλ έιεγρν πάλσ ζηηο δσέο ηνπο,
απφ νκάδεο πνπ έρνπλ ζηξηκσρηεί ή ζηξηκψρλνληαη βίαηα ζηνλ πάην ηνπ βαξειηνχ
θαη έρνπλ κπεη ζε κηα αληηθαηηθή ηξνρηά έλσζεο. (...) Άλεξγνη, επηζθαιείο εξγάηεο,
καζεηέο θαη θνηηεηέο πνπ πξννξίδνληαη γηα ηηο ζέζεηο ησλ κειινληηθψλ κηζζσηψλ
ζθιάβσλ, αιινδαπνί κεηαλάζηεο πξψηεο θαη δεχηεξεο γεληάο πνπ βηψλνπλ
θαζεκεξηλά ηελ πεξηζσξηνπνίεζε θαη ηελ θαηαπίεζε ζπγθξφηεζαλ καδί κε
ξηδνζπαζηηθέο κεηνςεθίεο εξγαηψλ ηελ θνηλφηεηα ησλ εμεγεξκέλσλ ηνπ Γεθέκβξε,
ε νπνία ζεκειηψζεθε ζηελ θνηλή ζπλζήθε ηεο αιινηξίσζεο θαη ηεο εθκεηάιιεπζεο
πνπ ραξαθηεξίδεη κηα θνηλσλία βαζηζκέλε ζηελ εξγαζία-εκπφξεπκα.»

Αλ νη παξαπάλσ δηαθεξχμεηο ηνλίδνπλ ηδηαίηεξα ηελ ηαμηθή-εξγαηηθή ηαπηφηεηα,

αληίζηνηρα, άιιεο θνξέο κε ξεηφ θαη άιιεο κε άξξεην ηξφπν, πηνζεηήζεθαλ θαη
ηνλίζηεθαλ ε καζεηηθή, ε θνηηεηηθή, ε λεαληθή, ε έκθπιε, ε εζλνηηθή ηαπηφηεηα
θαζψο επίζεο θαη νη πνηθίιεο πνιηηηθέο ηαπηφηεηεο. Ζ θάζε ηαπηφηεηα επηδηψθεη λα

496
θάλεη νξαηή κηαο μερσξηζηή ζπλζήθε δσήο. Νη έσο πξφηηλνο «αφξαηνη» πηνζεηψληαο
κηα ηαπηφηεηα επηδηψθνπλ λα απηνπαξνπζηαζηνχλ, λα γίλνπλ αλαγλσξίζηκνη θαη λα
απνθηήζνπλ πξφζσπν. Υζηφζν ζα πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη νη παξαπάλσ ηαπηφηεηεο, νη
νπνίεο έρνπλ ε θάζε κηα ηηο δηθέο ηεο ηδηαίηεξεο μερσξηζηέο ξίδεο, ζηε ζπλάληεζή ηνπο
κε ηελ εμέγεξζε αλακεηξήζεθαλ κε ηα φξηά ηνπο. Ρν πιήζνο ησλ εμεγεξζηαθψλ
δξάζεσλ, ζπλαληήζεσλ θαη γεγνλφησλ, δεκηνχξγεζαλ, ζα κπνξνχζε λα εηπσζεί, κηα
«αλαηαξαρή» ησλ ηαπηνηήησλ. Ρελ ίδηα ζηηγκή πνπ κηα πιεζψξα ηαπηνηήησλ επέηξεπε
ζηελ θάζε κηα θαη ζηνλ θάζε έλα λα δηαιέμεη φπνηα ηαπηφηεηα ηνπ ηαηξηάδεη, πνπ
αληερεί ηελ ηδηαίηεξε θαηάζηαζή ηνπ, θαη λα ηελ αμηνπνηήζεη σο φρεκα γηα λα απνθιίλεη
απφ ηελ θαλνληθφηεηα έγηλε θαλεξφ φηη νη πνιιαπιέο ζπγθιίζεηο, ζπλαληήζεηο θαη
ζπιινγηθνπνηήζεηο είραλ σο απνηέιεζκα κάιινλ ηελ «έθξεμε» θαη απνζηαζεξνπνίεζε
ησλ ηαπηνηήησλ παξά ηελ ελίζρπζή ηνπο. Πηνλ εμεγεξκέλν Θνηλφ Σψξν
ξεπζηνπνηνχληαη ηα φξηα ησλ ηαπηνηήησλ θαζψο γίλεηαη θαηαλνεηφ φηη ε ηαμηθή
ηαπηφηεηα είλαη έκθπιε θαη εζληθή, ε εζληθή ηαπηφηεηα είλαη ηαμηθή θαη έκθπιε, ε
έκθπιε ηαπηφηεηα είλαη ηαμηθή θαη εζληθή, αληίζηνηρα ε καζεηηθή ηαπηφηεηα είλαη
ηαμηθή, έκθπιε θαη εζληθή θ.ν.θ. Υο εθ ηνχηνπ νη εμεγεξκέλεο θαη εμεγεξκέλνη ζηελ
πιεηνςεθία ησλ δξάζεψλ ηνπο απέθπγαλ λα απηφ-νλνκαηηζηνχλ θαη λα απην-
θαηεγνξηνπνηεζνχλ ζε ζπγθεθξηκέλεο ηαπηφηεηεο. Ζ ζπλζήθε ηεο «ανξαηφηεηαο» απφ
αδπλακία γίλεηαη φπιν. Πηνλ εμεγεξκέλν Θνηλφ Σψξν «νη αφξαηνη απνθηνχλ πξφζσπν»
(Θνπθνπινθφξνο, 2008), έλα πξφζσπν ζπληξνθηθφ θαη αιιειέγγπν, πξνζσπηθφ θαη
ζπιινγηθφ, πξνζσπηθφ θαη πνιηηηθφ, πξνζσπηθφ θαη δεκφζην θαη σο εθ ηνχηνπ είλαη
πιένλ πεξηηηφ λα δειψζνπλ ζηνλ έσο πξφηηλνο θπξίαξρν κηα αλαγλσξίζηκε ηαπηφηεηα.

Ζ παξαπάλσ ζπλζήθε, ηεο κε απφδνζεο ηαπηφηεηαο, εθθξάδεηαη ίζσο κε ηνλ θαιχηεξν

ηξφπν απφ ηνλ «ζαζηηζκέλν» ιφγν ηνπ δηεπζπληή ηνπ θξαηηθνχ θαλαιηνχ κεηά ηε
νιηγφιεπηε παξέκβαζε ησλ «αφξαησλ» ζην βξαδηλφ δειηίν εηδήζεσλ:

«Νη άλζξσπνη απηνί δελ ήξζαλ εδψ νξγαλσκέλα, δελ ήξζαλ δειαδή σο κηα νκάδα
κε θάπνην θνηλσληθφ πξφζσπν, κε θάπνηα θνηλσληθή εθπξνζψπεζε. Γελ ήξζαλ θαη
δελ κπήθαλ ζηελ πχιε κέζα ιέγνληαο φηη ζέινπλ λα δηακαξηπξεζνχλ (...). Απηνί,
ινηπφλ νη άλζξσπνη, δελ ήξζαλ νξγαλσκέλνη ζηελ ΔΟΡ θαη ηνπο θαηαγγέιισ. Έγηλε
κηα εηζβνιή κηθξννκάδσλ αλνξγάλσησλ, νη νπνίνη δελ θέξνπλ θακία θνηλσληθή
ηαπηφηεηα θαη είλαη γηα ηνχην θαηαγγειηαίνη (...). Δπίζεο κνπ δψζαλ έλα θείκελν
ρσξίο ππνγξαθή, ρσξίο λα θέξεη ηαπηφηεηα, ρσξίο λα θέξεη ηίηιν, έλα άγξαθν non
paper, (...) ηνπο θαηαγγέιισ θαη γη‘ απηφ» (Ξαλαγφπνπινο, 2008).

Ζ αδπλακία αλαγλψξηζεο ηνπ πξνζψπνπ ησλ εμεγεξκέλσλ απφ ηνλ θπξίαξρν ιφγν,
παξφιεο ηηο πξνζπάζεηεο γηα ηαπηνπνίεζε κε ηηο γλσζηέο δηαηξέζεηο θαη ζηεξεφηππα, ζα
απνηειεί κηα ζαθή επηηπρία ηεο εμέγεξζεο.

Νη εμεγεξκέλεο θαη νη εμεγεξκέλνη θαίλεηαη λα θαηαλννχλ φηη νη θνηλσληθέο ζρέζεηο

είλαη πνιχ πην πεξίπινθεο απφ ην λα πεξηνξίδνληαη θαη λα εγθισβίδνληαη ζε
πεπεξαζκέλεο θαηεγνξίεο θαη γηα απηφ νξηζκέλεο θνξέο επηδηψθνπλ κε «παξαβνιέο»
λα νξίζνπλ ηνλ εαπηφ ηνπο, θαηαδεηθλχνληαο φηη νη εκθαληδφκελεο ηαπηφηεηεο
πεξηζζφηεξν πξφθεηηαη γηα κνξθέο ζηξαηεγηθήο επηηέιεζεο, παξά γηα θιεηζηέο
θαηεγνξίεο. Σαξαθηεξηζηηθά ε «Θαηάιεςε Ιπξηθήο Πθελήο» (2009a) πξνζδηνξίδεη ηα
εμεγεξκέλα ππνθείκελα σο απξφβιεπηεο ξσγκέο, ελδερνκεληθέο απνθιίζεηο, πβξηδηθέο
κεηακθηέζεηο θαη νδπλεξέο ζηξηγθιηέο πνπ αληηπαξαηίζεληαη κε ηηο πνηθίιεο θαη
δηαζεκαηηθέο πεξηθξάμεηο:

«Δίκαζηε νη καχξνη θχθλνη, ηα φκνξθα παπηά, ε ζηξηγθιηά ηεο Εηδέι, ην παξαπάηεκα

ηεο κπαιαξίλαο. Δίκαζηε νη εξαζηηέρλεο, νη απνηπρεκέλνη/εο επαγγεικαηίεο. Απηνί

497
 θαη απηέο πνπ δελ πήξαλ έλζεκα, πνπ δελ πιεξψζεθαλ πνηέ. Δίκαζηε νη Αιέμεδεο,
(...) απηνί θαη απηέο πνπ πεξλνχλ ηα ζχλνξα κε ηελ ειπίδα φηη ζα βξνχλε θάηη
θαιχηεξν θαη βξίζθνπλε ζθαηά. Θα καο βξείηε παληνχ. Δθεί πνπ νδεγείηε ζην δξφκν
κπαιαξίλεο κε θξνπ-θξνπ. Ν ππνβνιέαο ζην πεδνδξφκην ηεο θαζεκεξηλφηεηάο ζαο.
Ρν ζπαζκέλν ζαλίδη ζηα αζηηθά ζαο παιαηάθηα.»

Πε άιιν πξσηνβνπιηαθφ θείκελν πάιη απφ ηελ «Θαηάιεςε Ιπξηθήο Πθελήο» (2009c)
αλαθέξεηαη:

«Δίκαζηε ηεξκίηεο πνπ ηελ πέθηνπλ ζηα μπινπφδαξά ζαο, ηεξκίηεο κε θηεξά θαη
θσλέο ηδηηδηθηψλ. Δηνηκνπφιεκνη αξιεθίλνη κε κάζθεο θαη πνιχρξσκεο ζηνιέο,
παιηάηζνη κε πιαηηά ρακφγεια πνπ κπξίδνπλε βελδίλε θαη θηχλνπλε θσηηέο.»

Ππκπεξαζκαηηθά, νη θηγνχξεο θαη θαηεγνξίεο ηεο θνηλσληθήο θαη πνιηηηθήο ζχλζεζεο

ησλ εμεγεξκέλσλ αλακεηξήζεθαλ κε ηα φξηά ηνπο, ηξνπνπνηήζεθαλ, θινλίζηεθαλ θαη
κεηαζρεκαηίζηεθαλ κέζα ζηνλ αλαδπφκελν Θνηλφ Σψξν ηεο εμέγεξζεο. Ζ δηαδηθαζία
ζπγθξφηεζεο ηεο εμεγεξκέλεο ηάμεο βαζίζηεθε ζην πιήζνο ησλ αιιειέγγπσλ
ρεηξνλνκηψλ, ησλ ζπλαηζζεκαηηθψλ, επηθνηλσληαθψλ θαη αηζζεηηθψλ
αιιεινεπηδξάζεσλ, νη νπνίεο επηδίσμαλ λα απνζηαζεξνπνηήζνπλ ηηο θαηνπηξηθέο
δηπνιηθέο αληηζέζεηο εξγάηεο-άλεξγνο, άλδξαο-γπλαίθα, ληφπηνο-κεηαλάζηεο, καζεηήο-
κεζήιηθαο, γθέη-ζηξέηη, εηδηθφο ζηηο ζπγθξνχζεηο - κε εηδηθφο, πνιηηηθνπνηεκέλνο-κε
πνιηηηθνπνηεκέλνο θηι. Θαη‘ απηφλ ηνλ ηξφπν, ζπγθξνηήζεθαλ ελδηάκεζεο, πβξηδηθέο,
δηαγψληεο δηαδξνκέο ρεηξαθέηεζεο θαη αλαδχζεθαλ πνιιαπιφηεηεο κε αλαγψγηκεο ζε
νληνινγηθέο ζεσξήζεηο. Κε δπν ιφγηα, αλνίρηεθαλ λέεο δηαδηθαζίεο ππνθεηκελνπνίεζεο,
κέζσ ησλ νπνίσλ ζπγθξνηήζεθε ε εμεγεξκέλε ηάμε. Πην ζεκείν απηφ, ελάληηα ζηε
θπζηθνπνίεζε ηεο ηάμεο, αμίδεη λα αλαθεξζεί ε επηζήκαλζε ηνπ Έληνπαξλη Ξάικεξ
Ρφκπζνλ (Edward Palmer «E.P.» Thompson, 1991[1966]),317 ν νπνίνο ηνλίδεη φηη ε
ηάμε δελ απνηειεί κηα θιεηζηή θαηεγνξία πνπ «αλαηέιιεη θαη δχεη ζε πξνθαζνξηζκέλεο
ρξνληθέο ζηηγκέο» άιια πξφθεηηαη γηα κηα αλνηρηή δηαδηθαζία ζε θίλεζε, κέζσ ηεο
νπνίαο ε ηάμε θαη ην ζψκα ησλ εμεγεξκέλσλ ζπκβαίλεη, απνθηά λφεκα θαη ζεκαζία.

317
΋πσο έγξαθε ν καξμηζηήο ηζηνξηθφο Έληνπαξλη Ξάικεξ Ρφκπζνλ (Edward Palmer "E. P." Thompson
1991[1966]:9) γηα ηελ εξγαηηθή ηάμε ηεο Αγγιίαο ήδε απφ ην 1966:

«H εξγαηηθή ηάμε δελ αλαηέιιεη ζαλ ην ήιην ζε κηα ζπγθεθξηκέλε ρξνληθή ζηηγκή. Δίλαη παξνχζα
κέζα απφ ηε δεκηνπξγία ηεο (…). Γελ βιέπσ ηελ ηάμε σο ―δνκή‖, νχηε αθφκα σο ―θαηεγνξία‖, αιιά
σο θάηη ην νπνίν ζπκβαίλεη (θαη κπνξεί λα δεηρηεί φηη έρεη ζπκβεί) ζηηο αλζξψπηλεο ζρέζεηο».

Ν Ρφκπζνλ έζεζε γηα πξψηε θνξά ηνλ φξν φηη «ε ηάμε ζπκβαίλεη» ζέινληαο λα πάξεη απνζηάζεηο απφ
ηηο ηζρπξέο, αθφκα εθείλε ηελ επνρή, νπζηνθξαηηθέο πξνζεγγίζεηο ηνπ ηζηνξηθνχ πιηζκνχ θαη
ηζρπξίζηεθε φηη ε ηαμηθή ζπλείδεζε είλαη: «ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν νη άλζξσπνη ρεηξίδνληαη απηή ηελ
εκπεηξία [ηνπ φηη ε ηάμε ζπκβαίλεη] κε πνιηηηζηηθνχο φξνπο: ελζσκαηψλεηαη ζε παξαδφζεηο, ζπζηήκαηα
αμηψλ, ηδέεο θαη ζεζκηθέο κνξθέο» θαη ηέινο, επηζήκαλε φηη ε ηαμηθή ζπλείδεζε αλαδχεηαη πάληα κε
δηαθνξεηηθνχο ηξφπνπο ζηνπο θάζε θνξά δηαθνξεηηθνχο ρξφλνπο θαη ηφπνπο.

498
7.4 Ο Κνηλφο Υψξνο ζε ΢ηάζε θαη ζε Κίλεζε: ην
θίλεκα ησλ πιαηεηψλ

Πην θεθάιαην απηφ αλαδεηψ ηηο ζπλδέζεηο ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ ηελ επνρή ηεο θξίζεο κε
ηηο θηλεηνπνηήζεηο ηνπ ιεγφκελνπ «θηλήκαηνο ησλ πιαηεηψλ».

Αξρηθά εμεηάδσ ηνλ νηθνπκεληθφ, δηθηπαθφ θαη δηαζηαιηηθφ ραξαθηήξα ησλ πιαηεηψλ
φπσο εθθξάζηεθε κέζα απφ ηε δηαδξνκή απφ ηελ πιαηεία Ραρξίξ ζην Θάηξν, ζηελ
πιαηεία Ξνπέξηα ληει Πνι ζηε Καδξίηε, ζηελ πιαηεία Ππληάγκαηνο ζηελ Αζήλα, ζην
πάξθν Ενπθφηη ζηε Λέα ΢φξθε, ζηελ πιαηεία Ραμίκ ζηελ Ηζηάλκπνπι, ζηηο
δηαζηαπξψζεηο ηνπ Σνλγθ Θνλγθ θαη ζε πνηθίιεο αθφκα θηλεηνπνηήζεηο. Πηε ζπλέρεηα
εζηηάδσ ζηνλ ηξφπν επηθνηλσλίαο θαη ζηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο ησλ δηαδεισηψλ, νη
νπνίεο πξνζέδσζαλ ηνλ θαησθιηθφ-πβξηδηθφ ραξαθηήξα ηεο πιαηείαο θαη ν νπνίνο
κπνξεί λα ζπκππθλσζεί ζηα εμήο ραξαθηεξηζηηθά: ηξνπνπνίεζε ησλ νξίσλ κεηαμχ
ηδησηηθνχ θαη πνιηηηθνχ ρψξνπ, πξάμεηο αλαηνπνζέηεζεο θαη επαλεγγξαθήο, νη νπνίεο
επέηξεςαλ ηελ παξνπζία, αλαγλψξηζε θαη θνηλή πξνζδνθία κεηαμχ ησλ ζπκκεηερφλησλ
θαη σο εθ ηνχηνπ έιαβε ρψξα ε αλαηαξαρή ησλ ηαπηνηήησλ θαη ε αλάδπζε ηεο
θνηλφηεηαο ηεο πιαηείαο, κηαο θνηλφηεηαο αλνηρηήο ζε λενθεξκέλνπο θαη δηαξθψο ζε
θίλεζε. Ρέινο εμεηάδσ ηελ πξάμε ηεο θαηάιεςεο ηεο πιαηείαο κέζα απφ ηε δηαιεθηηθή
ηεο ζηάζεο θαη ηεο θίλεζεο

499
7.4.1 Οηθνπκεληθφο, δηθηπαθφο θαη δηαζηαιηηθφο ραξαθηήξαο
ηεο πιαηείαο

Ρν θίλεκα ησλ πιαηεηψλ γελλήζεθε κέζα ζην θιίκα έληνλσλ δηακαξηπξηψλ,

θηλεηνπνηήζεσλ θαη δηαδειψζεσλ πνπ αθνινχζεζαλ ηελ ππνγξαθή ηνπ ιεγφκελνπ
«Ξξψηνπ Κλεκνλίνπ» (Πχκβαζε Γαλεηαθήο Γηεπθφιπλζεο ηεο Διιάδαο - 8 Καΐνπ
2010) κεηαμχ ηεο ειιεληθήο θπβέξλεζεο θαη ηεο απνθαινχκελεο «ηξφηθαο» (Γηεζλέο
Λνκηζκαηηθφ Ρακείν-ΓΛΡ, Δπξσπατθή Δπηηξνπή-ΔΔ, Δπξσπατθή Θεληξηθή Ρξάπεδα-ΔΘΡ)
θαη νη νπνίεο εληάζεθαλ ελφςεη ηεο ςήθηζεο ηνπ ιεγφκελνπ «Κεζνπξφζεζκνπ
Ξιαηζίνπ Γεκνζηνλνκηθήο Πηξαηεγηθήο» (29 Ηνπλίνπ 2011).

Ξέξα απφ ηα κέηξα ιηηφηεηαο, ηηο πεξηθνπέο ηνπ θξάηνπο πξφλνηαο, ηηο απμήζεηο
θφξσλ, ηηο απνιχζεηο, ηηο κεηψζεηο κηζζψλ θαη ζπληάμεσλ θαη ηηο επξχηεξεο πνιηηηθέο
ησλ λέσλ πεξηθξάμεσλ, νη αηηίεο θαη νη δηαδξνκέο ησλ ππνθεηκέλσλ πνπ ζπκκεηείραλ
ζηηο θηλεηνπνηήζεηο ζίγνπξα δελ νκνηνγελνπνηνχληαη, θαζψο θάζε δηαδεισηήο είρε ηηο
ηδηαίηεξεο μερσξηζηέο πξνζσπηθέο αηηίεο πνπ ηνλ θηλεηνπνηνχζαλ. Δπίζεο, αλακθίβνια,
ην θίλεκα ησλ πιαηεηψλ ζπλδέεηαη κε λήκαηα πνπ γηα άιινπο μεθηλνχλ ζηηο
θηλεηνπνηήζεηο, δηαδειψζεηο θαη ηηο γεληθέο απεξγίεο ησλ δπν πξνεγνχκελσλ ρξφλσλ
ηεο θξίζεο, γηα άιινπο βξίζθνληαη ζηελ εμέγεξζε ηνπ Γεθέκβξε ηνπ 2008 θαη ζηηο
θνηηεηηθέο θηλεηνπνηήζεηο ηνπ 2006-2007, θαη γηα άιινπο πάλε αθφκα πην πίζσ ζην
θίλεκα ηεο αληηπαγθνζκηνπνίεζεο ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 2000, θαζψο θαη ζηα
αλαξίζκεηα εγρεηξήκαηα απηννξγάλσζεο θαη ζηνπο κηθξνχο θαζεκεξηλνχο αγψλεο, ζηηο
νξαηέο θαη αφξαηεο ξσγκέο πνπ ζεκαδεχνπλ ην κεηξνπνιηηηθφ ζπλερέο.

Ζ πξψηε ζπγθέληξσζε ηνπ ιεγφκελνπ θηλήκαηνο ησλ αγαλαθηηζκέλσλ

πξαγκαηνπνηήζεθε, κεηά απφ θαιέζκαηα ζηα social media (facebook, twitter θαη
blogs), ζηηο 25 Καΐνπ ηνπ 2011, ζηελ πιαηεία Ππληάγκαηνο ζηελ Αζήλα θαη ζηελ
πιαηεία Ιεπθνχ Ξχξγνπ ζηε Θεζζαινλίθε θαη άκεζα επεθηάζεθε ζε πεξηζζφηεξεο απν
70 πφιεηο318 ζε φιε ηε ρψξα. Θεληξηθέο πιαηείεο, πεδφδξνκνη, δηαζηαπξψζεηο, κηθξά
πάξθα, ρψξνη κπξνζηά απφ Γεκαξρεία, Λνκαξρίεο, θπβεξλεηηθά θηίξηα, θαζψο θαη
θεληξηθά ζεκεία ζχκβνια ησλ πφιεσλ γίλνληαη νη ηφπνη ησλ ζπγθεληξψζεσλ. Έλαο
αλαδπφκελνο Θνηλφο Σψξνο δηακνξθψλεηαη, ν νπνίνο δηαζηέιιεηαη κε ηαρχηεηα
δεκηνπξγψληαο αλαξίζκεηα ππθλψκαηα ζε θάζε κηθξή ή κεγαιχηεξε πφιε ηεο ρψξαο.

318
Ππγθεληξψζεηο θαη ζπλειεχζεηο αγαλαθηηζκέλσλ πξαγκαηνπνηήζεθαλ απφ ηνλ Κάην έσο ηνλ Ηνχιην
ηνπ 2011 ζε 73 πφιεηο (ράξηεο 8, ζει. 501): Αγξίλην, Αζήλα, Αίγην, Αίγηλα Αιηβέξη, Αιεμαλδξνχπνιε,
Άκθηζζα, Άξγνο, Άξηα, Βφιν, Βέξνηα, Γηάλλελα, Γηαλληηζά, Γξεβελά, Γξάκα, Έδεζζα, Εάθπλζν,
Ζγνπκελίηζα, Ζξάθιεην, Θεζζαινλίθε, Θήβα, Ηεξάπεηξα, Ηθαξία, Θαβάια, Θαιακάηα, Θαξδίηζα,
Θάξπαζν, Θαξπελήζη, Θαζηνξηά, Θαηεξίλε, Θέξθπξα, Θεθαιινληά, Θηάην, Θηιθίο, Θνδάλε, Θνκνηελή,
Θφξηλζν, Θσ, Ιακία, Ιάξηζα, Ιηβαδηά, Κέγαξα, Κεζνιφγγη, Κνιάνη, Κπηηιήλε, Λάμν, Λάνπζα, Λαχπιην,
Λέα Κνπδαληά, Μάλζε, Μπιφθαζηξν, Νξεζηηάδα, Ξξέβεδα, Ξηνιεκαΐδα, Ξχξγν, Ξάηξα, Ξνιχγπξν,
Οέζπκλν, Οφδν, Πάκν, Παληνξίλε, Πέξξεο, Πεηεία, Ππάξηε, Πχξν, Ρήλν, Ρξίθαια, Ρξίπνιε, Όδξα,
Φιψξηλα, Σαιθίδα, Σαληά, Σίν (πεγέο: Wikipedia: Γηαδειψζεηο ζηελ Διιάδα 2011, ζειίδα ζην facebook
Αγαλαθηηζκέλνη ζην Πχληαγκα, blog «Αγαλαθηηζκέλνη Ιεπθνχ Ξχξγνπ»).

500
 Σάξηεο 8. Ξφιεηο κε ζπγθεληξψζεηο «αγαλαθηηζκέλσλ» ην 2011

Έλα απφ ηα ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ «θηλήκαηνο ησλ πιαηεηψλ» είλαη φηη εμ αξρήο
ήηαλ εληαγκέλν ζην «παγθφζκην θίλεκα πιαηεηψλ».

H αθεηεξία βξίζθεηαη ζηηο θηλεηνπνηήζεηο ηεο ιεγφκελεο «Αξαβηθήο Άλνημεο», δειαδή

ζηηο θνηλσληθέο εμεγέξζεηο πνπ μέζπαζαλ ηνλ ρεηκψλα θαη ηελ άλνημε ηνπ 2011 ελάληηα
ζηα απηαξρηθά, ζηξαηησηηθά θαη δηθηαηνξηθά θαζεζηψηα θαζψο θαη ζηηο
λενθηιειεχζεξεο πνιηηηθέο ηνπ ΓΛΡ θαη ηεο Ξαγθφζκηαο Ρξάπεδαο ζε κηα ζεηξά απφ
ρψξεο ηεο Βφξεηαο Αθξηθήο θαη ηεο Κέζεο Αλαηνιήο φπσο, κεηαμχ άιισλ, ζηηο
Ρπλεζία, Αίγππην, Αιγεξία, Καξφθν, Κπαρξέηλ, Ππξία, ΢εκέλε, Ηνξδαλία, Νκάλ,
Θνπβέηη θαη Καπξηηαλία.319

Πηηο παξαπάλσ θηλεηνπνηήζεηο θαη θνηλσληθέο εμεγέξζεηο, πέξα απφ ηηο δηαδειψζεηο, ηηο
άκεζεο δξάζεηο, ηηο ζπγθξνχζεηο κε ηηο δπλάκεηο θαηαζηνιήο, εκθαλίζηεθε σο θεληξηθή
ζηξαηεγηθή ησλ δηαδεισηψλ λα θαηαιακβάλνπλ θαη λα ππεξαζπίδνληαη γηα αξθεηέο
κέξεο ή θαη εβδνκάδεο ηηο θεληξηθέο πιαηείεο ησλ πφιεψλ ηνπο. Πε νξηζκέλεο
πεξηπηψζεηο, φπσο ζηελ πιαηεία Ραρξίξ ζην Θάηξν, δηακφξθσζαλ ζπιινγηθνχο ρψξνπο
γηα νκηιίεο θαη ζπλειεχζεηο, εγθαηέζηεζαλ κφληκεο θαηαζθεπέο φπσο ζθελέο γηα
δηακνλή, ηαηξείo πξψησλ βνεζεηψλ, ρψξνπο ζίηηζεο θαη ζπιινγηθέο θνπδίλεο, ρψξνπο
πξνζεπρήο, ηνπαιέηεο, έλαλ παηδφηνπν, θέληξν αληηπιεξνθφξεζεο θαη βέβαηα
πξνζηαηεπηηθά νδνθξάγκαηα (Alexander, 2013∙ Pant, 2012∙ Ramadan, 2012). Ρν
ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ ζηνηρείν ήηαλ ε απξφβιεπηε εηεξνγέλεηα ησλ δηαδεισηψλ, νη
νπνίνη κέζα απφ ηελ αλάπηπμε ζρέζεσλ αιιειεγγχεο θαη εκπηζηνζχλεο επηδίσμαλ λα
δηαπξαγκαηεπηνχλ θαη λα ππεξβνχλ ηηο πνηθίιεο ηαμηθέο, εζληθέο, έκθπιεο, ειηθηαθέο,
κνξθσηηθέο θαη πνιηηηζκηθέο δηαηξέζεηο, ξφινπο θαη ηαπηφηεηεο, λα πξνζηαηέςνπλ ηελ

319
Ξεγή: Wikipedia: Arab Spring

501
θηλεηνπνίεζε απφ πνιηηηθά θφκκαηα ή ζξεζθεπηηθέο νξγαλψζεηο θαζψο επίζεο θαη απφ
παηξηαξρηθέο θαη ζεμηζηηθέο ζπκπεξηθνξέο (Bilgic, 2015∙ Said, 2015∙ Telmissany, 2014∙
Trombetta, 2012). Ππλεπψο εδψ είλαη πνπ αλαδχεηαη ν Θνηλφο Ρφπνο ηεο πιαηείαο σο
βησκέλνο Θνηλφο Σψξνο πνπ ζπγθξνηείηαη απφ ηελ θνηλφηεηα ησλ εμεγεξκέλσλ
πξνζψπσλ. Ζ θεληξηθή δηαζηαχξσζε ηνπ Θαΐξνπ κε ην εκβιεκαηηθφ θπθιηθφ
«roundabout», απφ θφκβνο θπθινθνξίαο, ζπγθέληξσζεο θαη δηαζπνξάο ηδησηηθψλ
νρεκάησλ, εκπνξεπκάησλ θαη κεκνλσκέλσλ αηφκσλ κεηαζρεκαηίδεηαη ζε θφκβν
θπθινθνξίαο ηεο εμέγεξζεο, ζε θφκβν ζπλάληεζεο, παξνπζίαο, αλαγλψξηζεο θαη
θνηλήο πξνζδνθίαο ησλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ πνπ κεηαηξέπνληαη ζε εμεγεξκέλα
πξφζσπα. Ζ πιαηεία σο αλαδπφκελνο Θνηλφο Σψξνο γίλεηαη έλαο ρψξνο θαηψθιη,
αλνηρηφο ζηνπο λενθεξκέλνπο, ζε λέεο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ηξφπνπο επηθνηλσλίαο
πνπ ακθηζβεηνχλ ηηο πνηθίιεο εθθάλζεηο ησλ ζπζηεκάησλ εμνπζίαο. Υο εθ ηνχηνπ ε
πιαηεία κε ηνλ αλνηρηφ θαη πνξψδε ραξαθηήξα ηεο έγηλε ζχκθσλα κε ηνλ Άληακ
Οάκαληαλ (Adam Ramadan, 2012: 147) «ε νπή απφ ηελ νπνία ην παιηφ θαζεζηψο
θφβνπ έραζε ηελ ηζρχ ηνπ θαη έγηλε ε ζθελή ζηελ νπνία απνθαιχθζεθε ζηνλ θφζκν ε
παξαλνκία ηεο θπξηαξρίαο ηνπ».

Δπηπιένλ ε «Αξαβηθή Άλνημε» θαηέδεημε φηη ν Θνηλφο Σψξνο κε ηνλ δηαζηαιηηθφ ηνπ
ραξαθηήξα δηθηπψλεηαη, επεθηείλεηαη θαη αμηνπνηεί θάζε πηζαλή δηάζηαζε ηνπ θπζηθνχ
ρψξνπ θαη κεηαμχ άιισλ ηδηαίηεξε ζεκαζία δφζεθε ζηελ ρξήζε ησλ ειεθηξνληθψλ
κέζσλ θνηλσληθήο δηθηχσζεο (social media). Ζ θνηλσληθή εμέγεξζε ζηελ Αίγππην,
φπσο θαη ζηηο ππφινηπεο αξαβηθέο ρψξεο, νλνκάζηεθε θαη σο ε «επαλάζηαζε ηνπ
facebook» θαηαδεηθλχνληαο ηελ θαζνξηζηηθή ζπλεηζθνξά ηνπ ίληεξλεη, ην νπνίν θαη ζα
επηδησρζεί λα θηκσζεί απφ ηηο θπβεξλεηηθέο αξρέο, ηφζν ζηελ Αίγππην θαη ηηο
ππφινηπεο ρψξεο ηεο «Αξαβηθήο Άλνημεο», φζν θαη ζε καθξηλέο ρψξεο, φπσο ην Ηξάλ
θαη ε Θίλα πνπ, αλεζπρψληαο γηα ηε κεηάδνζε ηεο ακθηζβήηεζεο, αθαίξεζαλ ην ιήκκα
«Egyptian revolution» απφ ηνπο δηθηπαθνχο ηφπνπο (Aouragh and Alexander, 2011∙
Wong and Barbazajan, 2011). Υζηφζν νη δηαδεισηέο είλαη αξθεηά πξνζεθηηθνί, δελ
θεηηρνπνηνχλ ηελ ηερλνινγία, σο ηκήκα ησλ θνηλσληθψλ δπλάκεσλ, αιιά εζηηάδνπλ
ζηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ζηνπο δηαπξνζσπηθνχο ηξφπνπο επηθνηλσλίαο θαη φπσο
επηζεκαίλεη έλαο απφ ηνπο δηάζεκνπο blogger ηεο Αηγχπηνπ o Ακξ Γθάξκπηα (Amr
Gharbeia):

«Απηά πνπ απνθαινχκε θνηλσληθά δίθηπα (social networks) δελ είλαη ζηελ
πξαγκαηηθφηεηα θνηλσληθά δίθηπα, απηά είλαη θνηλσληθά εξγαιεία. Ρν Twitter θαη ην
Facebook δελ είλαη θνηλσληθφ δίθηπν, εκείο είκαζηε ην θνηλσληθφ δίθηπν. Θαη εκείο
έρνπκε πξνζσπηθέο επαθέο κεηαμχ καο. Θαη γηα λα ην απνδείμνπκε απηφ, φηαλ ηα
[ιεγφκελα] θνηλσληθά δίθηπα ζηακάηεζαλ, θηκψζεθαλ ή κπινθαξίζηεθαλ, θαηά ηε
δηάξθεηα ησλ θξίζηκσλ εκεξψλ ηεο επαλάζηαζεο ζηελ Αίγππην (...) εκείο
ζπλερίζακε λα ιεηηνπξγνχκε (...). Ρν θνηλσληθφ δίθηπν είκαζηε εκείο. Δκείο
ρξεζηκνπνηνχκε φηη κέζα έρνπκε. Απηά κπνξεί λα είλαη εξγαιεία ηνπ internet,
κπνξεί λα είλαη ηειεθσληθέο γξακκέο, κπνξεί λα είλαη επηθνηλσλία κε κνίξαζκα
θπιιαδίσλ. Ζ απελεξγνπνίεζε ηεο ηερλνινγίαο δελ ζεκαίλεη φηη απελεξγνπνηείηαη
ην θνηλσληθφ δίθηπν, δηφηη απηφ αθνξά αλζξψπνπο, φρη ηερλνινγίεο» (ζπλέληεπμε
ζην Aouragh, and Alexander, 2011: 1351).

Πηε ζπλέρεηα ε «Αξαβηθή Άλνημε» θαη ε ηαθηηθή ηεο θαηάιεςεο ηεο πιαηείαο ζα
αξζξσζεί ηνλ Κάην ηνπ 2011 κε ην θίλεκα ησλ ιεγφκελσλ «Αγαλαθηηζκέλσλ» (Los
Indignados) ζηελ Ηζπαλία. Δλάληηα ζηα κέηξα ιηηφηεηαο θαη ζηηο λενθηιειεχζεξεο
πνιηηηθέο ηεο ηζπαληθήο θπβέξλεζεο νη πνξείεο πνπ δηνξγαλψζεθαλ ζηηο 15 Καΐνπ ππφ
ην ζχλζεκα «Λα Ξάξνπκε ηελ Ξιαηεία» (Toma la Plaza), ζα θαηαιάβνπλ ηελ πιαηεία

502
Ξνπέξηα ληει Πνι ζηε Καδξίηε, ηελ πιαηεία Θαηαινχληα ζηε Βαξθειψλε θαζψο θαη
θεληξηθέο πιαηείεο ζε πάλσ απφ εθαηφ ηζπαληθέο πφιεηο320. Ζ ηζπαληθή εθδνρή ησλ
θαηαιήςεσλ πιαηεηψλ εκπλέεηαη θαη ζπλνκηιεί κε ηελ «Αξαβηθή Άλνημε» θαη είλαη
ραξαθηεξηζηηθφ φηη πνιιέο απφ ηηο θαηεηιεκκέλεο ηζπαληθέο πιαηείεο κεηνλνκάδνληαη ζε
«πιαηεία Ραρξίξ» (Ramadan, 2012: 149). Πε αληηζηνηρία κε ηελ πιαηεία Ραρξίξ νη
ηζπαληθέο πιαηείεο κεηαζρεκαηίδνληαη απφ θξαηηθνί θαη πνιηηεηαθνί ρψξνη ζε Θνηλφ
Σψξν, σο ελφηεηα ηνπ ζπιινγηθνχ θαη ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ, ηνπ πξνζσπηθνχ ρψξνπ
θαη ηνπ ρψξνπ ησλ πνιηηψλ, επαλαζρεδηάδνληαη, απνθηνχλ λέεο ρξήζεηο θαη γίλνληαη ε
θνηλή θηήζε γηα λέεο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ηξφπνπο επηθνηλσλίαο.

Πχκθσλα κε ηνπο Κάξηκπει Θάζαο Θνξηέο, Πεκπάζηηαλ Θνκπαξνχκπηαο θαη Ρδνλ

Ξίθειο (Maribel Casas-Cortés, Sebastian Cobarrubias, and John Pickles, 2014: 458):

«[Oη θαηεηιεκκέλεο πιαηείεο] παξνπζηάδνπλ κηα πξνζεθηηθή ζρεδίαζε ησλ

παξερνκέλσλ πεξηνρψλ κε δηαθνξεηηθέο ιεηηνπξγίεο ζηηο νπνίεο
ζπκπεξηιακβάλνληαη, ζπιινγηθή θνπδίλα, λνκηθφ γξαθείν, ηαηξείν πξψησλ
βνεζεηψλ, ρψξνο επηθνηλσληψλ-media center, ρψξνη γηα ηηο ηαθηηθέο ζπλειεχζεηο,
παηδφηνπνο, θαη ρψξνη αλάπαπζεο. Ρν θάκπνπο αξζξψλεηαη κε κηθξνχο δηαδξφκνπο
πνπ ζρεκαηίδνληαη αλάκεζα ζηηο ζθελέο θαη ζηνπο πξνζσπηθνχο ρψξνπο.»

Νη ίδηνη νη ζπκκεηέρνληεο αλαθέξνπλ φηη νη θαηεηιεκκέλεο πιαηείεο κνηάδνπλ κε

«κηθξν-πφιεηο», κε «πφιεηο-κηληαηνχξεο» ή κε «εκη-απηφλνκεο πνιηηείεο» (Casas-
Cortés, Cobarrubias and Pickles, 2014: 458∙ Casta eda, 2012: 5∙ Corsin and Estalella,
2014: 151).

Ξαξάιιεια δεκηνπξγνχληαη ππννκάδεο, ππνζπλειεχζεηο θαη επηηξνπέο γηα κηα ζεηξά

απφ ζέκαηα φπσο εθπαίδεπζε, κεηαλάζηεπζε, αληηκηιηηαξηζκφο, θχιν, επηθνηλσλίεο,
λνκηθά θαη νηθνλνκηθά δήηεκα, θηι. (Rodríguez Páez, 2014). Ρν θίλεκα ησλ «Los
Indignados», πξέπεη λα ηνληζηεί φηη δίλεη ηδηαίηεξε βαξχηεηα ζηελ πξαθηηθή ηεο
ζπλέιεπζεο, ζηελ νπνία απνδίδεη θεληξηθφ ραξαθηήξα θαζψο κέζσ απηήο είλαη εθηθηή
«εδψ θαη ηψξα» ε δεκηνπξγία ηεο ιεγφκελεο «Ξξαγκαηηθήο Γεκνθξαηίαο»
(¡Democracia Real Ya!). Ζ ζπλέιεπζε ππνζηεξίδνπλ φηη απνηειεί έλα «ζπιινγηθφ
ηερλνχξγεκα» (Corsin and Estalella, 2014: 151) θαη γηα λα ιεηηνπξγεί
απηννξγαλσκέλα θαη ακεζνδεκνθξαηηθά ζα πξέπεη λα είλαη αλεμάξηεηε απφ ζεζκηθέο
ΚΘΝ, επίζεκα θφκκαηα θαη νξγαλψζεηο (Abellán, 2015∙ Bonet, 2015∙ Martinez, 2015∙
Observatorio Metropolitano, 2011). Γηα ηελ πξνψζεζε ηεο ηδέαο ηεο ζπλέιεπζεο νη
αγαλαθηηζκέλνη εθδίδνπλ ην καληθέζην «Κεζνδνινγία γηα Ππλειεχζεηο» (Metodología
Asamblearia), ζην νπνίν πεξηγξάθνπλ πξνηεηλφκελεο κεζφδνπο «γηα ηελ θαηάιεςε
πιαηεηψλ, ηηο απαηηνχκελεο ππνδνκέο θαη παξέρνπλ ζπκβνπιέο γηα λα γίλνληαη νη
ζπλαληήζεηο (...) πην θηιφμελεο θαη επράξηζηεο» (Corsin and Estalella, 2014: 151).

Ρν θίλεκα ησλ πιαηεηψλ ζα ππξνδνηήζεη ζηε ζπλέρεηα ηε δεκηνπξγία ελφο εθηεηακέλνπ

δηθηχνπ ζπλειεχζεσλ γεηηνληάο, κφλν ζηελ Καδξίηε θαηαγξάθνληαη 116 ζπλειεχζεηο,
ζηηο νπνίεο «κηα λέα εκπεηξία ζρεζηαθφηεηαο αλαδχζεθε, ζηελ νπνία νη ζπκκεηέρνληεο
ζηηο ζπλειεχζεηο απνθαινχζαλ σο ―γηλφκαζηε γείηνλεο‖» (Corsin and Estalella, 2014:
152).

Ζ «Αξαβηθή Άλνημε» θαη ην ηζπαληθφ «θίλεκα ησλ Indignados», κε ηελ ηαθηηθή θαη ηα
ραξαθηεξηζηηθά ηεο θαηάιεςεο ησλ θεληξηθψλ πιαηεηψλ, ζα εκπλεχζεη θαη ηελ
εκθάληζε ηνπ αληίζηνηρνπ «θηλήκαηνο ησλ πιαηεηψλ» ή ησλ απνθαινχκελσλ

320
Ξεγέο: ¡Democracia Real Ya!: Convocatorias, Wikipedia: Anti-austerity movement in Spain, Toma
los barrios, Asamblea Popular de Madrid (http://madrid.tomalosbarrios.net/).

503
«αγαλαθηηζκέλσλ» θαη ζηελ Διιάδα φηαλ ζα θαηαιεθζνχλ ηνλ Ηνχλην ηνπ 2011
θεληξηθέο πιαηείεο ζε πάλσ απφ 70 πφιεηο ηεο ρψξαο. Δίλαη εμάιινπ ραξαθηεξηζηηθή ε
«ζπλνκηιία» κεηαμχ ησλ θηλεκάησλ ζε Ηζπαλία θαη Διιάδα, θαζψο ζηελ πιαηεία
Ξνπέξηα ληει Πνι ζηε Καδξίηε ηνπνζεηήζεθε ζηηο 20 Καΐνπ έλα παλφ, πνπ έγξαθε:
«Ζζπρία. Κελ μππλήζνπκε ηνπο Έιιελεο!» θαη ζηηο 25 Καΐνπ ηελ πξψηε κέξα ηεο
θηλεηνπνίεζεο ζηελ Διιάδα ηνπνζεηήζεθε κπξνζηά απφ ηε Βνπιή έλα παλφ, κε
ηζπαληθέο θαη ειιεληθέο ζεκαίεο ην νπνίν έγξαθε: «Estamos despiertos! Que hora es?
Ya es hora de que se vayan!», πνπ ζεκαίλεη «Μππλήζακε! Ρη ψξα είλαη; Δίλαη ψξα λα
θχγνπλ!». Ξαξάιιεια ζην δεχηεξν ςήθηζκα321 ηεο πιαηείαο Ππληάγκαηνο ηνλίδεηαη
«Θαινχκε ηελ Θπξηαθή 29-05-2011 ζε παλεπξσπατθφ μεζεθσκφ! Πε θνηλφ αγψλα ησλ
ιαψλ ηεο Δπξψπεο θαη ηνπ θφζκνπ ελάληηα ζηα θνηλά πξνβιήκαηα.»

Νη θαηεηιεκκέλεο κεζνγεηαθέο πιαηείεο ζα απνηειέζνπλ πεγή έκπλεπζεο322 γηα λα

εκθαληζηεί ην Πεπηέκβξε ηνπ 2011 ην απνθαινχκελν θίλεκα «Occupy» ζηηο ΖΞΑ, ην
νπνίν μεθίλεζε κε ηελ θηλεηνπνίεζε «Occupy Wall Street» ζηε Λέα ΢φξθε θαη ηελ
θαηάιεςε ηνπ πάξθνπ Ενπθφηη ζην Καλράηαλ θαη ζα επεθηαζεί κε ηαρχηεηα ζε
πεξηζζφηεξεο απφ 600 πφιεηο ησλ ΖΞΑ. Γέθα ρξφληα κεηά ηελ 11ε Πεπηεκβξίνπ θαη ηε
δαηκνλνπνίεζε ηνπ αξαβηθνχ θφζκνπ γελληέηαη δίπια ζηε ζέζε ησλ Γίδπκσλ Ξχξγσλ
έλα θίλεκα πνπ ρξεζηκνπνηεί ηελ «Αξαβηθή Άλνημε» ηεο πιαηείαο Ραρξίξ σο έκπλεπζε.
Νη δηαδεισηέο ρξεζηκνπνηψληαο γηα ζχκβνιν ηε ζθελή θαη κε ζχλζεκα «Yes, we
camp» («λαη, θαηαζθελψλνπκε») πνπ απνηειεί παξάθξαζε ηνπ δηάζεκνπ «Yes, we
can» ηεο θακπάληαο ηνπ Κπάξαθ Νκπάκα επηιέγνπλ λα θαηαζθελψζνπλ ζηελ θαξδηά
ηνπ ρξεκαηηζηεξηαθνχ θέληξνπ ηεο Λέαο ΢φξθεο. Πχκθσλα κε ηνλ Ρδέθξη Ρδνχξηο
(Jeffrey Juris, 2012: 268-269) ε ρσξνζέηεζε ηεο θαηάιεςεο δίπια ζηελ
Νκνζπνλδηαθή Ρξάπεδα ησλ ΖΞΑ θαη ζην Σξεκαηηζηήξην ηεο Λέαο ΢φξθεο θαηέδεημε ηελ
αληίζεζε αλάκεζα «ζηελ θπθινθνξία ησλ εκπνξεπκάησλ, ησλ κεηνρψλ θαη ηεο

321
Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ζηε ζπγθέληξσζε ζηηο 7 Ηνπλίνπ «ζπλνκίιεζαλ» κέζσ skype νη πιαηείεο
Ππληάγκαηνο θαη Ξνπέξηα ληει Πνι ζηε Καδξίηε.

΋πσο αλαθέξεη ε Καξία Ξαπαπαχινπ (2015: 293):

«Γελ ζα μεράζσ πνηέ ηνλ ήρν ηνπ skype, φπνπ είδακε ηνπο αλζξψπνπο ζηελ Puerta del Sol θαη
εθείλνη εκάο ζηελ πιαηεία Ππληάγκαηνο. Σηιηάδεο άλζξσπνη πνπ εθείλε ηε βξαδηά ήξζαλ ζηε
ζπλέιεπζε κνηξάδνληαλ ηνλ ίδην ήρν. Απηφο ν ήρνο, πνπ παξαπέκπεη ηνλ θαζέλα ζε ζηηγκέο
πξνζσπηθήο επηθνηλσλίαο, εθείλε ηε ζηηγκή κεηαζρεκαηίδνληαλ ζε έλαλ ήρν ζπιινγηθήο
επηθνηλσλίαο θαη απεπζχλνληαλ ζε ρηιηάδεο άιινπο αλζξψπνπο πνπ αθξηβψο ηελ ίδηα ψξα ζε κηα
άιιε ρψξα έθαλαλ ηε δηθή ηνπο ιατθή ζπλέιεπζε.»
322
Ήδε απφ ην Φεβξνπάξην ηνπ 2011 μεθηλνχλ ζπδεηήζεηο κεηαμχ αθηηβηζηψλ ζηηο ΖΞΑ γηα ηε
κεηαθνξά ηεο αξαβηθήο εμέγεξζεο ζηηο κεηξνπφιεηο ηεο Ακεξηθήο, ελδεηθηηθά ην πεξηνδηθφ «adbusters»
θπθινθνξεί κε ηίηιν «έλα εθαηνκκχξην άλζξσπνη δηαδειψλνπλ ζηε Γνπφι Πηξηη: πσο λα ππξνδνηεζεί ε
ιατθή εμέγεξζε ζηε Γχζε» (Kerton, 2012: 303∙ Matsu, 2011). Ν Θάιε Ιαζλ (Kalle Lasn) ησλ
«adbusters» θαη απφ ηνπο δεκηνπξγνχο ηεο θακπάληαο «Occupy Wall Street» ππνζηεξίδεη «ππάξρνπλ
αλαξίζκεηνη ηξφπν γηα λα δηεμαρζεί έλαο πφιεκνο κίκεζεο (...) θαη πηζηεχσ φηη έλα απφ ηα πην ηζρπξά
πξάγκαηα είλαη ε αηζζεηηθή» (Yardley, 2011). Ξξάγκαηη, ε πξψηε αθίζα ηνπ θαιέζκαηνο γηα ηελ
θαηάιεςε ηεο Γνπφι Πηξηη θπθινθνξεί κε ηε δηάζεκε εηθφλα ηεο κπαιαξίλαο λα ρνξεχεη πάλσ ζηνλ
ηαχξν-ζχκβνιν ηεο Γνπφι Πηξηη θαη γξάθεη «Ξνην είλαη ην δηθφ καο κνλαδηθφ αίηεκα; 17 Πεπηεκβξίνπ.
Φέξηε ζθελή» θαη ε πξνθήξπμε πνπ κνηξάδεηαη έρεη γηα ηίηιν «Δίζηε έηνηκνη γηα κηα ζηηγκή Ραρξίξ; ». Νη
δηνξγαλσηέο είλαη θαλεξφ φηη έρνληαο θαηά λνπ ηηο κεζνγεηαθέο θηλεηνπνηήζεηο αλαδεηνχλ ηη ζα ήηαλ
απηφ πνπ ζα έλσλε ηνπο Λενυνξθέδνπο δηαδεισηέο. Υζηφζν αθήλνπλ αλνηρηφ ην εξψηεκα, θαινχλ
απιψο λα θέξνπλ κηα ζθελή θαη βάδνπλ σο θφλην κηα εηθφλα κε ηαξαρέο θαη δαθξπγφλα απφ ηελ Αζήλα
ηνπ Γεθέκβξε ηνπ 2008.

504
αληαιιαθηηθήο αμίαο» θαη ηε δπλαηφηεηα κεηαζρεκαηηζκνχ ελφο ηδησηηθνχ πάξθνπ 323 ζε
Θνηλφ Σψξν, ζηνλ νπνίν θπθινθφξεζαλ θαη δνθηκάζηεθαλ «νη ―νπηνπηθέο‖ αμίεο ησλ
θηλεκάησλ θαη δφζεθε ρψξνο γηα ελαιιαθηηθέο κνξθέο θνηλσληθφηεηαο».

Ρειηθά ην θίλεκα «Occupy» θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ θζηλνπψξνπ θαη ηνπ ρεηκψλα ηνπ
2011-2012 ζα επεθηαζεί ζε ζπλνιηθά 82 ρψξεο, θαη ζε πάλσ απν 350 πφιεηο ζε φιεο
ηηο επείξνπο απφ ην Πίδλετ, ηε Κειβνχξλε θαη ην ΋θιαλη έσο ην Βαλθνχβεξ, ην Θέηπ
Ράνπλ, ην Ιάγνο, ηε Θνπάια Ινπκπνχξ, θαη απφ ην Παληηάγθν, ηε Κπνγθνηά θαη ηε
Ξφιε ηνπ Κεμηθνχ έσο ην Ρει Αβίβ, ηε Πενχι, ηε Ιεπθσζία, ην Γεξεβάλ, ην ΋ζιν, ην
Άκζηεξληακ, ην Βεξνιίλν θαη ην Ινλδίλν.324

Έπεηηα ζα αθνινπζήζεη ην 2013 ε ιεγφκελε «Άλνημε ηεο Βξαδηιίαο» πνπ μεθίλεζε κε

αθνξκή ην θίλεκα γηα ειεχζεξεο κεηαθνξέο θαη ελάληηα ζηηο λενθηιειεχζεξεο αζηηθέο
πνιηηηθέο (ηηηινπνίεζε απηνζρέδησλ νηθηζκψλ-θαβέισλ, εθηνπίζεηο, αλαπιάζεηο,
εμεπγεληζκφο) πνπ εληάζεθαλ ηδηαίηεξα ελφςεη ηεο δηνξγάλσζεο ηνπ Ξαγθφζκηνπ
Θππέιινπ Ξνδνζθαίξνπ ηνπ 2014 θαη ησλ Νιπκπηαθψλ Aγψλσλ ηνπ 2016. Πηε
ζπλέρεηα, ηνλ Ηνχλην ηνπ 2013 ζα μεζπάζεη ε εμέγεξζε ηνπ πάξθνπ Γθεδί θαη ηεο
πιαηείαο Ραμίκ ζηελ Ηζηάλκπνπι, ε νπνία εμαπιψζεθε ζε 67 πφιεηο ηεο Ρνπξθίαο.
Κάιηζηα ζηε Βξαδηιία ην θίλεκα θαηά ηεο αχμεζεο ησλ ηηκψλ ησλ εηζηηεξίσλ, εμέθξαζε
ηελ αιιειεγγχε ηνπ πξνο ηηο δηαδειψζεηο ζηελ Ρνπξθία κε ην ζχλζεκα «Ζ αγάπε
ηέιεησζε, ε Ρνπξθία είλαη εδψ», θαη ζην Πάν Ξάνιν ππήξραλ παλφ πνπ γξάθαλε
«Δίκαζηε φινη Ραμίκ». Αληίζηνηρα νη δηαδεισηέο ζην πάξθν Γθεδί ραηξέηεζαλ ηελ
αιιειεγγχε απφ ηελ άιιε πιεπξά ηνπ Αηιαληηθνχ κε παλφ πνπ γξάθαλε «Δίκαζηε φινη
Πάν Ξάνιν», θαη ζπλζήκαηα «Δίκαζηε καδί, Βξαδηιία θαη Ρνπξθία» θαη «Βξαδηιηάλνη,
αληηζηαζείηε!» (Dünya Devrimi, 2013: 3).

Σάξηεο 9. Ξφιεηο κε θηλήκαηα πιαηεηψλ (2011-2015)

323
Ρν «πάξθν Ενπθφηη» (Zuccotti Park) είλαη ηδηνθηεζία ηεο εηαηξείαο real estate «Brookfield
Properties», ε νπνία ζην κε δνκεκέλν ρψξν κπξνζηά απφ ην θηίξην ησλ γξαθείσλ ηεο έδσζε ην φλνκα
ηνπ πξψελ πξνέδξνπ ηεο (John E. Zuccotti).
324
Ξεγέο: Wikipedia: Occupy movement

505
Ρα θηλήκαηα ησλ πιαηεηψλ ζα εκπλεχζνπλ ηα επφκελα δπν ρξφληα κηα ζεηξά απφ λέεο
θηλεηνπνηήζεηο φπσο νη δηαδειψζεηο ζηε Βνπιγαξία ην θαινθαίξη ηνπ 2013, ε εμέγεξζε
θαη ε θαηάιεςε ηεο πιαηείαο Κατληάλ ζην Θίεβν ην θζηλφπσξν ηνπ 2013, ε εμέγεξζε
ζηε Βνζλία-Δξδεγνβίλε ην θζηλφπσξν θαη ην ρεηκψλα ηνπ 2013-2014, ην ιεγφκελν
«θίλεκα ηεο νκπξέιαο» κε ηηο θαηεηιεκκέλεο δηαζηαπξψζεηο θεληξηθψλ νδηθψλ
αξηεξηψλ ζην Σνλγθ Θνλγθ ην θζηλφπσξν ηνπ 2014, νη θνηηεηηθέο θαη
αληηθπβεξλεηηθέο θηλεηνπνηήζεηο ζηε Καθεδνλία ην ρεηκψλα θαη ηελ άλνημε ηνπ 2015
θαη νη αληηθπβεξλεηηθέο θηλεηνπνηήζεηο ζηε Βεξπηφ ηνλ Αχγνπζην ηνπ 2015.

Ζ δηαδξνκή απφ ηελ πιαηεία Ραρξίξ ζην Θάηξν, κέζσ ηεο πιαηείαο Ξνπέξηα ληει Πνι
ζηε Καδξίηε, ηεο πιαηείαο Ππληάγκαηνο ζηελ Αζήλα, ζην πάξθν Ενπθφηη ζηε Λέα
΢φξθε, ζηελ πιαηεία Ραμίκ ζηελ Ηζηάλκπνπι θαη ζηηο δηαζηαπξψζεηο ηνπ Σνλγθ Θνλγθ
θαηαδεηθλχεη ηνλ δηαζηαιηηθφ, δηθηπαθφ θαη νηθνπκεληθφ ραξαθηήξα ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ.

Ν θηλνχκελνο Θνηλφο Σψξνο θπθινθνξεί, εκπλέεη, αξζξψλεηαη δηαιεθηηθά κε ην

παγθφζκην θαη ην ηνπηθφ, κε ην πξνζσπηθφ θαη ην πνιηηηθφ, κε ην δεκφζην θαη ην
ζπιινγηθφ. Ραπηφρξνλα βαζίδεηαη ζε ηζηνξηθέο ξίδεο θαη κλήκεο, ζε νξαηά θαη αφξαηα
ρξνληθά κηθξνλήκαηα, ζε πξνζσπηθέο θαη ζπιινγηθέο δηαδξνκέο άιινηε
θαηαγεγξακκέλεο θαη άιινηε αραξηνγξάθεηεο. Oη πιαηείεο Ραρξίξ, Θαηαινχληα, Ραμίκ,
Ξνπέξηα ληει Πνι θαη Πχληαγκα έρνπλ ε θάζε κηα ηνπο δηθνχο ηεο μερσξηζηνχο
ηζρπξνχο ζπκβνιηζκνχο ζην πξνζσπηθφ θαη ζπιινγηθφ θαληαζηαθφ.325

Ραπηφρξνλα νη πεξηζζφηεξεο απφ ηηο παξαπάλσ πιαηείεο, είλαη θαηά έλα ηξφπν
«παγθφζκηεο – νηθνπκεληθέο πιαηείεο», θαζψο απνηεινχλ ζπλήζσο ηε ζθελή ή ην
ζθεληθφ κέζσ ηνπ νπνίνπ πξνβάιινληαη, εηθνλνπνηνχληαη, ζπλνκηινχλ νη πφιεηο κε ην
ηνπηθφ θαη ην παγθφζκην. Γηα απηφ ζηηο πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο, ζθεηεξηδφκελεο ηε
δχλακε ηεο παγθφζκηαο εηθφλαο, ρσξνζεηνχληαη ζε απηέο παγθφζκηεο μελνδνρεηαθέο
αιπζίδεο, πνιπθαηαζηήκαηα θαη γξαθεία πνιπεζληθψλ. Υζηφζν ηηο κέξεο ησλ
θαηαιήςεσλ αληηζηξέθνληαη ηα λνήκαηα, θαζψο νη δηαδεισηέο επηιέγνπλ απηνχο ηνπο
εκβιεκαηηθνχο παγθφζκηνπο ηφπνπο, απηέο ηηο παγθφζκηεο ζθελέο γηα λα ζηήζνπλ ηηο
δηθέο ηνπο ζθελέο, απηνζρέδηεο θαη απηννξγαλσκέλεο, πνιιέο θαη κηθξέο, πξνζσπηθέο
θαη ζπιινγηθέο, δεκφζηεο θαη θνηλέο, κέζσ ησλ νπνίσλ επηδηψθνπλ κε ηελ αλαηξεπηηθή
δξάζε θαη «ζεαηξηθφηεηά» ηνπο λα θαηαδείμνπλ ζην παγθφζκην θνηλφ ηελ θηλεηνπνίεζή
ηνπο. Ζ ιεηηνπξγία ηεο πιαηείαο σο αλαηξεπηηθή ζθελή επηηξέπεη ηνπο δηαδεισηέο, πνπ
παξνπζηάδνληαη «επί ζθελήο», λα αλαγλσξηζηνχλ, λα γίλνπλ παξάδεηγκα πξνο κίκεζε
θαη λα εκπλεχζνπλ θνηλέο πξνζδνθίεο, δξάζεηο, ζπλαληήζεηο θαη ζπγθξνχζεηο ζε
δπλεηηθά απξφβιεπηα ζεκεία ηνπ πιαλήηε κε ηελ εκθάληζε λέσλ πβξηδηθψλ
θαηεηιεκκέλσλ πιαηεηψλ.

Ραπηφρξνλα, ζρεδφλ ζε φιεο ηηο πεξηπηψζεηο, έρεη ηδηαίηεξε ζεκαζία ε έληαμε ησλ
πιαηεηψλ ζηνλ πνιενδνκηθφ ηζηφ ηεο πφιεο θαζψο, δελ είλαη ηπραίν, φηη ζπλήζσο

325
H πιαηεία Ραρξίξ ζην Θάηξν είλαη ζπλδεδεκέλε κε ηηο ζεκαληηθφηεξεο θνηλσληθέο εμεγέξζεηο,
δηακαξηπξίεο θαη θηλεηνπνηήζεηο ηεο ηζηνξίαο ηεο Αηγχπηνπ, κε πην εκβιεκαηηθέο ηελ θηλεηνπνίεζε
ελάληηα ζηηο βξεηαληθέο αξρέο ην 1946, ηηο θνηηεηηθέο θηλεηνπνηήζεηο ηνπ 1972 θαη ηηο αληηπνιεκηθέο
πνξείεο ηνπ 2003 (Said, 2015). Αληίζηνηρα ε πιαηεία Ραμίκ ζηελ Ηζηάλκπνπι απνηειεί ηνλ παξαδνζηαθφ
ηφπν θηλεηνπνηήζεσλ, κε πην εκβιεκαηηθή ηε δηαδήισζε ηεο Ξξσηνκαγηάο ηνπ 1977 φηαλ
δνινθνλεζήθαλ 34 δηαδεισηέο απφ παξαθξαηηθνχο θαη απφ ηφηε έσο ηελ θαηάιεςε ηνπ 2013, κε
ειάρηζηεο εμαηξέζεηο, απαγνξεχνληαη νη θηλεηνπνηήζεηο. Κε παξφκνην ηξφπν ε πιαηεία Θαηαινχληα ζηε
Βαξθειψλε απφ ηελ εμέγεξζε ηνπ 1936 θαη κεηά απνηειεί ηνλ παξαδνζηαθφ ηφπν ζπγθέληξσζεο
δηαδεισηψλ. Δπίζεο ε πιαηεία Ππληάγκαηνο ζηελ Αζήλα, ε Ξνπέξηα ληει Πνι ζηε Καδξίηε, ν Ιεπθφο
Ξχξγνο ζηε Θεζζαινλίθε θαη νη δεθάδεο αθφκα θαηεηιεκκέλεο πιαηείεο απνηεινχλ ζπλήζσο
εκβιεκαηηθά, ηζηνξηθά θαη ζπκβνιηθά ζεκεία ησλ πφιεσλ.

506
πξφθεηηαη γηα κεηαβαηηθνχο ρψξνπο-θαηψθιηα, ζηνπο νπνίνπο δηαζηαπξψλεηαη ε
ηζηνξηθή, παιαηά, κεζαησληθή πφιε κε ηε κνληέξλα πνιενδνκία,326 φπσο επίζεο
εδαθηθνπνηνχληαη άιινηε κε ξεηφ θαη άιινηε κε άξξεην ηξφπν νη ζρέζεηο εμνπζίαο θαη
αληηεμνπζίαο.327 Πχκθσλα κε ηνλ Πηαπξίδε (2015: 446-447) «ν [θπζηθφο] ρψξνο δίλεη
κνξθή ζηνπο ζεζκνχο ησλ θνηλψλ θαη, ηαπηφρξνλα, παίξλεη κνξθή απφ ηελ
ελεξγνπνίεζή ηνπο». Ρα αληηζεηηθά γεσκεηξηθά ραξαθηεξηζηηθά πνπ ζπλαξζξψλνληαη
ζηε πιαηεία, αμηνπνηνχληαη απφ δηαδεισηέο θαη δπλάκεηο θαηαζηνιήο είηε γηα λα

326
Πε πνιενδνκηθφ επίπεδν, αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη νη πεξηζζφηεξεο πιαηείεο, ζηηο νπνίεο έιαβαλ ρψξα
νη θηλεηνπνηήζεηο, ζπληζηνχλ έλα κεηαβαηηθφ αζηηθφ θαηψθιη, θαζψο ρσξνζεηνχληαη ζπλήζσο ζην
ζεκείν άξζξσζεο ηνπ ηζηνξηθνχ θέληξνπ κε ηε κνληέξλα πφιε. Σαξαθηεξηζηηθά ε πιαηεία Ραμίκ ζηελ
Ηζηάλκπνπι ζπληζηά ην κεηαβαηηθφ πνιενδνκηθφ ζεκείν, ζην νπνίν ελψλνληαη ν νξζνθαλνληθφο
θάλαβνο ηνπ Ληζάληαζη θαη Πηζιί, απφ ηνλ νπνίν μεθηλνχλ νη ιεσθφξνη Ραξιάκπαζη, Ηλνλνχ,
Ρδνχκρνπξηεη Κπνχιβαξη κε ηελ αθαλφληζηε ξπκνηνκία ηεο πεξηνρήο ηνπ Κπέενγινπ, θαη ηδίσο ησλ
γεηηνληψλ Ρζηράλγθηξ θαη Ραξιάκπαζη. Απνηέιεζκα ησλ ηδηαίηεξσλ γεσκεηξηθψλ ζηνηρείσλ είλαη φηη νη
αζηπλνκηθέο δπλάκεηο θηλνχληαη πάληα απφ ηηο παξαπάλσ ιεσθφξνπο θαη νη δηαδεισηέο βξίζθνπλ
θαηαθχγην ζηα ζηελνζφθαθα ηνπ Ρζηράλγθηξ θαη ηνπ Ραξιάκπαζη. Ξαξφκνηα ινγηθή ππάξρεη ζε αξθεηέο
εμεγεξκέλεο πιαηείεο, φπσο ζηελ πιαηεία Ππληάγκαηνο ζηελ Αζήλα, ζηελ νπνία αξζξψλνληαη νη
ζπλήζσο αζηπλνκνθξαηνχκελεο ιεσθφξνη Ακαιίαο, Βαζηιίζζεο Πνθίαο θαη Ξαλεπηζηήκηνπ κε ηελ
αθαλφληζηε ξπκνηνκία ηεο παιαηάο Αζήλαο ζηα ζηελά εθαηέξσζελ ηεο Δξκνχ έσο ην Κνλαζηεξάθη.
Αληίζηνηρα, ζηελ πιαηεία Θαηαινχληα ζηε Βαξθειψλε ελψλεηαη ν επηβιεηηθφο θάλαβνο ηνπ Ηιληεθφλο
Πεξληά κε ην κεζαησληθφ κπάξην Γθφηηθν θαη ην Οαβάι θαη ζηε Καδξίηε ε πιαηεία Ξνπέξηα ληει Πνι
απνηεινχζε ηελ πχιε γηα ηελ είζνδν ζηε κεζαησληθή πφιε. Ρέινο ζηελ πιαηεία Ραρξίξ ζην Θάηξν
αξζξψλνληαη ηα πνιπδαίδαια ζνθάθηα ηεο αξαβηθήο πφιεο κε ηηο απνηθηνθξαηηθέο ιεσθφξνπο ηεο
Garden City, ηα θπβεξλεηηθά θηίξηα θαη ηα αθξηβά μελνδνρεία. ΋ιεο νη παξαπάλσ πιαηείεο
ζρεδηάζηεθαλ θαη ρσξνζεηήζεθαλ ζηηο παξπθέο, ζηα φξηα ησλ κεζαησληθψλ ππξήλσλ κε ηηο λέεο
επεθηάζεηο, πνπ ζπλήζσο έγηλαλ ζηα κέζα κε ηέιε ηνπ 19νπ αηψλα, δειαδή ηελ επνρή πνπ άξρηζε λα
αλαπηχζζεηαη ν θεθαιαηνθξαηηθφο ηξφπνο παξαγσγήο θαη λα κεηαζρεκαηίδεηαη ε θνηλσληθή ζχλζεζε
ησλ θαηνίθσλ ηνπο. Ρηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο, νη παξαπάλσ πιαηείεο κεηαηξέπνληαη φιν θαη πην ζπρλά
ζε ηφπνπο ζπλάληεζεο θαη ζχγθξνπζεο θαζψο σο ρψξνη-θαηψθιηα αλακηγλχνπλ ηηο αληηζέζεηο ησλ
εμεγεξκέλσλ κεηξνπφιεσλ.
327
Νη πεξηζζφηεξεο πιαηείεο ζηηο νπνίεο έιαβαλ ρψξα νη θηλεηνπνηήζεηο ηεο «Αξαβηθήο Άλνημεο», ησλ
«Αγαλαθηηζκέλσλ» θαη ηνπ θηλήκαηνο «Occupy» δηαθνξνπνηνχληαη απφ άιιεο δηάζεκεο πιαηείεο-
ηφπνπο ζπγθεληξψζεσλ θαη δηακαξηπξηψλ, φπσο ε πιάζα ληε Κάγην ζην Κπνπέλνο Άηξεο, ε πιάζα ληε
ια Θνλζηηηνπζηφλ ζην Παληηάγθν, ε πιαηεία Εάθνιν ζηε Ξφιε ηνπ Κέμηθν, ε πιαηεία Ρηέλ Αλ Κελ ζην
Ξεθίλν, ε θφθθηλε πιαηεία ζηε Κφζρα, ην Γηνηθεηήξην θαη ε ΓΔΘ ζηε Θεζζαινλίθε. Ζ θχξηα δηαθνξά
είλαη φηη ζηηο πιαηείεο ησλ πξφζθαησλ θηλεκάησλ ζπλήζσο δελ ρσξνζεηείηαη θαλέλα θπβεξλεηηθφ
θηίξην, ζην νπνίν λα πξνζσπνπνηείηαη ε εμνπζία θαη κε ην νπνίν, ζε πιηθφ θαη θαληαζηαθφ επίπεδν, λα
ζπλνκηινχλ νη εθάζηνηε δηαδεισηέο. Αθφκα πην έληνλε είλαη ε αληίζεζε, εάλ ζπγθξηζνχλ νη πιαηείεο
ησλ πξφζθαησλ δηακαξηπξηψλ κε ηε ζηνρνπξνζήισζε ηνπ θηλήκαηνο ηεο αληηπαγθνζκηνπνίεζεο ζηηο
ζπλφδνπο ησλ δηεζλψλ νξγαληζκψλ ηε δεθαπεληαεηία πνπ πέξαζε. Απφ ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‘90,
νη δηαδειψζεηο ηεο αληηπαγθνζκηνπνίεζεο είραλ εζηηάζεη, ή αθφκα θαη είραλ εγθισβηζηεί ζε απηφλ ηνλ
δηάινγν κεηαμχ εμνπζίαο θαη αληη-εμνπζίαο αθνινπζψληαο ηηο ζπλφδνπο ηνπ Ξ.Ν.Δ., ηνπ Γ.Λ.Ρ., ηεο
Ξαγθφζκηαο Ρξάπεδαο, ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο θηι., νη νπνίεο πξαγκαηνπνηνχληαλ ζπλήζσο ζε
εκβιεκαηηθά ζπλεδξηαθά θέληξα, θπβεξλεηηθά θηίξηα, μελνδνρεία, παιάηηα θαη επαχιεηο. Πε αληίζεζε,
κε ηνπο παξαπάλσ ζπλήζσο «ινπζηξαξηζκέλνπο», απνζηεηξσκέλνπο θαη πεξηθξνπξνχκελνπο ηφπνπο,
νη πιαηείεο ησλ πξφζθαησλ θηλεκάησλ έρνπλ έλαλ πην πβξηδηθφ ραξαθηήξα, θαζψο ζε απηέο
δηαζηαπξψλνληαη ε θαζεκεξηλή δσή ησλ θαηνίθσλ κε ηηο θξαηηθέο πνιηηηθέο θαη ηελ θπθινθνξία ησλ
πνιιαπιψλ ζπζηεκάησλ εμνπζίαο, ρσξίο λα είλαη δηαθξηηά ηα φξηα αλάκεζα ζην «έμσ» θαη ζην «κέζα»,
αλάκεζα ζηελ «εμνπζία» θαη ηελ «αληί-εμνπζηα», αλάκεζα ζηνλ θπξίαξρν θαη ηνλ δηαδεισηή. Ζ κφλε,
ίζσο, εμαίξεζε απνηειεί ε πιαηεία Ππληάγκαηνο, ε νπνία ζπλδπάδεη ηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ
«θπβεξλεηηθψλ» πιαηεηψλ κε ηηο δεχηεξεο, ηηο πην πβξηδηθέο, θαζψο ζπλππάξρεη ην παιάηη θαη ε
πιαηεία, νη πιαλφδηνη θαη νη ηνπξίζηεο, νη δηαδεισηέο θαη ηα θπβεξλεηηθά ζηειέρε, ε κπξσδηά απφ ηα
ηαρπθαγεία θαη ηα αθξηβά μελνδνρεία.

507
δεκηνπξγήζνπλ πεξάζκαηα είηε γηα λα πεξηθξάμνπλ θαη λα απνθιείζνπλ. Νη δπλάκεηο
θαηαζηνιήο ζπλήζσο επηιέγνπλ ηηο ιεσθφξνπο θαη νη δηαδεισηέο βξίζθνπλ θαηαθχγην
ζηα ζηελνζφθαθα, ε πιαηεία γίλεηαη επνκέλσο ην γεσκεηξηθφ, πνιηηηθφ θαη θνηλσληθφ
ζεκείν ζπλάληεζεο θαη ζχγθξνπζεο.

Ξαξάιιεια ζηηο πιαηείεο εθδειψλνληαη κηα ζεηξά απφ αιιεινεπηθαιππηφκελεο

αληηζέζεηο: ε αληίζεζε κεηαμχ ρξφλνπ εξγαζίαο θαη ειεχζεξνπ ρξφλνπ, κεηαμχ
εηεξνθαλνληθφηεηαο θαη νκνθπινθηιίαο, κεηαμχ πξνζσπηθψλ επηζπκηψλ θαη θξαηηθψλ
πνιηηηθψλ, κεηαμχ ηεο θπθινθνξίαο ηνπ θεθαιαίνπ, ηεο παηξηαξρίαο θαη ηνπ ξαηζηζκνχ
θαη ησλ αιιειέγγπσλ ρεηξνλνκηψλ, ησλ δηακαξηπξηψλ θαη ησλ δηαδειψζεσλ.
Ραπηφρξνλα, ζε φιεο ζρεδφλ ηηο πεξηπηψζεηο, νη πιαηείεο απνηεινχλ δηα-ηαμηθνχο, δη-
εζληθνχο, δηα-έκθπινπο θαη δηα-πνιηηηζκηθνχο ρψξνπο, ζηνπο νπνίνπο δηαζηαπξψλνληαη
νη δηαδξνκέο «ησλ παιαηψλ θαη λέσλ θαηνίθσλ, ησλ εγρψξησλ θαη αιινδαπψλ
ηνπξηζηψλ, ησλ πιαλφδησλ, ησλ flaneur, ησλ vagabond, ησλ ιαζξαίσλ, ησλ
πεξηπιαλψκελσλ θαη ησλ παξάμελσλ κνλαρνπεξηπαηεηψλ» (Ρζαβδάξνγινπ, 2014:
232). Θαη‘ απηφλ ηνλ ηξφπν νη πιαηείεο είλαη γεκάηεο κε δηάζπαξηεο ελδηάκεζεο
δηαζπλνξηαθέο κηθξν-επηθξάηεηεο, κηθξν-εγεκνλίεο, πξνλφκηα θαη ξφινπο, σζηφζν
απνηεινχλ θαη εθείλνπο ηνπο πβξηδηθνχο, δεκφζηνπο θαη ελ δπλάκεη θνηλνχο ρψξνπο,
ζηνπο νπνίνπο «φια κπνξνχλ λα ζπκβνχλ» (Ρζαβδάξνγινπ, 2014: 232).

Θιείλνληαο, κέζα απφ ην παξάδεηγκα ησλ πξφζθαησλ θηλεηνπνηήζεσλ έγηλε θαλεξφ

φηη ε θαηεηιεκκέλε πιαηεία κεηακνξθψλεηαη ζε κηα κεγάιε ζθελή, ζε κηα αλνηρηή
πφιε-ζθελή πνπ απνηειείηαη απφ πνιιέο κηθξφηεξεο ζθελέο, κέρξη ηε θάζε κνλαδηαία
ζθελή ηνπ θάζε δηαδεισηή-πξνζψπνπ. Ραπηφρξνλα, ε θαηάιεςε αλέδεημε ηελ πιαηεία
σο εθείλν ην θξίζηκν ζηαπξνδξφκη, ζην νπνίν ελψ κέρξη πξφηηλνο νη νδνί, νη
θαηεπζχλζεηο θαη νη δηαδξνκέο πξνζσξηλά ελψλνληαλ θαη μαλά δηαρσξίδνληαλ, ηψξα ε
πιαηεία κεηαηξέπεηαη ζε θνηλή θηήζε, ζε βησκέλν Θνηλφ Σψξν θαη σο εθ ηνχηνπ
κεηακνξθψλεηαη ζε Θνηλφ Ρφπν. Πηελ θαηεηιεκκέλε πιαηεία ηα κεκνλσκέλα άηνκα
γίλνληαη θνηλσληθά ππνθείκελα πνπ ζηέθνληαη, αθνχλε, κηιάλε, παξνπζηάδνληαη,
αλαγλσξίδνληαη θαη ζπλδεκηνπξγνχλ έλαλ αλνηρηφ θαη παξάιιεια αζθαιή Θνηλφ Ρφπν,
ζηνλ νπνίν ζπλάπηνπλ θνηλέο ζπκθσλίεο, δξάζεηο θαη πξνζδνθίεο κε ηα ππφινηπα
«εμεγεξκέλα», «αγαλαθηηζκέλα» αιιά θπξίσο αιιειέγγπα θαη ζπληξνθηθά πξφζσπα.

Πην Θάηξν ε δηαδειψηξηα Κάξβα ιέεη: «έλα απφ ηα πξάγκαηα πνπ κε εμέπιεμαλ ήηαλ
ην πφζν αζθαιήο έλησζα (...). Ζ πιαηεία Ραρξίξ έγηλε ην αζθαιέζηεξν ζεκείν γηα κηα
γπλαίθα ζην Θάηξν» (ζπλέληεπμε ζηε Lally, 2011). Κε παξφκνην ηξφπν ε Κφλα ιέεη:
«άιιαμε ην πσο έβιεπα ηνλ εαπηφ κνπ κέζα ζην πιήζνο ζηνπο δξφκνπο ηνπ Θαΐξνπ.
Άιιαμε ε γιψζζα ηνπ ζψκαηφο κνπ φηαλ βξίζθνκαη ζην δεκφζην ρψξν. Έγηλα πην
δπλαηή θαη απέθηεζα απηνπεπνίζεζε φηαλ εξρφκνπλ ζε επαθή κε άιινπο (...).
Ξεξπαηνχζα κφλε κνπ αξγά ηε λχρηα θαη έλησζα αζθαιήο» (ζπλέληεπμε ζηε Magdy,
2011). Αληίζηνηρα γηα ην θαηεηιεκκέλν πάξθν Γθεδί ζηελ Ηζηάλκπνπι ν Αιί (B.A.,
2013) ηζρπξίδεηαη φηη «ην πάξθν Γθεδί θαη ε πιαηεία Ραμίκ έγηλαλ γηα ηηο κε αξξελσπέο
ππνθεηκεληθφηεηεο ―ν πην αζθαιήο ρψξνο‖ ηεο Ηζηάλκπνπι», επίζεο o Ρζίζθε (Ciske)
παξαηήξεζε φηη «ν ρψξνο ήηαλ αλνηρηφο, δελ ππήξρε θάπνηνο ζαθήο έιεγρνο, ν
θαζέλαο έπαηξλε έλα ηξαπεδάθη θαη ην έβαδε φπνπ ήζειε, ππήξρε κηα ξεπζηφηεηα θαη νη
πεξηζζφηεξεο νκαδνπνηήζεηο ήηαλ κε έλαλ ηξφπν αλνηρηέο θνηλφηεηεο» (Ρζίζθε,
ζπλέληεπμε ζην Εετλφ θαη Ρζίζθε, 2014: 20) θαη ν Νδκάλ Θάξακαλ (Ozman Karaman,
2013b) ζπκπιεξψλεη φηη: «γξήγνξα εγθαζηδξχζεθε κηα θνηλνηηθή δσή. Γίπια ζε
πάγθνπο κε θαγεηφ, επηγξαθέο έιεγαλ ―δελ απαηηνχληαη ρξήκαηα‖. Έλα ηαηξείν, κηα
βηβιηνζήθε, έλα θέληξν πιεξνθφξεζεο θαη έλαο θήπνο δεκηνπξγήζεθαλ ζπιινγηθά.
Κέζσ ζπλειεχζεσλ, θφξνπκ θαη εξγαζηεξηψλ θαη ίζσο θαη πην ζεκαληηθφ κέζσ

508
απζφξκεησλ ζπδεηήζεσλ θαη ζπλαληήζεσλ νη παξαγφκελεο επηζπκίεο ησλ αλψλπκσλ
θαηνίθσλ ελίζρπζαλ θαη ελεξγνπνίεζαλ ηηο ηθαλφηεηεο ησλ θνηλψλ». Δπίζεο ζηε
θαηάιεςε ηνπ πάξθνπ Ενπθφηη ζηε Λέα ΢φξθε ν Κπέλγηακηλ Πέπαξλη (Benjamin
Shepard, 2012: 23-25) ζεκεηψλεη: «είρα λα δσ θάηη ηέηνην απφ ηηο κέξεο ηεο κάρεο
ηνπ πάξθνπ Ρφκπηθο328, θαηαζθελψζακε θαη δεκηνπξγήζακε νξηδφληηεο ζπλειεχζεηο θαη
αιιειέγγπεο ζρέζεηο κε εξγαηηθέο νκάδεο, κεηαλάζηεο, αθηηβηζηέο γηα ην AIDS, θαη
επηδηψμακε λα ζπλδέζνπκε ην θίλεκά καο κε ηελ ―Αξαβηθή Άλνημε‖. (...) Ρελ ηξίηε κέξα
ζχληξνθνη απφ ην Θάηξν καο έζηεηιαλ ην παξαθάησ γξάκκα: ―Αλαθαιχςηε λένπο
ηξφπνπο γηα λα ρξεζηκνπνηείηε απηνχο ηνπο ρψξνπο, αλαθαιχςηε λένπο ηξφπνπο γηα λα
ηνπο θξαηήζεηε (...). Αληηζηαζείηε ζθιεξά φηαλ ζα δερηείηε επίζεζε, αιιά δηαθνξεηηθά
απνιαχζηε θαη δηαζθεδάζηε φηη θάλεηε. ΋ινη, ηψξα, παξαθνινπζνχκε ν έλαο ηνλ άιιν
θαη απφ ην Θάηξν ζαο ιέκε φηη είκαζηε αιιειέγγπνη καδί ζαο θαη ζαο αγαπάκε γηα φηη
θάλεηε.‖»

Δπνκέλσο ην θίλεκα ησλ πιαηεηψλ ζπλνκηιεί, εκπλέεηαη θαη εκπλέεη, έρεη νηθνπκεληθφ
δηθηπαθφ θαη δηαζηαιηηθφ ραξαθηήξα. Ζ πιαηεία γίλεηαη ρψξνο πνιηηηθφο θαη
πξνζσπηθφο, ζπιινγηθφο θαη δεκφζηνο, ππεξβαίλεη ηνλ πνιηηεηαθφ ραξαθηήξα, δηεθδηθεί
θαη ζπλνκηιεί κε ην «Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε», αληηηίζεηαη ζηελ ηδηνθηεζία θαη ηρλειαηεί
ηηο δπλαηφηεηεο ηεο θνηλήο θηήζεο. Ρέινο γίλεηαη ρψξνο-θαηψθιη, κηα κεγάιε αλνηρηή
ζθελή, αλνηρηή ζε λενθεξκέλνπο, ζε λέεο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ηξφπνπο
επηθνηλσλίαο.

328
Αλαθνξά ζηε ιεγφκελε κάρε ηνπ πάξθνπ Ρφκπηθο γίλεηαη ζην θεθάιαην 6.5.5.2 «Λέα ΢φξθε, ―I Love
New York‖».

509
7.4.2 Η πιαηεία σο θαηψθιη: θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ηξφπνο
επηθνηλσλίαο

Ν κεηαζρεκαηηζκφο ηεο πιαηείαο ζε Θνηλφ Σψξν πξαγκαηνπνηήζεθε θαζψο άξρηζε ν

ρψξνο λα απνθηά ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ θαησθιηνχ. Ν ηξφπνο επηθνηλσλίαο θαη νη
θνηλσληθέο ζρέζεηο ησλ δηαδεισηψλ πξνζέδσζαλ ηνλ θαησθιηθφ-πβξηδηθφ ραξαθηήξα
ηεο πιαηείαο, ν νπνίνο κπνξεί λα ζπκππθλσζεί ζηα εμήο ραξαθηεξηζηηθά: ηξνπνπνίεζε
ησλ νξίσλ κεηαμχ ηδησηηθνχ θαη πνιηηηθνχ ρψξνπ, πξάμεηο αλαηνπνζέηεζεο θαη
επαλεγγξαθήο, νη νπνίεο επέηξεςαλ ηελ παξνπζία, αλαγλψξηζε θαη θνηλή πξνζδνθία
κεηαμχ ησλ ζπκκεηερφλησλ θαη σο εθ ηνχηνπ έιαβε ρψξα ε αλαηαξαρή ησλ
ηαπηνηήησλ θαη ε αλάδπζε ηεο θνηλφηεηαο ηεο πιαηείαο, κηαο θνηλφηεηαο αλνηρηήο ζε
λενθεξκέλνπο θαη δηαξθψο ζε θίλεζε.

Ζ πιαηεία Ππληάγκαηνο θαη νη πιαηείεο ηεο θάζε επηκέξνπο πφιεο θαζψο θαη νη πνηθίινη
ρψξνη, δξφκνη, θαηαζηήκαηα, ζπίηηα, ζηνπο νπνίνπο επεθηάζεθε ην θίλεκα ησλ
πιαηεηψλ, είραλ έσο ηνλ Ηνχλε ηνπ 2011 ηα ηππηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ
πεξηθξαγκέλσλ ρψξσλ κε ζαθή δηαρσξηζηηθά φξηα κεηαμχ ηδησηηθνχ θαη πνιηηηθνχ
ρψξνπ. Πηνπο ηδησηηθνχο ρψξνπο αληηζηνηρνχζε ν πξνζσπηθφο θαη ν ζπιινγηθφο ρψξνο
θαη ζηνπο πνιηηηθνχο ρψξνπο αληηζηνηρνχζε ν ρψξνο ησλ πνιηηψλ θαη ν πνιηηεηαθφο
ρψξνο. Ππγθεθξηκέλα, ε πιαηεία Ππληάγκαηνο φπσο θαη ε θάζε πιαηεία ήηαλ θξαηηθνί
δεκφζηνη ρψξνη, ησλ νπνίσλ νη επηηξεπφκελεο ρξήζεηο θαη ιεηηνπξγίεο απνθαζίδνληαλ
απφ ηελ θπβέξλεζε θαη ηηο δεκνηηθέο αξρέο. Ήηαλ επίζεο πνιηηεηαθνί ρψξνη θαη ρψξνη
ησλ πνιηηψλ ζην βαζκφ πνπ απνηεινχζαλ ην πνιηηηθφ δηαθχβεπκα, φπσο εθθξάδεηαη
ζηηο δηαδειψζεηο θαη δηακαξηπξίεο, αιιά θαη απφ ηελ πιεπξά ηεο εμνπζίαο απνηεινχλ
ηνλ εκβιεκαηηθφ ρψξν άζθεζεο ησλ θξαηηθψλ αζηηθψλ πνιηηηθψλ. Υζηφζν ηηο κέξεο
ηεο θαηάιεςεο ν κέρξη πξφηηλνο δεκφζηνο-θξαηηθφο ρψξνο ηεο πιαηείαο άξρηζε λα
απνθηά ραξαθηεξηζηηθά Θνηλνχ Σψξνπ. Νη θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ν ηξφπνο
επηθνηλσλίαο ησλ δηαδεισηψλ απνζηαζεξνπνίεζε θαη ηξνπνπνίεζε ηα φξηα κεηαμχ
ηδησηηθνχ θαη πνιηηηθνχ. Ρν θίλεκα ησλ πιαηεηψλ ζπλδχαζε ζηνηρεία ηνπ ζπιινγηθνχ
ρψξνπ, ζηνλ νπνίν ελππάξρεη ν πξνζσπηθφο ρψξνο θαζψο θαη ραξαθηεξηζηηθά ησλ
ρψξσλ ησλ πνιηηψλ. Γηα απηφλ ηνλ ιφγν, ην πιήζνο ησλ δηαδεισηψλ πνπ «πήξαλ ηελ
πιαηεία ζηα ρέξηα ηνπο», κε πάζνο θαη ζπλέπεηα ηελ θξφληηδαλ, ηελ ππεξαζπίδνληαλ,
ηελ θαζάξηδαλ, ηελ δηαθνζκνχζαλ θαη ηελ ζηφιηδαλ ζαλ λα ήηαλ πξνζσπηθφο ρψξνο329,
θαη ηαπηφρξνλα κε ζπιινγηθνχο ηξφπνπο ηελ πξνζηάηεπαλ ηφζν απφ ηελ θξαηηθή
εμνπζία φζν θαη απφ ηα πνηθίια θαη δηαξθψο αλαπαξαγφκελα ζπζηήκαηα εμνπζίαο.

Ν Θνηλφο Σψξνο, επνκέλσο, αλαδχεηαη σο έλαο πβξηδηθφο ρψξνο, ζηνλ νπνίν ηα φξηα
κεηαμχ ηδησηηθνχ θαη πνιηηηθνχ, πξνζσπηθνχ θαη δεκφζηνπ δηαξθψο ηξνπνπνηνχληαη.
΋πσο έρεη επηζεκάλεη ν Κπάκπα (Bhabha, 1994: 227) ν πβξηδηζκφο ραξαθηεξίδεη

329
΋πσο αλαθέξεη ε Καξία Ξαπαπαχινπ (2015: 149):

«Kάζε βξάδπ κεηά ηε ιήμε ηεο (...) ζπλέιεπζεο θαη αθφηνπ εηπψζεθε πνιιέο θνξέο φηη ηειηθά δελ
ρξεηάδεηαη λα ππάξρεη κηα νκάδα εξγαζίαο πνπ λα ιέγεηαη ―νκάδα θαζαξηφηεηαο‖, αιιά φινη είκαζηε
νκάδα θαζαξηφηεηαο, ν θαζέλαο κάδεπε ηα ραξηηά, ηηο εθεκεξίδεο πνπ θαζφηαλ πάλσ ηνπο, ηα
ζθνππηδάθηα ηνπ, ην κπνπθαιάθη λεξνχ κε ηα απνηζίγαξα (...). Πηγά ζηγά ε Ξιαηεία γηλφηαλ θνκκάηη
ηεο δσήο ησλ αλζξψπσλ, ην αλ ζα ήηαλ θαζαξή ή φρη γηα ηελ επφκελε βξαδηά ηνπο αθνξνχζε
φινπο. Νη άλζξσπνη ζπλδέζεθαλ κε ην ρψξν αιιά θαη ν ρψξνο κε απηνχο. Νη άλζξσπνη ζπλδέζεθαλ
κεηαμχ ηνπο θαηνηθψληαο έλαλ δεκφζην ρψξν θαη θάλνληαο ηνλ ηδησηηθφ. Ζ Ξιαηεία ήηαλ φισλ αιιά
θαη ηνπ θαζελφο.»

510
εθείλνλ ηνλ ηξφπν ζπγθξφηεζεο ησλ δξψλησλ ππνθείκελσλ, πνπ «αλαδχεηαη σο
αλαηνπνζέηεζε (relocation) θαη επαλεγγξαθή (reinscription)» θαη ζχκθσλα κε ηνλ
Πηαπξίδε (2011: 170) «κπνξνχκε λα απνδψζνπκε ηνχηα ηα δπν ραξαθηεξηζηηθά,
ελλνψληαο ηα φρη κφλν κεηαθνξηθά αιιά επίζεο θαη σο πεξηγξαθηθνχο φξνπο, ζε κηα
ζεηξά απφ πξαθηηθέο ζηελ πφιε πνπ εζηηάδνπλ ζηε ζπιινγηθή επαλεπηλφεζε ηνπ
δεκφζηνπ ρψξνπ». Ζ θαηάιεςε ηεο πιαηείαο πξαγκαηνπνηείηαη αθξηβψο κε απηνχο ηνπο
φξνπο. Νη δηαδεισηέο αλαηνπνζεηνχλ θαη επαλαεγξάθνπλ ζηελ πιαηεία ηφζν ηνλ
πξνζσπηθφ ρψξν, κεηαηξέπνληάο ηε, θαηά έλα ηξφπν, ζην λέν ηνπο «ζπίηη», φζν θαη
ηνλ ζπιινγηθφ ρψξν, ζηνλ νπνίν είηε έρνπλ «εθπαηδεπηεί» ζηα πνηθίια πξφηεξα
απηννξγαλσκέλα ζπιινγηθά εγρεηξήκαηα ή ζηηο ζπιινγηθέο ξσγκέο ηεο
θαζεκεξηλφηεηάο ηνπο. «Ν αλνηρηφο ρψξνο ηεο [πιαηείαο] ζηεγάζηεθε, πεξηθιείζηεθε
απφ απηνζρέδηα παλφ πνπ κηινχζαλ γηα ηνλ θαζέλα θαη γηα φινπο, πνπ έγηλαλ νη ηνίρνη
ελφο θαηλνχξγηνπ ζπηηηνχ, ζπιινγηθνχ, κε ηε ―θνπδίλα ηνπ‖, ηε βηβιηνζήθε ηνπ, ηα
―ππλνδσκάηηά‖ ηνπ, ηνπο ―ρψξνπο εξγαζίαο‖ ηνπ» (Ξαπαπαχινπ, 2015: 149).
Δπνκέλσο ν αλαδπφκελνο Θνηλφο Σψξνο ηεο πιαηείαο ζπλδπάδεη κέζσ ηεο
αλαηνπνζέηεζεο θαη ηεο επαλεγγξαθήο ζηνηρεία ηνπ πξνζσπηθνχ θαη ζπιινγηθνχ
ρψξνπ.

Δπηπιένλ, φπσο θαη ζηελ πεξίπησζε ηεο εμέγεξζεο ηνπ Γεθέκβξε ηνπ 2008, ηα
γθξαθίηη, ηα ζηέλζηι, νη δσγξαθηέο, ηα παλφ, ηα δηαδξαζηηθά ειεθηξνληθά κέζα
θνηλσληθήο δηθηχσζεο (social media), γεληθφηεξα νη πιεξνθνξίεο, ηα ζήκαηα θαη ηα
ζχκβνια παίδνπλ θαζνξηζηηθφ ξφιν ζηε κεηαηξνπή ηεο πιαηείαο ζε Θνηλφ Σψξν-
θαηψθιη. Νη παξαπάλσ πνιππνίθηιεο ζεκάλζεηο φπσο επηζεκαίλεη ν Πηαπξίδεο (2011:
171) δελ πξφθεηηαη απιψο γηα ξνέο πιεξνθνξηψλ αιιά:

«ε πιεξνθνξία (...) κάιινλ [απνηειεί] έλα βέινο πνπ ζεκαδεχεη δπλεηηθνχο δέθηεο
θαη επηζηξέθεη σο κηα ππφζρεζε ακνηβαίαο εκπινθήο. Ζ ακνηβαία εκπινθή θαη ν
ζπληνληζκφο νξίδνπλ έηζη ηνπνζεζίεο ζπλάληεζεο, ζεκαδεχνπλ ρψξνπο ηεο πφιεο,
κεηαηξέπνληάο ηνπο ζε λέα ζεκεία ζπιινγηθήο αλαθνξάο. Κ‘ απηήλ ηελ έλλνηα, ε
επηθνηλσλία αλα-ηνπνζεηεί, ζέηεη αλζξψπνπο ζε θίλεζε θαη επηζεκαίλεη ηελ
παξνπζία ηνπο ζην ρψξν ηεο πφιεο δίλνληάο ηεο λέν πεξηερφκελν.»

Υο εθ ηνχηνπ ε δηαδηθαζία ηεο παξνπζίαο κέζσ ηεο δηάδνζεο πιεξνθνξηψλ, ζπκβφισλ

θαη κελπκάησλ, επηηξέπεη ζηα παξνπζηαδφκελα πξφζσπα κέζσ ηεο ακνηβαίαο εκπινθήο
λα αλαγλσξηζηνχλ κεηαμχ ηνπο θαη αλα-ηνπνζεηψληαο ηξφπνπο επηθνηλσλίαο λα
επηλνήζνπλ θνηλέο πξνζδνθίεο.

Σαξαθηεξηζηηθέο είλαη, κεηαμχ άιισλ, νη πξαθηηθέο απηνζρεδηαζηηθψλ θαη πεηξακαηηθψλ

ηξφπσλ επηθνηλσλίαο φπσο εθθξάζηεθαλ κε ηηο νκάδεο ζίηηζεο, θαζαξηφηεηαο, ηερληθήο
ππνζηήξημεο, multimedia, επηθνηλσλίαο, ξαδηνθψλνπ, λνκηθήο ππνζηήξημεο, ηαηξηθήο
πεξίζαιςεο, πεξηθξνχξεζεο, κεηαθξάζεσλ, παξέκβαζεο ζε γεηηνληέο. Πηελ Ξάηξα
ζηήζεθαλ θαξλαβαιηθά άξκαηα, ζηε Θεζζαινλίθε ζπγθξνηήζεθαλ νκάδεο εξγαζίαο γηα
ζέκαηα φπσο άλεξγνη-ζπκβαζηνχρνη, δεηήκαηα παηδείαο θαη νξγαλψζεθαλ εθζέζεηο
θσηνγξαθίαο θαη γεινηνγξαθηθνχ ζθίηζνπ, ζηελ Αζήλα δεκηνπξγήζεθε νκάδα
θαιιηηερλψλ, νκάδα βηβιηνζήθεο, νκάδα ςπρξαηκίαο, νκάδα γηα ην παηδηθφ ζηέθη θαη
θαζεκεξηλά ζηήλνληαη απηνζρέδηνη πνδνζθαηξηθνί αγψλεο κπξνζηά ζην θνηλνβνχιην.
Δπίζεο πξαγκαηνπνηνχληαλ θαζεκεξηλά βξαδηέο πνίεζεο, νκηιίεο, ζπλαπιίεο,
ζπληξνθηθέο θνπδίλεο, κνπζηθά θαη ζεαηξηθά δξψκελα. Ρέινο νη δσγξαθηέο, ηα
ρεηξνπνίεηα κπινπδάθηα, ηα απηνζρέδηα πιαθάη θαη ηα αληηθπβεξλεηηθά ζπλζήκαηα
«θξεκαζκέλα καδί κε δαθξπγφλα κε καληαιάθηα πνπ ζχκηδαλ κπνπγάδα» (Πηεθαλάθηο,
2011: 86) θαζψο θαη ην ερνηνπίν ηεο πιαηείαο απφ ηηο θσλέο ησλ αλζξψπσλ, ησλ
θξνπζηψλ νξγάλσλ, ηηο ζθπξίρηξεο, ηνλ κεηαιιηθφ ήρν ησλ θαηζαξνιηθψλ, ηα

511
παιακάθηα, δηακνξθψλνπλ έλαλ απξφβιεπην, επθάληαζην θαη αλαηξεπηηθφ Θνηλφ
Σψξν.

΋πσο παξαηεξεί ν Γηάλλεο Πηεθαλάθηο (2011: 86-87):

«Ζζνπνηνί θαη ζπγγξαθείο κνίξαδαλ θείκελα κέζα ζε κηα αηέξκνλε αηζηνδνμία,

αθξηθαληθνί ξπζκνί ζε θάπνην γξαζίδη ηεο πιαηείαο, ξεκπέηηθεο ζπληξνθηέο δίπια
ζηηο ζθάιεο ηνπ κεηξφ έδηλαλ κηα αλάζα θαη κηα ζπηζακή γεο ζε φπνηνλ ήζειε
ρνξεχνληαο λα γεκίζεη ηηο κπαηαξίεο ηνπ θαη λα γπξίζεη μαλά ζην θνηλφ ησλ
ζπλζεκάησλ. Έλα λεαληθφ ζπγθξφηεκα κε ληξακο θαη άιια κνπζηθά φξγαλα
ειεθηξηθψλ ήρσλ, κηα γθάηληα θαη άιια παξαδνζηαθά φξγαλα μεζήθσλαλ ηνλ θφζκν
γηα ρνξφ. Δλψ ηαπηφρξνλα μεθηλνχζαλ νη κνηνζηθιεηηζηέο, κε παλφ θαη ζπλζήκαηα,
αιιά θαη νη πνιχρξσκνη πνδειάηεο, δίλνληαο ην δηθφ ηνπο ―παξφλ‖. Απζφξκεηα, κηα
νκάδα έβγαδε απφ ζαθνχιεο ρξψκαηα πιαζηηθά ή αθξπιηθά θαη κε θαξδηέο
πηλειάληδεο έγξαθε ζπλζήκαηα ζηελ ππξσκέλε άζθαιην ηεο ιεσθφξνπ Ακαιίαο
πξνθεηκέλνπ λα είλαη ζε θνηλή ζέα γηα ηνπο δηεξρφκελνπο νδεγνχο ηεο επφκελεο
κέξαο. Κηα άιιε παξέα δηαθνζκνχζε κε ζρέδηα ηνπο θάδνπο απνξξηκκάησλ ηεο
πιαηείαο. Γπλαίθεο κε θαηζαξφιεο θαη άιια νηθηαθά ζθεχε, κε ζπγρξνληζκφ,
έληπλαλ κε ηνλ ήρν ησλ απηνζρέδησλ θξνπζηψλ ηνπο ηα δηάθνξα ζπλζήκαηα. Δλψ
πνιινί ήηαλ εθείλνη πνπ μεδίπισλαλ κηθξά παλφ ή θαη δσγξαθηέο πνπ είραλ θάλεη
ζπίηη ηνπο. Πθίηζα λαΐθ, κε ηε θξεζθάδα φκσο ηεο παηδηθήο αηζηφδνμεο ειηθίαο,
αιιά θαη ηελ θαπζηηθφηεηα ηεο πιεβεηαθήο θαη αζπξφζηνκεο θξηηηθήο ηνπ Πνχξε.
Πηίρνη πνηεκάησλ θαη ηξαγνπδνπνηψλ (απφ Ξαιακά κέρξη Κφξηζνλ) θαη πνιηηηθά
ζπλζήκαηα (απφ Γθάληη κέρξη Κπαθνχληλ) (...) ζε κηα νξγηαζηηθή θξηηηθή ηεο
εμνπζίαο (...). Ρελ ίδηα ψξα, θαιιηηέρλεο ησλ ιέηδεξ μεδίπισλαλ ην δηθφ ηνπο θακβά
πάλσ ζηνλ ηνίρν ηνπ θνηλνβνπιίνπ, ηεο Κεγάιεο Βξεηάληαο θαη άιισλ θηηξίσλ. (...)
Γεθάδεο ήηαλ ηα πξάζηλα ιέηδεξ πνπ δηέγξαθαλ ηνπο ηνίρνπο, ζρεκαηίδνληαο έλα
ζχγρξνλν ειεθηξνληθφ έξγν, κηα εθθξαζηηθή δσγξαθηά, έλα θηλνχκελν γθξάθηηη.»

Δπίζεο φπσο επηζεκαίλεη ν Hobo (2011: 15):

«Απφ ηελ πην απιή αλάγθε γηα επηθνηλσλία θαη ην ζπάζηκν ηεο κνλαμηάο, κέρξη ηελ
αλάγθε γηα αλάιεςε πξσηνβνπιηψλ θαη ζπκκεηνρή ζηηο νκάδεο εξγαζίαο θαη
δξάζεο, ζηελ νξγάλσζε ησλ δηαδηθαζηψλ θαη ζηηο δηαδειψζεηο (...) αλαδχζεθε κηα
λέα θνηλσληθφηεηα, έλα λέν θνηλφ πνπ αλαδεηά λα ζπκκεηέρεη ζηηο απνθάζεηο πνπ
ην αθνξνχλ θαη ζηελ δηαλνκή ηνπ θνηλνχ πινχηνπ πνπ παξάγεη, κε φξνπο ηζφηεηαο
θαη ειεπζεξίαο. Θαη είλαη απηή ε θίλεζε πξνο ην θνηλφ, κηα θίλεζε γεκάηε απφ ηελ
ραξά ηνπ ζπιινγηθνχ: αθφκα θαη ηηο κέξεο πνπ νη νξδέο ησλ κπάηζσλ έπληγαλ κε
ρεκηθά ηελ πιαηεία Ππληάγκαηνο, ν θφζκνο γηφξηαδε. ΋ρη απφ άγλνηα θηλδχλνπ,
αιιά απφ απηή ηελ ραξά ηνπ κνηξάζκαηνο, απηνχ ηνπ ζπληαθηηθνχ ζηνηρείνπ ηεο
θνηλφηεηαο θαη (άξα) ηνπ θνκκνπληζκνχ θαη ηεο απηνλνκίαο.»

Νη παξαπάλσ ζπιινγηθέο δξαζηεξηφηεηεο απηνξξχζκηζεο, απηννξγάλσζεο θαη

κνηξάζκαηνο κεηακνξθψλνπλ ηελ πιαηεία ζε έλαλ πβξηδηθφ ρψξν-θαηψθιη, ζηνλ νπνίν
ηξνπνπνηνχληαη δηαξθψο ηα φξηα κεηαμχ ηδησηηθνχ θαη πνιηηηθνχ, πξνζσπηθνχ θαη
δεκφζηνπ θαη ηαπηφρξνλα νη ζπκκεηέρνληεο αλαθαιχπηνπλ ηθαλφηεηεο330 παξαγσγήο

330
Δλδεηθηηθφ είλαη ην παξαθάησ απφζπαζκα γηα ηνλ ηξφπν πνπ άξρηζε λα ιεηηνπξγεί ε νκάδα
θαιιηηερλψλ.

«Ήηαλ θνβεξή εκπεηξία ην ηη γηλφηαλ ζηελ νκάδα θαιιηηερλψλ. Ήηαλ ηξνκαθηηθφ ην πσο έξρνληαλ
θνπξληέο θνπξληέο νη άλζξσπνη, άλζξσπνη πνπ πνηέ δελ είραλ γξάςεη έλαλ ζηίρν, πνηέ δελ είραλ
παίμεη έλα κνπζηθφ φξγαλν, πνπ δελ ήμεξαλ πσο θηηάρλεηαη έλα παλφ, δελ ήμεξαλ ηίπνηα απφ φια

512
ηνπ θνηλνχ σο ελφηεηα θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαη ηξφπσλ επηθνηλσλίαο. Δπνκέλσο, είλαη
δπλαηφ λα ππνζηεξηρηεί, φηη ε πιαηεία κεηακνξθψλεηαη ζε έλα αλαδπφκελν «θνηλφ»,
ην νπνίν ζχκθσλα κε ηελ ελλνηνιφγεζε ηνπ Θσηζάθε (2015: 408) ζπληζηά ηνλ θνηλφ
ηξφπν ηεο δεκφζηαο επηθνηλσλίαο πνπ ζπγθξνηεί ην πιήζνο ζε δεκφζην ζψκα331.

«[Ρν θνηλφ] είλαη θνηλέο ζρέζεηο ζηνλ δεκφζην ρψξν, θνηλέο ππνθεηκεληθέο
ηθαλφηεηεο πξαγκάησζεο ησλ ζρέζεσλ θαη θνηλέο θνηλσληθέο θαη θπζηθέο
δπλαηφηεηεο χπαξμεο ησλ ζρέζεσλ θαη ελεξγνπνίεζεο ησλ ηθαλνηήησλ
πξαγκάησζήο ηνπο» (Θσηζάθεο, 2016: 32).

Άκεζε θαη θξίζηκε ζπλέπεηα ηνπ αλαδπφκελνπ θνηλνχ ηεο πιαηείαο, ε νπνία απνθηά ηε
κνξθή ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ-θαηψθιη, είλαη φηη εληφο ηεο δελ ρσξάλε νξηνζεηεκέλεο
ηαπηφηεηεο. Ν ηξφπνο επηθνηλσλίαο ησλ ζπκκεηερφλησλ θαη νη θνηλσληθέο ηνπο ζρέζεηο
αλαπηχζζνπλ εθείλε ηελ θνπιηνχξα ζπλχπαξμεο, ζηελ νπνία νη πνηθίιεο ηαπηφηεηεο,
θαηά έλα ηξφπν, αλαηαξάζζνληαη θαζψο ην πιήζνο ηνπ θφζκνπ αλακεηξηέηαη δηαξθψο
κε ηηο πνιηηηθέο, πνιηηηζκηθέο, ηαμηθέο, εζληθέο θαη έκθπιεο ηαπηφηεηέο ηνπ332. Αξρηθά,
ελδερνκέλσο, φινη νη ζπκκεηέρνληεο εκθαλίδνληαη κε θάπνηα ζπγθεθξηκέλα
«θηγνχξα»,333 σζηφζν άκεζα γίλεηαη ζπλεηδεηφ φηη ζην πνιπζπιιεθηηθφ ςεθηδσηφ ηεο

απηά (...) Θη ήξζαλ θαη ήζειαλ θάηη λα θάλνπλ, θάπσο λα βνεζήζνπλ, λα ζπκκεηέρνπλ. Θαη
ξσηνχζαλ: ―Δγψ ηη λα θάλσ; Ρη;‖ ―Δζχ ζα πάξεηο απηφ ην θνκκάηη παλί‖, έιεγα. ―Κα δελ μέξσ λα
γξάθσ ζπλζήκαηα‖. ―Γελ πεηξάδεη‖, έιεγα, ―αο κελ μέξεηο λα ην θάλεηο θαιά‖. Έηζη, άξρηζε ζηγά
ζηγά λα κπαίλεη ε έθθξαζε, μεθηλψληαο απφ απιά πξάγκαηα (…) ψζπνπ άξρηζε λα νξγαλψλεηαη
θαιχηεξα ε Ξιαηεία, λα ζηήλνληαη νη νκάδεο» (ζπλέληεπμε ηεο Γηψηαο ζην Ξαπαπαχινπ, 2015:
134-135).
331
O Θσηζάθεο (2015: 408) νξίδεη σο «δεκφζην ζψκα» ην «θνηλσληθφ ζψκα» ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ θαη
σο «θνηλσληθφ ζψκα» ην ζψκα ησλ ππνθεηκέλσλ θαη ηελ νιφηεηα ησλ ζρέζεψλ ηνπο.
332
Δδψ αμίδεη λα αλαθεξζεί φηη ε ζηάζε ελάληηα ζηηο πνιηηηθέο ηαπηφηεηεο θαηεγνξήζεθε «είηε σο
απνιίηηθε είηε σο ―νινθιεξσηηθή‖ κε ηελ έλλνηα φηη ζηξψλεη ην δξφκν γηα ηελ θπξηαξρία ηεο κνλαδηθήο
ελνπνηεηηθήο ηαπηφηεηαο, ηεο εζληθήο ηαπηφηεηαο θαη (άξα) ηεο εζληθήο ελφηεηαο» (Hobo, 2011: 13).
Υζηφζν παξφιν πνπ αξθεηέο αξηζηεξέο θαη αλαξρηθέο νξγαλψζεηο εζηίαζαλ ζην θαηλφκελν ησλ
ειιεληθψλ ζεκαηψλ θαη ζηε δηαίξεζε ηεο «πάλσ» θαη ηεο «θάησ» πιαηείαο θαη θαη‘ απηφλ ηνλ ηξφπν
δηθαηνιφγεζαλ ηελ απνπζία ηνπο, κε κηα πην δηεηζδπηηθή καηηά κπνξεί λα εηπσζεί φηη

«απηή ε θξηηηθή έρεη ην (ηππηθφ) πιενλέθηεκα φηη κπνξεί λα δηαθξίλεη θνηλσληθέο ηάζεηο πίζσ απφ
ζχκβνια θαη ζπκπεξηθνξέο, έρεη φκσο ην (νπζηαζηηθφ) κεηνλέθηεκα φηη πάζρεη απν ηζηνξηθηζκφ (απφ
ηελ ηδενινγηθνπνηεζε δειαδή ηεο ηζηνξηθήο εκπεηξίαο). (…) Κπνξνχκε φκσο λα θαηαλνήζνπκε φηη
ζε κηα θνηλσληθή ζπλζήθε, φπνπ φιεο νη παξαδνζηαθέο θνηλφηεηεο ησλ εθκεηαιιεπφκελσλ είλαη ζε
θαηάζηαζε απνζχλζεζεο, ε εζληθή θνηλφηεηα σο ζχκβνια θαη σο θψδηθεο, απνηειεί κηα απάληεζε
ελφο ζπιινγηθνχ αλήθεηλ. (...) Απηφ θπζηθά είλαη επηθίλδπλν, ζην βαζκφ πνπ κπνξεί λα γίλεη ην
πέξαζκα απν ηελ ζπκβνινπνίεζε ζηε δεκηνπξγία ζρέζεσλ θαη ζπιινγηθνηήησλ παηξησηηθνχ
ραξαθηήξα, (...). Ξαξάιιεια φκσο, πξέπεη λα ζπκβάινπκε ζηελ δεκηνπξγία λέσλ θνηλνηήησλ, πνπ
ζα κπνξνχλ λα απνηεινχλ έκπξαθηεο πξνηάζεηο γηα κεγάιν κέξνο απηνχ ηνπ θφζκνπ» (Hobo,
2011: 13).

Δπίζεο ν Πηαπξίδεο (2011: 176-177) ζέηεη ην εξψηεκα «φινη εθείλνη πνπ έθεξλαλ ζηηο πιαηείεο ηηο
εζληθέο ηνπο ζεκαίεο [είλαη] απιά εζληθηζηέο; Ξξφθεηηαη γηα ηελ αλάδπζε ηεο γλσζηήο δειεηεξηψδνπο
εζληθηζηηθήο θνηλφηεηαο θαη ησλ ξαηζηζηηθψλ ηεο αληαλαθιαζηηθψλ πνπ ηξνθνδνηεί ε θξίζε; (...) ν
εζληθηζκφο δελ πεξηγξάθεη παξά κφλν κηα πηζαλή πξννπηηθή ηνχηεο ηεο επίθιεζεο.»
333
Πχκθσλα κε ηελ πεξηγξαθή ηνπ Πηαχξνπ (2011: 31):

«Ξνηνη βξέζεθαλ ινηπφλ ζην Πχληαγκα; Σσξίο δφζε ππεξβνιήο: φινη! Ρν πιήζνο είρε έληνλα ηα
ραξαθηεξηζηηθά απηψλ πνπ είραλ θαηέβεη θαη πάιη ζην Πχληαγκα κεηά ηηο θαηαζηξνθηθέο θσηηέο ζε
Ξεινπφλλεζν θαη Ξάξλεζα ην θαινθαίξη ηνπ 2007. Κε έληνλεο δφζεηο επίζεο απφ ηε λενιαία ηνπ
Γεθέκβξε ηνπ 2008, αιιά (...) θαη απφ ην πιήζνο πνπ μέζπαζε παλεγπξίδνληαο ηελ θαηάθηεζε ηνπ
επξσπατθνχ πξσηαζιήκαηνο πνδνζθαίξνπ ην θαινθαίξη ηνπ 2004. Ξινχηνο ηδεψλ, πινχηνο

513
πιαηείαο δελ ρσξάλε νξηνζεηήζεηο νχηε θαη ζπγθξνχζεηο ηαπηνηήησλ θαη αμίδεη λα
ζεκεησζεί φηη δηαξθψο επηλννχληαη ηξφπνη πνπ εμηζνξξνπνχληαη νη εληάζεηο θαη νη
πεξηζζφηεξεο ζπγθξνχζεηο απνζβέλνληαη.334 Πηελ πξαγκαηηθφηεηα ε πιαηεία έγηλε
ρψξνο θαηψθιη θαζψο «θαηνηθήζεθε απφ ην ―αλάκεζα‖ ησλ αλζξψπσλ. Δθεί
ζπλαληήζεθαλ (...), κίιεζαλ, (...) θνίηαμαλ ηζφηηκα ν εμεληάρξνλνο ηνλ εηθνζάρξνλν
ζηα κάηηα, ν ―Ξαζφθνο‖ ηνλ ―Γεμηφ‖, ε αλαξρηθή θνηηήηξηα ηελ θπξία κε ηα ιακέ, ν
πελεληάρξνλνο έκπνξνο ηνλ ζαξαληάρξνλν άλεξγν» (Ξαπαπαχινπ, 2015: 149). Ν
θαησθιηθφο ραξαθηήξαο ηεο πιαηείαο επέηξεςε ηε δεκηνπξγία δηαχισλ επηθνηλσλίαο
αλάκεζα ζε ππνθείκελα πνπ κέρξη ηφηε ήηαλ απνθιεηζκέλα ή είραλ επηιέμεη ηελ
απηνπεξηραξάθσζε ζε δνκεκέλεο ηαπηφηεηεο. «Ζ πνιπζπιιεθηηθφηεηα επλνήζεθε, ε
αλνρή ζηε δηαθνξεηηθφηεηα θαιιηεξγήζεθε, ε απνδνρή ηνπ άιινπ ζε έλα πιαίζην
ηζνηηκίαο θαη ακνηβαίνπ ζεβαζκνχ θαιιηεξγήζεθε. Θαη κε πνιινχο ηξφπνπο, ξεηνχο θαη
άξξεηνπο, ινγηθνχο, αηζζεηεξηαθνχο θαη ζπλαηζζεκαηηθνχο» (Ξαπαπαχινπ, 2015:
153).

Δμάιινπ ήδε απφ ην αξρηθφ θάιεζκα ησλ ιεγφκελσλ «αγαλαθηηζκέλσλ» ζην facebook
ηνλίδεηαη φηη δελ ζα ππάξρεη θνκκαηηθφο ρξσκαηηζκφο θαη «ν θαζέλαο θαιείηαη λα
εθθξάζεη ηνλ εαπηφ ηνπ»:

«Γηθφο καο αξρηθφο ζηφρνο είλαη λα θαηεβνχκε κε ηα παηδηά καο, λα γλσξηζηνχκε

(...), λα ζπλαληήζνπκε θίινπο θαη γλσζηνχο. Κε αθνξκή απηφ πνπ φινη δνχκε.
Σσξίο ζεκαίεο θαη πιαθάη, ρσξίο θφκκαηα θαη νξγαλψζεηο. Απζφξκεηα. Νη
δηαρεηξηζηέο ηεο ζειίδαο δελ είλαη νξγαλσηέο ηεο εθδήισζεο.»335

΋πσο επηζεκαίλεη ν Πηαχξνπ (2011: 33):

«Θαλείο δελ κπνξνχζε λα επηβάιεη θάηη πνπ δελ ήζειαλ νη πνιινί. Νχηε δεμηφο νχηε
αξηζηεξφο. Νχηε αλ έβγαδε παηξησηηθέο θνξφλεο, νχηε αλ κηινχζε γηα εξγάηεο (...).
Ν θφζκνο θξαηνχζε απηά πνπ ήζειε. Ρα ππφινηπα απνξξίπηνληαλ θπζηθά ή αιιηψο
έκπαηλαλ ζην πεξηζψξην, πνπ είλαη ην ίδην πξάγκα.»

θαη φπσο παξαηεξεί ν Πηαπξίδεο (2011: 182):

«Oη ξφινη εθηέζεθαλ ζπρλά ζηε κεηακνξθσηηθή δχλακε ηεο απφ θνηλνχ παξαγσγήο
ηνπ θνηλνχ. Ρν κνίξαζκα θαη ε αιιειεγγχε δελ αλαπηχρζεθαλ ζηηο πιαηείεο σο
αμίεο πνπ είραλ ήδε ζεηηθφ πξφζεκν ζηα πιαίζηα κηαο ζπλνκνινγεκέλεο ηδενινγίαο.
Ππρλά αλαθαιχθζεθαλ ζηελ πξάμε, κπξνζηά ζε πξνβιήκαηα ηεο απφ θνηλνχ

απφςεσλ θαη ζπκπεξηθνξψλ. Άλζξσπνη θάζε ειηθίαο, ρνπιηγθάλνη, παιηνί απνγνεηεπκέλνη

αξηζηεξνί, θπξίεο κε ηαγέξ, πηηζηξηθάδεο κε ζθηζκέλα ηδελ, νκνθπιφθηινη, ινχκπελ (...), πξψελ
βνιεκνί, γέξνη κε αξγφ βήκα θαη ζθακκέλν πξφζσπν, κεηαλάζηεο, κεραλφβηνη, ζηειέρε
επηρεηξήζεσλ, ―ειιελάξεο‖, θνχξηεξ, ρίπηδεο, ―λνηθνθπξαίνη‖, παιηά ―θξηθηά‖, ―θαλαπέδεο‖, άλεξγεο
θαη άλεξγνη λένη αιιά θαη άλσ ησλ ζαξάληα εηψλ, απνιπκέλνη ηδησηηθνί ππάιιεινη,
κηθξνεπαγγεικαηίεο πνπ πεγαίλνπλ γηα θνχλην ή έρνπλ ήδε θνπληάξεη, (...) θαη θαη θαη ...»
334
Νη νκάδεο ςπρξαηκία θαη ε νκάδα θαιιηηερλψλ ζπλεηζέθεξαλ ζην λα εμηζνξξνπνχληαη νη εληάζεηο
πνπ δεκηνπξγνχληαλ ζηελ θαζεκεξηλφηεηα ηεο πιαηεία. Δλδεηθηηθφ είλαη ην παξαθάησ απφζπαζκα.

«Eίλαη αζηείν ηψξα απηφ πνπ ζα πσ, αιιά ήηαλ αιήζεηα (...). Βιέπακε λα γίλεηαη ζπκπινθή, δειαδή
ηζαθψλνληαλ π.ρ. δπν ηχπνη, έβγαηλαλ καραίξηα, άγξηεο θαηαζηάζεηο, θαη ηφηε πεηαγφηαλ θάπνηνο
θαη θψλαδε ―Ξαηδηά, δξψκελν!‖ θαη απηφ ζήκαηλε φηη ηξέρνπκε! Θπκάκαη ηνλ εαπηφ κνπ λα αξπάδσ
φ,ηη έβξηζθα, έλα ληέθη, έλα μχιηλν θνπηί απφ κνιχβηα, θαη λα αξρίδνπκε λα ηξαγνπδάκε, λα
ρνξεχνπκε, λα παίδνπκε κνπζηθή, ιέγακε πνηήκαηα, θάλακε φ,ηη κπνξνχζακε, θάλακε αθξνβαηηθά
γηα λα ζηακαηήζεη απηφ πνπ γηλφηαλ. Θαη ζηακαηνχζε (...) Ήηαλ ηεξάζηηα δχλακε απηή, ηεξάζηηα»
(ζπλέληεπμε ηεο Έιελαο ζηε Ξαπαπαχινπ, 2015: 139).
335
Ξεγή: http://www.facebook.com/pages/Αγαλαθηηζκελνη-Πην-Ππληαγκα (23/7/2014)

514
 δηαρείξηζεο ηνπ ρψξνπ αιιά θαη ηεο απφ θνηλνχ δηνξγάλσζεο γεγνλφησλ, ρσξίο ηελ
πξσηνθαζεδξία πξνεγθαηαζηεκέλσλ θέληξσλ ―ζρεδηαζκνχ‖.»

Υο εθ ηνχηνπ απηή ε δηαδηθαζία αλέδεημε κηα λέα θνηλσληθφηεηα θαη αλαδχζεθε έλα λέν
θνηλσληθφ ππνθείκελν, έλα θνηλσληθφ θαη πιεζπληηθφ «εκείο».336 «Έλα ηδηφηππν εκείο
αλαδχεηαη ζηηο πιαηείεο, έλα ακθίζεκν εκείο ζπκππθλψλεηαη, αιιά κπνξεί θαη λα
εμαηκίδεηαη ηαπηφρξνλα ζηηο πιαηείεο» (Πηαπξίδεο, 2011: 178). Ξξφθεηηαη γηα «ην εκείο
ησλ θνηλψλ αλζξψπσλ, έλα εκείο πεξηεθηηθφ, πνπ απαηηεί δηθαηνζχλε θαη δσή. Δίλαη έλα
εκείο πνπ δελ νλνκαηίδεη, γηα λα μερσξίζεη, δελ δηαθνξνπνηεί, γηα λα πςψζεη ηείρε. (...)
είλαη έλα πνιχπιεπξν εκείο, έλα θαιεηδνζθνπηθφ εκείο, γεκάην απν ηηο αλαθιάζεηο πνπ
γελλνχλ νη δηαξθψο θαηλνχξγηνη ζπλδπαζκνί ησλ δηαθνξεηηθνηήησλ» (Πηαπξίδεο,
2011: 178-179).

Δπνκέλσο γίλεηαη θαλεξφ φηη ζηελ πιαηεία αλαδχζεθε έλα «εκείο» δηθηπαθφ,
πιεζπληηθφ, δηαζηαιηηθφ θαη σο εθ ηνχηνπ ε πξάμε ηεο θαηάιεςεο κεηαηξέπεη ηελ
πιαηεία ζε κηα αλνηρηή θνηλφηεηα, ε νπνία κπνξεί λα γίλεη θαηαλνεηή δηαιεθηηθά σο
θνηλφηεηα ζε θίλεζε θαη θνηλφηεηα ζε ζηάζε.

336
Σαξαθηεξηζηηθέο είλαη νη εθθξάζεηο ηνπ πιεζπληηθνχ θαη πνηθηιφκνξθνπ εκείο φπσο δηαηππψζεθε
κέζα απφ ηα ίδηα ηα θαιέζκαηα ησλ ζπκκεηερφλησλ: «είκαζηε άλεξγνη, εξγαδφκελνη, ζπληαμηνχρνη,
καζεηέο, θνηηεηέο, αγξφηεο, κεηαλάζηεο, αγαλαθηηζκέλνη κε φινπο απηνχο πνπ ιεειαηνχλ ηηο δσέο καο,
πνπ απνθαζίδνπλ ρσξίο εκάο» (ηνληζκφο δηθφο κνπ, «αγαλαθηηζκέλνη» Ζξαθιείνπ), «είκαζηε ν
θαλέλαο» (αλψλπκν πιαθάη ζην Πχληαγκα, αλαθέξεηαη ζην Πηαπξίδεο, 2011: 178), «είκαζηε ην 99%»
(ζχλζεκα ζην Occupy Wall Street).

515
7.4.3 Η πξάμε ηεο πιαηείαο: Κνηλφηεηα ζε θίλεζε θαη
θνηλφηεηα ζε ζηάζε

«Νη θνηλφηεηεο ζε θίλεζε ―εθθξίλνπλ‖ ηνλ δηθφ ηνπο ρψξν. Γελ πξφθεηηαη γηα ηνλ
δεκφζην ρψξν, φπσο ηνλ μέξνπκε, ρψξν πνπ κηα νξηζκέλε εμνπζία παξαρσξεί ζηε
δεκφζηα ρξήζε ππφ ζπγθεθξηκέλνπο θάζε θνξά φξνπο, νη νπνίνη ελ ηέιεη
επηβεβαηψλνπλ ηε λνκηκνπνίεζε ηεο εμνπζίαο απηήο. Νχηε πξφθεηηαη γηα ρψξν
ηδησηηθφ, αλ κ‘ απηφ ελλννχκε ην ρψξν πνπ ειέγρεηαη θαη ρξεζηκνπνηείηαη απφ κηα
πεξηνξηζκέλε νκάδα αλζξψπσλ, ε νπνία απνθιείεη φινπο ηνπο ππφινηπνπο. Νη
θνηλφηεηεο εθθξίλνπλ ρψξν θνηλφ, ρψξν πνπ ρξεζηκνπνηείηαη θάησ απφ ζπλζήθεο
πνπ νη θνηλφηεηεο ζπιινγηθά πξνζδηνξίδνπλ, ρψξν αλνηρηφ ζηνλ θαζέλα (θαη φρη
κφλν ζηα κέιε ηεο θνηλφηεηαο). Ξην ζσζηά, απηέο νη θνηλφηεηεο δελ έρνπλ αθξηβψο
κέιε: φπνηνο θαη φπνηα ζπκκεηέρεη ζηηο δξάζεηο θαη απνδέρεηαη ηνπο θαλφλεο κηαο
ηέηνηαο θνηλφηεηαο είλαη ―εθ ησλ πξαγκάησλ‖ κέινο. Ζ ρξήζε, ε θξνληίδα θαη ε
δεκηνπξγία ηνπ θνηλνχ ρψξνπ δελ θαζξεθηίδεη απιψο ηελ θνηλφηεηα. Ζ θνηλφηεηα ε
ίδηα είλαη πνπ ―εθθξίλεηαη‖, αλαπηχζζεηαη θαη αλαπαξάγεηαη κέζα απφ πξαθηηθέο πνπ
εζηηάδνληαη ζηνλ ―θνηλφ ρψξν‖. Γεληθεχνληαο ηνχηε ηελ αξρή: Ζ θνηλφηεηα
αλαπηχζζεηαη κέζα απφ ηελ ―απφ θνηλνχ‖ παξαγσγή (…), κέζα απφ δξάζεηο θαη
κνξθέο νξγάλσζεο πξνζαλαηνιηζκέλεο ζηελ παξαγσγή ησλ θνηλψλ (…).»
(Πηαπξίδεο, 2011: 173)

΋πσο έγηλε θαλεξφ, απφ ην πξνεγνχκελν θεθάιαην, ε θαηεηιεκκέλε πιαηεία απνηειεί

έλαλ αλνηρηφ θαη πβξηδηθφ ρψξν-θαηψθιη, ζηνλ νπνίν νη ζπκκεηέρνληεο κέζα απφ
πξάμεηο αλαηνπνζέηεζεο θαη επαλεγγξαθήο θαζψο θαη ελεξγνπνίεζεο ησλ δηαδηθαζηψλ
αλαγλψξηζεο, παξνπζίαο θαη θνηλήο πξνζδνθίαο δεκηνπξγνχλ ηελ θνηλφηεηα ηεο
πιαηείαο. Ξξφθεηηαη γηα κηα θνηλφηεηα, ε νπνία δελ ζπληζηά έλαλ πεξίθιεηζην
νρπξσκέλν ζχιαθα αιιά είλαη δηαξθψο ππφ θαηαζθεπή, είλαη αλνηρηή ζε
λενθεξκέλνπο, ζε δηαθνξεηηθά ππνθείκελα θαη σο εθ ηνχηνπ είλαη αλνηρηή ζε
πνιππνίθηιεο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ηξφπνπο επηθνηλσλίαο. Ραπηφρξνλα φπσο έγηλε
θαλεξφ είλαη κηα θνηλφηεηα δηθηπαθή, δηαζηαιηηθή θαη νηθνπκεληθή. Ξαξάιιεια ε
θνηλφηεηα ηεο πιαηείαο ηξνπνπνηεί ηα φξηα κεηαμχ ηδησηηθνχ θαη πνιηηηθνχ ρψξνπ,
πξνζσπηθνχ θαη δεκφζηνπ, δηαπξαγκαηεχεηαη θαη αλαηαξάζζεη ηηο πνηθίιεο πνιηηηζκηθέο,
ηαμηθέο, έκθπιεο, εζληθέο ηαπηφηεηεο θαη φπσο ζηελ πεξίπησζε ηνπ Γεθέκβξε ηνπ
2008 κέζα απφ πξάμεηο απφθιηζεο θαη ζπλάληεζεο δηακνξθψλεη ηνλ Θνηλφ Σψξν. ΋πσο
ζσζηά επηζεκαίλεη ν Πηαπξίδεο (2011: 173) ε θνηλφηεηα «εθθξίλεη» ηνλ Θνηλφ Σψξν
θαη ηαπηφρξνλα «εθθξίλεηαη», δειαδή αλαπηχζζεηαη θαη αλαπαξάγεηαη κέζα απφ
πξαθηηθέο πνπ εζηηάδνληαη ζηνλ «Θνηλφ Σψξν».

Ρα παξαπάλσ ραξαθηεξηζηηθά ηεο θνηλφηεηαο ηεο θαηεηιεκκέλεο πιαηείαο πξνηξέπνπλ

ζην λα εμεηαζζεί αλαιπηηθφηεξα ν αλαδπφκελνο θξίζηκνο ξφινο ηεο δηαιεθηηθήο κεηαμχ
θίλεζεο θαη ζηάζεο. Ζ πιαηεία γίλεηαη θαηψθιη θαζψο ζε απηήλ αξζξψλεηαη ε ζηάζε
θαη ε θίλεζε, ην εδψ θαη ην εθεί, ην πξηλ θαη ην κεηά. ΋πσο ηζρπξίδεηαη ν Πηαπξίδεο,
(2002: 285-286) «ζην θαηψθιη ε κεηάβαζε αλάκεζα ζε έλα πξηλ θαη ζε έλα κεηά,
αλάκεζα ζε έλα εδψ θαη ζε έλα εθεί, αλάκεζα ζε έλαλ ηφπν θαη ζε έλαλ άιινλ
εθθξάδεηαη κέζα απφ κηα θίλεζε. Ζ θίλεζε ε ίδηα, ε δπκσκέλε κε ην ρξφλν θίλεζε,
είλαη πνπ παξάγεη ην θαηψθιη». Σαξαθηεξηζηηθή είλαη ε εκπεηξία ηνπ Γθηνπιέξλν
Θαεγηάλε (Guillermo Kaejane, 2011) γηα ηελ πεξίπησζε ηεο θαηεηιεκκέλεο πιαηείαο
Ξνπέξηα ληει Πνι ζηε Καδξίηε:

516
 «H εκπεηξία θξαηηέηαη δσληαλή αθφκε θη φηαλ δελ είκαζηε παξφληεο. (...) Βξίζθνκαη
ζηε Ξνπέξηα ληει Πνι, παξφιν πνπ είκαη ζην ζπίηη. Δίκαη ζηε Ξνπέξηα ληει Πνι,
γηαηί ζπλέρεηα κηιάσ γη‘ απηή, γηαηί δελ κπνξψ λα ζπγθεληξσζψ ζηε δνπιεηά κνπ,
γηαηί δελ κπνξψ λα ηε βγάισ απφ ην θεθάιη κνπ. Θη φηαλ κπνξψ πάσ εθεί. Ξεγαίλσ
ηξέρνληαο (...), έηζη ψζηε νη άιινη λα κπνξέζνπλ λα αλαπαπζνχλ.»

Δπνκέλσο ε πξάμε ηεο θαηάιεςεο ηεο πιαηείαο, φπσο επηζεκάλζεθε θαη ζηε
πεξίπησζε ησλ θαηαιήςεσλ θαη ησλ απηννξγαλσκέλσλ θνηλσληθψλ εγρεηξεκάησλ,
θαζψο θαη ζηελ πεξίπησζε ηεο εμέγεξζεο ηνπ Γεθέκβξε ηνπ 2008, αλαδεηθλχεη ηε
δηπιή δηαιεθηηθή ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ: απφ ηε «ζηάζε» ζηελ «θίλεζε», θαη αληίζηξνθα
απφ ηελ «θίλεζε» ζηε «ζηάζε». Ρα θνηλσληθά εγρεηξήκαηα ππξνδνηνχλ θνηλσληθνχο
αγψλεο θαη νη θνηλσληθνί αγψλεο δεκηνπξγνχλ λέα θνηλσληθά εγρεηξήκαηα, ε εμέγεξζε
ραξαθηεξίδεηαη απφ ηε δηαζηαιηηθή θίλεζε απφ ην θέληξν ζηελ πεξηθέξεηα θαη
ηαπηφρξνλα αγθπξψλεηαη ζε ζπγθεθξηκέλα εδάθε θνηλήο θηήζεο, ηα νπνία
ζπγθξφηεζαλ ηνπο θφκβνπο ελφο άηππνπ δηθηχνπ εμεγεξκέλσλ «βάζεσλ» πνπ
αλαηξνθνδνηνχζαλ ε κηα ηελ άιιε. Κε παξφκνην ηξφπν ε θαηεηιεκκέλε πιαηεία
εκπλέεηαη απφ πξνεγνχκελα εγρεηξήκαηα, ζηαζηάδεη απέλαληη ζην θνηλνβνχιην θαη
ηαπηφρξνλα θηλείηαη θαη ζπλνκηιεί κε ην ηνπηθφ θαη ην παγθφζκην. Δπηπιένλ ν Θνηλφο
Σψξνο, φπσο ήδε έρεη επηζεκαλζεί, κέζσ ηεο θπθινθνξίαο ηνπ, δηαξθψο αξζξψλεηαη
κε ηελ «θνηλσληθή θαη πξνζσπηθή ειεπζεξία», νη νπνίεο, αθνινπζψληαο ηελ πξαμηαθή
αλάιπζε ηνπ Θσηζάθε (2015: 8), απνηεινχλ δηαξθή δηαδηθαζία, θαζψο βαζίδνληαη ζε
πξνυπάξρνπζεο ζρέζεηο ειεπζεξίαο θαη πξαγκαηψλνληαη κε ηελ πξάμε ηεο
ρεηξαθέηεζεο σο δηαδηθαζία αλαζπγθξφηεζεο ηνπ πξνζψπνπ θαη αλάθηεζεο ηεο
ειεπζεξίαο ηνπ337. Δδψ είλαη επνκέλσο πνπ αλαδχεηαη ν θξίζηκνο ξφινο ηεο δηαιεθηηθήο
κεηαμχ θίλεζεο θαη ζηάζεο.

Γηα ηνπο ζθνπνχο ηεο επαξθέζηεξεο αλάιπζεο αο επηηξαπεί, ζην ζεκείν απηφ, κηα
ζχληνκε ελλνηνιφγεζε ηεο ζηάζεο, ζηελ νπνία ήδε απφ ηελ αξραηφηεηα ηεο έρνπλ
απνδνζεί ηέζζεξηο θχξηεο ζεκαζίεο: α) Ζ Πηάζε σο ην «Κέζν» δχν Θηλήζεσλ, δειαδή
σο ην ζεκείν αλαηξνπήο, ζην νπνίν ζπλππάξρνπλ ην ηέινο ηεο πξψηεο θίλεζεο θαη ε
αξρή ηεο δεχηεξεο (Dieter, 1994[1950]: 215), β) Ζ Πηάζε σο «Δμέγεξζε», φπνπ νη
εμεγεξκέλνη απνθαινχληαη «ζηαζηαζηέο» (Θνπθπδίδεο, Μελνθψληαο θαη Ζξφδνηνο φπσο
αλαθέξνληαη ζηνπο Jones and Powell, 1942∙ Kalimtzis, 2000∙ Price, 2001), γ) Ζ Πηάζε
σο «λφζνο» θαη σο «θξίζε» – θξίζηκε ζηηγκή ηεο αζζέλεηαο θαηά ηελ νπνία ν
νξγαληζκφο είηε αλαξξψλεη, είηε ππνηξνπηάδεη (Πηάζε - Νκνηφζηαζε - Κεηάζηαζε) ή σο
ε θξίζηκε ζηηγκή ηεο χπαξμεο ηνπ πξνζψπνπ (Ηππνθξάηεο, Ξπζαγφξαο φπσο
αλαθέξνληαη ζηνπο Dieter, 1994[1950]∙ Kalimtzis, 2000∙ Midnight Notes and Friends,
2009), θαη ηέινο δ) ε «Ξνιηηηθή - Ζζηθή – Οεηνξηθή» Πηάζε, ζχκθσλα κε ηελ νπνία
θάζε πξάμε ακθηζβήηεζεο πξνυπνζέηεη ηε Πηάζε ή ρσξίο Πηάζε δελ κπνξεί λα ππάξμεη
ακθηζβήηεζε (Dieter, 1994[1950]: 215) θαη, ζχκθσλα κε ηνλ Θηθέξσλα (Topica:
25,93 φπσο αλαθέξεηαη ζην Dieter, 1994[1950]: 229), ε Πηάζε είλαη «ν ηφπνο ηεο
ππεξάζπηζεο», πνπ ζεκαίλεη φηη είλαη ν ηφπνο «πνπ ε άκπλα ζπλαληά ηελ επίζεζε,

337
Πχκθσλα κε ηνλ Θσηζάθε (2014: 8):

«Ζ ρεηξαθέηεζε, ε θίλεζε αλαζπγθξφηεζεο ηνπ πξνζψπνπ θαη αλάθηεζεο ηεο ειεπζεξίαο ηνπ, δελ
δεκηνπξγεί ζρέζεηο ειεπζεξίαο εθ ηνπ κεδελφο. Ζ πξάμε ηεο ρεηξαθέηεζεο είλαη κηα πξάμε
ειεπζεξίαο πνπ δεκηνπξγεί ειεπζεξία. Ρν θεληξηθφ ζεκείν εδψ δελ είλαη ην θελφ ηεο ειεπζεξίαο,
αιιά ε χπαξμε ηεο ειεπζεξίαο πνπ πξαγκαηψλεηαη κε ηελ πξάμε ηεο ρεηξαθέηεζεο.»

517
είλαη ην πξψην βήκα πξνο ηε ζπκπινθή, λα ην πνχκε δηαθνξεηηθά είλαη ν ηφπνο ηεο
αληεπίζεζεο (ή ηεο αληαπάληεζεο ή ηεο εηνηκαζίαο γηα ηελ επηζηξνθή)».338

Πήκεξα παξαηεξείηαη έλα αλαλεσκέλν ελδηαθέξνλ γηα ηελ ελλνηνιφγεζε ηεο ζηάζεο
θαη ηε ζχλδεζή ηεο κε ηα θνηλσληθά θηλήκαηα ηελ επνρή ηεο θξίζεο.

Δλδεηθηηθά, ν Θψζηαο Γνπδίλαο (2011: 204) πξνηείλεη ηελ έλλνηα ηεο ζηάζεο γηα ηελ
θαηαλφεζε ηνπ ιεγφκελνπ «θηλήκαηνο ησλ πιαηεηψλ»:

«Ζ Πηάζε Πχληαγκα απνηειεί κηα ζπλεχξεζε ζσκάησλ ζην ρψξν θαη ρξφλν, πνπ
ζθέπηνληαη, ζπδεηνχλ θαη αζρνινχληαη κε ηα θνηλά ή, αθφκε θαιχηεξα, πνπ νξίδνπλ
ηη είλαη θνηλφ (...). Αλ ινηπφλ νξίζνπκε ηνλ θνκκνπληζκφ σο επαλάθηεζε θαη
θνηλσληθνπνίεζε ησλ ηδησηηθνπνηεκέλσλ θνηλψλ απφ ην πιήζνο, ε Πηάζε Πχληαγκα
απνηειεί έλα πξσηνθνκκνπληζηηθφ ζπκβάλ.»

Δπίζεο ε Αζελά Αζαλαζίνπ (ζην Butler and Athanasiou, 2013: 151) ππνζηεξίδεη φηη:

«Ζ ίδηα ε πξαθηηθή ηεο ζηάζεο δεκηνπξγεί ηφζν έλαλ ρψξν γηα ζπιινγηζκφ φζν θαη
έλαλ ρψξν γηα εμέγεξζε, αιιά επίζεο θαη κηα ζπλαηζζεκαηηθή ζπκπεξηθνξά γηα ην
πσο ζηέθεηαη θαλείο θαη πνηα είλαη ε ζέζε ηνπ-ε ζηάζε ηνπ. Δίλαη ηφζν ε ζσκαηηθή
φζν θαη ε ζπλαηζζεκαηηθή δηάηαμε ηεο ζηάζεο, πνπ, έζησ θαη πξνζσξηλά,
εθηξνρηάδεη ηηο θαλνληζηηθέο πξνυπνζέζεηο ζρεηηθά κε ην ηη κπνξεί λα ηεζεί σο
δεκφζηα θαηαλνεηφ θαη ινγηθφ ζηα ππάξρνληα πνιηηεχκαηα.»

Oη Γεκήηξεο Γαιάθνγινπ θαη Γηάλλεο Θαιιηάλνο (Dimitris Dalakoglou and Yannis

Kallianos, 2014: 531) ηζρπξίδνληαη φηη ε Πηάζε αθνξά ηηο «κε-ζπζηεκηθέο δηαθνπέο
ησλ ξνψλ θαη ηηο κε-ζπζηεκηθέο δηαηαξαρέο (...), γίλεηαη αληηιεπηή σο κηα δηαδηθαζία
πνπ πξνθαιεί ηε λεν-θηιειεχζεξε θαλνληθφηεηα θαη ηνπο παξαγσγηθνχο ξπζκνχο ηεο».

Θαη ε Κπξηψ Ρζηιηκπνπλίδνπ (Myrto Tsilimpounidi, 2015) αλαθέξεη φηη:

«H ζηάζε (...) ζπλεπάγεηαη φηη ππάξρεη κηα (...) δπλακηθή ζηελ αλαζηάησζε πνπ
ζπκβαίλεη φηαλ νη ξνέο (...) ηνπ θεθαιαίνπ (...) ζηακαηάλε. Δάλ ν θαπηηαιηζκφο έρεη
λα θάλεη κε ηελ θπθινθνξία (...) ηφηε κηα πξαγκαηηθά αλαηξεπηηθή θαη επαλαζηαηηθή
δξάζε είλαη λα δηαθφςεη, λα ζηακαηήζεη ή λα δηαιχζεη ηα πξνυπάξρνληα κνλνπάηηα
πνπ έρνπλ νδεγήζεη ζηε δνγκαηηθή ππαθνή ζηνπο θαλφλεο ηνπο θαπηηαιηζκνχ (...).

338
Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ζε αληηδηαζηνιή κε ηνλ πινχην ησλ παξαπάλσ λνεκάησλ, θαηά ην πέξαζκα
απφ ηελ ειιεληζηηθή ζηε ξσκατθή πεξίνδν θη έπεηηα ζηελ θαζνιηθή θαη βπδαληηλή επνρή, ην λφεκα ηεο
Πηάζεο δηαθνξνπνηήζεθε ζε ζεκαληηθφ βαζκφ. Απφ ηε κηα ζην Βπδάληην ε έλλνηα ηεο Πηάζεο δηαηήξεζε
απνθιεηζηηθά ηνλ ραξαθηήξα ηεο εμέγεξζεο σο έλα φκσο πεξηζσξηαθφ θαηλφκελν, ην νπνίν έπξεπε λα
θαηαζηέιιεηαη (π.ρ. Πηάζε ηνπ Λίθα). Απφ ηελ άιιε, ζηε θαζνιηθή κεζαησληθή Γπηηθή Δπξψπε, ε
Πηάζε απέθηεζε έλα εληειψο κεηαηνπηζκέλν λφεκα. Ζ Πηάζε απνδφζεθε ζηα ιαηηληθά θπξίσο κε ηελ
απινπνηεκέλε έλλνηα ηνπ ζηαζκνχ (Station, Stop) θαη ηεο ζηαζεξφηεηαο θαη ράζεθε ν αλνηρηφο
ραξαθηήξαο ηεο εμέγεξζεο, ηεο ακθηζβήηεζεο, ηνπ ζηνραζκνχ, ηεο εζηθήο-ξεηνξηθήο-πνιηηηθήο
Πηάζεο. Θαη‘ απηφλ ηνλ ηξφπν, ζηελ θαζνιηθή Δπξψπε ε έλλνηα ηεο Πηάζεο απέθηεζε ηελ αθξηβψο
αληίζεηε ζεκαζία απφ ηελ εμέγεξζε θαη ηελ ακθηζβήηεζε. Ρεο απνδφζεθε ην λφεκα ηνπ «Θξάηνπο»
(Statν ζηα Ιαηηληθά, State-Αγγιηθά, Staates-stand Γεξκαληθά, Esdado-Ηζπαληθά), ηεο ζηαζεξήο
θαηάζηαζεο ηνπ «status» ή ηνπ «status quo». Δπίζεο, ηα ππνθείκελα κέζα ζηε Πηάζε έραζαλ ηνλ
αλαζηνραζηηθφ θαη εμεγεξζηαθφ ηνπο ραξαθηήξα σο «Πηαζηαζηέο» θαη κεηαζρεκαηίζζεθε ζηελ «Estate»,
ζηελ θπξίαξρε αλψηεξε «ζηαζεξή» θνηλσληθή ηάμε. Ραπηφρξνλα, ν φξνο «estate» ζπλδέζεθε κε ηελ
κεγάιε ηδηνθηεζία, ζπλεπψο κε ηελ θαηνρχξσζε ηνπ δηθαηψκαηνο ηεο αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο. Κε απηφλ
ηνλ ηξφπν αληηζηξάθεθε ην λφεκα ηεο Πηάζεο θη επνκέλσο ε εμέγεξζε απέλαληη ζην εθάζηνηε θπξίαξρν
θαζεζηψο νλνκάζηεθε «Αληίζηαζε» (αγγ. Resistance, γαι. Résistance, γεξκ. Widerstand). Υζηφζν, ζε
απηή ηε ζεκεηνινγηθή πεξηπέηεηα, φζν θη αλ έρεη επηδησρζεί ε κεηαζηξνθή ησλ λνεκάησλ, ε επαλάιεςε
ησλ «Πηάζεσλ» εμαθνινπζεί λα ζεκαίλεη ηελ «Δπαλά-ζηαζε».

518
 [Δπίζεο] ε ζηάζε αθνξά ην λα πάξεη θαλείο ζέζε: πξνηείλεη ηε ζσκαηηθή,
ζπλαηζζεκαηηθή θαη ηδενινγηθή ζέζε ηνπ θαζελφο (ζηάζε δσήο).»

Κε βάζε ηελ παξαπάλσ ζπδήηεζε γίλεηαη θαλεξφ φηη ε έλλνηα ηεο ζηάζεο κπνξεί λα
εκπινπηίζεη ηελ θαηαλφεζε θαη θπξίσο ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ελεξγνπνηείηαη,
αλαπαξάγεηαη, πξαγκαηψλεηαη θαη αλαδχεηαη ν Θνηλφο Σψξνο. Γηα ην ζθνπφ απηφ
πξνηείλσ ηε ζχλδεζε ηεο έλλνηαο ηεο ζηάζεο κε ην θαηά Θσηζάθε «ζχζηεκα
επηθνηλσλίαο», ην νπνίν φπσο έρεη αλαθεξζεί ζην θεθάιαην 5.1.5.1 «Ν Θνηλσληθφο
Σψξνο θαη ην ηεηξακεξέο ηνπ Kνηλσληθνχ Xψξνπ» απνηειείηαη απφ ηηο ζρέζεηο
επηθνηλσλίαο (ζρέζεηο ησλ πξάμεσλ) θαη ηηο πξάμεηο επηθνηλσλίαο 339. Αλαιπηηθά φπσο
επηζεκαίλεη ν Θσηζάθεο (2012: 81) νη θνηλσληθέο δπλάκεηο σο ελφηεηα αληηθεηκεληθψλ
δπλαηνηήησλ (θνηλσληθέο δπλαηφηεηεο θαη θπζηθφο ρψξνο) θαη ππνθεηκεληθψλ
ηθαλνηήησλ ελεξγνπνηνχλ ηηο πξάμεηο επηθνηλσλίαο θαη αλαπαξάγνληαη κέζσ απηψλ.
Ραπηφρξνλα νη θνηλσληθέο ζρέζεηο σο ζρέζεηο ησλ ππνθεηκέλσλ αλαδχνληαη απφ ηηο
ζρέζεηο επηθνηλσλίαο (ζρέζεηο ησλ πξάμεσλ) θαη πξαγκαηψλνληαη κέζσ απηψλ. Νη
πξάμεηο επηθνηλσλίαο καδί κε ηηο ζρέζεηο επηθνηλσλίαο (πξάμεηο ησλ ζρέζεσλ)
ζπληζηνχλ σο ελφηεηα ην ζχζηεκα επηθνηλσλίαο, ην νπνίν θαη πξνηείλσ λα ελλνηνινγεί
ηε ζπδήηεζε πεξί «ζηάζεο». Δπνκέλσο ν ηξφπνο επηθνηλσλίαο (θνηλσληθέο δπλάκεηο θαη
θνηλσληθέο ζρέζεηο) ζπγθξνηεί θαη ζπγθξνηείηαη θάζε θνξά κέζσ ηεο ζηάζεο-
ζπζηήκαηνο επηθνηλσλίαο.

Ζ παξαπάλσ πξφηαζε ελλνηνιφγεζεο ηεο ζηάζεο σο ελφηεηα ησλ πξάμεσλ

επηθνηλσλίαο θαη ζρέζεσλ επηθνηλσλίαο επηηξέπεη λα θαηαλνεζνχλ θαιχηεξα νη
δηεξγαζίεο πξαγκάησζεο ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαη ζπγθξφηεζεο ηνπ θνηλσληθνχ
ππνθεηκέλνπ ζε πξφζσπν. Ξην αλαιπηηθά, ε ιεηηνπξγία ηεο πξάμεο γίλεηαη κε ηηο
δηαδηθαζίεο αλάδπζεο ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ απφ ηηο ζρέζεηο επηθνηλσλίαο θαη κε ηε
πξαγκάησζε ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ ζηηο ζρέζεηο επηθνηλσλίαο. Θαη‘ απηφλ ηνλ ηξφπν
ζπγθξνηείηαη ζχκθσλα κε ηνλ Θσηζάθε (2014: 16) ην ππνθείκελν ζε πξφζσπν
αλαπαξάγνληαο επηθνηλσληαθά ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο ζηνλ θνηλσληθφ ρψξν.

Πχκθσλα κε ηε δηαηχπσζε ηνπ Θσηζάθε (2014: 16):

«Ζ πξάμε είλαη κηα νινθιεξσκέλε ελφηεηα λφεζεο θαη δξάζεο (...), κε ηελ νπνία ην
ππνθείκελν ζπγθξνηείηαη ζε πξφζσπν αλαπαξάγνληαο επηθνηλσληαθά ηηο θνηλσληθέο
ζρέζεηο ζηνλ θνηλσληθφ ηνπ ρψξν, κέζσ ηεο αθφινπζεο θπθιηθήο θαζνξηζηηθφηεηαο.
Αλάδπζε ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ απφ ηηο ζρέζεηο επηθνηλσλίαο: θαζνξηζηηθφηεηα
ησλ ζρέζεσλ επηθνηλσλίαο. Ξξαγκάησζε ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ ζηηο ζρέζεηο
επηθνηλσλίαο: θαζνξηζηηθφηεηα ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ. Πε απηφ ην ελλνηνινγηθφ
πιαίζην, θνηλσληθέο ζρέζεηο είλαη νη ζρέζεηο ησλ ζπγθξνηνχκελσλ ζε πξφζσπα
θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ —νη θνηλσληθέο ζρέζεηο είλαη ζρέζεηο πξνζψπσλ. Δλψ
ζρέζεηο επηθνηλσλίαο είλαη νη ζρέζεηο ησλ ζπγθξνηνχκελσλ ζε πξάμεηο δηεξγαζηψλ
λφεζεο-δξάζεο —νη ζρέζεηο επηθνηλσλίαο είλαη ζρέζεηο πξάμεσλ.»

Έπεηηα ν Θσηζάθεο (2014: 16-17) αλαπηχζζεη ηε δηαιεθηηθή κεηαμχ «εγθαηάζηαζεο

κηαο ζρέζεο» θαη «αιιαγήο ηεο ζρέζεο», κεηαμχ «αλαηξνπήο» θαη «ζπληήξεζεο ηεο
ζρέζεο», κεηαμχ «θίλεζεο» θαη «ζηαζεξφηεηαο».

«Θαη ζε ηη ζπλίζηαηαη ε κέζσ ηνπ θχθινπ αλάδπζεο – πξαγκάησζεο αλαπαξαγσγή

ησλ ζρέζεσλ; Ζ πξψηε ζηηγκή ηεο αλαπαξαγσγήο είλαη ε εγθαηάζηαζε ηεο ζρέζεο.
Θαη αξρή ηεο αλαπαξαγσγήο κηαο εγθαηεζηεκέλεο ζρέζεο είλαη ε αιιαγή. Ρη
ζεκαίλεη απηφ; ΋ηη δελ ππάξρνπλ ―ζηαζεξέο‖ ζρέζεηο; Ξξνθαλψο φρη, ζηαζεξέο

339
Βι. Γξάθεκα Γξάθεκα 1 (ζει. 273) «Ρφπνο θαη Θνηλσληθφο Σψξνο» (Θσηζάθεο, 2012: 85).

519
 ζρέζεηο ππάξρνπλ, αιιά ππφ ηνλ φξν φηη ―ζηαζεξφηεηα‖ δελ ζεκαίλεη απνπζία
αιιαγήο, ζεκαίλεη αιιαγή κε ζηφρν ηε ζπληήξεζε ηεο ζρέζεο. Ζ ζηαζεξφηεηα κηαο
εγθαηεζηεκέλεο ζρέζεο εκπεξηέρεη ηελ αιιαγή. Ζ ζηαζεξφηεηα φκσο αληηηίζεηαη
ζηελ αλαηξνπή. Ππλεπψο, ε αιιαγή ηεο ζρέζεο έρεη δχν ζηφρνπο: ηελ ζπληήξεζε
ηεο ζρέζεο (ηήξεζε ηνπ θαλφλα) θαη ηελ αλαηξνπή ηεο ζρέζεο (αλαίξεζε ηνπ
θαλφλα). Ρειηθά ε αλαπαξαγσγή ηεο θνηλσληθήο ζρέζεο340 έρεη ηελ αθφινπζε
κνξθή: εγθαηάζηαζε θαη αιιαγή ηεο ζρέζεο σο ζπληήξεζε ή αλαηξνπή ηεο.»
(Θσηζάθεο, 2014: 16-17).

Πην ζεκείν απηφ είλαη πνπ ιακβάλνπλ ρψξα νη δηαδηθαζίεο «αλάδπζεο» θαη
«αλαπαξαγσγήο» ησλ ζρέζεσλ κέζσ ησλ πξάμεσλ παξνπζίαο, αλαγλψξηζεο θαη θνηλήο
πξνζδνθίαο (Θσηζάθεο, 2014: 18). Δπνκέλσο ε ζηάζε σο ζχζηεκα επηθνηλσλίαο
αξζξψλεηαη κε ηνλ Θνηλφ Σψξν θαη ζπγθξνηεί ηνλ Θνηλφ Ρφπν σο βησκέλν Θνηλφ Σψξν,
ζηνλ νπνίν αλαγλσξίδεηαη ην παξνπζηαδφκελν, πξνζδνθάηαη ην αλαγλσξηδφκελν,
παξνπζηάδεηαη ην πξνζδνθψκελν.

Ππκπεξαζκαηηθά, έγηλε θαλεξφ φηη ζηελ έλλνηα ηεο ζηάζεο κπνξνχλ λα απνδνζνχλ ηα
ραξαθηεξηζηηθά ηεο εμέγεξζεο, ηεο θξίζεο, ηεο ακθηζβήηεζεο θαη ηνπ
αλαζηνραζκνχ341. Ραπηφρξνλα ε ζηάζε απνηειεί ηελ πξνυπφζεζε γηα ηελ θίλεζε, ηε
δηαζηνιή ή ηε δηάζηαζε (σο δηαξθή ζηάζε), ηελ αιιαγή, ηελ ππφζηαζε342 θαη ηελ
πξαγκάησζε. Απνηειεί ηνλ θαηαιχηε θαη ηελ απαξαίηεηε πξνυπφζεζε ηεο θξίζεο,
δειαδή ηεο δηαδηθαζίαο θαηά ηελ νπνία νη άλζξσπνη ζηέθνληαη, αλαζηνράδνληαη,
αλαγλσξίδνπλ ηηο δπλάκεηο ηνπο, ακθηζβεηνχλ, θξίλνπλ θαη παίξλνπλ ζέζε. Δπηπιένλ,
κέζσ ησλ δηαδηθαζηψλ ηεο ζηάζεο, δειαδή κέζσ ησλ πξάμεσλ επηθνηλσλίαο θαη
ζρέζεσλ επηθνηλσλίαο, νη άλζξσπνη απφ θνηλνχ αξζξψλνπλ, ζπγθξνηνχλ θαη
ζπζηήλνπλ (ζχζηαζε:ζπλ θαη ζηάζε) θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ηξφπνπο επηθνηλσλίαο,
απφ κεκνλσκέλα άηνκα γίλνληαη θνηλσληθά ππνθείκελα, θαη κέζα απφ δηαδηθαζίεο
παξνπζίαο, αλαγλψξηζεο θαη θνηλήο πξνζδνθίαο γίλνληαη ηα πξφζσπα ηνπ Θνηλνχ
Σψξνπ.

Πηε ζπλέρεηα ζα δείμσ πσο ηα παξαπάλσ ραξαθηεξηζηηθά εκθαλίζηεθαλ ζηελ

πεξίπησζε ηεο θαηάιεςεο ησλ πιαηεηψλ.

Αξρηθά είλαη θνηλή δηαπίζησζε φηη εληφο ηεο κεγάιεο πιαηείαο δεκηνπξγνχληαη πνιιέο
«κηθξν-πιαηείεο», εληφο ηεο κεγάιεο θνηλφηεηαο δεκηνπξγνχληαη πνιιέο «κηθξν-

340
Δπίζεο ν Θσηζάθεο (2014: 17) δηαζαθελίδεη φηη:

«΋ια φζα ιέγνληαη εδψ γηα ηελ αλαπαξαγσγή ησλ ζρέζεσλ αλαθέξνληαη ζε θάζε θνηλσληθή ζρέζε,
πξνζσπηθή - δηαπξνζσπηθή - ππεξπξνζσπηθή (σο πξνο ηελ επηθνηλσλία) θαη ηδησηηθή - πνιηηηθή (σο
πξνο ηελ θξαηηθή εμνπζία). Θαη αλαθέξνληαη ζε φια ηα κεγέζε ηνπ θνηλσληθνχ ρψξνπ, απφ ηνλ
ειάρηζην ρψξν ελφο δεχγνπο αλζξψπσλ έσο ηνλ κέγηζην ρψξν ηεο παγθφζκηαο αλζξσπφηεηαο,
φπσο ιέγακε πξηλ.»
341
Υο αλαζηνραζκφ ν Θσηζάθεο (2014: 21) νξίδεη εθείλε ηελ εζσηεξηθή δηαδηθαζία πνπ ελεξγνπνηεί
ηελ πξάμε ηεο αιιαγήο.

«H ζπδεηνχκελε πξάμε ηεο αιιαγήο είλαη αλαζηνραζηηθή. Ν ραξαθηεξηζκφο ―αλαζηνραζηηθή‖ είλαη

θξίζηκνο, εθθξάδεη ηνλ εζσηεξηθφ ραξαθηήξα ηεο αιιαγήο ησλ ζρέζεσλ. Ζ αιιαγή δελ είλαη
απνηέιεζκα κηαο εμσηεξηθήο παξέκβαζεο, είλαη απνηέιεζκα ηνπ αλαζηνραζκνχ ησλ ππνθεηκέλσλ
ηεο ζρέζεο. Πην πιαίζην ηεο ειεπζεξίαο ηνπ πξνζψπνπ, ε νπνηαδήπνηε εμσηεξηθή ζπκβνιή ζηελ
αιιαγή ησλ ζρέζεσλ —ζπκβνιή γλψζεο θπξίσο— πξέπεη λα είλαη κε παξεκβαηηθή, πξέπεη λα είλαη
ζπκβνιή ζηελ αιιαγή, φρη επηβνιή ηεο αιιαγήο.»
342
Αμίδεη λα αλαθεξζεί φηη ε εηπκνινγηθή ξίδα ηεο ζηάζεο είλαη ην ξήκα «ἵζηεκη/ἵζηακαη» (ζηέθνκαη-
ππάξρσ) απφ ην νπνίν πξνέξρεηαη θαη ην ιαηηληθφ «existo» (ex-isto:ππάξρσ).

520
θνηλφηεηεο», νη νπνίεο δηαξθψο θηλνχληαη, ζπδεηνχλ, αλαζηνράδνληαη θαη ζηέθνληαη ε
κηα δίπια ζηελ άιιε θαη φιεο καδί απέλαληη ζηα πνιππνίθηια ζπζηήκαηα εμνπζίαο. Θαηά
έλα ηξφπν, νη κηθξν-θνηλφηεηεο δεκηνπξγνχλ έλα άηππν δίθηπν 343 ρσξίο εγγεγξακκέλα
θαη πξνθαζνξηζκέλα κέιε, ζην νπνίν ακνηβαία αιιειναλαγλσξίδεηαη ην θάζε θνηλσληθφ
ππνθείκελν σο πξφζσπν. Πχκθσλα κε ηνλ Πηαπξίδε (2011: 174) «θάζε
―εδαθνπνηεκέλε‖ νκάδα είρε δηθνχο ηεο ηξφπνπο λα θηηάρλεη ην ρψξν ηεο» πνπ φκσο
δελ ηελ απνκφλσλαλ απφ ηηο άιιεο, θαζψο φιεο νη δξάζεηο ήηαλ αλνηρηέο πξνο φινπο,
ιεηηνπξγψληαο σο ρψξνη θαηψθιηα πνπ επέηξεπαλ ηελ επηθνηλσλία θαη ελζάξξπλαλ ηελ
αιιειεπίδξαζε.

«Ρν Πχληαγκα αλαπηχρζεθε σο έλα δίθηπν απφ ζπλδεδεκέλεο κηθξν-πιαηείεο,

θαζεκηά κε ην δηθφ ηεο ραξαθηήξα θαη ηε δηθή ηεο κνξθή ζην ρψξν, φιεο φκσο
ζπκκέηνρεο ζηελ παξαγσγή κηαο λέαο ρσξηθήο ζπλζήθεο, εθεί πνπ πξηλ ήηαλ κηα
θεληξηθή πιαηεία ηεο Αζήλαο. Θάζε κηθξν-πιαηεία είρε ηνπο δηθνχο ηεο θαηνίθνπο
πνπ εζηίαδαλ ηηο δξάζεηο θαη ην κηθξν-πεξηβάιινλ ηνπο ζε έλα ζπγθεθξηκέλν
ζπιινγηθφ έξγν. Θάπνηνη έθηηαμαλ έλαλ παηδηθφ ζηαζκφ, άιινη έλα ρψξν
δηαινγηζκνχ θαη αλάγλσζεο, έλα ζεκείν ζπλάληεζεο αζηέγσλ, κηα ―ηξάπεδα
ρξφλνπ‖, έλα ρψξν πξνπαγάλδαο ηεο θακπάληαο ―Γελ πιεξψλσ‖, έλα ζηαζκφ
πξψησλ βνεζεηψλ, έλα θφκβν ειεθηξνληθήο επηθνηλσλίαο θαη multimedia, έλα ζηέθη
κεηαθξαζηψλ θ.ιπ. Πε πνιιά επίπεδα απηέο νη πξσηνβνπιίεο ζπλδένληαλ θαη
αιιεινζηεξίδνληαλ θαη, βέβαηα, φιεο ηνπο αθνινπζνχζαλ ηηο απνθάζεηο θαη ηνπο
θαλφλεο ηεο γεληθήο ζπλέιεπζεο» (Πηαπξίδεο, 2011: 173-174).

Ζ δηαιεθηηθή ηεο ζηάζεο κε ηελ θίλεζε είλαη ραξαθηεξηζηηθή θαη ζηελ αληίζεζε ηεο
γεληθήο ζπλέιεπζεο ηεο θαηεηιεκκέλεο πιαηείαο κε ηηο πξνεθινγηθέο ζπγθεληξψζεηο
πνπ ζπλήζσο ιακβάλνπλ ρψξα ζηνπο ίδηνπο ρψξνπο. Πηηο δεχηεξεο θχξην
ραξαθηεξηζηηθφ ηνπο είλαη ε θεληξηθφηεηα ηεο νκηιίαο ηνπ «αξρεγνχ-εγέηε», ν νπνίνο
ζηέθεη κφλνο πάλσ ζηελ εμέδξα-βάζξν θαη ζπλνδεχεηαη απφ ηε ζησπή ηνπ
αθξναηεξίνπ, ην νπνίν εκθαλίδεηαη σο κηα νκνγελνπνηεκέλε κάδα απφ εμαηνκηθεπκέλα
άηνκα, ηα νπνία ζε ζπγθεθξηκέλα ρξνληθά δηαζηήκαηα είλαη ππνρξεσκέλα λα
επηδνθηκάδνπλ ηνλ εγέηε θαη λα απνδνθηκάδνπλ ηνπο αληηπάινπο (Γνπδίλαο, 2011:

343
Πηελ πεξίπησζε ηεο θαηάιεςεο ησλ πιαηεηψλ έγηλε θαλεξφ φηη ε δηαιεθηηθή ηεο θίλεζεο θαη ηεο
ζηάζεο δηακφξθσζε έλαλ πβξηδηθφ ρψξν θαηψθιη, ν νπνίνο κπνξεί λα γίλεη αληηιεπηφο σο κηα αλνηρηή
θνηλφηεηα ρσξίο κέιε ή θαιχηεξα, ζχκθσλα κε ηνλ Πηαπξίδε (2011: 173), «φπνηνο θαη φπνηα
ζπκκεηέρεη ζηηο δξάζεηο θαη απνδέρεηαη ηνπο θαλφλεο κηαο ηέηνηαο θνηλφηεηαο είλαη ―εθ ησλ πξαγκάησλ‖
κέινο».

Αλαιπηηθφηεξα γηα ηελ θαηαλφεζε ηεο δηθηπαθήο κνξθήο ησλ κηθξν-θνηλνηήησλ ηεο πιαηείαο είλαη
ρξήζηκν λα αλαθεξζνχλ νη αξρέο ησλ θνηλσληθψλ δηθηχσλ πνπ ζχκθσλα κε ηνλ Θσηζάθε (2012: 239)
ηα δηαθνξνπνηνχλ θαη ηα αληηδηαζηέιινπλ απφ ηηο νξγαλψζεηο:

«Ξξψηε αξρή: Νη ζρέζεηο ζην Θνηλσληθφ Γίθηπν είλαη αλνηρηέο. Ρν Θνηλσληθφ Γίθηπν δελ έρεη κέιε.
Πε θάζε Νκάδα Δξγαζίαο ζπκκεηέρνπλ, απηνεπηιεγφκελνη, φζνη ζπκθσλνχλ κε ηηο αξρέο ηνπ
Θνηλσληθνχ Γηθηχνπ θαη ηελ πξνγξακκαηηζκέλε απφ θνηλνχ εξγαζία, γηα φζν ρξφλν απαηηεί ε
εξγαζία. Γεχηεξε αξρή: Νη ζρέζεηο ζην Θνηλσληθφ Γίθηπν είλαη ζρέζεηο πξνζψπσλ: δελ ππάξρεη
εθπξνζψπεζε. Νη κεηέρνληεο, φζν βξίζθνληαη ζην ρψξν ηνπ Γηθηχνπ, νχηε είλαη εθπξφζσπνη νχηε
έρνπλ εθπξνζψπνπο. (...) Πην Θνηλσληθφ Γίθηπν νη άλζξσπνη αλαγλσξίδνληαη σο πξφζσπα θαη κφλν.
Ρξίηε αξρή: Πην Θνηλσληθφ Γίθηπν δελ αζθείηαη θαλνληζηηθή θαη δηνηθεηηθή εμνπζία. Νη ζρέζεηο ηνπ
Θνηλσληθνχ Γηθηχνπ είλαη ζρέζεηο επηθνηλσλίαο θαη ζπληνληζκνχ ηεο επηηεινχκελεο ζηηο Νκάδεο ηνπ
Δξγαζίαο. Ρν Θνηλσληθφ Γίθηπν, φκσο, έρεη θαηαζηαηηθέο αξρέο, πνπ δηέπνπλ ηελ εξγαζία απηή.
Ρέηαξηε αξρή: Πην Θνηλσληθφ Γίθηπν δελ αζθείηαη πεηζαξρηθή εμνπζία. (...) Ζ πεηζαξρία είλαη
ειεχζεξε ακνηβαία πεηζαξρία θαη απηνπεηζαξρία».

521
205). Αληηζέησο ζηελ πεξίπησζε ηεο θαηεηιεκκέλεο πιαηείαο ην πιήζνο, ρσξίο
απνθιεηζκνχο θχινπ, εζληθφηεηαο, ηάμεο, ειηθίαο, πνιηηφηεηαο, κνξθσηηθνχ επηπέδνπ,
αλαπεξίαο344 βξίζθεηαη ζην ίδην νξηδφληην επίπεδν θαη ζπκκεηέρεη, παίξλεη θπθιηθά ην
ιφγν, εθηίζεηαη, δηαιέγεηαη, είλαη ελεξγφ, θηλείηαη, θαη ηαπηφρξνλα αθνχεη κε
ζεβαζκφ345 ηνλ νκηιεηή, θαη φηαλ παίξλεη ην ιφγν γίλεηαη «εμαηξεηηθφο ξήηνξαο, ρσξίο
ζεκεηψζεηο ή ππνβνιείο, κηιάεη κε ζαθήλεηα θαη πεηζηηθά» (Γνπδίλαο, 2011: 207).346 Ζ
ζηάζε ηνπ επνκέλσο εκπεξηέρεη ηελ παξνπζία, ηε δηεξψηεζε, ηελ ακθηβνιία, ηελ
αγσλία, ηελ αλαγλψξηζε θαη ηελ θνηλή πξνζδνθία. Ζ Καξία ιέεη «φινη ήηαλ ήξεκνη,
επγεληθνί, δελ ζπξψρλνληαλ, θνηηάδνληαλ ζηα κάηηα» (ζπλέληεπμε ζηε Ξαπαπαχινπ,
2015: 148).

Δπίζεο ε δηαιεθηηθή ηεο θίλεζεο θαη ηεο ζηάζεο είλαη θαλεξή θαη απφ ηελ νξηδφληηα
θπθιηθή νξγάλσζε ησλ νκαδνπνηήζεσλ, ζηηο νπνίεο ν ζπληνληζηήο πνπ ζηέθεηαη θαη
ξπζκίδεη ηε ζπδήηεζε δηαξθψο αιιάδεη.

«Πηελ νκάδα είρακε πεη λα αιιάδνπκε, λα κελ ππάξρεη πάληα ν ίδηνο ζπληνληζηήο
ζηε ζπδήηεζε, εκέλα κνπ άξεζε απηφ πεξηζζφηεξν, φηη ζε θάζε νκάδα ππήξρε έλαο
ζπληνληζηήο ν νπνίνο άιιαδε, θάζε κέξα θαη άιινο, ψζηε λα πεξάζνπλ φινη απφ
απηφ ην ζηάδην» (Γηάλλεο, ζπλέληεπμε ζηε Ξαπαπαχινπ, 2015: 130).

Δπηπιένλ ε δηαιεθηηθή ηεο θίλεζεο θαη ηεο ζηάζεο κεηακφξθσζε ηηο ρξήζεηο θαη ηα
λνήκαηα ηεο πιαηείαο. Δλδεηθηηθά ε πιαηεία Ππληάγκαηνο κε ηηο δηαξθείο αλαπιάζεηο
ηεο, ηηο εηαηξείεο security θαη ηηο θάκεξεο αζθαιείαο ζηα αθξηβά μελνδνρεία θαη ζηνλ
ππφγεην ζηαζκφ ηνπ κεηξφ, ηε κείσζε ησλ ππέξγεησλ δηαβάζεσλ, ηε κεηαθίλεζε ησλ
ζηάζεσλ ησλ ιεσθνξείσλ θαη ηελ φιν θαη πην αζηπλνκνθξαηνχκελε Βνπιή, έκνηαδε ηα
ηειεπηαία ρξφληα φιν θαη πεξηζζφηεξν κε έλα «κε κέξνο» θαηά ηελ νξνινγία ηνπ Καξθ
Νδέ (Marc Augé, 1995), ην νπνίν ζχκθσλα κε ηνλ Γαιάθνγινπ, (2011: 224) έρεη

344
Αμίδεη λα αλαθεξζεί ην παξαθάησ πεξηζηαηηθφ πνπ αλαθέξεη ε Ξαπαπαχινπ, (2015: 147-148):

«Ζ ηζνηηκία ζην δηθαίσκα ηνπ ιφγνπ απνηππσλφηαλ ζηηο (ζπλειεχζεηο) θαη σο πξνο ηε δηάζεζε ηνπ
ρξφλνπ νκηιίαο. Πηηο πνιππιεζείο ζπλειεχζεηο νη θιεξσηνί ζπληνληζηέο ήηαλ ππεχζπλνη λα
δηαζθαιίζνπλ ηελ ηζφηεηα ηνπ δηαηηζέκελνπ ηξίιεπηνπ (...) φηαλ δηαπίζησλαλ πσο έλαο νκηιεηήο
ππήξρε πεξίπησζε λα ην μεπεξάζεη (...) ηνπ έδηλαλ έλα ραξηί κε ην ρξφλν πνπ ηνπ απέκελε. Αλ θαη
έπεηηα απφ απηή ηελ νπηηθή ππελζχκηζε δελ νινθιήξσλε, ηφηε ηνλ ζηακαηνχζαλ. Θπκάκαη
ραξαθηεξηζηηθά κηα εμαηξεηηθά ζπγθηλεηηθή ζηηγκή (...) φηαλ θιεξψζεθε ν αξηζκφο ελφο αλζξψπνπ
λα κηιήζεη, ν νπνίνο θαζφηαλ πίζσ πίζσ θαη έπξεπε λα ζεθσζεί λα πεξάζεη ην δηάδξνκν γηα λα πάεη
ζην κηθξφθσλν. Ξαξαηήξεζα φηη δπν άιινη άλζξσπνη ηνλ βνεζνχζαλ λα ζεθσζεί (...) θαη ηνλ
πήγαηλαλ κπξνζηά ζηγά ζηγά (...) θαηαιάβακε φηη ν νκηιεηήο ήηαλ ηπθιφο. Ξήξε (...) ην κηθξφθσλν
λα πεη απηά πνπ ήζειε, άξρηζε, θαίλεηαη, λα πεξλάεη ν ρξφλνο ηνπ, νη ζπληνληζηέο δελ κπνξνχζαλ
λα ηνπ δείμνπλ ην πξνεηδνπνηεηηθφ ραξηάθη θαη έηζη αλαγθάζηεθαλ λα ηνπ πνπλ φηη έπξεπε λα
ζηακαηήζεη. Ρφηε, πάξα πνιινί άλζξσπνη ζηε ζπλέιεπζε άξρηζαλ λα θσλάδνπλ (...)―Αθήζηε ηνλ
άλζξσπν λα κηιήζεη!‖, ―Αθήζηε ηνλ λα νινθιεξψζεη!‖, αιιά ν ίδηνο ζηακάηεζε θαη είπε
απεπζπλφκελνο ζηε ζπλέιεπζε: ―Ξαηδηά, φρη. Γελ πεηξάδεη, ζα ζηακαηήζσ. Ν ρξφλνο κνπ ηειείσζε.
Απηή είλαη ε δηαδηθαζία. Θα ζεβαζηνχκε ηε δηαδηθαζία. Δγψ θαη αχξην εδψ ζα είκαη...‖.»
345
Ζ έλδεημε ζεβαζκνχ εθθξάζηεθε κεηαμχ άιισλ θαη κε ηελ πηνζέηεζε ηεο ιεγφκελεο «κηκηθήο ησλ
ρεξηψλ», πνπ είρε ήδε εκθαληζηεί ζην θίλεκα ησλ αγαλαθηηζκέλσλ ζηελ Ηζπαλία θαη θξαηάεη ηελ
θαηαγσγή ηεο ζηηο ζπλειεχζεηο ηνπ θηλήκαηνο ηεο αληηπαγθνζκηνπνίεζεο. Ζ κηκηθή ησλ ρεξηψλ
«ζπκβνιίδεη έληνλα ζπλαηζζήκαηα ρσξίο λα ερνπνηνχληαη θαη λα δεκηνπξγνχλ εληάζεηο, πξνθεηκέλνπ λα
δηεπθνιχλεηαη ε δηαβνχιεπζε θαη ε ζπδήηεζε λα γίλεηαη απνηειεζκαηηθφηεξε» (Ξαπαπαχινπ, 2015:
146).
346
΋πσο αλαθέξεη ν Γνπδίλαο (2011: 207): «ξψηεζα θάπνηνλ πνπ βξέζεθε δίπια κνπ κεηά ηελ νκηιία
ηνπ αλ είρε πξνεηνηκαζηεί. ―΋ρη‖, κνπ είπε, ―αιιά, φηαλ μεθίλεζα, θάηη κέζα κνπ κνχ έιεγε ηη λα πσ. Θη
εγψ ν ίδηνο μαθληάζηεθα απφ ηε ζαθήλεηα ησλ ιφγσλ κνπ‖.»

522
«ειάρηζηε πξνζσπηθή θαη θνηλσληθή ζεκαζία γηα ηνπο πεξηζζφηεξνπο, κε
πξνθαζνξηζκέλεο ρξήζεηο, απφ φπνπ ζρεδφλ φιεο θαη φινη απιά πεξλνχζαλ απφ/πξνο
ην κέξνο πνπ είρε ζεκαζία γηα απηνχο. Ζ πιαηεία Ππληάγκαηνο είρε θαηαιήμεη λα γίλεη
απιά έλαο δηάδξνκνο θπξίσο πξνο/απφ ην ζηαζκφ ηνπ κεηξφ». Απηή ε ζπλζήθε ηηο
κέξεο ηεο θαηάιεςεο επηδηψρζεθε λα αλαηξαπεί. Ζ πιαηεία απέθηεζε λφεκα, ζεκαζία
θαη απφ «κε κέξνο» έγηλε Θνηλφο Ρφπνο κε ηελ θαζεκεξηλή παξνπζία, ηε ζηάζε θαη ηελ
θίλεζε ησλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ πνπ, κέζα απν δηαδηθαζίεο αλάδπζεο ησλ
θνηλσληθψλ ζρέζεσλ απφ ηηο ζρέζεηο επηθνηλσλίαο θαη κε ηε πξαγκάησζε ησλ
θνηλσληθψλ ηνπο ζρέζεσλ ζηηο ζρέζεηο επηθνηλσλίαο, ακνηβαία αλαγλσξίζηεθαλ σο
πξφζσπα θαη θαηνίθεζαλ απφ θνηλνχ ηελ πιαηεία.

Ξαξάιιεια ην πιήζνο ησλ δηαδεισηψλ πνπ «ζηάζεθε» γηα κέξεο ή θαη γηα εβδνκάδεο
ζηελ πιαηεία επηδίσμε λα αλαηξέςεη θαη ην ιεγφκελν πξφηεξν «ρσξηθφ ζπκβφιαην», ην
νπνίν ζχκθσλα κε ηνλ Βξαδή (2011: 215)347 θαη ηνπο Ρζαβδάξνγινπ θαη Καθξπγηάλλε
(Tsavdaroglou and Makrygianni, 2013b: 31) πεξηνξηδφηαλ, είηε ζηελ εθήκεξε θίλεζε-
δηαδήισζε γηα ζπγθεθξηκέλν ρξνληθφ δηάζηεκα θαη ζε ζπγθεθξηκέλν δξνκνιφγην είηε
ζηελ απνθνκκέλε ζηάζε-θαηάιεςε ζε ζπγθεθξηκέλα νξηνζεηεκέλα θαη κεκνλσκέλα
θηίξηα ή πεξηνρέο (π.ρ. Ξνιπηερλείν, Δμάξρεηα). ΋πσο επηζεκαίλεη ν Πηαπξίδεο (2015:
441): «Tν ειιεληθφ θξάηνο ήζειε, (…) λα δηαηεξήζεη ην κχζν ελφο ζπγθεθξηκέλνπ
πεξηζσξηαθνχ ―έμσ‖ πνπ εθθξάδεη ηε δηαθσλία ηνπ, θαζψο κε απηφλ ηνλ ηξφπν κπνξεί
λα παξεκβαίλεη ―ρεηξνπξγηθά‖, φηαλ επηιέγεη λα ζπληξίςεη παξαδεηγκαηηθά θαη
εκβιεκαηηθά νπνηαδήπνηε δηαθσλνχζα ζπκπεξηθνξά, δίλνληαο, ηελ ίδηα ζηηγκή, ηελ
εληχπσζε πσο ηέηνηεο ζπκπεξηθνξέο εληνπίδνληαη κφλν ζε απνκνλσκέλνπο ζχιαθεο».
Υζηφζν φπσο ζπλέβε θαη ζηελ πεξίπησζε ηεο εμέγεξζεο ηνπ Γεθέκβξε ηνπ 2008 έηζη
θαη ζηελ θαηάιεςε ηεο πιαηείαο, ε δηακαξηπξία επηδίσμε λα δηαξξήμεη θαη λα
απεκπνιήζεη ηνλ ραξαθηήξα ηνπ ζχιαθα θαη πεηξακαηίζηεθε κε ηηο δπλαηφηεηεο ηνπ
Θνηλνχ Σψξνπ-θαηψθιη. Ζ θαηεηιεκκέλε πιαηεία, ηελ ίδηα ζηηγκή πνπ βαζίδεηαη ζε
πξφηεξεο απνθεληξσκέλεο ζρέζεηο, ηαπηφρξνλα εηζέξρεηαη θαη ζην θέληξν,
θαηαζθελψλεη έμσ απν ηελ πφξηα ηνπ θνηλνβνπιίνπ θαη παξάιιεια εμαπιψλεηαη ζηηο
πιαηείεο φιεο ηεο ρψξαο. Απηή ηε θνξά θίλεζε θαη ζηάζε δηαιεθηηθά αιιειεπηδξνχλ.
Ζ θαηεηιεκκέλε πιαηεία κπνξεί λα ζεσξεζεί σο κηα κε-πεπεξαζκέλε, δηαξθήο
δηαδήισζε θαη ηαπηφρξνλα σο έλα κεγάιν «ζπίηη», σο κηα κεγάιε θαηάιεςε-ζθελή.
Θίλεζε θαη ζηάζε δηαιεθηηθά αιιειεπηδξνχλ θαη κε δεμηνηερλία ζπλαξζξψλνληαη. Ζ
πιαηεία θηλείηαη θαη ζηέθεηαη, θαηά έλα ηξφπν δηαξθψο πεξηζηξέθεηαη, αλαηνπνζεηείηαη
θαη επαλεγξάθεηαη ηφζν ζην θπζηθφ ρψξν φζν θαη ζηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ζηνλ
ηξφπν επηθνηλσλίαο ησλ ζπκκεηερφλησλ, δηαρέεηαη ζηε κεηξφπνιε, ζε φιε ηε ρψξα θαη
φπσο δείρηεθε απνθηά δηαζηαιηηθφ θαη νηθνπκεληθφ ραξαθηήξα.

347
Ν Αληψλεο Βξαδήο (2011: 213-215) επηζεκαίλεη ζρεηηθά κε ηελ απνζηαζεξνπνίεζε ή ην ιεγφκελν
«ζπάζηκν» ηνπ ρσξηθνχ ζπκβνιαίνπ φηη:

«Κεηά ηε δηθηαηνξία, ε επξεία θνηλνβνπιεπηηθή ζπλαίλεζε γηα δεκνθξαηία ζηε ρψξα ραξάρηεθε ζηε
ρσξνηαμία ηεο: ζηε κεηαδηθηαηνξηθή Διιάδα ε δηαδήισζε έγηλε ε θεληξηθή θαη ζεκαληηθφηεξε
κνξθή πνιηηηθήο εθδήισζεο. Υο πνιηηηθή κνξθή δξάζεο, ε δηαδήισζε είλαη ζηελ νπζία ηεο
δεκφζηα θαη νξαηή (...), είλαη εθήκεξε (...) θαη ιεηηνπξγεί σο βαξφκεηξν γηα θάζε πνιηηηθή ηάζε ή
ζπγθεθξηκέλν αίηεκα (...). Νη δηαδειψζεηο παχνπλ λα ππάξρνπλ ιίγεο ψξεο κφλνλ απν ηελ ψξα πνπ
μεθίλεζαλ θαη γη‘ απηφ ζπληζηνχλ κηα αθφκα ξήηξα ζην ρσξηθφ ζπκβφιαην ηεο κεηαδηθηαηνξηθήο
ειιεληθήο θνηλσλίαο. Έρεη ζπκθσλεζεί, κε άιια ιφγηα, φηη νπνηνζδήπνηε κπνξεί λα δηεθδηθήζεη ην
δεκφζην ρψξν, εθφζνλ εμαθαληζηεί ιίγν αξγφηεξα. (...) [Υζηφζν] αλ ν Γεθέκβξεο ήηαλ έλα
μέζπαζκα, έλα πξεινχδην, ηφηε ε θαηάιεςε ηεο Ξιαηείαο Ππληάγκαηνο (καδί κε ηελ θαηάιεςε
δεθάδσλ άιισλ πιαηεηψλ ζε φιε ηε ρψξα θπζηθά) ήηαλ κηα πξψηε απφπεηξα λα ζπάζεη ην ρσξηθφ
ζπκβφιαην ή αθφκε θαη λα θαηαξγεζεί νξηζηηθά.»

523
Ζ θαηεηιεκκέλε πιαηεία, θαηά έλαλ ηξφπν, ζπκίδεη ηηο πηξνπέηεο ηεο Λενυνξθέδαο
κπαιαξίλαο ηεο αθίζαο ηνπ «Occupy Wall Street» πνπ ελψ ζηέθεηαη πάλσ ζηελ πιάηε
ηνπ ηαχξνπ ησλ αγνξψλ κε δεμηνηερλία ρνξεχεη θαη πεξηζηξέθεηαη. Δπίζεο θέξλεη ζην
λνπ ηε δηαιεθηηθή κεηαμχ ησλ πεξηζηξεθφκελσλ δεξβίζεδσλ θαη ηνπ αθίλεηνπ
αλζξψπνπ ηεο θαηεηιεκκέλεο πιαηείαο Ραμίκ.348 Ρέινο, αλακθίβνια, παξαπέκπεη ζηελ
παξνκνίσζε ησλ ιαηηλνακεξηθάληθσλ θηλεκάησλ κε ηε δηπιή θίλεζε ηεο πεξνπβηάληθεο
ζβνχξαο (ζνπκπαΐγηνπ)349, ε νπνία εκπεξηέρεη ηελ πεξηζηξνθή γχξσ απφ ηνλ άμνλά ηεο
θαη ηελ νξηδφληηα κεηαθίλεζε θαη φπσο επηζεκαίλεη ν Εηκπέθη (2010a: 19) «δελ είλαη
αξθεηή ε κεηαθίλεζε, ε κεηαηφπηζε απφ ηνλ θιεξνλνκεκέλν πιηθφ θαη ζπκβνιηθφ ηφπν.
Σξεηάδεηαη επηπιένλ θαη κηα θίλεζε θπθιηθή, φπσο ν ρνξφο, πνπ λα έρεη ηε δχλακε λα
δηαβξψλεη ηελ επηθάλεηα ηεο ηαπηφηεηαο θαη πνπ δελ ζα αθήλεηαη λα εγθισβηζηεί, πνπ
ζα αλαδηακνξθψλεηαη κε ηελ θάζε πεξηζηξνθή».

Ζ παξαπάλσ δηαιεθηηθή κεηαμχ ηεο ζηάζεο θαη ηεο θίλεζεο, ηεο (αλα)ηνπνζέηεζεο θαη
ηεο πεξηζηξνθήο, κπνξεί λα γίλεη θαηαλνεηή σο κηα ζπεηξνεηδήο κνξθή κέζσ ηεο
νπνίαο ζπγθξνηείηαη ην ππνθείκελν ζε πξφζσπν αλαπαξάγνληαο επηθνηλσληαθά ηηο
θνηλσληθέο ηνπ ζρέζεηο ζηνλ θνηλσληθφ ρψξν, εξρφκελν ζε επαθή κε άιια ππνθείκελα
πνπ απφ θνηλνχ ηξνπνπνηνχλ ηηο ηαπηφηεηέο ηνπο θαη αιιειναλαγλσξίδνληαη σο
πξφζσπα. ΋πσο ραξαθηεξηζηηθά επηζεκαίλεη ε Ρεξέδα Γαιαηνχια (2013: 98) ζηε
κειέηε ηεο γηα ηε πιαηεία Ππληάγκαηνο:

«Ζ ππνθεηκεληθφηεηα παξάγεηαη κέζσ ηεο επηθνηλσλίαο, ελψ παξάιιεια απηή ε

παξαγφκελε ππνθεηκεληθφηεηα παξάγεη κε ηε ζεηξά ηεο λέεο ζρεζηαθέο κνξθέο
επηθνηλσλίαο, νη νπνίεο παξάγνπλ πάιη λέεο ππνθεηκεληθφηεηεο θαη νχησ θαζεμήο.
Απηή ε ζπεηξνεηδήο δηαδηθαζία παξαγσγήο ππνθεηκεληθφηεηαο θαη σο εθ ηνχηνπ
παξαγσγήο θνηλνχ ηφπνπ θαη αληίζηξνθα αλαθαιχπηεη ην κεγαιείν ηεο
πξαγκαηηθφηεηαο ηνπ πιήζνπο.»

Ρέινο ε δηαιεθηηθή ηεο θίλεζεο θαη ηεο ζηάζεο άξζξσζε ηηο πνιππνίθηιεο πξφηεξεο
δνκέο, εγρεηξήκαηα, δηαδειψζεηο ζηνλ Θνηλφ Ρφπν ηεο πιαηείαο θαη ζηε ζπλέρεηα
θηλήζεθε δεκηνπξγψληαο πιήζνο λέσλ εγρεηξεκάησλ. Ρν θίλεκα ησλ πιαηεηψλ,
δηήξθεζε ηνπο κήλεο Ηνχλην θαη Ηνχιην κέρξη ηελ εθθέλσζε ηεο πιαηείαο Ππληάγκαηνο
ζηε Αζήλα (30 Ηνπιίνπ 2011) θαη ηνπ Ιεπθνχ Ξχξγνπ ζηε Θεζζαινλίθε (7 Απγνχζηνπ
2011). Υζηφζν ν δηαζηαιηηθφο ραξαθηήξαο ηνπ θηλήκαηνο ζα έρεη σο απνηέιεζκα λα
ελεξγνπνηεζνχλ θαη λα γελλεζνχλ δεθάδεο ζπλειεχζεηο γεηηνληάο ηφζν ζε Αζήλα θαη
Θεζζαινλίθε φζν θαη ζε νιφθιεξε ηε ρψξα νη νπνίεο επηδίσμαλ λα αλακεηξεζνχλ κε
ηηο πνηθίιεο λέεο πεξηθξάμεηο ηελ επνρή ηεο θξίζεο (ράξηεο 10).

348
Πηηο 17 Ηνχλε 2013 ζηε πιαηεία Ραμίκ ζην θέληξν ηεο Ηζηάλκπνπι εκθαλίζηεθε ν «αθίλεηνο-
ζηακαηεκέλνο» δηαδεισηήο (Δξληέκ Γθηνπληνχδ), o νπνίνο γηα νρηψ ψξεο έζηεθε αθίλεηνο, φξζηνο κε
ηα ρέξηα ζηηο ηζέπεο θαη κε κηα ηζάληα ζηα πφδηα ηνπ. Απέλαληί ηνπ ήηαλ παξαηαγκέλεο νη αζηπλνκηθέο
δπλάκεηο πνπ πξηλ δπν κέξεο είραλ εθθελψζεη ην θαηεηιεκκέλν πάξθν Γθεδί. Ρηο επφκελεο κέξεο νη
θσηνγξαθίεο ηνπ θπθινθφξεζαλ γξήγνξα ζηα θνηλσληθά δίθηπα θαη ηνλ κηκήζεθαλ εθαηνληάδεο
δηαδεισηέο ζε πνιιέο πφιεηο ηεο Ρνπξθίαο. H παξαπάλσ «Πηάζε» ηνπ αθίλεηνπ δηαδεισηή έγηλε
αθνξκή γηα λα νλνκαζηεί ε εμέγεξζε ηνπ πάξθνπ Γθεδί σο «Πηάζε Γθεδί» ζε αλαινγία κε ηε καθξά
ηζηνξία ησλ ζηάζεσλ-εμεγέξζεσλ κε πην δηάζεκε ίζσο ηε «Πηάζε ηνπ Λίθα», πνπ έιαβε ρψξα
δεθαπέληε αηψλεο πξηλ, ην καθξηλφ 532 κ.Σ., ιίγεο γεηηνληέο πην πέξα απφ ηελ πιαηεία Ραμίκ, ζηνλ
Ηππφδξνκν ηεο Βπδαληηλήο Θσλζηαληηλνχπνιεο (Ρζαβδάξνγινπ, 2014: 216).
349
H παξνκνίσζε ησλ ιαηηλνακεξηθάληθσλ θηλεκάησλ κε ηε ζβνχξα (ζνπκπαΐγηνπ) αλαθέξεηαη ζην
θεθάιαην 6.3.1 «Θνηλσληθφο ρψξνο ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ: πβξηδηζκφο, απηνλνκία θαη
νηθνπκεληθφηεηα».

524
Σάξηεο 10. Δλδεηθηηθέο ζέζεηο ζπλειεχζεσλ γεηηνληάο ζε Αζήλα θαη Θεζζαινλίθε ηελ
πεξίνδν 2011-2012

525
7.5 O Kνηλφο Xψξνο θαη λέεο ρσξηθέο πεξηθξάμεηο
ζηα ρξφληα ηεο θξίζεο

Πην θεθάιαην απηφ αλαδεηψ ηηο ρσξηθφηεηεο ησλ λέσλ πεξηθξάμεσλ ζηελ Διιάδα ηελ
επνρή ηεο θξίζεο.

Γηα ην ζθνπφ απηφ, αξρηθά εμεηάδσ ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν εθαξκφδνληαη νη
παγθφζκηεο δηαδηθαζίεο λενθηιειεπζεξνπνίεζεο ζην ηνπηθφ επίπεδν ηεο Διιάδαο. Ζ
εθαξκνγή ησλ ηξηψλ κλεκνλίσλ, ην δφγκα ηνπ ζνθ, ην θαζεζηψο εθηάθηνπ αλάγθεο
θαη κφληκεο εμαίξεζεο έρεη σο άκεζεο ζπλέπεηεο λέεο εξγαζηαθέο πεξηθξάμεηο,
ηδησηηθνπνίεζε θαη εκπνξεπκαηνπνίεζε ηεο θξαηηθήο αθίλεηεο πεξηνπζίαο θαη ησλ
δεκφζησλ ππεξεζηψλ, λέεο αζηηθέο πνιηηηθέο θαη ηέινο δξαζηηθή αχμεζε ηεο
θνξνινγίαο θαη ησλ ηηκψλ ζε πφξνπο-κέζα αλαπαξαγσγήο ηνπ πιεζπζκνχ.

Απφ ην παξαπάλσ ζχλνιν ησλ λέσλ πεξηθξάμεσλ εζηηάδσ πην αλαιπηηθά ζηηο
πνιενδνκηθέο θαη ρσξνηαμηθέο πεξηθξάμεηο φπσο εθθξάδνληαη κέζα απφ ηε ιεγφκελε
πθαξπαγή ηεο γεο, ηηο fast track πνιηηηθέο ζηε ρσξνηαμηθή θαη πνιενδνκηθή λνκνζεζία,
ηελ ηδησηηθνπνίεζε ηεο θξαηηθήο πεξηνπζίαο, ηηο απνθξαηηθνπνηήζεηο-ηδησηηθνπνηήζεηο
ησλ θξαηηθψλ-δεκνηηθψλ επηρεηξήζεσλ, ηελ απμεκέλε θνξνιφγεζε ηεο αθίλεηεο
πεξηνπζίαο θαη κηθξντδηνθηεζίαο θαη ηηο λέεο αζηηθέο πνιηηηθέο εμεπγεληζκνχ,
δεκηνπξγηθήο πφιεο θαη city branding.

Ρν θεθάιαην νινθιεξψλεηαη κε ζπκπεξάζκαηα πνπ εζηηάδνπλ ζηηο ρσξηθέο κεηαβνιέο

φπσο εθθξάδνληαη κέζα απφ ηνλ λέν ξφιν ηνπ θξάηνπο, ηηο αιιαγέο ζην κνληέιν
ρσξηθνχ ζρεδηαζκνχ, ηηο επηπηψζεηο ησλ δηαδηθαζηψλ πθαξπαγήο ηεο γεο θαη ην
δηαζεκαηηθφ ραξαθηήξα ησλ λέσλ ρσξηθψλ πεξηθξάμεσλ.

526
7.5.1 Καηάζηαζε εθηάθηνπ αλάγθεο θαη λέεο πεξηθξάμεηο

Θαηά ηε δηάξθεηα ησλ ρξφλσλ ηεο θξίζεο (2010-2015) νη δηαδηθαζίεο ησλ λέσλ
πεξηθξάμεσλ εθθξάδνληαη ζε ζεζκηθφ επίπεδν κέζα απφ ηα ηξία κλεκφληα350 ηεο
ειιεληθήο θπβέξλεζεο κε ηε ιεγφκελε ηξφηθα (Γηεζλέο Λνκηζκαηηθφ Ρακείν-ΓΛΡ,
Δπξσπατθή Δπηηξνπή-ΔΔ, Δπξσπατθή Θεληξηθή Ρξάπεδα-ΔΘΡ), ηα νπνία έρνπλ σο
απνηέιεζκα κε βάζε ηε ζπζηεκηθή πξνζέγγηζε, ηελ «πεξίθξαμε» ηνπ θνηλσληθνχ
ζπζηήκαηνο θαη ησλ θνηλσληθψλ δπλάκεσλ, ελψ κε βάζε ηελ πξαμηαθή πξνζέγγηζε
ζεκαίλνπλ ηελ «πεξίθξαμε» ηνπ ηξφπνπ επηθνηλσλίαο θαη ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ
ησλ ππνθεηκέλσλ ηνπ. Δπνκέλσο νη λέεο πεξηθξάμεηο δελ απνηεινχλ απιψο
απνηέιεζκα ησλ θπβεξλεηηθψλ επηινγψλ, αιιά ελεξγνπνηνχληαη κέζα απφ ηελ
αλαδηακφξθσζε ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ ησλ ίδησλ ησλ ππνθεηκέλσλ. ΋πσο έρεη ήδε
εηπσζεί ζην θεθάιαην 5.2.4 «Ζ πεξίθξαμε σο ηδηνθηεζία θαη εθπξαγκαηηζκφο ηνπ
πξνζψπνπ», ε θπξηνιεθηηθή ζεκαζία ηεο έλλνηαο ηεο πεξίθξαμεο είλαη ε «ηδηνθηεζία»
σο «ζρέζε απνθιεηζκνχ απφ ηε ρξήζε» (Θσηζάθεο, 2016: 21), δηφηη, θαη είλαη
ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ λα ηνληζηεί, «ε ηδηνθηεζία δελ είλαη ζρέζε αλζξψπνπ πξνο
αληηθείκελν» (ν.π.: 21), αιιά «είλαη ζρέζε αλζξψπνπ πξνο άλζξσπν» (ν.π.: 21).
Δπνκέλσο νη λέεο πεξηθξάμεηο ηελ επνρή ηεο θξίζεο αθνξνχλ ηνλ θνηλσληθφ ρψξν ζην
ζχλνιφ ηνπ θαη εζηηάδνπλ αθελφο ζην θπζηθφ ρψξν ζηηο δηαζηάζεηο ηεο έθηαζεο, ηεο
ελέξγεηαο θαη ηνπ ρξφλνπ θαζψο θαη ζηνλ ηξφπν επηθνηλσλίαο θαη ζηηο θνηλσληθέο
ζρέζεηο ησλ ππνθεηκέλσλ. Ξην αλαιπηηθά ηα ρξφληα ηεο θξίζεο ζα ηεζεί ζην επίθεληξν
ηεο πνιηηηθήο θαη θνηλσληθήο δηακάρεο ε ηδηνθηεζία σο ηδησηηθή, θξαηηθή ή θαη
ζπιινγηθή ηδηνθηεζία, θαη ζα αθνξά ηφζν ηελ πεξίθξαμε ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ φζν
θαη ησλ θνηλσληθψλ δπλάκεσλ δειαδή ηελ πεξίθξαμε ησλ αληηθεηκεληθψλ
δπλαηνηήησλ (θπζηθφο ρψξνο θαη θνηλσληθέο δπλαηφηεηεο) θαη ηελ
εμαληηθεηκελνπνίεζε ησλ ππνθεηκεληθψλ ηθαλνηήησλ (Θσηζάθεο, 2016: 21).

350
Ρν ιεγφκελν «πξψην Κλεκφλην» ζεζπίζηεθε κε ηνλ Λ. 3845 «Κέηξα γηα ηελ εθαξκνγή ηνπ
κεραληζκνχ ζηήξημεο ηεο ειιεληθήο νηθνλνκίαο απφ ηα θξάηε−κέιε ηεο Εψλεο ηνπ επξψ θαη ην Γηεζλέο
Λνκηζκαηηθφ Ρακείν» (ΦΔΘ Α‘ 65/06-05-2010).

Ρν δεχηεξν Κλεκφλην ζεζπίζηεθε κε ηνλ Λ. 4046 «Έγθξηζε ησλ Πρεδίσλ Ππκβάζεσλ Σξεκαηνδνηηθήο
Γηεπθφιπλζεο κεηαμχ ηνπ Δπξσπατθνχ Ρακείνπ Σξεκαηνπηζησηηθήο Πηαζεξφηεηαο (Δ.Ρ.Σ.Π.), ηεο
Διιεληθήο Γεκνθξαηίαο θαη ηεο Ρξάπεδαο ηεο Διιάδνο, ηνπ Πρεδίνπ ηνπ Mλεκνλίνπ Ππλελλφεζεο
κεηαμχ ηεο Διιεληθήο Γεκνθξαηίαο, ηεο Δπξσπατθήο Δπηηξνπήο θαη ηεο Ρξάπεδαο ηεο Διιάδνο θαη άιιεο
επείγνπζεο δηαηάμεηο γηα ηε κείσζε ηνπ δεκνζίνπ ρξένπο θαη ηε δηάζσζε ηεο εζληθήο νηθνλνκίαο» (ΦΔΘ
Α‘ 28/14-02-2012).

Θα αθνινπζήζεη ην ιεγφκελν «κεζνπξφζεζκν» κε ην Λ. 4093 «Έγθξηζε Κεζνπξφζεζκνπ Ξιαηζίνπ

Γεκνζηνλνκηθήο Πηξαηεγηθήο 2013-2016 − Δπείγνληα Κέηξα Δθαξκνγήο ηνπ N. 4046/2012 θαη ηνπ
Κεζνπξφζεζκνπ Ξιαηζίνπ Γεκνζηνλνκηθήο Πηξαηεγηθήο 2013-2016» (ΦΔΘ Α‘ 222/12-11-2012).

Ρέινο ην ηξίην κλεκφλην ζεζπίζηεθε κε ην Λ. 4336 «Ππληαμηνδνηηθέο δηαηάμεηο − Θχξσζε ηνπ Πρεδίνπ
Πχκβαζεο Νηθνλνκηθήο Δλίζρπζεο απφ ηνλ Δπξσπατθφ Κεραληζκφ Πηαζεξφηεηαο θαη ξπζκίζεηο γηα ηελ
πινπνίεζε ηεο Ππκθσλίαο Σξεκαηνδφηεζεο» (ΦΔΘ Α‘ 94/14-08-2015).

Νη θεληξηθνί ζηφρνη ησλ παξαπάλσ κλεκνλίσλ είλαη ζχκθσλα κε ηελ Καξία Θαξακεζίλε (2015[2013]:
239) νη εμήο ηξεηο:

«Ραρεία απνθιηκάθσζε ηνπ δεκφζηνπ ειιείκκαηνο θαη θαηφπηλ (...) δεκηνπξγία πξσηνγελψλ
πιενλαζκάησλ γηα ηελ απνπιεξσκή ηνπ δεκφζηνπ ρξένπο (δεκνζηνλνκηθή πξνζαξκνγή), (...)
ρξεκαηννηθνλνκηθή ζηαζεξνπνίεζε (δηάζσζε θαη αλαδηάξζξσζε ηνπ ηξαπεδηθνχ ζπζηήκαηνο) θαη
(...) κείσζε ηνπ νλνκαζηηθνχ θφζηνπο εξγαζίαο (...) κε ζηφρν ηε βειηίσζε ηεο αληαγσληζηηθφηεηαο-
ηηκήο ησλ εκπνξεχζηκσλ πξντφλησλ (εζσηεξηθή ππνηίκεζε).»

527
Νη παξαπάλσ εμειίμεηο, αλακθίβνια, ζπλδένληαη κε ηηο παγθφζκηεο δηαδηθαζίεο
λενθηιειεπζεξνπνίεζεο, νη νπνίεο, φπσο αλαιπηηθά παξνπζηάζηεθαλ ζην θεθάιαην 3.2
«Λενθηιειεχζεξεο Ξξνζεγγίζεηο», εθθξάδνληαη κε ηε ζπξξίθλσζε ηνπ θξάηνπο
πξφλνηαο, ηελ απειεπζέξσζε ησλ αγνξψλ351, ηε ξχζκηζε ησλ ηδησηηθνπνηήζεσλ θαη ηε
θαηνρχξσζε ησλ δηθαησκάησλ ηδηνθηεζίαο. Πε απηήλ ηελ απνζηνιή νη ππεξεζληθέο
ζπκθσλίεο θαη ην θάζε επηκέξνπο θξάηνο κε ηνπο κεραληζκνχο αζθάιεηαο, δηθαίνπ θαη
ειέγρνπ δηαδξακαηίδνπλ θεληξηθφ ξφιν (Peck, Theodore and Brenner, 2010∙ Harvey,
2007[2005]∙ Aalbers, 2013). Ζ λενθηιειεχζεξε ηάζε πνπ επηηάζζεη ην
κεηαζρεκαηηζκφ ηεο θξαηηθήο ηδηνθηεζίαο ζε ηδησηηθή ηδηνθηεζία, δελ κεηψλεη ηνλ ξφιν
ηνπ θξάηνπο αιιά ηνλ κεηαζρεκαηίδεη, ππελζπκίδνληαο ηα ιφγηα ηνπ Ληαλ Ίκεξγθινπθ
(Dan Immergluck, 2004): «ην αφξαην ρέξη ηεο αγνξάο έρεη ηελ αλάγθε ηνπ θξάηνπο
γηα λα δεκηνπξγεζεί απηή ε αγνξά». Πην πεξηβάιινλ ησλ λέσλ εμειίμεσλ ην
λενθηιειεχζεξν θξάηνο έρεη σο θεληξηθφ ζηφρν ηε κείσζε ησλ δαπαλψλ θαη ηε
κεηαηξνπή ηνπ, πξσηίζησο ζε ειεγθηηθφ κεραληζκφ, ζε ξφιν κάλαηδεξ-εηαίξνπ, ν
νπνίνο δηαηεξεί ηελ εθηειεζηηθή, δηνηθεηηθή θαη λνκνζεηηθή ηζρχ. Ρν ειιεληθφ θξάηνο
επνκέλσο, αθνινπζψληαο ηηο παξαπάλσ θαηεπζχλζεηο ζα πξέπεη λα αλαδηαξζξσζεί
ηφζν ην ίδην φζν θαη λα παίμεη θαζνξηζηηθφ ξφιν ζηε ζπλνιηθή αλαδηάξζξσζε ησλ
νηθνλνκηθψλ, πνιηηηθψλ θαη θνηλσληθψλ ζρέζεσλ ηελ επνρή ηεο θξίζεο. Ππγθεθξηκέλα
ε αλαδηάξζξσζε ηνπ θξάηνπο ζεκαίλεη ηελ εθαξκνγή κνλεηαξηζηηθψλ θαη
λενθηιειεχζεξσλ πνιηηηθψλ απνθξαηηθνπνηήζεσλ, πεξηνξηζκνχ ησλ δεκνζίσλ
δαπαλψλ θαη πεξηθνπψλ ζε δνκέο ηνπ θξάηνπο πξφλνηαο (κεηψζεηο κηζζψλ, ζπληάμεσλ,
αζθάιεηα, πγεία, εθπαίδεπζε θηι.). Νη παξαπάλσ πνιηηηθέο ζεσξείηαη φηη απνηεινχλ
κείγκα ησλ λενθηιειεχζεξσλ κνλεηαξηζηηθψλ πνιηηηθψλ ηνπ Γηεζλνχο Λνκηζκαηηθνχ
Ρακείνπ θαη ηνπ νξζφδνμνπ θηιειεπζεξηζκνχ (ordoliberalism) πνπ εθθξάδεη ε
Δπξσπατθή Ρξάπεδα θαη ε Δπξσπατθή Δπηηξνπή352. Δπνκέλσο ην κίγκα πνιηηηθήο ηεο
«ηξφηθα» είλαη ε αλνηρηή θαη ειεχζεξε αγνξά, ην ειεχζεξν εκπφξην, νη laissez-faire
πνιηηηθέο, νη απνθξαηηθνπνηήζεηο-ηδησηηθνπνηήζεηο, ε άξζε ησλ πξνζηαηεπηηθψλ νξίσλ,
ν πεξηνξηζκφο ησλ ζπλδηθαιηζηηθψλ εξγαζηαθψλ δηθαησκάησλ, ην άλνηγκα ησλ

351
Πηελ πεξίπησζε ηεο Διιάδαο ε ξεηνξηθή ηεο ιεγφκελεο απειεπζέξσζεο ησλ αγνξψλ ζπλδέεηαη κε
ηελ θαηάξγεζε ησλ απνθαινχκελσλ «θιεηζηψλ επαγγεικάησλ» θαη ηηο επξχηεξεο πνιηηηθέο (φπσο
πςειή θνξνιφγεζε) ζπξξίθλσζεο ηνπ πνζνζηνχ ησλ απηναπαζρνινχκελσλ θαη ησλ κηθξψλ
επηρεηξήζεσλ πνπ απνηεινχλ ην 32,4% ησλ απαζρνινχκελσλ έλαληη κφιηο 15,1% ζηηο ρψξεο ηεο
Δπξσδψλεο (Eurostat, 2013). Δχινγα ζα κπνξνχζε λα εμαρζεί ην ζπκπέξαζκα φηη απψηεξνο ζηφρνο
ησλ πνιηηηθψλ ηεο άξζεο ησλ πξνζηαηεπηηθψλ πιαηζίσλ θαη ηεο απειεπζέξσζεο ησλ αγνξψλ είλαη ν
κεηαζρεκαηηζκφο ησλ ειεχζεξσλ επαγγεικαηηψλ ζε κηζζσηνχο εξγαδφκελνπο ζε κεγάιεο εηαηξείεο.
Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ζχκθσλα κε ηα ζηνηρεία ηνπ ΗΚΔ-ΓΠΔΒΔΔ (2014) κεηαμχ 2010 θαη 2014
έθιεηζαλ 230.000 επηρεηξήζεηο (27% επί ηνπ ζπλφινπ), ζηελ πιεηνςεθία ηνπο κηθξέο θαη κηθξνκεζαίεο
επηρεηξήζεηο.

΋πσο παξαηεξεί ε Θαξακεζίλε (2015[2013]: 258):

«Κνινλφηη απηή ε πνιηηηθή [ηεο απειεπζέξσζεο ησλ αγνξψλ] πξνσζείηαη ζην φλνκα ηεο ειεπζεξίαο
εηζφδνπ ζηελ αγνξά θαη ηεο κείσζεο ησλ ηειψλ, ησλ ηηκψλ θαη ησλ ακνηβψλ, ην πξαγκαηηθφ
αλακελφκελν απνηέιεζκα είλαη ε κείσζε ηνπ αξηζκνχ ησλ απηναπαζρνινχκελσλ θαη ησλ πνιχ
κηθξψλ επηρεηξήζεσλ, θαζψο θαη ε είζνδνο κεγαιχηεξσλ εηαηξεηψλ πνπ νδεγεί ζηε ζπγθέληξσζε
θεθαιαίνπ ζηηο αληίζηνηρεο δξαζηεξηφηεηεο.»
352
Αλαιπηηθή παξνπζίαζε ησλ κνλεηαξηζηηθψλ πνιηηηθψλ ηνπ Γηεζλνχο Λνκηζκαηηθνχ Ρακείνπ, ηνπ
νξζφδνμνπ θηιειεπζεξηζκνχ (ordoliberalism) θαη ησλ ζεκεξηλψλ εμειίμεσλ έρεη γίλεη ζηα θεθάιαηα
3.2.3 «Ordoliberalism θαη Θνηλσληθή Νηθνλνκία ηεο Αγνξάο», 3.2.4 «Λενθηιειεπζεξηζκφο, Δηαηξεία Κνλ
Ξειεξέλ θαη Πρνιή ηνπ Πηθάγν», 3.2.5 «Ππλαίλεζε ηεο Νπάζηγθηνλ θαη Ξαγθφζκηνο
Λενθηιειεπζεξηζκφο», 3.2.6 «Θξίζε ηνπ 2008, Ππλαίλεζε ηεο Πενχι θαη λενζπληεξεηηθφο-αθξνδεμηφο
ζθεηεξηζκφο ησλ θνηλψλ».

528
θιεηζηψλ επαγγεικάησλ, νη πεξηθνπέο ησλ θξαηηθψλ δαπαλψλ, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ
απνθαζηζηηθή ππγκή θαη πνιηηηθή ζηαζεξφηεηα ηνπ λενθηιειεχζεξνπ θξάηνπο.

Δπηπιένλ αθνινπζψληαο ηηο βαζηθέο θαηεπζχλζεηο ηεο λενθηιειεχζεξεο «ζεξαπείαο ή

ηνπ δφγκαηνο ηνπ ζνθ»353 νη αιιαγέο θαη κεηαξξπζκίζεηο επηβάιιεηαη λα γίλνπλ φιεο
ηαπηφρξνλα θαη κε κεγάιε ηαρχηεηα ψζηε λα εδξαησζεί ην αίζζεκα καηαηφηεηαο θαη
θφβνπ θαη λα αδξαλνπνηεζνχλ νη αληηζηάζεηο ηνπ πιεζπζκνχ. Ρν θξάηνο εθφζνλ έρεη
θαηαθέξεη λα εγθαζηδξχζεη ην θαζεζηψο απεηιήο θαη αλαζθάιεηαο έξρεηαη ζηε ζπλέρεηα
λα παίμεη ην ξφιν ηνπ «ζσηήξα» πνπ κε ηελ απζεληία θαη ηνλ απηαξρηζκφ ηνπ ζα
εγγπεζεί ην κέιινλ ηεο ρψξαο.354

Άκεζε ζπλέπεηα ηεο «ζεξαπείαο ηνπ ζνθ» είλαη ε εγθαηάζηαζε ελφο θαζεζηψηνο
εθηάθηνπ αλάγθεο θαη κφληκεο εμαίξεζεο. Σαξαθηεξηζηηθά ην λνκνζεηηθφ έξγν ησλ
κλεκνληαθψλ θπβεξλήζεσλ γίλεηαη φιν θαη πεξηζζφηεξν κε ηηο ιεγφκελεο «Ξξάμεηο
Λνκνζεηηθνχ Ξεξηερνκέλνπ»355, κε ηε δηαδηθαζία ηνπ θαηεπείγνληνο, ρσξίο λα ηίζεληαη
ηα λνκνζρέδηα πξνο ςήθηζε ζην θνηλνβνχιην, ππφ ηνλ θφβν ηεο απψιεηαο ςήθσλ.
Δλδεηθηηθά απφ ηνλ Ηνχλην ηνπ 2012 έσο ηνλ Αχγνπζην ηνπ 2014 εθδφζεθαλ
εηθνζηπέληε Ξξάμεηο Λνκνζεηηθνχ Ξεξηερνκέλνπ, πάληα κε ην πξφζρεκα ησλ «εθηάθησλ
ζπλζεθψλ». Ραπηφρξνλα ζεζκνζεηνχληαη νη ιεγφκελεο πνιηηηθέο «fast track» κε βάζε
ην N.3894/2010 (ΦΔΘ Α‘ 204/02-02-2010) «Δπηηάρπλζε θαη δηαθάλεηα πινπνίεζεο

353
Αλαιπηηθή παξνπζίαζε ηεο «ζεξαπείαο ή ηνπ δφγκαηνο ηνπ ζνθ» έρεη γίλεη ζην θεθάιαην 3.2.4
«Λενθηιειεπζεξηζκφο, Δηαηξεία Κνλ Ξειεξέλ θαη Πρνιή ηνπ Πηθάγν».
354
Αλαξίζκεηεο είλαη νη δειψζεηο ησλ πνιηηηθψλ ηελ πεξίνδν ηεο θξίζεο πνπ δηθαηνινγνχλ ηηο επψδπλεο
κεηαξξπζκίζεηο ζην φλνκα ηεο ιεγφκελεο «ζσηεξίαο» ηεο ρψξαο. Αξρηθά ην 2010 έγηλε ηδηαίηεξα
δεκνθηιήο ε δήισζε «καδί ηα θάγακε» ηνπ ηφηε αληηπξνέδξνπ ηεο θπβέξλεζεο Θεφδσξνπ Ξάγθαινπ,
ε νπνία ζπκβνιίδεη ηελ επηδίσμε γηα δεκηνπξγία (ζπλ)ελνρψλ ζηνλ πιεζπζκφ γηα ηελ θαηάξξεπζε ηεο
νηθνλνκίαο. Πηε ζπλέρεηα ζα αθνινπζήζνπλ κηα ζεηξά απφ δειψζεηο πνπ κπζηηθνπνηψληαο ηελ θξίζε σο
έλα θπζηθφ θαηλφκελν (ηξηθπκία, θνπξηνχλα, θαηαηγίδα) ζα επηδηψμνπλ λα αλαδείμνπλ ην θξάηνο σο
θεληξηθφ ξπζκηζηή θαη εγγπεηή ηεο αζθάιεηαο, ε νπνία σζηφζν απαηηεί ξηδηθέο αιιαγέο. Δλδεηθηηθά ν
Γηψξγνο Ξαπαλδξένπ δειψλεη ην 2009: «Καδί κπνξνχκε λα αιιάμνπκε (...) ή αιιάδνπκε ή
βνπιηάδνπκε» (PASOKwebTV, 2009), θαη ζηε ζπλέρεηα ην 2010 δειψλεη: «Δίλαη ρξένο φισλ καο λα
αιιάμνπκε ηα πάληα ζηε ρψξα καο. Γηα λα κελ μαλαθηλδπλεχζεη ε Διιάδα απφ κηα παξφκνηα θξίζε, ε
νπνία κπνξεί λα είλαη ζηελ επηθάλεηά ηεο νηθνλνκηθή, αιιά ήηαλ πνιχ βαζχηεξα πνιηηηθή, πνιηηηζηηθή,
θνηλσληθή, κηα θξίζε αμηψλ» (Ξαπαλδξένπ, 2010). Δπίζεο ην 2010 ν Γηψξγνο Ξαπαθσλζηαληίλνπ ηφηε
ππνπξγφο νηθνλνκηθψλ δειψλεη: «Αλ ρξεηαζηνχλ πξφζζεηα κέηξα, ζα ηα ιάβνπκε (...). Ξξνζπαζνχκε
λα αιιάμνπκε ηελ πνξεία ηνπ Ρηηαληθνχ» (Ρν Βήκα, 2010). Δπίζεο ραξαθηεξηζηηθή είλαη ε δήισζε ην
2012 ηνπ ηφηε ππνπξγνχ νηθνλνκηθψλ Βαγγέιε Βεληδέινπ, ν νπνίνο ζπλδέεη ηελ αδπλακία
αλαδηάξζξσζεο κε ηηο θνηλσληθέο αληηζηάζεηο: «Γηα λα βνεζήζνπκε ηνλ εαπηφ καο ζέιεη δνπιεηά,
δνπιεηά θαη πάιη δνπιεηά γηα λα εθαξκφζνπκε ην λέν πξφγξακκα θαη λα ζεβαζηνχκε ηηο ππνρξεψζεηο
καο, (...). ΢πάξρνπλε πνιχ ζεκαληηθέο επελδχζεηο ζηελ Διιάδα, νη νπνίεο θαζπζηεξνχλ επεηδή
αληηδξνχλ νη ηνπηθέο θνηλσλίεο, (...). Ξξέπεη λα αληηιεθζνχκε φηη εδψ ππάξρεη πξφβιεκα ππαξμηαθφ
θαη λα θάλνπκε κηα εζληθή εθζηξαηεία θαη λα κεηαηξέςνπκε ηε ρψξα καο ζε θηινεπελδπηηθή γηαηί κφλν
έηζη ζα ηελ θάλνπκε θαη θηινεξγαηηθή (...). Ρν πξφβιεκα δελ έρεη ιπζεί, έρνπκε κηα ηεξάζηηα επθαηξία
πξέπεη λα ηελ αμηνπνηήζνπκε ζέιεη φκσο ζνβαξφηεηα, ελφηεηα ζπλαίλεζε θαη δνπιεηά, δνπιεηά,
δνπιεηά» (Mega, 2012a).
355
Ξξάμε Λνκνζεηηθνχ Ξεξηερνκέλνπ νλνκάδεηαη ην λνκνζέηεκα πνπ ζεζπίδεηαη απφ ηνλ Ξξφεδξν ηεο
Γεκνθξαηίαο, χζηεξα απφ πξφηαζε ηνπ ΢πνπξγηθνχ Ππκβνπιίνπ, γηα ηε λνκνζεηηθή δηεπζέηεζε κίαο
έθηαθηεο πεξηπηψζεσο εμαηξεηηθά επείγνπζαο θαη απξφβιεπηεο αλάγθεο. Πχκθσλα κε ην άξζξν 44§1
ηνπ Ππληάγκαηνο:

«Πε έθηαθηεο πεξηπηψζεηο εμαηξεηηθά επείγνπζαο θαη απξφβιεπηεο αλάγθεο ν Ξξφεδξνο ηεο
Γεκνθξαηίαο κπνξεί, χζηεξα απφ πξφηαζε ηνπ ΢πνπξγηθνχ Ππκβνπιίνπ, λα εθδίδεη πξάμεηο
λνκνζεηηθνχ πεξηερνκέλνπ. (...)».

529
Πηξαηεγηθψλ Δπελδχζεσλ»356 πνπ παξαθάκπηνπλ ηηο έζησ θαη ειιεηπείο πξφηεξεο
δηαδηθαζίεο δηαβνχιεπζεο θαη ειέγρνπ. Ρέινο, ραξαθηεξηζηηθή έθθξαζε ηνπ
θαζεζηψηνο εθηάθηνπ αλάγθεο είλαη ην γεγνλφο φηη γηα ηελ απνθπγή ή θαηαζηνιή
απεξγηψλ ελεξγνπνηνχληαη νη πνιηηηθέο επηζηξάηεπζεο κε βάζε ην Λνκνζεηηθφ Γηάηαγκα
17/1974357 «Ξεξί Ξνιηηηθήο Πρεδηάζεσο Δθηάθηνπ Αλάγθεο (Ξ.Π.Δ.Α.)» (ΦΔΘ Α‘
236/02-09-1974)358 ην άξζξν 18 ηνπ νπνίνπ επηηξέπεη ηελ πνιηηηθή επηζηξάηεπζε ζηελ
πεξίπησζε «πνιηηηθήο θηλεηνπνίεζεο». Ρν ζχλνιν ησλ παξαπάλσ εμειίμεσλ ζπλζέηνπλ
ην ζεζκηθφ πεξηβάιινλ ησλ λέσλ πεξηθξάμεσλ, νη νπνίεο αθνξνχλ ην ζχλνιν ησλ
θνηλσληθψλ, νηθνλνκηθψλ θαη πνιηηηθψλ ζρέζεσλ ηελ επνρή ηεο θξίζεο.

Δηδηθφηεξα, νη λέεο πεξηθξάμεηο κπνξνχλ λα ηαμηλνκεζνχλ ζε ηέζζεξηο θαηεγνξίεο:

λέεο εξγαζηαθέο πεξηθξάμεηο, ηδησηηθνπνίεζε θαη εκπνξεπκαηνπνίεζε ηεο θξαηηθήο
αθίλεηεο πεξηνπζίαο θαη ησλ δεκφζησλ ππεξεζηψλ, λέεο αζηηθέο πνιηηηθέο θαη ηέινο
δξαζηηθή αχμεζε ηεο θνξνινγίαο θαη ησλ ηηκψλ ζε πφξνπο-κέζα αλαπαξαγσγήο ηνπ
πιεζπζκνχ.

΋ζνλ αθνξά ηεο «εξγαζηαθέο πεξηθξάμεηο», απφ ην 2010 έσο 2014

πξαγκαηνπνηήζεθαλ δξαζηηθέο πεξηθνπέο πεξίπνπ 40-50% ζε κηζζνχο θαη ζπληάμεηο
(Ρξάπεδα ηεο Διιάδνο, 2014), αικαηψδε αχμεζε ησλ αζθαιηζηηθψλ εηζθνξψλ θαη
ηαπηφρξνλα ζεκεηψζεθε απψιεηα πεξίπνπ 1,5 εθαηνκκχξησλ ζέζεσλ εξγαζίαο κε ηελ
αλεξγία λα εθηηλάζζεηαη απφ 7,2% ζην ηέινο ηνπ 2008 ζην 25,7% ηνλ Ηαλνπάξην ηνπ

356
Aλαιπηηθή παξνπζίαζε ησλ «fast track» πνιηηηθψλ θαη ηεο εθαξκνγήο ηνπο ζην ρσξνηαμηθφ θαη
πνιενδνκηθφ ζρεδηαζκφ γίλεηαη ζην επφκελν θεθάιαην 7.5.2 «Fast Track πνιηηηθέο: ρσξνηαμηθή θαη
πνιενδνκηθή λνκνζεζία ηελ επνρή ηεο θξίζεο».
357
Ρν Λ.Γ. 17/1974 εθδφζεθε ακέζσο κεηά ηελ πηψζε ηεο ρνχληαο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο
εκπφιεκεο ζπλζήθεο ζηελ Θχπξν θαη βαζηδφληαλ ζε δηαηάμεηο ηνπ Ππληάγκαηνο ηνπ 1952, θαη φρη ζην
ηζρχνλ Πχληαγκα ηνπ 1975 κε ην νπνίν θαη έξρεηαη ζε αληίζεζε θαη ζπγθεθξηκέλα κε ην άξζξν 23, άξ.2
ζχκθσλα κε ην νπνίν ε απεξγία απνηειεί δηθαίσκα ησλ εξγαδνκέλσλ θαη «αζθείηαη ζπιινγηθά απφ ηηο
λφκηκα ζπζηεκέλεο ζπλδηθαιηζηηθέο νξγαλψζεηο γηα ηελ δηαθχιαμε θαη πξναγσγή ησλ νηθνλνκηθψλ θαη
εξγαζηαθψλ ζπκθεξφλησλ ησλ εξγαδνκέλσλ». Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ε ακθηιεγφκελε δηάηαμε γηα ηελ
επίηαμε ησλ απεξγψλ απφ ην 1974 έσο ην 2010, δειαδή ζε δηάξθεηα 36 ρξφλσλ, είρε ελεξγνπνηεζεί
κφιηο πέληε θνξέο, αληηζέησο θαηά ηε δηάξθεηα ησλ πέληε ρξφλσλ ηεο θξίζεο (2010-2014) έγηλε βαζηθφ
εξγαιείν πεξηζηνιήο ηνπ δηθαηψκαηνο ζηελ απεξγία θαζψο ελεξγνπνηήζεθε έμη θνξέο (απεξγίεο ησλ
νδεγψλ θνξηεγψλ θαη βπηηνθφξσλ - 2010, εξγαδνκέλσλ θαζαξηφηεηαο Ν.Ρ.Α - 2011, εξγαδνκέλσλ ζην
κεηξφ - 2013, λαπηεξγαηψλ - 2013, θαζεγεηψλ κέζεο εθπαίδεπζεο - 2013 θαη εξγαδνκέλσλ ζηε ΓΔΖ -
2014).

Δλδεηθηηθά ε πεξίπησζε ηεο επηζηξάηεπζεο ησλ θαζεγεηψλ κέζεο εθπαίδεπζεο ην 2013 δηθαηνινγήζεθε
σο εμήο:

«Έρνληαο ππφςε ηελ επηηαθηηθή αλάγθε απνηξνπήο ησλ απεηινχκελσλ δπζκελψλ ζπλεπεηψλ απφ
ηελ πξνηαζείζα, (…) απφθαζε ηνπ Γηνηθεηηθνχ Ππκβνπιίνπ ηεο ΝΙΚΔ, εηθνζηηεηξάσξε παλειιαδηθή
απεξγία ηελ 17ε Καΐνπ 2013, πξψηε εκέξα δηεμαγσγήο ησλ παλειιαδηθψλ εμεηάζεσλ (…) θαζψο
θαη ηε ζεκαληηθή δηαηαξαρή ζηελ θνηλσληθή θαη νηθνλνκηθή δσή ηεο ρψξαο θαη ηνπο ζνβαξνχο
θηλδχλνπο πνπ επαπεηινχληαη γηα ηε δεκφζηα ηάμε θαη ηελ πγεία ησλ ππνςεθίσλ ζηηο αλσηέξσ
εμεηάζεηο, αηθληδίσο, επηά εκεξνινγηαθέο εκέξεο απνθαζίδνπκε: Θεξχζζνπκε ζε θαηάζηαζε
πνιηηηθήο θηλεηνπνίεζεο ην ζχλνιν ησλ εθπαηδεπηηθψλ ηεο δεπηεξνβάζκηαο εθπαίδεπζεο θαη ησλ
αλαγθαίσλ πφξσλ» (ΦΔΘ 1139/11.05.2013).
358
Υο θαηάζηαζε εθηάθηνπ αλάγθεο νξίδεηαη ζχκθσλα κε ην Λ.Γ. 17/1974, (παξ.5 ηνπ αξ.2):

«θάζε αηθλίδηα θαηάζηαζηο πξνθαινχκελε είηε εθ θπζηθψλ ή άιισλ γεγνλφησλ πνιεκηθψλ ή κε,
είηε εμ αλσκαιηψλ πάζαο θχζεσο θαη έρνπζα σο απνηέιεζκα ηελ δεκηνπξγίαλ ή ηελ απεηιήλ
δεκηνπξγίαο εθηεηακέλσλ απσιεηψλ, δεκεηψλ θαη θαηαζηξνθψλ εηο έκςπρνλ θαη άςπρνλ δπλακηθφλ
ηεο Σψξαο ή ηελ παξαθψιπζηλ θαη δηαηάξαμηλ ηεο νηθνλνκηθήο θαη θνηλσληθήο δσήο ηεο Σψξαο.»

530
2015 (Δζληθή Πηαηηζηηθή ΢πεξεζία, 2008∙ ΔΙ.ΠΡΑΡ., 2015). Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ε
πςειφηεξε ηηκή πνπ άγγημε ην πνζνζηφ αλεξγίαο ήηαλ ην 28% ην 2013 πνπ ζεκαίλεη
αχμεζε ηεο ηάμεσο ηνπ 289% ζε ζρέζε κε ην 2008 (ΔΙ.ΠΡΑΡ., 2013). Δπηπιένλ πξέπεη
λα αλαθεξζεί ε ηδηαίηεξα έκθπιε359 θαη ειηθηαθή δηάζηαζε ηεο αλεξγίαο, ε νπνία ηνλ
Κάην ηνπ 2014 άγγηδε ην 30,9% ησλ γπλαηθψλ θαη ήηαλ πςειφηεξε θαηά 9% ζε ζρέζε
κε ην αληίζηνηρν πνζνζηφ ησλ αλδξψλ (ΔΙ.ΠΡΑΡ., 2014) θαη ηαπηφρξνλα ε ειηθηαθή
νκάδα 15-24 εηψλ ζπγθεληξψλεη ηα πςειφηεξα πνζνζηά αλεξγίαο γηα ηελ πεξίνδν
αλαθνξάο: 60% ην 2013, 53,1% ην 2014 θαη 51,8% ην 2015 (ΔΙ.ΠΡΑΡ., 2013, 2014,
2015). Απέλαληη ζηηο παξαπάλσ εμειίμεηο κφλν ηελ πεξίνδν 2010-2012 δηνξγαλσζήθαλ
δεθαηξείο γεληθέο απεξγίεο θαη εθαηνληάδεο θιαδηθέο απεξγίεο έιαβαλ ρψξα θαηά ηε
δηάξθεηα ησλ ρξφλσλ ηεο θξίζεο360. Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη απέλαληη ζηηο
θιηκαθνχκελεο απεξγίεο νη ειιεληθέο θπβεξλήζεηο πέξα απφ ηελ βίαηε αζηπλνκηθή
θαηαζηνιή θαη ηελ αξλεηηθή πξνπαγάλδα ησλ media (Mylonas, 2014∙ Ξιεηφο, 2013)
ελεξγνπνίεζαλ ηε ιεγφκελε πνιηηηθή επηζηξάηεπζε απεξγψλ κε βάζε ην Λνκνζεηηθφ
Γηάηαγκα 17/1974. Δπηπιένλ ζηηο λέεο εξγαζηαθέο πεξηθξάμεηο πεξηιακβάλνληαη κηα
ζεηξά ξηδηθψλ ζεζκηθψλ αιιαγψλ πνπ αλαηξέπνπλ ην ζχζηεκα δηακφξθσζεο ησλ
κηζζψλ θαη ην κνληέιν ξχζκηζεο ηεο απαζρφιεζεο θαη ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο, κε ζθνπφ
ηελ απνδπλάκσζε ησλ ζπλδηθάησλ, ηεο ζπιινγηθήο δηαπξαγκάηεπζεο ησλ κηζζψλ, ηε
κείσζε ηεο πξνζηαζίαο ησλ κηζζσηψλ απφ ηηο απνιχζεηο, ηε δηεπθφιπλζε ηεο ρξήζεο
απφ ηνπο εξγνδφηεο ησλ επέιηθησλ κνξθψλ απαζρφιεζεο θαη ηελ εμαηνκίθεπζε ησλ
εξγαζηαθψλ ζρέζεσλ (ΗΛΔ, 2014∙ Θαξακεζίλε, 2015[2013]∙ Matsaganis, 2013∙
Petmesidou, 2013∙ Vlachou, 2012).361

359
Πχκθσλα κε ηελ Θαξακεζίλε ([2013] 2015: 243) ε έκθπιε αληζφηεηα ηεο απαζρφιεζεο θαη ε
ζπξξίθλσζε ηνπ θνηλσληθνχ θξάηνπο «έρνπλ μαλαξίμεη ζηνπο ψκνπο ησλ γπλαηθψλ έλα ηεξάζηην βάξνο
επζπλψλ θαη απιήξσηεο νηθηαθήο εξγαζίαο θαη εξγαζίαο θξνληίδαο γηα ηελ θάιπςε βαζηθψλ αλαγθψλ
ηεο νηθνγέλεηαο, απφ ηηο νπνίεο κηα κεγάιε κεξίδα είρε κεξηθψο απαιιαγεί ηελ πεξίνδν [πξν ηεο
θξίζεο].»
360
Κφλν γηα ην έηνο 2011 θαηαγξάθεθαλ πεξίπνπ ηεηξαθφζηεο ζαξάληα πέληε (445) απεξγίεο θαη
ζηάζεηο εξγαζίαο. Γηαθφζηεο ζαξάληα (240) απεξγίεο ζηνλ ηδησηηθφ ηνκέα θαη ελελήληα κία (91)
απεξγίεο ζηνλ Γεκφζην ηνκέα. Δβδνκήληα (70) απεξγίεο πξαγκαηνπνηήζεθαλ ζηηο Γεκφζηεο
Δπηρεηξήζεηο Θνηλήο Υθέιεηαο (ΓΔΘΝ) θαη δηαθφζηεο είθνζη ηέζζεξηο (224) απεξγίεο ζε επηρεηξεζηαθφ
επίπεδν. Νη ηνκεαθέο απεξγίεο αλήιζαλ ζηηο δεθαπέληε (15) ελψ εμαγγέιζεθαλ επηά (7) δηαηνκεαθέο
(Θνηζαξίδαο θαη Ιακπνπζάθε, 2012).
361
Νη αιιαγέο ζηελ εξγαηηθή λνκνζεζία πεξηιακβάλνπλ κεηαμχ άιισλ:

- Απαγφξεπζε θαη θαηάξγεζε ησλ ΠΠΔ θαη αηνκηθψλ ζπκβάζεσλ ζηνλ δεκφζην ηνκέα (Λ.
3833/2010, αξ.3, παξ. 1)
- Κείσζε θαηά 20% ηνπ ζπλφινπ ησλ επηδνκάησλ ζην ζχλνιν ηνπ δεκφζηνπ ηνκέα (Λ.
3833/2010, αξ.1, παξ.2, Λ.3845/2010, αξ. 3, παξ.1) θαη κείσζε ησλ απνδνρψλ ζηνλ επξχηεξν
δεκφζην ηνκέα θαηά 7% (Λ. 3833/2010, αξ.1, παξ.7).
- Θαζηέξσζε ηεο αξρήο 1:5 γηα ηηο πξνζιήςεηο θαη απνρσξήζεηο ζην Γεκφζην (Λ. 3833/2010,
αξ.11, παξ.1,2, Λ.3899/2010, αξ. 3, παξ.1).
- Θαζηέξσζε ηεο ζχκβαζεο απφθηεζεο εξγαζηαθήο εκπεηξίαο ζηνλ ηδησηηθφ ηνκέα, δηάξθεηαο 1
έηνπο ζε λένπο αλέξγνπο κέρξη 24 εηψλ κε ακνηβή ηνπ 80% ηνπ γεληθνχ θαηψηαηνπ κηζζνχ θαη
κε απαιιαγή ησλ εξγνδνηψλ απφ ηηο αζθαιηζηηθέο εηζθνξέο (Λ.3845/2010, αξ.2, παξ.6) θαη
θαζηέξσζε ηεο εηδηθήο ζχκβαζεο καζεηείαο γηα λένπο ειηθίαο 15-18 εηψλ κε ακνηβή ην 70% ηνπ
γεληθνχ θαηψηαηνπ κηζζνχ (Λ.3863/2010, αξ.74, παξ. 9).
- Γηεπθφιπλζε ησλ αηνκηθψλ απνιχζεσλ κε ηε κείσζε (...) απφ 24 ζε 6 κήλεο πνπ ζπλεπάγεηαη
ρακειφηεξν θφζηνο απφιπζεο θαη δηεπθφιπλζε ησλ αηνκηθψλ απνιχζεσλ κε ηνλ πεξηνξηζκφ ηνπ
πνζνχ πξνθαηαβνιήο ηεο απνδεκίσζεο απφ 6 ζε 2 κηζζνχο (Λ.3863/2010, αξ.74, παξ. 2)
- Δπέθηαζε ηεο ζπλνιηθήο αλψηαηεο δηάξθεηαο δαλεηζκνχ εξγαδνκέλσλ απφ ηνπο 18 ζηνπο 36
κήλεο (Λ.3899/2010, αξ. 17, παξ.4) θαη επαλαξξχζκηζε ηνπ δαλεηζκνχ εξγαδνκέλσλ κέζσ

531
Ξαξάιιεια νη λέεο πεξηθξάμεηο αθνξνχλ ηελ ηδησηηθνπνίεζε θαη εκπνξεπκαηνπνίεζε
ηεο θξαηηθήο αθίλεηεο πεξηνπζίαο θαη ησλ δεκφζησλ ππεξεζηψλ, φπσο ηδησηηθνπνίεζε
απηνθηλεηνδξφκσλ, ιηκαληψλ, καξίλσλ, παξαιηψλ, αεξνδξνκίσλ, ζηδεξνδξνκηθνχ
δηθηχνπ, νξγαληζκψλ χδξεπζεο-απνρέηεπζεο, ηεο θξαηηθήο ηειεφξαζεο, πεξηθνπέο
ζηελ εθπαίδεπζε, ηελ πγεία, ηελ πξφλνηα θηι. Απέλαληη ζηηο παξαπάλσ λέεο
πεξηθξάμεηο έλα ζχλνιν αγψλσλ ζα δηεμαρζεί ηα ρξφληα ηεο θξίζεο ηφζν ζηα αζηηθά
θέληξα φζν θαη ζηελ πεξηθέξεηα φπσο ν αγψλαο ελάληηα ζηα κεηαιιεία ρξπζνχ ζηε
Β.Α. Σαιθηδηθή, ζην Θηιθίο θαη ζηνλ Έβξν, ελάληηα ζηε θαηαζθεπή Σ΢ΡΑ ζηε Θεξαηέα,
ζην Γξακκαηηθφ, ζηε Λέα Δπθαξπία θαη ζηε Ιεπθίκκε, ελάληηα ζηελ ηδησηηθνπνίεζε ηνπ
αηγηαινχ ζε πιήζνο πεξηνρψλ ηεο επηθξάηεηαο, ελάληηα ζηελ ηδησηηθνπνίεζε ηνπ λεξνχ
ζηε Θεζζαινλίθε, ζην Βφιν, ην Ξήιην θαη ηνλ Ρχξλαβν, ελάληηα ζην θιείζηκν ηεο ΔΟΡ,
ελάληηα ζηηο απμήζεηο ησλ δηνδίσλ θαη γεληθφηεξα ελάληηα ζηηο απμήζεηο ησλ εηζηηεξίσλ
ζε κέζα καδηθήο κεηαθνξάο («θίλεκα δελ πιεξψλσ»), ελάληηα ζηελ εθηξνπή ηνπ
Αρειψνπ θαη ηνπ Αψνπ, ελάληηα ζηελ εγθαηάζηαζε αηνιηθψλ πάξθσλ ζε Θξήηε, Σίν,
Ιήκλν, Θέξθπξα, Δχβνηα, Κάλε, Ηθαξία θ.α.. Νη παξαπάλσ αγψλεο ζίγνπξα δελ
απνηεινχλ κηα νκνηνγελή θαηεγνξία, θαζψο έρνπλ δηαθνξεηηθέο ρσξηθέο, θνηλσληθέο
θαη ηζηνξηθέο ξίδεο, αθνξκέο, εζσηεξηθέο αληηζέζεηο θαη αιιειεπηδξνχλ κε ηα ηδηαίηεξα
πξνζσπηθά βηψκαηα, επηζπκίεο θαη θαηαβνιέο ησλ ζπκκεηερφλησλ, σζηφζν θαηά ηε
δηάξθεηά ηνπο αλαπηχρζεθαλ ηξφπνη επηθνηλσλίαο θαη θνηλσληθέο ζρέζεηο, νη νπνίεο
έζησ θαη εθήκεξα καδί κε ηελ αληίζηαζε ζηηο λενθηιειεχζεξεο πεξηθξάμεηο
ηρλειάηεζαλ ηελ πηζαλφηεηα αλάδπζεο ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ.

γξαθείσλ πξνζσξηλήο απαζρφιεζεο κε φξνπο απειεπζέξσζεο ηεο ιεηηνπξγίαο ηνπο (Λ.

4052/2012, αξ.113-133).
- Θαζηέξσζε ηεο (κε δεζκεπηηθήο) γλσκνδφηεζεο ηνπ Ππκβνπιίνπ Θνηλσληθνχ Διέγρνπ ηεο
Δπηζεψξεζεο Δξγαζίαο γηα ηελ αλαγθαηφηεηα ππνγξαθήο εηδηθψλ επηρεηξεζηαθψλ ΠΠΔ
(Λ.3899/2010, αξ.13). Ζ δηαηηεζία είλαη πιένλ αξκφδηα κφλν γηα ηνπο βαζηθνχο κηζζνχο, αληί
γηα ην ζχλνιν, ηεο ζπιινγηθήο δηαθνξάο (Λ.3899/2010, αξ.14).
- Δηζαγσγή ηνπ θαζεζηψηνο ηεο εξγαζηαθήο εθεδξείαο ζηνλ δεκφζην ηνκέα κε θαηαβνιή ηνπ 60%
ηνπ βαζηθνχ κηζζνχ (Λ.3986/2011, αξ. 37, παξ. 7).
- Κείσζε ηεο επηδφηεζεο ησλ αλέξγσλ ζε 450 εκεξήζηα επηδφκαηα αλά 4εηία απφ ην 2011 θαη ζε
400 απφ ην 2012-15 (Λ.3986/2011)
- Κείσζε ηνπ γεληθνχ θαηψηαηνπ κηζζνχ θαηά 22% (...) θαη θαηάξγεζε ηεο ΔΓΠΠΔ 2010-12
(Λ.4046/2012, Ξ΢Παξ.1, παξ.1) θαη κείσζε ηνπ γεληθνχ θαηψηαηνπ κηζζνχ θαηά 32% (...) γηα
ηνπο λένπο κέρξη 25 εηψλ (Λ.4046/2012, Ξ΢Παξ.1, παξ. 2).
- Άκεζε πξνζαξκνγή ζηα λέα γεληθά θαηψηαηα φξηα ησλ κηζζψλ ρσξίο ηε ζπλαίλεζε ηνπ
εξγαδφκελνπ (Λ.4046/2012, Ξ΢Π αξ. 1, παξ.3).
- Θαηάξγεζε ηνπ 13νπ θαη 14νπ κηζζνχ ζην ζχλνιν ηνπ δεκφζηνπ ηνκέα (Λ. 4093/2012, ππνπαξ.
Γ1, εδ.1).

532
 Σάξηεο 11. Δλδεηθηηθέο πεξηνρέο κε αγψλεο ελάληηα ζηηο λέεο πεξηθξάμεηο

Ραπηφρξνλα ηελ πεξίνδν ηεο θξίζεο εληζρχνληαη νη λενθηιειεχζεξεο αζηηθέο

πνιηηηθέο362 εμεπγεληζκνχ, δεκηνπξγηθήο πφιεο θαη «city branding», νη νπνίεο
απνζθνπνχλ ζηελ ελίζρπζε ηεο επηρεηξεκαηηθφηεηαο ησλ πφιεσλ θαη έρνπλ σο
απνηέιεζκα ηε ιεγφκελε «ξεβαλζηζηηθή» επίζεζε ζηηο δεκφζηεο ππεξεζίεο, ηελ
αλαδηάξζξσζε ηεο αγνξάο θαηνηθίαο, ηελ εληαηηθή επηηήξεζε ησλ δεκφζησλ ρψξσλ θαη
ηελ εθηφπηζε θαη πνηληθνπνίεζε κε επηζπκεηψλ θνηλσληθψλ νκάδσλ. Ρν ηδηαίηεξα
ζεκαληηθφ είλαη φηη πέξα απφ ηε ζπγρξνληζκέλε δξάζε ηνπ θξάηνπο θαη ηνπ κεζηηηθνχ
θεθαιαίνπ, νη λενθηιειεχζεξεο αζηηθέο πνιηηηθέο εληζρχζεθαλ απφ ηε θαζηζηηθή δξάζε
ηεο Σξπζήο Απγήο. Ρελ πεξίνδν ηεο θξίζεο, κεηαμχ άιισλ, εθθελψζεθαλ θαη δέρηεθαλ

362
Αλαιπηηθή παξνπζίαζε ησλ παγθφζκησλ ηάζεσλ ησλ λενθηιειεχζεξσλ αζηηθψλ πνιηηηθψλ έρεη γίλεη
ζην θεθάιαην 6.5.1 «Λενθηιειεπζεξνπνίεζε ησλ πφιεσλ» θαη εηδηθφηεξε αλαθνξά γηα ηελ εθαξκνγή
ηνπο ζηελ πεξίπησζε ηεο Διιάδαο ηεο επνρή ηεο θξίζεο γίλεηαη ζην θεθάιαην 7.5.3 «Λενθηιειεχζεξεο
αζηηθέο πνιηηηθέο ζηελ πφιε ηεο θξίζεο».

533
θαζηζηηθέο επηζέζεηο ζηέθηα, θαηαιήςεηο θαη θνηλσληθνί ρψξνη363, δηαπνκπεπηήθαλ,
ζηηγκαηίζηεθαλ θαη θπιαθηζηήθαλ εξγάηξηεο ηνπ έξσηα θαηεγνξνχκελεο σο θνξείο
AIDS θαη πξαγκαηνπνηεζήθαλ αλαξίζκεηεο θαζηζηηθέο θαη αζηπλνκηθέο θαηαζηαιηηθέο
επηρεηξήζεηο ελάληηα ζε κεηαλάζηεο.

Ρέινο, νη λέεο πεξηθξάμεηο αθνξνχλ ηε δξαζηηθή αχμεζε ηεο θνξνινγίαο θαη ησλ
ηηκψλ ζε κέζα αλαπαξαγσγήο φπσο, κεηαμχ άιισλ, ζηα κέζα καδηθήο κεηαθνξάο, ζηα
δηφδηα, ζηε ηηκή ηνπ λεξνχ, ζηηο ελεξγεηαθέο ηηκέο (ειεθηξηζκφο, θπζηθφ αέξην,
πεηξέιαην ζέξκαλζεο, βελδίλε θίλεζεο), ηελ εηζαγσγή εηζηηεξίνπ ζηα λνζνθνκεία, ηελ
αχμεζε ηνπ ΦΞΑ ζε ηξφθηκα, ην ελδερφκελν επηβνιήο ΦΞΑ ζε θξνληηζηήξηα θαη
ηδησηηθή εθπαίδεπζε, νη νπνίεο επεξεάδνπλ θπξίσο ηα ρακειά θαη κεζαία εηζνδεκαηηθά
ζηξψκαηα. Ξαξάιιεια πξαγκαηνπνηείηαη ξαγδαία αχμεζε ησλ θφξσλ θαη ησλ
έθηαθησλ ηειψλ πνπ ζπλδένληαη κε ηελ αθίλεηε πεξηνπζία θαη ηδίσο ηελ κηθξή
ηδηνθηεζία. Ρν ζχλνιν ησλ παξαπάλσ απμήζεσλ ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ απμεκέλε
θνξνινγία εηζνδήκαηνο364, ηηο κεηψζεηο κηζζψλ θαη ζπληάμεσλ θαη ηε ξαγδαία αχμεζε
ηεο αλεξγίαο έρνπλ σο απνηέιεζκα ηελ ηαρχηαηε θησρνπνίεζε ηνπ πιεζπζκνχ θαη
παξάιιεια ηελ αχμεζε ηεο κεηαλάζηεπζεο δειαδή ηελ εθηφπηζε ησλ πιεζπζκψλ απφ
ηηο εζηίεο ηνπο.

Δίλαη πξνθαλέο φηη ε παξαπάλσ ηαμηλφκεζε ησλ πεξηθξάμεσλ δελ εμαληιεί ην πιήζνο
ησλ δηαδηθαζηψλ, κεζφδσλ θαη κεραληζκψλ πεξίθξαμεο ηεο επνρή ηεο θξίζεο.
Ξεξηζζφηεξν νη παξαπάλσ κέζνδνη θαηαδεηθλχνπλ νξηζκέλεο παξαδεηγκαηηθέο εθδνρέο,
νη νπνίεο πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη δελ απνηεινχλ δηαθξηηέο πεξηνρέο αιιά δηαξθψο
δηαζηαπξψλνληαη κεηαμχ ηνπο, παξάγνληαο θάζε θνξά πξσηφηππεο θαη ηδηαίηεξεο
πεξηθξάμεηο.

Πηε ζπλέρεηα απφ ην παξαπάλσ ζχλνιν ησλ λέσλ πεξηθξάμεσλ ζα εζηηάζσ πην
αλαιπηηθά ζηηο πνιενδνκηθέο θαη ρσξνηαμηθέο πεξηθξάμεηο φπσο εθθξάδνληαη κέζα απφ
ηε ιεγφκελε πθαξπαγή ηεο γεο, ηηο fast track πνιηηηθέο ζηε ρσξνηαμηθή θαη
πνιενδνκηθή λνκνζεζία, ηελ ηδησηηθνπνίεζε ηεο θξαηηθήο πεξηνπζίαο, ηηο
απνθξαηηθνπνηήζεηο-ηδησηηθνπνηήζεηο ησλ θξαηηθψλ-δεκνηηθψλ επηρεηξήζεσλ, ηηο λέεο
αζηηθέο πνιηηηθέο θαη ηελ απμεκέλε θνξνιφγεζε ηεο αθίλεηεο πεξηνπζίαο θαη
κηθξντδηνθηεζίαο.

363
Ξην αλαιπηηθή αλαθνξά ηεο ζηνρνπνίεζεο ησλ απηννξγαλσκέλσλ εγρεηξεκάησλ έρεη γίλεη ζην
θεθάιαην 7.2.4 «Απφ ηελ παιίξξνηα ζηελ άκπσηε; Αληηεμέγεξζε θαη δηαζεκαηηθέο πεξηθξάμεηο ησλ
απηννξγαλσκέλσλ εγρεηξεκάησλ».
364
Αμίδεη λα αλαθεξζεί φηη ζχκθσλα κε ηελ έξεπλα ησλ Γηαλλίηζε θαη Εσγξαθάθε (Giannitsis and
Zografakis, 2015) ηελ πεξίνδν 2010-2014 νη θησρφηεξνη πιήξσζαλ πεξηζζφηεξνπο θφξνπο θαηά
337%, ελψ νη πινχζηνη επηβαξχλζεθαλ κφιηο θαηά 9% θαη ηαπηφρξνλα ελψ ην 10% ησλ θησρφηεξσλ
λνηθνθπξηψλ είρε ηελ πεληαεηία ηεο θξίζεο απψιεηα εηζνδήκαηνο ηεο ηάμεσο ηνπ 86%, νη απψιεηεο ηνπ
30% ησλ πςειφηεξσλ εηζνδεκάησλ δελ μεπέξαζαλ ην 17%-20%.

534
7.5.2 Fast Track πνιηηηθέο: ρσξνηαμηθή θαη πνιενδνκηθή
λνκνζεζία ηελ επνρή ηεο θξίζεο

Αθνινπζψληαο ηηο βαζηθέο θαηεπζχλζεηο ηεο λενθηιειεχζεξεο «ζεξαπείαο ή ηνπ

δφγκαηνο ηνπ ζνθ» νη δηαδηθαζίεο ηδησηηθνπνίεζεο ηεο θξαηηθήο αθίλεηεο πεξηνπζίαο
θαη νη απνθξαηηθνπνηήζεηο-ηδησηηθνπνηήζεηο ησλ θξαηηθψλ-δεκνηηθψλ επηρεηξήζεσλ
ζηελ πιεηνςεθία ηνπο ςεθίζηεθαλ απφ ην ειιεληθφ θνηλνβνχιην σο πξάμεηο
λνκνζεηηθνχ πεξηερνκέλνπ. ΋πσο ήδε αλαθέξζεθε ζην πξννίκην ησλ πξάμεσλ
λνκνζεηηθνχ πεξηερνκέλνπ γίλεηαη ε επίθιεζε ηεο ζπλδξνκήο «έθηαθησλ πεξηπηψζεσλ
εμαηξεηηθά επείγνπζαο θαη απξφβιεπηεο αλάγθεο» (Βνπξέθαο, 2013∙ Θιακπαηζέα,
2013∙ Σαηδεκηράιεο, 2014: 92) θαη ηαπηφρξνλα ε ππαγσγή ησλ αληηδηθηψλ γηα
εκπξάγκαηα δηθαηψκαηα εκπίπηεη ζην αγγιηθφ δίθαην, «απνηθηνθξαηηθήο» πξνέιεπζεο
πνπ έρεη ζηφρν ηελ εμαζθάιηζε ηνπ δαλεηζηή θαη ησλ απαηηήζεψλ ηνπ365. Πχκθσλα κε
ηνλ Σαηδεκηράιε (2014: 93) ζρεδφλ ζε φινπο ηνπο κλεκνληαθνχο λφκνπο θαη ηηο
πξάμεηο λνκνζεηηθνχ πεξηερνκέλνπ ππάξρνπλ δηαηάμεηο πνπ αθνξνχλ ηε δηεπθφιπλζε
ηεο πθαξπαγήο ηεο γεο θαη ζχκθσλα κε ηελ Θιακπαηζέα (2013: 226):

«Yπφ ηε ζθηά ηεο θξίζεο, δηαπηζηψλνληαη πεξηνξηζκνί θαη αθακςία ηνπ ζπζηήκαηνο
ρσξηθνχ ζρεδηαζκνχ πνπ ελνρνπνηνχληαη γηα ηελ παξεκπφδηζε ησλ επελδχζεσλ θαη
ζπλεπψο ―ηεο αλάπηπμεο‖. Ρν δεκφζην ζπκθέξνλ αλαδχεηαη σο ηαπηφζεκν ηεο
αλάγθεο απνξξχζκηζεο ηνπ ρψξνπ, ή ηεο θαηά πεξίπησζεο ξχζκηζήο ηνπ ππφ
θξαηηθή επνπηεία. Πεκαληηθφο αξηζκφο λφκσλ θαη ππνπξγηθψλ απνθάζεσλ
αληηθαζηζηνχλ ζπλερψο απφ ηηο αξρέο ηνπ 2010, πξνυθηζηάκελεο ηεο θξίζεο
ξπζκίζεηο γηα ην ρψξν.»

Δλδεηθηηθέο είλαη, κεηαμχ άιισλ, νη ιεγφκελεο πνιηηηθέο «fast track» κε βάζε ην

N.3894/2010 (ΦΔΘ Α‘ 204/02-02-2010) «Δπηηάρπλζε θαη δηαθάλεηα πινπνίεζεο
Πηξαηεγηθψλ Δπελδχζεσλ» θαη ηνπο κεηέπεηηα Λ.4072/2012 (ΦΔΘ Α‘ 86/11-04-2012)
«Βειηίσζε επηρεηξεκαηηθνχ πεξηβάιινληνο», Λ.4146/2013 (ΦΔΘ Α‘ 90/18-04-2013)
«Γηακφξθσζε Φηιηθνχ Αλαπηπμηαθνχ Ξεξηβάιινληνο γηα ηηο Πηξαηεγηθέο θαη Ηδησηηθέο
Δπελδχζεηο» θαη N. 4179 (ΦΔΘ Β' 175/08-08-2013) «Απινχζηεπζε δηαδηθαζηψλ γηα ηελ
ελίζρπζε ηεο επηρεηξεκαηηθφηεηαο ζηνλ ηνπξηζκφ», νη νπνίνη παξαθάκπηνπλ ηελ
πεξηβαιινληηθή λνκνζεζία θαη ηνλ επίζεκν ρσξνηαμηθφ θαη πνιενδνκηθφ ζρεδηαζκφ
(Αζαλαζίνπ, 2013: 4∙ Θιακπαηζέα, 2013: 229366∙ Σαηδεκηράιε, 2014: 94)367. Δπίζεο

365
Πχκθσλα κε ην N. 4046/2012 (ΦΔΘ Α‘ 28/14-02-2012) αξ. 13 Δθαξκνζηέν Γίθαην θαη Αξκφδηα
Γηθαζηήξηα παξ.1:

«ε παξνχζα Πχκβαζε θαη θάζε εμσζπκβαηηθή αμίσζε πνπ γελλάηαη ζε ζρέζε κε απηή ζα δηέπνληαη
θαη ζα εξκελεχνληαη ζχκθσλα κε ην Αγγιηθφ δίθαην.»

θαη ζχκθσλα κε ηελ παξ.4:

«ην Γηθαηνχρν Θξάηνο Κέινο θαη ε Ρξάπεδα ηεο Διιάδνο παξαηηνχληαη κε ηελ παξνχζα ακεηάθιεηα
θαη αλεπηθχιαθηα απφ θάζε δηθαίσκα αζπιίαο πνπ ήδε έρνπλ ή κπνξεί λα δηθαηνχληαη ζε ζρέζε κε
ηνπο ίδηνπο θαη ηα πεξηνπζηαθά ηνπο ζηνηρεία έλαληη δηθαζηηθψλ ελεξγεηψλ ζρεηηθά κε ηελ παξνχζα
Πχκβαζε, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ ελδεηθηηθά απφ θάζε δηθαίσκα αζπιίαο έλαληη άζθεζεο αγσγήο,
έθδνζεο δηθαζηηθήο απφθαζεο ή άιιεο δηάηαμεο, θαηάζρεζεο, εθηέιεζεο ή αζθαιηζηηθνχ κέηξνπ θαη
έλαληη θάζε εθηέιεζεο ή αλαγθαζηηθνχ κέηξνπ ζε βάξνο ησλ πεξηνπζηαθψλ ηνπο ζηνηρείσλ ζην
κέηξν πνπ απηφ δελ απαγνξεχεηαη απφ αλαγθαζηηθφ λφκν.»
366
Πχκθσλα κε ηελ Θιακπαηζέα (2013: 229-230):

535
ηδηαίηεξν ραξαθηεξηζηηθφ ησλ fast track δηαδηθαζηψλ είλαη φηη πξηκνδνηνχληαη νη
επελδχζεηο πνπ ραξαθηεξίδνληαη σο ζηξαηεγηθέο κε βάζε ηα θξηηήξηα ηνπ ΢πνπξγείνπ
Αλάπηπμεο θαη εγθξίλνληαη απιψο κε ππνπξγηθέο απνθάζεηο ρσξίο ηε ζπκκεηνρή ησλ
ηνπηθψλ θνηλσληψλ368. Σαξαθηεξηζηηθά είλαη, κεηαμχ άιισλ, ηα παξαδείγκαηα ησλ
κεηαιιείσλ ρξπζνχ ζηε Σαιθηδηθή, ε ηνπξηζηηθή επέλδπζε ζηε Κνλή Ρνπινχ θαη ε
επέλδπζε ζην πξψελ αεξνδξφκην Διιεληθνχ (Σαηδεκηράιεο, 2014∙ Βαηαβάιε θαη
Πηαηίηζα, 2013).

Δλδεηθηηθά ζηελ πεξίπησζε ησλ κεηαιιείσλ ρξπζνχ ζηε Β.Α. Σαιθηδηθή ζπζηεκαηηθά
αγλνείηαη ε γλψκε ηεο ηνπηθήο θνηλσλίαο, ε νπνία αληηηίζεηαη ζζελαξά ζην επελδπηηθφ
ζρέδην. Κεηαμχ πνιιψλ παξαδεηγκάησλ αξθεί λα αλαθεξζεί ε παξάηππε ηξνπνπνίεζε
ηνπ Γεληθνχ Ξνιενδνκηθνχ Πρεδίνπ ηνπ νηθείνπ Γήκνπ Κ. Ξαλαγίαο. Πην αξρηθφ ζρέδην
ηνπ Γ.Ξ.Π. ηνπ 2007 (ΦΔΘ ΑΑΞ 420/13-09-2007) κε ηε ζχκθσλε γλψκε ησλ
αξκφδησλ θνξέσλ θαη ηεο ηνπηθήο θνηλσλίαο ε ζέζε «Πθνπξηέο», ζηελ νπνία πξφθεηηαη
λα γίλεη ε εμφξπμε, ραξαθηεξίδεηαη σο δαζηθή έθηαζε εληαγκέλε ζε Ξεξηνρή Δηδηθήο
Ξξνζηαζίαο δάζνπο θαη δαζηθψλ εθηάζεσλ, εμάιινπ απνηειεί πξνζηαηεπφκελε πεξηνρή
ηνπ Γηθηχνπ Φχζε 2000 (GR12700001) θαη βξίζθεηαη εληφο νξίνπ Θαηαθπγίνπ Άγξηαο
Εσήο (K129, ΦΔΘ Β 977/27-07-1976). Πηε ζπλέρεηα, θαη ελψ ήδε ε Διιάδα βξίζθεηαη
ζηελ επνρή ησλ κλεκνλίσλ, ν πξψελ ππνπξγφο νηθνλνκηθψλ Γηψξγνο
Ξαπαθσλζηαληίλνπ, πνπ ππέγξαςε ην πξψην κλεκφλην, αλαιακβάλεη ηνλ Ηνχλην ηνπ
2011 ην ΢πνπξγείν Ξεξηβάιινληνο θαη Δλέξγεηαο (΢ΞΔΘΑ) θαη ε πξψηε ηνπ απφθαζε
ήηαλ ε έγθξηζε ηνλ Ηνχιην ηνπ 2011 ηεο ακθηιεγφκελεο Κειέηεο Ξεξηβαιινληηθψλ
Δπηπηψζεσλ-ΚΞΔ (Θ΢Α 201745/2011)369 γηα ηελ επέλδπζε ησλ κεηαιιείσλ ρξπζνχ

«Ζ δηάθξηζε ησλ επελδπηηθψλ ζρεδίσλ απφ ην ζχζηεκα ηνπ ζρεδηαζκνχ ζπλεγνξεί ζηελ πξφθξηζε
ηεο πηνζέηεζεο ελφο θαηά πεξίπησζε ζρεδηαζκνχ, πνπ δελ ζα επηηάζζεη ηελ έθηαθηε αλάγθε ή ηελ
εμαίξεζε γηα ηε λνκηκνπνίεζή ηνπ αιιά ζα απνηειεί ηνλ θαλφλα, ηε κέζνδν πξνζέγγηζεο θαη
δηεπζέηεζεο ησλ ρσξηθψλ ζεκάησλ ζηελ Διιάδα, κε έκθαζε ζηηο ζεκεηαθέο
παξεκβάζεηο/ρσξνζεηήζεηο πνπ ζα αληηκεησπίδνληαη πιένλ εξήκελ ππεξθείκελσλ ζρεδηαζκψλ. (...)
Κε ηνλ ηξφπν απηφ, ζεηξά ρσξηθψλ ξπζκίζεσλ, θπξίσο ζε δεηήκαηα πξνζηαζίαο θπζηθνχ θαη
πνιηηηζηηθνχ πεξηβάιινληνο (...) πνπ ζπληζηνχζαλ ην πιαίζην ρσξηθνχ ζρεδηαζκνχ ζηελ Διιάδα,
αδξαλνπνηνχληαη ή θαηαξγνχληαη.»
367
Πχκθσλα κε ηνλ Σαηδεκηράιε (2014: 94):

«Πε ηη ζηνρεχεη ην fast track; Κα ζην κείδνλ φπιν φζσλ αληηζηέθνληαη θαη παιεχνπλ κε θηλήκαηα θαη
κέζα απφ ζεζκνχο ελάληηα ζηελ πθαξπαγή ηεο γεο: ζηηο ιεγφκελεο θαζπζηεξήζεηο απφ ηε
γξαθεηνθξαηία πνπ κέρξη ηψξα απαηηνχληαλ γηα λα γίλνπλ απφ ηηο ππεξεζίεο φινη νη απαηηνχκελνη
έιεγρνη (...) γηα ην θαηά πφζν έρνπλ εθαξκνζηεί νη ειάρηζηεο πξνδηαγξαθέο ελφο ζηνηρεηψδνπο
ρσξνηαμηθνχ, πνιενδνκηθνχ θαη πεξηβαιινληηθνχ πξνγξακκαηηζκνχ θαη ζρεδηαζκνχ ή αλ ζηε
ζπλέρεηα αζθεζνχλ ελζηάζεηο κε έλδηθα κέζα γηα θάπνηα παξάλνκε ελέξγεηα ηνπ θξάηνπο ή ηνπ
επελδπηή.»
368
Ζ απνξξχζκηζε ηεο πνιενδνκηθήο ρσξνηαμηθήο λνκνζεζίαο ζπλνδεχεηαη απφ νπηζζνρψξεζε ηεο
ιεγφκελεο ζπκκεηνρηθήο δηαδηθαζίαο ή δηαβνχιεπζεο θαη πιεξνθφξεζεο ησλ ηνπηθψλ θνηλσληψλ.

΋πσο επηζεκαίλεη ε Θιακπαηζέα (2013: 229-231):

«Αμηνζεκείσηε είλαη ε απνπζία [ζηνπο πξφζθαηνπο λφκνπο] αλαθνξάο φξσλ, φπσο Γηαθάλεηα,
Ππκκεηνρή, Γέζκεπζε, Έιεγρνο, (...) πνπ ζα επηρεηξεκαηνινγνχζαλ ζηνλ αληίινγν γηα έλα
δεκνθξαηηθφ ζρεδηαζκφ κε έκθαζε ζηηο θνηλσληθέο αλάγθεο θαη ζηε δηαζθάιηζε κηαο ελεξγνχ
ζπκβνιήο ησλ ηνπηθψλ θνηλσληψλ σο θχξησλ εηαίξσλ ζηε δηαδηθαζία ηνπ ζρεδηαζκνχ. (...) Ζ
ζπκπίεζε ηνπ ρξφλνπ ησλ απαηηνχκελσλ δηαδηθαζηψλ ζρεδηαζκνχ ζπκβαδίδεη κε ηε ζπξξίθλσζε ή
θαη αλαίξεζε ησλ ίδησλ ησλ δηαδηθαζηψλ θαη ηεο ιεηηνπξγίαο ηνπ θνηλσληθνχ ειέγρνπ.»
369
Δλάληηα ζηε Κειέηε Ξεξηβαιινληηθψλ Δπηπηψζεσλ-ΚΞΔ (Θ΢Α 201745/2011) ηνπ επελδπηηθνχ
ζρεδίνπ ηεο «Διιεληθφο Σξπζφο» θαη ζηνλ απνραξαθηεξηζκφ ησλ Πθνπξηψλ απφ κεηαιιεπηηθή πεξηνρή

536
ζηε Β.Α. Σαιθηδηθή. Ν δξφκνο γηα ην επελδπηηθφ ζρέδην αλνίγεη θαη ην ηειεπηαίν
ζεζκηθφ «αγθάζη» είλαη ην Γεληθφ Ξνιενδνκηθφ Πρέδην ηνπ Γήκνπ Κ. Ξαλαγίαο πνπ δελ
πξνβιέπεη ηε ζέζε «Πθνπξηέο» σο ρψξν εμφξπμεο. Υο εθ ηνχηνπ, εζπεπζκέλα, ηνλ
Πεπηέκβξην ηνπ 2011 ππφ ηελ πίεζε ηεο θπβέξλεζεο λα πξνρσξήζεη ε επέλδπζε,
θαζψο ζεσξείηαη εκβιεκαηηθή πεξίπησζε θαη ππφδεηγκα γηα ηε δηακφξθσζε
θηινεπελδπηηθνχ θιίκαηνο, ηξνπνπνηείηαη κε ηαρείο δηαδηθαζίεο ην Γ.Ξ.Π. ηνπ Γήκνπ Κ.
Ξαλαγίαο (ΦΔΘ ΑΑΞ 227/05-09-2011). Υζηφζν ε δηαδηθαζία ηξνπνπνίεζεο έγηλε ρσξίο
λα ππάξμεη δεκφζηα δηαβνχιεπζε θαη νη ππεξεζίεο ηνπ ΢ΞΔΘΑ ραξαθηεξίδνπλ ηε ζέζε
«Πθνπξηέο» σο πεξηνρή κεηαιιεπηηθψλ δξαζηεξηνηήησλ αγλνψληαο ηηο απφςεηο ηεο
δηεχζπλζεο δαζψλ, ηνπ νηθείνπ δαζαξρείνπ, ηεο αξραηνινγηθήο ππεξεζίαο θαη πιήζνπο
επηζηεκνληθψλ θνξέσλ370. Δδψ αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ζχκθσλα κε ην Λ.2508, αξ.4,
παξ.7 (ΦΔΘ Α‘ 124/13-06-1997) γηα λα ηξνπνπνηεζεί έλα Γ.Ξ.Π. πξέπεη λα πεξάζνπλ
ηνπιάρηζηνλ πέληε ρξφληα θαη ζπλήζσο νη δηαδηθαζίεο ηξνπνπνίεζεο είλαη εμαηξεηηθά
ρξνλνβφξεο. Υζηφζν ζηελ πεξίπησζε ηνπ Γ.Ξ.Π. ηνπ Γήκνπ Κ. Ξαλαγηάο ε
ηξνπνπνίεζε έγηλε ζε ιηγφηεξν απφ ηέζζεξα ρξφληα θαη δηθαηνινγήζεθαλ νη αιιαγέο σο
«εθ παξαδξνκήο ζθάικαηα» ηνπ αξρηθνχ ζρεδίνπ (ΦΔΘ ΑΑΞ 227/05-09-2011).

Σάξηεο 12α. Αξρηθφ ζρέδην ησλ ρξήζεσλ γεο ηνπ Γήκνπ Κεγάιεο Ξαλαγίαο
(επεμεξγαζία απφ ηνλ Σάξηε Ξ.2. Ξξφηαζε, Σξήζεηο Γεο θαη Ξξνζηαζία Ξεξηβάιινληνο
- ΦΔΘ ΑΑΞ 420/13-09-2007)

έρνπλ ηνπνζεηεζεί έλα ζχλνιν θνξέσλ φπσο ε 10ε Δθνξεία Βπδαληηλψλ Αξραηνηήησλ (Αξ. πξση.
262/18-01-2011), ην Γαζαξρείν Αξλαίαο (Αξ. πξση. 5662/18-01-2011), ε Γ/λζε Γαζψλ Λ. Σαιθηδηθήο
(Αξ. πξση. 203/10-06-2011), ην Ρ.Δ.Δ. (Ρκήκα Θεληξηθήο Καθεδνλίαο-Αξ. πξση. 3748/13-04-2011),
ην ΑΞΘ (Δπηηξνπή ηνπ Ππκβνπιίνπ Ξεξηβάιινληνο ηνπ Α.Ξ.Θ. γηα ηε Κ.Ξ.Δ. ηεο «Διιεληθφο Σξπζφο»),
ην Ρ.Δ.Η. Θεζζαινλίθεο (Ρκήκα Ρνπξηζηηθψλ Δπηρεηξήζεσλ).
370
Ζ «πεξίθξαμε» ηεο εμφξπμεο ζηε Β.Α. Σαιθηδηθή εθηφο απφ ηελ κε αλαηξέςηκε θαηαζηξνθή ηνπ
δάζνπο θαη ηνπ νηθνζπζηήκαηνο ηεο επξχηεξεο πεξηνρήο έρεη, ζχκθσλα κε πιήζνο θνξέσλ πνπ έρνπλ
ηνπνζεηεζεί αξλεηηθά απέλαληη ζηελ ΚΞΔ δπζκελείο ζπλέπεηεο ζηελ πγεία ησλ θαηνίθσλ ηφζν ηεο
ηνπηθήο θνηλσλίαο φζν θαη ηεο επξχηεξεο πεξηνρήο. Ξξφθεηηαη ζηελ νπζία γηα κηα εκβιεκαηηθή
ζαλαηεθφξα πεξίθξαμε, ε νπνία πινπνηείηαη αμηνπνηψληαο ην θαζεζηψο «εθηάθηνπ αλάγθεο» ζηελ
επνρή ηεο θξίζεο.

537
Σάξηεο 12β. Ρξνπνπνηεκέλν ζρέδην ησλ ρξήζεσλ γεο ηνπ Γήκνπ Κεγάιεο Ξαλαγίαο
(επεμεξγαζία απφ ηνλ Σάξηε Ξ.2. Ξξφηαζε, Σξήζεηο Γεο θαη Ξξνζηαζία Ξεξηβάιινληνο
- ΦΔΘ ΑΑΞ 227/05-09-2011)

Ζ παξαπάλσ εμέιημε είλαη ελδεηθηηθή ηνπ γεγνλφηνο φηη νη λέεο ρσξηθέο ξπζκίζεηο
έξρνληαη λα ελζσκαηψζνπλ «ad hoc ρσξνζεηήζεηο κε ηελ επίθιεζε ηνπ ―ππέξηεξνπ
δεκφζηνπ ζπκθέξνληνο‖» (Βνπξέθαο, 2013: 80).

Πην ζεκείν απηφ αμίδεη λα ζεκεησζεί ε παξαηήξεζε ηεο Θιακπαηζέα (2011: 8) φηη:

«Ζ παξαγσγή ―λέσλ ρψξσλ‖ κέζσ δηαδηθαζηψλ fast track ζηξαηεγηθψλ (βιέπε

ζσηήξησλ) επελδχζεσλ, απνηειεί ζπλέρεηα πξνγελέζηεξσλ ηαθηηθψλ πνπ
θαηέζηεζαλ πνιχ ζπρλά ην ζρεδηαζκφ κηα εθ ησλ πζηέξσλ δηαδηθαζία
λνκηκνπνίεζεο εηιεκκέλσλ απνθάζεσλ πξνψζεζεο ελφο θηιειεχζεξνπ κνληέινπ
αλάπηπμεο κε αλεμίηεια ρσξηθά απνηππψκαηα. Ζ θξίζε δειαδή, ρξεζηκνπνηείηαη σο
―δνχξεηνο ίππνο‖ παξά σο ε αηηία πνπ νδήγεζε ζε ηέηνηνπ ηχπνπ ρεηξηζκνχο
αλάπηπμεο ηνπ ρψξνπ.»

Δπηπιένλ ε πην εκβιεκαηηθή ίζσο πεξίπησζε ησλ λέσλ ρσξηθψλ πεξηθξάμεσλ απνηειεί
ε αμηνπνίεζε ηεο ιεγφκελεο «δεκφζηαο-ηδησηηθήο πεξηνπζίαο», ε νπνία
πξαγκαηνπνηείηαη κέζσ ηνπ «Ρακείνπ Αμηνπνίεζεο Ηδησηηθήο Ξεξηνπζίαο ηνπ Γεκνζίνπ»
(ΡΑΗΞΔΓ), πνπ δεκηνπξγήζεθε κε ην Λ. 3986 (ΦΔΘ Α‘ 152/01-07-2011) θαη έρεη σο
ζηφρν ηελ πψιεζε ή αμηνπνίεζε ησλ ιεγφκελσλ «ηδησηηθψλ δεκφζησλ αθηλήησλ» κε
ζθνπφ απνθιεηζηηθά ηελ απνπιεξσκή ηνπ δεκφζηνπ ρξένπο.371 Ρα πεξηνπζηαθά ζηνηρεία

371
Πχκθσλα κε ηνλ Λ. 3986/2011 (ΦΔΘ Α‘ 152/01-07-2011) «Δπείγνληα Κέηξα Δθαξκνγήο
Κεζνπξφζεζκνπ Ξιαηζίνπ Γεκνζηνλνκηθήο Πηξαηεγηθήο 2012 – 2015» δεκηνπξγείηαη «αλψλπκε
εηαηξεία κε ηελ επσλπκία ―ΡΑΚΔΗΝ ΑΜΗΝΞΝΗΖΠΖΠ ΗΓΗΥΡΗΘΖΠ ΞΔΟΗΝ΢ΠΗΑΠ ΡΝ΢ ΓΖΚΝΠΗΝ΢ Α.Δ.‖»
(αξ.1 παξ1), ηνπ νπνίνπ ν ζθνπφο είλαη ε «αμηνπνίεζε πεξηνπζηαθψλ ζηνηρείσλ ηεο ηδησηηθήο πεξηνπζίαο
ηνπ Γεκνζίνπ, θαζψο θαη πεξηνπζηαθψλ ζηνηρείσλ ησλ δεκνζίσλ επηρεηξήζεσλ» (αξ.1 παξ1), θαη «ην
πξντφλ αμηνπνίεζεο ρξεζηκνπνηείηαη απνθιεηζηηθά γηα ηελ απνπιεξσκή ηνπ δεκνζίνπ ρξένπο ηεο
ρψξαο» (αξ.1, παξ.2). ΋πσο επηζεκαίλεηαη ζηελ ηζηνζειίδα ηνπ ΡΑΗΞΔΓ ε απνζηνιή ηνπ είλαη ε εμήο:

538
πνπ πεξηήιζαλ ζην ΡΑΗΞΔΓ αθνξνχλ ζε ηξεηο θαηεγνξίεο: αμηνπνίεζε γεο, ππνδνκέο
θαη εηαηξηθφ ραξηνθπιάθην. Πην ΡΑΗΞΔΓ έρνπλ εληαρζεί ζπλνιηθά 506 αθίλεηα φπσο,
κεηαμχ άιισλ, αεξνδξφκηα, ιηκάληα, καξίλεο, ελελήληα παξαιίεο 372, ζαξαληαεπηά
πξνζηαηεπφκελεο πεξηνρέο Natura 2000, απηνθηλεηφδξνκνη, Δ΢ΓΑΞ, Δ΢ΑΘ, ΝΙΞ, ΝΙΘ,
ΓΔΖ, ΝΠΔ, θ.α. έθηαζεο 187 η.ρικ. θαη δνκεκέλεο έθηαζεο 965.732 η.κ.
(Σαηδεκηράιεο, 2014: 102). Ρν ηδηαίηεξα θξίζηκν ζεκείν ζηε ζπδήηεζε γηα ην ΡΑΗΞΔΓ
είλαη ε θαηεχζπλζε γηα πιήξε κεηαηξνπή ηεο θξαηηθήο ηδηνθηεζίαο ζε ηδησηηθή
ηδηνθηεζία. Ζ δηαδηθαζία απηή πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη έρεη μεθηλήζεη ήδε απφ ηα ηέιε
ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗90 φηαλ επηρεηξήζεθε ε εηζαγσγή ρξεκαηννηθνλνκηθψλ εξγαιείσλ
θαη ηξφπσλ δηαρείξηζεο θαη εθκεηάιιεπζεο ησλ θξαηηθψλ αθηλήησλ, κε λφκνπο φπσο ν
Λ. 2778/99 (ΦΔΘ Α' 295/30-1-1999) γηα ηε ζχζηαζε Δηαηξηψλ Δπελδχζεσλ ζε Αθίλεηε
Ξεξηνπζία (ΔΔΑΞ) θαη ηε δπλαηφηεηα εηζαγσγήο ηνπο ζην ρξεκαηηζηήξην, ν Λ. 3389/05
(ΦΔΘ Α‘ 232 /22-09-2005) πνπ αθνξνχζε ηηο ζπκπξάμεηο δεκφζηνπ ηδησηηθνχ ηνκέα
(ΠΓΗΡ), ή ν Λ. 3581/07 (ΦΔΘ Α‘ 140/28-06-2007) γηα ηε καθξνρξφληα κίζζσζε
αθηλήησλ ζε ηδηψηεο θαη ηαπηφρξνλε ελνηθίαζε ησλ αθηλήησλ απφ ην δεκφζην (sale and
leaseback), ηηο καθξνρξφληεο κηζζψζεηο ζε ηδηψηεο (leasing) θαη ηηο ζπκβάζεηο
παξαρψξεζεο δεκφζηαο γεο ζε ηδηψηεο (PFI) (Βηηνπνχινπ θαη Γηαλλαθνχ, 2015: 8).
Υζηφζν ζην πεξηβάιινλ ηεο ηξέρνπζαο θξίζεο θαίλεηαη φηη νη πνιηηηθέο ηεο
ζπλεθκεηάιιεπζεο θαη δηαρείξηζεο ησλ αθηλήησλ απφ θνηλνχ κεηαμχ θξάηνπο θαη
εηαηξεηψλ φπσο εθθξάζηεθε θπξίσο κέζσ ησλ ΠΓΗΡ εγθαηαιείπεηαη θαη εληζρχνληαη νη
καθξνρξφληεο κηζζψζεηο θαη νη πιήξεηο παξαρσξήζεηο ζε ηδηψηεο (sale and leaseback,
PFI).

«Ρν πξφγξακκα απνθξαηηθνπνηήζεσλ ηεο ρψξαο απνηειεί ζήκεξα ην κεγαιχηεξν πξφγξακκα

αμηνπνίεζεο ζηνλ θφζκν. Ν θχξηνο ζηφρνο ηνπ είλαη ε πξνζέιθπζε ζεκαληηθψλ δηεζλψλ ξνψλ
θεθαιαίνπ, πνπ ζπλεηζθέξνπλ ζηελ επαλεθθίλεζε ηεο ειιεληθήο νηθνλνκίαο θαη ηξνθνδνηνχλ ηελ
νηθνλνκηθή αλάπηπμε. Ρν άλνηγκα ζρεηηθψλ ηνκέσλ ηεο αγνξάο πνπ πξαγκαηνπνηείηαη κέζσ ησλ
απνθξαηηθνπνηήζεσλ ζπκβάιιεη ζηε δεκηνπξγία λέσλ ζέζεσλ εξγαζίαο, ελψ ε ζπλνιηθφηεξε
πξνψζεζε ηνπ πξνγξάκκαηνο απνθξαηηθνπνηήζεσλ δεκηνπξγεί ην θαηάιιειν πεξηβάιινλ εδξαίσζεο
ηεο αμηνπηζηίαο ηεο ρψξαο ζην εμσηεξηθφ.» (δηαζέζηκν ζην: http://www.hradf.com/el/the-
fund/mission [22/10/2015])
372
Αμίδεη λα αλαθεξζεί ην ζρέδην λφκνπ (2014) γηα ηεο αθηέο κε ηίηιν «Νξηνζέηεζε, δηαρείξηζε θαη
πξνζηαζία αηγηαινχ θαη παξαιίαο», ην νπνίν ηειηθά απνζχξζεθε αιιά είλαη ελδεηθηηθφ ηεο θηινζνθίαο
ησλ λέσλ πεξηθξάμεσλ.

Πην ζρέδην λφκνπ πξνβιεπφηαλ φηη:

«επηηξέπεηαη ε παξαρψξεζε ηεο ρξήζεο αηγηαινχ, θνηλφρξεζηεο παξαιίαο, φρζεο, θνηλφρξεζηεο

παξφρζηαο δψλεο, ππζκέλα θαη πδάηηλνπ ηκήκαηνο ζάιαζζαο θαη πνηακνχ κε ζθνπφ ηελ νηθνλνκηθή
ηνπο αμηνπνίεζε θαη ηελ εθηέιεζε έξγσλ, (...) (αξ. 10, παξ.1).

Δπηπιένλ ε πξφζβαζε ηνπ θνηλνχ ζα εμεηάδεηαη θαηά πεξίπησζε κε βάζε ηε «ζηάζκηζε ζπκθεξφλησλ»:

«Πηελ πξάμε παξαρψξεζεο πεξηιακβάλνληαη φξνη ρξήζεο πνπ δηαζθαιίδνπλ ηελ πξφζβαζε ηνπ
θνηλνχ, χζηεξα απφ αηηηνινγεκέλε ζηάζκηζε ησλ ζπκθεξφλησλ πνπ εμππεξεηνχληαη ή βιάπηνληαη
απφ ηελ παξαρψξεζε» (αξ. 10, παξ. 3).

Δπίζεο «ζηελ παξαρσξνχκελε έθηαζε» κπνξνχλ λα πεξηιακβάλνληαη:

«θεξπγκέλνη αξραηνινγηθνί ρψξνη, µλεµεία, ηζηνξηθνί ηφπνη ή πξνζηαηεπφκελεο πεξηβαιινληηθά

πεξηνρέο, ηνπία ηδηαίηεξνπ θπζηθνχ θάιινπο ή εππαζή νηθνζπζηήκαηα» (αξ. 10, παξ. 4).

Θαη ηέινο κπνξνχλ λα λνκηκνπνηεζνχλ:

«έξγα (...) πνπ θαηαζθεπάζηεθαλ πξηλ ηελ έλαξμε ηζρχνο ηνπ παξφληνο λφκνπ ζηνλ αηγηαιφ, ηελ
παξαιία ή ηε ζάιαζζα, ηελ φρζε, ηελ παξφρζηα δψλε θαη ην πδάηηλν ζηνηρείν πνηακψλ θαη ιηκλψλ
ηνπ άξζξνπ 2 παξ. 2, ρσξίο λα πθίζηαηαη απφθαζε παξαρψξεζεο ηεο ρξήζεο» (αξ. 15, παξ. 1).

539
Σάξηεο 13α. (αξηζηεξά): Ξξνο εθπνίεζε αθίλεηα ηνπ ΡΑΗΞΔΓ ζηελ Διιάδα.
(Σαηδεκηράιεο, 2014)

Σάξηεο 13β. (δεμηά): Ξξνο εθπνίεζε αθίλεηα ηνπ ΡΑΗΞΔΓ ζηελ Αηηηθή (ΘΝΗΛΝ athina,
2014a)

Δπίζεο νη πνιηηηθέο ησλ λέσλ ρσξηθψλ πεξηθξάμεσλ ζπκπεξηιακβάλνπλ ηνλ

Λ.4280/2014 (ΦΔΘ Α‘ 159/8-8-2014) «Ξεξηβαιινληηθή αλαβάζκηζε θαη ηδησηηθή
πνιενδφκεζε − Βηψζηκε αλάπηπμε νηθηζκψλ. Οπζκίζεηο δαζηθήο λνκνζεζίαο θαη άιιεο
δηαηάμεηο», ν νπνίνο επηηξέπεη λα αδεηνδνηεζνχλ, κέζα ζε δάζε θαη δαζηθέο εθηάζεηο,
γηα ινγαξηαζκφ είηε ηνπ θξάηνπο είηε ηδησηψλ, κηα ζεηξά απφ κέρξη πξφηηλνο
απαγνξεπκέλεο ρξήζεηο φπσο, κεηαμχ άιισλ, ηνπξηζηηθέο εγθαηαζηάζεηο,
επηρεηξεκαηηθά πάξθα, εγθαηαζηάζεηο δηαρείξηζεο απνβιήησλ θαη παξαγσγήο
ελέξγεηαο, εθπαηδεπηήξηα θαη λνζνθνκεία θ.α. (Θαθνχξνο, 2014∙ Σαηδεκηράιεο 2014).

Δπηπξφζζεηα ζηηο δηαδηθαζίεο ησλ λέσλ πεξηθξάμεσλ ζα πξέπεη λα ζπκπεξηιεθζνχλ

θαη νη ζρεδηαδφκελνη αγσγνί θπζηθνχ αεξίνπ (π.ρ. TAP – Γηαδξηαηηθφο Αγσγφο),373 νη

373
Mέρξη ην 2015 έρνπλ αλαθνηλσζεί ηνπιάρηζηνλ ηέζζεξηο δηαθνξεηηθέο ζπκθσλίεο γηα δηέιεπζε
αγσγψλ θπζηθνχ αεξίνπ απφ ηελ Θαζπία πξνο ηελ θεληξηθή Δπξψπε ή γηα ξσζηθφ πεηξέιαην πνπ ζα
παξαθάκςεη ην Βφζπνξν (TAP, αγσγφο Κπνχξγθαο – Αιεμαλδξνχπνιε, South Stream, Nabucco West).
Νη παξαπάλσ αγσγνί απνηεινχλ κεγάια ηερληθά έξγα, ηα νπνία πεξηιακβάλνπλ εθηεηακέλεο
αλαγθαζηηθέο απαιινηξηψζεηο, κεηαμχ άιισλ γεσξγηθήο γεο πςειήο παξαγσγηθφηεηαο, δηάλνημε λέσλ
δξφκσλ πξφζβαζεο, εξγνηάμηα, απνζεθεπηηθνχο ρψξνπο, θαη πιήζνο απφ ζπλνδεπηηθέο θαηαζθεπέο.
Δλδεηθηηθά ζηελ πεξίπησζε ηνπ αγσγνχ θπζηθνχ αεξίνπ «TAP» (Trans Adriatic Pipeline – Γηαδξηαηηθφο
Αγσγφο [Ρνπξθία – Διιάδα – Αιβαλία – Ηηαιία]) ζχκθσλα κε ηελ «Δληαία Κειέηε Ξεξηβαιινληηθψλ θαη
Θνηλσληθψλ Δπηπηψζεσλ – ηκήκα Διιάδαο (ΚΞΘΔ)» δεζκεχεηαη ζε φιν ην κήθνο ηνπ αγσγνχ (550
ρικ.) κφληκε δψλε πξνζηαζίαο πιάηνπο 8 κέηξσλ, ε νπνία απμάλεηαη ζηα 38 κέηξα θαηά ηε δηάξθεηα
ηεο θαηαζθεπήο θαη κεηά ηελ νινθιήξσζε ππάξρεη απφ ηελ εηαηξεία έιεγρνο ζε δψλε 40 κέηξσλ γηα
θάζε δξαζηεξηφηεηα. Ήδε έρνπλ μεθηλήζεη νη δηαπξαγκαηεχζεηο γηα απνδεκηψζεηο ζε 18.000 γεσξγηθέο
εθκεηαιιεχζεηο σζηφζν δελ πξνβιέπνληαη απνδεκηψζεηο γηα ηηο θξαηηθέο γαίεο, νη νπνίεο ζα
παξαρσξεζνχλ δσξεάλ θαη ζηηο νπνίεο, κεηαμχ άιισλ, πεξηιακβάλνληαη δχν εζληθά πάξθα, επηά

540
νπνίνη πεξηιακβάλνπλ εθηεηακέλεο αλαγθαζηηθέο απαιινηξηψζεηο γεσξγηθψλ εθηάζεσλ
θαη δηέιεπζε κέζα απφ επαίζζεηα νηθνζπζηήκαηα, ε ηδησηηθνπνίεζε ηεο ΓΔΖ, ε νπνία
απνηειεί ηελ κεγαιχηεξε ζε αμία θαη έθηαζε πθαξπαγή θξαηηθήο πεξηνπζίαο, 374 θαζψο
θαη ε δηαθεκηδφκελε εθκεηάιιεπζε ησλ θνηηαζκάησλ πεηξειαίνπ θαη θπζηθνχ αεξίνπ
ζε Ήπεηξν, Ξαηξατθφ Θφιπν θαη Θαηάθνιν.

Δπηπιένλ εδψ ζπκπεξηιακβάλεηαη θαη ε ιεγφκελε πξάζηλε πθαξπαγή ηεο γεο κε ηηο
απνθαινχκελεο βηνκεραληθέο αλαλεψζηκεο πεγέο ελέξγεηαο (ΒΑΞΔ), νη νπνίεο ηφζν κε
ην ρσξνηαμηθφ ησλ ΑΞΔ (ΦΔΘ Β‘ 2464/03-12-2008) φζν θπξίσο κε ηνλ λεφηεξν Λ.
3851/2010 (ΦΔΘ Α' 85/04-06-2010) «Δπηηάρπλζε ηεο αλάπηπμεο ησλ ΑΞΔ γηα ηελ
αληηκεηψπηζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο» εληζρχνπλ θαη δηεπθνιχλνπλ ηελ παξαρψξεζε
εθηάζεσλ γηα αλεκνγελλήηξηεο-αηνιηθά πάξθα θαη ειηνζεξκηθά-θσηνβνιηατθά πάξθα.375
Νη παξαπάλσ εμειίμεηο είλαη ελδεηθηηθέο ησλ λέσλ πεξηθξάμεσλ, θαζψο αμηνπνηψληαο
ηε ξεηνξηθή γηα ηε ιεγφκελε «αεηθφξν αλάπηπμε»,376 ζηελ πξαγκαηηθφηεηα έρνπλ σο
ζηφρν ην θέξδνο απφ ηελ ελζσκάησζε ησλ ΑΞΔ ζην ελεξγεηαθφ κείγκα ηεο ρψξαο. Ζ
θξηηηθή ζηηο αλεκνγελλήηξηεο εζηηάδεηαη ζην γεγνλφο φηη ηελ ηειεπηαία δεθαεηία
πξαγκαηνπνηείηαη ην πέξαζκα απφ ηηο κηθξνκεζαίεο επελδχζεηο ζε επελδχζεηο
βηνκεραληθψλ ΑΞΔ, νη νπνίεο αμηνπνηνχλ ηε λνκνζεζία ησλ ζηξαηεγηθψλ επελδχζεσλ

πεξηνρέο Natura 2000, νθηψ θαηαθχγηα άγξηαο δσήο θαη επηά πεξηνρέο πξνζηαζίαο ηεο επξσπατθήο
νδεγίαο ησλ νηθνηφπσλ (ΚΞΘΔ, 2013∙ Σαηδεκηράιεο 2014: 112).
374
Ρα πεξηνπζηαθά ζηνηρεία ηεο ΓΔΖ πεξηιακβάλνπλ ιηγληησξπρεία, κνλάδεο παξαγσγήο, ηερλεηέο
ιίκλεο, πδξνειεθηξηθνχο ζηαζκνχο, γξακκέο πςειήο θαη ππεξπςειήο ηάζεο, πειαηνιφγην πεξίπνπ δχν
εθαηνκκχξηα θαηαλαισηψλ θαη έρεη θαη‘ εθηίκεζε εκπνξηθή αμία 8 δηο επξψ. Πχκθσλα κε ηνλ
Σαηδεκηράιε (2014: 108) «ην μεπνχιεκα ηεο ΓΔΖ απνηειεί ηε κεγαιχηεξε ζε αμία θαη έθηαζε
πθαξπαγή δεκφζηνπ πινχηνπ πνπ έγηλε ζηε κλεκνληαθή πεξίνδν, κηα θιαζηθή εθαξκνγή ηεο ζεσξίαο
πεξί ζπζζψξεπζεο δηά ηεο πθαξπαγήο ηνπ Harvey (2011[2010]) φηαλ ηδησηηθνπνηείηαη κεγάινο
νξγαληζκφο θνηλσληθήο σθέιεηαο κε ζηαζεξφ πειαηνιφγην» θαη φπσο επηζεκαίλεη ε Καξία Θαξακαλψθ
(2014: 97) «απηφ πνπ εθρσξείηαη ζήκεξα ζηνλ ηδησηηθφ ηνκέα δελ είλαη απιψο ε πινπνίεζε, κε
ηδησηηθά κέζα θαη θάπνηα νηθνλνκηθά αληαιιάγκαηα, ελφο δεκφζηνπ ζθνπνχ φπσο αθξηβψο ηνλ
απνθάζηζε θαη ζρεδίαζε ην θξάηνο, αιιά απηή θαζ‘ απηή ε ιήςε ηεο απφθαζεο γηα ην πσο ζα
επηηεπρζεί ν ζθνπφο απηφο. Κε απηφλ ηνλ ηξφπν φκσο ε δεκφζηα δξάζε κεηαιιάζζεηαη ζε ηδησηηθή.»
375
Πχκθσλα κε ηνλ Σαηδεκηράιε (2014: 117) έσο ην 2013 είραλ πθαξπαρζεί 101.419 ζηξέκκαηα γηα
αηνιηθά πάξθα (Α/Ξ) θαη φπσο ππνζηεξίδεη «ηα ηεξάζηηα επηρεηξεκαηηθνχ ραξαθηήξα Α/Ξ θξχβνληαη
πίζσ απφ ηνλ καλδχα ηεο νηθνινγίαο θαη ηεο βηψζηκεο αλάπηπμεο, ελψ είλαη επηδνηνχκελεο
θεξδνζθνπηθέο επελδχζεηο κε πεξηνξηζκέλε ζπκβνιή ζηελ ηνπηθή/πεξηθεξεηαθή αλάπηπμε»
(Σαηδεκηράιεο, 2014: 115). Δπηπιένλ ζπλνιηθά έρνπλ εγθαηαζηαζεί θσηνβνιηατθά πάξθα (Φ/Ξ) ζε
ζπλνιηθή έθηαζε 23.290 ζηξ. θαη ζπλνδεχνληαη κε κεηαηξνπή «παξαγσγηθήο γεο ζε Φ/Ξ, νπφηε (…)
κηιάκε γηα έκκεζε πθαξπαγή δηαηξνθηθψλ πφξσλ απφ ηε κεηαηξνπή ηεο θαιιηεξγήζηκεο γεο ζε
βηνκεραληθή» (Σαηδεκηράιεο, 2014: 118).
376
Aμίδεη λα ζεκεησζεί ε παξαηήξεζε ησλ Σξηζηνθίδεο θαη Κακάζεο, (2010:3) γηα ηε ξεηνξηθή ππέξ
ησλ αλεκνγελλεηξηψλ:

«Ζ εηθφλα πνπ πξνσζείηαη γηα ηηο αλεκνγελλήηξηεο, (...) απφ εηαηξείεο πνπ έρνπλ ζπκθέξνλ απφ
απηήλ, είλαη ε εηθφλα κηαο κφλεο αλεκνγελλήηξηαο, ή κηαο ζεηξάο ιίγσλ αλεκνγελλεηξηψλ, κε θφλην
έλα ειηνβαζίιεκα ή ην γαιαλφ νπξαλφ. Δλίνηε ε εηθφλα απηή αληηπαξαβάιιεηαη κε ηελ εηθφλα ελφο
κεγάινπ ζεξκνειεθηξηθνχ ζηαζκνχ θαη ηνπο ηεξάζηηνπο πχξγνπο ςχμεσο. Απηή ε ζχγθξηζε είλαη
φκσο παξαπιαλεηηθή, γηαηί έλαο κεγάινο ζεξκνειεθηξηθφο ζηαζκφο παξάγεη ελέξγεηα αληίζηνηρε κε
απηήλ πνπ παξάγνπλ 1000 αλεκνγελλήηξηεο, (...). Ρν λα θξίλνπκε ηε θηιηθφηεηα ηεο αηνιηθήο
ελέξγεηαο πξνο ην πεξηβάιινλ εμεηάδνληαο ηελ εηθφλα κηαο αλεκνγελλήηξηαο είλαη ζαλ λα
ρξεζηκνπνηνχκε ηελ εηθφλα απφ έλα εθθιεζάθη ζηελ θνξπθή ελφο βνπλνχ γηα λα δηθαηνινγήζνπκε
έλαλ νηθηζηηθφ λφκν πνπ επηηξέπεη ηε δφκεζε ζε φιν ην βνπλφ. ΋ηαλ κηιάκε γηα 40% ζπκκεηνρή
ησλ ΑΞΔ, ησλ νπνίσλ ην θχξην κέξνο είλαη αηνιηθή ελέξγεηα, κηιάκε γηα 5–10 ρηιηάδεο
αλεκνγελλήηξηεο.»

541
fast track θαη εγθαζίζηαληαη ζε επαίζζεηα νηθνινγηθά ηνπία, νξεηλέο θαη δαζηθέο
εθηάζεηο, ζπλήζσο ε εγθαηάζηαζή ηνπο πξνυπνζέηεη βαξηέο θαηαζθεπέο (ζεκειηψζεηο,
δηάλνημε λέσλ δξφκσλ πξνζπέιαζεο, θαηαζθεπή δηθηχσλ κεηαθνξάο), έρεη αξλεηηθέο
επηπηψζεηο ζε πνπιηά θαη δψα θαη αιινηψλεη ην ηνπίν (Γηαλλίξεο, 2012∙ Ξαπιήο θαη
Ρεξθελιή, 2012∙ Ξεηξάθεο, 2010∙ Σαηδεκηράιεο, 2014∙ Σξηζηνθίδεο θαη Κακάζεο,
2010). ΋ζνλ αθνξά ηα θσηνβνιηατθά πάξθα πέξα απφ ηηο νηθνινγηθέο επηπηψζεηο ηνπο
ε εθαξκνγή ηνπο ζηελ ειιεληθή πεξίπησζε απνηειεί άιιε κηα έκκεζε πθαξπαγή
θαζψο ηελ πεξίνδν 2012-2013 ελζαξξχλζεθαλ ηδηψηεο λα επελδχζνπλ ζε
θσηνβνιηατθά ζηέγεο ιακβάλνληαο δάλεηα απφ ηξάπεδεο κε ηελ ππφζρεζε γηα επλντθέο
απνδψζεηο αιιά, ζηε ζπλέρεηα, ην 2014 κε ην Λ. 4254/2014 (ΦΔΘ Α' 85/07-04-2014)
«θνπξεχηεθαλ» θαηά 30-40% νη απνδφζεηο ζε 36.000 λνηθνθπξηά, γεγνλφο πνπ έρεη σο
απνηέιεζκα αδπλακία απνπιεξσκήο ησλ δαλείσλ (Ξαλειιήληνο Πχιινγνο
Φσηνβνιηατθψλ Πηέγεο, 2014).

Ρέινο, ζεκαληηθή εμέιημε απνηεινχλ ν Λ.4146/2013 (ΦΔΘ Α‘ 90/18-04-2013) γηα ηα

«Δηδηθά Πρέδηα Σσξηθήο Αλάπηπμεο Πηξαηεγηθψλ Δπελδχζεσλ (Δ.Π.Σ.Α.Π.Δ.)» θαη ν
Λ.3986/2011 (ΦΔΘ Α‘ 152/01-07-2011) γηα ηα «Δηδηθά Πρέδηα Σσξηθήο Αλάπηπμεο
Γεκφζησλ Αθηλήησλ (Δ.Π.Σ.Α.Γ.Α.)». Ρα παξαπάλσ «εηδηθά ζρέδηα» απνηεινχλ κηθξά
ηδησηηθά ρσξνηαμηθά ζρέδηα κε πξνλνκηαθνχο ζπληειεζηέο δφκεζεο377 θαη πιήζνο
εμαηξέζεσλ378 απφ ηελ επίζεκε πνιενδνκηθή λνκνζεζία πνπ νπζηαζηηθά παξαθάκπηνπλ
ηνλ αλψηεξν ρσξνηαμηθφ ζρεδηαζκφ θαη απνζθνπνχλ ζην λα δεκηνπξγήζνπλ επλντθφ
ζεζκηθφ πιαίζην γηα ηελ πξνζέιθπζε επελδπηψλ (Βνπξέθαο, 2013: 83∙ Θιακπαηζέα,
2012). Ππγθεθξηκέλα ηα «Δ.Π.Σ.Α.Π.Δ.» θαη «Δ.Π.Σ.Α.Γ.Α.» αληίζηνηρα, απνηεινχλ
ηνκή ζηελ πνιενδνκηθή λνκνζεζία θαζψο έσο πξφηηλνο κε ην Λ.2508/1997 (ΦΔΘ Α‘
124/13-06-1997) ππήξραλ δπν δηαθξηηά επίπεδα ζρεδηαζκνχ, ην πξψην πνπ
απνηειείηαη απφ ηα Οπζκηζηηθά Πρέδηα θαη ηα Γεληθά Ξνιενδνκηθά Πρέδηα (Γ.Ξ.Π.) ή ηα
Πρέδηα Σσξηθήο θαη Νηθηζηηθήο Νξγάλσζεο Αλνηρηήο Ξφιεο (Π.Σ.Ν.Ν.Α.Ξ.) θαη ην

377
Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ζην Λ.4092/2012 (ΦΔΘ Α' 220/08-11-2012) πνπ ηξνπνπνίεζε ην
Λ.3986/2011 γηα ηα «ΔΠΣΑΓΑ» φηαλ νξίδεηαη σο γεληθή ρξήζε γεο «παξαζεξηζηηθφ-ηνπξηζηηθφ ρσξηφ»
γίλεηαη ηδησηηθή πνιενδφκεζε κε κέζν ζπληειεζηή δφκεζεο 0,4 ν νπνίνο δελ απνδίδεηαη ζην ζχλνιν
ηεο έθηαζεο αιιά ζην ζχλνιν ησλ νηθνδνκήζηκσλ ρψξσλ ζπλεπψο είλαη ζεκαληηθά πςειφηεξνο
(Βνπξέθαο, 2013: 83).
378
Πεκαληηθή είλαη ε εμαίξεζε ησλ αθηλήησλ, πνπ εληάζζνληαη ζην «ΔΠΣΑΓΑ», απφ ηελ εηζθνξά ζε γε
θαη ρξήκα (Λ.3986/2011, Λ4092/2012 αξ.12, παξ.7β). Νη θνηλφρξεζηνη θαη θνηλσθειείο ρψξνη
πξνθχπηνπλ απφ ην αξρηθφ εληαίν αθίλεην θαη πξέπεη λα αλέξρνληαη ζε πνζνζηφ 50% ηεο πξνο
πνιενδφκεζε πεξηνρήο, σζηφζν δελ πεξλάλε ζηε δηθαηνδνζία ησλ δεκνηηθψλ αξρψλ αιιά παξακέλνπλ
κέξνο ηεο ηδησηηθήο αλάπηπμεο (Βνπξέθαο, 2013: 83). ΋πσο αλαθέξεηαη ζην Λ.3986/2011 νπ. ζπκπι.
κε ηνλ Λ.4092/2012 (αξ.12, παξ.7β):

«Ν θχξηνο ηεο επέλδπζεο (...) θαηαλέκεη κε ζπκβαηηθνχο φξνπο αλαινγηθά ην θφζηνο ζπληήξεζεο
ηνπ θνηλφρξεζηνπ ηερληθνχ εμνπιηζκνχ, ησλ έξγσλ ππνδνκήο, ηνπ θπθινθνξηαθνχ δηθηχνπ θαη ησλ
ρψξσλ πξαζίλνπ.»

θαζψο επίζεο

«Ν θχξηνο ηεο επέλδπζεο πξνβαίλεη ζηελ εθηέιεζε ησλ έξγσλ δηακφξθσζεο ηνπ ρψξνπ, θαζψο θαη
ζηελ εθηέιεζε ησλ έξγσλ ππνδνκήο (...). Ζ ζπληήξεζε, θαζαξηφηεηα θαη αλαλέσζε ηνπ
θνηλφρξεζηνπ ηερληθνχ εμνπιηζκνχ, θαζψο θαη ε ζπληήξεζε ησλ έξγσλ ππνδνκήο, ηνπ
θπθινθνξηαθνχ δηθηχνπ θαη ησλ ρψξσλ πξαζίλνπ, γίλεηαη απνθιεηζηηθά κε επηκέιεηα, επζχλε θαη
δαπάλε ηνπ θπξίνπ ηεο επέλδπζεο θαηά παξέθθιηζε θάζε ζρεηηθήο δηάηαμεο.»

Πχκθσλα κε ηελ Θιακπαηζέα (2012) ε παξαπάλσ εμαίξεζε είλαη ελδεηθηηθή «ηεο ρξήζεο ηνπ
ζρεδηαζκνχ σο κέζν δηαρείξηζεο ηεο θξίζεο κε ζπζηεκαηηθή απνπζία θάζε θνηλσληθήο δηάζηαζεο, ππφ
ηελ έλλνηα ηεο δηαζθάιηζεο ηνπ δεκφζηνπ (θνηλνχ) νθέινπο».

542
δεχηεξν πνπ απνηειείηαη απφ ηηο Ξνιενδνκηθέο Κειέηεο θαη ηηο Ξξάμεηο Δθαξκνγήο. Ρν
δεχηεξν επίπεδν απνηειεί ηελ εμεηδίθεπζε θαη εθαξκνγή ηνπ πξψηνπ (Λ.2508/1997
αξ.1, παξ.2). Ρψξα ζην λέν ππφδεηγκα, ην πξνεδξηθφ δηάηαγκα έγθξηζεο ηνπ
«Δ.Π.Σ.Α.Γ.Α.» κπνξεί λα ηξνπνπνηεί ην πθηζηάκελν Γ.Ξ.Π. ή Π.Σ.Ν.Ν.Α.Ξ.
(Λ.3986/2011 αξ.12, παξ.8) θαη επνκέλσο δελ απαηηείηαη εμεηδίθεπζή ηνπ κε
πνιενδνκηθή κειέηε θαζψο εθδίδεηαη Θνηλή ΢πνπξγηθή Απφθαζε «ρσξνζέηεζεο
επελδπηηθνχ ζρεδίνπ» (Λ.3986/2011 αξ.13). Πηελ πξαγκαηηθφηεηα πξφθεηηαη γηα ηε
δεκηνπξγία ζπιάθσλ ηχπνπ «gated communities» θαζψο επίζεο γηα ξπζκίζεηο
εκπλεπζκέλεο απφ αληίζηνηρεο εθαξκνγέο ζηελ Ηζπαλία θαη ηελ Ρνπξθία, νη νπνίεο
είραλ σο απνηέιεζκα ηελ νηθνδφκεζε ζρεδφλ νιφθιεξνπ ηνπ παξαιηαθνχ ηνπο
κεηψπνπ (Βνπξέθαο, 2013∙ Κειηζζνπξγφο, 2010).

Νη παξαπάλσ λφκνη ζα νινθιεξσζνχλ κε ηνλ Λ. 4269/2014 (ΦΔΘ Α' 142/28-6-2014)

«Σσξνηαμηθή θαη πνιενδνκηθή κεηαξξχζκηζε - Βηψζηκε αλάπηπμε», ν νπνίνο
«πξνβαίλεη ζηε ζπλνιηθή αλαδηάξζξσζε ησλ επηπέδσλ ρσξηθνχ ζρεδηαζκνχ ζε κηα
πξνζπάζεηα απινπνίεζήο ηνπο, αιιά πξσηίζησο επηρεηξεί λα εηζάγεη ηνλ ηδησηηθφ ηνκέα
ζηνλ επίζεκν ρσξηθφ ζρεδηαζκφ εηδηθφηεξα ησλ ρξήζεσλ γεο» (Βηηνπνχινπ θαη
Γηαλλαθνχ, 2015: 10). Ππγθεθξηκέλα ν λένο λφκνο πξνβιέπεη δπν θαηεγνξίεο
ζρεδηαζκνχ, ηνλ ζηξαηεγηθφ ζρεδηαζκφ ζηνλ νπνίν ππάγνληαη ηα Δζληθά θαη
Ξεξηθεξεηαθά Σσξνηαμηθά Ξιαίζηα θαη ηνλ ξπζκηζηηθφ ρσξηθφ ζρεδηαζκφ ζηνλ νπνίν
ππάγνληαη ηα Ρνπηθά Σσξηθά Πρέδηα – Ρ.Σ.Π. (πξψελ Γ.Ξ.Π. θαη Π.Σ.Ν.Ν.Α.Ξ.), ηα
Δηδηθά Σσξηθά Πρέδηα – Δ.Σ.Π. θαη ηα Οπκνηνκηθά Πρέδηα Δθαξκνγήο – Ο.Π.Δ. (αξ.2,
παξ.2). Βαζηθή θαηλνηνκία ηνπ λένπ λφκνπ είλαη ε εηζαγσγή ησλ Δηδηθψλ Σσξηθψλ
Πρεδίσλ (αξ.1,δ), ηα νπνία ελζσκαηψλνπλ ηηο Ξεξηνρέο Νινθιεξσκέλεο Ρνπξηζηηθήο
Αλάπηπμεο (Ξ.Ν.Ρ.Α.) ηνπ Λ.2545/1997 (αξ.29), ηηο Ξεξηνρέο Νξγαλσκέλεο
Αλάπηπμεο Ξαξαγσγηθψλ Γξαζηεξηνηήησλ (Ξ.Ν.Α.Ξ.Γ.) ηνπ Λ. 1650/1986 (αξ.24), ηα
Δπηρεηξεκαηηθά Ξάξθα ηνπ Λ. 3982/2011, ηα Δκπνξεπκαηηθά Θέληξα ηνπ
Λ. 3333/2005, ηα Δηδηθά Πρέδηα Σσξηθήο Αλάπηπμεο Γεκνζίσλ Αθηλήησλ
(Δ.Π.Σ.Α.Γ.Α.) ηνπ Λ.3986/2011 (αξ.12) θαη ηα Δηδηθά Πρέδηα Σσξηθήο Αλάπηπμεο
Πηξαηεγηθψλ Δπελδχζεσλ (Δ.Π.Σ.Α.Π.Δ.) ηνπ Λ.3894/2010 (αξ.24). Νη παξαπάλσ έσο
πξφηηλνο απνζπαζκαηηθέο ξπζκίζεηο ηψξα ελνπνηνχληαη θαη απνηεινχλ πιένλ θεληξηθή
ζηξαηεγηθή ηνπ ρσξηθνχ ζρεδηαζκνχ. Ρν ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ είλαη φηη ηα Δηδηθά Σσξηθά
Πρέδηα «εληάζζνληαη ηεξαξρηθά ζην ίδην επίπεδν κε ηα Ρνπηθά Σσξηθά Πρέδηα» (αξ.8,
παξ.2) θαη ηαπηφρξνλα νη ξπζκίζεηο ηνπο «είλαη δεζκεπηηθέο γηα φια ηα εθπνλνχκελα
Ρνπηθά Σσξηθά Πρέδηα» (αξ.8, παξ.7). Δπίζεο ζηηο πεξηπηψζεηο πνπ ππάξρνπλ
πξνγελέζηεξα Ρνπηθά Σσξηθά Πρέδηα δειαδή Γ.Ξ.Π. θαη Π.Σ.Ν.Ν.Α.Ξ. ηφηε ηα λέα
Δηδηθά Σσξηθά Πρεδία κπνξνχλ λα ηξνπνπνηνχλ ηηο «ηζρχνπζεο γηα ηελ πεξηνρή ηνπ
ζρεδίνπ γεληθέο θαη εηδηθέο πνιενδνκηθέο ξπζκίζεηο, ηδίσο φζνλ αθνξά ηηο
επηηξεπφκελεο ρξήζεηο γεο θαη φξνπο θαη πεξηνξηζκνχο δφκεζεο εθφζνλ ε ηξνπνπνίεζε
θαζίζηαηαη αλαγθαία ελ φςεη ηνπ εηδηθνχ ραξαθηήξα ηεο επηδησθφκελεο αλάπηπμεο»
(αξ.8, παξ.4), φπσο επίζεο ζηηο πεξηπηψζεηο πνπ ππάξρνπλ ζεζκνζεηεκέλα φξηα θαη
ξπζκίζεηο απφ εγθεθξηκέλεο Εψλεο Νηθηζηηθνχ Διέγρνπ κε βάζε ην Λ. 1337/1983
(αξ.29) ηφηε θαη πάιη κπνξνχλ λα ηξνπνπνηεζνχλ «εθφζνλ ηνχην θξίλεηαη
πνιενδνκηθψο απαξαίηεην γηα ηελ θάιπςε αλαγθψλ παξαγσγηθήο ή επηρεηξεκαηηθήο
αλάπηπμεο θαη αλαζπγθξφηεζεο εληφο ηεο πεξηνρήο ηνπ ζρεδίνπ. Κεηά ηελ έγθξηζε ησλ
Δ.Σ.Π., νη ΕΝΔ πνπ έρνπλ ελζσκαησζεί ζε απηά παχνπλ λα ηζρχνπλ σο απηνηειείο
ξπζκίζεηο θαη ηζρχνπλ νη ξπζκίζεηο ηνπ Δ.Σ.Π.» (αξ.8, παξ.5). Δπνκέλσο, ζηελ
πξαγκαηηθφηεηα ηα Δηδηθά Σσξηθά Πρεδία ππεξηεξνχλ ησλ Ρνπηθψλ Σσξηθψλ Πρεδίσλ
θαη θαζηζηνχλ ζαθέο φηη ε βαξχηεηα ηνπ ρσξηθνχ ζρεδηαζκνχ κεηαηνπίδεηαη απφ ηελ
ξεηνξηθή πεξί «βηψζηκεο αλάπηπμεο» ησλ πφιεσλ (Λ.2508/1997) ζηελ θαηεχζπλζε

543
νξγάλσζεο θαη αλάπηπμεο πεξηνρψλ γηα πξνζέιθπζε επελδχζεσλ κέζσ ηεο ηδησηηθήο
πνιενδφκεζεο. Δπηπιένλ αμίδεη λα αλαθεξζεί φηη «ζηελ πεξίπησζε πνπ ν θνξέαο
θίλεζεο ηεο δηαδηθαζίαο ηνπ Δ.Σ.Π. είλαη θαη θχξηνο ηεο πξνο πνιενδφκεζε έθηαζεο ε
δηαδηθαζία δεκνζηφηεηαο (...) παξαιείπεηαη» (αξ.8, παξ.3,δ). Πην ζεκείν απηφ γίλεηαη
αθφκα πην μεθάζαξε ε ζαθήο νπηζζνρψξεζε ηεο δεκφζηαο ζπκκεηνρήο ζηε ράξαμε ησλ
ρσξηθψλ πνιηηηθψλ.379

379
Πην ζεκείν απηφ αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη απφ ηε δεθαεηία ηνπ ‗90 θαη κεηά παξαηεξείηαη κηα
ζπζηεκαηηθή ππνβάζκηζε ηεο ζπκκεηνρήο θαη ηνπ ξφινπ ησλ ηνπηθψλ θνηλσληψλ ζηνλ ρσξνηαμηθφ θαη
πνιενδνκηθφ ζρεδηαζκφ. Ππγθεθξηκέλα ήδε απφ ην Λ. 2508/1997 (ΦΔΘ Α‘ 124/13-06-1997) «Βηψζηκε
νηθηζηηθή αλάπηπμε ησλ πφιεσλ θαη νηθηζκψλ ηεο ρψξαο θαη άιιεο δηαηάμεηο» παξαιείπνληαη ζηελ
πεξίπησζε ησλ Γ.Ξ.Π. θαη Π.Σ.Ν.Ν.Α.Ξ. νη πνιενδνκηθέο επηηξνπέο γεηηνληάο θαη απνπζηάδνπλ νη έζησ
θαη κε αζαθή ηξφπν πεξηγξαθείζεο δηαδηθαζίεο ηνπ πξνγελέζηεξνπ Λ. 1337/1983 (ΦΔΘ Α‘ 33/04-03-
1983) «Δπέθηαζε ησλ πνιενδνκηθψλ ζρεδίσλ, νηθηζηηθή αλάπηπμε θαη ζρεηηθέο ξπζκίζεηο» πεξί
αλνηρηψλ ζπγθεληξψζεσλ θαη ελεκέξσζεο ησλ ελδηαθεξνκέλσλ πνιηηψλ (αξ.3 παξ.2, αξ. 30). Ν έσο
πξφηηλνο Λ. 2508/1997 απιψο αλαθέξεη φηη «ε πξαγκάησζε ησλ ζθνπψλ ηνπ λφκνπ επηδηψθεηαη κε
δηαδηθαζίεο ζπκκεηνρήο θαη απνθέληξσζεο, πνπ, εθηφο απφ ηηο πξσηνβνπιίεο, ηε ζχκπξαμε θαη ηηο
αξκνδηφηεηεο ηεο ηνπηθήο απηνδηνίθεζεο, πεξηιακβάλνπλ θαηά ην δπλαηφλ ηελ ελεξγφ ζπκκεηνρή ηνπ
πνιίηε θαη ησλ θνηλσληθψλ θνξέσλ (...).» (αξ.1, παξ.5). Κε ην λεφηεξν Λ. 4269/2014 (ΦΔΘ Α'
142/28-6-2014) «Σσξνηαμηθή θαη πνιενδνκηθή κεηαξξχζκηζε - Βηψζηκε αλάπηπμε» απνπζηάδεη πιήξσο
θάζε αλαθνξά ζηελ ζπκκεηνρή θαη ελεκέξσζε ηεο ηνπηθήο θνηλσλίαο θαη ε έγθξηζε ησλ Ρ.Σ.Π. γίλεηαη
κε πξνεδξηθφ δηάηαγκα, χζηεξα απφ ηε ζχκθσλε γλψκε ηνπ Γεκνηηθνχ Ππκβνπιίνπ θαη ηνπ νηθείνπ
Π΢ΞΝΘΑ (αξ.7, παξ.6β).

544
7.5.3 Νενθηιειεχζεξεο αζηηθέο πνιηηηθέο ζηελ πφιε ηεο
θξίζεο

Ραπηφρξνλα κε ηηο ρσξνηαμηθέο θαη πνιενδνκηθέο λέεο πεξηθξάμεηο πνπ πεξηγξάθεθαλ

ζην πξνεγνχκελν θεθάιαην θαηαδπφκελνη ζηε κηθξνθιίκαθα ησλ πφιεσλ αλαδχνληαη
λέεο αζηηθέο πνιηηηθέο πεξίθξαμεο πνπ αμηνπνηνχλ ην πεξηβάιινλ ηεο θξίζεο, γηα λα
επηηχρνπλ ξηδηθέο αλαδηαξζξψζεηο ηφζν ζην θπζηθφ ρψξν φζν θαη ζηνλ ηξφπν
επηθνηλσλίαο θαη ζηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο ησλ θαηνίθσλ ηνπο.

Αθνινπζψληαο ηηο παγθφζκηεο ηάζεηο λενθηιειεπζεξνπνίεζεο ησλ πφιεσλ,380 φπσο

εθθξάδνληαη κέζσ ησλ δηαδηθαζηψλ εμεπγεληζκνχ, δεκηνπξγηθήο πφιεο θαη city
branding, νη ειιεληθέο πφιεηο ζα κπνξνχζε λα εηπσζεί φηη κεηαηξέπνληαη ηελ επνρή ηεο
θξίζεο ζε εξγαζηήξηα γηα κηα πνηθηιία απφ λενθηιειεχζεξα πεηξάκαηα. Υζηφζν πξέπεη
λα επηζεκαλζεί φηη νη δηαδηθαζίεο λενθηιειεπζεξνπνίεζεο ησλ πφιεσλ πνηθίινπλ θαη
δηαθέξνπλ ζηηο επηκέξνπο πφιεηο. Ραπηφρξνλα ε κειέηε ηνπ θνηλνχ ρψξνπ πνπ
παξνπζηάζηεθε ζηα θεθάιαηα 7.2 «Οηδψκαηα ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ: Θαηαιήςεηο, ζηέθηα
θαη απηννξγαλσκέλα θνηλσληθά εγρεηξήκαηα», 7.3 «Ν εμεγεξκέλνο Θνηλφο Σψξνο:
Γεθέκβξεο 2008» θαη 7.4 «Ν Θνηλφο Σψξνο ζε Πηάζε θαη ζε Θίλεζε: ην θίλεκα ησλ
πιαηεηψλ» αλέδεημε φηη δηαξθψο (αλα)δεκηνπξγνχληαη θνηλσληθέο ζρέζεηο, ηξφπνη
επηθνηλσλίαο θαη θνηλφηεηεο, νη νπνίεο ακθηζβεηνχλ θαη αγσλίδνληαη ελάληηα ζηηο
δηαδηθαζίεο λενθηιειεπζεξνπνίεζεο. Πην παξαπάλσ πιαίζην παξνπζηάδσ νξηζκέλα
ελδεηθηηθά παξαδείγκαηα ησλ ηάζεσλ γηα ηε λενθηιειεπζεξνπνίεζε ησλ πφιεσλ ηελ
επνρή ηεο θξίζεο ζηηο πεξηπηψζεηο ηεο Αζήλαο θαη ηεο Θεζζαινλίθεο.

Πηελ πεξίπησζε ηεο Αζήλαο, απφ ην 2010 δεκνηηθή αξρή είλαη ε παξάηαμε «Γηθαίσκα
ζηελ πφιε» κε επηθεθαιή ηνλ Γηψξγν Θακίλε, πξψελ ζπλήγνξν ηνπ πνιίηε. Δμαξρήο
ην καληθέζην ηεο παξάηαμεο εζηηάδεη ζηνπο πνιίηεο, ζην δεκφζην ρψξν, ζηελ ηδησηηθή
πεξηνπζία, ζηηο θνηλσληθέο παξνρέο, ζηελ πξάζηλε αλάπηπμε θαη ζηελ θαηλνηφκν
επηρεηξεκαηηθφηεηα. Ν Θακίλεο (2010a) παξνπζηάδεηαη σο «έλαο πνιίηεο γηα ηνπο
πνιίηεο» νξίδεη ηελ πφιε σο «έλα ζπιινγηθφ έξγν ησλ θαηνίθσλ, ησλ επηζθεπηψλ θαη
φζσλ δνπλ θαη εξγάδνληαη ζηελ πφιε θαη δεκηνπξγνχλ ηνλ πξαγκαηηθφ πινχην ηεο» θαη
ζθεηεξηδφκελνο ην έξγν ηνπ Ιεθέβξ (1977[1968]) γηα «ην δηθαίσκα ζηελ πφιε»
επηζήκαλε, κεηαμχ άιισλ, πσο

«δσή ζηελ πφιε ζεκαίλεη, νπζηαζηηθά, έλα ζχλνιν δηθαησκάησλ (…) απφ ην
δηθαίσκα ηεο θίλεζεο ζηνλ δεκφζην ρψξν ρσξίο ρξνληθνχο θαη ρσξηθνχο
πεξηνξηζκνχο, κέρξη ην δηθαίσκα ζηελ εξγαζία, ηελ ηδηνθηεζία, ηελ ειεχζεξε
δεκηνπξγία. (…) ―Γηεθδηθνχκε ηελ πφιε‖ ζεκαίλεη φηη δηεθδηθνχκε ηα δηθαηψκαηά καο
ζηελ πφιε. ΋ια ηα δηθαηψκαηα θαη γηα φινπο ηνπο αλζξψπνπο. Θέινπκε θαη
δηεθδηθνχκε κηα πφιε πνιηηηζκέλε, αλνηθηή ζηνπο πνιίηεο ηεο θαη αλνηθηή ζηνλ
θφζκν» (Θακίλεο, 2010b).

Υζηφζν, δηαβάδνληαο πξνζεθηηθά ηφζν ην καληθέζην ηεο παξάηαμεο, φζν θαη ηηο
δειψζεηο ηνπ ππνςεθίνπ δεκάξρνπ, αλαδχνληαη αξθεηέο αληηζέζεηο κεηαμχ ιφγνπ θαη
πξαθηηθψλ δηαθπβέξλεζεο. Ζ αξρηθά θαηλνκεληθή ζπκπεξίιεςε ζηελ πφιε φισλ ησλ
πνιηηψλ-θαηνίθσλ θαηαξξίπηεηαη κε ηνλ ζαθή δηαρσξηζκφ ληφπησλ θαη λεναθηρζέλησλ
πιεζπζκψλ. Λέεο ρσξηθφηεηεο ππνλννχληαη θαζψο πηνζεηείηαη ε ξεηνξηθή γηα ηελ

380
Αλαιπηηθή παξνπζίαζε ησλ παγθφζκησλ ηάζεσλ ησλ λενθηιειεχζεξσλ αζηηθψλ πνιηηηθψλ έρεη γίλεη
ζην θεθάιαην 6.5.1 «Λενθηιειεπζεξνπνίεζε ησλ πφιεσλ».

545
επηζηξνθή ησλ επηζπκεηψλ θαηνίθσλ (λέα δεπγάξηα θαη θνηηεηέο - ε λέα δεκηνπξγηθή
ηάμε) ζην εγθαηαιεηκκέλν, θαηά ηελ παξάηαμε, θέληξν ηεο πφιεο, νη κεηαλάζηεο
«ηνπνζεηνχληαη» ζε έζληθ αγνξέο θαη πξνηείλεηαη ε απνθέληξσζε-εθηνπηζκφο
πιεζπζκηαθψλ νκάδσλ ζηα πεξίρσξα (Θακίλεο, 2010c). Αληίζεηα, ν Ιεθέβξ (1991:14)
ζεκεηψλεη πσο «ην δηθαίσκα ζηελ πφιε, καδί κε ην δηθαίσκα ζηε δηαθνξά θαη ην
δηθαίσκα ζηελ πιεξνθνξία, πξέπεη λα κεηαζρεκαηίζεη, λα ζπγθεθξηκελνπνηήζεη θαη λα
θάλεη απηά ηα δηθαηψκαηα ηνπ πνιίηε σο θαηνίθνπ (…) λα εμαζθαιίζεη ην δηθαίσκα ζηε
ρξήζε ηνπ θέληξνπ, ελφο πξνλνκηαθνχ ρψξνπ, αληί λα δηαζθνξπίδνληαη (νη ρξήζηεο)
εγθισβηζκέλνη ζηα γθέην (εξγαηψλ, κεηαλαζηψλ αθφκε θαη ―πξνλνκηνχρσλ‖)».

Ν Θακίλεο (2010a, 2010b), αλαθεξφκελνο ζηνλ αζηηθφ ρψξν ελζηεξλίδεηαη ηελ

αλάιπζε γηα ηελ γθεηνπνίεζε ηνπ θέληξνπ ηεο Αζήλαο θαη πξνζθέξεη σο απάληεζε ηελ
αζθάιεηα, ηελ αζηηθή αλάπηπμε θαη ηελ επηρεηξεκαηηθφηεηα, ελψ ζπληάζζεηαη κε ηε
«δεκηνπξγηθή πφιε» θαη ηηο πνιηηηθέο εμεπγεληζκνχ απέλαληη ζηελ «παξαθκή ηνπ
αζηηθνχ ρψξνπ». Δπηπιένλ ε ζρέζε ηεο πφιεο κε ηνλ ππφινηπν θφζκν θηιηξάξεηαη
κέζσ ηεο ηνπξηζηηθήο βηνκεραλίαο. Ζ Αζήλα, είλαη θαηά ηνλ Θακίλε (2010c) «ην
πξφζσπν ηεο ρψξαο», θαη θαζψο ε εμσηεξηθφηεηα ηεο πφιεο ηαπηίδεηαη κε ηελ εηθφλα
ηεο, μεηπιίγεηαη κηα ζηξαηεγηθή «city-lifting», πνπ πεξηιακβάλεη κηθξήο θιίκαθαο
επεκβάζεηο ελψ ην δηθαίσκα ζε κηα ηνπξηζηηθή, πιένλ, πφιε ζπλδέεηαη άκεζα κε ηελ
επηρεηξεκαηηθφηεηα θαη ηηο ηδησηηθέο επελδχζεηο. Ν δηεζληζκφο ηνπ Ιεθέβξ
αληηθαζίζηαηαη απφ κηα παγθφζκηα βηνκεραλία πφιεσλ-βηηξηλψλ, ελψ ε κεηαζηξνθή ηεο
πφιεο ζε ηνπξηζηηθφ πξντφλ ζπληζηά θαη ηελ απφιπηε κεηαζηξνθή ηεο ιεθεβξηαλήο
πφιεο.

Δπηπιένλ ε δηαθπβέξλεζε ηεο παξάηαμεο «δηθαίσκα ζηελ πφιε» πεξηιακβάλεη κηα

ζεηξά απφ πξαθηηθέο πνηληθνπνίεζεο θαη απνθιεηζκνχ κε επηζπκεηψλ νκάδσλ απφ ηελ
πφιε. Σαξαθηεξηζηηθά απφ ην 2010 εθαηνληάδεο επηρεηξήζεηο ηεο αζηπλνκίαο έιαβαλ
ρψξα ζηελ Αζήλα, ζε αξθεηέο απφ ηηο νπνίεο ελεξγφ ξφιν είρε ε δεκνηηθή αζηπλνκία.
Ππγθεθξηκέλα, κεηαμχ επηά κελψλ, Αχγνπζηνο 2012 - Φεβξνπάξηνο 2013,
πξνζήρζεζαλ 77.526 κεηαλάζηεο (΢.Γ.Ρ.Ξ.Ξ., 2013), ην νπνίν ζεκαίλεη πσο ζηηο
πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο, ζπλειήθζεζαλ σο ιαζξαίνη, θαθνπνηήζεθαλ, απειάζεθαλ,
ή θπιαθίζηεθαλ ζε «θέληξα θηινμελίαο». Ν Θακίλεο κε πξφζρεκα ην παξαεκπφξην
ζηνρνπνίεζε κεηαλαζηεπηηθνχο πιεζπζκνχο, κε απνηέιεζκα θαζεκεξηλά θπλεγεηά απφ
ηε δεκνηηθή αζηπλνκία ζηνπο δξφκνπο ηεο πφιεο θαη ηνλ ζάλαην ηνπ αθξηθαλνχ
κηθξνπσιεηή Κπακπαθάξ Ληηάε ηνλ Φεβξνπάξην ηνπ 2013. Δπηπιένλ, ην Γεθέκβξε ηνπ
2012 ν Θακίλεο ππέγξαςε πξσηφθνιιν ζπλεξγαζίαο κε ηνλ ΢πνπξγφ ΢γείαο γηα ηελ
πξνζηαζία ηεο δεκφζηαο πγείαο ζην θέληξν ηεο πξσηεχνπζαο (΢.΢.Θ.Α. - Γήκνο
Αζελαίσλ, 2011) θαη σο απνηέιεζκα ζα αθνινπζήζεη ηελ Άλνημε ηνπ 2012, πνγθξφκ
ελαληίνλ εξγαηξηψλ ηνπ έξσηα, νη νπνίεο ζπλειήθζεζαλ θαη δηαπνκπεπηήθαλ σο
θνξείο ηνπ ηνχ HIV.

Πηε ζπλέρεηα, ελ κέζσ ηεο θξίζεο, επηρεηξήζεθε ε εθθέλσζε ηεο πφιεο απφ νκάδεο θαη
ζπιινγηθφηεηεο αληηηηζέκελεο ζηελ θξαηηθή πνιηηηθή 381. Ξαξφηη νη πεξηζζφηεξεο
εθθελψζεηο έγηλαλ κε θπβεξλεηηθή εληνιή, ν δήκαξρνο ηηο πηνζέηεζε, είηε δηεθδηθψληαο
θάπνηα απφ ηα εθθελσκέλα θηίξηα φπσο ην θηίξην ηεο πξψελ θαηάιεςεο Villa Amalias,
είηε δηαηάζζνληαο ν ίδηνο ηελ εθθέλσζή ηνπο φπσο ηε Γεκνηηθή Αγνξά Θπςέιεο.
Ραπηφρξνλα ηνλ Αχγνπζην ηνπ 2011 θαηά ηε δηάξθεηα ηεο θαηάιεςεο ηεο πιαηείαο

381
Aλαιπηηθή παξνπζίαζε ησλ πνιηηηθψλ ηεο ιεγφκελεο αληηεμέγεξζεο έρεη πξαγκαηνπνηεζεί ζην
θεθάιαην 7.2.4 «Απφ ηελ παιίξξνηα ζηελ άκπσηε; Αληηεμέγεξζε θαη δηαζεκαηηθέο πεξηθξάμεηο ησλ
απηννξγαλσκέλσλ εγρεηξεκάησλ».

546
Ππληάγκαηνο απφ ην θίλεκα ησλ αγαλαθηηζκέλσλ, ν Θακίλεο δηέηαμε ηελ εθθέλσζε ηεο
πιαηείαο. ΋πσο δήισζε αξγφηεξα: «ππάξρεη φκσο δηάθξηζε αλάκεζα ζην δηθαίσκα ηεο
δηαδήισζεο πνπ κπνξεί λα είλαη ζε θάπνηεο εμαηξεηηθέο πεξηπηψζεηο θαη θαζεκεξηλφ θαη
ζην ίδην ζεκείν θαη ζην ―δηθαίσκα‖ ηεο θαηαζθήλσζεο ζε δεκφζηνπο ρψξνπο κε φ,ηη
απηφ ζπλεπάγεηαη γηα ηελ επηβάξπλζε ηεο ιεηηνπξγίαο ηεο πφιεο» (Θακίλεο, 2011a).
Αθνινπζψληαο ην ρσξηθφ ζπκβφιαην ηεο κεηαπνιίηεπζεο ε ρξήζε ηνπ ρψξνπ ηεο
πιαηείαο νξίδεηαη ζχκθσλα κε επηιεγκέλα δηθαηψκαηα (ην δηθαίσκα ζηε ζπλάζξνηζε,
ζηε δηακαξηπξία), ελψ ε δηάξξεμε απηνχ ηνπ ζπκβνιαίνπ, κέζσ ηεο αιιαγήο ρξήζεο
(ηεο θαηάιεςεο) ηνπ ρψξνπ ηεο πιαηείαο απαληηέηαη κε αζηπλνκηθή βία.

Ξαξάιιεια κε ηηο παξαπάλσ πνιηηηθέο ν δήκαξρνο πξνσζεί ζπγθεθξηκέλεο πνιηηηθέο

δηακφξθσζεο ηνπ αζηηθνχ πεξηβάιινληνο, νη νπνίεο ζην ζχλνιφ ηνπο έρνπλ σο άμνλα
ηηο κεγάιεο θιίκαθαο αλαπιάζεηο-εμεπγεληζκνχο. Σαξαθηεξηζηηθά ην 2013 ππνζηήξημε
ηνλ αξρηηεθηνληθφ δηαγσληζκφ «Rethink Athens» θαη ηνλ Απξίιην ηνπ 2013 παξνπζίαζε
ην πιάλν «Re-launching Athens». Δπίζεο ηνλ Πεπηέκβξην ηνπ 2013 ζε ζπλάληεζε κε
ηνλ ΢πνπξγφ ΢ΞΔΘΑ παξνπζίαζε ην «Πρέδην Νινθιεξσκέλεο Αζηηθήο Ξαξέκβαζεο
(ΠΝΑΞ)» (ΦΔΘ Β‘ 64/16-01-2015)382 γηα ηελ Αζήλα πξνθεηκέλνπ «λα απνθηήζεη ε
Αζήλα φια εθείλα ηα ραξαθηεξηζηηθά πνπ πεξηζζφηεξν απφ θάζε άιιε θνξά ρξεηάδεηαη:
νηθνλνκηθή αλαδσνγφλεζε, βηψζηκε αλάπηπμε, πνηφηεηα δσήο» (Θακίλεο, 2013).
Απέλαληη ζην ΠΝΑΞ έρεη αζθεζεί ζθνδξή θξηηηθή θαη κεηαμχ άιισλ ην KOINO athina,
(2014b) ππνζηεξίδεη:

«[Ξξφθεηηαη] γηα έλα αζηπλνκηθφ επηρεηξεζηαθφ θαη επηρεηξεκαηηθφ πιάλν θαη φρη
πνιενδνκηθφ εξγαιείν, δελ ππάγεηαη/ειέγρεηαη ζε θαλέλα νξγαλσκέλν θξαηηθφ

382
Ρν ΠΝΑΞ (ΦΔΘ Β‘ 64/16-01-2015) γηα ην θέληξν ηεο Αζήλαο απνηειεί έλα κίγκα πνιηηηθψλ
ελίζρπζεο ηεο επηρεηξεκαηηθφηεηαο, πξνβνιήο ηεο ηαπηφηεηαο ηεο πφιεο–city branding, αλαζέξκαλζεο
ηεο αγνξάο αθηλήησλ, πξνζέιθπζεο ηνπξηζκψλ θαη γηα ην ζθνπφ απηφ πξνβιέπεη ζπγθεθξηκέλεο δξάζεηο
πνηληθνπνίεζεο ησλ κε επηζπκεηψλ θνηλσληθψλ νκάδσλ.

Ππγθξηκέλα ν πέκπηνο άμνλαο ηνπ ΠΝΑΞ αθνξά ηελ «Αζθαιήο δηαβίσζε» θαη πξνβιέπεη:

«ξηδηθή αληηκεηψπηζε ησλ δπζάξεζησλ ζπλζεθψλ ζηνλ ηνκέα ηεο αζθαινχο δηαβίσζεο θαη ηεο
αζθαινχο επηρεηξεκαηηθήο ιεηηνπξγίαο ζην θέληξν ηεο Αζήλαο απφ ηελ απμαλφκελε
εγθιεκαηηθφηεηα ησλ ηειεπηαίσλ εηψλ απνηειεί καθξνπξφζεζκν εγρείξεκα πνπ ζπλδέεηαη κε ηελ
αληηκεηψπηζε ησλ αηηηψλ πνπ αθνξνχλ ζε επξχηεξεο ηνπ ΠΝΑΞ ηνκεαθέο πνιηηηθέο. Ξάξαπηα, ζηνλ
βξαρππξφζεζκν ρξνληθφ νξίδνληα, είλαη απαξαίηεηε ε ιήςε ζπγθεθξηκέλσλ κέηξσλ πξνιεπηηθήο,
απνηξεπηηθήο θαη θαηαζηαιηηθήο αζηπλφκεπζεο.» (αξ.5)

Ν έθηνο άμνλαο πνπ αθνξά «Θέκαηα κεηαλαζηψλ» θαη πξνβιέπεη:

«Γίδεηαη έκθαζε ζε κέηξα θαη δξάζεηο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ πξνβιεκάησλ φμπλζεο ηεο
εγθιεκαηηθφηεηαο πνπ έρνπλ πξνθχςεη ιφγσ ηεο ζπζζψξεπζεο παξάλνκσλ κεηαλαζηψλ ζην θέληξν
ηεο Αζήλαο.» (αξ.5)

θαη σο πξψηε ελέξγεηα ηίζεηαη ε «αληηκεηψπηζε ηεο παξαβαηηθφηεηαο» ε νπνία νξίδεηαη σο έλα
ζπλνλζχιεπκα πνπ πεξηιακβάλεη

«κε λφκηκεο πξαθηηθέο, νη νπνίεο δελ εκπίπηνπλ ζην ζηελφηεξν πεδίν ηεο εγθιεκαηηθφηεηαο θαη νη
νπνίεο είλαη θνξηηζκέλεο κε ιηγφηεξν αξλεηηθφ πξφζεκν, αιιά κε εμαηξεηηθά ζεκαληηθέο ζπρλά
επηπηψζεηο ζηελ νηθνλνκηθή δξαζηεξηφηεηα θαη ζηελ πνηφηεηα δσήο, φπσο ηδίσο ην παξαεκπφξην, ην
ιαζξεκπφξην, ε καχξε εξγαζία, ν εθθπιηζκφο ησλ θνηλνρξήζησλ ρψξσλ ζε ρψξνπο θπθινθνξίαο ή
ζηάζκεπζεο νρεκάησλ, ε παξάλνκε παξφδηα ζηάζκεπζε, (...), ε θαηαζηξνθή αζηηθνχ εμνπιηζκνχ
θαη ησλ θνηλνρξήζησλ ρψξσλ, ε αιινίσζε-ππνβάζκηζε ηεο αξρηηεθηνληθήο εηθφλαο ησλ θηεξίσλ, ηα
απζαίξεηα θηίζκαηα, ε ερνξχπαλζε, νη παξάλνκεο ρξήζεηο γεο θαη δξαζηεξηφηεηεο, (...) ε
παξάλνκε θαηάιεςε δεκφζηνπ ρψξνπ θαη παξεκπφδηζε ηεο θπθινθνξίαο απφ πνξείεο θαη
εθδειψζεηο δηακαξηπξίεο, νη κφληκεο θαηαιήςεηο θηεξίσλ.»

547
 ζρεδηαζκφ νχηε θαη έρεη ππνβιεζεί ζε δεκνθξαηηθέο δηαδηθαζίεο δηαβνχιεπζεο, ν
ηδησηηθφο ηνκέαο εκπιέθεηαη ζνβαξά ζηνλ πνιενδνκηθφ ζρεδηαζκφ ζε ζεκείν πνπ λα
θηάλεη ηδησηηθφ ίδξπκα λα ρξεκαηνδνηεί ζρέδην λφκνπ θαη ηέινο πεξηβάιιεηαη απφ
έλα ηνίρνο αδηαθάλεηαο ζε φιε ηελ πνξεία ηνπ (...). ΋ια απηά πξνκελχνπλ έλαλ
ζρεδηαζκφ πνπ πξνζπαζεί λα ρεηξαγσγήζεη/εθκεηαιιεπηεί ηνλ πνιίηε ελάληηα ζηα
ζπκθέξνληα απηνχ, ππέξ ησλ ζπκθεξφλησλ απηψλ πνπ ρξεκαηνδνηνχλ ην ζρέδην
αλαβάζκηζεο ηεο Αζήλαο. Ζ ηδησηηθή πνιενδνκία δελ αθνξά πηα ηελ πεξίπησζε
ηδησηηθψλ ρσξηψλ κε ηνπξηζηηθέο βίιεο, αιιά ηελ ίδηα ηελ πφιε πνπ δνχκε.»

Πε αληηζηνηρία κε ην αζελατθφ παξάδεηγκα ησλ πνιηηηθψλ ζθεηεξηζκνχ ηνπ

«δηθαηψκαηνο ζηε πφιε» ζηελ πεξίπησζε ηεο Θεζζαινλίθεο ηελ επνρή ηεο θξίζεο
θπξηαξρνχλ νη πνιηηηθέο ηεο ιεγφκελεο «δεκηνπξγηθήο πφιεο» ηνπ δεκάξρνπ Γηάλλε
Κπνπηάξε, ελφο πεηπρεκέλνπ επηρεηξεκαηία, ν νπνίνο βξίζθεηαη ζηε δεκαξρία ηεο
πφιεο απφ ην 2010 έσο ζήκεξα. Κέζα ζηηο πξψηεο δειψζεηο ηνπ ήηαλ ε αλαθνίλσζε
γηα αλέγεξζε Ηζιακηθνχ Ρεκέλνπο, απνηεθξσηήξηνπ λεθξψλ αιιά θαη κλεκεία γηα ηνπο
Δβξαίνπο θαη ηνπο Λεφηνπξθνπο (Καθεδνλία, 2010). Ν Κπνπηάξεο δήισζε φηη ε
αλέγεξζε ησλ κλεκείσλ απηψλ ζα πξνζειθχζνπλ ζηε Θεζζαινλίθε Δβξαίνπο θαη
Ρνχξθνπο ηνπξίζηεο, νη νπνίνη ζα έξζνπλ κε ζθνπφ λα επηζθεθηνχλ ηα παηξνγνληθά
ηνπο εδάθε. Υο απνηέιεζκα ησλ ζπζηεκαηηθψλ πξνζπαζεηψλ ηνπ Κπνπηάξε λα
πξνζειθχζεη ηνπξίζηεο ζηε Θεζζαινλίθε, πξνβάιινληαο ην πνιππνιηηηζκηθφ παξειζφλ
ηεο πφιεο, ηελ ηξηεηία 2010-2013 νη επηζθέπηεο ηεο πφιεο απφ ην Ηζξαήι απμήζεθαλ
θαηά 358% θαη απφ ηελ Ρνπξθία θαηά 226% (Θαζεκεξηλή, 2014). Δπηπιένλ, θαηά ηε
δηάξθεηα ηεο δεκαξρίαο ηνπ Κπνπηάξε, ε Θεζζαινλίθε γίλεηαη ην 2014 Δπξσπατθή
Ξξσηεχνπζα Λενιαίαο, ην 2013 ηνπνζεηείηαη κεηαμχ ησλ θνξπθαίσλ 20 παγθφζκησλ
πξννξηζκψλ ζχκθσλα κε ην πεξηνδηθφ National Geographic (2013), ην 2014
αλαθεξχζζεηαη θαιχηεξε επξσπατθή πφιε ηνπ κέιινληνο ζηελ θαηεγνξία «θαιχηεξεο
πφιεηο γηα ην αλζξψπηλν θεθάιαην θαη ηνλ ηξφπν δσήο» ζε δηαγσληζκφ πνπ
πξαγκαηνπνίεζε ην πεξηνδηθφ FDI ησλ Financial Times (2014), ην 2015 ιακβάλεη ην
δεχηεξν βξαβείν επξσπατθνχ πξννξηζκνχ Interrail (2015), ην 2014 ν Κπνπηάξεο
αλαθεξχζζεηαη φγδννο ζηε παγθφζκηα ιίζηα «Γήκαξρνο ηεο Σξνληάο: 2014» ζχκθσλα
κε ην Ίδξπκα «City Mayors Foundation» (2014) θαη ην 2015 έλαο απφ ηνπο πην
δηάζεκνπο ηαμηδησηηθνχο νδεγνχο ν Conde Nast Travelleν (2015) δειψλεη φηη «ε
δεχηεξε κεγαιχηεξε πφιε ηεο Διιάδαο έρεη ππνζηεί βνκβαξδηζκνχο, έρεη θαεί θαη έρεη
πιεγεί απφ ηελ νηθνλνκηθή θξίζε, αιιά πνηέ θαη ζε θακία πεξίζηαζε δελ έραζε ηε
δεκηνπξγηθφηεηά ηεο». Δπίζεο ην 2011 παξνπζηάζηεθε ην ινγφηππν ηεο πφιεο κε ηίηιν
«many stories, one heart» θαη ππφηηηιν «ε Θεζζαινλίθε είλαη κηα πφιε γεκάηε
ηζηνξίεο πνπ μεδηπιψλνληαη εδψ θαη 2.300 ρξφληα. Δίλαη νη ηζηνξίεο ησλ αλζξψπσλ ηεο,
πνπ κπνξνχκε λα αλαθαιχςνπκε, λα γεπηνχκε θαη λα δήζνπκε ζήκεξα, κέζα απφ ηα
ηζηνξηθά κλεκεία ηεο, ζε κηα βφιηα ζηα γξαθηθά ζνθάθηα ηεο, κέζα απφ κηα θνπβέληα
κε ηνπο πεξαζηηθνχο» (Colibri, 2011) θαη θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δηνξγάλσζεο ηεο
παγθφζκηαο κνπζηθήο έθζεζεο WOMEX ν Κπνπηάξεο δειψλεη «δεκηνπξγνχκε
επθαηξίεο, θέξλνπκε παγθφζκηα γεγνλφηα ζηε Θεζζαινλίθε, θάλνπκε ηελ πφιε δηεζλή
πξννξηζκφ ζε πνιηηηζκηθφ, ηνπξηζηηθφ, νηθνλνκηθφ επίπεδν» (WOMEX, 2012). Ρέινο ζα
πξέπεη λα ζεκεησζεί θαη ε ηδηαίηεξε πξνψζεζε ηεο ιεγφκελεο γθέη νηθνλνκίαο απφ ηελ
δεκνηηθή αξρή. Ρν 2013 ν δήκαξρνο ηεο πφιεο δειψλεη «Ξξψηνο καο ζηφρνο ήηαλ λα
θαζηεξσζεί ν ζεζκφο ηνπ pride. Απφ εδψ θαη πέξα ζα θάλνπκε φ,ηη είλαη ζην ρέξη καο
γηα λα εληζρχζνπκε ηελ πξνζέιθπζε LGBT ηνπξηζηψλ. (…) Νη μελνδφρνη
αληαπνθξίζεθαλ θαη ζπκκεηείραλ ζε απηή ηελ πξνζπάζεηα.» (Antivirus, 2013:55).

548
Ρν ζχλνιν ησλ παξαπάλσ πνιηηηθψλ ζθεηεξηζκνχ ηεο κλήκεο, ηεο θνπιηνχξαο, ηεο
ηζηνξίαο, ηεο ηνπηθήο δσληάληαο είλαη ζαθέο φηη απνζθνπεί ζηελ αλάδεημε ηεο
επηρεηξεκαηηθφηεηαο θαη ζηελ πξνζέιθπζε επελδχζεσλ θαη ηνπξηζηψλ σο θεληξηθψλ
θαηεπζχλζεσλ γηα ηε ιεγφκελε αλαδσνγφλεζε ηεο πφιεο. Ζ πφιε παξνπζηάδεηαη σο
επηρείξεζε πηνζεηψληαο ηηο γλσζηέο λενθηιειεχζεξεο ζηξαηεγηθέο πνπ ραξαθηεξίδνπλ
ηηο πνιηηηθέο ηνπ εμεπγεληζκνχ, ηεο δεκηνπξγηθήο πφιεο, ηνπ city branding θαη ηεο
ιεγφκελεο «νηθνλνκία ηεο εκπεηξίαο». Ζ Θεζζαινλίθε ηνπ Κπνπηάξε ζηελ πξνζπάζεηά
ηεο λα ρηίζεη ηε λέα ηεο ηαπηφηεηα πξνσζεί ηε λεαληθή θαηλνηνκία θαη
επηρεηξεκαηηθφηεηα θαη αλαδεηά ηα ζηνηρεία ηεο ηζηνξίαο ηεο πνπ κπνξεί λα ηα
ρξεζηκνπνηήζεη ψζηε λα «ιαλζαξηζηεί» θαη λα θαηαμησζεί ζηνλ δηεζλή αληαγσληζκφ. Ρν
άιινηε ζακκέλν ηεο παξειζφλ αλαδχεηαη ζηελ επηθάλεηα θαη ε πνιππνιηηηζκηθή ηεο
ηζηνξία ρξεζηκνπνηείηαη σο κνριφο γηα λα πξνβιεζεί ε πφιε σο ειθπζηηθφ πξντφλ.

Πχκθσλα κε ηηο κπάζηαξδεο κε κλήκε (2015: 17):

«Πηελ ησξηλή ζπγθπξία επηιέγεηαη λα πξνβιεζνχλ θνκκάηηα ηεο ηζηνξίαο ηεο πφιεο,
θαηάιιεια πξνο πψιεζε ζε ηνπξίζηεο απφ ην Ηζξαήι, ηελ Ρνπξθία ή ηε Οσζία. Ρελ
ίδηα ζηηγκή δέρνληαη επίζεζε απηνί πνπ ζήκεξα ζπλζέηνπλ ηελ κε
εκπνξεπκαηνπνηήζηκε πνιππνιηηηζκηθφηεηα (κεηαλάζηεο απφ βνξά, λφην θη
αλαηνιή). Ζ αθνκνίσζε/απνπνιηηηθνπνίεζε ηνπ παξειζφληνο πσιείηαη ζηνλ
κεζναζηφ ιεπθφ δπηηθφ ηνπξίζηα ηαπηφρξνλα κε ζθνχπεο θαη πεξηπνιίεο απφ
δεκνηφκπαηζνπο θαη κπάηζνπο ζε Αξηζηνηέινπο, Λαβαξίλνπ, ζηαζκφ θ.α., θαη
δησγκνχο απηψλ πνπ πεξηζζεχνπλ.»

Πηελ πξαγκαηηθφηεηα αθνινπζψληαο ηηο βαζηθέο θαηεπζχλζεηο ηνπ city branding ε

πφιε αληηκεησπίδεηαη σο έλα «εκπφξεπκα-πξντφλ» θαη νη πξνο απεχζπλζε θάηνηθνη,
ηνπξίζηεο θαη επελδπηέο αληηκεησπίδνληαη σο «πειάηεο». Ζ πφιε, επνκέλσο, σο
εκπφξεπκα-πξντφλ ζα πξέπεη κε «απηνπεπνίζεζε, πεξεθάληα θαη λαξθηζζηζκφ» λα
δηαθεκηζηεί, αλαδεηθλχνληαο ηα ζπγθξηηηθά πιενλεθηήκαηά ηεο.

Γηα ην ζθνπφ απηφ ε άιιε φςε ησλ πνιηηηθψλ ηεο δεκηνπξγηθήο πφιεο είλαη νη πνιηηηθέο
θαηαζηνιήο θαη πνηληθνπνίεζεο ησλ κε επηζπκεηψλ θνηλσληθψλ νκάδσλ. Ν δήκαξρνο
ηεο πφιεο δειψλεη ζεηηθφο ζηε δεκηνπξγία ζηξαηνπέδσλ θξάηεζεο κεηαλαζηψλ θαη
πξνηείλεη ηε ρσξνζέηεζή ηνπο ζην Γ‘ Πψκα Πηξαηνχ: «Ν δήκνο Θεζζαινλίθεο δελ έρεη
ηε δπλαηφηεηα λα θηινμελήζεη κεηαλάζηεο (…). ΋κσο εγψ δελ ζα έιεγα φρη. ΋ζνη ην
θάλνπλ απηφ έρνπλ κέρξη θαη ξαηζηζηηθή αληίιεςε. Ρη ζα ζε βιάςεη έλαο κεηαλάζηεο
πνπ είλαη κέζα ζε ζηξαηφπεδν;» (Mega, 2012b). Ραπηφρξνλα ζηα πιαίζηα ηεο κείσζεο
ησλ δεκνηηθψλ δαπαλψλ ππνζηεξίδεη ηελ εζεινληηθή αζηπλφκεπζε ηεο πφιεο383 θαη
επηθξνηεί νκάδεο θαζαξηφηεηαο πνιηηψλ. Δπίζεο ζην φλνκα ηεο θξίζεο θαη ησλ
πεξηθνπψλ ησλ δεκνηηθψλ δαπαλψλ πξαγκαηνπνηνχληαη κηα ζεηξά απφ δξάζεηο φπσο
«ε εθρψξεζε επζχλεο γηα ηε ζπληήξεζε δεκφζησλ ρψξσλ ζε ηδηψηεο, νη ρνξεγίεο
δεκφζησλ ρψξσλ, νη εληεηλφκελεο εθθαζαξίζεηο δεκφζησλ ρψξσλ απφ αλεπηζχκεηνπο
ρξήζηεο φπσο είλαη νη κεηαλάζηεο-κηθξνπσιεηέο θαη νη ρξήζηεο λαξθσηηθψλ, θαζψο θαη
ε απαγφξεπζε πνιηηηθψλ ζπγθεληξψζεσλ ζε θεληξηθέο πιαηείεο ζην φλνκα ηεο νκαιήο
ιεηηνπξγίαο ηεο αγνξάο» (Αζαλαζίνπ, 2013: 7). Ραπηφρξνλα ε απνθαινχκελε

383
Ρν 2014 ν Κπνπηάξεο δήισζε:

«Ζ ζθέςε καο είλαη λα αμηνπνηήζνπκε γηα ηε θχιαμε εζεινληηθά κέιε ησλ ΘΑΞΖ. Γχν-δχν ή ηξεηο-
ηξεηο, ζα πεξπαηνχλ θαη ζα ιέλε ζηνπο λαξθνκαλείο: ―Καδέςηε ηα θαη θχγεηε, αιιηψο παίξλσ
ηειέθσλν ηελ Αζηπλνκία ηψξα‖. Βέβαηα, νη εζεινληέο πξέπεη λα είλαη ελεξγεηηθά άηνκα. Γελ ζα
ήζεια λα θηάζνπκε ζε απηφ ην ζεκείν, αιιά δπζηπρψο ε πνιχ απμεκέλε παξαβαηηθφηεηα καο
αλαγθάδεη» (Ρα Λέα, 2014).

549
αλεθηηθφηεηα ζηε δηαθνξά κε ηελ ελίζρπζε ηεο γθέη νηθνλνκίαο απνηεινχλ ζηελ
πξαγκαηηθφηεηα ζηξαηεγηθέο «ξνδ μεπιχκαηνο» (pink washing), θαζψο ηελ ίδηα ζηηγκή
πνπ ν δήκαξρνο ηεο πφιεο ππνζηεξίδεη ην gay pride, δηψθεη δηεκθπιηθέο εξγάηξηεο ηνπ
έξσηα θαη εθηνπίδεη ηνπ νίθνπο αλνρήο απφ ην θέληξν ηεο πφιεο, δεκηνπξγψληαο ηε
ιεγφκελε γεηηνληά ηνπ έξσηα, έλα είδνο γθέην ζην δπηηθφ άθξν ηεο πφιεο. Ρέινο, ζηα
πιαίζηα ηεο ελίζρπζεο ηεο επηρεηξεκαηηθφηεηαο θαη ηεο αηνκηθήο επζχλεο, ν δήκαξρνο
ηεο πφιεο πξσηνζηαηεί ζηελ επηβνιή δηδάθηξσλ ζηνπο θνηηεηέο ησλ παλεπηζηεκίσλ 384,
απαγνξεχεη ηηο ιατθέο ρσξίο κεζάδνληεο, εθθελψλεη ηελ πιαηεία Ιεπθνχ Ξχξγνπ απφ
ηνπο αγαλαθηηζκέλνπο ην 2011 θαη ππνζηεξίδεη ηελ εμφξπμε ρξπζνχ ζηε Σαιθηδηθή385.

Ππλεπψο, κε βάζε ηα παξαδείγκαηα ηνπ «δηθαηψκαηνο ηεο πφιεο» ηνπ Θακίλε θαη ηεο
«δεκηνπξγηθήο Θεζζαινλίθεο» ηνπ Κπνπηάξε, γίλεηαη ζαθέο φηη ηφζν ε ξεηνξηθή φζν
θαη ε άζθεζε ησλ λέσλ αζηηθψλ πεξηθξάμεσλ ζεκαίλνπλ ρσξηθφηεηεο πνπ έρνπλ
αληίθηππν ζηελ θαζεκεξηλή δσή ησλ θαηνίθσλ θαη ζην αζηηθφ πεξηβάιινλ. Ζ πξφζβαζε
ζην «δηθαίσκα ζηελ πφιε» ηνπ Θακίλε θαη ζηε «δεκηνπξγηθφηεηα» ηνπ Κπνπηάξε
έρνπλ ηαμηθέο, εζληθέο θαη έκθπιεο πξνυπνζέζεηο, θαη ηαπηφρξνλα ην ζπλνλζχιεπκα
δηθαησκάησλ απφ ηελ ηδησηηθή ηδηνθηεζία έσο ην δεκφζην ρψξν, αιιά θαη ε επηιεθηηθή
πξφζβαζε ζε απηά, ζε έλα πιαίζην λενθηιειεχζεξσλ πνιηηηθψλ δηαθπβέξλεζεο δελ
αθήλνπλ θαλέλα πεξηζψξην ζχγθιεζεο ησλ δπν «Γηθαησκάησλ», ηνπ Ιεθέβξ θαη ηνπ
Θακίλε. Ραπηφρξνλα ν Κπνπηάξεο ζθεηεξίδεηαη θαη απνπνιηηηθνπνηεί ηε κλήκε ηεο
πφιεο κε ζθνπφ ηελ πξνζέιθπζε επελδχζεσλ θαη ηνπξηζηψλ θαη ν Θακίλεο πξνσζεί
ηελ αηζζεηηθνπνίεζε ηνπ ιεθεβξηαλνχ «Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε» ρξεζηκνπνηψληαο
απνζπάζκαηά ηνπ «σο ξνκαληηθέο λφηεο ζηνλ πνιηηηθφ ηνπ ιφγν θαη πξφγξακκα»
(Καθξπγηάλλε θαη Ρζαβδάξνγινπ, 2013: 296). Δλψ ην «Γηθαίσκα ζηελ πφιε» ηνπ
Ιεθέβξ εκπλεχζηεθε απφ ηελ Ξαξηζηλή Θνκκνχλα θαη ελέπλεπζε ην Κάε ηνπ ‗68, ην
«Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε» ηνπ Θακίλε θαη ε δεκηνπξγηθή πφιε ηνπ Κπνπηάξε είλαη ζαθέο
φηη ζπκβάινπλ ζηελ πνηληθνπνίεζε θαη θαηαζηνιή κε επηζπκεηψλ πιεζπζκηαθψλ
νκάδσλ.

384
΋πσο δήισζε ν Κπνπηάξεο:

«[πξνηείλσ] πεληαθφζηα επξψ ην ρξφλν δίδαθηξα γηα θάζε θνηηεηή. (…) Ρα δίδαθηξα είλαη γηα δπν
ιφγνπο, γηα λα ιπζεί ην πξφβιεκα ην νηθνλνκηθφ ηνπ παλεπηζηεκίνπ θαη γηα λα απνθηήζεη (...) ην
παλεπηζηήκην ηελ απηνλνκία ηνπ» (Mega, 2015)
385
Tν 2013 θαη ελψ έρνπλ πνιιαπιαζηαζηεί νη θηλεηνπνηήζεηο έλαληη ζηελ εμφξπμε ρξπζνχ ζηε Β.Α.
Σαιθηδηθή ν Κπνπηάξεο δήισζε:

«(…) ηέηνηνπ είδνπο ελέξγεηεο ζε κηα πεξίνδν πνπ ε ρψξα καο αλαδεηεί ελαγσλίσο επελδχζεηο γηα ηε
δεκηνπξγία ζέζεσλ εξγαζίαο κφλν θαθφ κπνξεί λα θάλνπλ. Δπηπιένλ ζεσξνχκε θαη φηη ε ελ ιφγσ
επέλδπζε, βαζηδφκελε ζηε ζχγρξνλε ηερλνινγία θαη έρνληαο πάξεη φινπο ηνπο πεξηβαιινληηθνχο
φξνπο γηα ηελ ελεξγνπνίεζή ηεο, πξέπεη λα ζηεξηρζεί θαη απφ ηελ ηνπηθή θνηλσλία αιιά θαη απφ ηελ
θνηλσλία ηεο Θεζζαινλίθεο» (ΑΞΔ–ΚΞΔ, 2013).

550
7.5.4 Τθαξπαγή κηθξντδηνθηεζίαο

Ρέινο νη λέεο πεξηθξάμεηο εθθξάδνληαη κέζσ ηεο απμεκέλεο θνξνιφγεζεο ηεο

αθίλεηεο πεξηνπζίαο θαη κηθξντδηνθηεζίαο.

Δδψ ζα πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη ζηελ Διιάδα ε ηδηνθαηνίθεζε πξνζεγγίδεη ην πνζνζηφ

ηεο ηάμεσο ηνπ 76,5% (Eurostat, 2009) πνπ απνηειεί έλα απφ ηα πςειφηεξα πνζνζηά
αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο ζηελ Δπξσπατθή Έλσζε. Υζηφζν κεγάιν κέξνο ησλ αθηλήησλ
ραξαθηεξίδεηαη σο «απζαίξεηε δφκεζε», πνπ ζεκαίλεη φηη έρεη νηθνδνκεζεί θαηά
παξάβαζε ησλ πνιενδνκηθψλ θαη θηηξηνινγηθψλ θαλνληζκψλ (ρσξίο νηθνδνκηθή άδεηα ή
ππέξβαζε απηήο, παξαβίαζε ησλ φξσλ δφκεζεο, δφκεζε ζε δεκφζηα γε, θ.α.).

Πην ζεκείν απηφ, αμίδεη λα επηζεκαλζεί φηη ε εμέιημε ηεο απζαίξεηεο δφκεζεο ζηελ
Διιάδα είλαη άξξεθηα ζπλδεδεκέλε κε πεξηφδνπο νηθνλνκηθψλ, θνηλσληθψλ θαη
πνιηηηθψλ θξίζεσλ. Ρα απζαίξεηα, ζα κπνξνχζε λα ππνζηεξηρζεί φηη εθθξάδνπλ ηελ
δηαιεθηηθή ζρέζε ηεο απφζπαζεο θαη αλάθηεζεο ησλ πφξσλ-κέζσλ παξαγσγήο θαη
αλαπαξαγσγήο απφ ην πιεζπζκφ θαη ηαπηφρξνλα ε λνκηκνπνίεζε θαη θνξνιφγεζή
ηνπο ζπληζηά ηελ έλαξμε ελφο λένπ θχθινπ ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο.

Πχκθσλα κε αξθεηνχο κειεηεηέο (Βαΐνπ, Καληνπβάινπ, θαη Καπξίδνπ, 1995∙

Καληνπβάινπ, 1996∙ Καληνπβάινπ θαη Καπξίδνπ, 2005∙ Επγνχξε θαη Ξνξηνθαιίδεο,
2010) ηα απζαίξεηα ζηελ Διιάδα ζεκαηνδνηνχληαη απφ κηα ηζηνξία θαλνληθνπνίεζεο
κέζσ αλαξίζκεησλ εμαηξέζεσλ, ξπζκίζεσλ θαη ηαθηνπνηήζεσλ, νη νπνίεο αληαλαθινχλ
ηνπο θνηλσληθνχο θαη πνιηηηθνχο ζπζρεηηζκνχο ηεο θάζε επνρήο386. Αξθεί λα

386
Ζ ηζηνξία ησλ απζαηξέησλ ζα κπνξνχζε λα θαηεγνξηνπνηεζεί ζε ηέζζεξηο πεξηφδνπο.

Υο πξψηε γεληά απζαηξέησλ κπνξεί λα ζεσξεζεί ε πεξίνδνο ησλ δεθαεηηψλ ‗20 θαη ‘30, κεηά ην ηέινο
ησλ Βαιθαληθψλ Ξνιέκσλ, ηνπ Α‘ Ξαγθνζκίνπ Ξνιέκνπ θαη ηνπ Διιελνηνπξθηθνχ Ξνιέκνπ. Νη
πξνζθπγηθνί πιεζπζκνί, νη νπνίνη εθηνπίζηεθαλ θπξίσο απφ ηα αλαηνιηθά Βαιθάληα, ηελ Κηθξά Αζία θαη
ηνλ Ξφλην έραζαλ ηα κέζα παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο θαη σο εθ ηνχηνπ εμαλαγθάζηεθαλ γηα λα
επηβηψζνπλ λα εγθαηαζηαζνχλ, ζην κεγαιχηεξν πνζνζηφ ηνπο, ζηελ πεξίκεηξν ησλ ειιεληθψλ πφιεσλ,
ζε απζαίξεηεο θαη πξφρεηξεο θαηαζθεπέο. Ξαξφιν πνπ ηελ πεξίνδν εθείλε εθπνλήζεθε έλα ζεκαληηθφ
θξαηηθφ ζρέδην ξχζκηζεο ηεο εγθαηάζηαζεο ησλ πξνζθχγσλ, νη πεξηζζφηεξνη θάιπςαλ ηηο ζηεγαζηηθέο
ηνπο αλάγθεο κέζσ ηεο απζαίξεηεο δφκεζεο. Δπίζεο ζα πξέπεη λα επηζεκαλζεί φηη ε πξψηε γεληά
απζαίξεησλ ζπκπίπηεη κε ηελ παγθφζκηα νηθνλνκηθή θξίζε ηνπ 1929.

Αληίζηνηρε ήηαλ θαη ε αηηία ηεο δεχηεξεο γεληάο απζαηξέησλ, θαηά ηηο δεθαεηίεο ηνπ ‗50 θαη ‘60, κεηά ην
ηέινο ηνπ Β‘ Ξαγθνζκίνπ Ξνιέκνπ θαη ηνπ Δκθπιίνπ Ξνιέκνπ. Έρνληαο ράζεη ηα κέζα παξαγσγήο θαη
αλαπαξαγσγήο, κεγάια ηκήκαηα ηνπ πιεζπζκνχ ηεο ππαίζξνπ εμαλαγθάδνληαη λα εγθαηαιείςνπλ ηηο
εζηίεο ηνπο θαη αλαδεηνχλ θαιχηεξεο ζπλζήθεο δηαβίσζεο θαη εξγαζίαο ζηηο πφιεηο. Πε αληίζεζε κε ηηο
δεθαεηίεο ηνπ ‗20-‗30 δελ ππάξρεη απηή ηε θνξά θαλέλα νξγαλσκέλν πνιενδνκηθφ ζρέδην γηα ηελ
απνξξφθεζε ηεο εζσηεξηθήο κεηαλάζηεπζεο θαη ε ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ησλ λέσλ θαηνίθσλ
εγθαζίζηαηαη ζε απζαίξεηεο θαηαζθεπέο. Κε ηελ έληνλε αζηηθνπνίεζε ηνπ αγξνηηθνχ πιεζπζκνχ αξρίδεη
λα εθαξκφδεηαη ην ζρέδην ηεο θξαηηθήο αλνρήο ζηελ απζαίξεηε δφκεζε θαζψο θαη ηεο αληηπαξνρήο, ηεο
απμεκέλεο δειαδή γαηνπξνζφδνπ, σο εδαθηθή θαη πνιηηηθή επέθηαζε ηνπ ζρεδίνπ Κάξζαι
(Βαξβαξέζνο, 2002 [1952]). Ζ αληηπαξνρή νηθνπέδσλ κε δηακεξίζκαηα απνηέιεζε ηελ θχξηα, πιελ
αλεπίζεκε, θξαηηθή πνιηηηθή απέλαληη ζην νμχ ζηεγαζηηθφ δήηεκα. ΋πσο επηζεκαίλνπλ νη Καληνπβάινπ
θαη Καπξίδνπ (2005: 2) «ε απζαίξεηε δφκεζε ζηελ Διιάδα ππνθαηέζηεζε –γηα λα κελ πνχκε φηη,
νπζηαζηηθά απνηέιεζε- κηα θξαηηθή θνηλσληθή πνιηηηθή θαηνηθίαο». Πε απηή ηε κέζνδν ζηεξίρζεθε ε
νηθνδφκεζε ησλ κεγάισλ πφιεσλ ηεο Διιάδαο, κεηαηξέπνληαο ζε κηθξντδηνθηήηεο κεγάιν κέξνο ηνπ
πιεζπζκνχ.

Νη επφκελεο δπν γεληέο απζαηξέησλ ησλ δεθαεηηψλ ‗70-‗80 θαη ‗90-‗00 ζπλδέζεθαλ αθελφο κε ηελ
εκθάληζε ηεο πξναζηηνπνίεζεο θαη ηεο παξαζεξηζηηθήο θαηνηθίαο θαη αθεηέξνπ κε ηελ

551
αλαθεξζνχλ νη πεξηπηψζεηο ηνπ Ξ.Γ. 18-03-1926 (ΦΔΘ Α‘ 231/04-11-1928) θαη ζηε
ζπλέρεηα ηνπ Β.Γ. 09-08-1955 (ΦΔΘ Α‘ 266/30-09-1955) κε ηνπο νπνίνπο ην θξάηνο
αλαγλσξίδεη ηελ αδπλακία ειέγρνπ ηεο απζαίξεηεο δφκεζεο θαη λνκηκνπνηνχληαη
ζρεδφλ φια ηα απζαίξεηα ηεο γεληάο ηνπ κεζνπνιέκνπ. Πηε ζπλέρεηα ζεζπίζηεθε ζηελ
πεξίνδν ηεο Γηθηαηνξίαο ν Α.Λ. 410/1968 (ΦΔΘ Α‘ 110/16-05-1968), ν νπνίνο ζηα
πιαίζηα απνξξφθεζεο ησλ θνηλσληθψλ αληηδξάζεσλ λνκηκνπνίεζε πιήζνο απζαίξεησλ
θαηαζθεπψλ ηεο δεχηεξεο γεληάο ησλ δεθαεηηψλ ‗50-‗60. Έπεηηα ν Λ.1337/1983 (ΦΔΘ
Α‘ 33/04-03-1983) καδί κε ην Λ.947/1979 (ΦΔΘ Α‘ 169/26-07-1979) λνκηκνπνίεζαλ
ηα απζαίξεηα ηξίηεο γεληάο ηεο δεθαπεληαεηίαο 1968-1983 θαη γηα άιιε κηα θνξά
ιεηηνχξγεζαλ σο εξγαιείν θνηλσληθήο ελζσκάησζεο πξνζθέξνληαο πςειή
γαηνπξφζνδν ζηα πξνο λνκηκνπνίεζε θηίζκαηα. Ν ζπιινγηζκφο πάλσ ζηνλ νπνίν
βαζίζηεθε ν Λ.1337/1983 ζεσξνχζε, φηη αλ θαιπθζνχλ νη ηξέρνπζεο ηφηε αλάγθεο ζε
πνιενδνκεκέλε γε κε καδηθέο πνιενδνκηθέο κειέηεο έληαμεο ησλ ήδε
ππθλνδνκεκέλσλ πεξηνρψλ απζαηξέησλ, ζα πάςεη λα πθίζηαηαη ην θνηλσληθφ αίηην ηεο
θαηαζθεπήο ηνπο θαη ε απζαίξεηε δφκεζε ζα θαηαπνιεκεζεί. Υζηφζν ε αλάζρεζε ηεο
απζαίξεηεο δφκεζεο δελ επηηεχρζεθε, ηφζν ιφγσ ησλ θαζπζηεξήζεσλ ζηελ εθαξκνγή
ησλ πνιενδνκηθψλ κειεηψλ, φζν θαη ζηα λνκηθά «παξάζπξα» πνπ παξείρε ην θξάηνο,
φπσο ε πξφβιεςε γηα θαηαζθεπή εκηυπαίζξησλ ρψξσλ απφ ηνλ Γεληθφ Νηθνδνκηθφ
Θαλνληζκφ - Λ.1577/1985 (ΦΔΘ Α‘ 210/18-12-1985) φπσο ηξνπνπνηήζεθε θαη ηζρχεη
έσο ζήκεξα κε ην Λ.2381/2000 (ΦΔΘ Α‘ 140/13-06-2000). Πηε ζπλέρεηα ζα
αθνινπζήζεη ν Λ.3212/2003 (ΦΔΘ Α' 308/31-12-2003) πνπ επηηξέπεη ηελ
ειεθηξνδφηεζε θαη πδξνδφηεζε ησλ απζαίξεησλ θαηαζθεπψλ θαη ηέινο κε ηνπο
Λ.3843/2010 (ΦΔΘ Α‘ 62/28-4-2010) θαη Λ.4014/2011 (ΦΔΘ Α‘ 209/21-9-2011)
επηρεηξείηαη έλαληη ρξεκαηηθνχ αληηηίκνπ ε ηαθηνπνίεζε ησλ εκηυπαίζξησλ θαη ε
ξχζκηζε ησλ απζαηξέησλ θαηαζθεπψλ αληίζηνηρα. Νη δπν ηειεπηαίνη λφκνη ζεζπίδνληαη
ηελ επνρή ηεο ηξέρνπζαο θξίζεο θαη ζεκαηνδνηνχλ ηελ έλαξμε ελφο λένπ θχθινπ
λνκηκνπνίεζεο ησλ απζαηξέησλ κε ζθνπφ ηε ζπιινγή ρξεκάησλ γηα ηελ απνπιεξσκή
ηνπ δεκφζηνπ ρξένπο.

εκπνξεπκαηνπνίεζε θαη ρξεκαηνπηζηνηηθνπνίεζε ηεο ηδηνθηεζίαο. Ππγθεθξηκέλα, ε ηξίηε γεληά

απζαηξέησλ απφ ηα ηέιε ηνπ ‗60 έσο ηηο αξρέο ηνπ ‗80 ζπλδέεηαη κε ηελ αλνρή ηνπ θξάηνπο είηε ηεο
Γηθηαηνξίαο είηε ησλ κεηαπνιηηεπηηθψλ θπβεξλήζεσλ, νη νπνίεο γηα πειαηεηαθνχο ιφγνπο ελζάξξπλαλ
ην κνληέιν ηεο απζαίξεηεο δφκεζεο έλαληη ρακειψλ πξνζηίκσλ (Βεξειίδεο θαη Βεξειίδεο, 2012). Πηε
ζπλέρεηα, ε ηέηαξηε γεληά απζαηξέησλ απφ ηα κέζα ‗80 έσο ηα ηέιε ηνπ ‘00 αθνξά ηελ πξναζηηνπνίεζε
θαη ηελ παξαζεξηζηηθή θαηνηθία, νη νπνίεο αλαπηχζζνληαη σο απνηέιεζκα θπξίσο δπν παξαγφλησλ. Απφ
ηε κηα νθείινληαη ζηελ πηψζε ηνπ αλαηνιηθνχ κπινθ θαη ζηελ έιεπζε θαη εγθαηάζηαζε κεηαλαζηψλ
ζηα θέληξα ησλ πφιεσλ, θαη απφ ηελ άιιε επεξεάδεηαη απφ αιιαγέο ζην θνηλσληθφ θαη νηθνλνκηθφ
επίπεδν ησλ Διιήλσλ, νη νπνίνη αλαδεηνχλ θαιχηεξε πνηφηεηα θαηνηθίαο ζηελ πεξίκεηξν ησλ πφιεσλ.
Ζ νηθνδνκηθή αλάπηπμε ησλ ηειεπηαίσλ δπν δεθαεηηψλ εληζρχζεθε ζεκαληηθά θαη απφ έλα επηπιένλ
παξάγνληα, ηελ παξνρή ζηεγαζηηθψλ δαλείσλ, πνπ ζχκθσλα κε ηελ Eurostat (2009) αθνξά ην 15%
επί ηνπ ζπλφινπ ησλ ηδηφθηεησλ θαηνηθηψλ. Νη απζαίξεηεο θαηαζθεπέο, ζχκθσλα κε θαη` εθηίκεζε
πξνζεγγίζεηο, απφ 200.000 ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗90 αλήιζαλ ζε ηνπιάρηζηνλ 1.000.000 ζηηο
αξρέο ηνπ 2011 (Βεξειίδεο θαη Βεξειίδεο, 2012).

Πχκθσλα κε ηνπο Καθξπγηάλλε θαη Ρζαβδάξνγινπ (2012: 629) «κειεηψληαο ην ηζηνξηθφ λήκα ηεο
απζαίξεηεο δφκεζεο ζηελ Διιάδα γίλεηαη θαλεξφ φηη ε εκθάληζε ησλ απζαηξέησλ έξρεηαη ηηο
πεξηζζφηεξεο θνξέο σο απάληεζε ησλ πιεζπζκψλ ζηελ έιιεηςε ή ηελ πθαξπαγή ησλ κέζσλ
παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο, ελψ ε ξχζκηζε θαη λνκηκνπνίεζή ηνπο ζπληζηά ηελ βαζχηεξε έληαμε
ησλ πιεζπζκψλ ζηνλ θεθαιαηνθξαηηθφ ηξφπν παξαγσγήο». Υο εθ ηνχηνπ «γίλεηαη θαλεξή ε δηαιεθηηθή
δηάζηαζε ηεο ηδηνθηεζίαο, ε νπνία θαζψο κεηαπεδάεη απφ ηελ απζαίξεηε ζηελ λφκηκε κνξθή θαη απφ
ηελ εμαίξεζε ζηνλ θαλφλα αληαλαθιά ηνπο θάζε θνξά ηζηνξηθνχο, θνηλσληθννηθνλνκηθνχο θαη
πνιηηηθνχο ζπζρεηηζκνχο» (Tsavdaroglou and Makrygianni, 2013a: 90).

552
Σάξηεο 14. Ξεξηνρέο απζαίξεησλ πνπ ππάρζεθαλ ζην Λ.4014/2011 (΢ΞΔΘΑ, 2012)

Ππγθεθξηκέλα κέζσ ησλ Λ.3843/2010 θαη Λ.4014/2011 θαη ηελ αλαζεψξεζή ηνπο κε
ηνλ Λ.4178/2013 (ΦΔΘ Α‘ 174/8-8-2013) επηρεηξείηαη έλαληη ρξεκαηηθνχ αληηηίκνπ ε
ηαθηνπνίεζε ησλ ιεγφκελσλ εκηππαίζξησλ ρψξσλ θαη ε ξχζκηζε ησλ απζαηξέησλ
θαηαζθεπψλ αληίζηνηρα. Ν ζηφρνο ησλ παξαπάλσ λφκσλ είλαη λα ζπιιέμεη ην ειιεληθφ
θξάηνο έμη δηζεθαηνκκχξηα επξψ απφ πξφζηηκα θαη θφξνπο, ην νπνίν αληηζηνηρεί ζην
2% ηνπ ειιεληθνχ ρξένπο. Πηε πνξεία πξνζηέζεθαλ κηα ζεηξά απφ λέα ηέιε θαη
απμήζεηο ζε πξνεγνχκελνπο θφξνπο πνπ ζπλδένληαη κε ηελ ηδηνθηεζία, κε πην
ραξαθηεξηζηηθή ηελ πεξίπησζε ηνπ Λ.4021/2011 (ΦΔΘ Α‘ 218/03-10-2011) γηα ην
«Έθηαθην Δηδηθφ Ρέινο Ζιεθηξνδνηνχκελσλ Γνκεκέλσλ Δπηθαλεηψλ (ΔΔΡΖΓΔ)»,
γλσζηφ σο «ραξάηζη ηεο Γ.Δ.Ζ.», ην νπνίν απφ έθηαθην ηέινο νπζηαζηηθά
κνληκνπνηήζεθε θαη επεθηάζεθε θαη ζηα κε ειεθηξνδνηνχκελα αθίλεηα, ζηα
αγξνηεκάρηα θαη ζηα νηθφπεδα κε ηνλ Λ.4223/2013 (ΦΔΘ Α‘ 287/31-12-2013) «Δληαίνο
Φφξνο Ηδηνθηεζίαο Αθηλήησλ θαη άιιεο δηαηάμεηο (ΔΛΦΗΑ)».

΋ια ηα παξαπάλσ έθηαθηα θαη κφληκα ηέιε θαη θφξνη έρνπλ σο απνηέιεζκα απφ ην
2010 έσο ην 2014 λα ζεκεησζεί ζπλνιηθή αχμεζε ηεο ηάμεσο ηνπ 808%387 ζηελ
θνξνιφγεζε ησλ αθηλήησλ θαη ζπλδπαδφκελα κε ηελ αχμεζε ησλ κε εμππεξεηνχκελσλ
«θφθθηλσλ» ζηεγαζηηθψλ δαλείσλ απφ 3,6% ην 2005 ζε 35,6% ην 2015 (Ρξάπεδα ηεο
Διιάδαο, 2014, 2015) ελδέρεηαη λα έρνπλ σο απνηέιεζκα αλαγθαζηηθέο πσιήζεηο θαη
ηε ζπξξίθλσζε ηεο κηθξντδηνθηεζίαο. Πχκθσλα κε ζηνηρεία ηνπ Ξαλειιελίνπ Ππιιφγνπ

387
Ξεγή: Ξαλειιήληα Νκνζπνλδία Ηδηνθηεηψλ Αθηλήησλ (2013). Ππγθεθξηκέλα, ηα έζνδα απφ θφξνπο
αθηλήησλ ήηαλ ην 2010: 487 εθ., ην 2011: 1,172 δηο, ην 2012: 2,857 δηο, ην 2013: €2,784 δηο θαη ην
2014: €3,937 δηο (πξφβιεςε).

553
Ξξνζηαζίαο Δλνηθηαζηψλ (2014)388, εθηφο απφ ηελ αχμεζε θαηά 30% ζηηο δηθαζηηθέο
απνθάζεηο γηα εμψζεηο, αθφκε έλα 30% ησλ ελνηθηαζηψλ αλαγθάδεηαη λα εγθαηαιείςεη
ην ζπίηη ηνπ νηθεηνζειψο, ιφγσ αδπλακίαο λα αληαπνθξηζεί ζηηο ππνρξεψζεηο ηνπ. Ρελ
ηξηεηία 2009-2012 έγηλαλ ζπλνιηθά πιεηζηεξηαζκνί θαη θαηαζρέζεηο 122.000
αθηλήησλ389, ελψ 26.000 αθίλεηα άιιαμαλ ρέξηα θαη εθηηκάηαη φηη ζα πξνζηεζνχλ άιιεο
170.000 θαηαζρέζεηο εάλ αξζεί ην πξνζηαηεπηηθφ πιαίζην γηα ηα ππεξρξεσκέλα
λνηθνθπξηά (Λ.3869/2010 – ΦΔΘ Α‘ 130/02-08-2010)390.

Ρέινο ζηα παξαπάλσ πξέπεη λα πξνζηεζεί φηη κε ην δεχηεξν κλεκφλην θαη ην Λ.

4046/2012 (ΦΔΘ Α‘ 28/14-02-2012) θαηαξγήζεθαλ θαη νη Νξγαληζκνί Δξγαηηθήο
Θαηνηθίαο θαη Δξγαηηθήο Δζηίαο, νη νπνίνη εμππεξεηνχζαλ κε ζηεγαζηηθά πξνγξάκκαηα
120.000 νηθνγέλεηεο.

388
Ξεγή: Διεπζεξνηππία 21 Νθησβξίνπ 2014.
389
Ξεγέο: Διεπζεξνηππία 9 Καξηίνπ 2013, Ρν Ξνληίθη 6 Νθησβξίνπ 2013.
390
Πχκθσλα κε ηνλ αλαζεσξεκέλν Θψδηθα Γενληνινγίαο ησλ ηξαπεδψλ (Ρξνπνπνίεζε ηνπ Θψδηθα
Γενληνινγίαο ηνπ Λ. 4224/2013, ΦΔΘ Β‘/15-10-2015) αλνίγεη απφ ηελ 1ε Ηαλνπαξίνπ 2016 ν δξφκνο
γηα πιεηζηεξηαζκνχο ηεο πξψηεο θαηνηθίαο ζε πεξίπησζε θαζπζηέξεζεο πιεξσκήο δαλείνπ πάλσ απφ
έλα κήλα.

554
7.5.5 Η θξίζε σο αθνξκή γηα ηε λενθηιειεπζεξνπνίεζε ηνπ
ρψξνπ

Ππκπεξαζκαηηθά νη παξαπάλσ εμειίμεηο ησλ λέσλ ρσξηθψλ πεξηθξάμεσλ ηελ επνρή ηεο
θξίζεο έρνπλ σο απνηέιεζκα κηα ζεηξά απφ ζπλέπεηεο.

Ζ θξίζε αμηνπνηείηαη σο αθνξκή γηα λα δηθαηνινγεζνχλ ξηδηθέο κεηαξξπζκίζεηο πνπ

ζπλδένληαη κε ηηο παγθφζκηεο δηαδηθαζίεο λενθηιειεπζεξνπνίεζεο θαη αθνξνχλ ηε
ζπξξίθλσζε ηνπ θξάηνπο πξφλνηαο, ηελ απειεπζέξσζε ησλ αγνξψλ, ηε ξχζκηζε ησλ
ηδησηηθνπνηήζεσλ θαη ηελ θαηνρχξσζε ησλ αηνκηθψλ δηθαησκάησλ ηδηνθηεζίαο θαη
φπσο έρεη ήδε αλαθεξζεί ζε απηήλ ηελ απνζηνιή νη ππεξεζληθέο ζπκθσλίεο θαη ην
θάζε επηκέξνπο θξάηνο κε ηνπο κεραληζκνχο αζθάιεηαο, δηθαίνπ θαη ειέγρνπ
δηαδξακαηίδνπλ θεληξηθφ ξφιν. Γηα ηελ επίηεπμε ησλ παξαπάλσ ζηφρσλ αθνινπζνχληαη
νη βαζηθέο θαηεπζχλζεηο ηεο λενθηιειεχζεξεο «ζεξαπείαο ή ηνπ δφγκαηνο ηνπ ζνθ» κε
ηελ εγθαηάζηαζε θαζεζηψηνο εθηάθηνπ αλάγθεο θαη κφληκεο εμαίξεζεο φπσο
εθθξάδεηαη κε κηα ζεηξά απφ ζεζκηθέο ξπζκίζεηο φπσο νη Ξξάμεηο Λνκνζεηηθνχ
Ξεξηερνκέλνπ θαη νη ιεγφκελεο πνιηηηθέο «fast track» πνπ παξαθάκπηνπλ ηηο έζησ θαη
ειιεηπείο πξφηεξεο δηαδηθαζίεο δηαβνχιεπζεο θαη ειέγρνπ. Δπηπιένλ αθνινπζψληαο ηηο
παγθφζκηεο ηάζεηο ηεο λενθηιειεπζεξνπνίεζεο ηνπ ρψξνπ ην θξάηνο κεηψλεη ηνλ
παξεκβαηηθφ ηνπ ξφιν θαη απνθηά ην ξφιν ηνπ εηαίξνπ-κάλαηδεξ, θαη σο εθ ηνχηνπ ε
πξφηεξε θξαηηθά νξγαλσκέλε ρσξνηαμηθή θαη πνιενδνκηθή λνκνζεζία γίλεηαη πην
επέιηθηε θαη εληζρχεηαη ε ηδησηηθή πνιενδφκεζε.

Ξην ζπγθεθξηκέλα, παξαηεξείηαη ζαθήο αιιαγή ζην κνληέιν ρσξηθνχ ζρεδηαζκνχ

θαζψο εγθαηαιείπεηαη ε ξεηνξηθή πεξί «αεηθφξνπ-βηψζηκεο αλάπηπμεο», «ζπκπαγνχο
πφιεο» θαη «δεκφζηαο ζπκκεηνρήο ησλ πνιηηψλ» θαη δίλεηαη πιένλ πξνηεξαηφηεηα ζηελ
νξγάλσζε θαη αλάπηπμε πεξηνρψλ γηα πξνζέιθπζε επελδχζεσλ κέζσ ηεο ηδησηηθήο
πνιενδφκεζεο. Πχκθσλα κε ηελ Αζαλαζίνπ (2013: 6) «ζην πιαίζην ηεο ζηξαηεγηθήο
νηθνλνκηθήο αλάθακςεο ηεο ρψξαο ε ινγηθή [ησλ κλεκνλίσλ] ππαγνξεχεη ηελ
κεηάιιαμε ησλ ζηφρσλ ηεο πνιενδνκίαο: απφ ηελ πξνψζεζε ηεο θνηλσληθήο ηζφηεηαο
θαη ηεο πεξηβαιινληηθήο πνηφηεηαο κέζα απφ ηε ξχζκηζε ηεο laissez faire αζηηθήο
αλάπηπμεο, ζηελ άξζε ησλ πεξηνξηζκψλ ηεο αλάπηπμεο ηεο ηδησηηθήο πξσηνβνπιίαο,
ηελ επειημία ζηελ αμηνπνίεζε ηεο γεο θαη ηελ επηηάρπλζεο ησλ δηαδηθαζηψλ κέζα απφ
ηε κείσζε ησλ ειέγρσλ θαη ηεο θνηλσληθήο ζπκκεηνρήο». Ππγθεθξηκέλα ν πξφηεξνο Λ.
2508/97 (ΦΔΘ Α‘ 124/13-06-1997), κεηαμχ άιισλ, πξνέβιεπε ηε «κεγαιχηεξε δπλαηή
νηθνλνκία ησλ νηθηζηηθψλ επεθηάζεσλ» (αξ 1. παξ.1,β), ηελ «πξνζηαζία ηνπ
πεξηβάιινληνο θαη ηελ αλαθνπή ηεο άλαξρεο δφκεζεο» (αξ 1. παξ.1,β), ηε «ζπλνρή
θαη αλαζπγθξφηεζε ηνπ πεξηαζηηθνχ θαη αζηηθνχ ρψξνπ» (αξ 1. παξ.1,α) ηε
«δηαθχιαμε ηεο γεσξγηθήο γεο πςειήο παξαγσγηθφηεηαο» (αξ 1. παξ.2), ηελ
ελαξκφληζε ηνπ πνιενδνκηθνχ ζρεδηαζκνχ κε «ηηο αξρέο θαη θαηεπζχλζεηο ηνπ
αλαπηπμηαθνχ πξνγξακκαηηζκνχ θαη ηνπ ρσξνηαμηθνχ ζρεδηαζκνχ» (αξ 1. παξ.2) θαη
γηα ηελ επίηεπμε ησλ παξαπάλσ ζηφρσλ πξνέβιεπε «δηαδηθαζίεο ζπκκεηνρήο θαη
απνθέληξσζεο, πνπ, εθηφο απφ ηηο πξσηνβνπιίεο, ηε ζχκπξαμε θαη ηηο αξκνδηφηεηεο
ηεο ηνπηθήο απηνδηνίθεζεο, πεξηιακβάλνπλ θαηά ην δπλαηφλ ηελ ελεξγφ ζπκκεηνρή
ηνπ πνιίηε θαη ησλ θνηλσληθψλ θνξέσλ ζηε δηακφξθσζε ησλ επηινγψλ, ησλ ζηφρσλ
θαη πξνηεξαηνηήησλ, (...) ησλ επί κέξνπο ζρεδίσλ θαη πξνγξακκάησλ (...)» (αξ 1.
παξ.5). Ρψξα, ζην αλαδπφκελν λέν ππφδεηγκα ζρεδηαζκνχ αθελφο απνπζηάδεη πιήξσο
θάζε αλαθνξά ζηε ζπκκεηνρή θαη ελεκέξσζε ηεο ηνπηθήο θνηλσλίαο θαη αθεηέξνπ
ζηφρνο είλαη ε βειηίσζε ηνπ επελδπηηθνχ θιίκαηνο θαη ε πξνζέιθπζε ηδησηηθψλ

555
θεθαιαίσλ. Υο εθ ηνχηνπ ζχκθσλα κε ηνλ Βνπξέθα (2013: 82) νη λέεο ρσξηθέο
εμειίμεηο αλαθέξνληαη ζε «κεγάιεο εθηάζεηο γεο κε εληαία ηδηνθηεζία, ζεκαληηθέο
επελδχζεηο θεθαιαίνπ θαη πξνζηδηάδνπλ ζε κηα θαηάζηαζε ζηελ νπνία ε γαηνπξφζνδνο
πνπ πξνθχπηεη απφ ηελ αζηηθνπνίεζε αδφκεησλ πεξηνρψλ ζα ζπγθεληξψλεηαη ζηα
ρέξηα νιίγσλ». Ζ απφιπηε πξνηεξαηφηεηα πνπ δίλεηαη ζηελ αλάπηπμε ηδησηηθψλ
επελδχζεσλ είηε κε ηε δηεπθφιπλζε ηεο εμφξπμεο ζηηο Πθνπξηέο, είηε κε ηα
Δ.Π.Σ.Α.Γ.Α., ηα Δ.Π.Σ.Α.Π.Δ. θαη ηα Δηδηθά Σσξηθά Πρέδηα έρνπλ σο άκεζν απνηέιεζκα
ζχκθσλα κε έθζεζε ηεο WWF (2013)391 λα ππνζηνχλ ζεκαληηθά πιήγκαηα ε δαζηθή,
ρσξνηαμηθή, πνιενδνκηθή θαη πεξηβαιινληηθή λνκνζεζία.

Δπηπιένλ, ην λέν κνληέιν ρσξηθνχ ζρεδηαζκνχ επλνεί ηε κεηαηξνπή θαη κεηαθχιηζε

ηνπ ιεγφκελνπ δεκφζηνπ ρξένπο ζε ηδησηηθφ. ΋πσο επηζεκαίλεη ν Βνπξέθαο (2014: 9)
«ε πνιηηηθή ηεο ππεξβνιηθήο αχμεζεο ησλ θνξνινγηθψλ βαξψλ ησλ πνιηηψλ, ζε
ζπλδπαζκφ κε ηελ αλεξγία, ηελ ππναπαζρφιεζε θαη ηε ξαγδαία κείσζε ησλ
εηζνδεκάησλ, κεηαηξέπεη έλα κέξνο ηνπ δεκφζηνπ ρξένπο ζε ηδησηηθφ. Θαη φπσο γηα ηελ
εμφθιεζε ηνπ δεκφζηνπ ρξένπο πξνσζείηαη ε εθπνίεζε ηεο δεκφζηαο αθίλεηεο
πεξηνπζίαο, θαίλεηαη φηη ζε δεχηεξν ρξφλν ζα πξνρσξήζεη ε απφπεηξα εθπνίεζεο ηεο
αληίζηνηρεο ηδησηηθήο.»
Ξίλαθαο 3. Ξνζνζηφ ηδηνθαηνίθεζεο θαη πνζνζηφ απαζρφιεζεο ζε ρψξεο ηεο Ν.Λ.Δ.
(Eurostat, 2009∙ 2012a∙ 2012b)

Πνζνζηφ ηδηνθαηνίθεζεο Πνζνζηφ Απαζρφιεζεο

Υψξεο ΟΝΔ
2009 2011

Ηζπαλία 83.2 57.7

Διιάδα 76.5 55.6

Ξνξηνγαιία 74.6 64.2

Ηξιαλδία 73.7 59.2

Ηηαιία 72.4 56.9

Νιιαλδία 68.4 74.9

Γαλία 66.3 73.1

Γαιιία 63.0 63.8

Απζηξία 57.5 72.1

Γεξκαλία 46.0 72.5

391
Πχκθσλα κε ηελ έθζεζε ηεο WWF Διιάο (2013: 4):

«H πεξηβαιινληηθή νπηζζνδξφκεζε πνπ θαηαγξάθεηαη ζηελ έθζεζε απνηέιεζε απφξξνηα ησλ

κλεκνληαθψλ δεζκεχζεσλ ηεο ρψξαο, ζηηο πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο, ε απψιεηα πεξηβαιινληηθνχ
θεθηεκέλνπ θαη ε ππνβάζκηζε ηνχ πεξηβαιινληηθνχ δηθαίνπ πξνέθπςαλ απφ θπβεξλεηηθέο επηινγέο.
Θχξηα εθδήισζε ηεο ηάζεο απηήο παξακέλεη ε καδηθή θαη αζπληφληζηε επηρείξεζε δηαθνξεηηθψλ
ππνπξγείσλ γηα απινπνηήζεηο ζηελ αδεηνδφηεζε δξαζηεξηνηήησλ θαη θαηεγνξηψλ έξγσλ, κε έκθαζε
ηδίσο ζηε ζρεδφλ θαηάξγεζε ζεκαληηθψλ αδεηνδνηηθψλ δηαδηθαζηψλ γηα κεγάιεο ηνπξηζηηθέο
επελδχζεηο. Ππλερίζηεθε επίζεο κε ακείσην ξπζκφ ε λνκνζεηηθή δξαζηεξηφηεηα γηα ηε
λνκηκνπνίεζε παξάλνκσλ θηηζκάησλ θαη ρξήζεσλ φισλ ησλ θαηεγνξηψλ. Ρέινο, ζεκεηψζεθε κηα
πξαγκαηηθή ππνβάζκηζε ηεο πνηφηεηαο ηεο λνκνζέηεζεο, κε δηάζπαξηεο δηαηάμεηο γηα παξφκνηα
ζέκαηα λα εηζάγνληαη ζε εληειψο άζρεηα λνκνζεηήκαηα.»

556
Ξην αλαιπηηθά, βαζηθφο ζηφρνο ηεο πθαξπαγήο ηεο γεο κε ηηο πνηθίιεο δηαζηάζεηο ηεο
κνληκφηεηαο ηεο ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο ζπζζψξεπζεο δελ είλαη άιινο απφ ηελ
απνθνπή ησλ αλζξψπσλ απφ ηα κέζα-πφξνπο αλαπαξαγσγήο, ψζηε λα εμαλαγθαζηνχλ
γηα λα επηβηψζνπλ λα σζεζνχλ ζε αλαδήηεζε κηζζσηήο εξγαζίαο. Κε απηφλ ηνλ ηξφπν
ε θαηνηθία, σο θαηεμνρήλ πφξνο αλαπαξαγσγήο, εκθαλίδεηαη άκεζα ζπλδεδεκέλε κε
ηελ εξγαζία. Σαξαθηεξηζηηθά, ζχκθσλα κε ηηο ζηαηηζηηθέο ηεο Eurostat (Ξίλαθαο 4), ην
πνζνζηφ απαζρφιεζεο392 ζηηο ρψξεο ηεο Ν.Λ.Δ. είλαη αληηζηξφθσο αλάινγν κε ην
αληίζηνηρν πνζνζηφ ηδηνθαηνίθεζεο. Νη κεζνγεηαθέο ρψξεο, Διιάδα, Ηζπαλία, Ηηαιία,
Ξνξηνγαιία θαη ε Ηξιαλδία, πνπ βξίζθνληαη ζην επίθεληξν ηεο θξίζεο, έρνπλ ηδηαίηεξα
πςειφ δείθηε ηδηνθαηνίθεζεο θαη ρακειφ πνζνζηφ απαζρφιεζεο θαη αληηζηξφθσο νη
βφξεηεο ρψξεο ηεο Δ.Δ. έρνπλ πςειή απαζρφιεζε θαη ρακειή ηδηνθαηνίθεζε. Ρν 2011
ζηελ Διιάδα ην πνζνζηφ απαζρφιεζεο ήηαλ ρακειφηεξν απφ 56% θαη ζχκθσλα κε
έθζεζε ηεο Δπξσπατθήο Δπηηξνπήο, ζα πξέπεη, γηα λα απμεζεί ε αληαγσληζηηθφηεηα ηεο
ρψξαο, λα θηάζεη ην πνζνζηφ απαζρφιεζεο έσο ην 2020 ζην 75% (European
Commission, 2010). Δπνκέλσο, ζα κπνξνχζε εχινγα λα ππνζέζεη θαλείο φηη γηα λα
επηηεπρζεί ν παξαπάλσ ζηφρνο είλαη αλαγθαία ε κείσζε ηνπ πνζνζηνχ ηεο
ηδηνθαηνίθεζεο393.

Δπηπξφζζεηα, ζχκθσλα κε ηνλ Σαηδεκηράιε (2014), βαζηθνί παξάγνληεο γηα ηελ

έληαζε ησλ δηαδηθαζηψλ πθαξπαγήο ηεο γεο είλαη αθελφο ηα «πνηνηηθά ραξαθηεξηζηηθά
ηεο γεο» ζηελ ειιεληθή επηθξάηεηα θαη αθεηέξνπ ηα «πνιηηηθά θαη θνηλσληθά
ραξαθηεξηζηηθά». ΋ζνλ αθνξά ηνλ πξψην παξάγνληα «ην ζχλνιν ηεο ειιεληθήο
επηθξάηεηαο απνηειεί κηα νηνλεί κνλνπσιηαθή ζέζε σο πξνο ηα γεσπνιηηηθά δεδνκέλα
θαη ηε θπζηθή εγγχηεηα ζηηο επξσπατθέο αγνξέο, ζηε Οσζία θαη ζηελ αλαηνιηθή
Κεζφγεην θαη άξα ν θάηνρφο ηεο (...) κπνξεί λα απνιακβάλεη κνλνπσιηαθή
γαηνπξφζνδν» (Σαηδεκηράιεο, 2014: 89).394 Ρν δεχηεξν ραξαθηεξηζηηθφ αθνξά ην

392
Ρν πνζνζηφ απαζρφιεζεο είλαη ν αξηζκφο ησλ απαζρνινχκελσλ δηαηξνχκελνο κε ην ζχλνιν ηνπ
εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ηεο ρψξαο. Υζηφζν φηη «απαζρνινχκελνο» ζχκθσλα µε ηνλ νξηζκφ ηεο Έξεπλαο
Δξγαηηθνχ ∆πλαµηθνχ ζηελ Δπξσπατθή Έλσζε, ζεσξείηαη φπνηνο απαζρνιείηαη έζησ θαη κία ψξα
εβδνκαδηαία. Πχκθσλα µε ηνλ νξηζκφ απηφ κία ρψξα ζηελ νπνία νη πεξηζζφηεξνη εξγαδφκελνη
εξγάδνληαη µε κεξηθή απαζρφιεζε κπνξεί λα έρεη πςειφηεξε ηηκή ζε απηφ ην δείθηε ζπγθξηηηθά µε κία
άιιε ρψξα ζηελ νπνία θπξηαξρεί ε πιήξεο απαζρφιεζε θαη κία κεξίδα ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ δελ
απαζρνιείηαη θαζφινπ.
393
Πην ζεκείν απηφ ζα πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη απφ ην 2009 έσο ην 2015 ην επίζεκν πνζνζηφ
απαζρφιεζεο ζχκθσλα κε ηελ ΔΙ.ΠΡΑΡ. (2015) έρεη κεησζεί απφ ην 60,0% ζην 50,0% αληίζηνηρα.
Υζηφζν κέζα ζηε πεληαεηία 2010-2014 πεξίπνπ 200.000 άηνκα (3% ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ θαη
αχμεζε θαηά 300% ζε ζρέζε κε ηα επίπεδα πξν θξίζεο) έρνπλ κεηαλαζηεχζεη γηα εχξεζε εξγαζίαο ζε
άιιεο ρψξεο (Ιακπξηαλίδεο, 2011∙ CNBC, 2015∙ Labrianidis and Vogiatzis, 2013). Δπίζεο ε αδήισηε
«καχξε» εξγαζία έρεη πνιιαπιαζηαζηεί θαη ζχκθσλα κε ην Πψκα Δπηζεσξεηψλ Δξγαζίαο (ΠΔΞΔ) έρεη
απμεζεί απφ 12,9% ην 2013 ζην 23%% ην 2015 θαη κεζνζηαζκηθά ε αδήισηε εξγαζία θηλείηαη πάλσ
απφ 30% (πεγέο: Θαςάιεο, 2015∙ Δθεκεξίδα ησλ Ππληαθηψλ, 27 Ηνπιίνπ 2015∙ ΢πνπξγείν Δξγαζίαο
Θνηλσληθήο Αζθάιηζεο & Θνηλσληθήο Αιιειεγγχεο, 2015).

Ππλεπψο κπνξεί κε βεβαηφηεηα λα ππνζηεξηρζεί φηη νη πνηθίιεο κέζνδνη απνζηέξεζεο ησλ πφξσλ-κέζσλ
αλαπαξαγσγήο ηνπ πιεζπζκνχ έρνπλ νδεγήζεη ζε αχμεζε ησλ αηφκσλ πνπ εξγάδνληαη ή αλαδεηνχλ
εξγαζία αθφκα θαη κε δπζκελείο φξνπο (ρακειφκηζζε θαη αλαζθάιηζηε-καχξε εξγαζία) ή
εμαλαγθάδνληαη λα κεηαλαζηεχζνπλ πξνο εχξεζε εξγαζίαο.
394
Δηδηθφηεξα ν Σαηδεκηράιεο (2014: 90) αλαθέξεη φηη:

«Ρα θπζηθφ-γεσγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά, φπσο ην ππέδαθνο, ην θιίκα, ε ειηνθάλεηα, ε ζρεηηθά

θαιή (...) πνηφηεηα ησλ γεσξγηθψλ εδαθψλ, ην κεγάιν κήθνο ησλ αθηψλ θαη ηα πνιιά λεζηά

557
είδνο ηεο δηαθπβέξλεζεο ηεο ρψξαο ηελ επνρή ησλ κλεκνλίσλ πνπ έρεη σο απνηέιεζκα
ηελ «απαμίσζε ηεο αληαιιαθηηθήο αμίαο γεο θαη αθηλήησλ, [πνπ] δεκηνπξγνχλ γηα ηα
ειιεληθά εδάθε κηα νηθνλνκηθή θαη ζεζκηθή ζπγθπξία ζεσξεηηθά ειθπζηηθή γηα
θεξδνζθφπνπο επελδπηέο. Ζ απαμίσζε ηεο ηδησηηθήο γαηνπξνζφδνπ παξαζχξεη ζε
αληίζηνηρε απαμίσζε ηε γαηνπξφζνδν ηεο δεκφζηαο γεο» (Σαηδεκηράιεο, 2014: 90-91)
θαη ζχκθσλα κε ηε Οαπηνπνχινπ (Απγή, 18 Απγνχζηνπ 2013) «νη ηδησηηθνπνηήζεηο θαη
νη πσιήζεηο ηνπ ΡΑΗΞΔΓ δελ κπνξεί λα έρνπλ επηηπρία αλ δελ πξνεγεζεί ε πιήξεο
θαηάξξεπζε ησλ ηηκψλ ησλ ηδησηηθψλ αθηλήησλ»395.

Δπηπιένλ ζα πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη νη παξαπάλσ πνιηηηθέο ησλ λέσλ ρσξηθψλ

πεξηθξάμεσλ ζε ζπλδπαζκφ κε ηηο επξχηεξεο πνιηηηθέο ιηηφηεηαο θαη πεξηθνπέο ηνπ
θξάηνπο πξφλνηαο (εθπαίδεπζε, πγεία, πξφλνηα, κεηαθνξέο) έρνπλ ηδηαίηεξν
δηαζεκαηηθφ ραξαθηήξα, θαζψο δηαζηαπξψλνληαη ε ηαμηθή κε ηελ έκθπιε θαη ηε
εζληθή/εζλνηηθή δηάζηαζε παξάγνληαο θάζε θνξά πξσηφηππεο θαη ηδηαίηεξεο
πεξηθξάμεηο. Δλδεηθηηθά αξθεί λα αλαθεξζεί φηη ε πθαξπαγή ηεο θαηνηθίαο έρεη σο
απνηέιεζκα λα κέλνπλ πεξηζζφηεξα κέιε ζε δηακεξίζκαηα, λεαξά δεπγάξηα λα ζπδνχλ
κε ηνπο γνλείο ηνπο θαη ζπλήζσο ιφγσ ησλ πεξηθνπψλ ηνπ θξάηνπο πξφλνηαο νη
γπλαίθεο αλαιακβάλνπλ δπζαλάινγα ην βάξνο ηεο θνηλσληθήο αλαπαξαγσγήο, ηεο
αλαηξνθήο ησλ παηδηψλ, ηεο νηθηαθήο εξγαζίαο θαη ηεο θξνληίδαο ειηθησκέλσλ, ελψ
ηελ ίδηα ζηηγκή παξαηεξείηαη ξαγδαία αχμεζε ηεο ελδννηθνγελεηαθήο βίαο396 (Αβδειά,
2011∙ Αζαλαζίνπ, et al. 2013∙ Βαΐνπ, 2013∙ Θαιατηδίδνπ, 2013∙ Καθξπγηάλλε, 2015).
Ξαξάιιεια, εάλ ε πθαξπαγή ηεο γεο ζεκαίλεη ηε ζηαδηαθή αθαίξεζε ησλ πφξσλ-
κέζσλ παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο γηα ηνπο Έιιελεο πνιίηεο, ηαπηφρξνλα ζεκαίλεη
ηνλ πιήξε απνθιεηζκφ φζσλ δελ επλννχληαη απφ ηελ ειιεληθή ή επξσπατθή
πνιηηφηεηα. Ν θξάρηεο ζηνλ Έβξν, ηα θέληξα θξάηεζεο κεηαλαζηψλ, ηα ξαηζηζηηθά
πνγθξφκ ηεο Σξπζήο Απγήο, ε αζηπλνκηθή επηρείξεζε «Μέληνο Εεπο», κεηαμχ άιισλ,
θαηαδεηθλχνπλ φηη ζηε δηάξθεηα ηεο θξίζεο νη κεηαλάζηεο πθίζηαληαη κε αθφκα
κεγαιχηεξε έληαζε ηελ πθαξπαγή ησλ ζηνηρεησδψλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ ηνπο.

απνηεινχλ ειθπζηηθά αληαγσληζηηθά δεδνκέλα γηα ηνπο επελδπηέο» Δπηπιένλ «κηα εηδηθή νκάδα
ραξαθηεξηζηηθψλ γεο ζηελ Διιάδα αθνξά ηα πνιιά ηζηνξηθά κλεκεία, ην δηαηεξεκέλν ηνπίν, ηνλ
ζρεηηθά πςειφ δείθηε θπζηθήο αμίαο θαη ηέινο ηελ θαζηεξσκέλε θήκε (brand name) σο
κεζνγεηαθνχ πξννξηζκνχ ν νπνίνο δηαηεξεί απζεληηθφηεηα θαη δελ έρεη ππνζηεί αθφκε ηηο κε
αλαζηξέςηκεο θαηαζηξνθέο αληίζηνηρσλ πξννξηζκψλ ζηελ Ηζπαλία θαη ηελ Ηηαιία»
395
Πχκθσλα κε εθηηκήζεηο ην δηάζηεκα 2009-2014 νη εκπνξηθέο ηηκέο ησλ ηδησηηθψλ αθηλήησλ έρνπλ
κεησζεί θαηά 30-40% ελψ θαηά ηφπνπο νη κεηψζεηο αγγίδνπλ έσο θαη ην 70% (ΗΝΒΔ, 2015∙ Ρξάπεδα ηεο
Διιάδνο, 2015)
396
«Γελ έρσ ρξήκαηα, "δελ κπνξψ", αιιά…κπνξψ λα δέξλσ» ηηηινθνξείηαη ε έξεπλα πνπ
δηελεξγήζεθε απφ ηελ Δηαηξεία Κειέηεο Αλζξψπηλεο Πεμνπαιηθφηεηαο (ΔΚΑΠ) θαη ην Αλδξνινγηθφ
Ηλζηηηνχην (2013).

Πχκθσλα κε ηελ έξεπλα:

«Ρν κλεκφλην, ε βία θαη ε ζπλσκνζία ηεο ζησπήο ήηαλ ην εθξεθηηθφ θνθηέηι ηεο έξεπλαο πνπ
θαιείηαη, κεηά ηελ νινθιήξσζή ηεο, λα απαληήζεη ζην εξψηεκα: Γηαηί ν νηθνλνκηθά
―επλνπρηζκέλνο‖ άλδξαο, μεζπά ζηε ζχληξνθφ ηνπ; Ρξεηο ζηηο δέθα Διιελίδεο έρνπλ δήζεη ηνλ
εθηάιηε ηνπ μπινδαξκνχ απφ ηνλ ζχληξνθφ ηνπο, έζησ θαη κία θνξά ζηε δσή ηνπο. Έλαο εθηάιηεο
πνπ, γηα αξθεηέο γπλαίθεο, έρεη κεηαηξαπεί ζε θαζεκεξηλή θφιαζε ηνλ ηειεπηαίν ρξφλν. Αξλεηηθνί
πξσηαγσληζηέο -ζπλήζσο- άλεξγνη άλδξεο ιίγν κεηά ηελ ειηθία ησλ 40, άλδξεο κε έληνλν
εξγαζηαθφ ζηξεο, κε πηεζηηθέο νηθνλνκηθέο ππνρξεψζεηο, (...) , θαζ' νκνινγίαλ ησλ ζπληξφθσλ ηνπο
πνπ απάληεζαλ ζηελ ηειεθσληθή έξεπλα.»

558
Ρέινο νη παξαπάλσ ρσξηθέο πεξηθξάμεηο ζπκπιεξψλνληαη απφ ηηο θαηά ηφπνπο αζηηθέο
πνιηηηθέο, νη νπνίεο, αμηνπνηψληαο ην θαζεζηψο ηεο θξίζεο, εληείλνπλ ηηο
λενθηιειεχζεξεο ηάζεηο εμεπγεληζκνχ, δεκηνπξγηθήο πφιεο θαη city branding. Ζ
επηρεηξεκαηηθφηεηα, ε πξνζέιθπζε επελδχζεσλ θαη ηνπξηζηψλ θαη ηαπηφρξνλα ε
εθηφπηζε, πνηληθνπνίεζε θαη θαηαζηνιή κε επηζπκεηψλ πιεζπζκηαθψλ νκάδσλ γίλνληαη
νη θεληξηθνί άμνλεο γηα ηελ αλαδηνξγάλσζε ησλ πφιεσλ.

559
560
8. ΢πκπεξάζκαηα: omnia
sunt communia

561
562
8.1 Γηαζεκαηηθή δηαπινθή Kνηλνχ Xψξνπ θαη
πεξίθξαμήο ηνπ

8.1.1 Γηαζεκαηηθέο πεξηθξάμεηο ζηνλ Κνηλφ Υψξν

΋πσο έρεη ήδε αλαθεξζεί ζην θεθάιαην 5.2.1 «Ξξαμηαθή θαη ζπζηεκηθή πξνζέγγηζε»,
ν Θνηλφο Σψξνο ελλνηνινγείηαη σο ε δηαιεθηηθή κεηαμχ ηεο ζπζηεκηθήο θαη ηεο
πξαμηαθήο πξνζέγγηζεο. Κε βάζε ηε ζπζηεκηθή πξνζέγγηζε ν Θνηλφο Σψξνο είλαη «έλα
θνηλσληθφ ζχζηεκα θαη νη θνηλσληθέο ηνπ δπλάκεηο» θαη κε βάζε ηελ πξαμηαθή
πξνζέγγηζε ν Θνηλφο Σψξνο είλαη «κηα θνηλσλία ή θνηλφηεηα ππνθεηκέλσλ θαη ν ηξφπνο
επηθνηλσλίαο ηνπο».

Δπνκέλσο ε πεξίθξαμε ζηνλ Θνηλφ Σψξν κε βάζε ηε ζπζηεκηθή πξνζέγγηζε ζεκαίλεη

ηελ «πεξίθξαμε» ηνπ Θνηλσληθνχ Ππζηήκαηνο θαη ησλ Θνηλσληθψλ Γπλάκεσλ θαη κε
βάζε ηελ πξαμηαθή πξνζέγγηζε ζεκαίλεη ηελ «πεξίθξαμε» ηνπ Ρξφπνπ Δπηθνηλσλίαο
θαη ησλ ππνθεηκέλσλ ηνπ.

΋πσο έγηλε θαλεξφ νη δηαδηθαζίεο πεξίθξαμεο ζηνλ Θνηλφ Σψξν πεξηιακβάλνπλ κηα
πνηθηιία απφ κεζφδνπο θαη εθαξκνγέο ζηηο νπνίεο αξζξψλνληαη, δηαζηαπξψλνληαη θαη
ζπκπιέθνληαη κε δηαζεκαηηθφ ηξφπν θαη ζε πνηθίιεο θιίκαθεο ηα πνιιαπιά ζπζηήκαηα
εμνπζίαο, θαηαπίεζεο θαη δηαθξίζεσλ φπσο ην έζλνο, ε εζλφηεηα, ε ηάμε, ην θχιν, ε
θνπιηνχξα, θ.ν.θ.

Κε βάζε ηα παξαδείγκαηα ησλ πξνεγνχκελσλ θεθαιαίσλ γηα ηελ πθαξπαγή ηεο γεο,
ην θπλήγη γεο θαη ηηο κάρεο γηα ηε γε, γηα ηηο πνιηηηθέο εληνίρηζεο, ζηξαηησηηθνπνίεζεο,
αλαβάζκηζεο θαη ηηηινπνίεζεο ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ, ηηο πνιηηηθέο ζθεηεξηζκνχ
ηνπ Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε θαη θαηαζηνιήο ησλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ πφιεο, ηηο
λενθηιειεχζεξεο αζηηθέο πνιηηηθέο πεξίθξαμεο φπσο απηέο εθθξάδνληαη κέζσ ησλ
δηαδηθαζηψλ εμεπγεληζκνχ, δεκηνπξγηθήο πφιεο θαη city branding θαζψο θαη ηηο
ηδηαίηεξεο εθθξάζεηο ηνπο ζηελ πεξίπησζε ηεο Διιάδαο ηελ επνρή ηεο θξίζεο κπνξεί
λα ζπληαρζεί ν παξαθάησ πίλαθαο (Ξίλαθαο 4. Γηαζεκαηηθέο πεξηθξάμεηο ηνπ Θνηλνχ
Σψξνπ).

563
 Ξίλαθαο 4. Γηαζεκαηηθέο πεξηθξάμεηο ζηνλ Θνηλφ Σψξν (ελδεηθηηθά παξαδείγκαηα)
Ξίλαθαο 4α. Έκθπιεο πεξηθξάμεηο ζηνλ Θνηλφ Σψξν
Έκθπιεο πεξηθξάμεηο ζηνλ Κνηλφ Υψξν
Φπζηθφο Υψξνο
(ρξφλνο, έθηαζε, ελέξγεηα)
Φχιν - Νη έκθπιεο πεξηθξάμεηο
εληείλνληαη ηδηαίηεξα ιφγσ ησλ
δηαδηθαζηψλ πθαξπαγήο ηεο γεο
θαη ηεο κνληκφηεηαο ηεο
ιεγφκελεο πξσηαξρηθήο
ζπζζψξεπζεο θαζψο νη
πεξηζζφηεξνη πφιεκνη θαη κάρεο
γηα ηε γε ζπλνδεχνληαη απφ
αχμεζε ησλ βηαζκψλ απφ ηηο
ζηξαηησηηθέο θαη παξαζηξαηησηηθέο
κνλάδεο, ζηε ζπλέρεηα πνιιέο
γπλαίθεο νδεγνχληαη ζε
θπθιψκαηα ηξάθηθηλγθ, θαη ηέινο
ε εγθαηάζηαζε αληξψλ εξγαηψλ,
π.ρ. ζηηο πεξηπηψζεηο νξπρείσλ-
κεηαιιείσλ, νδεγεί κε ηε ζεηξά
ηεο ζε λέν θχθιν έκθπισλ
πεξηθξάμεσλ ζηηο θαηά ηφπνπο
πεξηνρέο κε αχμεζε ηεο πνξλείαο
θαη ηδηαίηεξα ηεο παηδηθήο
πνξλείαο.
- Νη πνιηηηθέο εμεπγεληζκνχ ηελ
ίδηα ζηηγκή πνπ πξνσζνχλ ηα
πνγθξφκ ελαληίνλ δηεκθπιηθψλ ή
νξνζεηηθψλ εξγαηξηψλ ηνπ έξσηα,
ραξαθηεξίδνληαη απφ ηνλ
ζθεηεξηζκφ ηεο lgbtq θνπιηνχξαο
κε ηελ αλάπηπμε ηεο ιεγφκελεο
«γθέη νηθνλνκίαο» θαη ηηο
ζηξαηεγηθέο ηνπ απνθαινχκελνπ
«ξνδ μεπιχκαηνο», πνπ ζηφρν
έρνπλ λα θάλνπλ θηιηθέο ηηο
πφιεηο ζηηο γθέη θνηλφηεηεο θαζψο
ζεσξνχληαη αλαπφζπαζην θνκκάηη
ηεο ιεγφκελεο δεκηνπξγηθήο
ηάμεο.
- Νη έκθπινη απνθιεηζκνί απφ ην
θπζηθφ ρψξν εληείλνληαη ηδηαίηεξα
ζηελ επνρή ηνπ
λενθηιειεπζεξηζκνχ θαη νξηζκέλα
ελδεηθηηθά παξαδείγκαηα είλαη ε
Σξφπνο Δπηθνηλσλίαο
(θνηλσληθέο δπλάκεηο θαη
θνηλσληθέο ζρέζεηο)
- Ζ λενθηιειεπζεξνπνίεζε
ησλ πφιεσλ είλαη
αλαπφζπαζηα ζπλδεδεκέλε
κε ηελ ελίζρπζε ηεο
αξξελσπφηεηαο, ηεο
παηξηαξρίαο, ηεο νκνθνβίαο,
ηεο ηξαλζνθνβίαο, ησλ
έκθπισλ πξνλνκίσλ, ηεο
λνκνζεζίαο έκθπισλ
δηαθξίζεσλ, ηεο αχμεζεο ηεο
έκθπιεο βίαο, ηεο
ελδννηθνγελεηαθήο βίαο, ηεο
δηαπφκπεπζεο θαη ηνπ
ζηηγκαηηζκνχ ησλ εξγαηξηψλ
ηνπ έξσηα.
- Νη πνιηηηθέο ηνπ ΓΛΡ θαη
ηεο Ξαγθφζκηαο Ρξάπεδαο
ζηνλ Ξαγθφζκην Λφην, νη
νπνίεο έρνπλ σο απνηέιεζκα
ηελ πθαξπαγή ηεο γεο ησλ
αγξνηηθψλ πιεζπζκψλ θαη
ζηε ζπλέρεηα ηελ εληνίρηζε
θαη ηνλ απνθιεηζκφ ησλ
απηνζρέδησλ νηθηζκψλ έρνπλ
επηπιένλ ηδηαίηεξα έκθπιν
ραξαθηήξα. Ππγθεθξηκέλα ε
απνβηνκεράληζε θαη ε
θαηάξξεπζε ησλ δνκψλ ηνπ
θξάηνπο πξφλνηαο
εμαλάγθαζε ηηο γπλαίθεο λα
βξνπλ «λέα κέζα
ζπληήξεζεο σο εξγάηξηεο
θαζφλ, πσιήηξηεο
νηλνπλεπκαησδψλ,
πιαλφδηεο πσιήηξηεο,
θαζαξίζηξηεο, ιαληδέξηζζεο,
ξαθνζπιιέθηξηεο, ληαληάδεο
θαη πφξλεο» (Davis,
2004:198). Δηδηθφηεξα ζηελ
Αθξηθή «ηα είδσια ηνπ
άηππνπ ηνκέα είλαη νη
γπλαίθεο (...) νη
564
Κνηλσληθφ ΢χζηεκα
(θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη
θνηλσληθά ππνθείκελα)
- Νη λέεο πεξηθξάμεηο
κέζσ ησλ δηαδηθαζηψλ
πθαξπαγήο ηεο γεο
θαζψο θαη ηεο
εληνίρηζεο,
ζηξαηησηηθνπνίεζεο,
αλαβάζκηζεο θαη
ηηηινπνίεζεο ησλ
απηνζρέδησλ νηθηζκψλ
ζπλδένληαη κε ηελ
ελίζρπζε θνηλσληθψλ
ζπζηεκάησλ πνπ
βαζίδνληαη ζε θνηλσληθά
θπξίαξρα θχια θαη
θπξίσο κε παηξηαξρηθά
θνηλσληθά ζπζηήκαηα
θαη σο εθ ηνχηνπ
εληείλεηαη ν απνθιεηζκφο
δηαθνξεηηθψλ έκθπισλ
ππνθεηκέλσλ.
- Ζ πνηληθνπνίεζε θαη
θαηαζηνιή θνηλσληθψλ
θηλεκάησλ πφιεο έρεη
σο αλαπφζπαζην
απνηέιεζκα ηελ
πεξηζηνιή ηνπ
«Γηθαηψκαηνο ζηελ
Ξφιε», ην νπνίν κεηαμχ
άιισλ ζεκαίλεη ηελ
αλαίξεζε ησλ
θνηλσληθψλ ζρέζεσλ
πνπ επηδηψθνπλ ηελ
ππέξβαζε ησλ
θαηνπηξηθψλ δηπνιηθψλ
αληηζέζεσλ άλδξαο-
γπλαίθα, γθέη-ζηξέηη θαη
αγσλίδνληαη γηα ηα
δηθαηψκαηα ησλ
γπλαηθψλ ησλ γθέη,
ιεζβηψλ, δηεκθπιηθψλ
θιπ.
 Έκθπιεο πεξηθξάμεηο ζηνλ Κνηλφ Υψξν

Φπζηθφο Υψξνο Σξφπνο Δπηθνηλσλίαο Κνηλσληθφ ΢χζηεκα

(ρξφλνο, έθηαζε, ελέξγεηα) (θνηλσληθέο δπλάκεηο θαη (θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη

θνηλσληθέο ζρέζεηο) θνηλσληθά ππνθείκελα)

απαγφξεπζε εθηξψζεσλ ζηελ πεξηζζφηεξεο άηππα

Φχιν
Ηζπαλία, ην γεγνλφο φηη νη
γπλαίθεο αλαιακβάλνπλ
δπζαλάινγα ην βάξνο ηεο
θνηλσληθήο αλαπαξαγσγήο ελψ
ηελ ίδηα ζηηγκή παξαηεξείηαη
ξαγδαία αχμεζε ηεο
ελδννηθνγελεηαθήο βίαο ζηελ
Διιάδα ηελ επνρή ηεο θξίζεο, ην
λέν θπλήγη καγηζζψλ θαη ε
πθαξπαγή ηεο γεο απφ ηηο
γπλαίθεο αγξφηηζζεο ζε ρψξεο ηεο
Αθξηθήο, ε πνηληθνπνίεζε ησλ
νκνθπιφθηισλ ζηε Οσζία, ε
απαγφξεπζε ηεο κπνχξγθαο ζηε
Γαιιία, ε αχμεζε ηεο παηδηθήο
πνξλείαο ζηε Ιαηηληθή Ακεξηθή θαη
ηε Λνηηναλαηνιηθή Αζία, ε
αλάδπζε ηνπ απνθαινχκελνπ
«Ηζιακηθνχ λενθηιειεπζεξηζκνχ»
ζηελ Ρνπξθία κε ηηο πνιηηηθέο ηεο
«Αγίαο Ηζιακηθήο Νηθνγέλεηαο»
πνπ ππνβαζκίδνπλ ην γπλαηθείν
ζψκα ζε πεδίν βηνινγηθήο θαη
εξγαηηθήο αλαπαξαγσγήο.
απαζρνινχκελεο [θαη νη
νπνίεο] δελ είλαη
απηναπαζρνινχκελεο ή
νηθνλνκηθά αλεμάξηεηεο
αιιά δνπιεχνπλ γηα
ινγαξηαζκφ θάπνηνπ άιινπ»
(Davis, 2004:198).
- Κε παξφκνην ηξφπν νη
λενθηιειεχζεξεο πνιηηηθέο
ιηηφηεηαο απφ ηε δεθαεηία
ηνπ ‘70 θαη εηδηθφηεξα ζην
πεξηβάιινλ ηεο ηξέρνπζαο
θξίζεο ζηηο ρψξεο ηεο
Δπξψπεο θαη ηεο Βφξεηαο
Ακεξηθήο έρνπλ σο
απνηέιεζκα πεξηθνπέο ζην
θξάηνο πξφλνηαο θαη σο εθ
ηνχηνπ νη γπλαίθεο
αλαιακβάλνπλ δπζαλάινγα
ην βάξνο ηεο θνηλσληθήο
αλαπαξαγσγήο, ηεο
αλαηξνθήο ησλ παηδηψλ, ηεο
νηθηαθήο εξγαζίαο θαη ηεο
θξνληίδαο ειηθησκέλσλ.
- Νη πνιηηηθέο
εμεπγεληζκνχ
δεκηνπξγηθήο πφιεο θαη
city branding ελψ ζηα
πξψηα ζηάδηα πξνσζνχλ
ηε ιεγφκελε «γθέη
νηθνλνκία» θαη ηελ
«αλεθηηθφηεηα» ζηηο
lgbtq θνηλφηεηεο, ζηε
ζπλέρεηα, φηαλ
νινθιεξψλεηαη ν
κεηαζρεκαηηζκφο ησλ
πξνο εμεπγεληζκφ
πεξηνρψλ, ν απψηεξνο
ζηφρνο είλαη ε
θαλνληθνπνίεζε ησλ
έκθπισλ θνηλσληθψλ
ζπζηεκάησλ κε ηελ
εγθαηάζηαζε
εηεξνθαλνληθψλ
νηθνγελεηψλ κεζαίσλ θαη
αλψηεξσλ νηθνλνκηθψλ
ζηξσκάησλ.

Ξίλαθαο 4β. Δζληθέο/εζλνηηθέο πεξηθξάμεηο ζηνλ Θνηλφ Σψξν

Δζληθέο/εζλνηηθέο πεξηθξάμεηο ζηνλ Κνηλφ Υψξν

Φπζηθφο Υψξνο Σξφπνο Δπηθνηλσλίαο Κνηλσληθφ ΢χζηεκα

(ρξφλνο, έθηαζε, ελέξγεηα) (θνηλσληθέο δπλάκεηο θαη (θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη

θνηλσληθέο ζρέζεηο) θνηλσληθά ππνθείκελα)

έζλνο/ - Ν εθηνπηζκφο πιεζπζκψλ απφ - Νη απνζηεξεκέλνη θαη - Νη λενθηιειεχζεξεο

ηηο εζηίεο ηνπο θαη θπξίσο
εζλφηεηα
απηφρζνλσλ ζηελ πεξίπησζε ηνπ
Ξαγθφζκηνπ Λφηνπ ή
κεηαλαζηψλ θαη κεηαθηλνχκελσλ
πιεζπζκψλ ζηνλ Ξαγθφζκην
Βνξξά, είλαη ε βαζηθφηεξε
ζπλέπεηα ησλ δηαδηθαζηψλ
πθαξπαγήο ηεο γεο, ησλ
εθηνπηζκέλνη πιεζπζκνί
εμαλαγθάδνληαη λα
κεηαλαζηεχζνπλ, σζηφζν
ηνπο έρεη αθαηξεζεί ην
δηθαίσκα ζηε κεηαθίλεζε θαη
σο εθ ηνχηνπ έξρνληαη
αληηκέησπνη κε πιήζνο
πεξηθξάμεσλ.
δηαδηθαζίεο κέζσ ησλ
πνιηηηθψλ πθαξπαγήο ηεο
γεο, εληνίρηζεο,
ζηξαηησηηθνπνίεζεο,
αλαβάζκηζεο θαη
ηηηινπνίεζεο ησλ
απηνζρέδησλ νηθηζκψλ,
πεξηζηνιήο ηνπ

565
 Δζληθέο/εζλνηηθέο πεξηθξάμεηο ζηνλ Κνηλφ Υψξν
Φπζηθφο Υψξνο
(ρξφλνο, έθηαζε, ελέξγεηα)
πνιηηηθψλ εληνίρηζεο,
έζλνο/
ζηξαηησηηθνπνίεζεο,
εζλφηεηα αλαβάζκηζεο θαη ηηηινπνίεζεο
ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ, ησλ
πνιηηηθψλ ζθεηεξηζκνχ ηνπ
Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε θαη
θαηαζηνιήο θνηλσληθψλ
θηλεκάησλ πφιεο θαη ησλ
λενθηιειεχζεξσλ αζηηθψλ
πνιηηηθψλ πεξίθξαμεο.
- Ζ πθαξπαγή ηνπ θπζηθνχ
ρψξνπ ζηηο δηάθνξεο εθθξάζεηο
ηεο, φπσο πφιεκνη γηα πξψηεο
χιεο, κάρεο γηα ηνλ έιεγρν ησλ
ηξνθίκσλ, πθαξπαγή ησλ
πδαηηθψλ πφξσλ, πξάζηλε
πθαξπαγή ηεο γεο, κεγαινκαλία
ησλ ππνδνκψλ, κεγάιεο
ηνπξηζηηθέο εγθαηαζηάζεηο,
πεξίθξαμε θαη
εκπνξεπκαηνπνίεζε ησλ
«άγξησλ-παξζέλσλ»
νηθνζπζηεκάησλ έρεη ηδηαίηεξα
εζλνηηθή δηάζηαζε θαζψο
πιήηηνληαη θπξίσο νη
απηφρζνλεο πιεζπζκνί ηνπ
Ξαγθφζκηνπ Λφηνπ θαη σο εθ
ηνχηνπ εμαλαγθάδνληαη λα
εγθαηαιείςνπλ ηηο εζηίεο ηνπο.
- Νη πνιηηηθέο εμεπγεληζκνχ,
δεκηνπξγηθήο πφιεο θαη city
branding επηδηψθνπλ ηελ
αθαίξεζε ηνπ θπζηθνχ ρψξνπ
απφ ηηο κεηνλφηεηεο θαη ηνπο
κεηαλάζηεο, νη νπνίνη κέζα απφ
πνηθίιεο κεζφδνπο
πνηληθνπνίεζεο, βίαηεο
θαηαζηνιήο,
ρξεκαηνπηζηνηηθνπνίεζεο ηεο
θαηνηθίαο εμαλαγθάδνληαη λα
εθηνπηζηνχλ απφ ηα θέληξα ησλ
δπηηθψλ πφιεσλ.
- Δπηπιένλ νη θπιεηηθέο
πεξηθξάμεηο ζην θπζηθφ ρψξν
εθθξάδνληαη απφ κηα πνηθηιία
κεζφδσλ φπσο είλαη ν έιεγρνο
θαη ην εκπφξην κεηαθηλνχκελσλ
Σξφπνο Δπηθνηλσλίαο
(θνηλσληθέο δπλάκεηο θαη
θνηλσληθέο ζρέζεηο)
Σαξαθηεξηζηηθά
εμαλαγθάδνληαη λα
δηαζρίζνπλ ζχλνξα,
θξάρηεο, ζπξκαηνπιέγκαηα,
πνηάκηα, ζάιαζζεο, λάξθεο,
αζηπλνκηθέο πεξηπφινπο.
Δπίζεο γίλνληαη αληηθείκελν
εθκεηάιιεπζεο
δνπιεκπφξσλ, θιείλνληαη ζε
ζηξαηφπεδα θξάηεζεο θαη
έπεηηα ηηο πεξηζζφηεξεο
θνξέο κε βίαηεο κεζφδνπο
σζνχληαη λα αλαδεηήζνπλ
εξγαζία κε εμαηξεηηθά
δπζκελείο φξνπο, αθφκα
εμσζνχληαη ζηελ πνξλεία, ζε
θπθιψκαηα ηξάθηθηλγθ θαη
εκπφξηνπ αλζξψπηλσλ
νξγάλσλ.
- Νη πνιηηηθέο εληνίρηζεο,
ζηξαηησηηθνπνίεζεο,
ηηηινπνίεζεο, εμψζεσλ θαη
εθηφπηζεο ησλ θαηνίθσλ ησλ
απηνζρέδησλ νηθηζκψλ
ζπλνδεχνληαη θαη απφ ηελ
αλάινγε ξεηνξηθή, πνπ
θαιιηεξγεί ζηεξεφηππα
δηακνξθψλνληαο ζηνλ ρψξν
ηεο αλαπαξάζηαζεο ηνλ
απεηιεηηθφ «Άιιν».
Δπνκέλσο γηα ηνλ έιεγρν
ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ
αλαπηχζζεηαη ν απνηθηαθφο
εγεκνληθφο ιφγνο θαη νη
παξαγθνππφιεηο ζεσξνχληαη
αλζπγηεηλέο, πεγέο
εγθιεκαηηθφηεηαο, θαη ηνπο
απνδίδνληαη ραξαθηεξηζκνί
φπσο κεηαμχ άιισλ
«άηππεο», «ππνδεέζηεξεο»
θαη «ζθηψδεηο» πφιεηο, σο
έλα είδνο «αλσκαιίαο», σο ε
«καχξε πιεπξά» ησλ
πφιεσλ.
- Ραπηφρξνλα
αλαπηχζζνληαη λέεο κνξθέο
απνηθηνθξαηίαο κέζσ ηεο
ιεγφκελεο «ζπκκεηνρηθήο
566
Κνηλσληθφ ΢χζηεκα
(θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη
θνηλσληθά ππνθείκελα)
Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε
θαη θαηαζηνιήο ησλ
θνηλσληθψλ θηλεκάησλ
πφιεο θαη ησλ δηαδηθαζηψλ
εμεπγεληζκνχ,
δεκηνπξγηθήο πφιεο θαη
city branding απνζθνπνχλ
ζηελ ηζρπξνπνίεζε
εζληθψλ, παηξησηηθψλ θαη
νηθνγελεηαθψλ θνηλσληθψλ
ζρέζεσλ θαη θνηλσληθψλ
ζπζηεκάησλ.
- Νη θνηλφηεηεο ησλ
απηνζρέδησλ νηθηζκψλ
νξηνζεηνχληαη σο
πεξίθιεηζηα θαη
ππνδεέζηεξα θνηλσληθά
ζπζηήκαηα (γθέην) θαη
θαηνλνκάδνληαη απφ ην
δπηηθφ ιφγν σο
«επηθίλδπλνη πιεζπζκνί»,
ζηηγκαηίδνληαη θαη
ζπθνθαληνχληαη.
- Ζ πνηληθνπνίεζε θαη
θαηαζηνιή θνηλσληθψλ
θηλεκάησλ πφιεο θαη
θνηλσληθψλ εμεγέξζεσλ
έρεη σο αλαπφζπαζην
απνηέιεζκα ηελ πεξηζηνιή
ηνπ «Γηθαηψκαηνο ζηελ
Ξφιε», ην νπνίν κεηαμχ
άιισλ ζεκαίλεη ηελ
αλαίξεζε ησλ θνηλσληθψλ
ζρέζεσλ πνπ επηδηψθνπλ
ηελ ππέξβαζε ηεο
αληίζεζεο ληφπηνο-
κεηαλάζηεο.
- Νη δηαδηθαζίεο
εμεπγεληζκνχ εληζρχνπλ
ξαηζηζηηθά θνηλσληθά
ζπζηήκαηα θαζψο
ζεσξείηαη φηη νη
κεηαλάζηεο θαη νη
κεηνλφηεηεο «έθιεςαλ ηε
[πφιε] απφ ηνλ ιεπθφ
κεζναζηφ πνπ βιέπεη ηελ
πφιε ζαλ θηήκα ηνπ»
 Δζληθέο/εζλνηηθέο πεξηθξάμεηο ζηνλ Κνηλφ Υψξν
Φπζηθφο Υψξνο
(ρξφλνο, έθηαζε, ελέξγεηα)
πιεζπζκψλ, νη πνιηηηθέο
έζλνο/
ζπλφξσλ, νη ζχγρξνλνη θξαηηθνί
εζλφηεηα θξάρηεο, νη αζηπλνκηθέο
ζηξαηησηηθέο επηρεηξήζεηο, νη
πνιηηηθέο απειάζεσλ θαη
επαλαπξνψζεζεο, ηα
ζηξαηφπεδα-θέληξα θξάηεζεο
κεηαλαζηψλ, νη πνηθίινη
απνθιεηζκνί κεηαλαζηψλ απφ ην
δεκφζην-πνιηηηθφ ρψξν.
Ξίλαθαο 4γ. Ραμηθέο πεξηθξάμεηο ζηνλ Θνηλφ Σψξν
Σαμηθέο πεξηθξάμεηο ζηνλ Κνηλφ Υψξν
Φπζηθφο Υψξνο
(ρξφλνο, έθηαζε, ελέξγεηα)
Σάμε - Ξξνγξάκκαηα Γνκηθήο
Αλαπξνζαξκνγήο ηνπ ΓΛΡ, ΞΝΔ θαη
ηεο Ξαγθφζκηαο Ρξάπεδαο ζε ρψξεο
ηεο Ιαηηληθήο Ακεξηθήο θαη Αθξηθήο
απφ ηε δεθαεηία ηνπ ‘80 θαη ηα
ηειεπηαία ρξφληα θαη ζε ρψξεο ηεο
Δπξψπεο.
- Ξνιηηηθέο απνζηέξεζεο θαη
πθαξπαγήο ηεο γεο, κεγάιεο
θιίκαθαο επελδχζεηο ζε γε,
ρξεκαηνπηζηνηηθνπνίεζε ησλ γαηψλ
θαη ηεο θαηνηθίαο, γεσπνιηηηθέο
ζηξαηεγηθέο, δηαθξαηηθέο θαη
πνιπκεξείο ζπκθσλίεο.
- Κεηαηξνπή ησλ πνηθίισλ κε-
ηδησηηθψλ κνξθψλ δηθαησκάησλ
ηδηνθηεζίαο ζε απνθιεηζηηθά αηνκηθά
ηδησηηθά θαζεζηψηα ηδηνθηεζίαο, ηα
νπνία, κπνξνχλ επθνιφηεξα λα
εληαρζνχλ ζηηο ηνπηθέο θαη
παγθφζκηεο αγνξνπσιεζίεο γεο.
- Ξφιεκνη γηα πξψηεο χιεο, πνιχηηκα
Σξφπνο Δπηθνηλσλίαο
(θνηλσληθέο δπλάκεηο θαη
θνηλσληθέο ζρέζεηο)
αλαβάζκηζεο» ησλ
απηνζρέδησλ νηθηζκψλ ζην
Ξαγθφζκην Λφην απφ
δπηηθνχο «εηδηθνχο», νη
νπνίνη ζε ζπλεξγαζία κε ηηο
δηεθζαξκέλεο ηνπηθέο αξρέο,
επηδηψθνπλ λα ειέγμνπλ ηηο
θνηλφηεηεο ησλ απηνζρέδησλ
νηθηζκψλ.
Σξφπνο Δπηθνηλσλίαο
(θνηλσληθέο δπλάκεηο θαη
θνηλσληθέο ζρέζεηο)
- Θαηεγνξίεο θαη έλλνηεο
ηνπ Θεθαιαίνπ:
θεθαιαηνθξαηηθφο ηξφπνο
παξαγσγήο, αμία, ππεξαμία,
εκπφξεπκα, κηζζσηή
εξγαζία.
- Έιεγρνο ηεο ηζαγεληθήο
γλψζεο θαη ηεο γλψζεο ηεο
θχζεο.
- «Απνθαιππηηθηζηηθέο»
πξνβιέςεηο γηα έιιεηςε
πφξσλ (ελέξγεηα, ηξνθή,
λεξφ) θαη εκπφξην ηεο
αλαζθάιεηαο θαη ηνπ θφβνπ
γηα θπζηθέο θαηαζηξνθέο,
θιηκαηηθή αιιαγή, θαη
θξαηηθή ρξενθνπία πνπ
εληζρχεηαη απφ ηα κέζα
καδηθήο ελεκέξσζεο θαη
απφ δηεζλείο νίθνπο
αμηνιφγεζεο θαη απνηειεί ην
κνριφ πνπ επηηξέπεη
επψδπλεο
567
Κνηλσληθφ ΢χζηεκα
(θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη
θνηλσληθά ππνθείκελα)
(Smith, [2002] 2012:
27). Δηδηθφηεξα ε
ξεηνξηθή ηεο
δεκηνπξγηθήο πφιεο θαη
ηνπ city branding
αληηκεησπίδεη ηνπο
κεηαλάζηεο σο «εμσηηθή
νξηεληαιίζηηθε αηξαμηφλ»
θαη ν απψηεξνο ζηφρνο
είλαη θαη πάιη ε εθηφπηζή
ηνπο.
Κνηλσληθφ ΢χζηεκα
(θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη
θνηλσληθά ππνθείκελα)
- Νη λενθηιειεχζεξεο
δηαδηθαζίεο κέζσ ησλ
πνιηηηθψλ πθαξπαγήο
ηεο γεο, εληνίρηζεο,
ζηξαηησηηθνπνίεζεο,
αλαβάζκηζεο θαη
ηηηινπνίεζεο ησλ
απηνζρέδησλ νηθηζκψλ,
πεξηζηνιήο ηνπ
Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε
θαη θαηαζηνιήο ησλ
θνηλσληθψλ θηλεκάησλ
πφιεο θαη ησλ
δηαδηθαζηψλ
εμεπγεληζκνχ,
δεκηνπξγηθήο πφιεο θαη
city branding
απνζθνπνχλ ζηελ
ηζρπξνπνίεζε θαη
δηεχξπλζε ησλ ηαμηθψλ
δηαηξέζεσλ.
- Ιφγσ ηεο πθαξπαγήο
ηεο γεο νη ηνπηθέο
 Σαμηθέο πεξηθξάμεηο ζηνλ Κνηλφ Υψξν
Φπζηθφο Υψξνο
(ρξφλνο, έθηαζε, ελέξγεηα)
κέηαιια, ζπάληεο γαίεο, εμνξπθηηθή
Σάμε
θαη λέν-εμνξπθηηθή θξελίηηδα.
- Κάρεο γηα ηνλ έιεγρν ησλ
ηξνθίκσλ, λενθηιειεπζεξνπνίεζε
ηεο αγξνηηθήο παξαγσγήο,
ζπγθεληξνπνίεζε ηεο γεσξγίαο.
- ΢θαξπαγή ησλ πδαηηθψλ πφξσλ,
εκπνξεπκαηνπνίεζε ηνπ πφζηκνπ
λεξνχ, απνθξαηηθνπνηήζεηο-
ηδησηηθνπνηήζεηο θξαηηθψλ-
δεκνηηθψλ επηρεηξήζεσλ χδξεπζεο.
- Ξξάζηλε πθαξπαγή ηεο γεο θαη
πξάζηλεο εμψζεηο σο απνηέιεζκα ηεο
νινέλα θαη απμαλφκελεο αλαδήηεζεο
κεγάισλ εθηάζεσλ γηα εγθαηάζηαζε
ΑΞΔ, γηα βηνθαχζηκα θαη γηα
θαιιηέξγεηα βηνινγηθψλ ηξνθψλ.
- Κεγαινκαλία ησλ ππνδνκψλ,
πθαξπαγή, απαιινηξίσζε θαη
δέζκεπζε εθηάζεσλ γεο γηα ηε
δεκηνπξγία κεγάισλ έξγσλ θαη
ππνδνκψλ.
- Κεγάιεο ηνπξηζηηθέο
εγθαηαζηάζεηο, πνπ αλαδεηνχλ
ζηξαηεγηθέο πεξηνρέο, ζε πεξηνρέο
θπζηθνχ θάιινπο θαη ηδηαίηεξνπ
ηνπίνπ, εθηνπίδνληαο ηνπο ηνπηθνχο
πιεζπζκνχο, επηβαξχλνληαο ην
πεξηβάιινλ θαη αιινηψλνληαο ηελ
πνιηηηζκηθή ηαπηφηεηα ησλ ηνπηθψλ
πιεζπζκψλ.
- Ξεξίθξαμε θαη εκπνξεπκαηνπνίεζε
ησλ «άγξησλ-παξζέλσλ»
νηθνζπζηεκάησλ, γηα αλάπηπμε
«νηθνηνπξηζκνχ», παηεληάξηζκα
θπηνγελλεηηθνχ πιηθνχ απφ
θαξκαθεπηηθέο εηαηξίεο θαζψο θαη
κεηαηξνπή ησλ πεξηνρψλ απηψλ
ζηνπο ιεγφκελνπο «απνξξνθεηέο
δηνμεηδίνπ ηνπ άλζξαθα», νη νπνίνη
λνηθηάδνληαη απφ πνιπεζληθέο θαη
θξάηε γηα λα εμαγνξάζνπλ ξχπνπο
ζχκθσλα κε ην ζχζηεκα εκπνξίαο
ξχπσλ.
- Δθθέλσζε, αθνκνίσζε θαη
568
Σξφπνο Δπηθνηλσλίαο
(θνηλσληθέο δπλάκεηο θαη
θνηλσληθέο ζρέζεηο)
«κεηαξξπζκίζεηο».
- Αλάπηπμε ηνπ θιάδνπ ηεο
«αληηεμέγεξζεο», ν νπνίνο
αληηκεησπίδεη ηηο πφιεηο σο
«νηθνζπζηήκαηα
ζχγθξνπζεο» (Φηιηππίδεο,
2015: 137).
- Ξνηληθνπνίεζε,
αθνκνίσζε θαη θαηαζηνιή
θνηλσληθψλ ηαμηθψλ
θηλεκάησλ θαη αγψλσλ.
- Θαλνληθνπνίεζε ηνπ
ηξφπνπ επηθνηλσλίαο θαη
κεηαζρεκαηηζκφο ηνπ
αλζξσπνινγηθνχ ηχπνπ ησλ
πξψελ θαηαιεςηψλ είηε ησλ
απηνζρέδησλ νηθηζκψλ ζην
Ξαγθφζκην Λφην είηε ησλ
νκάδσλ ησλ πνιηηηθψλ θαη
ζηεγαζηηθψλ θαηαιήςεσλ
ζε Δπξψπε θαη Βφξεηα
Ακεξηθή ζε κηζζσηνχο
εξγάηεο θαη εξγάηξηεο.
- Ν εμεπγεληζκφο
πξνσζείηαη ζχκθσλα κε ηελ
νηθνλνκηθή πξνζέγγηζε
ιφγσ ηεο «δηαθνξάο
γαηνπξνζφδνπ», δειαδή ηεο
δηαθνξάο κεηαμχ ηεο
«πξαγκαηηθήο
γαηνπξνζφδνπ», πνπ
πξνζθέξεη ε ησξηλή ρξήζε
ηεο γεο θαη ηεο «δπλεηηθήο
γαηνπξνζφδνπ» πνπ ζα
κπνξνχζε λα απνθνκηζζεί
κε ηε βέιηηζηε θαη
εληαηηθφηεξε ρξήζε ηεο.
- Δπηρεηξεκαηηθή
ελεξγνπνίεζε ηεο
ιεγφκελεο «δεκηνπξγηθήο
ηάμεο» θαη ηεο «θνηλσλίαο
ησλ ηδησηψλ», πνπ ζεκαίλεη
ηνλ ζθεηεξηζκφ ησλ
θνηλσληθψλ ζρέζεσλ,
δηθηχσλ θαη ηεο θνηλσληθήο
ζπλεξγαζίαο κέζσ ηεο
Κνηλσληθφ ΢χζηεκα
(θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη
θνηλσληθά ππνθείκελα)
θνηλσλίεο ράλνπλ ηε
δηαηξνθηθή θαη
ελεξγεηαθή ηνπο
απηάξθεηα θαζψο ν
έιεγρνο ηεο παξαγσγήο
θαη ηεο δηάζεζεο ησλ
αγξνηηθψλ πξντφλησλ,
ησλ πδάησλ θαη ηεο
ελέξγεηαο πεξλάεη ζηα
ρέξηα κνλνπσιηαθψλ
πνιπεζληθψλ θαη
ηνπηθψλ επηρεηξήζεσλ,
δειαδή
ηδησηηθνπνηεκέλσλ θαη
εκπνξεπκαηνπνηεκέλσλ
θνηλσληθψλ
ζπζηεκάησλ.
- Κέζσ ηεο ηηηινπνίεζεο
ησλ απηνζρέδησλ
νηθηζκψλ εληζρχεηαη ε
αηνκηθή ηδηνθηεζία σο
θνηλσληθφ ζχζηεκα θαη
πξνσζνχληαη νη
παξαθάησ ηξεηο ζηφρνη:
Ξξψηνλ δηεπθνιχλεηαη ε
θαηεδάθηζε ησλ
παξαγθνππφιεσλ θαη
«απειεπζεξψλνληαη»
εθηάζεηο γηα λα
επελδχζεη ην ηνπηθφ θαη
παγθφζκην
θηεκαηνκεζηηηθφ
θεθάιαην. Γεχηεξνλ νη
«επηθίλδπλεο ηάμεηο»
απνκαθξχλνληαη απφ ηα
θέληξα ησλ πφιεσλ θαη
απφ ηηο επηιεγκέλεο πξνο
επελδχζεηο πεξηνρέο.
Ρξίηνλ κε ηε
ρξεκαηνπηζηνηηθνπνίεζε
ηεο θαηνηθίαο
αλαδσνγνλείηαη ε
νηθνλνκία θαη
ηαπηφρξνλα νη πξψελ
θαηαιεςίεο
κεηαζρεκαηίδνληαη ζε
δαλεηνιήπηεο θαη σο εθ
ηνχηνπ εμαλαγθάδνληαη
 Σαμηθέο πεξηθξάμεηο ζηνλ Κνηλφ Υψξν
Φπζηθφο Υψξνο
(ρξφλνο, έθηαζε, ελέξγεηα)
πνηληθνπνίεζε πνιηηηθψλ θαη
Σάμε
ζηεγαζηηθψλ θαηαιήςεσλ ζε
Δπξψπε, Βφξεηα Ακεξηθή θαη
Ιαηηληθή Ακεξηθή.
- Θξπκκαηηζκέλε πνιενδνκία,
δσλνπνίεζε, θαηαθεξκαηηζκφο ηνπ
αζηηθνχ ηνπίνπ, πεξίθιεηζηα κεγάια
αλαπηπμηαθά πξφηδεθη, εηδηθέο
νηθνλνκηθέο δψλεο, πεξίθιεηζηεο
θνηλφηεηεο-πεξηθξαγκέλνη ζχιαθεο
πνπ κνηάδνπλ κε λέεο κεζαησληθέο
πφιεηο-θξάηε θαη δηαθεκίδνπλ ην
«δηθαίσκα ζε κηα αζθαιή δσή».
- Ξξνεγκέλα ζπζηήκαηα αζθάιεηαο,
θαη επηηήξεζεο, ζηξαηησηηθνπνίεζε
ησλ πφιεσλ θαη αλάδπζε ηεο
ιεγφκελεο «πφιεο-θξνχξην», ηεο
νηθνλνκίαο ηνπ ιεγφκελνπ «αζηηθνχ
θφβνπ» θαη ηεο «πφιεο ηνπ
παληθνχ» (Θνπηξνπιίθνπ, 2015).
- Ξνιηηηθέο εληνίρηζεο,
ζηξαηησηηθνπνίεζεο,
«ζπκκεηνρηθήο» αλαβάζκηζεο θαη
ηηηινπνίεζεο απηνζρέδησλ νηθηζκψλ
ζηνλ Ξαγθφζκην Λφην.
- Δμεπγεληζκφο, ηδησηηθνπνίεζε ηεο
θνηλσληθήο θαηνηθίαο, πνιηηηθέο
αχμεζεο ησλ ελνηθίσλ, εμψζεηο,
πιεηζηεξηαζκνί, θαηαζρέζεηο
θαηνηθίαο θαη απμεκέλε θνξνιφγεζε
ηεο κηθξντδηνθηεζίαο ηδίσο ζηηο ΖΞΑ
θαη ηηο Κεζνγεηαθέο ρψξεο ηελ
πεξίνδν ηεο ηξέρνπζαο θξίζεο.
- Κεηψζεηο κηζζψλ, αχμεζε ηεο
αλεξγίαο, επηζθαιεηνπνίεζε ηεο
εξγαζίαο, ππνβάζκηζε ηεο πιήξνπο
θαη ζηαζεξήο εξγαζίαο, ππέξ ησλ
επέιηθησλ κνξθψλ εξγαζίαο πνπ
ζπλεπάγνληαη πεξηνξηζκέλεο ακνηβέο
θαη δηθαηψκαηα.
- «Οεβαλζηζηηθή-εθδηθεηηθή» επίζεζε
ζηηο δεκφζηεο ππεξεζίεο θαη
απνξξχζκηζε ηνπ πξψελ θξάηνπο
πξφλνηαο κε ηδησηηθνπνηήζεηο,
απνθξαηηθνπνηήζεηο θαη πεξηθνπέο
δαπαλψλ γηα δεκφζηεο ππεξεζίεο.
569
Σξφπνο Δπηθνηλσλίαο
(θνηλσληθέο δπλάκεηο θαη
θνηλσληθέο ζρέζεηο)
επηζηξνθήο ή ηεο
επαλεθεχξεζεο ζεζκηθψλ
θαη θνηλσληθψλ κνξθψλ
ζπιινγηθήο νξγάλσζεο.
- Θεσξία ησλ «ζπαζκέλσλ
παξαζχξσλ», ζηε Λέα
΢φξθε ηε δεθαεηία ηνπ ‘90,
κε βάζε ηελ νπνία ε
αζηπλνκία κπνξεί λα
θαηαδηψθεη κε «κεδεληθή
αλνρή» νπνηνλδήπνηε ηνπ
νπνίνπ νη πξάμεηο
«απεηινχζαλ ηελ πνηφηεηα
δσήο». «Θαλνληζκφο
Civismo» ζηε Βαξθειψλε ηε
δεθαεηία ηνπ 2000 κε βάζε
ηνλ νπνίν πνηληθνπνηνχληαη
«κε επηζπκεηέο» θνηλσληθέο
νκάδεο, δξαζηεξηφηεηεο θαη
ρξήζεηο. «Νιπκπηαθφο
Λφκνο» ζηελ Ηζηάλκπνπι ηε
δεθαεηία ηνπ 2000 πνπ
ζέηεη ηελ πφιε ζε κφληκν
θαζεζηψο «εμαίξεζεο» ζην
φλνκα ηνπ νπνίνπ
παξαθάκπηεηαη ε επίζεκε
πεξηβαιινληηθή λνκνζεζία
θαη ηαπηφρξνλα
εθηνπίδνληαη νη θάηνηθνη ησλ
απηνζρέδησλ νηθηζκψλ
(γεληδέθνληνπ) θαη
πνηληθνπνηνχληαη θνηλσληθά
θηλήκαηα πφιεο. Θαζεζηψο
εθηάθηνπ αλάγθεο θαη
κφληκεο εμαίξεζεο ζηελ
Διιάδα ηελ επνρή ηεο
θξίζεο φπσο εθθξάδεηαη κε
κηα ζεηξά απφ ζεζκηθέο
ξπζκίζεηο φπσο νη Ξξάμεηο
Λνκνζεηηθνχ Ξεξηερνκέλνπ,
νη πνιηηηθέο «fast track» θαη
ην δφγκα γηα ηελ πάηαμε
ησλ ιεγφκελσλ «εζηηψλ
αλνκίαο».
Κνηλσληθφ ΢χζηεκα
(θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη
θνηλσληθά ππνθείκελα)
λα «θαλνληθνπνηήζνπλ»
ηνλ ηξφπν δσήο ηνπο.
- Κέζσ ησλ
λενθηιειεχζεξσλ
αζηηθψλ πνιηηηθψλ ν
ρψξνο ηεο πφιεο σο
θνηλσληθφ ζχζηεκα
επηδηψθεηαη λα
«θαζαξηζηεί», λα
πξνζειθχζεη θαη λα
δηαηεξήζεη ην
«επηζπκεηφ» ζην
εζσηεξηθφ ηνπ θαη λα
«πξνζηαηεπηεί» ελάληηα
ζε φζνπο απαμηψλνπλ
ηελ αληαιιαθηηθή ηνπ
αμία ή δηαθφπηνπλ ηε
δηαδηθαζία θπθινθνξίαο
ηνπ θεθαιαίνπ.
- Δηδηθφηεξα νη
λενθηιειεχζεξεο
πνιηηηθέο εμεπγεληζκνχ,
δεκηνπξγηθήο πφιεο θαη
city branding ζηφρν
έρνπλ λα εληζρχζνπλ ηα
ηαμηθά θνηλσληθά
ζπζηήκαηα θαζψο
εθδηψρλνληαη,
πνηληθνπνηνχληαη θαη
εθηνπίδνληαη απφ ηηο
πφιεηο ηα ρακειφηεξα
νηθνλνκηθά ζηξψκαηα
θαη επηδηψθεηαη ε
πξνζέιθπζε κεζαίσλ θαη
αλψηεξσλ νηθνλνκηθψλ
ζηξσκάησλ, πινχζησλ
θαη «κνξθσκέλσλ»
θαηνίθσλ, ηνπξηζηψλ θαη
θαιιηηερλψλ πςεινχ
νηθνλνκηθνχ πξνθίι.
 Ξίλαθαο 4δ. Ξνιηηηζκηθέο πεξηθξάμεηο ζηνλ Θνηλφ Σψξν
Πνιηηηζκηθέο πεξηθξάμεηο ζηνλ Κνηλφ Υψξν
Φπζηθφο Υψξνο
(ρξφλνο, έθηαζε, ελέξγεηα)
Πνιηηηζκφο/ - Kαηεδάθηζε θαη αλάπιαζε ησλ
απηνζρέδησλ νηθηζκψλ θαη
Κνπιηνχξα
κεηαηξνπή ηνπο ζε παγθφζκηα
θέληξα θνπιηνχξαο, γλψζεο,
επηρεηξεκαηηθφηεηαο, πγείαο θαη
αλάπηπμε εηδηθψλ νηθνλνκηθψλ
δσλψλ.
- Ζ πεξηζηνιή ηνπ «Γηθαηψκαηνο
ζηελ Ξφιε», νη εθθελψζεηο
πνιηηηθψλ, θνηλσληθψλ θαη
ζηεγαζηηθψλ θαηαιήςεσλ ζε
Δπξψπε, ΖΞΑ θαη Ιαηηληθή
Ακεξηθή απφ ηε δεθαεηία ηνπ ‘80
έσο ζήκεξα ζπλνδεχνληαη
αθελφο απφ ηελ θαηαζηξνθή
ηεο θνπιηνχξαο θαζψο θαη απφ
ηνλ ιεγφκελν «πνιηηηζκηθφ
ζθεηεξηζκφ», δειαδή ηελ
αθνκνίσζε θαη
εκπνξεπκαηνπνίεζε ηεο
αληηθνπιηνχξαο.
- Αλάδπζε ηεο ιεγφκελεο
«επηρεηξεκαηηθήο πφιεο», ζηελ
νπνία φιν θαη πεξηζζφηεξν
ζεκαληηθφ ξφιν απνθηά ε
απνθαινχκελε «πνιηηηζκηθή
επηρεηξεκαηηθφηεηα» γηα ηελ
πξνζέιθπζε επελδχζεσλ.
- Ν απνθαινχκελνο
«εμεπγεληζκφο» ησλ πφιεσλ
απνηειεί ηηο ηειεπηαίεο
δεθαεηίεο κηα απφ ηηο θπξίαξρεο
παγθφζκηεο ηάζεηο αζηηθνχ
κεηαζρεκαηηζκνχ θαη βαζίδεηαη
ηφζν ζηε ιεγφκελε δηαθνξά
γαηνπξνζφδνπ φζν θαη ζηηο
πνιηηηζκηθέο πξνηηκήζεηο ησλ
εμεπγεληζηψλ θαη ζηφρν έρεη
ζχκθσλα κε ηνλ Πκηζ (2012
[2002]: 27) ηελ εθδίθεζε-
βεληέηα «ελάληηα ζηνπο
εξγαδφκελνπο, ηνπο κεηαλάζηεο
θαη ηνπο νκνθπιφθηινπο, ηνπο
έγρξσκνπο θαη ηνπο άζηεγνπο,
Σξφπνο Δπηθνηλσλίαο
(θνηλσληθέο δπλάκεηο θαη
θνηλσληθέο ζρέζεηο)
- Νη δηαδηθαζίεο ηεο
πθαξπαγήο ηεο γεο
επηδηψθνπλ ηε δηάιπζε ησλ
θνηλνηηθψλ δεζκψλ, ζρέζεσλ
θαη ζεζκψλ ησλ ηνπηθψλ
πιεζπζκψλ, ηελ θαηαζηξνθή
ηεο θνηλσληθήο
ππνθεηκεληθφηεηάο ηνπο, ησλ
ηνπηθψλ εζίκσλ, ηεο ηνπηθήο
θνπιηνχξαο, ησλ πνιηηηζκηθψλ
ηνπο πξαθηηθψλ.
- Δκθάληζε επηηξνπψλ
θαηνίθσλ (θπξίσο
κεζναζηηθψλ θαη
κεγαιναζηηθψλ ζηξσκάησλ),
νη νπνίεο επηδηψθνπλ ηνλ
εμεπγεληζκφ θαη ηελ
«αλαβάζκηζε» ησλ γεηηνληψλ
ηνπο θαη σο εθ ηνχηνπ
απαηηνχλ ηελ απνκάθξπλζε
κεηαλαζηψλ, αζηέγσλ,
ελαιιαθηηθήο λενιαίαο,
εξγαηξηψλ ηνπ έξσηα θαη
ρξεζηψλ λαξθσηηθψλ.
- Νη δηαδηθαζίεο εμεπγεληζκνχ
ππξνδνηνχληαη θαηά θαλφλα
ζηα πξψηα ηνπο ζηάδηα απφ
ηνπο ιεγφκελνπο
πξσηνπφξνπο ηνπ
εμεπγεληζκνχ, νη νπνίνη
ζπλήζσο είλαη ελαιιαθηηθή
λενιαία, lgbtq θνηλφηεηεο,
«άλζξσπνη κε ελαιιαθηηθέο
θαζεκεξηλέο θνπιηνχξεο πνπ
αλαδεηνχλ ηε δηαθνξεηηθφηεηα
θαη ηελ έληαζε» (Αιεμαλδξή,
2013: 37). Νη παξαπάλσ
θνηλσληθέο θαη πνιηηηζκηθέο
νκάδεο κε ηηο δξαζηεξηφηεηέο
θαη ηνλ ηξφπν επηθνηλσλίαο
ηνπο θάλνπλ ηε γεηηνληά
πεξηζζφηεξν «δηαλνεηηθά»
ηνλσκέλε, πνιηηηζηηθά
δπλακηθή θαη «κνδάηε», κε
απνηέιεζκα νη ηηκέο ησλ
570
Κνηλσληθφ ΢χζηεκα
(θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη
θνηλσληθά ππνθείκελα)
- Ηζρπξνπνίεζε θαη
αλάδπζε ηαπηνηηθψλ
θνηλσληθψλ ζπζηεκάησλ
θαη θνηλνηήησλ
(ζξεζθεπηηθέο,
πνιηηηζκηθέο, πνιηηηθέο
θνηλφηεηεο).
- Ζ δηαδηθαζία ηνπ
εμεπγεληζκνχ σο
δηαδηθαζία πεξίθξαμεο
επηδηψθεη λα
απνζπγθξνηεζνχλ νη
θνηλφηεηεο ησλ
θαηνίθσλ ησλ
ιεγφκελσλ
«ππνβαζκηζκέλσλ»
πεξηνρψλ πνπ ζεκαίλεη
ηφζν ηελ πθαξπαγή-
απφζπαζε ησλ θπζηθψλ
ηνπο πφξσλ φζν θαη ηελ
δηάιπζε ηνπ ηξφπνπ
επηθνηλσλίαο ηνπο θαη
ηειηθά ν απψηεξνο
ζηφρνο είλαη ε
θαηαζηξνθή ή
κεηεγθαηάζηαζε ησλ
θνηλνηήησλ ηνπο. Ζ
απνζπγθξφηεζε ησλ
θνηλσληθψλ
ππνθεηκέλσλ ζηηο ππφ
εμεπγεληζκφ πεξηνρέο
πξαγκαηνπνηείηαη ηφζν
κέζα απφ ηελ
θπθινθνξία ηνπ
θεθαιαίνπ θαη ηε
δηαδηθαζία ηεο
ιεγφκελεο «δηαθνξάο
γαηνπξνζφδνπ» φζν θαη
απφ ηελ ελεξγνπνίεζε
ησλ πνηθίισλ
ζπζηεκάησλ εμνπζίαο
ζηα πεδία ηνπ θχινπ,
ηνπ έζλνπο/εζλφηεηαο,
ηεο θνπιηνχξαο θηι.,
πνπ (αλα)παξάγνπλ νη
 Πνιηηηζκηθέο πεξηθξάμεηο ζηνλ Κνηλφ Υψξν
Φπζηθφο Υψξνο
(ρξφλνο, έθηαζε, ελέξγεηα)
ηνπο θαηαιεςίεο θαη ζε φπνηνλ
Πνιηηηζκφο/
δηακαξηχξεηαη δεκφζηα» (ν.π.:
Κνπιηνχξα 27). Νη παξαπάλσ
θαηεγνξνχληαη γηαηί «έθιεςαλ
ηε [πφιε] απφ ηνλ ιεπθφ
κεζναζηφ πνπ βιέπεη ηελ πφιε
ζαλ θηήκα ηνπ» (ν.π.: 27).
- Πχκθσλα κε ηνλ Ξαζθνπηλέιη
(2010: 5): «κεηά απφ δεθαεηίεο
παξάιιειεο εμέιημεο, δπν
ζηξψκαηα ζχγρξνλεο ηζηνξίαο
έρνπλ ζπγθιίλεη ζε κηα
κνλαδηθή ηάζε: ε επαλάζηαζε
ηεο πφιεο (φπσο πεξηέγξαςε ν
Ιεθέβξ ηελ πφιε ζηα 1960,
έλαο θηλεηήξαο δειαδή
παξαγσγήο θαη ζπζζψξεπζεο
ηνπ θεθαιαίνπ) θαη ε
πνιηηηζηηθή βηνκεραλία (φπσο
βάθηηζε ε Πρνιή ηεο
Φξαλθθνχξηεο ηε κεηαηξνπή
ηεο θνπιηνχξαο ζε
επηρείξεζε...). Ρν φλνκα ηεο
λενγέλλεηεο απηήο ρίκαηξαο
είλαη ―δεκηνπξγηθή πφιε‖.
Ξξφθεηηαη γηα κηα αζχκκεηξε
ρίκαηξα, θαζψο ε κάζθα ηεο
θνπιηνχξαο ρξεζηκνπνηείηαη γηα
λα θξχςεη ηελ χδξα ηνπ
ηζηκέληνπ θαη ηεο κεζηηηθήο
ζπέθνπιαο».
- Κε βάζε ηηο πνιηηηθέο ηνπ city
branding νη πφιεηο γηα ηελ
«αλαδσνγφλεζή» ηνπο
πξνζαλαηνιίδνληαη αθελφο ζηελ
αλάπηπμε κεγάισλ έξγσλ ή
αιιηψο «έξγσλ-λαπαξρίδσλ»
θαζψο επίζεο θαη ζηε
δηνξγάλσζε κεγάισλ
πνιηηηζηηθψλ, εκπνξηθψλ θαη
αζιεηηθψλ εθδειψζεσλ θαη
γεγνλφησλ κε δηεζλή εκβέιεηα
Νη παξαπάλσ δηνξγαλψζεηο ηηο
πεξηζζφηεξεο θνξέο έρνπλ σο
ζπλέπεηα ηελ πνηληθνπνίεζε,
θαηαζηνιή θαη εθηνπηζκφ «κε
επηζπκεηψλ» θνηλσληθψλ
νκάδσλ.
Σξφπνο Δπηθνηλσλίαο
(θνηλσληθέο δπλάκεηο θαη
θνηλσληθέο ζρέζεηο)
αθηλήησλ λα «αλεβαίλνπλ» θαη
σο εθ ηνχηνπ εθηνπίδνληαη ηα
θαηψηεξα νηθνλνκηθά
ζηξψκαηα θαη εγθαζίζηαληαη
ζηελ πεξηνρή ε ιεγφκελε «λέα
κεζαία ηάμε» θαη ζηαδηαθά
αλψηεξα νηθνλνκηθά
ζηξψκαηα.
- Ζ δεκηνπξγηθή πφιε
θαηνηθείηαη απν ηε ιεγφκελε
δεκηνπξγηθή ηάμε, ε νπνία
παξνπζηάδεηαη σο βαζηθή
ζπλζήθε γηα κηα δσληαλή
αζηηθή θνπιηνχξα ψζηε λα
εδξαησζεί κία αηκφζθαηξα
δηαξθνχο θαηλνηνκίαο θαη
αλαλέσζεο πνπ δηακνξθψλεη
εχθνξν έδαθνο γηα ηηο
ππάξρνπζεο θαη ηηο λέεο
νηθνλνκηθέο δξαζηεξηφηεηεο.
- Κε ηηο πνιηηηθέο ηνπ city
branding ε πφιε
αληηκεησπίδεηαη σο έλα
«εκπφξεπκα-πξντφλ» θαη νη
πξνο απεχζπλζε θάηνηθνη,
ηνπξίζηεο θαη επελδπηέο
αληηκεησπίδνληαη σο
«πειάηεο». Ζ πφιε σο
εκπφξεπκα-πξντφλ ζα πξέπεη
κε «απηνπεπνίζεζε,
πεξεθάληα θαη λαξθηζζηζκφ»
λα δηαθεκηζηεί,
αλαδεηθλχνληαο ηα
πιενλεθηήκαηά ηεο. Υο εθ
ηνχηνπ ην ιεγφκελν
ιαλζάξηζκα ησλ πφιεσλ
πξέπεη «λα αζρνιείηαη κε ηνλ
ηξφπν πνπ ν πνιηηηζκφο, ε
ηζηνξία, ε νηθνλνκηθή θαη
θνηλσληθή αλάπηπμε, νη
ππνδνκέο θαη ε αξρηηεθηνληθή,
ην ηνπίν θαη ην πεξηβάιινλ,
(…), κπνξνχλ λα ελσζνχλ ζε
κηα εληαία ηαπηφηεηα πξνο
πψιεζε » (Zhang and Zhao,
2009).
571
Κνηλσληθφ ΢χζηεκα
(θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη
θνηλσληθά ππνθείκελα)
ιεγφκελνη εμεπγεληζηέο.
- Ζ απνθαινχκελε
«δεκηνπξγηθή ηάμε» σο
θνηλσληθφ ζχζηεκα
απνηειείηαη απφ
απνκνλσκέλα άηνκα κε
ηδησηηθνπνηεκέλεο
ηθαλφηεηεο, πξνηηκά ηελ
εκη-αλσλπκία, ηελ
παξνπζία ειάρηζησλ
ηζρπξψλ θνηλσληθψλ
δεζκψλ θαη ηε
δπλαηφηεηα λα
πεξηηξηγπξίδεηαη απφ
άγλσζηνπο θαη
δηαθνξεηηθψλ ηχπσλ
αλζξψπνπο (Bavo,
2006).
- Κε ηηο πνιηηηθέο ηνπ
city branding
«πξνβάιιεηαη»,
«πξνσζείηαη» θαη
«ιαλζάξεηαη» ζηνλ
παγθφζκην αληαγσληζκφ
ε «εηθφλα» κηαο πφιεο
ψζηε λα πξνζειθχζεη
ηελ απνθαινχκελε
«δεκηνπξγηθή ηάμε»
θαζψο θαη λέεο
επηρεηξήζεηο,
επελδχζεηο, ηνπξίζηεο,
θνηηεηέο, θαιιηηέρλεο,
ηαιέληα θαη δηάζεκνπο,
πινχζηνπο θαη
κνξθσκέλνπο
θαηνίθνπο. Πην
παξαπάλσ πιαίζην
ηδηαίηεξε ζεκαζία δίλεηαη
ζηελ «ππφζρεζε ηεο
αιεζηλήο εκπεηξίαο» κε
βάζε ηελ νπνία
αλαπηχζζεηαη ε
ιεγφκελε «νηθνλνκία
ηεο εκπεηξίαο».
Πην ζεκείν απηφ πξέπεη λα επηζεκαλζεί φηη ε παξαπάλσ πηλαθνπνίεζε θαη ηαμηλφκεζε
δελ είλαη απφιπηε, θαζψο ζρεδφλ πάληα αλακεηγλχνληαη νη πεξηθξάμεηο ηνπ θχινπ, ηνπ
έζλνπο/εζλφηεηαο, ηεο ηάμεο θαη ηεο θνπιηνχξαο. Ξην ζπγθεθξηκέλα, ζα πξέπεη λα
επηζεκαλζεί φηη ζηνλ δηαζεκαηηθά πεξηθξαγκέλν θνηλφ ρψξν νη πνιιαπιέο θαηαπηέζεηο
φπσο ν ξαηζηζκφο, ν ζεμηζκφο, ηα ηαμηθά πξνλφκηα θαη ε ηαμηθή δηαζηξσκάησζε, ε
μελνθνβία, ε νκνθνβία, ε ηξαλζνθνβία, ν εζλνηηζκφο, ε ζξεζθεπηηθή κηζαιινδνμία, νη
πνιηηηζκηθέο δηαθξίζεηο θηι. δελ δξνπλ αλεμάξηεηα ε κηα απφ ηελ άιιε, αιιά ακνηβαία
αιιειεπηδξνχλ θαη δηεηζδχνπλ ε κηα κέζα ζηελ άιιε. Υο εθ ηνχηνπ, θαηαζθεπάδεηαη
έλα εληαίν ζψκα θαηαπηέζεσλ εληφο ηνπ νπνίνπ δηαζηαπξψλνληαη νη πνιιαπιέο κνξθέο
δηαθξίζεσλ θαη κέζα απφ ηελ ηαπηνρξνλία, δηαπινθή, δηαπαξεκβνιή, δηάζιαζε θαη
πεξίζιαζή ηνπο παξάγνληαη θαη αλαπαξάγνληαη ηελ θάζε ζπγθεθξηκέλε θνξά
πξσηφηππεο θαη ηδηαίηεξεο πεξηθξάμεηο. Ππλεπψο, ν πεξηθξαγκέλνο θνηλφο ρψξνο δελ
απνηειεί απιψο έλαλ πίλαθα κε ζπγθεθξηκέλεο κήηξεο-πεδία ππφ-πεξηθξάμεσλ, αιιά
ζα πξέπεη λα γίλεηαη θαηαλνεηφο σο κηα αλνηρηή θαη κε γξακκηθή ζπλζήθε.

Σαξαθηεξηζηηθά, δηαβάδνληαο δηαγψληα θαη ζπγθξηηηθά ηνλ παξαπάλσ πίλαθα, νξηζκέλα

παξαδείγκαηα, ηα νπνία ήδε αλαθέξζεθαλ ζηα πξνεγνχκελα θεθάιαηα, θαη ηα νπνία
θαηαδεηθλχνπλ ηε δηαζεκαηηθή δηαζηαχξσζε ησλ ζπζηεκάησλ εμνπζίαο είλαη ηα
παξαθάησ.

572
8.1.2 Γηαζεκαηηθέο πνιηηηθέο πεξίθξαμεο κέζσ πθαξπαγήο
ηεο γεο

Ν ζπλδπαζκφο ηεο ηαμηθήο, έκθπιεο, εζληθήο/εζλνηηθήο θαη πνιηηηζκηθήο δηάζηαζεο

ησλ δηαδηθαζηψλ πθαξπαγήο ηεο γεο εθθξάδεηαη, κεηαμχ άιισλ απφ ηα παξαθάησ
παξαδείγκαηα.

Ππγθεθξηκέλα νη δηαδηθαζίεο πθαξπαγήο ηεο γεο έρνπλ ηδηαίηεξε έκθπιε δηάζηαζε

θαζψο νη πεξηζζφηεξνη πφιεκνη θαη κάρεο γηα ηε γε (πφιεκνη γηα πξψηεο χιεο, πνιχηηκα
κέηαιια, εμνξπθηηθή θαη λέν-εμνξπθηηθή θξελίηηδα, κάρεο γηα ηνλ έιεγρν ησλ
ηξνθίκσλ, πθαξπαγή ηνπ λεξνχ, θηι.), καδί κε ηνλ ηαμηθφ θαη εζλνηηθφ ηνπο
ραξαθηήξα ζπλνδεχνληαη θαη απφ ραξαθηεξηζηηθή αχμεζε ησλ βηαζκψλ απφ ηηο
ζηξαηησηηθέο θαη παξαζηξαηησηηθέο κνλάδεο θαηά ηε δηάξθεηα ησλ ζπκπινθψλ. Πηε
ζπλέρεηα πνιιέο γπλαίθεο νδεγνχληαη ζε θπθιψκαηα ηξάθηθηλγθ-δνπιεκπφξην
γπλαηθψλ θαη ηέινο ε εγθαηάζηαζε αληξψλ εξγαηψλ, π.ρ. ζηηο πεξηπηψζεηο νξπρείσλ-
κεηαιιείσλ, νδεγεί κε ηε ζεηξά ηεο ζε λέν θχθιν έκθπισλ πεξηθξάμεσλ ζηηο θαηά
ηφπνπο πεξηνρέο κε αχμεζε ηεο πνξλείαο, ησλ γπλαηθείσλ απηνθηνληψλ θαη ηεο
έκθπιεο βίαο.

Ραπηφρξνλα νη δηαδηθαζίεο πθαξπαγήο ηεο γεο έρνπλ ζαθή εζλνηηθή δηάζηαζε θαζψο
νη απνζηεξεκέλνη θαη εθηνπηζκέλνη πιεζπζκνί εμαλαγθάδνληαη λα κεηαλαζηεχζνπλ,
σζηφζν ηνπο έρεη αθαηξεζεί ην «δηθαίσκα ζηε κεηαθίλεζε» θαη σο εθ ηνχηνπ έξρνληαη
αληηκέησπνη κε πιήζνο λέσλ εζληθψλ, ππεξεζληθψλ θαη ξαηζηζηηθψλ πεξηθξάμεσλ. Νη
εθηνπηζκέλνη πιεζπζκνί εμαλαγθάδνληαη λα δηαζρίζνπλ ζχλνξα, θξάρηεο,
ζπξκαηνπιέγκαηα, πνηάκηα, ζάιαζζεο, λάξθεο, αζηπλνκηθέο πεξηπφινπο. Δπίζεο
γίλνληαη αληηθείκελν εθκεηάιιεπζεο δνπιεκπφξσλ, θιείλνληαη ζε ζηξαηφπεδα
θξάηεζεο θαη έπεηηα ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο κε βίαηεο κεζφδνπο σζνχληαη λα
αλαδεηήζνπλ εξγαζία αθφκα θαη κε εμαηξεηηθά δπζκελείο φξνπο (καχξε θαη απιήξσηε
εξγαζία), ή κέλνπλ άλεξγνη θαη απνηεινχλ ηνλ εθεδξηθφ ζηξαηφ εξγαζίαο, αθφκα
εμσζνχληαη ζηελ πνξλεία, ζε θπθιψκαηα ηξάθηθηλγθ θαη εκπφξηνπ αλζξψπηλσλ
νξγάλσλ. Δπηπιένλ ε εζλνηηθή-θπιεηηθή δηάζηαζε ηεο πθαξπαγήο ηεο γεο είλαη
θαλεξή θαη ζηε πεξίπησζε ηνπ Ξαγθφζκηνπ Βνξξά φπσο ζηελ πεξίπησζε ησλ ΖΞΑ κε
ηε κείσζε ηεο αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο πνπ θαηέρνπλ, ηηο ηειεπηαίεο ηξεηο δεθαεηίεο,
κεηνλφηεηεο θαη νη κε δπηηθνί ιεπθνί, φπσο Αθξνακεξηθάλνη θαη Ιαηίλνη αγξφηεο, ή
φπσο ζηελ πεξίπησζε ησλ Αλαηνιηθνεπξσπαίσλ κηθξψλ παξαγσγψλ πνπ
απνθιεηζηήθαλε κεηά ηελ πηψζε ηνπ ηείρνπο ηνπ Βεξνιίλνπ απφ ηελ Θνηλή Αγξνηηθή
Ξνιηηηθή ηεο Δ.Δ. θαη σο εθ ηνχηνπ εληζρχζεθαλ νη κεγάιεο εθκεηαιιεχζεηο. Δπηπιένλ
νη θαηά ηφπνπο εζληθέο θαη εζλνηηθέο πεξηθξάμεηο, σο ζπλέπεηα ησλ πνιηηηθψλ
πθαξπαγήο ηεο γεο, εθθξάδνληαη απφ κηα πνηθηιία κεζφδσλ φπσο ελδεηθηηθά είλαη ν
έιεγρνο θαη ην εκπφξην κεηαθηλνχκελσλ πιεζπζκψλ, νη πνιηηηθέο ζπλφξσλ, νη
ζχγρξνλνη θξαηηθνί θξάρηεο π.ρ. ζηα ζχλνξα Κεμηθφ-ΖΞΑ, Ηζξαήι-Ξαιαηζηίλε,
Διιάδα-Ρνπξθία, Βνπιγαξία-Ρνπξθία, Νπγγαξία-Θξναηία, Θένπηα θαη Κειίγηα (Ηζπαλία-
Καξφθν), νη αζηπλνκηθέο ζηξαηησηηθέο επηρεηξήζεηο, νη λαπηηθέο πεξίπνινη, νη θνηλέο
επξσπατθέο επηρεηξήζεηο θαη δηαθξαηηθέο αζηπλνκίεο φπσο ε FRONTEX, νη πνιηηηθέο
απειάζεσλ θαη επαλαπξνψζεζεο, ηα ζηξαηφπεδα-θέληξα θξάηεζεο κεηαλαζηψλ, ην
δνπιεκπφξην, νη πνηθίινη απνθιεηζκνί κεηαλαζηψλ απφ ην δεκφζην-πνιηηηθφ ρψξν, νη
πνιηηηθέο πνιηηφηεηαο (ηζαγέλεηαο), ε αληηκεηαλαζηεπηηθή λνκνζεζία θαζψο θαη ε
εγεκνληθή ξεηνξηθή ελαληίνλ ησλ κεηαλαζηψλ θαη κεηαθηλνχκελσλ πιεζπζκψλ.

573
Δπίζεο ε πθαξπαγή ηεο γεο έρεη ζαθή ηαμηθφ ραξαθηήξα θαζψο απνζθνπεί ζηελ
αθαίξεζε ησλ κέζσλ θαη πφξσλ παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο ησλ ηνπηθψλ
πιεζπζκψλ κε ηε κεηαηξνπή ησλ πνηθίισλ ηππηθψλ θαη άηππσλ κε-ηδησηηθψλ κνξθψλ
δηθαησκάησλ ηδηνθηεζίαο (θνηλά, θνιεθηίβεο θηι.) ζε απνθιεηζηηθά αηνκηθά ηδησηηθά
θαζεζηψηα ηδηνθηεζίαο, ηα νπνία, ζηε ζπλέρεηα, κπνξνχλ επθνιφηεξα λα εληαρζνχλ
ζηηο ηνπηθέο θαη παγθφζκηεο αγνξνπσιεζίεο γεο. Ν ηαμηθφο ραξαθηήξαο εθθξάδεηαη ζε
φιεο ηηο εθδνρέο ηεο πθαξπαγήο ηεο γεο φπσο είλαη νη κεγάιεο θιίκαθαο επελδχζεηο ζε
γε θαη ε ρξεκαηνπηζηνηηθνπνίεζε ησλ γαηψλ θαη ηεο θαηνηθίαο∙ νη γεσπνιηηηθέο
ζηξαηεγηθέο, νη δηαθξαηηθέο θαη πνιπκεξείο ζπκθσλίεο, νη πφιεκνη γηα πξψηεο χιεο, ε
εμνξπθηηθή θαη λέν-εμνξπθηηθή θξελίηηδα∙ νη κάρεο γηα ηνλ έιεγρν ησλ ηξνθίκσλ θαη ε
λενθηιειεπζεξνπνίεζε ηεο παγθφζκηαο αγξνηηθήο παξαγσγήο, θαζψο θαη ε πθαξπαγή
ησλ πδαηηθψλ πφξσλ θαη ε εκπνξεπκαηνπνίεζε ηνπ πφζηκνπ λεξνχ κε
απνθξαηηθνπνηήζεηο-ηδησηηθνπνηήζεηο θξαηηθψλ-δεκνηηθψλ επηρεηξήζεσλ χδξεπζεο∙ ε
πξάζηλε πθαξπαγή ηεο γεο θαη νη πξάζηλεο εμψζεηο σο απνηέιεζκα ηεο νινέλα θαη
απμαλφκελεο αλαδήηεζεο κεγάισλ εθηάζεσλ γηα εγθαηάζηαζε ΑΞΔ, γηα βηνθαχζηκα θαη
γηα θαιιηέξγεηα ζφγηαο θαη βηνινγηθψλ ηξνθψλ∙ νη κεγάιεο ηνπξηζηηθέο εγθαηαζηάζεηο,
ε δέζκεπζε εθηάζεσλ γηα εγθαηαζηάζεηο γηα γθνιθ, θαζψο θαη γηα «πεξίθιεηζηεο
θνηλφηεηεο γηα ζπληαμηνχρνπο»∙ ε πεξίθξαμε θαη εκπνξεπκαηνπνίεζε ησλ «άγξησλ-
παξζέλσλ» νηθνζπζηεκάησλ, ησλ ηξνπηθψλ δαζψλ θαη ησλ ιεγφκελσλ
πξνζηαηεπφκελσλ νηθνηφπσλ-πγξνηφπσλ γηα αλάπηπμε «νηθνηνπξηζκνχ»,
παηεληάξηζκα ζπφξσλ θαη θπηνγελλεηηθνχ πιηθνχ απφ θαξκαθεπηηθέο εηαηξίεο θαζψο
θαη ε κεηαηξνπή ησλ πεξηνρψλ απηψλ ζηνπο ιεγφκελνπο «απνξξνθεηέο δηνμεηδίνπ ηνπ
άλζξαθα» θαη «παξαγσγνχο νμπγφλνπ», νη νπνίνη λνηθηάδνληαη απφ πνιπεζληθέο θαη
θξάηε γηα λα εμαγνξάζνπλ ξχπνπο ζχκθσλα κε ην ρξεκαηηζηήξην άλζξαθα θαη ην
ζχζηεκα εκπνξίαο ξχπσλ. Άκεζεο ζπλέπεηεο ησλ παξαπάλσ ηαμηθψλ εθθξάζεσλ ηεο
πθαξπαγήο ηεο γεο είλαη, κεηαμχ άιισλ, φηη νη ηνπηθέο θνηλσλίεο ράλνπλ ηε
δηαηξνθηθή θαη ελεξγεηαθή ηνπο απηάξθεηα, θαζψο ν έιεγρνο ηεο παξαγσγήο θαη ηεο
δηάζεζεο ησλ αγξνηηθψλ πξντφλησλ, ησλ πδάησλ θαη ηεο ελέξγεηαο πεξλάεη ζηα ρέξηα
κνλνπσιηαθψλ πνιπεζληθψλ θαη ηνπηθψλ επηρεηξήζεσλ, δειαδή ηδησηηθνπνηεκέλσλ θαη
εκπνξεπκαηνπνηεκέλσλ θνηλσληθψλ ζπζηεκάησλ.

Ρέινο νη δηαδηθαζίεο πθαξπαγήο ηεο γεο καδί κε ηνλ έκθπιν, εζληθφ θαη ηαμηθφ
ραξαθηήξα έρνπλ θαη ηδηαίηεξε πνιηηηζκηθή δηάζηαζε θαζψο βαζηθή ηνπο ζπλέπεηα είλαη
ε δηάιπζε ησλ θνηλνηηθψλ δεζκψλ, ζρέζεσλ, ηξφπσλ επηθνηλσλίαο θαη ζεζκψλ ησλ
ηνπηθψλ πιεζπζκψλ, ε θαηαζηξνθή ηεο θνηλσληθήο ππνθεηκεληθφηεηάο ηνπο, ησλ
ηνπηθψλ εζίκσλ, ηεο ηνπηθήο θνπιηνχξαο θαη ησλ πνιηηηζκηθψλ ηνπο πξαθηηθψλ.

Δηδηθφηεξα ζηελ πεξίπησζε ηεο Διιάδαο, έγηλε θαλεξφ φηη ε θξίζε αμηνπνηείηαη σο
αθνξκή γηα λα δηθαηνινγεζνχλ ξηδηθέο κεηαξξπζκίζεηο πνπ ζπλδένληαη κε ηηο
παγθφζκηεο δηαδηθαζίεο λενθηιειεπζεξνπνίεζεο θαη αθνξνχλ ηε ζπξξίθλσζε ηνπ
θξάηνπο πξφλνηαο, ηελ απειεπζέξσζε ησλ αγνξψλ, ηε ξχζκηζε ησλ ηδησηηθνπνηήζεσλ
θαη ηελ θαηνρχξσζε ησλ αηνκηθψλ δηθαησκάησλ ηδηνθηεζίαο θαη φπσο έρεη ήδε
αλαθεξζεί ζε απηήλ ηελ απνζηνιή νη ππεξεζληθέο ζπκθσλίεο θαη ην θάζε επηκέξνπο
θξάηνο κε ηνπο κεραληζκνχο αζθάιεηαο, δηθαίνπ θαη ειέγρνπ δηαδξακαηίδνπλ θεληξηθφ
ξφιν. Γηα ηελ επίηεπμε ησλ παξαπάλσ ζηφρσλ αθνινπζνχληαη νη βαζηθέο θαηεπζχλζεηο
ηεο λενθηιειεχζεξεο «ζεξαπείαο» ή ηνπ «δφγκαηνο ηνπ ζνθ» κε ηελ εγθαηάζηαζε
θαζεζηψηνο εθηάθηνπ αλάγθεο θαη κφληκεο εμαίξεζεο φπσο εθθξάδεηαη κε κηα ζεηξά
απφ ζεζκηθέο ξπζκίζεηο φπσο νη Ξξάμεηο Λνκνζεηηθνχ Ξεξηερνκέλνπ θαη νη ιεγφκελεο
πνιηηηθέο «fast track» πνπ παξαθάκπηνπλ ηηο έζησ θαη ειιηπείο πξφηεξεο δηαδηθαζίεο
δηαβνχιεπζεο θαη ειέγρνπ. Δπηπιένλ, αθνινπζψληαο ηηο παγθφζκηεο ηάζεηο ηεο

574
λενθηιειεπζεξνπνίεζεο ηνπ ρψξνπ, ην θξάηνο κεηψλεη ηνλ παξεκβαηηθφ ηνπ ξφιν θαη
απνθηά ην ξφιν ηνπ εηαίξνπ-κάλαηδεξ, θαη σο εθ ηνχηνπ ε πξφηεξε θξαηηθά
νξγαλσκέλε ρσξνηαμηθή θαη πνιενδνκηθή λνκνζεζία γίλεηαη πην επέιηθηε θαη
εληζρχεηαη ε ηδησηηθή πνιενδφκεζε.

575
8.1.3 Γηαζεκαηηθέο πνιηηηθέο πεξίθξαμεο ησλ απηνζρέδησλ
νηθηζκψλ

Νη δηαζεκαηηθέο πνιηηηθέο πεξίθξαμεο ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ εθθξάδνληαη κέζσ

ησλ λενθηιειεχζεξσλ δηαδηθαζηψλ εληνίρηζεο, ζηξαηησηηθνπνίεζεο, «αλαβάζκηζεο» θαη
ηηηινπνίεζεο ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ.

Ππγθεθξηκέλα νη πνιηηηθέο ηνπ ΓΛΡ θαη ηεο Ξαγθφζκηαο Ρξάπεδαο ζηνλ Ξαγθφζκην
Λφην, νη νπνίεο έρνπλ σο απνηέιεζκα ηελ πθαξπαγήο ηεο γεο ησλ αγξνηηθψλ
πιεζπζκψλ θαη ζηε ζπλέρεηα ηελ εληνίρηζε, «αλαβάζκηζε» θαη ηηηινπνίεζε ησλ
απηνζρέδησλ νηθηζκψλ έρνπλ ηαμηθφ θαη εζλνηηθφ αιιά θαη ηδηαίηεξα έκθπιν
ραξαθηήξα. Ζ απνβηνκεράληζε θαη ε θαηάξξεπζε ησλ δνκψλ ηνπ θξάηνπο πξφλνηαο ζην
Ξαγθφζκην Λφην εμαλάγθαζε ηηο γπλαίθεο λα βξνπλ λέα κέζα ζπληήξεζεο σο εξγάηξηεο
θαζφλ, πσιήηξηεο νηλνπλεπκαησδψλ, πιαλφδηεο πσιήηξηεο, θαζαξίζηξηεο,
ιαληδέξηζζεο, ξαθνζπιιέθηξηεο, ληαληάδεο θαη πφξλεο. Δπίζεο ζηελ πεξίπησζε ηεο
ιεγφκελεο «ζπκκεηνρηθήο αλαβάζκηζεο» ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ, ραξαθηεξηζηηθέο
είλαη νη πεξηπηψζεηο ζθεηεξηζκνχ απφ ηελ Ξαγθφζκηα Ρξάπεδα γπλαηθείσλ
ελαιιαθηηθψλ ηξαπεδηθψλ ζπζηεκάησλ θαη πηζησηηθψλ ελψζεσλ φπσο ηα «tontines»
ζηελ Αθξηθή, ηα νπνία ηα κεηέηξεςε ζε κηθξνπηζησηηθά ζπζηήκαηα θαη ζχκθσλα κε
ηελ Φεληεξίηζη (2011: 5) «ε ιεηηνπξγία [ηνπο] βαζίδεηαη ζηελ αζηπλφκεπζε θαη ζηε
ληξνπή, θζάλνληαο ζηα άθξα (π.ρ. ζην Λίγεξα) φπνπ δεκνζηνπνηνχληαη κε
θσηνγξαθίεο ζε δεκφζηνπο ρψξνπο γπλαίθεο πνπ απνηπραίλνπλ λα απνπιεξψζνπλ
δάλεηα θαη κε απηφλ ηνλ ηξφπν νξηζκέλεο γπλαίθεο νδεγήζεθαλ ζηελ απηνθηνλία».
Δπίζεο νη έκθπινη απνθιεηζκνί είλαη ραξαθηεξηζηηθνί ζηελ Ρνπξθία ζηελ πεξίπησζε ηεο
θαηεδάθηζεο ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ γεηδέθνληνπ θαη κεηεγθαηάζηαζεο ησλ
πιεζπζκψλ ζηηο πνιπθαηνηθίεο ΡΝΘΗ. Νη παξαπάλσ εμειίμεηο ζπλδπάδνπλ ηφζν ηελ
ηαμηθή, εζληθή, εζλνηηθή θαη πνιηηηζκηθή δηάζηαζε, θαζψο αθνξνχλ θπξίσο Θνχξδνπο
θαη Αιεβίηεο, αιιά έρνπλ θαη ηδηαίηεξα έκθπιν ραξαθηήξα, θαζψο ζπλνδεχνληαη απφ
ηελ αλάδπζε ηνπ απνθαινχκελνπ «Ηζιακηθνχ λενθηιειεπζεξηζκνχ», ν νπνίνο
εθθξάδεηαη κέζσ ησλ πνιηηηθψλ ηεο «Αγίαο Ηζιακηθήο Νηθνγέλεηαο», πνπ ππνβαζκίδνπλ
ην γπλαηθείν ζψκα απιψο ζε πεδίν βηνινγηθήο θαη εξγαηηθήο αλαπαξαγσγήο θαη
ππνρξεψλνπλ ηηο γπλαίθεο λα γελνχλ «ηνπιάρηζηνλ ηξία παηδηά» θαη λα κέλνπλ
θιεηζκέλεο είηε ζηηο κεγαιναζηηθέο πεξίθιεηζηεο θνηλφηεηεο είηε ζηηο απνκνλσκέλεο
εξγαηηθέο πνιπθαηνηθίεο ηεο ΡΝΘΗ.

Δπίζεο νη πνιηηηθέο εληνίρηζεο, ζηξαηησηηθνπνίεζεο, ηηηινπνίεζεο, εμψζεσλ θαη

εθηφπηζεο ησλ θαηνίθσλ ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ έρνπλ ηδηαίηεξν εζληθφ, εζλνηηθφ
θαη πνιηηηζκηθφ ραξαθηήξα θαζψο ζπλνδεχνληαη απφ ηε ξεηνξηθή, πνπ θαιιηεξγεί
ζηεξεφηππα δηακνξθψλνληαο ζηνλ «ρψξν ηεο αλαπαξάζηαζεο» ηνλ απεηιεηηθφ
«Άιιν». Γηα ηνλ έιεγρν ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ αλαπηχζζεηαη ν απνηθηαθφο
εγεκνληθφο ιφγνο θαη νη παξαγθνππφιεηο ζεσξνχληαη αλζπγηεηλέο, πεγέο
εγθιεκαηηθφηεηαο, πνξλείαο, δηαθίλεζεο φπισλ θαη λαξθσηηθψλ, θαη ηνπο απνδίδνληαη
ραξαθηεξηζκνί φπσο «άηππεο», «ππνδεέζηεξεο» θαη «ζθηψδεηο» πφιεηο, σο έλα είδνο
«αλσκαιίαο», σο «πξνάζηηα ηεο απειπηζίαο θαη ηεο απφγλσζεο», σο «κνιπζκαηηθέο
πφιεηο», «άγξηεο πφιεηο», «αζηηθέο δνχγθιεο», σο «ζαηαληθή γεσγξαθία», σο ε
«καχξε πιεπξά» ησλ πφιεσλ. Ραπηφρξνλα νη θνηλφηεηεο ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ
νξηνζεηνχληαη σο πεξίθιεηζηα θαη ππνδεέζηεξα θνηλσληθά ζπζηήκαηα θαη νη θάηνηθνί
ηνπο θαηνλνκάδνληαη απφ ην δπηηθφ ιφγν σο «επηθίλδπλνη πιεζπζκνί» θαη
ζηηγκαηίδνληαη, ζπθνθαληνχληαη, ζεσξνχληαη «απνιίηηζηνη», «ρσξηάηεο», «θιέθηεο θαη

576
απαηεψλεο», «παξάλνκνη» θαη «νρεηφο ηεο κηδέξηαο». Ρειηθά νη εζληθέο θαη εζλνηηθέο
πεξηθξάμεηο κέζσ ησλ πνιηηηθψλ εληνίρηζεο θαη ζηξαηησηηθνπνίεζεο επηδηψθνπλ ηνλ
δηαρσξηζκφ θαη απνθιεηζκφ ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ απφ ηελ ππφινηπε πφιε θαη ηε
κεηαηξνπή ηνπο ζε πεξίθιεηζηα γθέην, ζε πεξίθιεηζηα θνηλσληθά ζπζηήκαηα, ζηα νπνία
εληζρχεηαη, κεηαμχ άιισλ, ην λαξθνεκπφξην, νη καθίεο, ην εκπφξην φπισλ θαη ε
πνξλεία. Ηδηαίηεξε έθθξαζε ησλ εζλνηηθψλ πεξηθξάμεσλ είλαη ε πεξίπησζε ηεο
ιεγφκελεο «ζπκκεηνρηθήο αλαβάζκηζεο» ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ ζην Ξαγθφζκην
Λφην απφ δπηηθνχο «εηδηθνχο» ή ληφπηνπο πνπ έρνπλ ζπνπδάζεη ζε δπηηθά
παλεπηζηήκηα (αλζξσπνιφγνη, πνιενδφκνη, θνηλσληνιφγνη, αξρηηέθηνλεο,
νηθνλνκνιφγνη), νη νπνίνη ζε ζπλεξγαζία κε ηηο ζπλήζσο δηεθζαξκέλεο ηνπηθέο αξρέο,
επηδηψθνπλ λα ειέγμνπλ ηηο θνηλφηεηεο ησλ απηνρζφλσλ, δειαδή ησλ απηνζρέδησλ
νηθηζκψλ, ζθεηεξίδνληαο θαη θαηαζηξέθνληαο ηηο κνξθέο θνηλσληθήο νξγάλσζεο,
παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο.

Ζ ηαμηθή δηάζηαζε ησλ πεξηθξάμεσλ ζηνπο απηνζρέδηνπο νηθηζκνχο είλαη θαλεξή ηφζν
ζηελ πεξίπησζε ηεο εληνίρηζεο φζν θαη ζηε ιεγφκελε «ζπκκεηνρηθή αλαβάζκηζε» αιιά
θπξίσο εθθξάδεηαη κε ηε κέζνδν ηεο ηηηινπνίεζεο θαηά ηελ νπνία εληζρχεηαη ε αηνκηθή
θαη θξαηηθή ηδηνθηεζία έλαληη ηεο ζπιινγηθήο θαη δεκφζηαο θηήζεο. Κέζσ ηεο
ηηηινπνίεζεο ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ εληζρχεηαη ε αηνκηθή ηδηνθηεζία σο θνηλσληθφ
ζχζηεκα θαη πξνσζνχληαη νη παξαθάησ ηξεηο ζηφρνη: Ξξψηνλ, δηεπθνιχλεηαη ε
θαηεδάθηζε ησλ παξαγθνππφιεσλ θαη «απειεπζεξψλνληαη» εθηάζεηο γηα λα επελδχζεη
ην ηνπηθφ θαη παγθφζκην θηεκαηνκεζηηηθφ θεθάιαην. Γεχηεξνλ, νη «επηθίλδπλεο ηάμεηο»
απνκαθξχλνληαη απφ ηελ επξχηεξε πεξηνρή ηνπ θέληξνπ ησλ πφιεσλ ή απφ ηηο
επηιεγκέλεο πξνο επελδχζεηο πεξηνρέο. Ρξίηνλ, κε ηε ρξεκαηνπηζηνηηθνπνίεζε ηεο
θαηνηθίαο αλαδσνγνλείηαη ε νηθνλνκία θαη ηαπηφρξνλα νη πξψελ θαηαιεςίεο
κεηαζρεκαηίδνληαη ζε δαλεηνιήπηεο θαη σο εθ ηνχηνπ εμαλαγθάδνληαη λα
«θαλνληθνπνηήζνπλ» ηνλ ηξφπν δσήο ηνπο.

Ρέινο ε πνιηηηζκηθή ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ ηαμηθή, εζληθή θαη έκθπιε δηάζηαζε ησλ
πεξηθξάμεσλ ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ εθθξάδεηαη κέζσ ηεο θαηεδάθηζεο, ηνπ
εμεπγεληζκνχ θαη ηεο κεηαηξνπήο ηνπο ζε πεξηνρέο θαηνηθίαο γηα κεζαία θαη αλψηεξα
νηθνλνκηθά ζηξψκαηα πνπ πηνζεηνχλ ηνλ δπηηθφ ηξφπν δσήο. Δπίζεο ε πνιηηηζκηθή
δηάζηαζε είλαη ηδηαίηεξα θαλεξή ζηελ πεξίπησζε ηεο ηηηινπνίεζεο, ε επηηπρία ηεο
νπνίαο βξίζθεηαη ζηελ ίδηα ηελ έλλνηα ηεο ηδηνθηεζίαο σο θνηλσληθή ζρέζε απνθιεηζκνχ
θαη πξνλνκίσλ. Ζ θνηλή θηήζε, ε αιιειεγγχε θαη ε ζπκβηνηηθφηεηα, νη ζπληξνθηθνί
δεζκνί θαη νη ζρέζεηο εκπηζηνζχλεο, ηα θνηλσληθά δίθηπα αιιεινυπνζηήξημεο θαη ην
ζπιινγηθφ «εκείο» δίλνπλ ηε ζέζε ηνπο ζηνλ αηνκηθφ ηδηνθηήηε, ζηνλ ελνηθηαζηή, ζην
θέξδνο, ζην αηνκηθφ ρξένο, ζηα ζηεγαζηηθά δάλεηα. Υο εθ ηνχηνπ ε ηηηινπνίεζε
ζηνρεχεη θαηεπζείαλ ζηελ θαηαζηξνθή θαη «απνκάγεπζε» θαηά ηελ νξνινγία ηνπ
Εηκπέθη (2010a) ηνπ θνηλσληθνχ ρψξνπ ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ, επηηίζεηαη ζηελ
πνιπκνξθία ηνπ, ζηελ επξεκαηηθφηεηά ηνπ, ζηνλ πνιηηηζκφ ηνπ, ζηε δηαπεξαηφηεηά
ηνπ, ζηνλ δαηδαιψδε ηνπ ραξαθηήξα, ζηηο πξάμεηο θαη ζηηο ζρέζεηο ησλ πξάμεσλ ησλ
θαηνίθσλ ηνπ. Δπηπιένλ, ραξαθηεξηζηηθέο είλαη νη πεξηπηψζεηο πνπ παξαγθνγεηηνληέο
κεηαζρεκαηίδνληαη ζε παγθφζκηα θέληξα θνπιηνχξαο, γλψζεο, επηρεηξεκαηηθφηεηαο,
πγείαο, αζιεηηζκνχ θαη αλάπηπμεο εηδηθψλ νηθνλνκηθψλ δσλψλ. Δπίζεο ε πνιηηηζκηθή
κε ηε εζληθή θαη εζλνηηθή δηάζηαζε, φπσο ήδε αλαθέξζεθε, ζπκπιέθνληαη ζηελ
πεξίπησζε ηεο ξεηνξηθήο πνπ αλαπαξάγεη ζηεξεφηππα γηα ηνλ απεηιεηηθφ «Άιιν» ησλ
απηνζρέδησλ νηθηζκψλ.

577
8.1.4 Γηαζεκαηηθέο πνιηηηθέο ζθεηεξηζκνχ ηνπ Γηθαηψκαηνο
ζηελ Πφιε θαη θαηαζηνιήο θνηλσληθψλ θηλεκάησλ πφιεο

Ν ζπλδπαζκφο ηεο ηαμηθήο, έκθπιεο, εζληθήο θαη εζλνηηθήο θαη πνιηηηζκηθήο δηάζηαζεο
ησλ δηαδηθαζηψλ ζθεηεξηζκνχ ηνπ «Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε» θαη θαηαζηνιήο ησλ
θνηλσληθψλ θηλεκάησλ πφιεο εθθξάδεηαη, κεηαμχ άιισλ απφ ηα παξαθάησ
παξαδείγκαηα.

Ζ έκθπιε δηάζηαζε ηεο πνηληθνπνίεζεο θαη θαηαζηνιήο θνηλσληθψλ θηλεκάησλ πφιεο,

ε νπνία έρεη σο απνηέιεζκα ηελ πεξηζηνιή ηνπ «Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε», είλαη
ηδηαίηεξα ζεκαληηθή θαζψο, κεηαμχ άιισλ, ζεκαίλεη ηελ αλαίξεζε ησλ θνηλσληθψλ
ζρέζεσλ πνπ αλαπηχζζνπλ ηα θνηλσληθά θηλήκαηα θαη πνπ επηδηψθνπλ ηελ ππέξβαζε
ησλ θαηνπηξηθψλ δηπνιηθψλ αληηζέζεσλ άλδξαο-γπλαίθα, γθέη-ζηξέηη θαη αγσλίδνληαη
ζπλνιηθά γηα ηα δηθαηψκαηα ησλ γπλαηθψλ, ησλ γθέη, ησλ ιεζβηψλ, ησλ δηεκθπιηθψλ
αηφκσλ θιπ. Δπίζεο ε θαηαζηνιή ησλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ πφιεο θαη εηδηθφηεξα ησλ
θηλεκάησλ ζηεγαζηηθψλ θαηαιήςεσλ θπξίσο ζηε Γπηηθή Δπξψπε θαη Βφξεηα Ακεξηθή
(δεθαεηίεο ‗70-‗80), ηα νπνία επηδίσμαλ λα πεηξακαηηζηνχλ κε πξσηφηππνπο ηξφπνπο
θνηλνβηαθήο δσήο είρε σο απνηέιεζκα ηελ άξζε ηεο ακθηζβήηεζεο ησλ θπξίαξρσλ
εηεξνθαλνληθψλ λνηθνθπξηψλ.

Δπίζεο ε πνηληθνπνίεζε θαη θαηαζηνιή θνηλσληθψλ θηλεκάησλ πφιεο θαη θνηλσληθψλ

εμεγέξζεσλ έρεη ηδηαίηεξν εζλνηηθφ ραξαθηήξα θαζψο, κεηαμχ άιισλ, ζεκαίλεη ηελ
αλαίξεζε ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ πνπ επηδηψθνπλ ηελ ππέξβαζε ησλ θαηνπηξηθψλ
δηπνιηθψλ αληηζέζεσλ ληφπηνο-κεηαλάζηεο, ιεπθφο-έγρξσκνο (ζηελ πεξίπησζε ηνπ
Φέξγθηνπζνλ, ΖΞΑ-2014), Δβξαίνο-Ξαιαηζηίληνο (ζηελ πεξίπησζε ηνπ Ρει Αβίβ-2011),
Θνχξδνο-Ρνχξθνο (ζηελ πεξίπησζε ηεο Ηζηάλκπνπι-2013) θιπ.

Δπηπιένλ θεληξηθή είλαη ε ηαμηθή δηάζηαζε ηεο πεξίθξαμεο ηνπ «Γηθαηψκαηνο ζηελ
Ξφιε» θαη ηεο πνηληθνπνίεζεο θαη θαηαζηνιήο θνηλσληθψλ θηλεκάησλ πφιεο, θαζψο
ζχκθσλα κε ηνλ Ιεθέβξ (1977[1968]: 17), ζε αληίζεζε κε ηελ αμία ρξήζεο ηεο
«θνηλσλίαο πφιεο» πνπ αληηπξνζσπεχεη ην «Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε», ν
θεθαιαηνθξαηηθφο ηξφπνο παξαγσγήο επηβάιιεη ηελ «αληαιιαθηηθή αμία, ηε γελίθεπζε
ηνπ εκπνξεχκαηνο» (ν.π.: 17), νη νπνίεο «ηείλνπλ λα θαηαζηξέθνπλ, ππνηάζζνληάο
ηελ, ηελ πφιε θαη ηελ πξαγκαηηθφηεηά ηεο» (ν.π.: 17). Ππλεπψο, ζεκείν θιεηδί ζηε
ζθέςε ηνπ Ιεθέβξ (ν.π.: 43), γηα ηελ πξνζέγγηζε ηνπ «Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε»,
απνηειεί ε εμέηαζε ηεο αληίζεζεο αλάκεζα ζηελ «αμία ρξήζεο» πνπ αληηζηνηρεί «ζηε
δσή ηεο πφιεο [θαη] ζην ρξφλν ηεο πφιεο» θαη ηελ «αμία» ηνπ θεθαιαηνθξαηηθνχ
ηξφπνπ παξαγσγήο πνπ αληηζηνηρεί ζηνπο «ρψξνπο πνπ αγνξάδνληαη θαη πνπιηνχληαη,
ζηελ θαηαλάισζε πξντφλησλ, αγαζψλ, ηφπσλ θαη ζεκάησλ» (ν.π.: 43).

Ρέινο, ε πνιηηηζκηθή δηάζηαζε ηεο πεξίθξαμεο ηνπ «Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε» θαη ηεο
πνηληθνπνίεζεο θαη θαηαζηνιήο θνηλσληθψλ θηλεκάησλ πφιεο εθθξάδεηαη κέζσ ηεο
θαλνληθνπνίεζεο ηνπ ηξφπνπ επηθνηλσλίαο θαη ηνπ κεηαζρεκαηηζκνχ ηνπ
αλζξσπνινγηθνχ ηχπνπ ησλ πξψελ θαηαιεςηψλ είηε ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ ζην
Ξαγθφζκην Λφην είηε ησλ νκάδσλ ησλ πνιηηηθψλ θαη ζηεγαζηηθψλ θαηαιήςεσλ ζε
Δπξψπε θαη Βφξεηα Ακεξηθή ζε κηζζσηνχο εξγάηεο θαη εξγάηξηεο. Δπηπιένλ, ε
πεξηζηνιή ηνπ «Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε», νη εθθελψζεηο πνιηηηθψλ, θνηλσληθψλ θαη
ζηεγαζηηθψλ θαηαιήςεσλ ζε Δπξψπε, ΖΞΑ θαη Ιαηηληθή Ακεξηθή απφ ηε δεθαεηία ηνπ
‘80 έσο ζήκεξα ζπλνδεχνληαη αθελφο απφ ηελ θαηαζηξνθή ηεο ακθηζβεηεζηαθήο
θνπιηνχξαο (ζβήζηκν γθξαθίηη, δηάιπζε κνπζηθψλ, θαιιηηερληθψλ ξεπκάησλ, θηι.)

578
θαζψο θαη απφ ηνλ ιεγφκελν «πνιηηηζκηθφ ζθεηεξηζκφ», δειαδή ηελ αθνκνίσζε θαη
εκπνξεπκαηνπνίεζε ηεο «αληη-θνπιηνχξαο» θαη ηε κεηαηξνπή ησλ πξψελ θαηαιήςεσλ
ζε επηρεηξεκαηηθά πνιηηηζηηθά θέληξα.

Δηδηθφηεξα ζηελ πεξίπησζε ηεο Διιάδαο, κε βάζε ηα παξαδείγκαηα ηνπ «δηθαηψκαηνο

ηεο πφιεο» ηνπ Θακίλε θαη ηεο «δεκηνπξγηθήο Θεζζαινλίθεο» ηνπ Κπνπηάξε, έγηλε
θαλεξφ φηη ηφζν ε ξεηνξηθή φζν θαη ε άζθεζε ησλ λέσλ αζηηθψλ πεξηθξάμεσλ
ζεκαίλνπλ ρσξηθφηεηεο πνπ έρνπλ αληίθηππν ζηελ θαζεκεξηλή δσή ησλ θαηνίθσλ θαη
ζην αζηηθφ πεξηβάιινλ. Ζ πξφζβαζε ζην «δηθαίσκα ζηελ πφιε» ηνπ Θακίλε θαη ζηε
«δεκηνπξγηθφηεηα» ηνπ Κπνπηάξε έρνπλ ηαμηθέο, εζληθέο θαη έκθπιεο πξνυπνζέζεηο. Ν
Κπνπηάξεο ζθεηεξίδεηαη θαη απνπνιηηηθνπνηεί ηε κλήκε ηεο πφιεο κε ζθνπφ ηελ
πξνζέιθπζε επελδχζεσλ θαη ηνπξηζηψλ θαη ν Θακίλεο πξνσζεί ηελ αηζζεηηθνπνίεζε
ηνπ ιεθεβξηαλνχ «Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε» ρξεζηκνπνηψληαο απνζπάζκαηά ηνπ «σο
ξνκαληηθέο λφηεο ζηνλ πνιηηηθφ ηνπ ιφγν θαη πξφγξακκα» (Καθξπγηάλλε θαη
Ρζαβδάξνγινπ, 2013: 296). Δλψ ην «Γηθαίσκα ζηελ πφιε» ηνπ Ιεθέβξ εκπλεχζηεθε
απφ ηελ Ξαξηζηλή Θνκκνχλα θαη ελέπλεπζε ην Κάε ηνπ ‗68, ην «Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε»
ηνπ Θακίλε θαη ε δεκηνπξγηθή πφιε ηνπ Κπνπηάξε έγηλε ζαθέο φηη ζπκβάινπλ ζηελ
πνηληθνπνίεζε θαη θαηαζηνιή κε επηζπκεηψλ πιεζπζκηαθψλ νκάδσλ.

579
8.1.5 Γηαζεκαηηθέο λενθηιειεχζεξεο αζηηθέο πνιηηηθέο
πεξίθξαμεο

Νη δηαζεκαηηθέο λενθηιειεχζεξεο αζηηθέο πνιηηηθέο πεξίθξαμεο εθθξάδνληαη κέζσ ησλ

δηαδηθαζηψλ εμεπγεληζκνχ, δεκηνπξγηθήο πφιεο θαη city branding.

Ζ έκθπιε δηάζηαζε ησλ λενθηιειεχζεξσλ πνιηηηθψλ εηδηθά ζηηο ρψξεο ηεο Δπξψπεο
θαη ηεο Βφξεηαο Ακεξηθήο πνπ βξίζθνληαη ζην επίθεληξν ηεο ηξέρνπζαο θξίζεο,
εθθξάδεηαη κέζσ ησλ πεξηθνπψλ ζηηο δνκέο ηνπ θξάηνο πξφλνηαο πνπ έρνπλ σο
απνηέιεζκα νη γπλαίθεο λα αλαιακβάλνπλ δπζαλάινγα ην βάξνο ηεο θνηλσληθήο
αλαπαξαγσγήο, ηεο αλαηξνθήο ησλ παηδηψλ, ηεο νηθηαθήο εξγαζίαο θαη ηεο θξνληίδαο
ειηθησκέλσλ. Ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ έρνπλ επίζεο νη πνιηηηθέο εμεπγεληζκνχ,
δεκηνπξγηθήο πφιεο θαη city branding, νη νπνίεο ελψ ζηα πξψηα ηνπο ζηάδηα πξνσζνχλ
ηε ιεγφκελε «γθέη νηθνλνκία» θαη ηελ αλεθηηθφηεηα ζηηο lgbtq θνηλφηεηεο, ζηε
ζπλέρεηα, φηαλ νινθιεξψλεηαη ν κεηαζρεκαηηζκφο ησλ πξνο εμεπγεληζκφ πεξηνρψλ, ν
απψηεξνο ζηφρνο είλαη ε θαλνληθνπνίεζε ησλ έκθπισλ θνηλσληθψλ ζπζηεκάησλ κε
ηελ πξνζέιθπζε θαη εγθαηάζηαζε εηεξνθαλνληθψλ νηθνγελεηψλ κεζαίσλ θαη αλψηεξσλ
νηθνλνκηθψλ ζηξσκάησλ.

Ζ εζληθή θαη εζλνηηθή δηάζηαζε ησλ δηαδηθαζηψλ εμεπγεληζκνχ, δεκηνπξγηθήο πφιεο

θαη city branding είλαη θαζνξηζηηθή θαζψο νη παξαπάλσ λενθηιειεχζεξεο αζηηθέο
πνιηηηθέο επηδηψθνπλ ηελ αθαίξεζε ηνπ θπζηθνχ θαη θνηλσληθνχ ρψξνπ απφ ηηο
κεηνλφηεηεο θαη ηνπο κεηαλάζηεο, νη νπνίνη κέζα απφ πνηθίιεο κεζφδνπο
πνηληθνπνίεζεο, βίαηεο θαηαζηνιήο θαη ρξεκαηνπηζηνηηθνπνίεζεο ηεο θαηνηθίαο
εμαλαγθάδνληαη λα εθηνπηζηνχλ απν ηα θέληξα ησλ δπηηθψλ πφιεσλ. Δπίζεο νη
δηαδηθαζίεο εμεπγεληζκνχ εληζρχνληαη απφ ξαηζηζηηθά θνηλσληθά ζπζηήκαηα θαζψο
ζεσξείηαη φηη νη κεηαλάζηεο θαη νη κεηνλφηεηεο «έθιεςαλ ηε [πφιε] απφ ηνλ ιεπθφ
κεζναζηφ πνπ βιέπεη ηελ πφιε ζαλ θηήκα ηνπ» (Smith, 2012[2002]: 27). Δηδηθφηεξα ε
ξεηνξηθή ηεο δεκηνπξγηθήο πφιεο θαη ηνπ city branding απνδέρεηαη ηνπο κεηαλάζηεο
κφλν ζηελ εθδνρή ηεο «εμσηηθήο νξηεληαιίζηηθεο αηξαμηφλ» θαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ν
απψηεξνο ζηφρνο είλαη θαη πάιη ε εθηφπηζή ηνπο.

Ζ ηαμηθή δηάζηαζε ησλ λενθηιειεχζεξσλ αζηηθψλ πνιηηηθψλ απνζθνπεί ζηελ

ηζρπξνπνίεζε θαη δηεχξπλζε ησλ ηαμηθψλ δηαηξέζεσλ θαη ηεξαξρηψλ θαζψο ν ρψξνο ηεο
πφιεο σο θνηλσληθφ ζχζηεκα επηδηψθεηαη λα πξνζειθχζεη θαη λα δηαηεξήζεη ην
«επηζπκεηφ» ζην εζσηεξηθφ ηνπ θαη λα «πξνζηαηεπηεί» ελάληηα ζε φζνπο απαμηψλνπλ
ηελ αληαιιαθηηθή ηνπ αμία ή δηαθφπηνπλ ηε δηαδηθαζία θπθινθνξίαο ηνπ θεθαιαίνπ
δειαδή ηνπο θησρνχο, ηνπο άζηεγνπο, ηνπο κηθξνπσιεηέο ησλ δξφκσλ, ηνπο
πνιηηηθνχο αθηηβηζηέο, ηνπο ελαιιαθηηθνχο, θηι.. Δηδηθφηεξα νη λενθηιειεχζεξεο
πνιηηηθέο εμεπγεληζκνχ, δεκηνπξγηθήο πφιεο θαη city branding ζηφρν έρνπλ λα
εληζρχζνπλ ηα ηαμηθά θνηλσληθά ζπζηήκαηα θαζψο εθδηψρλνληαη, πνηληθνπνηνχληαη θαη
εθηνπίδνληαη απφ ηηο πφιεηο ηα ρακειφηεξα νηθνλνκηθά ζηξψκαηα θαη επηδηψθεηαη ε
πξνζέιθπζε κεζαίσλ θαη αλψηεξσλ νηθνλνκηθψλ ζηξσκάησλ, πινχζησλ θαη
«κνξθσκέλσλ» θαηνίθσλ, ηνπξηζηψλ θαη θαιιηηερλψλ πςεινχ νηθνλνκηθνχ πξνθίι.
Γηα ην ζθνπφ απηφ εθαξκφδνληαη πιήζνο απφ κεζφδνπο φπσο ηδησηηθνπνίεζε ηεο
θνηλσληθήο θαηνηθίαο, πνιηηηθέο αχμεζεο ησλ ελνηθίσλ, θαηάξγεζε δηαθφξσλ
πξνζηαηεπηηθψλ ξπζκίζεσλ γηα ηνπο ελνηθηαζηέο, εμψζεηο, πιεηζηεξηαζκνί, θαηαζρέζεηο
θαηνηθίαο θαη απμεκέλε θνξνιφγεζε ηεο κηθξντδηνθηεζίαο ηδίσο ζηηο ΖΞΑ θαη ηηο
Κεζνγεηαθέο ρψξεο ηελ πεξίνδν ηεο ηξέρνπζαο θξίζεο. Ρηο παξαπάλσ εμειίμεηο

580
ζπκπιεξψλνπλ ε ιεγφκελε ζξπκκαηηζκέλε πνιενδνκία, ε δσλνπνίεζε θαη ν
θαηαθεξκαηηζκφο ηνπ αζηηθνχ ηνπίνπ, ηα πεξίθιεηζηα κεγάια αλαπηπμηαθά πξφηδεθη, ηα
πεξίθιεηζηα εκπνξηθά θέληξα-mall, νη εηδηθέο νηθνλνκηθέο δψλεο, νη πεξίθιεηζηεο
θνηλφηεηεο-πεξηθξαγκέλνη ζχιαθεο γηα πςειά νηθνλνκηθά ζηξψκαηα πνπ κνηάδνπλ κε
λέεο κεζαησληθέο πφιεηο-θξάηε θαη δηαθεκίδνπλ ην «δηθαίσκα ζε κηα αζθαιή δσή». Ζ
ηαμηθή δηάζηαζε ηεο λενθηιειεπζεξνπνίεζεο ησλ πφιεσλ νινθιεξψλεηαη κε ηε
ιεγφκελε «ξεβαλζηζηηθή-εθδηθεηηθή» επίζεζε ζηηο δεκφζηεο ππεξεζίεο πνπ ζεκαίλεη
ηελ απνξξχζκηζε ηνπ πξψελ θξάηνπο πξφλνηαο, κε ηδησηηθνπνηήζεηο,
απνθξαηηθνπνηήζεηο θαη πεξηθνπέο δαπαλψλ γηα δεκφζηεο ππεξεζίεο, θπξίσο ζηνπο
θιάδνπο ησλ κεηαθνξψλ, ηεο πγείαο, ηεο αζθάιηζεο, ηεο εθπαίδεπζεο, ηεο θνηλσληθήο
πξφλνηαο, ηεο θνηλσληθήο θαηνηθίαο, γεληθφηεξα ζηα δίθηπα θαη ηηο ππεξεζίεο θνηλήο
σθέιεηαο. Δπηπιένλ πξέπεη λα επηζεκαλζεί θαη ν ξφινο ησλ επηηξνπψλ θαηνίθσλ,
θπξίσο κεζναζηηθψλ θαη κεγαιναζηηθψλ ζηξσκάησλ, νη νπνίεο επηδηψθνπλ ηνλ
εμεπγεληζκφ θαη ηελ «αλαβάζκηζε» ησλ γεηηνληψλ ηνπο θαη σο εθ ηνχηνπ απαηηνχλ ηελ
απνκάθξπλζε κεηαλαζηψλ, αζηέγσλ, ελαιιαθηηθήο λενιαίαο, εξγαηξηψλ ηνπ έξσηα θαη
ρξεζηψλ λαξθσηηθψλ. Ρέινο ε ηαμηθή δηάζηαζε ησλ λενθηιειεχζεξσλ αζηηθψλ
πνιηηηθψλ εθθξάδεηαη κέζα απν κηα πνηθηιία κεζφδσλ πνηληθνπνίεζεο θαη θαηαζηνιήο
φπσο είλαη ε ζεσξία ησλ ιεγφκελσλ «ζπαζκέλσλ παξαζχξσλ» ζηε Λέα ΢φξθε ηε
δεθαεηία ηνπ ‘90 κε βάζε ηελ νπνία ε αζηπλνκία είρε πάξεη δηαηαγέο λα θαηαδηψθεη κε
«κεδεληθή αλνρή» νπνηνλδήπνηε ηνπ νπνίνπ νη πξάμεηο «απεηινχζαλ ηελ πνηφηεηα
δσήο». Αληίζηνηρα ραξαθηεξηζηηθφο είλαη ν «Θαλνληζκφο Civismo» ζηε Βαξθειψλε ηε
δεθαεηία ηνπ 2000 κε βάζε ηνλ νπνίν πνηληθνπνηνχληαη «κε επηζπκεηέο» θνηλσληθέο
νκάδεο, δξαζηεξηφηεηεο θαη ρξήζεηο. Κε παξφκνην ηξφπν ν «Νιπκπηαθφο Λφκνο» ζηελ
Ηζηάλκπνπι, ηε δεθαεηία ηνπ 2000, ζέηεη ηελ πφιε ζε κφληκν θαζεζηψο «εμαίξεζεο»
θαη ζην φλνκα ηνπ νπνίνπ παξαθάκπηεηαη ε επίζεκε πεξηβαιινληηθή λνκνζεζία ψζηε λα
λνκηκνπνηεζνχλ ηα θαηαζθεπαζηηθά έξγα πνπ εληζρχνπλ ηελ ππνςεθηφηεηα ηεο πφιεο
γηα ηνπο Νιπκπηαθνχο Αγψλεο θαη ηαπηφρξνλα εθηνπίδνληαη νη θάηνηθνη ησλ
απηνζρέδησλ νηθηζκψλ (γεληδέθνληνπ) θαη πνηληθνπνηνχληαη θνηλσληθά θηλήκαηα πφιεο.
Ρέινο, ζηελ πεξίπησζε ηεο Διιάδαο ζηελ επνρή ηεο θξίζεο, ην λνκνζεηηθφ έξγν ησλ
κλεκνληαθψλ θπβεξλήζεσλ γίλεηαη φιν θαη πεξηζζφηεξν κε ηηο ιεγφκελεο «Ξξάμεηο
Λνκνζεηηθνχ Ξεξηερνκέλνπ» κε ηε δηαδηθαζία ηνπ θαηεπείγνληνο, πάληα κε ην
πξφζρεκα ησλ «εθηάθησλ ζπλζεθψλ». Ξαξάιιεια ζεζκνζεηνχληαη νη ιεγφκελεο
πνιηηηθέο «fast track» νη νπνίεο, κεηαμχ άιισλ, ηξνπνπνηνχλ ην κνληέιν ρσξηθνχ
ζρεδηαζκνχ θαζψο εγθαηαιείπεηαη ε ξεηνξηθή πεξί «αεηθφξνπ-βηψζηκεο αλάπηπμεο»,
«ζπκπαγνχο πφιεο» θαη «δεκφζηαο ζπκκεηνρήο ησλ πνιηηψλ» θαη δίλεηαη πιένλ
πξνηεξαηφηεηα ζηελ νξγάλσζε θαη αλάπηπμε πεξηνρψλ γηα πξνζέιθπζε επελδχζεσλ
κέζσ ηεο ηδησηηθήο πνιενδφκεζεο.

Ζ πνιηηηζκηθή δηάζηαζε ησλ λενθηιειεχζεξσλ αζηηθψλ πνιηηηθψλ είλαη θαζνξηζηηθή γηα

ηελ επηηπρία ηνπο, θαζψο ραξαθηεξηζηηθά ζηελ πεξίπησζε ηνπ εμεπγεληζκνχ ην αξρηθφ
ηνπ ζηάδην «ππξνδνηείηαη» θαηά θαλφλα απφ ηνπο ιεγφκελνπο πξσηνπφξνπο (pioneers)
ηνπ εμεπγεληζκνχ, νη νπνίνη ζπλήζσο είλαη θησρνί θαιιηηέρλεο, ελαιιαθηηθή λενιαία,
lgbtq θνηλφηεηεο, «άλζξσπνη κε ελαιιαθηηθέο θαζεκεξηλέο θνπιηνχξεο πνπ αλαδεηνχλ
ηε δηαθνξεηηθφηεηα θαη ηελ έληαζε» (Αιεμαλδξή, 2013: 37). Νη παξαπάλσ θνηλσληθέο
θαη πνιηηηζκηθέο νκάδεο νη νπνίεο αξρηθά έιθνληαη απφ ηνλ ηξφπν επηθνηλσλίαο ησλ
κεηαλαζηψλ ή ησλ θαηψηεξσλ νηθνλνκηθψλ ζηξσκάησλ πνπ θαηνηθνχλ ζηελ πεξηνρή,
ζηε ζπλέρεηα κε ηηο δξαζηεξηφηεηέο θαη ηνλ ηξφπν επηθνηλσλίαο ηνπο θάλνπλ ηελ πξνο
εμεπγεληζκφ πεξηνρή πεξηζζφηεξν «δηαλνεηηθά» ηνλσκέλε, πνιηηηζηηθά δπλακηθή θαη
«κνδάηε», κε απνηέιεζκα νη αμίεο ησλ αθηλήησλ λα αλεβαίλνπλ θαη σο εθ ηνχηνπ
εθηνπίδνληαη ηα θαηψηεξα νηθνλνκηθά ζηξψκαηα θαη εγθαζίζηαηαη ζηελ πεξηνρή ε

581
ιεγφκελε «λέα κεζαία ηάμε» θαη ζηαδηαθά αλψηεξα νηθνλνκηθά ζηξψκαηα. Ρειηθά ν
εμεπγεληζκφο νινθιεξψλεηαη κε ηνλ εθηνπηζκφ ηφζν ησλ αξρηθψλ θαηνίθσλ, φζν θαη
ησλ ελδηάκεζσλ επνηθηζηψλ θαη ε πεξηνρή ράλεη ηελ αξρηθή ηεο πνιηηηζκηθή δσληάληα
θαη κεηαζρεκαηίδεηαη ζε κεγαιναζηηθή ζπλνηθία. Δπνκέλσο, ζηελ πεξίπησζε ηνπ
εμεπγεληζκνχ ε πνιηηηζκηθή δηάζηαζε δηαζηαπξψλεηαη κε ηελ ηαμηθή θαη
εζληθή/εζλνηηθή δηάζηαζε θαη παξάγεη πξσηφηππεο, ηδηαίηεξεο θαη θαηά θαλφλα αθφκα
πην ηζρπξέο πεξηθξάμεηο. Ππκθσλψληαο κε ηνλ Πιάηεξ (2006: 738) ε ζεψξεζε ηνπ
εμεπγεληζκνχ «δελ αθνξά κφλν ηελ αχμεζε ησλ ελνηθίσλ, ηηο παξελνριήζεηο ησλ
ηδηνθηεηψλ θαη ηελ εθηφπηζε ηεο εξγαηηθήο ηάμεο, αιιά θαη ην ζέακα ζην επίπεδν ησλ
δξφκσλ, ηα κνληέξλα κπαξ θαη θαθέ, ηα i-pod, ηελ θνηλσληθή πνιπκνξθία θαη ηα fanky
θαηαζηήκαηα ξνχρσλ». Ρέινο ζπκθσλψληαο κε ηνλ Καξθνχδε (1985a: 198-199) νη
δηαδηθαζίεο ηνπ εμεπγεληζκνχ απνθαιχπηνπλ ηε δηαζεκαηηθή δηαζηαχξσζε ησλ
ζπζηεκάησλ δηαθξίζεσλ κε βάζε ηελ ηάμε, ην θχιν, ηελ εζλφηεηα, ηελ θνπιηνχξα
θαζψο θαη ηελ ειηθία: «O εμεπγεληζκφο ζπκβαίλεη φηαλ λένη θάηνηθνη, νη νπνίνη
δπζαλάινγα είλαη λένη, ιεπθνί, επαγγεικαηίεο, ηερληθνί θαη ζηειέρε επηρεηξήζεσλ κε
πςειή εθπαίδεπζε θαη πςεινχο κηζζνχο, αληηθαζηζηνχλ ηνπο παιαηφηεξνπο θαηνίθνπο,
νη νπνίνη δπζαλάινγα είλαη ρακειφκηζζνη, εξγαηηθή ηάμε θαη θησρνί, κέιε κεηνλνηηθψλ
εζληθψλ νκάδσλ θαη ειηθησκέλνη». Ζ παξαπάλσ δηαδηθαζία γεληθεχεηαη ζηελ πεξίπησζε
ηεο απνθαινχκελεο «δεκηνπξγηθήο πφιεο» ζηελ νπνία ε δηαζεκαηηθή δηαζηαχξσζε ηεο
πνιηηηζκηθήο, ηεο ηαμηθήο, ηεο εζλνηηθήο θαη έκθπιεο δηάζηαζεο είλαη αθφκα πην
θξίζηκε. Ζ «δεκηνπξγηθή πφιε» θαηνηθείηαη απν ηε ιεγφκελε «δεκηνπξγηθή ηάμε» ε
νπνία ζχκθσλα κε ηνλ Φιφξηληα (2002) πεξηιακβάλεη πινχζηνπο θαιιηηέρλεο, κπνέκ,
νκνθπιφθηινπο, designers, αθαδεκατθνχο, θνηηεηέο πνπ ζπκππθλψλνληαη ζηελ
θηγνχξα ηνπ ιεγφκελνπ «δεκηνπξγηθνχ αηφκνπ», δειαδή έλαλ «εδνλνζήξα» πνπ είλαη
πξφζπκνο λα πιεξψζεη πνιιά ρξήκαηα γηα ηελ πνηφηεηα δσήο ηνπ θαη απηφ ην ζηνηρείν
ηνπ ραξαθηήξα είλαη ηδηαίηεξα επηζπκεηφ ζήκεξα απφ ηηο πφιεηο. Ξξνρσξψληαο ζηηο
πνιηηηθέο ηνπ city branding, ε δηαζηαχξσζε ηεο ηαμηθήο κε ηελ πνιηηηζκηθή δηάζηαζε
γίλεηαη αθφκα πην θαλεξή θαζψο ε πφιε αληηκεησπίδεηαη σο έλα «εκπφξεπκα-πξντφλ»
θαη νη πξνο απεχζπλζε θάηνηθνη, ηνπξίζηεο θαη επελδπηέο αληηκεησπίδνληαη σο
«πειάηεο». Ζ πφιε σο εκπφξεπκα-πξντφλ ζα πξέπεη κε «απηνπεπνίζεζε, πεξεθάληα
θαη λαξθηζζηζκφ» λα δηαθεκηζηεί, αλαδεηθλχνληαο ηα πιενλεθηήκαηά ηεο. Υο εθ ηνχηνπ
ην ιαλζάξηζκα ησλ πφιεσλ πξέπεη «λα αζρνιείηαη κε ηνλ ηξφπν πνπ ν πνιηηηζκφο, ε
ηζηνξία, ε νηθνλνκηθή θαη θνηλσληθή αλάπηπμε, νη ππνδνκέο θαη ε αξρηηεθηνληθή, ην
ηνπίν θαη ην πεξηβάιινλ, (…), κπνξνχλ λα ελσζνχλ ζε κηα ηαπηφηεηα πξνο πψιεζε
απνδεθηή απφ ην θνηλφ» (Zhang and Zhao, 2009). Ρέινο, φπσο έρεη ήδε εηπσζεί ηα
ζηνηρεία, ηα νπνία πξέπεη λα αμηνινγεζνχλ γηα ηε δεκηνπξγία κηαο «δπλαηήο»
ηαπηφηεηαο κηαο πφιεο είλαη ε «εηθφλα», νη «ζπλεηξκνί», νη «αμίεο» θαη νη «εκπεηξίεο»
πνπ ζα έρνπλ νη επηζθέπηεο θαζψο θαη νη θάηνηθνη ηεο πφιεο.

582
8.1.6 Ο ξφινο ηνπ θξάηνπο ζηηο δηαζεκαηηθέο πεξηθξάμεηο

Ξαξάιιεια κε ηηο παξαπάλσ δηαζεκαηηθέο πνιηηηθέο πεξίθξαμεο ζην Θνηλφ Σψξν ζα

πξέπεη λα ηνληζηεί θαη ν ηδηαίηεξνο ξφινο θαη ραξαθηήξαο ηνπ θξάηνπο ηφζν ζε ηνπηθφ
φζν ζε εζληθφ θαη ζε ππεξεζληθφ επίπεδν.

Πηελ πεξίπησζε ησλ δηαζεκαηηθψλ πνιηηηθψλ πεξίθξαμεο κέζσ πθαξπαγήο ηεο γεο o
ξφινο ηνπ θξάηνπο είλαη θαζνξηζηηθφο, ηφζν κε ηε κνξθή ησλ επηρεηξήζεσλ θξαηηθήο
ηδηνθηεζίαο (π.ρ. Θίλα), φζν θαη κε ηελ ελδηάκεζε δηαπινθή θξάηνπο θαη ηδησηηθψλ
επηρεηξήζεσλ (π.ρ. Ρνπξθία, Κέζε Αλαηνιή, ρψξεο ηνπ Θφιπνπ, Θεληξηθή θαη Λφηηα
Ακεξηθή), θαζψο θαη κε επξχηεξνπο κεραληζκνχο ελίζρπζεο ησλ ηδησηηθψλ
επηρεηξήζεσλ θαη επελδχζεσλ. Ππγθεθξηκέλα ε θξαηηθή ελίζρπζε εθθξάδεηαη κε ηηο
δηκεξείο θαη πνιπκεξείο ζπκθσλίεο, κε πιήζνο δηεπθνιχλζεσλ φπσο θνξναπαιιαγέο,
άξζε δαζκνινγηθψλ θξαγκψλ, ρακειφηνθα δάλεηα, εγγπήζεηο, θηινεπελδπηηθή
λνκνζεζία, ηερληθή ππνζηήξημε, δηπισκαηηθέο ζρέζεηο θαζψο θαη κε κεραληζκνχο
πξφιεςεο θαη θαηαζηνιήο ησλ αληηζηάζεσλ ησλ ηνπηθψλ πιεζπζκψλ. Σαξαθηεξηζηηθά
ε Πανπδηθή Αξαβία θαη ηα ππφινηπα θξάηε ηνπ Θφιπνπ (Κπαρξέηλ, Θνπβέηη, Νκάλ,
Θαηάξ, Ζλσκέλα Αξαβηθά Δκηξάηα), εθηφο απφ ηηο ακηγψο θξαηηθέο πεηξειατθέο
επηρεηξήζεηο εληζρχνπλ θαη ηδησηηθέο επηρεηξήζεηο, ησλ νπνίσλ πνιιέο θνξέο κέηνρνη
είλαη νη ίδηνη νη βαζηιηάδεο θαη νη εκίξεδεο, γηα λα επελδχζνπλ ζε ηζιακηθέο ρψξεο ηεο
Αθξηθήο, ζην Ξαθηζηάλ θαη ζηε Λνηηναλαηνιηθή Αζία. Δπίζεο νη θηλεδηθέο θξαηηθέο
επηρεηξήζεηο ππφ ην αηγίδα ηνπ θξαηηθνχ πξνγξάκκαηνο «Go Abroad» θπξηαξρνχλ
παγθνζκίσο ζηνπο θιάδνπο ηεο λαπηηιίαο, ηεο πθαληνπξγίαο θαη ζηηο θαηαζθεπέο.
Δπίζεο ε Θίλα είλαη απφ ην 2010 ε πξψηε ρψξα ζε μέλεο επελδχζεηο ζηελ Αθξηθή.
Ραπηφρξνλα ε Δπξσπατθή Έλσζε εληζρχεη εηαηξίεο θπξίσο ζηνπο θιάδνπο ησλ ΑΞΔ
(αηνιηθή ελέξγεηα, θσηνβνιηατθά, βηνθαχζηκα) γηα λα επελδχζνπλ ζε ρψξεο ηεο
Αθξηθήο, ηεο Αζίαο θαη ηεο Λφηηαο Ακεξηθήο. Νη ΖΞΑ επηδηψθνπλ λα αλαθηήζνπλ ην
ρακέλν έδαθνο, κε ηελ θπβέξλεζε ηνπ Κπάξαθ Νκπάκα λα δηνξγαλψλεη ην 2014
επηρεηξεκαηηθφ θφξνπκ θαιψληαο 50 εγέηεο αθξηθαληθψλ ρσξψλ θαη ζπλάπηνληαο ην
«Γηάηαγκα Αθξηθαληθήο Αλάπηπμεο θαη Δπθαηξίαο». Ραπηφρξνλα ε θπβέξλεζε ηεο
Ηλδίαο ππέγξαςε ην 2011 κε ηελ Αθξηθαληθή Έλσζε ηε «Γηαθήξπμε ηεο Αληίο
Ακπέκπα», ζηελ νπνία πξνσζεί ζπκθσλίεο κε αθξηθαληθέο ρψξεο ηφζν ζηνπο θιάδνπο
ηεο γεσξγίαο θαη ησλ νξπθηψλ πφξσλ φζν θαη ζηηο λέεο ηερλνινγίεο, ζηελ
πιεξνθνξηθή, ζηηο ηειεπηθνηλσλίεο, ζηελ εθπαίδεπζε, ζηελ απηνθηλεηνβηνκεραλία, ηε
κεηεσξνινγία θαη ηα θαιισπηζηηθά θπηά.

Πηελ πεξίπησζε ησλ δηαζεκαηηθψλ πνιηηηθψλ πεξίθξαμεο ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ ν

ξφινο ηνπ θξάηνπο είλαη θαζνξηζηηθφο ηφζν ζηηο δηαδηθαζίεο εληνίρηζεο θαη
ζηξαηησηηθνπνίεζεο, νη νπνίεο ειέγρνπλ, ζξπκκαηίδνπλ, νξηνζεηνχλ θαη δηαρσξίδνπλ
ηνπο απηνζρέδηνπο νηθηζκνχο απφ ηηο ππφινηπεο αζηηθέο πεξηνρέο, φζν θαη ζηηο
δηαδηθαζίεο «ζπκκεηνρηθνχ ζρεδηαζκνχ» θαη «αλαβάζκηζεο» πνπ κε ηε ζχκπξαμε ηεο
Ξαγθφζκηαο Ρξάπεδαο νη ηνπηθέο αξρέο επηδηψθνπλ λα ειέγμνπλ ηηο θνηλφηεηεο ησλ
απηνζρέδησλ νηθηζκψλ ζθεηεξίδνληαο θαη θαηαζηξέθνληαο ηηο κνξθέο θνηλσληθήο
νξγάλσζεο, παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο. Ρέινο, ην θξάηνο δηαδξακαηίδεη θεληξηθφ
ξφιν ζηηο δηαδηθαζίεο ηηηινπνίεζεο ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ, θαζψο ζεζκνζεηεζεί
απζηεξνχο θαλνληζκνχο ξχζκηζεο, ηαθηνπνίεζεο θαη κεηαζρεκαηηζκνχ ησλ
παξαγθνππφιεσλ ζε «ηππηθέο», φζνλ αθνξά ην ηδηνθηεζηαθφ ηνπο θαζεζηψο, πεξηνρέο.
Ππγθεθξηκέλα ην θξάηνο παξέρεη ηίηινπο ηδηνθηεζίαο θαη νη θάηνηθνη εμαλαγθάδνληαη λα
αγνξάζνπλ ηηο θαηνηθίεο, ζηηο νπνίεο ήδε δνπλ, δηαθνξεηηθά απεηινχληαη κε έμσζε.

583
Ξαξαιιαγή ηεο πξνεγνπκέλεο κεζφδνπ είλαη ε πιήξεο θαηεδάθηζε ησλ απηνζρέδησλ
νηθηζκψλ θαη ε ππνρξεσηηθή κεηεγθαηάζηαζε ησλ θαηνίθσλ ζε λεφθηηζηεο
πνιπθαηνηθίεο, νη νπνίεο ζπλήζσο πεξηβάιινληαη απφ απηνθηλεηφδξνκνπο ρσξίο ίρλνο
θνηλσληθήο δσήο. Θαη ζηηο δπν πεξηπηψζεηο ην θξάηνο ππνρξεψλεη ηνπο πξψελ
θαηαιεςίεο -θαηνίθνπο ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ- λα θαηαβάινπλ πςειφ νηθνλνκηθφ
αληίηηκν γηα ηελ ζηέγαζή ηνπο θαη θαζψο ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο δελ κπνξνχλ λα
αληαπνθξηζνχλ θαηαθεχγνπλ ζε ζηεγαζηηθά δάλεηα.

Πηελ πεξίπησζε ησλ δηαζεκαηηθψλ πνιηηηθψλ ζθεηεξηζκνχ ηνπ «Γηθαηψκαηνο ζηελ

Ξφιε» θαη θαηαζηνιήο θνηλσληθψλ θηλεκάησλ πφιεο ν ξφινο ηνπ θξάηνπο είλαη
θαζνξηζηηθφο. Πην ίδην ην έξγν ηνπ Ιεθέβξ ηνλίδεηαη φηη νη θνξείο πνπ επηδηψθνπλ λα
ζθεηεξηζηνχλ ηελ «θνηλσλία πφιεο» θαη ηηο δηαξθψο παξαγφκελεο αμίεο ρξήζεο θαη λα
ηηο ηξέςνπλ ζε θεθαιαηνθξαηηθή αμία είλαη ηφζν ην θξάηνο φζν θαη ε αγνξά: «Ξφηε ην
θξάηνο, πφηε ε επηρείξεζε, πφηε θαη νη δπν καδί (αληίπαινη, αληαγσληζηέο, αιιά ζπρλά
ζπλεηαίξνη), πξνζπαζνχλ λα ζθεηεξηζηνχλ ηηο ιεηηνπξγίεο, ηηο ηδηφηεηεο, ηα πξνλφκηα
ηεο θνηλσλίαο ηεο πφιεο» (Lefebvre, 1977[1968]: 100). Έπεηηα ηα θνηλσληθά θηλήκαηα
πφιεο απφ ηηο δεθαεηίεο ηνπ ‗60 θαη ‘70 αγσλίδνληαη ηφζν ελάληηα ζηα πνιιαπιά
ζπζηήκαηα εμνπζίαο θαη δηαθξίζεσλ ζηα πεδία ηνπ θχινπ, ηνπ έζλνπο/εζλφηεηαο, ηεο
ηάμεο θηι., φζν θαη ελάληηα ζην ίδην ην θξάηνο πνπ ηα επηθξνηεί θαη ηα εληζρχεη. Ν ίδηνο
ν Θαζηέιο (1980[1973]: 19) πνπ εηζήγαγε ηελ έλλνηα ηνπ θνηλσληθνχ θηλήκαηνο πφιεο
αθνινπζψληαο ηε ζηξνπθηνπξαιηζηηθή-δνκηζηηθή πξνζέγγηζε γηα ην θαπηηαιηζηηθφ
θξάηνο (Poulantzas, 1969) αλαγλσξίδεη φηη ν θξαηηθφο πνιενδνκηθφο ζρεδηαζκφο αθφκα
θαη ζηελ εθδνρή ηνπ ιεγφκελνπ ζπκκεηνρηθνχ ζρεδηαζκνχ «δελ κπνξεί λα είλαη
εξγαιείν θνηλσληθήο αιιαγήο, αιιά θπξηαξρίαο, ελζσκάησζεο θαη ξχζκηζεο ησλ
αληηθάζεσλ» θαη ηζρπξίδεηαη φηη νη «πξαγκαηηθέο (...) πεγέο αιιαγήο θαη αλαλέσζεο
ηεο πφιεο είλαη ηα θνηλσληθά θηλήκαηα ηεο πφιεο θαη φρη νη νξγαληζκνί ζρεδηαζκνχ».
Πηε ζπλέρεηα, απφ ηε δεθαεηία ηνπ ‗80 κε ηελ νπηζζνρψξεζε ηνπ θξάηνπο πξφλνηαο, ην
αλαδπφκελν λενθηιειεχζεξν θξάηνο επηδηψθεη κε κηα πνηθηιία κεζφδσλ λα πεξηζηείιεη
θαη λα ζθεηεξηζηεί ην «Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε». Νη πνιηηηθέο θαηαζηνιήο θαη αθνκνίσζεο
ησλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ πφιεο, πνπ αγσλίδνληαη γηα ην Γηθαίσκα ζηελ πφιε,
ζπλδπάδνπλ ηε βίαηε θαηαζηνιή θαη κεζφδνπο αθνκνίσζεο. Σαξαθηεξηζηηθή είλαη ε
πεξίπησζε δηαίξεζεο ησλ Βεξνιηλέδσλ θαηαιεςηψλ ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗80 ζε
«εθείλνπο πνπ είλαη έηνηκνη λα δηαπξαγκαηεπηνχλ» θαη ζηνπο «εγθιεκαηίεο» ζχκθσλα
κε ηε δήισζε ηνπ ππνπξγνχ εζσηεξηθψλ ηεο Γεξκαλίαο ην 1981 Σάηλξηρ Ινχκεξ,
γεγνλφο πνπ ζα έρεη σο απνηέιεζκα ηε δεθαεηία ηνπ ‘80 λα γίλεη ην πέξαζκα «απφ ηε
δηακαξηπξία ζην πξφγξακκα» θαη λα αθνκνησζνχλ ζε ζεκαληηθφ βαζκφ ηα θνηλσληθά
θηλήκαηα πφιεο (Mayer, 2009: 364).

Πηελ πεξίπησζε ησλ δηαζεκαηηθψλ λενθηιειεχζεξσλ αζηηθψλ πνιηηηθψλ πεξίθξαμεο ν

ξφινο ηνπ θξάηνπο, φπσο έρεη εηπσζεί, κεηαζρεκαηίδεηαη ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο κε
βάζε ηηο δηαθνξεηηθέο θάζεο λενθηιειεπζεξνπνίεζεο. Υο ηε δεθαεηία ηνπ ‘70 ην
θξάηνο είρε ηνλ ξφιν ηεο ζεκειίσζεο ηεο ιεγφκελεο «θευλζηαλήο πφιεο» κε
επελδχζεηο ζε έξγα ππνδνκψλ, θνηλσληθήο θαηνηθίαο, πξφλνηαο, εθπαίδεπζεο, πγείαο
θηι. Πηε ζπλέρεηα απφ ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗70 έσο ηελ πξψηε δεθαεηία ηνπ
2000, ε νπνία ζπκπίπηεη κε ηελ απνθαινχκελε επνρή ηεο «Ππλαίλεζεο ηεο
Νπάζηγθηνλ» ιακβάλνπλ ρψξα ε απνξξχζκηζε, ζπξξίθλσζε θαη απνθέληξσζε ηνπ
θξάηνπο κε πεξηθνπέο ησλ θξαηηθψλ δαπαλψλ, ηδησηηθνπνίεζε ππνδνκψλ,
απειεπζέξσζε ησλ αγνξψλ θαη ηαπηφρξνλα ελίζρπζε ησλ εμνπζηψλ ησλ ηνπηθψλ
δήκσλ, πξνβνιή θαη αληαγσληζκφ ησλ πφιεσλ θαη πηνζέηεζε ησλ πνιηηηθψλ ηεο
ιεγφκελεο «επηρεηξεκαηηθήο πφιεο». Πηελ ηξέρνπζα πεξίνδν, ε νπνία ζπκπίπηεη κε ηελ

584
πξφζθαηε νηθνλνκηθή θξίζε, ζπλερίδνληαη θαη εληείλνληαη νη πνιηηηθέο ηεο
πξνεγνχκελεο πεξηφδνπ θαη ηαπηφρξνλα εκπινπηίδνληαη κε δηθηπαθέο κνξθέο
δηαθπβέξλεζεο, ην θξάηνο αλαιακβάλεη φιν θαη πεξηζζφηεξν ην ξφιν ηνπ
επηρεηξεκαηία-κάλαηδεξ κε ζπκπξάμεηο δεκνζίνπ-ηδησηηθνχ ηνκέα, θαζψο επίζεο δίλεηαη
ηδηαίηεξε βαξχηεηα ζηελ επηρεηξεκαηηθή ελεξγνπνίεζε ηεο ιεγφκελεο «δεκηνπξγηθήο
ηάμεο» θαη ηεο θνηλσλίαο ησλ ηδησηψλ.

585
8.2 Μεηακνξθσηηθφο ραξαθηήξαο ηνπ θνηλνχ

8.2.1 Ακθηζβεηψληαο ηηο δηαζεκαηηθέο πεξηθξάμεηο: ν

αλαδπφκελνο Κνηλφο Υψξνο

Νη δηαδηθαζίεο πεξίθξαμεο ζην Θνηλφ Σψξν φπσο έρεη εηπσζεί ζεκαίλνπλ ηελ απφδνζε
αηνκηθψλ δηθαησκάησλ ηδηνθηεζίαο ηφζν ζηνλ Φπζηθφ Σψξν σο ελφηεηα ελέξγεηαο,
έθηαζεο, ρξφλνπ φζν θαη ζηηο ΢πνθεηκεληθέο Ηθαλφηεηεο (εμαληηθεηκελνπνίεζε) ησλ
θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ θαη ηε κεηαηξνπή ηνπο ζε άηνκα, ζε αηνκηθά ππνθείκελα ηεο
ηδηνθηεζίαο. Υο εθ ηνχηνπ ε πεξίθξαμε-ηδηνθηεζία ησλ Θνηλσληθψλ Γπλάκεσλ
(΢πνθεηκεληθέο Ηθαλφηεηεο θαη Αληηθεηκεληθέο Γπλαηφηεηεο) ζπλεπάγεηαη ηε
δηακφξθσζε εθείλνπ ηνπ «πεξηθξαγκέλνπ» Ρξφπνπ Δπηθνηλσλίαο, ν νπνίνο
πξαγκαηψλεηαη απφ ηηο «πεξηθξαγκέλεο» Πρέζεηο Δπηθνηλσλίαο σο ζρέζεηο
εθπξαγκαηηζκέλσλ πξνζψπσλ, δειαδή αηφκσλ θαη ηδησηηθνπνηεκέλσλ Αληηθεηκεληθψλ
Γπλαηνηήησλ. Υζηφζν νη δηαδηθαζίεο πεξίθξαμεο σο θνηλσληθέο ζρέζεηο
απνζπγθξφηεζεο ηνπ πξνζψπνπ θαη ηδησηηθνπνίεζεο ησλ Θνηλσληθψλ Γπλάκεσλ δελ
είλαη πνηέ πιήξεηο αιιά δηαξθψο ελδέρεηαη λα ακθηζβεηεζνχλ θαη λα αλαηξαπνχλ.
Δμάιινπ o εθπξαγκαηηζκφο δελ είλαη θαηάζηαζε ηνπ πξνζψπνπ αιιά φπσο έρεη ήδε
εηπσζεί ζχκθσλα κε ηνλ Θσηζάθε (2016: 23) «είλαη κηα θίλεζε ζηε δπλακηθή ηεο
ζπγθξφηεζεο θαη απνζπγθξφηεζεο ηνπ πξνζψπνπ. Πε απηφ, άιισζηε, νθείιεηαη θαη ε
δπλαηφηεηα αλαηξνπήο ησλ ζρέζεσλ εθπξαγκαηηζκνχ: ζην φηη ε ειεπζεξία ηνπ
πξνζψπνπ δελ κεδελίδεηαη». Ζ παξαπάλσ δπλαηφηεηα αλαηξνπήο ησλ ζρέζεσλ
ηδηνθηεζίαο θαη εθπξαγκαηηζκνχ ηνπ πξνζψπνπ έρεη γίλεη ήδε θαλεξή κέζα απφ ηα
παξαδείγκαηα πνπ έρνπλ αλαθεξζεί θαη ζπλνπηηθά εθθξάδεηαη σο εμήο.

Πηελ πεξίπησζε ησλ δηαδηθαζηψλ πθαξπαγήο ηεο γεο θαη απνζηέξεζεο ησλ ηνπηθψλ
πιεζπζκψλ, φπσο έρεη επηζεκαλζεί απφ ηηο κεηαπνηθηαθέο πξνζεγγίζεηο ηεο «δηεζληθήο
κεηαλάζηεπζεο» (Bash et al., 1994∙ Chin, 1999∙ Davis, 2000∙ Massey et al., 2002),
πνηέ δελ ζπληειείηαη ε πιήξεο δηάιπζε ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, ηξφπσλ
επηθνηλσλίαο θαη θνηλσληθψλ δηθηχσλ θαη νχηε είλαη πνηέ εθηθηφο ν πιήξεο
εμαληηθεηκεληζκφο ησλ αλζξψπηλσλ ηθαλνηήησλ. Αληηζέησο, ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο νη
κεηαθηλνχκελνη πιεζπζκνί αλαπηχζζνπλ ζηξαηεγηθέο επηβίσζεο, ελεξγνπνηνχλ
ππνθεηκεληθέο ηθαλφηεηεο, ζπλάπηνπλ θνηλσληθέο ζρέζεηο κε άιινπο κεηαθηλνχκελνπο
θαη ηαπηφρξνλα ζηεξίδνληαη ζηα πξφηεξα δίθηπα θνηλσληθήο νξγάλσζεο πνπ αθήλνπλ
πίζσ ηνπο. Πχκθσλα κε ηηο πξνζεγγίζεηο ηεο «δηεζληθήο κεηαλάζηεπζεο» ηα θίλεηξα
ησλ κεηαθηλνχκελσλ απνηεινχλ ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο πεξίπινθεο δηαζηαπξψζεηο
ελάληηα ζε ηαμηθέο, έκθπιεο, εζλνηηθέο, πνιηηηζκηθέο, ζξεζθεπηηθέο δηαθξίζεηο θαη
θαηαπηέζεηο. Υο εθ ηνχηνπ θινλίδνληαη νη πξφηεξεο αληηδηαιεθηηθέο δνκηζηηθέο
αληηιήςεηο πνπ αληηιακβάλνληαη φηη νη δνκέο (θξάηνο, θεθάιαην, παηξηαξρία,
ξαηζηζκφο) επηθπξηαξρνχλ ζηα ππνθείκελα θαη επνκέλσο νη κεηαλάζηεο είλαη ππνηειείο,
ζχκαηα, ππφ-θεηκελα πνπ «ρξήδνπλ ζπκπφληαο θαη ζσηεξίαο» (Agustin, 2003). Νη
ηειεπηαίαο γεληάο κεηαπνηθηαθέο πξνζεγγίζεηο έρνπλ ζπλεηζθέξεη ζην λα θσηηζηνχλ
πσο νη πξάμεηο (κεηα)θίλεζεο ζπγθξνηνχλ ηα κεηαθηλνχκελα ππνθείκελα ζε πξφζσπα,
ηα νπνία βξίζθνληαη ζε δηαξθή δηαιεθηηθή, θαη φρη ζε ππνηειή, ζρέζε ηφζν κε ηα
πνηθίια θαη δηαζηαπξσλφκελα ζπζηήκαηα δηαθξίζεσλ θαη θαηαπίεζεο (θεθάιαην,
παηξηαξρία, ξαηζηζκφο θηι.) φζν θαη κε ηηο θξαηηθέο θαη δηεζλείο πνιηηηθέο ειέγρνπ,

586
αζηπλφκεπζεο, αθαίξεζεο ηεο πνιηηφηεηαο θηι. Ραπηφρξνλα είλαη γεγνλφο φηη νη
εθηνπηζκέλνη πιεζπζκνί ελδέρεηαη λα αλαζπζηήζνπλ ηνλ Θνηλφ Σψξν δεκηνπξγψληαο
λέεο θνηλφηεηεο, ηξφπνπο επηθνηλσλίαο θαη ρεηξαθεηήζεηο ζε λέα «απηνζρέδηα» εδάθε,
ηφζν ζηηο ιεγφκελεο κεγαινππφιεηο ηνπ Λφηνπ φζν θαη ζηα αζηηθά θέληξα ηνπ Βνξξά.

Πην παξάδεηγκα ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ έγηλε θαλεξφ φηη ν αλαδπφκελνο Θνηλφο
Σψξνο δελ είλαη νχηε έλαο θιεηζηφο «πνζνηηθά νξηζκέλνο ρψξνο» ζχκθσλα κε ηηο
πνξνθεληξηθέο πξνζεγγίζεηο, αιιά νχηε θαη απιψο έλαο «ρψξνο-δχλακε», ζχκθσλα κε
ηηο πξνζεγγίζεηο ηνπ απηφλνκνπ καξμηζκνχ. Ν Θνηλφο Σψξνο ησλ παξαγθνππφιεσλ κε
ηελ επξεκαηηθφηεηά ηνπ, ηνλ πβξηδηθφ-ππεξρεηιίδνληα-κεηακνξθσηηθφ ραξαθηήξα ηνπ
θαη θπξίσο κε ηηο αιιειέγγπεο θνηλσληθέο ζρέζεηο ησλ θαηνίθσλ ηνπ, απνκαθξχλεηαη
απφ ηελ θεληξηθφηεηα ηφζν ησλ πφξσλ φζν θαη ησλ δπλάκεσλ. Υο εθ ηνχηνπ ζα πξέπεη
λα γίλεηαη αληηιεπηφο σο έλαο δηαπξαμηαθφο θνηλσληθφο ρψξνο, ζηνλ νπνίν νη θπζηθνί
θνηλνί πφξνη θαη νη θνηλσληθέο δπλάκεηο βξίζθνληαη ζε ελφηεηα κε ηηο θνηλσληθέο
ζρέζεηο, ηα θνηλσληθά ππνθείκελα, ηηο ππνθεηκεληθέο ηθαλφηεηεο θαη θνηλσληθέο
δπλαηφηεηεο ζπγθξνηψληαο ηνλ θνηλφ ηξφπν επηθνηλσλίαο. Δπηπιένλ εθηφο απφ ην
ιεγφκελν «άηππν», «κε ζηαζεξφ» θαη «κε πξνβιέςηκν» ραξαθηήξα ηνπ θπζηθνχ
ρψξνπ, ην ηδηαίηεξν ραξαθηεξηζηηθφ ησλ απηνζρέδησλ γεηηνληψλ είλαη φηη αλαπηχζζεηαη
ζε απηέο κηα παξάιιειε αζηηθή δσή, ρξνληθφηεηα, θνηλσληθφηεηα, δίθηπα
«αιιειέγγπαο» νηθνλνκίαο θαη ζπκβηνηηθφηεηαο θαη σο εθ ηνχηνπ γνληκνπνηνχληαη
ηξφπνη επηθνηλσλίαο, πνιηηηζκηθνί θψδηθεο θαη θνπιηνχξεο «εληφο, ελαληίνλ θαη πέξαλ
ησλ επίζεκσλ πξαθηηθψλ» (Yalcintan, 2012∙ Davis, 2004∙ Davis, 2006∙ Roy 2005∙
McFarlane, 2006∙ McFarlane, 2010). Ν ηξφπνο επηθνηλσλίαο, σο ελφηεηα θνηλσληθψλ
ζρέζεσλ, ηθαλνηήησλ, θαη κέζσλ παξαγσγήο–αλαπαξαγσγήο ηεο θνηλσληθήο δσήο
(Θσηζάθεο, 2001: 3), ζηελ πεξίπησζε ησλ απηνζρέδησλ παξαγθνκαραιάδσλ
ραξαθηεξίδεηαη απφ έληνλα πνξψδε, παξεθθιίλνληα θαη πβξηδηθφ ραξαθηήξα, ν νπνίνο
ελδέρεηαη αξθεηέο θνξέο λα απνθηήζεη ρεηξαθεηηθή θαηεχζπλζε.

Πηελ πεξίπησζε ηνπ Γηθαηψκαηνο ζηελ Ξφιε κε βάζε ηνλ νξηζκφ ηνπ Ιεθέβξ «ε πφιε
απνηειεί ην πεδίν ζπγθξνχζεσλ θαη (αληαγσληζηηθψλ) ζρέζεσλ (…), ε πφιε απνηειεί
ηνλ ―ηφπν ηεο επηζπκίαο‖ (…) θαη ηφπν ησλ επαλαζηάζεσλ. Κε άιια ιφγηα δελ
πξφθεηηαη γηα έλα παζεηηθφ ρψξν παξαγσγήο ή ζπγθέληξσζε θεθαιαίσλ» (Lefebvre,
1977[1968]: 76). Δπεθηείλνληαο ηε ζθέςε ηνπ Ιεθέβξ, ν Θνηλφο Σψξνο απνηειεί ην
δηαξθέο πεδίν ησλ αληαγσληζηηθψλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, ηεο επηζπκίαο θαη ησλ
επαλαζηάζεσλ. Ν Θνηλφο Σψξνο δελ απνηειεί έλαλ «παζεηηθφ ρψξν», νχηε έλα θιεηζηφ
«πνζνηηθά νξηζκέλν ρψξν» ζχκθσλα κε ηηο πνξνθεληξηθέο πξνζεγγίζεηο, αιιά νχηε θαη
απιψο έλα «ρψξν-δχλακε», ζχκθσλα κε ηηο πξνζεγγίζεηο ηνπ απηφλνκνπ καξμηζκνχ.
Ν Θνηλφο Σψξνο θσηηζκέλνο κέζα θαη απφ ηελ πξνζέγγηζε ηνπ Ιεθέβξ ζα πξέπεη λα
απνκαθξπλζεί απφ ηελ θεληξηθφηεηα ηφζν ησλ πφξσλ φζν θαη ησλ δπλάκεσλ θαη ζα
πξέπεη λα ζπκπεξηιακβάλεη πξψηνλ ηελ ειεπζεξία, δεχηεξνλ ηελ αλάδεημε ηνπ αηφκνπ
κέζα απφ ηε ζπιινγηθφηεηα, ηξίηνλ ηελ έλλνηα ηεο «θαηνηθίαο» θαη ηνπ «θαηνηθείλ»,
ηέηαξηνλ ηελ έλλνηα ηνπ «έξγνπ» σο ζπκκεηνρηθή δξαζηεξηφηεηα θαη πέκπηνλ ηελ
έλλνηα ηεο «πξνζνηθείσζεο» έλαληη ηεο αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο. Δπηπιένλ ζε αλαινγία κε
ηελ θαηά Ιεθέβξ «πφιε-έξγν», ν «θνηλφο ρψξνο-έξγν» είλαη ε δηαιεθηηθή ζρέζε-
ελφηεηα κεηαμχ ηνπ θαηά Ιεθέβξ πξαθηηθν-αηζζεηνχ Φπζηθνχ Σψξνπ ησλ Θνηλψλ
Ξφξσλ, ζηηο δηαζηάζεηο ηεο έθηαζεο, ηνπ ρξφλνπ θαη ηεο ελέξγεηαο, κε ηνλ Ρξφπν
Δπηθνηλσλίαο σο ελφηεηα θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, ηθαλνηήησλ, θαη κέζσλ παξαγσγήο–
αλαπαξαγσγήο ηεο θνηλσληθήο δσήο (Θσηζάθεο, 2001: 3) θαη ησλ θνηλσληψλ ή
θνηλνηήησλ ησλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ. Ν «Θνηλφο Σψξνο-έξγν» αλαδχεηαη απφ ηηο
ζρέζεηο επηθνηλσλίαο (ζρέζεηο ησλ πξάμεσλ) θαη πξαγκαηψλεηαη κέζσ απηψλ.

587
Δπνκέλσο ην «θαηνηθείλ» ηνπ «Θνηλνχ Σψξνπ-έξγν» ζεκαίλεη, ζχκθσλα θαη κε ηελ
θαηά Θσηζάθε (2012: 86) ελλνηνιφγεζε ηεο έλλνηαο «ζπίηη», ην ρψξν ζηνλ νπνίν
ππάξρνπλ νη ζρέζεηο επηθνηλσλίαο πνπ πξαγκαηψλνπλ ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο
ζπγθαηνίθεζεο, εθεί φπνπ επηηεινχληαη νη πξάμεηο ηεο θαηά Ιεθέβξ ζπκκεηνρηθήο
δξαζηεξηφηεηαο θαη απηέο, ηειηθά, νξίδνπλ ηελ πφιε θαη ηνλ «Θνηλφ Σψξν-έξγν». Κε
ηα ιφγηα ηνπ Ιεθέβξ (1977[1968]: 30) «θαηνηθψ [ζεκαίλεη] ζπκκεηέρσ ζε κηα
θνηλσληθή δσή, ζε κηα θνηλφηεηα, ρσξηφ ή πφιε». Ρέινο, κε βάζε ηελ καξμηθή ζεσξία
ηεο αμίαο θαη ηελ πξνζέγγηζε ηνπ Ιεθέβξ γηα ην Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε ε πξνηεηλφκελε
ελλνηνιφγεζε ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ φπσο έρεη εηπσζεί εθθξάδεηαη σο εμήο. Ρα
ζπζρεηηδφκελα θνηλσληθά ππνθείκελα κέζα απφ ηηο πξάμεηο επηθνηλσλίαο θαη ηηο ζρέζεηο
ησλ πξάμεψλ ηνπο αλαγλσξίδνληαη σο πξφζσπα θαη παξάγνπλ αμίεο ρξήζεο, νη νπνίεο
δηακνξθψλνπλ ηνλ «Θνηλφ Σψξν» σο ηξφπν επηθνηλσλίαο, σο θνηλφηεηα, σο έξγν, σο
«θαηνηθείλ» θαη σο «πξνζνηθείσζε» ηνπ θπζηθνχ ρψξνπ ή κε ηα ιφγηα ηνπ Ιεθέβξ
(1977[1968]: 175) σο «πξνζνηθείσζε ηνπ ρξφλνπ, ηνπ ρψξνπ [έθηαζε], ηνπ ζψκαηνο,
ηεο επηζπκίαο». Νη δηαδηθαζίεο πεξίθξαμεο ζην Θνηλφ Σψξν ζεκαίλνπλ ηελ απφδνζε
αηνκηθψλ δηθαησκάησλ ηδηνθηεζίαο ηφζν ζηνλ θπζηθφ ρψξν σο ελφηεηα ελέξγεηαο,
έθηαζεο, ρξφλνπ φζν θαη ζηηο ππνθεηκεληθέο ηθαλφηεηεο (εμαληηθεηκελνπνίεζε) ησλ
θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ θαη ηελ κεηαηξνπή ηνπο ζε άηνκα, ζε αηνκηθά ππνθείκελα ηεο
ηδηνθηεζίαο. Υο εθ ηνχηνπ, νη παξαγφκελεο αμίεο ρξήζεο εκπνξεπκαηνπνηνχληαη θαη
απνθηνχλ ηελ θεθαιαηαθή κνξθή ηεο αμίαο, σο θνηλσληθή «ζρέζε απνθιεηζκνχ απφ ηε
ρξήζε» (Θσηζάθεο, 2016: 21). Ν Θνηλφο Σψξνο – έξγν κεηαηξέπεηαη ζε ρψξν ηεο
αληαιιαγήο, ζηνλ νπνίν ην «θαηνηθείλ» θαη ε «πξνζνηθείσζε» δίλνπλ ηε ζέζε ηνπο
ζηνλ εθπξαγκαηηζκφ ηνπ πξνζψπνπ θαη ηελ αηνκηθή ηδηνθηεζία. Υζηφζν νη δηαδηθαζίεο
πεξίθξαμεο σο θνηλσληθέο ζρέζεηο απνζπγθξφηεζεο ηνπ πξνζψπνπ θαη ηδησηηθνπνίεζεο
ησλ θνηλσληθψλ δπλάκεσλ δελ είλαη πνηέ πιήξεηο αιιά δηαξθψο ελδέρεηαη λα
ακθηζβεηεζνχλ θαη λα αλαηξαπνχλ. Ππλεπψο ζχκθσλα κε ηελ παξαπάλσ πξνζέγγηζε,
κπνξεί λα γίλεη θαηαλνεηφο ν Θνηλφο Σψξνο σο κηα δηαξθήο αλακέηξεζε, σο πξάμεηο
αγψλα γηα αλαηξνπή ησλ ζρέζεσλ εθπξαγκαηηζκνχ θαη ηδηνθηεζίαο. Δπνκέλσο, ν
Θνηλφο Σψξνο, θσηηζκέλνο κέζα απφ ηε καξμηθή ζεσξία ηεο αμίαο θαη ηελ πξνζέγγηζε
ηνπ Ιεθέβξ, δελ ζεκαίλεη ηε δηεθδίθεζε ηνπ ρψξνπ σο πνζφηεηα κε αληαιιαθηηθή αμία
(πνξνθεληξηθή-πνζνηηθνθεληξηθή πξνζέγγηζε) θαη νχηε σο δχλακε (δπλακνθεληξηθή
πξνζέγγηζε). Αληηζέησο, ε ζπδήηεζε πνπ άλνημε ν Ιεθέβξ γηα ην Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε,
πξνηξέπεη ζηελ απνκάθξπλζε απφ ηνλ νηθνλνκηζκφ θαη ζηε ζεψξεζε ηνπ Θνηλνχ
Σψξνπ σο ελφηεηα, ηξφπνπ επηθνηλσλίαο (θνηλσληθέο δπλάκεηο θαη θνηλσληθέο ζρέζεηο)
θαη ησλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ θαη ηαπηφρξνλα σο δηαξθή ζπιινγηθφ αγψλα ζηνλ
νπνίν νη πξάμεηο επηθνηλσλίαο θαη νη ζρέζεηο ησλ πξάμεσλ νξίδνπλ θάζε θνξά ηηο
«θνηλσληθέο αμίεο, ηνπο θαλφλεο, ηνπο ξπζκνχο» (Lefebvre, 1977[1968]: 75), ηηο
θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ηνλ ηξφπν επηθνηλσλίαο ησλ ρεηξαθεηεκέλσλ θνηλνηήησλ.

Πηελ πεξίπησζε ησλ λενθηιειεχζεξσλ αζηηθψλ πνιηηηθψλ, νη δηαδηθαζίεο αλαηξνπήο

ησλ πεξηθξάμεσλ εθθξάδνληαη κεηαμχ άιισλ κέζα απφ θνηλσληθέο εμεγέξζεηο θαη
θνηλσληθά θηλήκαηα πφιεσλ. Ππγθεθξηκέλα ηα θηλήκαηα ησλ πνιηηηθψλ θαη ζηεγαζηηθψλ
θαηαιήςεσλ απφ ηε δεθαεηία ηνπ ‘70 ζε Βφξεηα Ακεξηθή θαη Δπξψπε επηδηψθνπλ λα
αιιάμνπλ ηε κνξθή, ηε ιεηηνπξγία θαη ηα λνήκαηα ηνπ ρψξνπ, ησλ θηηξίσλ, ησλ
γεηηνληψλ θαη ηεο ίδηαο ηεο πφιεο. Νη θαηαιεςίεο απφ κεκνλσκέλα άηνκα επηδηψθνπλ
κέζα απφ ζπιινγηθνχο ηξφπνπο επηθνηλσλίαο, ζπιινγηθέο κνξθέο θαηνίθηζεο θαη θνηλήο
δξάζεο λα ππεξβνχλ ηηο αληηζέζεηο ηνπο, λα γίλνπλ θνηλσληθά ππνθείκελα, ηα νπνία
αλαγλσξίδνληαη κεηαμχ ηνπο σο πξφζσπα, ηα νπνία ζπγθξνηνχλ ηηο θνηλφηεηεο ησλ
θαηαιήςεσλ σο ζπιινγηθή θηήζε. Δπίζεο, φπσο έρνπλ ήδε αλαθεξζεί, ηα θνηλά
ζηνηρεία ηεο θαηαιεςηαθήο ζθελήο ζπλνπηηθά είλαη ηα εμήο: Ξξψηνλ, απνηεινχλ ηνπο

588
αλαδπφκελνπο θνηλνχο ηφπνπο γηα δεκηνπξγία, πεηξακαηηζκνχο θαη απηνέθθξαζε,
εμάιινπ αξθεηνί θαηαιεςίεο κηιάλε γηα ηελ «αμία ηεο επηζπκίαο» έλαληη ησλ
νηθνγελεηαθψλ, νηθνλνκηθψλ, ζξεζθεπηηθψλ αμηψλ (Guattari, 2003[1980]: 15) θαη ην
ίδην ην θίλεκα απηναπνθαιείηαη σο «επηζπκεηηθφ θίλεκα» (Berardi, 2006). Γεχηεξνλ,
αξζξψλνληαη κε ηηο ηδηαίηεξεο πνιενδνκηθέο, νηθνλνκηθέο θαη θνηλσληθέο εθθάλζεηο πνπ
έιαβε ε θξίζε ηεο δεθαεηίαο ηνπ ‗70 ζηε Βφξεηα Ακεξηθή θαη ζηηο Γπηηθνεπξσπατθέο
ρψξεο. Ρξίηνλ, ην ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ ζηνηρείν ησλ θαηαιήςεσλ είλαη, φπσο θαη ζηελ
πεξίπησζε ησλ απηνζρέδησλ νηθηζκψλ, φηη ε θαηάιεςε πξνεγείηαη ηεο λνκηκνπνίεζεο
(Holm and Kuhn, 2010: 647) θαη ηέηαξηνλ πξφθεηηαη γηα ακθίζεκεο, επάισηεο,
ξεπζηέο επηθξάηεηεο. Ππκπεξαζκαηηθά, ν Θνηλφο Σψξνο ησλ θαηαιήςεσλ, φπσο
αλαδχζεθε ηε δεθαεηία ηνπ ‘70, αξζξψζεθε κε ην επξχηεξν ξεχκα θνηλσληθψλ
θηλεκάησλ πφιεο θαη αλέδεημε έλα πιήζνο αγψλσλ. Νη αγψλεο γηα ην δήηεκα ηεο
θαηνηθίαο, νη απεξγίεο ελνηθίσλ, νη θακπάληεο ελάληηα ζε αζηηθέο αλαπιάζεηο, νη αγψλεο
ζρεηηθά κε ηηο αζηηθέο κεηαθνξέο, ηηο ήπηεο κεηαθηλήζεηο, θαζψο θαη νη θεκηληζηηθνί
αγψλεο, νη ηαμηθνί αγψλεο, νη θνηηεηηθνί αγψλεο, νη αγψλεο ησλ καχξσλ, ηα θηλήκαηα
νκνθπιφθηισλ θαη ηα θηλήκαηα γηα ηα πνιηηηθά θαη θνηλσληθά δηθαηψκαηα δηακφξθσζαλ
έλα ηδηαίηεξα ζπγθξνπζηαθφ πεξηβάιινλ πνπ αλέδεημε ηε ζεκαζία ηνπ «Γηθαηψκαηνο
ζηελ Ξφιε» θαη ηρλειάηεζε θαη αλακεηξήζεθε κε ηε δπλαηφηεηα ζπγθξφηεζεο ηνπ
Θνηλνχ Σψξνπ σο ελφηεηα ηνπ θαηά Θσηζάθε (2012: 88) ζπιινγηθνχ ρψξνπ θαη ηνπ
ρψξνπ ησλ πνιηηψλ. Δπηπιένλ ζην πεξηβάιινλ ηεο ηξέρνπζαο θξίζεο, νη πξφζθαηεο
θηλεηνπνηήζεηο θαη θνηλσληθέο εμεγέξζεηο πφιεο (Αξαβηθή Άλνημε, θηλήκαηα
αγαλαθηηζκέλσλ, θηλήκαηα occupy) αλέδεημαλ φηη εθηφο απφ ηελ αληηπαξάζεζε κε ηελ
θξαηηθή εμνπζία θαη ηηο δπλάκεηο θαηαζηνιήο, νη ηξφπνη επηθνηλσλίαο, ηα
ραξαθηεξηζηηθά θαη νη ηαπηφηεηεο φζσλ ζπκκεηείραλ αλακεηξήζεθαλ κε ηα φξηά ηνπο,
ηξνπνπνηήζεθαλ, θινλίζηεθαλ θαη επηδηψρζεθε έζησ θαη εθήκεξα λα
κεηαζρεκαηηζηνχλ κέζα ζηνλ αλαδπφκελν Θνηλφ Σψξν. Ζ δηαδηθαζία ζπγθξφηεζεο ησλ
θνηλσληθψλ θηλεκάησλ βαζίζηεθε ζην πιήζνο ησλ αιιειέγγπσλ ρεηξνλνκηψλ, ησλ
ζπλαηζζεκαηηθψλ, επηθνηλσληαθψλ θαη αηζζεηηθψλ αιιεινεπηδξάζεσλ, νη νπνίεο
επηδηψρζεθε λα ππεξβνχλ ηηο θαηνπηξηθέο δηπνιηθέο αληηζέζεηο ληφπηνο-κεηαλάζηεο,
λένο-ειηθησκέλνο, εξγάηεο-άλεξγνο, άλδξαο-γπλαίθα, γθέη-ζηξέηη, εηδηθφο ζηηο
ζπγθξνχζεηο-κε εηδηθφο, πνιηηηθνπνηεκέλνο-κε πνιηηηθνπνηεκέλνο, ιεπθφο-έγρξσκνο
(ζηελ πεξίπησζε ηνπ Φέξγθηνπζνλ-2014), θάηνηθνη απφ θαβέιεο-κεζαία ηάμε (ζηελ
πεξίπησζε ηεο Βξαδηιίαο-2013), κνπζνπικάλεο κε ληθάκπ-άζεεο (ζηελ πεξίπησζε ηνπ
Θαΐξνπ-2011), Δβξαίνο-Ξαιαηζηίληνο (ζηελ πεξίπησζε ηνπ Ρει Αβίβ-2011), Θνχξδνο-
Ρνχξθνο, Αιεβίηεο-Πνπλίηεο θαη θεκαιηζηέο-ηζιακηζηέο (ζηελ πεξίπησζε ηεο
Ηζηάλκπνπι-2013). Θαη‘ απηφλ ηνλ ηξφπν, ζπγθξνηήζεθαλ ελδηάκεζεο, πβξηδηθέο,
δηαγψληεο δηαδξνκέο ρεηξαθέηεζεο θαη αλαδχζεθαλ θνηλσληθέο ζρέζεηο, ηξφπνη
επηθνηλσλίαο θαη δηαδηθαζίεο ζπγθξφηεζεο ησλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ ζε πξφζσπα,
κέζσ ησλ νπνίσλ ζπγθξνηήζεθαλ νη θνηλφηεηεο ησλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ.
Δπνκέλσο, φπσο έρεη εηπσζεί, ην Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε κέζα θαη απφ ηα πξφζθαηα
θνηλσληθά θηλήκαηα, αγψλεο θαη αζηηθέο εμεγέξζεηο κπνξεί λα ηδσζεί σο ην δηθαίσκα
ζηνλ Θνηλφ Σψξν σο ελφηεηα ηνπ θπζηθνχ ρψξνπ, ηνπ ηξφπνπ επηθνηλσλίαο θαη ησλ
θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ. Ππγθεθξηκέλα ην Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε ζεκαίλεη δηθαίσκα ζην
θπζηθφ ρψξν θαη ζηελ θνηλή θηήζε, δειαδή δηθαίσκα ζην έδαθνο, δηθαίσκα ζηελ
πιεξνθνξία, δηθαίσκα ζην ρξφλν. Ραπηφρξνλα ζεκαίλεη δηθαίσκα ζηνλ ηξφπν
επηθνηλσλίαο σο ελφηεηα θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, ηθαλνηήησλ, θαη κέζσλ παξαγσγήο–
αλαπαξαγσγήο ηεο θνηλσληθήο δσήο (Θσηζάθεο, 2001: 3). Ρέινο Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε
ζεκαίλεη δηθαίσκα ζηηο θνηλφηεηεο ησλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ ηα νπνία κέζσ ησλ
δηεξγαζηψλ πξαγκάησζεο ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, δειαδή ησλ πξάμεσλ επηθνηλσλίαο

589
ζπγθξνηνχλ ηφπνπο ειεπζεξίαο. Ρειηθά ην Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε απνκαθξπλφκελν ηφζν
απφ ηελ θεληξηθφηεηα ησλ πφξσλ φζν θαη ησλ δπλάκεσλ ζεκαίλεη ηελ νιφηεηα ησλ
θαηά Ιεθέβξ δηθαησκάησλ: ειεπζεξία, αλάδεημε ηνπ αηφκνπ κέζα απφ ηε
ζπιινγηθφηεηα, «θαηνηθείλ», «έξγν» σο ζπκκεηνρηθή δξαζηεξηφηεηα θαη
«πξνζνηθείσζε» έλαληη ηεο αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο. Δπνκέλσο ην Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε
κπνξεί λα γίλεη θαηαλνεηφ ηφζν σο δηθαίσκα ζηελ θαηά Ιεθέβξ (1977[1968]: 143)
«θνηλσλία πφιεο» φζν θαη ζηνλ θαηά Θσηζάθε (2012, 2013) «θνηλσληθφ ρψξν» ή ζηνλ
«Θνηλφ Σψξν» σο ρψξν ζεκειίσζεο ηεο ειεπζεξίαο ηνπ πξνζψπνπ θαη σο ελφηεηα ηνπ
ζπιινγηθνχ ρψξνπ κε ηνλ ρψξν ησλ πνιηηψλ.

Θιείλνληαο γίλεηαη θαλεξφ φηη ν πξνηεηλφκελνο ηξφπνο πξνζέγγηζεο ηνπ δηαζεκαηηθνχ

πεξηθξαγκέλνπ ρψξνπ ζεκαίλεη φηη πνηέ δελ κπνξεί λα επηηεπρζεί ε πιήξεο θαη
θαζνιηθή πεξίθξαμε. Ξεξηζζφηεξν πξφθεηηαη γηα έλαλ ζπλερή θαη αλνηρηφ αγψλα, γηα
κηα δηαξθή δηαδηθαζία, παξά γηα κηα παγησκέλε θιεηζηή ζπλζήθε. Ν πεξηθξαγκέλνο
ρψξνο είλαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα έλα ακθίζεκν φξην, έλα ακθίζεκν θαηψθιη πνπ
δηαξθψο ζα πξέπεη λα επηβεβαηψλεη ηνλ εαπηφ ηνπ. Θαη‘ απηφλ ηνλ ηξφπν, νη
πεξηθξάμεηο ζην Θνηλφ Σψξν δελ ζα πξέπεη λα αληηκεησπίδνληαη σο κηα ζπκπαγήο
θιεηζηή αληζηνξηθή ηειενινγηθή ζπλζήθε, αιιά σο δσληαλφο θαζεκεξηλφο θνηλσληθφο
αληαγσληζκφο φπνπ επηηειεζηηθφηεηα, ππνηαγή, πεηζαξρία, παξαρψξεζε, αλππαθνή θαη
αληαξζία δηαξθψο αλακεηξηνχληαη θαη αιιεινζπγθξνχνληαη.

590
8.2.2 Ο Kνηλφο Xψξνο σο πβξηδηθφ ρσξηθφ θαηψθιη

Ξην αλαιπηηθά, ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ εκπινπηίδνληαη κέζα απφ ηελ
εμέηαζε ηνπ παξαδείγκαηνο ησλ θαηαιήςεσλ θαη ησλ απηννξγαλσκέλσλ εγρεηξεκάησλ
ζηελ Διιάδα ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο.

Ππγθεθξηκέλα, ν Θνηλφο Σψξνο κέζα απφ ηελ πξάμε ηεο θαηάιεςεο θηλείηαη ελάληηα
ζηελ αηνκηθή θαη θξαηηθή ηδηνθηεζία θαη ζεκειηψλεηαη ζηελ Θνηλή Θηήζε σο ελφηεηα
ηεο ζπιινγηθήο κε ηε δεκφζηα θηήζε. ΋πσο έγηλε θαλεξφ, θαη είλαη ηδηαίηεξα
ζεκαληηθφ λα ηνληζηεί, ε πξάμε ηεο θαηάιεςεο δελ πεξηνξίδεηαη απιψο ζηε ζπιινγηθή
ρξήζε απφ ηα κέιε ηεο νκάδαο ησλ θαηαιεςηψλ, αιιά δηαπξαγκαηεχεηαη θαη ην
δεκφζην ραξαθηήξα ηεο κε δξάζεηο θαη θαιέζκαηα γηα πνηθίιεο δξαζηεξηφηεηεο, ηφζν
ζην εζσηεξηθφ ηεο φζν θαη επηδηψθνληαο ηελ παξνπζία ηεο ζην δεκφζην ρψξν ηνπ
δξφκνπ, ηεο πιαηείαο, ηεο πφιεο. Υζηφζν ηφζν ν ζπιινγηθφο ραξαθηήξαο φζν θαη ν
δεκφζηνο απνηεινχλ δηαξθέο δηαθχβεπκα, θαζψο έξρνληαη αληηκέησπνη κε έλα πιήζνο
εκπνδίσλ θαη πεξηθξάμεσλ πνπ παξάγνπλ θαη αλαπαξάγνπλ ηα πνηθίια ζπζηήκαηα
εμνπζίαο θαη δηαθξίζεσλ, ηα νπνία βξίζθνληαη ηφζν εθηφο φζν θαη εληφο ησλ
θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαη ηνπ ηξφπνπ επηθνηλσλίαο ησλ θαηαιεςηψλ. Ζ δηαδηθαζία
επνκέλσο ζπγθξφηεζεο ηεο θαηάιεςεο σο Θνηλφ Σψξν δελ είλαη πνηέ δεδνκέλε,
αληηθεηκεληθή θαη λνκνηειεηαθή ζπλζήθε, αιιά δηαξθψο δνθηκάδεηαη αλαδεηθλχνληαο ην
επφκελν ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ, ην νπνίν είλαη ε αλακέηξεζε αλάκεζα ζην
«ζχιαθα» θαη ην «θαηψθιη».

Ν Θνηλφο Σψξνο, κέζα απφ ην παξάδεηγκα ησλ θαηαιήςεσλ, ησλ ζηεθηψλ θαη ησλ
απηννξγαλσκέλσλ εγρεηξεκάησλ, γίλεηαη θαλεξφ φηη δηαξθψο δηαπξαγκαηεχεηαη ην
φξην κεηαμχ ηνπ «κέζα» κε ην «έμσ». Ζ αλακέηξεζε απηή εθθξάδεηαη κε ηε δηαιεθηηθή
αληηπαξάζεζε κεηαμχ ηνπ «πεξηραξαθσκέλνπ γθέην», ηεο «πεξίθιεηζηεο θνηλφηεηαο» ή
ηνπ «ζχιαθα-νρπξνχ-νξκεηήξηνπ», ε νπνία σζηφζν ελδέρεηαη λα ακθηζβεηεζεί θαη λα
κεηαζρεκαηηζηεί ν Θνηλφο Σψξνο ζε «ρψξν-θαηψθιη», ζε κεηαβαηηθφ πέξαζκα, αλνηρηφ
ζε λενθεξκέλνπο, ζε δηαθνξεηηθά ππνθείκελα θαη σο εθ ηνχηνπ αλνηρηφ ζε
πνιππνίθηιεο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ηξφπνπο επηθνηλσλίαο. Ν Θνηλφο Σψξνο επνκέλσο
βξίζθεηαη δηαξθψο αληηκέησπνο κεηαμχ ηνπ εγθισβηζκνχ ζηελ «πνξνθεληξηθή» θαη
«δπλακνθεληξηθή» αληίιεςε θαη ηαπηφρξνλα ελδέρεηαη νη θαηαιεςίεο λα ηρλειαηνχλ
ηε «ζρεζηαθή-πξαμηαθή» πξνζέγγηζε εζηηάδνληαο ζηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ζηνλ
ηξφπν επηθνηλσλίαο. Πηελ πξψηε πεξίπησζε ηεο ζπζηεκηθήο πξνζέγγηζεο αλαπαξάγεηαη
ην δίπνιν «θαζαξφ κέζα - αιινηξησκέλν έμσ» θαη πξνηάζζεηαη ε θαζνξηζηηθφηεηα ησλ
νηθνλνκηθψλ ζρέζεσλ θαη ζθφπηκα απνζησπάηαη θαη δε δίλεηαη ρψξνο ζηελ εμέηαζε ησλ
πβξηδηθψλ ελδηάκεζσλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαη ηξφπσλ επηθνηλσλίαο. Πηε δεχηεξε
πεξίπησζε αλαγλσξίδεηαη ν ακθίζεκνο ραξαθηήξαο ηεο θαηάιεςεο σο ρψξνο «εληφο
ελαληίνλ θαη πέξαλ» ησλ πνηθίισλ ζπζηεκάησλ εμνπζίαο θαη αλαδεηνχληαη νη
δηαζεκαηηθέο αξζξψζεηο κε θνηλσληθνχο αγψλεο θαη κε πεξηζζφηεξν ή ιηγφηεξν νξαηέο
θηλήζεηο ρεηξαθέηεζεο. Νη παξαπάλσ δηαδηθαζίεο αλαδεηθλχνπλ ην επφκελν θξίζηκν
ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ, ην νπνίν είλαη ε ζχλδεζε θαη άξζξσζε ησλ
απηννξγαλσκέλσλ εγρεηξεκάησλ κε θνηλσληθά θηλήκαηα θαη θνηλσληθνχο αγψλεο.

Κέζα απφ ηε δηαδξνκή ησλ απηννξγαλσκέλσλ εγρεηξεκάησλ έγηλε θαλεξή ε θξίζηκε

δηαιεθηηθή ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ κε ηνπο πνηθίινπο θνηλσληθνχο αγψλεο, θνηλσληθά
θηλήκαηα θαη θνηλσληθέο εμεγέξζεηο. Νη θαηαιήςεηο, ηα ζηέθηα θαη ηα θνηλσληθά θέληξα
ζπλήζσο δεκηνπξγνχληαη κεηά απφ θνηλσληθά θηλήκαηα θαη ηαπηφρξνλα εληζρχνπλ θαη
ππξνδνηνχλ λένπο θνηλσληθνχο αγψλεο. Δπνκέλσο, αλαπηχζζεηαη ε δηπιή δηαιεθηηθή

591
ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ: απφ ηε «ζηάζε» ζηελ «θίλεζε», θαη αληίζηξνθα απφ ηελ «θίλεζε»
ζηε «ζηάζε». Ρα θνηλσληθά εγρεηξήκαηα ππξνδνηνχλ θνηλσληθνχο αγψλεο θαη νη
θνηλσληθνί αγψλεο δεκηνπξγνχλ λέα θνηλσληθά εγρεηξήκαηα. Δπνκέλσο ν Θνηλφο
Σψξνο, κέζσ ηεο θπθινθνξίαο ηνπ, δηαξθψο αξζξψλεηαη κε ηελ «θνηλσληθή θαη
πξνζσπηθή ειεπζεξία», νη νπνίεο, αθνινπζψληαο ηελ πξαμηαθή αλάιπζε ηνπ Θσηζάθε
(2015: 8), απνηεινχλ δηαξθή δηαδηθαζία, θαζψο βαζίδνληαη ζε πξνυπάξρνπζεο ζρέζεηο
ειεπζεξίαο θαη πξαγκαηψλνληαη κε ηελ πξάμε ηεο ρεηξαθέηεζεο, σο δηαδηθαζία
αλαζπγθξφηεζεο ηνπ πξνζψπνπ θαη αλάθηεζεο ηεο ειεπζεξίαο ηνπ. Πηελ αληίζεηε
πεξίπησζε, ε πεξηζηνιή ή αιιηψο ε «άκπσηε» ησλ θνηλσληθψλ αγψλσλ, φπσο έγηλε
θαλεξφ, έρεη άκεζν επαθφινπζν ηελ παξαθκή ησλ θαηαιήςεσλ θαη ησλ
απηννξγαλσκέλσλ ρψξσλ ηφζν φζνλ αθνξά ηελ απψιεηα ηνπ θπζηθνχ ρψξνπ φζν
θπξίσο ηε δηάιπζε θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαη ηξφπσλ επηθνηλσλίαο.

Πην ζεκείν απηφ αλαδεηθλχεηαη ην επφκελν θξίζηκν ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ,
ην νπνίν είλαη ε δηαξθήο αλακέηξεζε κε ηα πνηθίια θαη δηαζηαπξσλφκελα ζπζηήκαηα
εμνπζίαο, θαηαπίεζεο θαη δηαθξίζεσλ, ηα νπνία ελδέρεηαη λα ζθεηεξηζηνχλ, λα
θαηαζηείινπλ θαη λα παξαιχζνπλ ηνλ Θνηλφ Σψξν. Νη θαηαιήςεηο θαη ηα
απηννξγαλσκέλα εγρεηξήκαηα ζηε δηαδξνκή ηνπο, ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο,
επηρείξεζαλ κε «αξγά θαη βαζαληζηηθά» βήκαηα λα ηρλειαηήζνπλ πσο δηαζιψληαη θαη
δηαπαξεκβάιινληαη ηα ζπζηήκαηα εμνπζίαο ζηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ζηνλ ηξφπν
επηθνηλσλίαο ηφζν ζε επξχηεξα θνηλσληθά ζχλνια φζν θαη ζην εζσηεξηθφ ησλ
θαηεηιεκκέλσλ εγρεηξεκάησλ. Υζηφζν νη θαηαιεςίεο, φπσο έρεη αλαθεξζεί, είλαη θαηά
θαλφλα ιεπθνί, Έιιελεο πνιίηεο θαη ζπλήζσο ζεμνπαιηθά εηεξνθαλνληθνί, θνηηεηέο,
λένη θαη αξηηκειείο θαη σο εθ ηνχηνπ αδπλαηνχλ λα αλαδείμνπλ ηηο ηδηαίηεξεο ηελ θάζε
θνξά δηαζηαπξψζεηο θαη ηνκέο ησλ ζπζηεκάησλ εμνπζίαο ζηα πεδία ηνπ
έζλνπο/εζλφηεηαο, ηεο ηάμεο, ηνπ θχινπ, ηεο ειηθίαο, ηεο αλαπεξίαο θηι. Ν
ξαηζηζκφο, ν ζεμηζκφο, ε μελνθνβία, ε νκνθνβία, ε ηξαλζνθνβία, ν εζλνηηζκφο, ε
ζξεζθεπηηθή κηζαιινδνμία, φηαλ εμεηάδνληαη, ηνπνζεηνχληαλ κέρξη πξφηηλνο θάησ απφ
ηελ θπξίαξρε ηαμηθή αλάιπζε ηεο ζχγθξνπζεο θεθαιαίνπ-εξγαζίαο. Δπνκέλσο ν
Θνηλφο Σψξνο γηλφηαλ πξνλφκην ζπγθεθξηκέλσλ θαηεγνξηψλ ππνθεηκέλσλ θαη
ηαπηνηήησλ πνπ είραλ ην πξνλφκην λα νλνκαηίδνπλ, λα θαηεγνξηνπνηνχλ, λα
ηαμηλνκνχλ, λα ηεξαξρνχλ θαη λα ελλνηνινγνχλ ηηο θαηαπηέζεηο. Απαηηήζεθε ε ζπκβνιή
ηνπ ιεγφκελνπ «θηλήκαηνο ηεο αληηπαγθνζκηνπνίεζεο» ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ
2000, ηεο «εμέγεξζεο ηνπ Γεθέκβξε» ηνπ 2008, ηνπ «θηλήκαηνο ησλ πιαηεηψλ» ην
2011 θαζψο θαη πνηθίισλ πξσηνβνπιηψλ θαη ζπιινγηθνηήησλ θπξίσο θεκηληζηηθψλ,
queer θαη κεηαλαζηεπηηθψλ ψζηε λα απνζηαζεξνπνηεζνχλ νη θπξίαξρεο ηαπηφηεηεο θαη
λα δνζεί ρψξνο ζε κέρξη πξφηηλνο «ππνδεέζηεξα» ή «ζησπειά» ππνθείκελα πνπ
απνθιείνληαλ, αζθπθηηνχζαλ ή παξακεινχληαλ. Γηα λα ζπκβεί απηφ ν Θνηλφο Σψξνο
ζεκαίλεη φηη απνθηά πβξηδηθφ, κεηακνξθσηηθφ θαη γη‘ απηφ αλαηξεπηηθφ ραξαθηήξα.

Δπνκέλσο ν Θνηλφο Σψξνο, κέζα απφ ην παξάδεηγκα ησλ απηννξγαλσκέλσλ

εγρεηξεκάησλ, γίλεηαη θαλεξφ φηη απνηειεί έλαλ ελ δπλάκεη πβξηδηθφ ρψξν-θαηψθιη, ν
νπνίνο ελδέρεηαη λα απνθηήζεη κεηακνξθσηηθφ θαη αλαηξεπηηθφ ραξαθηήξα. Ζ
κεηακφξθσζε, φζνλ αθνξά ηνλ θπζηθφ ρψξν, είρε γίλεη ήδε θαλεξή απφ ηελ πξψηε
γεληά θαηαιήςεσλ θαη εθθξαδφηαλ κέζα απφ ηηο πνηθίιεο θαη επθάληαζηεο αιιαγέο ησλ
ρξήζεσλ, ηνπ ζρήκαηνο ησλ εζσηεξηθψλ ρψξσλ, ηεο λέαο αηζζεηηθήο, ησλ
κεηαζηξνθψλ, ηνπ θακνπθιάδ, ησλ κεηακθηέζεσλ θαζψο επίζεο, θαη θπξίσο, έγηλε
θαηαλνεηφ φηη ε πξάμε ηεο κεηακφξθσζεο εθηφο απφ ην θπζηθφ ρψξν ηνπ θηηξίνπ
«κεηακνξθψλεη» ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ηνλ ηξφπν επηθνηλσλίαο ησλ θνηλσληθψλ
ππνθεηκέλσλ πνπ εκπιέθνληαη ζην εγρείξεκα. Απφ κεκνλσκέλα άηνκα επηδηψθνπλ κέζα

592
απφ ζπιινγηθνχο ηξφπνπο επηθνηλσλίαο, ζπιινγηθέο κνξθέο θαηνίθεζεο θαη θνηλήο
δξάζεο λα ππεξβνχλ ηηο αληηζέζεηο ηνπο, λα «κεηακνξθσζνχλ» ζε θνηλσληθά
ππνθείκελα, ηα νπνία αλαγλσξίδνληαη κεηαμχ ηνπο σο πξφζσπα. Δπηπιένλ ν ρψξνο ηεο
θαηάιεςεο, φπσο έρεη γίλεη θαλεξφ, κεηακνξθψλεη ην θελφ θηίξην ζε λέν θνηλφ σο
ηνκή ηνπ ζπιινγηθνχ θαη ηνπ δεκφζηνπ ρψξνπ, σο ζχλδεζε ηνπ πξνζσπηθνχ ρψξνπ κε
ηνλ πνιηηηθφ ρψξν. Ξξφθεηηαη επνκέλσο γηα έλαλ πβξηδηθφ ρψξν, ν νπνίνο, σζηφζν,
είλαη δηαξθψο «ππφ θαηαζθεπή», θαζψο δηαξθψο αλακεηξηέηαη κε ηα θνηλσληθά θαη
θπζηθά φξηά ηνπ, αλαζηνράδεηαη, δηαπξαγκαηεχεηαη ηηο εζσηεξηθέο ηνπ αληηζέζεηο θαη
ηηο πνιηηηθέο ηνπ ηαπηφηεηεο. Ζ παξαπάλσ δηαπξαγκάηεπζε, φπσο εηπψζεθε,
ρξεηάζηεθε λα δνθηκαζηεί, λα αλακεηξεζεί κε ηα ζπζηήκαηα εμνπζίαο, ηηο θαηεγνξίεο
θαη ηηο ηαπηφηεηεο πνπ παξήγαγαλ θαη αλαπαξήγαγαλ ηα κέιε ησλ απηννξγαλσκέλσλ
εγρεηξεκάησλ. Δλ ηέιεη κέζα απφ ηε δεχηεξε θαη θπξίσο ηελ ηξίηε γεληά, έγηλε θαλεξφ
φηη νη θαηαιήςεηο θαη νη απηννξγαλσκέλνη ρψξνη, κέζα απφ ηελ άξζξσζή ηνπο κε ηνπο
θνηλσληθνχο αγψλεο θαη ηα θνηλσληθά θηλήκαηα ηελ επνρή ηεο θξίζεο, έρνπλ ηελ
ηθαλφηεηα λα κεηακνξθψλνπλ ην κεηξνπνιηηηθφ ζπλερέο αλαδεηθλχνληαο κηα «άιιε»
πφιε, ηελ «Ξφιε ηνπ Θνηλνχ», ηελ πφιε ζηελ νπνία κπνξεί λα βησζεί ν Θνηλφο Σψξνο,
ν νπνίνο ζεκειηψλεηαη ζηελ Θνηλή Θηήζε. Ν βησκέλνο Θνηλφο Σψξνο είλαη ν Θνηλφο
Ρφπνο, ζηνλ νπνίν αλαηξέπνληαη νη ζρέζεηο εθπξαγκαηηζκνχ θαη αιινηξίσζεο ηνπ
αηφκνπ θαη αλαγλσξίδνληαη ηα θνηλσληθά ππνθείκελα σο πξφζσπα, ηα νπνία κε
ζπιινγηθνχο ηξφπνπο αιιάδνπλ ηνλ εαπηφ ηνπο, αιιάδνληαο ηνλ θπζηθφ ρψξν ηνπ
θαηεηιεκκέλνπ θηηξίνπ, ηεο γεηηνληάο, ηεο πφιεο.

Ρα παξαπάλσ ραξαθηεξηζηηθά ησλ θαηεηιεκκέλσλ θαη απηννξγαλσκέλσλ ρψξσλ ζα

εκπινπηηζηνχλ θαη ζα γίλνπλ ηδηαίηεξα θαλεξά κέζα απφ ηα παξαδείγκαηα ηνπ
«εμεγεξκέλνπ Θνηλνχ Σψξνπ» ηνλ Γεθέκβξε ηνπ 2008 θαη ηε δηαιεθηηθή κεηαμχ
θίλεζεο θαη ζηάζεο ζην «θίλεκα ησλ πιαηεηψλ» ηνπ 2011.

593
8.2.3 Ο εμεγεξκέλνο Κνηλφο Υψξνο

Ππλερίδνληαο ηελ εμέηαζε ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ, κέζα απφ ην παξάδεηγκα ηεο εμέγεξζεο
ηνπ Γεθέκβξε ηνπ 2008, έγηλε θαλεξφ φηη εκπινπηίδεηαη κε κηα ζεηξά απφ
ραξαθηεξηζηηθά, ηα νπνία κπνξνχλ λα ζπκππθλσζνχλ ζηηο εμήο έλλνηεο: «απφθιηζε»,
«δηαζηνιή», «θαηψθιη», «αλαηαξαρή ηαπηνηήησλ», «εμεγεξκέλε ηάμε».

Ν εμεγεξκέλνο Θνηλφο Σψξνο γελληέηαη σο απφθιηζε απφ ηελ θαλνληθφηεηα,

δηαζηέιιεηαη απφ ην ηνπηθφ ζην παγθφζκην, αλακεηξηέηαη κε ηα φξηα ηνπ ζχιαθα θαη
αλαδεηά ηα πεξάζκαηα ηνπ θαησθιηνχ, εκπινπηίδεηαη θαη αλαηαξάζζεη ηηο δνκεκέλεο
ηαπηφηεηεο θαη ζπγθξνηεί ηελ «εμεγεξκέλε ηάμε» σο αλνηρηή δηαδηθαζία ζε θίλεζε.
Υζηφζν ν εμεγεξκέλνο Θνηλφο Σψξνο είλαη κνλίκσο αηειήο, κε πεπεξαζκέλνο,
επάισηνο θαη ελδερνκεληθφο θαη σο εθ ηνχηνπ δελ απνηειεί κηα θιεηζηή απάληεζε ζηηο
πνηθίιεο θαη δηαζεκαηηθέο πεξηθξάμεηο, αιιά κάιινλ ζπληζηά δηαξθψο κηα αλνηρηή
εξψηεζε.

Αξρηθά, φπσο έγηλε θαλεξφ, ε εμέγεξζε απνηειεί ηε ζηηγκή ηεο απφθιηζεο απφ ηελ
θαλνληθφηεηα, απφ ηνπο θαζεκεξηλνχο ξπζκνχο ηεο κεηξφπνιεο, απφ ηηο αηνκηθέο
επηινγέο, φπσο επίζεο εθθξάδεηαη κε ηελ άιινηε επηζεηηθή θαη νξγηζκέλε θαη άιινηε
εθήκεξε θαη ζησπειή ξήμε κε ηελ θπθινθνξία ηνπ θεθαιαίνπ, ηεο παηξηαξρίαο, ηνπ
εζληθηζκνχ θαη ησλ πνηθίισλ ζπζηεκάησλ θαηαπίεζεο, εμνπζίαο θαη δηαθξίζεσλ. Ζ
απφθιηζε κπνξεί λα γίλεη θαηαλνεηή σο ην πξψην βήκα γηα ηελ παξνπζία ηνπ
πξνζψπνπ, γηα ηελ κεηάβαζε απφ ηε «θαηάζηαζε» ηεο απιήο «εκθάληζεο», ζηελ
«πξάμε» ηεο «παξνπζίαο» (Θσηζάθεο, 2014: 118). Ν Θνηλφο Σψξνο ζπκβαίλεη φηαλ ην
άηνκν απνθιίλεη απφ ηελ ππαθνή θαη ηελ πεηζαξρία ζηελ πξνζηαγή ηεο εμνπζίαο, φηαλ
ηνικά λα παξαθνχζεη ηελ εμνπζία πνπ ην εγθαιεί, ν αζηπλνκηθφο είπε ζηνλ Αιέμε «ε,
εζχ» θαη ν Αιέμεο δελ πεηζάξρεζε ζην θάιεζκα ηεο εμνπζίαο. Δπνκέλσο ην ππνθείκελν
απνθιίλεη φηαλ, άιινηε ρακειφθσλα θαη άιινηε πςψλνληαο ηε θσλή ηνπ, ζπζηήλεηαη
θαη απηνπαξνπζηάδεηαη θαη ηφηε ε πξάμε ηεο παξνπζίαο ελδέρεηαη λα γίλεη είηε
ζχγθξνπζε, είηε ζπλάληεζε, είηε απφξξηςε, είηε απνδνρή. Ν Αιέμεο παξνπζηάζηεθε,
αιιά δελ έγηλε απνδεθηφο, ρηιηάδεο άιινη ζα επηδηψμνπλ ηηο επφκελεο ψξεο θαη κέξεο
λα απνθιίλνπλ θαη λα δειψζνπλ ηε παξνπζία ηνπο, σο εθ ηνχηνπ κεηαηξέπνληαη ζε
θνηλσληθά ππνθείκελα πνπ επηδηψθνπλ κέζσ ησλ ζπλαληήζεψλ ηνπο ηελ ακνηβαία
αλαγλψξηζε θαη ηελ θνηλή πξνζδνθία. Ζ θίλεζε απηή, πξέπεη σζηφζν λα ζεκεησζεί, φηη
δελ γίλεηαη εθ ηνπ κεδελφο, αιιά βαζίδεηαη ζε πξνυπάξρνπζεο απνθιίλνπζεο θηλήζεηο
θαη ζπλαληήζεηο, θνηλσληθνχο αγψλεο θαη δνκέο, έρεη κλήκεο, ξίδεο θαη είλαη δηαξθψο
ακθίξξνπε θαη απξφβιεπηε. Δπνκέλσο ε πξάμε ηεο απφθιηζεο απνδεηθλχεη φηη ε
θαλνληθφηεηα δελ είλαη νκνηνγελήο ζπλζήθε, αιιά δηαξθψο αλακεηξηέηαη κε ηα φξηα θαη
ηηο ξσγκέο ηεο, ελδέρεηαη λα ακθηζβεηεζεί, λα θινληζηεί θαη λα αλαηξαπεί. Ρέινο ε
πξάμε ηεο απφθιηζεο ζα ήηαλ αηειήο εάλ, φπσο εηπψζεθε, δελ ζπκπιεξσλφηαλ απφ ηε
ζπλάληεζε, ε νπνία πξαγκαηνπνηείηαη κε ηνλ δηαζηαιηηθφ ραξαθηήξα ηεο εμέγεξζεο.

Ζ δηαζηνιή ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ ηεο εμέγεξζεο αθνξά αθελφο ηα εδάθε ηεο θνηλήο
θηήζεο θαη ηελ άξζξσζή ηνπ κε ηε δηαιεθηηθή ηεο «θίλεζεο» θαη ηεο «ζηάζεο» θαη
αθεηέξνπ εθθξάδεηαη κε ηελ έθξεμε ησλ δηαδξαζηηθψλ επηθνηλσληαθψλ ζπκβφισλ,
κελπκάησλ θαη ξνψλ πιεξνθνξίαο. ΋πσο έγηλε θαλεξφ, ν Θνηλφο Σψξνο ηεο
εμέγεξζεο απαγθηζηξψζεθε άκεζα απφ ηελ πεξηνρή ησλ Δμαξρείσλ, δελ εγθισβίζηεθε
ζε δξάζεηο θαη πνξείεο ζην θέληξν, αιιά δηαρχζεθε πξνο ηελ πεξίκεηξν ηεο
κεηξφπνιεο, παξάιιεια επεθηάζεθε ζε φιε ηε ρψξα θαη απέθηεζε παγθφζκην-
νηθνπκεληθφ ραξαθηήξα. Ζ δηαζηαιηηθή θίλεζε απφ ην θέληξν ζηελ πεξηθέξεηα

594
ζπλνδεχηεθε απφ ηελ ηαπηφρξνλε θαηά ηφπνπο «ζπζηνιή», γηα ηελ πξνζσπηθή θαη
ζπιινγηθή «ζηάζε», σο εθ ηνχηνπ ήηαλ ηδηαίηεξα θξίζηκν ν εμεγεξκέλνο Θνηλφο Σψξνο
λα αγθπξσζεί ζε ζπγθεθξηκέλα εδάθε θνηλήο θηήζεο, ηα νπνία ζπγθξφηεζαλ ηνπο
θφκβνπο ελφο άηππνπ δηθηχνπ εμεγεξκέλσλ «βάζεσλ» πνπ αλαηξνθνδνηνχζαλ ε κηα
ηελ άιιε. Ξαξάιιεια ε «δηαζηνιή» αθνξά θαη ηε δηεχξπλζε ηεο αληηπαξάζεζεο, ε
νπνία δελ πεξηνξίζηεθε ζηε δηακάρε κε ηελ θξαηηθή θαη πνιηηεηαθή εμνπζία, αιιά ν
εμεγεξκέλνο Θνηλφο Σψξνο αλίρλεπζε ηε δπλαηφηεηα λα επεθηαζεί θαη ζηα πεδία ηεο
θπθινθνξίαο ηνπ θεθαιαίνπ, ηεο παηξηαξρίαο, ηνπ εζληθηζκνχ θηι. Αμίδεη λα αλαθεξζεί
φηη νη δηαδειψζεηο θαη νη δξάζεηο έμσ απφ ηε Βνπιή, πνπ απνηειεί ηνλ εκβιεκαηηθφ
ηφπν ηεο θξαηηθήο-πνιηηεηαθήο εμνπζίαο, ήηαλ ειάρηζηεο. Ζ πιαηεία Ππληάγκαηνο έγηλε
πεξηζζφηεξν δηάζεκε γηα ην θακέλν ρξηζηνπγελληάηηθν δέληξν θαη φρη γηα ηηο
ζπγθξνχζεηο έμσ απφ ην θνηλνβνχιην. Ζ νπηηθή αλαζηξνθή απφ ηελ εζηίαζε ζηελ
θιαζηθή δηπνιηθή αληηπαξάζεζε «δηαδεισηέο-θπβέξλεζε» κε θφλην ην θηίξην ηεο
Βνπιήο θαη «πιάηε» ηε εηθφλα ηεο πφιεο, ζην θιεγφκελν, κέζα ζηε καηαηνδνμία ηνπ,
κεγαιχηεξν ρξηζηνπγελληάηηθν δέληξν ηεο Δπξψπεο, κε θφλην ην θαιεηδνζθφπην ηεο
κεηξφπνιεο θαη απψλ απφ ην πιάλν ην θνηλνβνχιην, ζεκαηνδνηεί ελδερνκέλσο θαη ην
ζπκβνιηθφ πέξαζκα απφ ηελ εζηίαζε ζην θνηλσληθφ ζχζηεκα θαη ηηο θνηλσληθέο
δπλάκεηο ζηελ αλάδεημε ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαη ηνπ ηξφπνπ επηθνηλσλίαο σο
θξίζηκσλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηεο εμέγεξζεο. Νη εκπνξεπκαηηθέο, παηξηαξρηθέο, έκθπιεο,
εζληθέο, ειηθηαθέο θαη αλαξίζκεηεο αθφκα θνηλσληθέο ζρέζεηο, ηέζεθαλ ζην πξνζθήλην,
απνζηαζεξνπνηήζεθαλ, θινλίζηεθαλ θαη αλακεηξήζεθαλ κε ηα φξηά ηνπο. Ρηο κέξεο ηνπ
Γεθέκβξε ν Θνηλφο Σψξνο αλακεηξήζεθε κε ηε ζπζηεκηθή πξνζέγγηζε πνπ
αληηιακβάλεηαη ηελ εμέγεξζε σο ηελ αληηπαξάζεζε γηα ηνλ έιεγρν ησλ θνηλσληθψλ
δπλάκεσλ θαη ησλ θνηλσληθψλ ζπζηεκάησλ θαη ηαπηφρξνλα αλίρλεπζε ηηο δπλαηφηεηεο
δηαζηνιήο ησλ ηξφπσλ επηθνηλσλίαο θαη ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ κέζα απφ
πνιππνίθηια κελχκαηα, ξνέο πιεξνθνξίαο θαη αληάξηηθα ζχκβνια. Ζ πξάμε ηεο
δηαξθνχο δηαζηνιήο ζα θαηαζηήζεη ζαθέο φηη ν Θνηλφο Σψξνο απνηειεί έλα ελ δπλάκεη
ρψξν-θαηψθιη.

Ν εμεγεξκέλνο Θνηλφο Σψξνο έγηλε εθηθηφο δηφηη απέθηεζε ην ραξαθηήξα ηνπ

πνιιαπινχ θαησθιηνχ. Γελ εγθισβίζηεθε, φπσο ίζσο λα επειπηζηνχζε ε θξαηηθή
εμνπζία, ζην ιεγφκελν «ζχιαθα» ησλ Δμαξρείσλ θαη ζε θάπνηα παλεπηζηεκηαθά θηίξηα,
αιιά νχηε θαη ζηηο πξνυπάξρνπζεο δνκέο ησλ απηννξγαλσκέλσλ εγρεηξεκάησλ,
θαηαιήςεσλ θαη ζηεθηψλ. Ν εμεγεξκέλνο Θνηλφο Σψξνο σο θαηψθιη αλαδεηνχζε
δηαξθψο ην άλνηγκα θαη ηελ θαηλνηνκία, ηελ έθπιεμε θαη ηνλ αηθληδηαζκφ ηνπ
αληηπάινπ, αιιά ηαπηφρξνλα απνηεινχζε θαη κηα δηαξθή έθπιεμε θαη γηα ηα ίδηα ηα
θνηλσληθά ππνθείκελά ηνπ. Υο εθ ηνχηνπ κέζσ ηεο εμέγεξζεο έγηλε θαλεξφ φηη ν
Θνηλφο Σψξνο, φπσο θαη ζηελ πεξίπησζε ησλ απηννξγαλσκέλσλ εγρεηξεκάησλ,
θαηαιήςεσλ θαη θνηλσληθψλ θέληξσλ, γηα λα είλαη ρψξνο-θαηψθιη ζα πξέπεη αθελφο
λα βξίζθεηαη δηαξθψο ππφ θαηαζθεπή, λα ηξνπνπνηεί θαη λα έρεη αλνηρηά ηα φξηα ηεο
επηθξάηεηάο ηνπ, θαζψο επίζεο λα αλακεηξηέηαη θαη λα επαλαπξνζδηνξίδεη ηα φξηα ησλ
πνηθίισλ ηαπηνηήησλ ησλ κειψλ ηνπ, λα ηα ηξνπνπνηεί, λα ηα αλαηξεί, λα αλαηαξάζζεη.

Ζ αλαηαξαρή ησλ ηαπηνηήησλ, φπσο έρεη αλαθεξζεί, ήηαλ ηδηαίηεξα θξίζηκε ηηο ψξεο
ηεο εμέγεξζεο. Γηα λα κεηαζρεκαηηζηεί ην αηνκηθφ ππνθείκελν ζε εμεγεξκέλν πξφζσπν,
έπξεπε λα δηαπξαγκαηεπηεί ηηο πνηθίιεο ηαπηφηεηέο ηνπ, νξηζκέλεο ηηο άθεζε πίζσ ηνπ,
επηηέιεζε ίζσο γηα ιφγνπο ζηξαηεγηθήο θάπνηεο άιιεο θαη πεηξακαηίζηεθε ελδερνκέλσο
κε λέεο. Υζηφζν, απηφ πνπ θπξίσο έγηλε θαλεξφ ήηαλ φηη ζηνλ εμεγεξκέλν Θνηλφ Σψξν
ηελ ίδηα ζηηγκή πνπ φιεο νη αηηίεο ησλ πνηθίισλ πεξηθξάμεσλ, θαηαπηέζεσλ θαη
δηαθξίζεσλ απνθαιχπηνληαη θξπζηάιιηλεο θαη δηαθαλείο, ηελ ίδηα ζηηγκή ελδέρεηαη λα

595
θαηαξξεχζνπλ θαη λα ζπληερζνχλ φιεο νη ηαπηφηεηεο. Νη εμεγεξκέλεο θαη νη
εμεγεξκέλνη απφ κεκνλσκέλα άηνκα κε αηνκηθέο-ηδησηηθέο ηαπηφηεηεο επηδίσμαλ, κέζα
απφ ζπιινγηθνχο ηξφπνπο επηθνηλσλίαο θαη ζπιινγηθέο κνξθέο θνηλήο δξάζεο, λα
ππεξβνχλ ηα φξηα ησλ ηαπηνηήησλ ηνπο θαη λα «κεηακνξθσζνχλ» ζε θνηλσληθά
ππνθείκελα, ηα νπνία αλαγλσξίδνληαη κεηαμχ ηνπο σο πξφζσπα θαη σο εθ ηνχηνπ
ζπγθξνηνχλ ηελ εμεγεξκέλε ηάμε.

Ρέινο, ε εμεγεξκέλε ηάμε επηδίσμε λα κελ είλαη κηα νξηνζεηεκέλε πεξίθιεηζηε

θνηλφηεηα, θαζψο δηαξθψο εκπινπηηδφηαλ απφ λενθεξκέλνπο, απφ λέα ππνθείκελα πνπ
κέζσ ηεο παξνπζίαο ηνπο ζηηο πνηθίιεο δξάζεηο επέθηεηλαλ, δηέζηεηιαλ θαη
δηαθνξνπνίεζαλ ηα εδάθε ηεο θνηλήο θηήζεο, θαζψο θαη ηνπο ηξφπνπο επηθνηλσλίαο
θαη ηηο θνηλσληθέο ηνπο ζρέζεηο. Ρα αλαξίζκεηα θαη κε πνηθίιεο ηαπηφηεηεο
παξνπζηαδφκελα ππνθείκελα ηεο εμεγεξκέλεο ηάμεο, ηελ ψξα πνπ αλαγλσξίδνληαλ σο
εμεγεξκέλα πξφζσπα θαη ζπκκεηείραλ ζηε δηακφξθσζε θνηλψλ πξνζδνθηψλ,
απνζηαζεξνπνηνχζαλ ηηο πξνυπάξρνπζεο ηαπηφηεηέο ηνπο θαη ξεπζηνπνηνχζαλ ηα φξηα,
ηηο δηαθξίζεηο, ηα πξνλφκηα θαη ηνπο ξφινπο ηνπο. Υο εθ ηνχηνπ, ε εμεγεξκέλε ηάμε
γηλφηαλ κηα αλνηρηή θαη πβξηδηθή θνηλφηεηα, θαζψο δηακνξθψζεθε θαη δηακφξθσζε ην
Θνηλφ Σψξν σο ρψξν θαηψθιη. Δπνκέλσο, γίλεηαη ζαθέο φηη ε εμεγεξκέλε ηάμε ήηαλ
δηαξθψο ππφ θαηαζθεπή, ππφ ακθηζβήηεζε, ππφ δηεξψηεζε, ήηαλ, ζα κπνξνχζε λα
εηπσζεί, κηα «αλνηρηή εξψηεζε» θαζψο ηελ ίδηα ζηηγκή πνπ επηλφεζε δεθάδεο «κηθξν-
απαληήζεηο» δελ αλαδήηεζε έλα «ηέινο» ή κηα απάλεκε «νπ-ηνπία».

596
8.2.4 Ο Κνηλφο Υψξνο ζε θίλεζε θαη ζε ζηάζε

Ρα ραξαθηεξηζηηθά ηα νπνία ήδε αλαθέξζεθαλ εκπινπηίδνληαη πεξαηηέξσ κέζα απφ ην

παξάδεηγκα ηνπ θηλήκαηνο θαηάιεςεο πιαηεηψλ πνπ έιαβε ρψξα ην 2011.
Ππγθεθξηκέλα, φπσο έγηλε θαλεξφ, ε θαηεηιεκκέλε πιαηεία απνηειεί έλαλ αλνηρηφ θαη
πβξηδηθφ ρψξν-θαηψθιη, ζηνλ νπνίν νη ζπκκεηέρνληεο κέζα απφ πξάμεηο
αλαηνπνζέηεζεο θαη επαλεγγξαθήο, θαζψο θαη ελεξγνπνίεζεο ησλ δηαδηθαζηψλ
αλαγλψξηζεο, παξνπζίαο θαη θνηλήο πξνζδνθίαο δεκηνπξγνχλ ηελ θνηλφηεηα ηεο
πιαηείαο. Ξξφθεηηαη γηα κηα θνηλφηεηα, ε νπνία δελ ζπληζηά έλαλ πεξίθιεηζην
νρπξσκέλν ζχιαθα αιιά είλαη δηαξθψο ππφ θαηαζθεπή, είλαη αλνηρηή ζε
λενθεξκέλνπο, ζε δηαθνξεηηθά ππνθείκελα θαη σο εθ ηνχηνπ είλαη αλνηρηή ζε
πνιππνίθηιεο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ηξφπνπο επηθνηλσλίαο. Ραπηφρξνλα πξφθεηηαη γηα
κηα θνηλφηεηα δηθηπαθή, δηαζηαιηηθή θαη νηθνπκεληθή. Ξαξάιιεια ε θνηλφηεηα ηεο
πιαηείαο ηξνπνπνηεί ηα φξηα κεηαμχ ηδησηηθνχ θαη πνιηηηθνχ ρψξνπ, πξνζσπηθνχ θαη
δεκφζηνπ, δηαπξαγκαηεχεηαη θαη αλαηαξάζζεη ηηο πνηθίιεο πνιηηηζκηθέο, ηαμηθέο,
έκθπιεο, εζληθέο ηαπηφηεηεο θαη φπσο ζηελ πεξίπησζε ηνπ Γεθέκβξε ηνπ 2008 κέζα
απφ πξάμεηο απφθιηζεο θαη ζπλάληεζεο δηακνξθψλεη ηνλ Θνηλφ Σψξν.

Ρα παξαπάλσ ραξαθηεξηζηηθά ηεο θνηλφηεηαο ηεο θαηεηιεκκέλεο πιαηείαο πξνηξέπνπλ

ζην λα εμεηαζζεί αλαιπηηθφηεξα ν αλαδπφκελνο θξίζηκνο ξφινο ηεο δηαιεθηηθήο κεηαμχ
θίλεζεο θαη ζηάζεο. Ζ πιαηεία γίλεηαη θαηψθιη θαζψο ζε απηήλ αξζξψλεηαη ε ζηάζε
θαη ε θίλεζε, ην εδψ θαη ην εθεί, ην πξηλ θαη ην κεηά. Ζ πξάμε ηεο θαηάιεςεο ηεο
πιαηείαο, φπσο επηζεκάλζεθε θαη ζηελ πεξίπησζε ησλ θαηαιήςεσλ θαη ησλ
απηννξγαλσκέλσλ θνηλσληθψλ εγρεηξεκάησλ θαζψο θαη ζηελ πεξίπησζε ηεο εμέγεξζε
ηνπ Γεθέκβξε ηνπ 2008, αλαδεηθλχεη ηε δηπιή δηαιεθηηθή ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ: απφ ηελ
«ζηάζε» ζηελ «θίλεζε», θαη αληίζηξνθα απφ ηελ «θίλεζε» ζηε «ζηάζε». Ρα θνηλσληθά
εγρεηξήκαηα ππξνδνηνχλ θνηλσληθνχο αγψλεο θαη νη θνηλσληθνί αγψλεο δεκηνπξγνχλ
λέα θνηλσληθά εγρεηξήκαηα, ε εμέγεξζε ραξαθηεξίδεηαη απφ ηε δηαζηαιηηθή θίλεζε απφ
ην θέληξν ζηελ πεξηθέξεηα θαη ηαπηφρξνλα αγθπξψλεηαη ζε ζπγθεθξηκέλα εδάθε
θνηλήο θηήζεο, ηα νπνία ζπγθξφηεζαλ ηνπο θφκβνπο ελφο άηππνπ δηθηχνπ εμεγεξκέλσλ
«βάζεσλ» πνπ αλαηξνθνδνηνχζαλ ε κηα ηελ άιιε. Κε παξφκνην ηξφπν ε θαηεηιεκκέλε
πιαηεία εκπλέεηαη απφ πξνεγνχκελα εγρεηξήκαηα, ζηαζηάδεη απέλαληη ζηελ πνιηηεηαθή
εμνπζία θαη ηαπηφρξνλα θηλείηαη θαη ζπλνκηιεί κε ην ηνπηθφ θαη ην παγθφζκην. Δπηπιένλ
ν Θνηλφο Σψξνο, φπσο ήδε έρεη επηζεκαλζεί, κέζσ ηεο θπθινθνξίαο ηνπ, δηαξθψο
αξζξψλεηαη κε ηελ «θνηλσληθή θαη πξνζσπηθή ειεπζεξία», νη νπνίεο, αθνινπζψληαο
ηελ πξαμηαθή αλάιπζε ηνπ Θσηζάθε (2015: 8), απνηεινχλ δηαξθή δηαδηθαζία, θαζψο
βαζίδνληαη ζε πξνυπάξρνπζεο ζρέζεηο ειεπζεξίαο θαη πξαγκαηψλνληαη κε ηελ πξάμε
ηεο ρεηξαθέηεζεο σο δηαδηθαζία αλαζπγθξφηεζεο ηνπ πξνζψπνπ θαη αλάθηεζεο ηεο
ειεπζεξίαο ηνπ. Δδψ είλαη επνκέλσο πνπ αλαδχεηαη ν θξίζηκνο ξφινο ηεο δηαιεθηηθήο
κεηαμχ θίλεζεο θαη ζηάζεο.

Γηα ηελ επαξθέζηεξε θαηαλφεζε ηεο έλλνηαο ηεο ζηάζεο πξνηείλσ ηελ ελλνηνιφγεζή
ηεο κε ην θαηά Θσηζάθε «ζχζηεκα επηθνηλσλίαο», ην νπνίν φπσο έρεη αλαθεξζεί ζην
θεθάιαην 5.1.5.1 «Ν Θνηλσληθφο Σψξνο θαη ην ηεηξακεξέο ηνπ Kνηλσληθνχ Xψξνπ»
απνηειείηαη απφ ηηο ζρέζεηο επηθνηλσλίαο (ζρέζεηο ησλ πξάμεσλ) θαη ηηο πξάμεηο
επηθνηλσλίαο. Αλαιπηηθά φπσο επηζεκαίλεη ν Θσηζάθεο (2012: 81), νη θνηλσληθέο
δπλάκεηο, σο ελφηεηα αληηθεηκεληθψλ δπλαηνηήησλ (θνηλσληθέο δπλαηφηεηεο θαη
θπζηθφο ρψξνο) θαη ππνθεηκεληθψλ ηθαλνηήησλ, ελεξγνπνηνχλ ηηο πξάμεηο επηθνηλσλίαο
θαη αλαπαξάγνληαη κέζσ απηψλ. Ραπηφρξνλα νη θνηλσληθέο ζρέζεηο σο ζρέζεηο ησλ

597
ππνθεηκέλσλ αλαδχνληαη απφ ηηο ζρέζεηο επηθνηλσλίαο (ζρέζεηο ησλ πξάμεσλ) θαη
πξαγκαηψλνληαη κέζσ απηψλ. Νη πξάμεηο επηθνηλσλίαο καδί κε ηηο ζρέζεηο επηθνηλσλίαο
(πξάμεηο ησλ ζρέζεσλ) ζπληζηνχλ σο ελφηεηα ην ζχζηεκα επηθνηλσλίαο, ην νπνίν θαη
πξνηείλσ λα ελλνηνινγεί ηε ζπδήηεζε πεξί «ζηάζεο». Δπνκέλσο ν ηξφπνο επηθνηλσλίαο
(θνηλσληθέο δπλάκεηο θαη θνηλσληθέο ζρέζεηο) ζπγθξνηεί θαη ζπγθξνηείηαη θάζε θνξά
κέζσ ηεο ζηάζεο-ζπζηήκαηνο επηθνηλσλίαο.

Ζ παξαπάλσ πξφηαζε ελλνηνιφγεζεο ηεο ζηάζεο σο ελφηεηα ησλ πξάμεσλ

επηθνηλσλίαο θαη ζρέζεσλ επηθνηλσλίαο επηηξέπεη λα θαηαλνεζνχλ θαιχηεξα νη
δηεξγαζίεο πξαγκάησζεο ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαη ζπγθξφηεζεο ηνπ θνηλσληθνχ
ππνθεηκέλνπ ζε πξφζσπν. Ξην αλαιπηηθά, ε ιεηηνπξγία ηεο πξάμεο γίλεηαη κε ηηο
δηαδηθαζίεο αλάδπζεο ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ απφ ηηο ζρέζεηο επηθνηλσλίαο θαη κε ηελ
πξαγκάησζε ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ ζηηο ζρέζεηο επηθνηλσλίαο. Θαη‘ απηφλ ηνλ ηξφπν
ζπγθξνηείηαη ζχκθσλα κε ηνλ Θσηζάθε (2014: 16) ην ππνθείκελν ζε πξφζσπν
αλαπαξάγνληαο επηθνηλσληαθά ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο ζηνλ θνηλσληθφ ρψξν. Δπνκέλσο
ε ζηάζε σο ζχζηεκα επηθνηλσλίαο αξζξψλεηαη κε ηνλ Θνηλφ Σψξν θαη ζπγθξνηεί ηνλ
Θνηλφ Ρφπν σο βησκέλν Θνηλφ Σψξν, ζηνλ νπνίν αλαγλσξίδεηαη ην παξνπζηαδφκελν,
πξνζδνθάηαη ην αλαγλσξηδφκελν, παξνπζηάδεηαη ην πξνζδνθψκελν.

Ππκπεξαζκαηηθά, έγηλε θαλεξφ φηη ζηελ έλλνηα ηεο ζηάζεο κπνξνχλ λα απνδνζνχλ ηα
ραξαθηεξηζηηθά ηεο εμέγεξζεο, ηεο θξίζεο, ηεο ακθηζβήηεζεο θαη ηνπ αλαζηνραζκνχ.
Ραπηφρξνλα ε ζηάζε απνηειεί ηελ πξνυπφζεζε γηα ηελ θίλεζε, ηε δηαζηνιή ή ηε
δηάζηαζε (σο δηαξθή ζηάζε), ηελ αιιαγή, ηελ ππφζηαζε θαη ηελ πξαγκάησζε.
Απνηειεί ηνλ θαηαιχηε θαη ηελ απαξαίηεηε πξνυπφζεζε ηεο θξίζεο, δειαδή ηεο
δηαδηθαζίαο θαηά ηελ νπνία νη άλζξσπνη ζηέθνληαη, αλαζηνράδνληαη, αλαγλσξίδνπλ ηηο
δπλάκεηο ηνπο, ακθηζβεηνχλ, θξίλνπλ θαη παίξλνπλ ζέζε. Δπηπιένλ, κέζσ ησλ
δηαδηθαζηψλ ηεο ζηάζεο, δειαδή κέζσ ησλ πξάμεσλ επηθνηλσλίαο θαη ζρέζεσλ
επηθνηλσλίαο, νη άλζξσπνη απφ θνηλνχ αξζξψλνπλ, ζπγθξνηνχλ θαη ζπζηήλνπλ
θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ηξφπνπο επηθνηλσλίαο, απφ κεκνλσκέλα άηνκα γίλνληαη
θνηλσληθά ππνθείκελα, θαη κέζα απφ δηαδηθαζίεο παξνπζίαο, αλαγλψξηζεο θαη θνηλήο
πξνζδνθίαο γίλνληαη ηα πξφζσπα ηνπ Θνηλνχ Σψξνπ.

Θιείλνληαο φπσο ήδε έρεη αλαθεξζεί, ε θαηεηιεκκέλε πιαηεία, θαηά έλαλ ηξφπν,
ζπκίδεη ηηο πηξνπέηεο ηεο Λενυνξθέδαο κπαιαξίλαο ηεο αθίζαο ηνπ «Occupy Wall
Street», πνπ ελψ ζηέθεηαη πάλσ ζηελ πιάηε ηνπ ηαχξνπ ησλ αγνξψλ κε δεμηνηερλία
ρνξεχεη θαη πεξηζηξέθεηαη. Δπίζεο θέξλεη ζην λνπ ηε δηαιεθηηθή κεηαμχ ησλ
πεξηζηξεθφκελσλ δεξβίζεδσλ θαη ηνπ αθίλεηνπ αλζξψπνπ ηεο θαηεηιεκκέλεο πιαηείαο
Ραμίκ. Ρέινο, αλακθίβνια, παξαπέκπεη ζηελ παξνκνίσζε ησλ ιαηηλνακεξηθάληθσλ
θηλεκάησλ κε ηε δηπιή θίλεζε ηεο πεξνπβηάληθεο ζβνχξαο (ζνπκπαΐγηνπ), ε νπνία
εκπεξηέρεη ηελ πεξηζηξνθή γχξσ απφ ηνλ άμνλά ηεο θαη ηελ νξηδφληηα κεηαθίλεζε θαη
φπσο επηζεκαίλεη ν Εηκπέθη (2010a: 19) «δελ είλαη αξθεηή ε κεηαθίλεζε, ε κεηαηφπηζε
απφ ηνλ θιεξνλνκεκέλν πιηθφ θαη ζπκβνιηθφ ηφπν. Σξεηάδεηαη επηπιένλ θαη κηα θίλεζε
θπθιηθή, φπσο ν ρνξφο, πνπ λα έρεη ηε δχλακε λα δηαβξψλεη ηελ επηθάλεηα ηεο
ηαπηφηεηαο θαη πνπ δελ ζα αθήλεηαη λα εγθισβηζηεί, πνπ ζα αλαδηακνξθψλεηαη κε ηελ
θάζε πεξηζηξνθή».

Ζ παξαπάλσ δηαιεθηηθή κεηαμχ ηεο ζηάζεο θαη ηεο θίλεζεο, ηεο (αλα)ηνπνζέηεζεο θαη
ηεο πεξηζηξνθήο, κπνξεί λα γίλεη θαηαλνεηή σο κηα ζπεηξνεηδήο κνξθή, κέζσ ηεο
νπνίαο ζπγθξνηείηαη ην ππνθείκελν ζε πξφζσπν αλαπαξάγνληαο επηθνηλσληαθά ηηο
θνηλσληθέο ηνπ ζρέζεηο ζηνλ θνηλσληθφ ρψξν, εξρφκελν ζε επαθή κε άιια ππνθείκελα
πνπ απφ θνηλνχ ηξνπνπνηνχλ ηηο ηαπηφηεηέο ηνπο θαη αιιειναλαγλσξίδνληαη σο
πξφζσπα.

598
Βηβιηνγξαθία

599
600
Διιεληθή Βηβιηνγξαθία θαη κεηαθξάζεηο θεηκέλσλ
ζηα ειιεληθά

Αβδειά, Δ. (2011). Ρν θχιν ζηελ (ζε) θξίζε ή ηη ζπκβαίλεη ζηηο γπλαίθεο ζε ραιεπνχο
θαηξνχο, Πχγρξνλα Θέκαηα, 115: 8-17.

Αγγειίδεο, Κ. θαη Γθηνχξαο, Θ., (επ.) (2005). Θεσξίεο ηεο Ξνιηηηθήο θαη ηνπ Θξάηνπο:
T. Hobbes, J. Locke, J-J Rousseau, I. Kant, G.W.F. Hegel, (κηθξ. Αγγειίδεο Κ,
Γθηνχξαο Θ.). Αζήλα: Παββάιαο.

Adorno, T. (2006[1966]). Αξλεηηθή Γηαιεθηηθή (κηθξ. Ι. Αλαγλψζηνπ). Αζήλα:

Αιεμάλδξεηα.

Andrijasevic, R. (2007[2003]). Ρξάθηθηλγθ: ζπδήηεζε γχξσ απφ κηα έλλνηα. Ζ

πεξίπησζε ησλ αλαηνιηθνεπξσπαίσλ γπλαηθψλ ζηελ Ηηαιία (κηθξ. Η. Καξία
Ξαπαδήκα), Θεζεηο 98.

Agamben, G. (2007[1990]). Ζ Θνηλφηεηα πνπ Έξρεηαη, (κηθξ. Θ. Εαξηαινχδεο,).

Αζήλα: Ίλδηθηνο.

Agamben, G. (2005[1995]). Homo sacer, θπξίαξρε εμνπζία θαη γπκλή δσή, (κηθξ.
Ξ. Ρζηακνχξαο). Αζήλα: Scripta.

Agamben, G. (2007[2003]). Θαηάζηαζε Δμαίξεζεο, φηαλ ε «έθηαθηε αλάγθε»

κεηαηξέπεη ηελ εμαίξεζε ζε θαλφλα, (κηθξ. Κ. Νηθνλνκίδνπ). Αζήλα: Ξαηάθε.

Agamben, G. (2006[2005]). Βεβειψζεηο (κηθξ. Ξ. Ρζηακνχξαο). Αζήλα: Άγξα.

Αζαλαζίνπ, Α. (2006). Δηζαγσγή: Φχιν, εμνπζία θαη ππνθεηκεληθφηεηα κεηά ην

«δεχηεξν θχκα», ζην Αζελά Αζαλαζίνπ (επηκ.) Φεκηληζηηθή ζεσξία θαη πνιηηηζκηθή
θξηηηθή. Αζήλα: Λήζνο.

Αζαλαζίνπ, Α., Βαΐνπ, Λη., Θαληζά, Β., Ιαδά, Π. θαη Κπαθαιάθε, Α. (2013). ΋ηαλ ην
θχιν (δελ) ζπλάληεζε ηελ θξίζε. Δθηνπηζκέλα ζψκαηα θη απνχζεο πξνζεγγίζεηο,
ζην Θ. Θαλαξέιιεο, Θ. Καλσιίδεο, Η. Πηπιίδεο (επ.) Κεηαβνιέο θαη αλα-
ζεκαζηνδνηήζεηο ηνπ ρψξνπ ζηελ Διιάδα ηεο Θξίζεο, Ξξαθηηθά ζπλεδξίνπ. Βφινο:
Ξαλεπηζηήκην Θεζζαιίαο, Ρκήκα Αξρηηεθηφλσλ Κεραληθψλ.

Αζαλαζίνπ, Δ. (2008). Ζ πφιε σο επηρείξεζε, σο δίθηπν θαη σο νηθνζχζηεκα: Κηα

θξηηηθή ζεψξεζε, εσγξαθίεο, 14: 46-59.

Αζαλαζίνπ, Δ. (2009) Ν αζηηθφο ρψξνο σο λένο ηνκέαο παξαγσγήο, Belgrade

Designing Growth Lectures, 116-121.

Αζαλαζίνπ, Δ. (2013). Βηψζηκεο πφιεηο ζηελ Διιάδα ηεο νηθνλνκηθή θξίζεο, ζην Θ.
Θαλαξέιιεο, Θ. Καλσιίδεο, Η. Πηπιίδεο (επ.) Κεηαβνιέο θαη αλα-ζεκαζηνδνηήζεηο
ηνπ ρψξνπ ζηελ Διιάδα ηεο Θξίζεο, Ξξαθηηθά ζπλεδξίνπ. Βφινο: Ξαλεπηζηήκην
Θεζζαιίαο, Ρκήκα Αξρηηεθηφλσλ Κεραληθψλ, 1-8.

Αιεμαλδξή, Γ. (2013). Σσξηθέο θαη Θνηλσληθέο Κεηαβνιέο ζην θέληξν ηεο Αζήλαο: ε
πεξίπησζε ηνπ Κεηαμνπξγείνπ, αδεκνζίεπηε δηδαθηνξηθή δηαηξηβή. Αζήλα: Ρκήκα
Γεσγξαθίαο, Σαξνθφπεην Ξαλεπηζηήκην.

Αιεζηλφο, Δ. (2011). Ζ νηθνλνκηθή ζρνιή ηνπ Πηθάγνπ, νη ζεσξίεο ηνπ Κίιηνλ

Φξίληκαλ θαη ην πεηξακαηηθφ εξγαζηήξην Διιάδα, Δθεκεξίδα Άπαηξηο, 14: 12-14.

601
Arthur, Chr. (2006). Ζ έλλνηα ηνπ Σξήκαηνο, (κηθξ. Σξ. Βαιιηαλφο), Θέζεηο, 95.

Απηφλνκν Πηέθη, (2002). Γηα ηελ απηννξγάλσζε, ζην 2 κέξεο ζην Πηξέθε, 365 κέξεο
παληνχ, Αζήλα: Πηέθη Αγ. Ξαξαζθεπήο, Απηφλνκν Πηέθη, Θαηάιεςε Ι. Θαξαγηάλλε
37, Θαηάιεςε Villa Amalias, Ιέζρε «Αξφδνπ» (Ξεηξαηάο), Ξνιηηηζηηθφο Σψξνο
«Ζιηνηξφπην», 20-23.

Badiou, A. (2009[2008]). H Θνκκνπληζηηθή ΢πφζεζε, (κηθξ. Λ. Ζιηάδεο, Φ. Πηάηηζηαο,

Ξ. Πσηήξεο, Κ. Ρζέριε). Αζήλα: Ξαηάθε.

Βαΐνπ, Λη., Καληνπβάινπ, Κ. θαη Καπξίδνπ, Κ. (1995). Θνηλσληθή ελζσκάησζε θαη

αλάπηπμε ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ ζηελ Διιάδα: ηα ηνπηθά δεδνκέλα ζηελ Δλσκέλε
Δπξψπε, Ρν Βήκα ησλ Θνηλσληθψλ Δπηζηεκψλ, (16): 29-58.

Βαΐνπ, Λη. θαη Σαηδεκηράιεο, Θ. (2012). Ν Σψξνο ζηελ Αξηζηεξή Πθέςε. Αζήλα:
Ηλζηηηνχην Λίθνο Ξνπιαληδάο/ λήζνο.

Bakhtin, Κ. (2001[1990]). Ζ δεκηνπξγία ηνπ Φξαλζνπά Οακπειαί θαη ε ιατθή

θνπιηνχξα ηνπ κεζαίσλα, (κηθξ. Β. Αιεμίνπ), Νπηνπία, 43: 149-160.

Βαξβαξέζνο, Θ., (2002[1952]). Έθζεζηο επί ηνπ νηθνλνκηθνχ πξνβιήκαηνο ηεο

Διιάδνο. Αζήλα: Δθδφζεηο Παββάιαο.

Βαζηινπνχινπ, Θ. (2010). Θίλα: ε κεγάιε πνξεία ζην Διληνξάλην ηεο Αθξηθήο,

Διεπζεξνηππία 29 Απγνχζηνπ.

Βάζσ θαη Σάξεο, (2010). Αζήλα αλνρχξσηε πφιε : ρσξηθή αλάιπζε ηεο εμέγεξζεο ηνπ
Γεθέκβξε 2008. Θεζζαινλίθε: urban anarchy.

Βαηαβάιε, Φ. θαη Πηαηίηζα, Γ. (2013). Ρν δηθαίσκα ζηελ θαηνηθία ζηε Λφηηα Δπξψπε, Ζ
Δπνρή, 28 Ηαλνπαξίνπ.

Βεξειίδεο, Θ. θαη Βεξειίδεο, Γ.Θ. (2012). Ρν Ξιαίζην ησλ Οπζκίζεσλ γηα ηελ Απζαίξεηε
Γφκεζε: Δμέιημε – Βαζηθέο Αξρέο – Θξηηηθή Θεψξεζε, Δηζήγεζε ζηε δηεκεξίδα
Λέεο Ράζεηο θαη Θαλνληζκνί ζηελ Δπηζηήκε θαη ηηο Δθαξκνγέο ηνπ Γνκηθνχ
Κεραληθνχ. Ξεηξαηάο: Ρκήκα Ξνιηηηθψλ Γ–Δ ΡΔΗ.

Βηηνπνχινπ, Α., θαη Γηαλλαθνχ, Α. (2015). Ηζηνξηθέο δηαδξάζεηο πνιηηηθήο γεο θαη
πνιενδνκηθνχ ζρεδηαζκνχ: ζπλέρεηεο θαη αλαηξνπέο ζηελ πεξίνδν ηεο θξίζεο.
Ξξαθηηθά 4ν Ξαλειιήλην Ππλέδξην Σσξνηαμίαο, Ξνιενδνκίαο θαη Ξεξηθεξεηαθήο
Αλάπηπμεο, 24-27 Πεπηεκβξίνπ 2015. Βφινο: Ξαλεπηζηήκην Θεζζαιίαο.

Bonefeld, W. (2011[2009]). Ζ Κνληκφηεηα ηεο Ξξσηαξρηθήο Ππζζψξεπζεο: Φεηηρηζκφο

ηνπ Δκπνξεχκαηνο θαη Θνηλσληθή Ππγθξφηεζε, ζην commons vs crisis: ε έμνδνο
απφ ηελ θξίζε, ηνλ θαπηηαιηζκφ θαη θάζε εηεξνλνκία πεξλάεη κέζα απφ ηνλ αγψλα
γηα ηα θνηλά. Θεζζαινλίθε: Rebel: Θεσξία θαη αλάιπζε γηα ην αληαγσληζηηθφ
θίλεκα.

Βνπιβνχιε, Α. (2013). Ραμίκ 1977 – Ραμίκ 2013: δχν πξαμηθνπήκαηα, έλα ππξεληθφ
εξγνζηάζην, έλα ρξπζσξπρείν, έλα θξάγκα, κηα γέθπξα θη έλα πάξθν δξφκνο,
REDNotebook. [Γηαζέζηκν ζην http://rednotebook.gr/ (17/03/2014)].

Βνπιβνχιε, Α. (2014). Απφ ην Πρέδην Κάξζαι ζηελ Ξιαηεία Ραμίκ, Δθηφο ξακκήο.
[Γηαζέζηκν ζην http://ektosgrammis.gr/(18/03/2014)].

Βνπξέθαο, Θ. (2013). Αιιαγέο ζην ζχζηεκα ρσξνηαμηθνχ θαη πνιενδνκηθνχ

ζρεδηαζκνχ ζηελ Διιάδα ηεο θξίζεο, ζην Θ. Θαλαξέιιεο, Θ. Καλσιίδεο, Η.
Πηπιίδεο (επ.) Κεηαβνιέο θαη αλα-ζεκαζηνδνηήζεηο ηνπ ρψξνπ ζηελ Διιάδα ηεο

602
 Θξίζεο, Ξξαθηηθά ζπλεδξίνπ. Βφινο: Ξαλεπηζηήκην Θεζζαιίαο, Ρκήκα Αξρηηεθηφλσλ
Κεραληθψλ, 79-86.

Βνπξέθαο, Θ. (2014). Ζ απηνθξαηνξία ησλ ελνηθίσλ: Oη ζχγρξνλεο εμειίμεηο ζηνλ

θιάδν ησλ αθηλήησλ θαη ησλ ζπλδεδεκέλσλ παξαγσγψλ ζηηο ΖΞΑ θαη ε
επηρεηξνχκελε νξηζηηθή δηεπζέηεζε ησλ θφθθηλσλ δαλείσλ ζηελ Διιάδα, ην
πεξηνδηθφ γηα ηε δηαηάξαμε ηεο θνηλήο εζπρίαο.

Βξαδήο, Α. (2011). Ππάδσληαο ην ρσξηθφ ζπκβφιαην, ζην Γηνβαλφπνπινο Σξ.,

Κεηξφπνπινο Γ. (επ.) Απφ ηνπο Γξφκνπο ζηηο Ξιαηείεο, Γεκνθξαηία Under
Construction, Δκπεηξίεο-Αλαιχζεηο-Ληνθνπκέληα. Αζήλα: Α/Ππλέρεηα, 211-218.

Butler, J. (2009[1990]). Αλαηαξαρή Φχινπ: Ν Φεκηληζκφο θαη ε Αλαηξνπή ηεο

Ραπηφηεηαο (κηθξ. Γ. Θαξάκπειαο). Αζήλα: Αιεμάλδξεηα.

Γάδε, Δ. (1999). Νξηεληαιηζκφο: ην θείκελν σο γεγνλφο, Κλήκσλ 21: 237-246.

Γαιαηνχια, Ρ. (2013). Σαξηνγξαθψληαο ην πιήζνο ζηελ πιαηεία. Ζ πεξίπησζε ησλ

αγαλαθηηζκέλσλ ηεο πιαηείαο Ππληάγκαηνο, ζην Θ. Θαλαξέιιεο, Θ. Καλσιίδεο, Η.
Πηπιίδεο (επ.) Κεηαβνιέο θαη αλα-ζεκαζηνδνηήζεηο ηνπ ρψξνπ ζηελ Διιάδα ηεο
Θξίζεο, Ξξαθηηθά ζπλεδξίνπ. Βφινο: Ξαλεπηζηήκην Θεζζαιίαο, Ρκήκα Αξρηηεθηφλσλ
Κεραληθψλ, 94-101.

Γηαλλίξεο, Ζ. (2012). Ξξνζηαηεπφκελεο πεξηνρέο θαη γηγαληηαίεο αλεκνγελλήηξηεο,

Ξνιίηεο ηεο Σίνπ, 24 Νθησβξίνπ.

c/krümel θαη merry (2005). Κεηαμχ δηαζιαζκέλνπ βέινπο θαη επζείαο γξακκήο,
Metamorphosis. Αζήλα: primitive.

Castells, Κ. (1980[1973]). Ξφιε θαη Θνηλσληθνί Αγψλεο (κηθξ. Γ. Θφθθηλνο, M.

Ξαγθάινπ). Αζήλα: Αγψλαο.

Chamoiseau, P. (1999[1992]). Ρεμάθν, (κηθξ. Λ. Θνπξθνπινο). Αζήλα: Δθδφζεηο ηνπ

Δηθνζηνχ Ξξψηνπ.

Cleaver, H., (2011[1993]. Θέζεηο γηα ηε δηαξθή θξίζε ηνπ θαπηηαιηζκνχ ην

αλππέξβιεην ησλ θνηλσληθψλ αληαγσληζκψλ Factory επηζεψξεζε γηα ηνπ
κεηξνπνιηηηθνχο αληαγσληζκνχο, 2: 47-55.

Γξφιιηνο, Β. (2012). Ζ Λέα Γηαιεθηηθή θαη ε Αξλεηηθή Γηαιεθηηθή, Νπηνπία 99: 141-
152.

Davis, A. (2014[1981]). πλαίθεο Φπιή Ράμε. Αζήλα: ΑΟΣΔΗΝ 71 migada.

Davis, M. (2004). Ν Ξιαλήηεο ησλ Ξαξαγθνππφιεσλ: Αζηεαθή ελέιημε θαη άηππν

πξνιεηαξηάην, New Left Review, 26: 183-211.

De Angelis, M. (2013). Θνηλά, Ξεξηθξάμεηο θαη Θξίζεηο, (κηθξ. Π. Ξαπάδνγινπ, Σ.

Ρζαβδάξνγινπ). Θεζζαινλίθε: εθδφζεηο ησλ μέλσλ.

De Angelis, M. and Stavrides, St., (2011 [2010]). Πρεηηθά κε ηα Θνηλά, ζην Commons
vs Crisis: ε έμνδνο απφ ηνλ θαπηηαιηζκφ θαη θάζε εηεξνλνκία πεξλάεη κέζα απφ ηνλ
αγψλα γηα ηα θνηλά Θεζζαινλίθε: Rebel: Θεσξία θαη αλάιπζε γηα ην αληαγσληζηηθφ
θίλεκα, 25-63.

De Beauvoir, S. (1979[1949]). Ρν Γεχηεξν Φχιν, (κηθξ.Θπξηάθνο Πηκφπνπινο),

Αζήλα: Γιάξνο.

603
Γνπδίλαο, Θ. (2011). Αληίζηαζε θαη Φηινζνθία ζηελ Θξίζε. Ξνιηηηθή, εζηθή θαη Πηάζε
Πχληαγκα. Αζήλα: εθδφζεηο Αιεμάλδξεηα.

Dünya Devrimi (Γηεζλήο Δπαλάζηαζε) - ηκήκα ηεο ICC (International Communist

Current) ζηελ Ρνπξθία, (2013). Ρνπξθία: Ζ ζεξαπεία γηα ηελ θξαηηθή ηξνκνθξαηία
δελ είλαη ε δεκνθξαηία, (κηθξ. Οελέ). [Γηαζέζηκν ζην
http://skya.espiv.net/files/2014/04/icc_turkey1.pdf (2014/04/21)].

Δζληθή Πηαηηζηηθή ΢πεξεζία, (2008). Γειηίν Ρχπνπ Έξεπλα Δξγαηηθνχ Γπλακηθνχ: Β‘

Ρξίκελν 2008.

έθ-θπιεο, (2006). Πψκα, Φχιν, Πεμνπαιηθφηεηα. Θεζζαινλίθε: έθ-θπιεο.

ΔΙ.ΠΡΑΡ., (2013). Γειηίν Ρχπνπ Έξεπλα Δξγαηηθνχ Γπλακηθνχ: Φεβξνπάξηνο 2013.

ΔΙ.ΠΡΑΡ., (2014). Γειηίν Ρχπνπ Έξεπλα Δξγαηηθνχ Γπλακηθνχ: Γ‘ Ρξίκελν 2014.

ΔΙ.ΠΡΑΡ., (2015). Γειηίν Ρχπνπ Έξεπλα Δξγαηηθνχ Γπλακηθνχ: Α‘ Ρξίκελν 2015.

Engels, F. (1983[1883]). Ζ Γηαιεθηηθή ηεο Φχζεο, (κηθξ. Κπηηζάθεο Δ.), Πχγρξνλε

Δπνρή: Αζήλα.

Δληαία Κειέηε Ξεξηβαιινληηθψλ θαη Θνηλσληθψλ Δπηπηψζεσλ – ηκήκα Διιάδαο (ΚΞΘΔ)

(2013). TAP (Trans Adriatic Pipeline). Αζήλα: Αsproforos Engineering S.A.

Δηαηξεία Κειέηεο Αλζξψπηλεο Πεμνπαιηθφηεηαο (ΔΚΑΠ) θαη Αλδξνινγηθφ Ηλζηηηνχηo,

(2013). Ζ Διιάδα ηεο θξίζεο θαη ην Κλεκφλην, δηεζλέο επηζηεκνληθφ ζπλέδξην
Πεμνπαιηθήο ΢γείαο PASSM Dubai.

E.Z.L.N., Subcomandante Marcos, Subcomandante Moises (2014). Νη ιέμεηο ηεο

ζησπήο, (κηθξ. Δ. Ξαπαθσλζηαληίλνπ). Θεζζαινλίθε: εθδφζεηο ησλ μέλσλ.

Federici, S. (2011[2004]). Ν Θάιηκπαλ Θαη Ζ Κάγηζζα: Γπλαίθεο, Πψκα θαη

Ξξσηαξρηθή Ππζζψξεπζε (κηθξ. Η. Γξακκέλνπ, Ι. Γπηφθα, Ξ. Κπίθαο, Ι. Σαζηψηεο).
Θεζζαινλίθε: εθδφζεηο ησλ μέλσλ.

Friedman, M. (2012[1962]). Θαπηηαιηζκφο θαη ειεπζεξία, (κηθξ. Γ. Θαξάκπειαο).

Αζήλα: Ξαπαδφπνπινο.

Fukuyama, F. (1992). Ρν ηέινο ηεο ηζηνξίαο θαη ν ηειεπηαίνο άλζξσπνο (κηθξ. Α.

Φαθαηζέιεο). Αζήλα: Ιηβάλεο.

Guattari, F. (2003[1980]). Ρν αίζζεκα ηεο επηπρίαο γίλεηαη αλαηξεπηηθφ φηαλ είλαη

ζπιινγηθφ, (κηθξ. Δ. Ξαπαθσλζηαληίλνπ). Αζήλα: εθδφζεηο ειεπζεξηαθή
θνπιηνχξα.

Επγνχξε, Φ. θαη Ξνξηνθαιίδεο, Θ. (2010). Ξνιηηηθέο θαη ζεζκηθά εξγαιεία γηα ηελ
απζαίξεηε δφκεζε ζηηο ειιεληθέο πφιεηο: ε πξνβιεκαηηθή ηεο ηαθηνπνίεζεο ησλ
εκηυπαίζξησλ ρψξσλ, ζην Κπεξηάηνο Ζ. θαη Ξαπαγεσξγίνπ Κ. (επ.), Σσξνηαμία-
Ξνιενδνκία-Ξεξηβάιινλ ζηνλ 21ν αηψλα Διιάδα-Κεζφγεηνο, 497-510. Βφινο:
Ρκήκα Κεραληθψλ Σσξνηαμίαο, Ξνιενδνκίαο θαη Ξεξηθεξεηαθήο Αλάπηπμεο Ξαλ.
Θεζζαιίαο, Διιεληθφ Ηλζηηηνχην Ξνιενδνκίαο-Σσξνηαμίαο Ίδξπκα Θεθαιινληάο θαη
Ηζάθεο.

Hardt, M. (2010[2009]). Ρν θνηλφ ζηνλ θνκκνπληζκφ, (κηθξ. Ξ. Θαιακαξάο). Αζήλα:

Διεπζεξηαθή Θνπιηνχξα.

Hardt, M. and Negri, A. (2001[1994]). Ζ εξγαζία ηνπ Γηφλπζνπ, (κηθξ. Ξ.

Θαιακαξάο). Αζήλα: Διεπζεξηαθή Θνπιηνχξα.

604
Hardt, M. and Negri, A. (2002[2000]). Απηνθξαηνξία, (κηθξ. Λ. Θαιατηδήο). Αζήλα:
scripta.

Hardt, M. and Negri, A. (2011[2004]). Ξιήζνο, Ξφιεκνο θαη δεκνθξαηία ζηελ επνρή
ηεο απηνθξαηνξίαο, (κηθξ. Γ. Θαξάκπειαο). Αζήλα: Αιεμάλδξεηα.

Harvey, D. (2005[2004]). Ν ρψξνο σο ιέμε θιεηδί, (κηθξ. Σ. Θσλζηαληάηνο)

εσγξαθίεο, 10: 21-42.

Harvey, D. (2007[2005]). Λενθηιειεπζεξηζκφο, Ηζηνξία θαη Ξαξφλ, (κηθξ. Α.

Αιαβάλνπ), Αζήλα: Θαζηαληψηεο.

Harvey, D. (2011[2010]). Ρν αίληγκα ηνπ θεθαιαίνπ θαη νη θξίζεηο ηνπ θαπηηαιηζκνχ,

(κηθξ. Ξ. Σαηδφπνπινο), Αζήλα: εθδφζεηο Θαζηαληψηε.

Harvey, D. (2013[2012]). Δμεγεξκέλεο πφιεηο: απφ ην δηθαίσκα ζηελ πφιε ζηελ

επαλάζηαζε ηεο πφιεο, (κηθξ. Θ. Σαικνχθνπ). Αζήλα: εθδφζεηο ΘΤΚ.

Hilary, J. (2014). Γηαηιαληηθή Δηαηξηθή Πρέζε Δκπνξίνπ θαη Δπελδχζεσλ (TTIP): Σάξηα
απνξξχζκηζεο, επίζεζε ζηελ εξγαζία, θαηάιπζε ηεο δεκνθξαηίαο, Βξπμέιιεο:
Ίδξπκα Οφδα Ινχμεκπνπξγθ.

Hindmoor, A. (2011[2006]). Γεκφζηα Δπηινγή, ζην Hay C., Lister M., and Marsh D.,
(eds) Ρν Θξάηνο: ζεσξίεο θαη πξνζεγγίζεηο, (κηθξ. Γ. Αλησλίνπ θαη Α.
Θνπηζνγηάλλεο). Αζήλα: Παββάιαο.

Hobbes, T. (2001[1651]). Ιεβηάζαλ: Ζ Όιε, Κνξθή θαη Δμνπζία κηαο Δθθιεζηαζηηθήο

θαη Ιατθήο Ξνιηηηθήο Θνηλφηεηαο (κεηθ. Ξ. Κεηαμφπνπινο). Αζήλα: Γλψζε.

Hobo, (2011). Ηνχλεο 2011: Ζ εθηξνπή ησλ εθδνρψλ. Θηλεηνπνηήζεηο ησλ πιαηεηψλ
θαη θαηάζηαζε έθηαθηεο αλάγθεο. Αζήλα: εθδφζεηο Θηλνχκελνη Ρφπνη.

Holloway, J. (2006[2002]). Αο αιιάμνπκε ηνλ θφζκν ρσξίο λα θαηαιάβνπκε ηελ

εμνπζία ην λφεκα ηεο επαλάζηαζεο ζήκεξα, (κηθξ. Α. Σφινγνπεε). Αζήλα:
Παββάιαο.

Holloway, J. (2008). Γηαηί ε Γηαιεθηηθή; (κηθξ. Κ. Αγγειηδεο), ζην Αγγειίδεο Κ,

Γεκεηξίνπ Πη., Ιαβξάλνπ Α. (επ.) Θεσξία, αμίεο θαη θξηηηθή: Αθηέξσκα ζηνλ Θνζκά
Τπρνπαίδε, Αζήλα:ΞΝΙΗΠ, κε ηε ζπλεξγαζία ηνπ Ηδξχκαηνο Πάθε Θαξάγησξγα,
664-669.

Holloway, J. (2011[2010]). Οσγκέο ζηνλ Θαπηηαιηζκφ, (κηθξ. Α. Σφινγνπεε). Αζήλα:

Παββάιαο.

ΗΛΔ, (2014). Ζ ειιεληθή νηθνλνκία θαη ε απαζρφιεζε, εηήζηα έθζεζε, Αχγνπζηνο

2014. Αζήλα: Ηλζηηηνχην Δξγαζίαο ΓΠΔΔ.

ΗΝΒΔ, (2015). Ζ ζεκαζία αλάπηπμεο, ηα εκπφδηα θαη ην κέιινλ ηνπ θιάδνπ ησλ
Θαηαζθεπψλ, κειέηε πνπ αλαηέζεθε ζην ΗΝΒΔ απφ ηνλ Πχλδεζκν Δπηρεηξήζεσλ γηα
ηελ Ξνηφηεηα θαη Αλάπηπμε ησλ Θαηαζθεπψλ (ΠΔΞΑΘ). Αζήλα: Ίδξπκα Νηθνλνκηθψλ
& Βηνκεραληθψλ Δξεπλψλ.

Θαθνχξνο, Ξ. (2014). Απνθξππηνγξαθψληαο ην λέν δαζηθφ λφκν [Γηαζέζηκν ζην:

http://www.e-dromos.gr/ (10/8/2015)].

Θαιατηδίδνπ, Σξ. (2013). Ξιάζκαηα θαηψηεξνπ Θενχ – 10.000 θιήζεηο απφ

θαθνπνηεκέλεο γπλαίθεο ζε δπν ρξφληα, Ρα Λέα 27 Καξηίνπ 2013.

605
Kant, I. (1976[1781]). Θξηηηθή ηνπ θαζαξνχ ιφγνπ, εηζαγσγή, (κηθξ. Α. Γηαλλαξάο).
Αζήλα: Ξαπαδήζε.

Θαξακαλψθ, Κ. (2014). Ρα ζπληαγκαηηθά φξηα ησλ ηδησηηθνπνηήζεσλ, ζην Ίδξπκα

Καξαγθνπνχινπ ΡΑΗΞΔΓ: ΋ξγαλν εθπνίεζεο ηεο πεξηνπζηαο θαη αθηαξγεζεο ηεο
εζληθήο θπξηαξρίαο ηεο Διιάδαο. Αζήλα: Λνκηθή Βηβιηνζήθε, 95-103.

Θαξακεζίλε, Κ. (2015[2013]). Γηαξζξσηηθή θξίζε θαη πξνζαξκνγή ζηελ Διιάδα.

Θνηλσληθή νπηζζνδξφκεζε θαη πξνθιήζεηο γηα ηελ ηζφηεηα ησλ θπισλ, ζην
Θαξακεζίλε Κ. θαη Rubery J. πλαίθεο θαη ιηηφηεηα: ε νηθνλνκηθή θξίζε θαη ην
κέιινλ ηεο ηζφηεηαο ησλ θχισλ (κηθξ. Βνγηαηδήο Γ., Θαξάκπειαο Γ. θαη Ιαιηψηεο
Κ.). Αζήλα: λήζνο, 239-278.

Θαξακπειηάο, Γ., Κεηαμάο, Γ., Ξαληειεκίδνπ, Λ., Πηακαηνπνχινπ, Σξ. θαη Ρζνχκπαο,
Θ. (1982). Θαηαιήςεηο Ππηηηψλ ζηε Γπηηθή Δπξψπε. Αζήλα: εθδφζεηο Θνκκνχλα.

Θαηάιεςε Δπαγγειηζκνχ, (2003). 2002-2003, 1 ρξφλνο αληίζηαζε, απηννξγάλσζε

αιιειεγγχε. Ζξάθιεην: θαηάιεςε Δπαγγειηζκνχ.

Katsiaficas, G. (2007). Ζ Αλαηξνπή ηεο Ξνιηηηθήο, Δπξσπατθά Απηφλνκα Θνηλσληθά

Θηλήκαηα θαη ε Απναπνηθηνπνίεζε ηεο Θαζεκεξηλήο Εσήο, (κηθξ. Ξ. Θαιακαξάο).
Αζήλα: Διεπζεξηαθή Θνπιηνχξα.

Θαςάιεο, Α. (2015). Ζ αδήισηε εξγαζία ζηελ Διιάδα. Αμηνιφγεζε ησλ ζχγρξνλσλ

κέηξσλ θαηαπνιέκεζεο ηνπ θαηλνκέλνπ. Αζήλα: Ηλζηηηνχην Δξγαζίαο ΓΠΔΔ.

Θηνππθηνιήο, Α. (2014). ηα ηα θνηλά ηεο ειεπζεξίαο. Αζήλα: εθδφζεηο Δμάξρεηα.

Θιακπαηζέα, Ο. (2011). Σσξηθά απνηππψκαηα θαη πξνθιήζεηο ζρεδηαζκνχ ζε ζπλζήθεο

θξίζεο: ε ειιεληθή πεξίπησζε, 9o Δζληθφ Ππλέδξην Διιεληθήο Δηαηξείαο
Ξεξηθεξεηαθήο Δπηζηήκεο (ERSA-GR). Αζήλα: Ξάληεην Ξαλεπηζηήκην.

Θιακπαηζέα, Ο. (2012). Ν ζρεηδαζκνο ηνπ ρψξνπ σο κέζν δηαρείξηζεο ηεο θξίζεο ζηελ
Διιάδα, ζην πφιε ηεο επνρή ηεο θξίζεο θαη νη πξννπηηθέο ηεο αεηθνξίαο ζην Ά.
Γνζπνδίλε, Γ. Γνχζηνο, Β. Θνηδακάλεο, Α. Θνχγθνινο, Ζ. Κπεξηάηνο, Κ.- Λ. Ληπθέλ,
Γ. Νηθνλφκνπ, Ξ. Πθάγηαλλεο, ΋. Σξηζηνπνχινπ (επ.) Ξξαθηηθά 3ν Ξαλειιήλην
ζπλέδξην Ξνιενδνκίαο, Σσξνηαμίαο & Ξεξηθεξεηαθήο Αλάπηπμεο. Βφινο:
Ξαλεπηζηήκην Θεζζαιίαο.

Θιακπαηζέα, Ο. (2013). Ζ επηρεηξνχκελε πξφθξηζε ηνπ επέιηθηνπ θαη θαηά πεξίπησζε

ρσξηθνχ ζρεδηαζκνχ ζηελ Διιάδα ηεο θξίζεο - ιφγνο θαη αληίινγνο ζην Θ.
Θαλαξέιιεο, Θ. Καλσιίδεο, Η. Πηπιίδεο (επ.) Κεηαβνιέο θαη αλα-ζεκαζηνδνηήζεηο
ηνπ ρψξνπ ζηελ Διιάδα ηεο Θξίζεο, Ξξαθηηθά ζπλεδξίνπ. Βφινο: Ξαλεπηζηήκην
Θεζζαιίαο, Ρκήκα Αξρηηεθηφλσλ Κεραληθψλ, 225-233.

Klein, N. (2005[2000]). No Logo No Space No Choice No Jobs, ε Βίβινο ηνπ αληί-

εηαηξηθνχ αθηηβηζκνχ, (κηθξ. Γ. Βνχβαιε). Αζήλα: Α.Α. Ιηβάλε.

Klein, N. (2010[2007]). Ρν Γφγκα ηνπ Πνθ: Ζ Άλνδνο ηνπ Θαπηηαιηζκνχ ηεο

Θαηαζηξνθήο, (κηθξ. Α. Φηιηππάηνο). Αζήλα: Ιηβάλεο.

Knox, P. and Pinch, St. (2009[2006]). Θνηλσληθή γεσγξαθία ησλ πφιεσλ, (επ.
Καινχηαο Θ.), (κηθξ. Γ. Αιεμαλδξή, Β. Αξάπνγινπ, Θ.Η. Θαβνπιάθνο, Γ. Θαλδχιεο,
Λ. Θαξαληθφιαο, Θ. Καινχηαο, Η. Παγηάο, Λ. Πνπιηψηεο, Γ. Φξαγθφπνπινο, Η.
Σσξηαλφπνπινο). Αζήλα: Παββάιαο.

606
Θφθθηλν Λήκα, (2010). Ξξφινγνο ηεο εθδνηηθήο νκάδαο, ζην πλαίθεο ζηελ Ξπξά: Ρν
θπλήγη καγηζζψλ ζηελ Δπξψπε, νη πεξηθξάμεηο θαη ε άλνδνο ηνπ θαπηηαιηζκνχ ηεο
Lady Stardust. Αζήλα: Θφθθηλν Λήκα.

Θνιεθηίβα Ιίιε (2004). Κε αθνξκή ηελ νινθιήξσζε κηαο απνπζίαο.... Αζήλα:

Θνιεθηίβα Ιίιε.

Θνκπξεζέξ: γηα ηνλ ρψξν θαη ηελ πφιε, (2012). Πεκείσζε 1, ζην Smith, N.
(2012[2002]) Λένο Ξαγθνζκηζκφο, Λέα Ξνιενδνκία: To gentrification σο παγθφζκηα
ζηξαηεγηθή ησλ πφιεσλ, Θνκπξεζέξ: γηα ηνλ ρψξν θαη ηελ πφιε, 4: 52-73.

Θνηζαξίδαο, Γ. θαη Ιακπνπζάθε Π. (2012). Νη απεξγίεο ην 2011, ζην Α Πηακάηε, Δ.

Θνπζηά (επ.) Αλαδηαξζξψζεηο ζηελ Διιάδα. Αζήλα: ΗΛΔ-Ηλζηηηνχηνπ Δξγαζίαο ηεο
ΓΠΔΔ.

Θνπξιηνχξνο, Ζ. (2001). Γηαδξνκέο ζηηο ζεσξίεο ηνπ Σψξνπ. Αζήλα: Διιεληθά

Γξάκκαηα.

Θνπηξνπιίθνπ, Ξ. (2015). Ραθηηθέο δηαθπβέξλεζεο δηαπιεθφκελσλ θξίζεσλ ζην θέληξν

ηεο Αζήλαο, ζην Αζαλαζίνπ, Θ., Βαζδέθε, Δ., Θαπεηαλάθε, Δ., Θαξαγηάλλε, Κ.,
Θαςάιε, Κ., Καθξπγηάλλε, Β., Κάκαιε, Φ., Ξάγθαινο, Ν. θαη Ρζαβδάξνγινπ, Σ.,
(επηκ.), Urban Conflicts, Θεζζαινλίθε: Δξγαζηήξην Ππλαληήζεηο θαη Ππγθξνχζεηο
ζηελ πφιε, 115-128.

Θξνπφηθηλ, Ξ. (2008[1892]). Ζ θαηάθηεζε ηνπ ςσκηνχ, (κηθξ. Α. Γαξκπή). Αζελα:

Διεχζεξνο Ρχπνο.

Θξνπφηθηλ, Ξ. (2010[1896]). Ρν θξάηνο θαη ν ηζηνξηθφο ηνπ ξφινο, (κηθξ. Π.

Ξαπαδάθε). Αζήλα: Ρν Ξνληίθη.

Θ΢Α 201745/2011. Θνηλή Απφθαζε ΢πνπξγείνπ Ξεξηβάιινληνο, Δλέξγεηαο &

Θιηκαηηθήο Αιιαγήο – ΢πνπξγείνπ Αλάπηπμεο, Αληαγσληζηηθφηεηαο & Λαπηηιίαο –
΢πνπξγείνπ ΢γείαο & Θνηλσληθήο Αιιειεγγχεο – ΢πνπξγείνπ Αγξνηηθήο Αλάπηπμεο
θαη Ρξνθίκσλ – ΢πνπξγείνπ Ξνιηηηζκνχ & Ρνπξηζκνχ. Θέκα: Έγθξηζε
Ξεξηβαιινληηθψλ ΋ξσλ Γηα Ρα Έξγα: Α) «Κεηαιιεπηηθέο–Κεηαιινπξγηθέο
Δγθαηαζηάζεηο Κεηαιιείσλ Θαζζάλδξαο» θαη Β) «Απνκάθξπλζε, Θαζαξηζκφ &
Απνθαηάζηαζε Σψξνπ Απφζεζεο Ξαιαηψλ Ρεικάησλ Νιπκπηάδαο» ηεο Δηαηξείαο
«ΔΙΙΖΛΗΘΝΠ ΣΟ΢ΠΝΠ Α.Δ.Κ.Β.Σ.» ζην Λνκφ Σαιθηδηθήο, Αζήλα, 26 Ηνπιίνπ 2011.

Θσηζάθεο, Γ. (1998). Δπηζπκία θαη Σψξνο, Γηδαθηηθέο Πεκεηψζεηο Θεζζαινλίθε:

Ρκήκα Αξρηηεθηφλσλ, Αξηζηνηέιεην Ξαλεπηζηήκην Θεζζαινλίθεο.

Θσηζάθεο, Γ. (2001). Θνηλσληθφ ζχζηεκα, Πχζηεκα επηθνηλσλίαο, Έλλνκε ηάμε θαη

Σσξνηαμία, Σσξνηαμία θαη Ξαξαγσγή ηνπ Σψξνπ, Γηδαθηηθέο Πεκεηψζεηο 2001-
2002. Θεζζαινλίθε: Ρκήκα Αξρηηεθηφλσλ, Αξηζηνηέιεην Ξαλεπηζηήκην
Θεζζαινλίθεο.

Θσηζάθεο, Γ. (2005). Αλζξψπηλε Δπηθνηλσλία θαη Σψξνο, Γηδαθηηθέο Πεκεηψζεηο 2005-

2006. Θεζζαινλίθε: Ρκήκα Αξρηηεθηφλσλ, Αξηζηνηέιεην Ξαλεπηζηήκην
Θεζζαινλίθεο.

Θσηζάθεο, Γ. (2006). Πηνηρεία Θεσξίαο θαη Ξξάμεο, Γηδαθηηθέο Πεκεηψζεηο.

Θεζζαινλίθε: Ρκήκα Αξρηηεθηφλσλ, Αξηζηνηέιεην Ξαλεπηζηήκην Θεζζαινλίθεο.

Θσηζάθεο, Γ. (2008). Γηαιεθηηθή θαη Αληίθαζε, ζην Καξία Θενδσξνπνχινπ (επ.)

Θέξκε θαη Φσο: Αθηεξσκαηηθφο ηφκνο ζηε κλήκε ηνπ Α.-Φ Σξηζηίδε, Θεζζαινλίθε:
Θέληξν Διιεληθήο Γιψζζαο, 163-180

607
Θσηζάθεο, Γ. (2012). Ρξία θαη έλα θείκελα, Αζήλα: Δθδφζεηο Ρσλ Ππλαδέιθσλ.

Θσηζάθεο, Γ. (2013a). Πεκεηψζεηο γηα ηνλ θαζηζκφ, Πεκεηψζεηο ηεο Πηέπαο, 2: 11-24.

Θσηζάθεο, Γ. (2013b). Ζ έλλνηα ηνπ θνηλνχ: θνηλσληθφο ρψξνο θαη ηξφπνο

επηθνηλσλίαο, ζηηο αλνηρηέο ζπδεηήζεηο ηνπ εξγαζηεξίνπ: ζπλαληήζεηο θαη
ζπγθξνχζεηο ζηελ πφιε ζεκαηηθή ν ρψξνο ησλ θνηλψλ θαη ηεο θξίζεο, Θεζζαινλίθε,
Ξνιπηερληθή Πρνιή, Ρκήκα Αξρηηεθηφλσλ, ΑΞΘ.

Θσηζάθεο, Γ. (2014). Ξξάμε θαη Σψξνο, Σψξνο θαη Ρφπνο, Θεζζαινλίθε.

Θσηζάθεο, Γ. (2015). Ζ έλλνηα ηνπ θνηλνχ: θνηλσληθφο ρψξνο θαη ηξφπνο

επηθνηλσλίαο, ζην Αζαλαζίνπ, Θ., Βαζδέθε, Δ., Θαπεηαλάθε, Δ., Θαξαγηάλλε, Κ.,
Θαςάιε, Κ., Καθξπγηάλλε, Β., Κάκαιε, Φ., Ξάγθαινο, Ν. θαη Ρζαβδάξνγινπ, Σ.,
(επηκ.), Urban Conflicts. Θεζζαινλίθε: Δξγαζηήξην Ππλαληήζεηο θαη Ππγθξνχζεηο
ζηελ πφιε, 398-413.

Θσηζάθεο, Γ. (2016, ππφ έθδνζε). Ζ Γπλακηθή ηνπ Θνηλνχ. Ραμηθέο αληηζέζεηο θαη
εγεκνλία ζηνλ θνηλσληθφ ρψξν. Θεζζαινλίθε: εθδφζεηο ησλ μέλσλ.

Ιαιηψηνπ, Η. (2007). Ξξφινγνο, ζην Young, J.C.R. Κεηαπνηθηαθή ζεσξία: κηα ηζηνξηθή
εηζαγσγή, (κηθξ. Γ. Γεκεξηδίδεο). Αζήλα: εθδφζεηο Ξαηάθε.

Ιάινπ, Γ. (2012). Ζ ζπκβνιή ηεο Ξνηφηεηαο ηνπ Θηηζκέλνπ Ξεξηβάιινληνο ζην

Branding ησλ Ξφιεσλ, Ξξαθηηθά 1ν Ξαλειιήλην Ππλέδξην Marketing & Branding
Ρφπνπ & Δθδειψζεηο Αζηηθνχ Ξνιηηηζκνχ 30 Καξηίνπ – 1 Απξηιίνπ. Βφινο:
Ξαλεπηζηήκην Θεζζαιίαο.

Ιακπξηαλίδεο, Ι. (2011). Δπελδχνληαο ζηε θπγή. Ζ δηαξξνή επηζηεκφλσλ απφ ηελ

Διιάδα ηελ επνρή ηεο παγθνζκηνπνίεζεο. Αζήλα: Θξηηηθή.

Lazzarato, M. (2014[2011]). Ζ θαηαζθεπή ηνπ ρξεσκέλνπ αλζξψπνπ (κηθξ. .

Θαξάκπειαο). Αζήλα: Αιεμάλδξεηα.

Lefebvre, H. (1977[1968]). Γηθαίσκα ζηελ πφιε: Σψξνο θαη Ξνιηηηθή, (κηθξ. Ξ.

Ρνπξληθηψηεο, Θ. Ισξάλ). Αζήλα: Ξαπαδήζε.

Ινγνζέηε, Κ. (2003). Θαηαιήςεηο ζηέγεο: Ραπηφηεηεο θαη αλαπαξαζηάζεηο,

αλαθνίλσζε ζην δηεζλέο ζπλέδξην Θνηλσληνινγίαο Δηεξφηεηα θαη Θνηλσλία, Αζήλα,
7-10 Καΐνπ 2003.

Καθξπγηάλλε, Β. (2015). Δκθχι(η)εο ζπγθξνχζεηο ζε θξίζηκνπο ρψξνπο: ε θνηλνηνπία

ηνπ ζεμηζκνχ ζηνπο δεκφζηνπο ρψξνπο ηεο Aζήλαο, ζην Αζαλαζίνπ, Θ., Βαζδέθε,
Δ., Θαπεηαλάθε, Δ., Θαξαγηάλλε, Κ., Θαςάιε, Κ., Καθξπγηάλλε, Β., Κάκαιε, Φ.,
Ξάγθαινο, Ν. θαη Ρζαβδάξνγινπ, Σ., (επηκ.), Urban Conflicts. Θεζζαινλίθε:
Δξγαζηήξην Ππλαληήζεηο θαη Ππγθξνχζεηο ζηελ πφιε, 151-165.

Καθξπγηάλλε, Β. θαη Ρζαβδάξνγινπ, Σ. (2013). Ζ αληηζηξνθή ηνπ «δηθαηψκαηνο ζηελ

πφιε»: ε Αζήλα ζηελ επνρή ηεο θξίζεο, ζην Θ. Θαλαξέιιεο, Θ. Καλσιίδεο, Η.
Πηπιίδεο (επ.) Κεηαβνιέο θαη αλα-ζεκαζηνδνηήζεηο ηνπ ρψξνπ ζηελ Διιάδα ηεο
Θξίζεο, Ξξαθηηθά ζπλεδξίνπ. Βφινο: Ξαλεπηζηήκην Θεζζαιίαο, Ρκήκα Αξρηηεθηφλσλ
Κεραληθψλ, 292-300.

Καιηζηφβα, Π. (2014). Ξνιηηηζηηθέο Βηνκεραλίεο θαη δεκηνπξγηθή πφιε: ην ζέαηξν ζηε

Θεζζαινλίθε, Γηπισκαηηθή Δξγαζία, Ξξφγξακκα Κεηαπηπρηαθψλ Ππνπδψλ ζηε
Γηνίθεζε θαη Νηθνλνκία, Θαηεχζπλζε Νηθνλνκηθή θαη Ξεξηθεξεηαθή Αλάπηπμε (Δπ.

608
 Θαζεγήηξηα Θσζηνπνχινπ Πηέιια). Θεζζαινλίθε: Ρκήκα Νηθνλνκηθψλ Δπηζηεκψλ,
Α.Ξ.Θ.

Mang, D. (2010 [2005]). Φπιή, ηάμε θαη νη αληηθάζεηο ηεο αξξελσπφηεηαο, qvzine, 4:
14-23.

Καληνπβάινπ, Κ. (1996). Αζηηθή γαηνπξφζνδνο, ηηκέο γεο θαη δηαδηθαζίεο αλάπηπμεο

ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ ΗΗ. Ξξνβιήκαηα γηα ηελ αλάιπζε ηνπ ρψξνπ ζηελ Διιάδα, Δπηζ.
Θνηλ. Δξεπλψλ, 89-90: 53-80.

Καληνπβάινπ, Κ. θαη Καπξίδνπ, Κ. (2005). Απζαίξεηε δφκεζε: Κνλφδξνκνο ζε

αδηέμνδν; Αλαιπηηθή πξνζέγγηζε ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ, Πεκεηψζεηο Καζήκαηνο
Ξνιενδνκία Η. Αζήλα: Δζληθφ Κεηζφβην Ξνιπηερλείν.

Καξβάθεο, Α., Ξαξζάλνγινπ, Γ. θαη Ρζηάλνο, Β. (2006). Θαη φκσο θηλνχληαη! Ζ

επαλάζηαζε ησλ πξνζδνθηψλ θαη ε απηνλνκία ησλ κεηαλαζηψλ, Πχγρξνλα Θέκαηα,
92: 72-81.

Marx, K. (1990[1858]). Grundrisse: Βαζηθέο ξακκέο ηεο Θξηηηθήο ηεο Ξνιηηθήο

Νηθνλνκίαο, δεχηεξνο ηφκνο (κηθξ. Γ. Γηβάξεο). Αζήλα: Πηνραζηήο.

Marx, K. ([2009[1867]). Ρν Θεθάιαην, ηφκνο Η (κηθξ. Ξ. Καπξνκκάηεο). Αζήλα:

Πχγρξνλε Δπνρή.

Marx, K. (2009[1894]). Ρν Θεθάιαην, ηφκνο ΗΗΗ (κηθξ. Ξ. Καπξνκκάηεο). Αζήλα:

Πχγρξνλε Δπνρή.

Marx, K. (2008[1961]). Θεσξίεο γηα ηελ ππεξαμία, Κέξνο Ρξίην (κηθξ. Ξ.

Καπξνκκάηεο). Αζήλα: Πχγρξνλε Δπνρή.

Marx, K. and Engels, F. (1979[1846]). εξκαληθή Ηδενινγία, ηφκ. Α. (κηθξ. Θ. Φηιίλε)

Αζήλα: Gutenberg.

Massey, D. (2008[2005]). ηα ην ρψξν, (κηθξ. Η. Κπηκπιή). Αζήλα: Διιεληθά

Γξάκκαηα.

Καχξε Γάηα (2002). Ρξία ρξφληα απηνδηαρεηξηδφκελν αληηεμνπζηαζηηθφ ζηέθη.

Θεζζαινλίθε: Καχξε Γάηα.

Κειηζζνπξγφο, Γ. (2008). Ρνπηθή θαη πεξηθεξεηαθή αλάπηπμε θαη ε γεσγξαθία ησλ

ρσξνζεηηθψλ αληηζέζεσλ: κειέηε δπν πεξηπηψζεσλ ηνπξηζηηθήο αλάπηπμεο ζε
Διιάδα θαη Ηζπαλία, δηδαθηνξηθή δηαηξηβή. Αζήλα: Ρκήκα Γεσγξαθίαο, Σαξνθνπεηφ
Ξαλεπηζηήκην.

Κειηζζνπξγφο, Γ. (2010). Αλαδηάξζξσζε ηνπ ηνπξηζκνχ θαη νη γεσγξαθίεο ησλ

ηνπξηζηηθψλ πξννξηζκψλ: ε πεξίπησζε ηνπ γθνιθ ζηελ Costa del Sol, εσγξαθίεο,
17: 61-78.

Moroni, P. (1999). Απηνδηεπζπλφκελα Θνηλσληθά Θέληξα, Λνκαδηζκνί, ξηδψκαηα,

επηζπκίεο ζην ρψξν θαη ην ρξφλν ηεο κεηξφπνιεο, (κηθξ. Ξ. Θαιακαξάο,). Αζήλα:
Aγξηφγαηα.

Κνπδνχξνο, Λ. (2013). Ζ Ρνπξθία πξηλ θαη κεηά ην πάξθν Γθεδί: ηα φξηα ηεο εγεκνλίαο
Δξληνγάλ, Πχγρξνλα Θέκαηα, 121: 18-24.

Κπαδφο, Γ. (2013). Provos & Merry Pranksters: Ρα πξσηνπνξηαθά θηλήκαηα ηεο

δεθαεηίαο ηνπ ‘60. Αζήλα: Πνθίηα.

609
Κπηιαλάθε, Κ.Δ. (2011). Ζ Δθαξκνγή ηνπ City Branding ζην Γήκν Αγ. Ληθνιάνπ
Θξήηεο, Γηπισκαηηθή Δξγαζία (επ. Θαζεγεηήο: Κπέηηπ Ρζαθαξέζηνπ),
Κεηαπηπρηαθφ Ξξφγξακκα Ππνπδψλ «Ξνιηηηζηηθή Γηαρείξηζε». Αζήλα: Ρκήκα
Δπηθνηλσλίαο Κέζσλ θαη Ξνιηηηζκνχ, Ξάληεην Ξαλεπηζηήκην.

Κπξηαζνχιε, Δ. (2003). Ρα «θνηλά» - πφξνη ζπιινγηθήο ηδηνθηεζίαο θαη ζπιινγηθήο

επζχλεο: έλλνηεο, πξνβιήκαηα θαη ην δήηεκα ηεο δηαρείξηζήο ηνπο, Αεηρψξνο, 1(2):
36-57.

Muhidine, T. (2000). Θσλζηαληηλνχπνιε. Καθξηά απφ ηε Κεζφγεην, Ρν άιιν Βήκα

(Δηδηθή κνξθσηηθή έθδνζε), Νη κεγαπφιεηο ηεο Κεζνγείνπ, Αζελα, Ξαιέξκν,
Καζζαιία, Αιγέξη, Ηεξνπζαιήκ, Βεξπηφο, Θσλζηαληηλνχπνιε, Ρν Βήκα, 3
Γεθεκβξίνπ.

Nancy, J.L. (2009). Θνκκνπληζκφο ε ιέμε: ζεκεηψζεηο γηα ην ζπλέδξην ηνπ Ινλδίλνπ,
(κηθξ. Σ.Ι.) εληφο επνρήο, 51:3.

Negri, A. (2003[2002]). Ρν Ξιήζνο θαη ε Κεηξφπνιε: κεξηθέο ζεκεηψζεηο κε ηε κνξθή

ππφζεζεο γηα κηα έξεπλα ηεο πξνζσξηλφηεηαο ζηηο παγθφζκηεο πφιεηο, (κηθξ. Ξ.
Θαιακαξάο). Αζήλα: Διεπζεξηαθή Θνπιηνχξα.

μελνδνρείν ησλ μέλσλ, (2005). μ7 βηνηερλνινγία/ζέακα, Θεζζαινλίθε: μελνδνρείν ησλ

μέλσλ.

Ostrom, E. (2002[1990]). Ζ δηαρείξηζε ησλ θνηλψλ πφξσλ, (κηθξ. Γ. Άξρνληαο).

Αζήλα: Θαζηαληψηεο.

Ozkaya, E. and Zileli, G. (2000). Πηελ θαξδηά ηνπ θαπηηαιηζκνχ. Θεζζαινλίθε.

Ξάγθαινο, Ν. (2015). Ξξάμεηο παξνπζίαο θαη ππεξβάζεσλ: ην γθξάθηηη ζηελ θξίζε ηεο
Λέαο ΢φξθεο ηελ δεθαεηία ηνπ ‘70, απφ ηα γθέην ζε φιν ηνλ θφζκν, ζην Αζαλαζίνπ,
Θ., Βαζδέθε, Δ., Θαπεηαλάθε, Δ., Θαξαγηάλλε, Κ., Θαςάιε, Κ., Καθξπγηάλλε, Β.,
Κάκαιε, Φ., Ξάγθαινο, Ν. θαη Ρζαβδάξνγινπ, Σ., (επηκ.), Urban Conflicts, 238-
252. Θεζζαινλίθε: Δξγαζηήξην Ππλαληήζεηο θαη Ππγθξνχζεηο ζηελ πφιε

Ξαπαπαχινπ, Κ. (2015). Ζ εκπεηξία ηεο πιαηείαο Ππληάγκαηνο. Κνπζηθή,

ζπλαηζζήκαηα θαη λέα θνηλσληθά θηλήκαηα. Αζήλα: νη εθδφζεηο ησλ ζπλαδέιθσλ.

Ξαπιήο Δ. θαη Ρεξθελιή Θ. (2012). Κεγάια Αηνιηθά Ξάξθα…Πηα Κηθξά Λεζηά ηνπ
Βνξείνπ Αηγαίνπ; Έθζεζε, Ρκήκα Γεσγξαθίαο, Ξαλεπηζηήκην Αηγαίνπ.

Paz, Α. (2013[1994]) Φξαγθνζπθηέο θαη ζθνξπηνί: Ρα ρξφληα πξηλ απφ ηελ ηζπαληθή
επαλάζηαζε ηνπ 1936, (κηθξ. Θ. Ρζνιαθίδνπ). Θεζζαινλίθε: Ξαλνπηηθφλ.

Ξεηξάθεο, Θ. (2010). Ν αζθφο ηνπ Αηφινπ θαη νη αλεκνγελλήηξηεο: ε πεξίπησζε

Απνπεγάδη, Ξαξαηεξεηήξην Αηνιηθήο Δλέξγεηαο. [Γηαζέζηκν ζην
http://windwatch.gr/forum/t-220183/o-askos-toy-aioloy-kai-oi-anemogennitries:i-
periptosi-apopig (21/10/2015)].

Ξεηξνπνχινπ, Θξ., Βηηνπνχινπ, Α. θαη Ρζαβδάξνγινπ, Σ. (2015). Θνηλσληθά Θηλήκαηα

Ξφιεο θαη Ξεξηθέξεηαο (Urban and Regional Social Movements), Θεζζαινλίθε:
εξεπλεηηθή νκάδα Αφξαηεο Ξφιεηο.

Ξεηξνπνχινπ, Θξ. (2012). Ζ πφιε σο έδαθνο αγψλσλ ηεο «ηζηνξηθήο ειεπζεξίαο»:

ηνπηθέο – δηαδηθηπαθέο ζπιινγηθφηεηεο πνπ εκπεξηέρνπλ ζπέξκαηα θνηλσληθψλ
θηλεκάησλ πφιεο θαη ν ξφινο ηνπο ζηελ πεξίνδν ηεο θξίζεο ζην Ά. Γνζπνδίλε, Γ.
Γνχζηνο, Β. Θνηδακάλεο, Α. Θνχγθνινο, Ζ. Κπεξηάηνο, Κ.- Λ. Ληπθέλ, Γ.

610
 Νηθνλφκνπ, Ξ. Πθάγηαλλεο, ΋. Σξηζηνπνχινπ (επ.) Ξξαθηηθά 3ν Ξαλειιήλην
ζπλέδξην Ξνιενδνκίαο, Σσξνηαμίαο & Ξεξηθεξεηαθήο Αλάπηπμεο. Βφινο:
Ξαλεπηζηήκην Θεζζαιίαο, 645-650.

Plan b Bureau, (2007). 20 Θέζεηο γηα ηελ αλαηξνπή ηεο κεηξφπνιεο. [Γηαζέζηκν
http://www.rebelnet.gr/articles/view/20-Tesi-sulla-sovversione-della-metropoli
(12/02/2015)].

Ξιεηφο, Γ. (2013). Ζ Θξίζε θαη ηα ΚΚΔ. Αζήλα: Ξαπαδήζε.

Plekhanov, V.G. (1975[1895]). Ζ εμέιημε ηεο κνληζηηθήο αληίιεςεο ηεο ηζηνξίαο,

(κηθξ. Γ. Βξπρσξφπνπινο). Αζήλα: Εαραξφπνπινο Π.Η.

Pozzi, P. (1999[1997]). Ξξφινγνο, ζην Απηνδηεπζπλνκελα θνηλσληθά θέληξα:

Λνκαδηζκνί, ξηδψκαηα, επηζπκίεο ζην ρψξν θαη ην ρξφλν ηεο κεηξφπνιεο, (κηθξ. Ξ.
Θαιακαξάο θαη Κ. Ινγνζέηε). Αζήλα: Αγξηφγαηα.

Retort, (2008). Θαηαπνλεκέλεο Γπλάκεηο Θεθάιαην θαη Θέακα ζηε Λέα Δπνρή ηνπ
Ξνιέκνπ, (κηθξ. Η. Γξακκέλνπ, Ι. Γηφθα, Ξ. Κπίθαο, Π. Ξαπάδνγινπ, Ι. Σαζηψηεο).
Θεζζαινλίθε: Δθδφζεηο ησλ Μέλσλ.

Roberto, (1999[1977]). Ζ κεηξφπνιε θαη νη θαινί ηλδηάλνη, ζπλέληεπμε, ζην

Απηνδηεπζπλνκελα θνηλσληθά θέληξα: Λνκαδηζκνί, ξηδψκαηα, επηζπκίεο ζην ρψξν
θαη ην ρξφλν ηεο κεηξφπνιεο, (κηθξ. Ξ. Θαιακαξάο θαη Κ. Ινγνζέηε). Αζήλα:
Αγξηφγαηα.

Rushdie, S. (2001[1980]). Ρα Ξαηδηά ηνπ Κεζνλπθηίνπ, (κηθξ. Ο. Σαηρνχη). Αζήλα:

Τπρνγηφο.

Rushdie, S. (2003[1988]). Παηαληθνί ζηίρνη, (κηθξ. Γ.-Η. Κπακπαζάθεο). Αζήλα:

Τπρνγηφο.

Said, W.E. (1996[1978]). Νξηεληαιηζκφο (κηθξ. Φ. Ρεξδάθεο). Αζήλα: Λεθέιε.

Saviano, R. (2008[2006]). φκνξξα: ηαμίδη ζηελ νηθνλνκηθή απηνθξαηνξία θαη φλεηξν

γηα θπξηαξρία ηεο Θακφξξα, (κηθξ. Κ. Νηθνλνκίδνπ). Αζήλα: εθδφζεηο Ξαηάθε.

Shields, R. (2007[1999]). Ιεθέβξ: Έξσηαο θαη Αγψλαο. Γηαιεθηηθέο ηνπ Σψξνπ,

(κηθξ. Ι. Γηπφθα). Θεζζαινλίθε: Βάληαο.

Πηνθνξέιεο, Β. (2007). Ρν Πχκθσλν Πηαζεξφηεηαο θαη Αλάπηπμεο ζηε δψλε ηνπ επξψ:
Κήπσο έθηαζε ε ψξα γηα ηελ αλαζεψξεζή ηνπ; Αγνξά Σσξίο Πχλνξα, 13(2): 122-
136.

Smith, N. (2012[2002]). Λένο Ξαγθνζκηζκφο, Λέα Ξνιενδνκία: To gentrification σο

παγθφζκηα ζηξαηεγηθή ησλ πφιεσλ, Θνκπξεζέξ: γηα ηνλ ρψξν θαη ηελ πφιε, 4: 52-
73.

Πνχδαο, Λ. (2014). Ξνιηηηθέο θαη πνιηηηζκηθέο δηαζηάζεηο ησλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ:

Ζ πεξίπησζε ηνπ αληαγσληζηηθνχ θηλήκαηνο ζηελ Διιάδα (1974-1998), δηδαθηνξηθή
δηαηξηβή, Αζήλα: Δζληθφ θαη Θαπνδηζηξηαθφ Ξαλεπηζηήκην Αζελψλ.

Πνχδαο, Λ. (2015). Πηακάηα λα κηιάο γηα ζάλαην κσξφ κνπ: πνιηηηθή θαη θνπιηνχξα
ζην αληαγσληζηηθφ θίλεκα ζηελ Διιάδα (1974-1998). Θεζζαινλίθε: λαπηίινο.

Πνπξιάγθαο, Δ. (2002). Έληνπαξλη Παΐλη: Θξηηηθφο ινγνηερλίαο, πνιηηηθφο ζηνραζηήο,

Ρν Βήκα 25 Απγνχζηνπ.

611
Squi/libri, (1977). Θα εηλαη έλα πηιάθη πνπ ζα ζαο ζάςεη: πιηθφ απφ ηνλ αγψλα ησλ
λεαληθψλ πξνιεηαξηαθψλ θχθισλ ηνπ Κηιάλν, Coop. Ar/&a: Milano [ζην 1999.
Απηνδηεπζπλφκελα Θνηλσληθά Θέληξα, Λνκαδηζκνί, ξηδψκαηα, επηζπκίεο ζην ρψξν
θαη ην ρξφλν ηεο κεηξφπνιεο, (κηθξ. Ξ. Θαιακαξάο,), Αζήλα: Aγξηφγαηα].

Stardust, L. (2010a[2007]). πλαίθεο ζηελ Ξπξά: ην θπλήγη καγηζζψλ ζηελ επξψπε, νη

πεξηθξάμεηο θαη ε αλάδπζε ηνπ θαπηηαιηζκνχ, (κηθξ. κσβ θαθελείν). Θεζζαινλίθε:
κσβ θαθελείν.

Stardust, L. (2010b[2007]). πλαίθεο ζηελ Ξπξά: Ρν θπλήγη καγηζζψλ ζηελ Δπξψπε,

νη πεξηθξάμεηο θαη ε άλνδνο ηνπ θαπηηαιηζκνχ, (κηθξ. θφθθηλν λήκα). Αζήλα:
θφθθηλν λήκα.

Πηαπξίδεο, Πη. (2002). Απφ ηελ πφιε – νζφλε ζηελ πφιε-ζθελή. Αζήλα: Διιεληθά
Γξάκκαηα.

Πηαπξίδεο, Πη. (2006). Α. Ιεθέβξ: Ζ απειεπζεξσηηθή πξννπηηθή ηεο πφιεο-έξγν.

Δηζαγσγή ζην βηβιίν Α. Ιεθέβξ (2006[1968]) Ρν δηθαίσκα ζηελ πφιε. Αζελα:
Δθδφζεηο Θνπθίδα.

Πηαπξίδεο, Πη. (2010). Κεηέσξνη ρψξνη ηεο εηεξφηεηαο. Αζήλα: Αιεμάλδξεηα.

Πηαπξίδεο, Πη. (2011). Πηηο πιαηείεο: Δπηλνψληαο μαλά ην θνηλφ, αληρλεχνληαο μαλά
δξφκνπο πξνο ηε ζπιινγηθή ρεηξαθέηεζε, ζην Γηνβαλφπνπινο Σξ., Κεηξφπνπινο Γ.
(επ.) Απφ ηνπο Γξφκνπο ζηηο Ξιαηείεο, Γεκνθξαηία Under Construction, Δκπεηξίεο-
Αλαιχζεηο-Ληνθνπκέληα Αζήλα: Α/Ππλέρεηα, 169-184.

Πηαπξίδεο, Πη. (2015). Νη αλαδπφκελνη θνηλνί ρψξνη σο πξφθιεζε ζηελ πφιε ηεο
θξίζεο, ζην Αζαλαζίνπ, Θ., Βαζδέθε, Δ., Θαπεηαλάθε, Δ., Θαξαγηάλλε, Κ., Θαςάιε,
Κ., Καθξπγηάλλε, Β., Κάκαιε, Φ., Ξάγθαινο, Ν. θαη Ρζαβδάξνγινπ, Σ., (επηκ.),
Urban Conflicts. Θεζζαινλίθε: Δξγαζηήξην Ππλαληήζεηο θαη Ππγθξνχζεηο ζηελ
πφιε, 440-448.

Πηαχξνπ, Α. (2011). Ζ πάλσ πιαηεία ή φηαλ κηιάλε νη κάδεο «Νε, νε, νε, ζεθσζήθακε
απ‘ ηνλ θαλαπέ...», ζην Γηνβαλφπνπινο Σξ., Κεηξφπνπινο Γ. (επ.) Απφ ηνπο
Γξφκνπο ζηηο Ξιαηείεο, Γεκνθξαηία Under Construction, Δκπεηξίεο-Αλαιχζεηο-
Ληνθνπκέληα. Αζήλα: Α/Ππλέρεηα, 31-40.

Πηέθη Αγίαο Ξαξαζθεπήο (2002). Ξεξί απηννξγάλσζεο, ζην 2 κέξεο ζην Πηξέθε, 365
κέξεο παληνχ, Αζήλα: Πηέθη Αγ. Ξαξαζθεπήο, Απηφλνκν Πηέθη, Θαηάιεςε Ι.
Θαξαγηάλλε 37, Θαηάιεςε Villa Amalias, Ιέζρε «Αξφδνπ» (Ξεηξαηάο), Ξνιηηηζηηθφο
Σψξνο «Ζιηνηξφπην», 19-20.

Πηεθαλάθηο, Γ.Γ. (2011). Ζ πιαηεία, έλα ηεξάζηην θαιιηηερληθφ αθηηβηζηηθφ δξψκελν,

ζην Γηνβαλφπνπινο Σξ., Κεηξφπνπινο Γ. (επ.) Απφ ηνπο Γξφκνπο ζηηο Ξιαηείεο,
Γεκνθξαηία Under Construction, Δκπεηξίεο-Αλαιχζεηο-Ληνθνπκέληα. Αζήλα:
Α/Ππλέρεηα, 31-40.

Ππλέιεπζε γηα ηελ ΘYθινθνξία ησλ Αγψλσλ (2013). Workfare: ε ζπλέρηζε ηεο
αλεξγίαο κε άιια κέζα, Αζήλα: Ππλέιεπζε γηα ηελ ΘYθινθνξία ησλ Αγψλσλ

ζπληερλίαπιελ (2009). 12.08: Ζ εμέγεξζε ηνπ Γεθέκβξε, ην Δκπφξεπκα θαη ην Θέακα.

Πρέδην Λφµνπ, 2014. Νξηνζέηεζε, δηαρείξηζε θαη πξνζηαζία αηγηαινχ θαη παξαιίαο

Ρ. Θ., (1986). Ζ εκπεηξία κηαο θαηάιεςεο, Ξξάμε, 3: 42-45.

612
Ρα Ξαηδηά Ρεο Γαιαξίαο θαη Φηι Ληε Πνπά, (2011). Δμεπγελίδνληαο ηνπ πιεβείνπο:
(νξηζκέλεο) δηαδηθαζίεο ―θπξηινπνίεζεο‖ ζηελ Αζήλα, Ρα Ξαηδηά Ρεο αιαξίαο, 15:
110-127.

Geronimo, (2001 [1990]). Κπνπξιφην θαη Φσηηά, ε ηζηνξία ησλ εξκαλψλ Απηφλνκσλ,
(κηθξ. Β. Γεξκηηδάθε, Σ. Ιαδήο, Αλάξεο). Αζήλα: Διεπζεξηαθή Θνπιηνχξα.

Ρδσξηδφπνπινο, Γ. (2011). Ξνηφο Πθέθηεηαη Αθεξεκέλα; Αλζνιφγην θεηκέλσλ ηνπ

G.W.F.Hegel. Αζήλα: Gutenberg.

Tilly, C. (2010 [2004]). Θνηλσληθά θηλήκαηα 1768-2004. Αζήλα: Παββάιαο.

Tischler, S. (2011 [2008]). Σξφλνο θαη ρεηξαθέηεζε: ν Κηραήι Κπαρηίλ θαη ν Βάιηεξ
Κπέλγηακηλ ζηε Ενχγθια Ιαθαληφλα, (κηθξ. Α. Σφινγνπεε). Αζήλα: Futura.

Ρξάπεδα ηεο Διιάδνο, (2014). Πηαηηζηηθφ Γειηίν Νηθνλνκηθήο Ππγθπξίαο, Απξίιεο

2014, Αζήλα: ATE.

Ρξάπεδα ηεο Διιάδνο, (2015). Απνηειέζκαηα Έξεπλαο Θηεκαηνκεζηηηθψλ ξαθείσλ,

∆ηεχζπλζε Νηθνλνµηθήο Αλάιπζεο θαη Κειεηψλ, Ρµήµα Αλάιπζεο Αγνξάο Αθηλήησλ.
Αζήλα: ATE.

Ρξνβά, Β. (1984). Θαηαιήςεηο ζπηηηψλ ζηε Γπηηθή Γεξκαλία. Δπεκβάζεηο θαη

ελαιιαθηηθέο πξαθηηθέο, Δθήκεξε Ξφιε, Θξηηηθφο βησκαηηθφο θαη θαληαζηαθφο
ιφγνο γηα ην ρψξν η.1.

Ρζαβδάξνγινπ, Σ. (2003). Απφ ηελ Δπαλάζηαζε ηεο Δπηζπκίαο ζηελ Δπηζπκία γηα
Δπαλάζηαζε: ζεκεηψζεηο γηα ηηο κεηακνξθψζεηο ηεο θπξηαξρίαο θαη ηελ βησκέλε
αληίζηαζε. Θεζζαινλίθε: απηνέθδνζε. [Γηαζέζηκν ζην
http://www.anarxeio.gr/contents/view/apo-thn-epanastash-ths-epi8ymias--sthn-
epi8ymia-1 (30/01/2015)].

Ρζαβδάξνγινπ, Σ. (2012). Γηαιεθηηθή Ξξνζέγγηζε ηνπ Σψξνπ ησλ Θνηλψλ θαη ησλ
Ξεξηθξάμεσλ ζην Ά. Γνζπνδίλε, Γ. Γνχζηνο, Β. Θνηδακάλεο, Α. Θνχγθνινο, Ζ.
Κπεξηάηνο, Κ.- Λ. Ληπθέλ, Γ. Νηθνλφκνπ, Ξ. Πθάγηαλλεο, ΋. Σξηζηνπνχινπ (επ.)
Ξξαθηηθά 3ν Ξαλειιήλην ζπλέδξην Ξνιενδνκίαο, Σσξνηαμίαο & Ξεξηθεξεηαθήο
Αλάπηπμεο. Βφινο: Ξαλεπηζηήκην Θεζζαιίαο 101-106.

Ρζαβδάξνγινπ, Σ. (2014). Ηζηάλκπνπι, ε πην φκνξθε πφιε: ν εμεγεξκέλνο θνηλφο

ρψξνο, ρσξηθή αλάιπζε ηεο εμέγεξζεο ηνπ πάξθνπ θεδί (Κάηνο-Ηνχληνο 2013).
Θεζζαινλίθε: urban anarchy.

Ρζαβδάξνγινπ Σ. θαη Καθξπγηάλλε, Β. (2012). Σψξνο θαη Κνληκφηεηα ηεο Ιεγφκελεο

Ξξσηαξρηθήο Ππζζψξεπζεο: Κηθξντδηνθηεζία θαη Απζαίξεηε Γφκεζε ζηελ Διιάδα,
ζην Ά. Γνζπνδίλε, Γ. Γνχζηνο, Β. Θνηδακάλεο, Α. Θνχγθνινο, Ζ. Κπεξηάηνο, Κ.- Λ.
Ληπθέλ, Γ. Νηθνλφκνπ, Ξ. Πθάγηαλλεο, ΋. Σξηζηνπνχινπ (επ.) Ξξαθηηθά 3ν
Ξαλειιήλην ζπλέδξην Ξνιενδνκίαο, Σσξνηαμίαο & Ξεξηθεξεηαθήο Αλάπηπμεο.
Βνινο: Ξαλεπηζηήκην Θεζζαιίαο, 627-632.

Ρζαγθαξάηνο, Ππ. (2001). Ξνιενδνκηθά Ρεηξάδηα. Αζήλα: Λεθέιε.

Ρζηγάξα, Κ. θαη Θνπξκάδαο Γ. (2006[2003]). Θσλζηαληηλνχπνιε. Ξαξάιιειεο

πξνβνιέο κλήκεο, ζην Πηαπξίδεο Πη. (επ.) Κλήκε θαη Δκπεηξία ηνπ Σψξνπ. Αζήλα:
Αιεμάλδξεηα, 137-164.

Villa Amalias (1990). Ρν κεγάιν ζπίηη, πξνθήξπμε ησλ θαηαιεςηψλ ηεο Ι. Ακαιίαο 56,
12 Γελάξε 1990. Αλαδεκνζηεχεηαη ζην πεξηνδηθφ Άλζε ηνπ Θαθνχ, 5: 45.

613
Villa Amalias (2005). Γνκέο, πξνβιεκαηηζκνί θαη ιεηηνπξγίεο ηεο θαηάιεςεο Αραξλψλ
80 θαη Σέπδελ. Αζήλα: Villa Amalias.

Villa Amalias (2006). Απαιινηξηψλνληαο ην ρψξν θαη ηνλ ρξφλν ζηελ πφιε: ζθφξπηεο
εξσηήζεηο θαη (επί)ζέζεηο). Αζήλα: Villa Amalias.

Villa Βαξβάξα (1994). Villa Βαξβάξα, Νη Ξεηξαηέο ηεο Ζκηζειήλoπ 4(17): 8-9.

Virno, P. (2002[1996]). Γεμηνηερλία θαη Δπαλάζηαζε, (κηθξ. Θαιακαξάο, Ξ.). Αζήλα:

Διεπζεξηαθή Θνπιηνχξα.

Virno, P. (2007[2004]). ξακκαηηθή ηνπ Ξιήζνπο, γηα κηα αλάιπζε ησλ ζχγρξνλσλ
κνξθψλ δσήο, (κηθξ. Ξαζζάο Β.). Αζήλα: Αιεμάλδξεηα Νδπζζέαο.

Wu-Ming (2003[2001]). Απφ ηα πιήζε ηεο Δπξψπεο πνπ βαδίδνπλ θαηά ηεο
Απηνθξαηνξίαο (κηθξ. πεηαινχδαο). [Γηαζέζηκν ζην
http://athens.indymedia.org/front.php3?lang=en&article_id=112640
(10/11/2014)].

WWF Διιάο (2013). Γεζκεχζεηο γηα εθαξκνγή: ε πεξηβαιινληηθή λνκνζεζία ζηελ

Διιάδα. Δηήζηα έθζεζε ηνπ WWF Διιάο γηα ην 2012., (Σαζηψηεο, Γ., Λάληζνπ, Θ.,
Σξηζηνπνχινπ, Η., Ξξνδξφκνπ, Κ., Θνξαθάθε, Δ., Βξεηηνχ, Φ., θαη Ξαμηκάδεο, Γ.),
Αζήλα.

΢πνπξγείν Δξγαζίαο Θνηλσληθήο Αζθάιηζεο & Θνηλσληθήο Αιιειεγγχεο, Πψκα

Δπηζεψξεζεο Δξγαζίαο, (2015). «Άξηεκηο» Δπηρεηξεζηαθφ Πρέδην Γξάζεο γηα ηελ
θαηαπφιεκεζε ηεο αλαζθάιηζηεο θαη αδήισηεο εξγαζίαο, πεξίνδνο: 15
Πεπηεκβξίνπ 2013 – 31 Ηαλνπαξίνπ 2015, Ρκήκα Αλάιπζεο, Ρεθκεξίσζεο θαη
Αμηνπνίεζεο Γεδνκέλσλ, Γ/λζε Δξγαζηαθψλ Πρέζεσλ, Θεληξηθή΢πεξεζία, Π.ΔΞ.Δ.

ΦΔΘ Α‘ 231/04-11-1928 Ξξνεδξηθφ Γηάηαγκα Ξεξί θαζνξηζκνχ ησλ φξσλ θαη

πεξηνξηζκψλ ηεο εληφο θαη εθηφο ηεο δψλεο ησλ πφιεσλ θ.ι.π. ηνπ Θξάηνπο
αλεγέξζεσο νηθνδνκψλ.

ΦΔΘ Α‘ 266/30-09-1955 Βαζηιηθφ Γηάηαγκα 09-08-1955: Ξεξί Γεληθνχ Νηθνδνκηθνχ

Θαλνληζκνχ.

ΦΔΘ Α‘ 110/16-05-1968 Α.Λ. Ξεξί απζαηξέησλ νηθνδνκηθψλ θαηαζθεπψλ.

ΦΔΘ Α‘ 236/02-09-1974 Λ.Γ. 17/1974 Ξεξί Ξνιηηηθήο Πρεδηάζεσο Δθηάθηνπ Αλάγθεο

(Ξ.Π.Δ.Α.).

ΦΔΘ Β 977/27-07-1976 ΢.Α. Ξεξί ηδξχζεσο κνλίκνπ θαηαθπγίνπ ζεξακάησλ εηο

πεξηνρήλ Κεγ. Ξαλαγίαο, Γνκαηίνπ, Ηεξηζζνχ θαη Πηαγείξσλ Λ. Σαιθηδηθήο K129.

ΦΔΘ Α‘ 169/26-07-1979 Λ.947 Ξεξί νηθηζηηθψλ πεξηνρψλ.

ΦΔΘ Α‘ 33/04-03-1983 Λ.1337 Δπέθηαζε ησλ πνιενδνκηθψλ ζρεδίσλ, νηθηζηηθή

αλάπηπμε θαη ζρεηηθέο ξπζκίζεηο.

ΦΔΘ Α‘ 210/18-12-1985 Λ.1577 Γεληθφο Νηθνδνκηθφο Θαλνληζκφο.

ΦΔΘ Α‘ 124/13-06-1997 Λ.2508 Βηψζηκε νηθηζηηθή αλάπηπμε ησλ πφιεσλ θαη νηθηζκψλ
ηεο ρψξαο θαη άιιεο δηαηάμεηο.

ΦΔΘ Α' 295/30-01-1999 Λ. 2778 Ακνηβαία Θεθάιαηα Αθίλεηεο Ξεξηνπζίαο - Δηαηξείεο

Δπελδχζεσλ ζε Αθίλεηε Ξεξηνπζία θαη άιιεο δηαηάμεηο.

ΦΔΘ Α‘ 140/13-06-2000 Λ.2381 Ρξνπνπνίεζε ησλ δηαηάμεσλ ηνπ Λ. 1577/1985

"Γεληθφο Νηθνδνκηθφο Θαλνληζκφο" θαη άιιεο πνιενδνκηθέο δηαηάμεηο.

614
ΦΔΘ Α' 308/31-12-2003 Λ. 3212 Άδεηα δφκεζεο, πνιενδνκηθέο θαη άιιεο δηαηάμεηο
ζεκάησλ αξκνδηφηεηαο ΢πνπξγείνπ Ξεξηβάιινληνο, Σσξνηαμίαο θαη Γεκφζησλ
Έξγσλ.

ΦΔΘ Α‘ 232 /22-09-2005 Λ. 3389/05 Ππκπξάμεηο Γεκφζηνπ Ηδησηηθνχ Ρνκέα.

ΦΔΘ Α‘ 140/28-06-2007 Λ. 3581/07 Ξψιεζε θαη ηαπηφρξνλε κίζζσζε αθηλήησλ ηνπ

Γεκνζίνπ καθξνρξφληεο θαη ρξεκαηνδνηηθέο κηζζψζεηο ηνπ Γεκνζίνπ θαη άιιεο
δηαηάμεηο.

ΦΔΘ ΑΑΞ 420/13-09-2007 Έγθξηζε Γεληθνχ Ξνιενδνκηθνχ Πρεδίνπ (ΓΞΠ) Γήκνπ

Ξαλαγίαο Λνκνχ Σαιθηδηθήο.

ΦΔΘ Β‘ 2464/03-12-2008 Έγθξηζε εηδηθνχ πιαηζίνπ ρσξνηαμηθνχ ζρεδηαζκνχ θαη

αεηθφξνπ αλάπηπμεο γηα ηηο αλαλεψζηκεο πεγέο ελέξγεηαο θαη ηεο ζηξαηεγηθήο
κειέηεο πεξηβαιινληηθψλ επηπηψζεσλ απηνχ.

ΦΔΘ Α‘ 204/02-02-2010 Λ. 3894 Δπηηάρπλζε θαη δηαθάλεηα πινπνίεζεο Πηξαηεγηθψλ

Δπελδχζεσλ.

ΦΔΘ Α‘ 65/06-05-2010 Λ. 3845 Κέηξα γηα ηελ εθαξκνγή ηνπ κεραληζκνχ ζηήξημεο ηεο
ειιεληθήο νηθνλνκίαο απφ ηα θξάηε−κέιε ηεο Εψλεο ηνπ επξψ θαη ην Γηεζλέο
Λνκηζκαηηθφ Ρακείν.

ΦΔΘ Α' 85/04-06-2010 Λ. 3851/2010 Δπηηάρπλζε ηεο αλάπηπμεο ησλ Αλαλεψζηκσλ

Ξεγψλ Δλέξγεηαο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο θαη άιιεο δηαηάμεηο
ζε ζέκαηα αξκνδηφηεηαο ηνπ ΢πνπξγείνπ Ξεξηβάιινληνο, Δλέξγεηαο θαη Θιηκαηηθήο
Αιιαγήο.

ΦΔΘ Α‘ 130/02-08-2010 Λ. 3869 Οχζκηζε ησλ νθεηιψλ ππεξρξεσκέλσλ θπζηθψλ

πξνζψπσλ θαη άιιεο δηαηάμεηο.

ΦΔΘ Α‘ 227/05-09-2011 Ππκπιήξσζε απφθαζεο Γεληθνχ Γξακκαηέα Ξεξηθέξεηαο

Θεληξηθήο Καθεδνλίαο κε ππ‘ αξηζκ. πξση. 830/26−6−07 «Έγθξηζε Γεληθνχ
Ξνιενδνκηθνχ Πρεδίνπ Γήκνπ Ξαλαγηάο Λ. Σαιθηδηθήο» (ΦΔΘ 420 η.ΑΑΞ/13−9−07)
γηα ηελ ελαξκφληζε ηεο κε ηνλ ππεξθείκελν ρσξνηαμηθφ, πνιενδνκηθφ θαη
πεξηβαιινληηθφ ζρεδηαζκφ.

ΦΔΘ Α‘ 152/01-07-2011 Λ. 3986 Δπείγνληα Κέηξα Δθαξκνγήο Κεζνπξφζεζκνπ

Ξιαηζίνπ Γεκνζηνλνκηθήο Πηξαηεγηθήο 2012 – 2015.

ΦΔΘ Α‘ 28/14-02-2012 Λ. 4046 Έγθξηζε ησλ Πρεδίσλ Ππκβάζεσλ Σξεκαηνδνηηθήο

Γηεπθφιπλζεο κεηαμχ ηνπ Δπξσπατθνχ Ρακείνπ Σξεκαηνπηζησηηθήο Πηαζεξφηεηαο
(Δ.Ρ.Σ.Π.), ηεο Διιεληθήο Γεκνθξαηίαο θαη ηεο Ρξάπεδαο ηεο Διιάδνο, ηνπ Πρεδίνπ
ηνπ Mλεκνλίνπ Ππλελλφεζεο κεηαμχ ηεο Διιεληθήο Γεκνθξαηίαο, ηεο Δπξσπατθήο
Δπηηξνπήο θαη ηεο Ρξάπεδαο ηεο Διιάδνο θαη άιιεο επείγνπζεο δηαηάμεηο γηα ηε
κείσζε ηνπ δεκνζίνπ ρξένπο θαη ηε δηάζσζε ηεο εζληθήο νηθνλνκίαο.

ΦΔΘ Α‘ 86/11-04-2012 Λ. 4072 Βειηίσζε επηρεηξεκαηηθνχ πεξηβάιινληνο − Λέα

εηαηξηθή κνξθή − Πήκαηα − Κεζίηεο Αθηλήησλ − Οχζκηζε ζεκάησλ λαπηηιίαο,
ιηκέλσλ θαη αιηείαο θαη άιιεο δηαηάμεηο.

ΦΔΘ Α' 220/08-11-2012 Λ.4092/2012 Θχξσζε ηεο απφ 6 Πεπηεκβξίνπ 2012 Ξξάμεο
Λνκνζεηηθνχ Ξεξηερνκέλνπ «Ρξνπνπνίεζε ηνπ ηειεπηαίνπ εδαθίνπ ηεο παξαγξάθνπ
1 ηνπ άξζξνπ 3 ηνπ λφκνπ 3986/2011 «Δπείγνληα Κέηξα Δθαξκνγήο
Κεζνπξφζεζκνπ Ξιαηζίνπ Γεκνζηνλνκηθήο Πηξαηεγηθήο 2012-2015» (Α' 152), φπσο
ηζρχεη» (Α' 174), ηεο απφ 7 Πεπηεκβξίνπ 2012 Ξξάμεο Λνκνζεηηθνχ Ξεξηερνκέλνπ

615
 «Θαηάξγεζε ειάρηζηνπ πνζνζηνχ Διιεληθνχ Γεκνζίνπ ζε ΔΙΞΔ, ΓΔΖ, ΝΞΑΞ, ΝΓΗΔ,
Δ΢ΓΑΞ, Δ΢ΑΘ, ΔΙΡΑ, Νξγαληζκφ Ιηκέλνο Ξεηξαηψο, Θεζζαινλίθεο,
Αιεμαλδξνχπνιεο, Βφινπ, Διεπζίλαο, Ζγνπκελίηζαο, Ζξαθιείνπ, Θαβάιαο,
Θέξθπξαο, Ιαπξίνπ, Ξαηξψλ θαη Οαθήλαο, θαζψο θαη θαηάξγεζε ηνπ άξζξνπ 11 ηνπ
λ. 3631/2008 (Α' 6), (Α' 175)» θαη άιιεο δηαηάμεηο.

ΦΔΘ Α‘ 222/12-11-2012 Λ. 4093 Έγθξηζε Κεζνπξφζεζκνπ Ξιαηζίνπ Γεκνζηνλνκηθήο

Πηξαηεγηθήο 2013−2016 − Δπείγνληα Κέηξα Δθαξκνγήο ηνπ N. 4046/2012 θαη ηνπ
Κεζνπξφζεζκνπ Ξιαηζίνπ Γεκνζηνλνκηθήο Πηξαηεγηθήο 2013−2016.

ΦΔΘ Α‘ 90/18-04-2013 Λ.4146 Γηακφξθσζε Φηιηθνχ Αλαπηπμηαθνχ Ξεξηβάιινληνο γηα

ηηο Πηξαηεγηθέο θαη Ηδησηηθέο Δπελδχζεηο θαη άιιεο δηαηάμεηο.

ΦΔΘ 1139/11.05.2013 Ξνιηηηθή Θηλεηνπνίεζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ ηεο δεπηεξνβάζκηαο

εθπαίδεπζεο, ησλ αλαγθαίσλ πφξσλ θαη παξνρή εμνπζηνδφηεζεο ζηνπο αξκνδίνπο
΢πνπξγνχο, πξνθεηκέλνπ λα πξνβνχλ ζε επίηαμε ησλ πξνζσπηθψλ ππεξεζηψλ ησλ
εθπαηδεπηηθψλ απηψλ, θαζψο θαη ηεο ρξήζεο ησλ αθηλήησλ θαη θηλεηψλ, πνπ είλαη
απαξαίηεηα γηα ηελ απξφζθνπηε δηεμαγσγή θαη νινθιήξσζε ησλ παλειιαδηθψλ
εμεηάζεσλ, ησλ πξναγσγηθψλ εμεηάζεσλ θαη θάζε άιιεο εμέηαζεο θαη εθπαηδεπηηθήο
δηαδηθαζίαο.

ΦΔΘ Β' 175/08-08-2013 Λ.4179 Απινχζηεπζε δηαδηθαζηψλ γηα ηελ ελίζρπζε ηεο
επηρεηξεκαηηθφηεηαο ζηνλ ηνπξηζκφ, αλαδηάξζσζε ηνπ Διιεληθνχ Νξγαληζκνχ
Ρνπξηζκνχ θαη ινηπέο δηαηάμεηο.

ΦΔΘ Β‘ 3155/12-12-2013 Έγθξηζε ηξνπνπνίεζεο Δηδηθνχ Ξιαηζίνπ Σσξνηαμηθνχ

Πρεδηαζκνχ θαη Αεηθφξνπ Αλάπηπμεο γηα ηνλ Ρνπξηζκφ θαη ηεο Πηξαηεγηθήο Κειέηεο
Ξεξηβαιινληηθψλ Δπηπηψζεσλ απηνχ.

ΦΔΘ Α' 85/07-04-2014 Λ. 4254/2014 Κέηξα ζηήξημεο θαη αλάπηπμεο ηεο ειιεληθήο
νηθνλνκίαο ζην πιαίζην εθαξκνγήο ηνπ λ. 4046/2012 θαη άιιεο δηαηάμεηο.

ΦΔΘ Α' 142/28-06-2014 Λ. 4269 Σσξνηαμηθή θαη πνιενδνκηθή κεηαξξχζκηζε - Βηψζηκε

αλάπηπμε.

ΦΔΘ Α‘ 159/8-08-2014 Λ.4280 Ξεξηβαιινληηθή αλαβάζκηζε θαη ηδησηηθή

πνιενδφκεζε − Βηψζηκε αλάπηπμε νηθηζκψλ. Οπζκίζεηο δαζηθήο λνκνζεζίαο θαη
άιιεο δηαηάμεηο.

ΦΔΘ Β‘ 64/16-01-2015 Πρέδην Νινθιεξσκέλεο Αζηηθήο Ξαξέκβαζεο (ΠΝΑΞ) γηα ην

θέληξν ηεο Αζήλαο.

ΦΔΘ Α‘ 94/14-08-2015 Λ. 4336 Ππληαμηνδνηηθέο δηαηάμεηο − Θχξσζε ηνπ Πρεδίνπ

Πχκβαζεο Νηθνλνκηθήο Δλίζρπζεο απφ ηνλ Δπξσπατθφ Κεραληζκφ Πηαζεξφηεηαο θαη
ξπζκίζεηο γηα ηελ πινπνίεζε ηεο Ππκθσλίαο Σξεκαηνδφηεζεο.

ΦΔΘ Β‘/15-10-2015 Ρξνπνπνίεζε ηνπ Θψδηθα Γενληνινγίαο ηνπ Λ. 4224/2013

Φηιηππίδεο, Σ. (2015). Ξφιεηο άγξηεο, πφιεηο αλζεθηηθέο: Ζ αζηηθνπνίεζε σο

αληηθείκελν έξεπλαο ηεο αληηεμέγεξζεο, ζην Αζαλαζίνπ, Θ., Βαζδέθε, Δ.,
Θαπεηαλάθε, Δ., Θαξαγηάλλε, Κ., Θαςάιε, Κ., Καθξπγηάλλε, Β., Κάκαιε, Φ.,
Ξάγθαινο, Ν. θαη Ρζαβδάξνγινπ, Σ., (επηκ.), Urban Conflicts, Θεζζαινλίθε:
Δξγαζηήξην Ππλαληήζεηο θαη Ππγθξνχζεηο ζηελ πφιε, 129-143.

Σαιθηά, Α. (2011). Έκθπιεο Βηαηφηεηεο: Δμνπζία, Ιφγνο, ΢πνθεηκεληθφηεηεο. Αζήλα:

Αιεμάλδξεηα.

616
Σαιθηά, Α. (2012). Ζ θνηλσληνινγία ηεο ζεμνπαιηθφηεηαο, νη αξξελσπφηεηεο θαη ν
έκθπινο Γεθέκβξεο, ζην Πψκα, Φχιν, Πεμνπαιηθφηεηα, ΙΝΑΡΘ πνιηηηθέο ζηελ
Διιάδα (επ. Απνζηνιέιιε, Σαιθηά Α.). Αζήλα: Ξιέζξνλ.

Σαηδή, Β. (2009). Κεηξνπνιηηηθή δηαθπβέξλεζε ζηελ Δπξψπε αζηηθή αλάπηπμε θαη

θνηλσληθφο έιεγρνο ζηε ζεκεξηλή Βαξθειψλε, δηπισκαηηθή εξγαζία (επ.
Σαηδεκηράιεο, Θ.), ΞΚΠ Δθαξκνζκέλε Γεσγξαθία θαη Γηαρείξηζε ηνπ Σψξνπ
«Αλάπηπμε θαη Γηαρείξηζε ηνπ Δπξσπατθνχ Σψξνπ». Αζήλα: Σαξνθφπεην
Ξαλεπηζηήκην, Ρκήκα Γεσγξαθίαο.

Σαηδεκηράιεο, Θ. (2014). Θξίζε ρξένπο θαη πθαξπαγή γεο. Αζήλα: εθδφζεηο KΤΚ.

Σαηδεζηεθάλνπ, Α. (2005). Ρνπξθία: αλαηνιηθά ηεο Δ.Δ.. Αζήλα: Ξνιχηξνπνλ.

Σξηζηνθίδεο Α. θαη Κακάζεο Λ. (2010). Πρφιηα γηα ην λνκνζρέδην γηα ηηο αλαλεψζηκεο
πεγέο ελέξγεηαο, Ηηηά, εξεπλεηηθή νκάδα, Ρνκέαο ΢δαηηθψλ Ξφξσλ θαη
Ξεξηβάιινληνο. Αζήλα: Δζληθφ Κεηζφβην Ξνιπηερλείν.

Young, J.C.R. (2003[2001]). Κεηαπνηθηαθή ζεσξία: κηα ηζηνξηθή εηζαγσγή, (κηθξ. Γ.

Γεκεξηδίδεο). Αζήλα: εθδφζεηο Ξαηάθε.

Zibechi, R. (2010a). Απηνλνκίεο θαη ρεηξαθεηήζεηο: Ζ Ιαηηληθή Ακεξηθή ζε θίλεζε,

Αζήλα: αιάλα.

617
Ξελφγισζζε Βηβιηνγξαθία

Aalbers, M. (2009a). Neoliberalism is dead ... long live neoliberalism, keynote lecture
at the Annual International Conference RC21, Sociology of Urban and Regional
Development, International Sociological Association, 23-25 August, Sao Paulo.

Aalbers, M. (2009b). Geographies of the financial crisis, Area, 41(1): 34–42.

Aalbers, M. (2013). Neoliberalism is Dead... Long Live Neoliberalism!, International

Journal of Urban and Regional Research, 37(3): 1083-90.

Abd Elghany, A. (2014). Confronting urban informality in Cairo, in A. Güngör (eds.)

Rethink the Informality, CUI '14 Contemporary Urban Issues Conference
Proceedings, DACAM (Eastern Mediterranean Academic Research center), 373-384.

Abellán, J. (2015). De la red a la calle: el proceso de movilización previo a las

manifestaciones del 15 de mayo, ACME, 14(1): 10-29.

Abgeordnetenhaus Berlin, (2002). Kleine Anfragen zum Thema Stadtentwicklung,

Umwelt, in K-G. Wellmann (CDU), ‗Wohnungspolitische Projekte‘, Drucksache
15/643.

Abramsky, K. (2010). Sparking a Worldwide Energy Revolution: Social Struggles in

the Transition to a Post-Petrol World. USA, Scotland:AK Press.

Acosta, A. (2011). The Chevron-Texaco Judgment: A Triumph of Humanity.‖ NACLA

Report on the Americas, Mar.-Apr.2011.

Acosta, A. (2013[2011]). Extractivism and neoextractism: two sides of the same

curse in Miriam Lang y Dunia Mokrani (eds) Beyond Development Alternative
Visions from Latin America, Amsterdam: Rosa Luxemburg Foundation.

Adanali, Y. (2011). De-spatialized Space as Neoliberal Utopia: Gentrified İstiklal

Street and Commercialized Urban Spaces, Red Thread, 3.

Adanali, Y. and Morali, Z. (2010). Istanbul: Living in Voluntary and Involuntary

Exclusion, Istanbul Research Newsletter.

Agustin, L.M. (2003). Forget Victimization: Granting agency to migrants,

Development 46(3): 30-36.

Anderlini, J. (2008). China eyes overseas land in food push, Financial Times, 8 May.

Adey, P. and Kraftl, P. (2008). Architecture/affect/inhabitation, Annals of the

Association of American Geographers, 98: 213–231.

Adhikari, B. (2001). Property rights and natural resources: impact of common

property institutions on community-based resource management, Research
Proposal for the Award for Outstanding Research on Development Third Annual
Global Development Network Conference Rio de Janeiro, Brazil.

Adkins, L. (2005). Social Capital: The Anatomy of a Troubled Concept, Feminist

Theory 6(2): 195-211.

Adorno, Ρ. and Horkheimer, Κ. (1947). Dialektik der Aufklärung. Amsterdam:

Querido.

618
Agnotti, T. (2006). Review essay: apocalyptic anti-urbanism: Mike Davis and his
Planet of Slums, International Journal of Urban and Regional Change 30(4): 961–
967.

Agrawal, A. (2001). Common property institutions and sustainable governance of

resources, World Development, 29(10): 1649-1672.

Agosin, M.R. and Tussie, D. (1993). Trade and Growth: New Dilemmas in Trade Policy
– An Overview, in Trade and Growth: New Dilemmas in Trade Policy. London:
MacMillan.

Ahmad, A. (1992). In Theory: Classes, Nations, Literatures. London: Verso.

Ahmad, A. (1996). Lineaghes of the Present: Political Essays. New Delhi: Tulika.

Akhat, R. (2014). Gezi: Losing the Fear, Living the Dream, ζην Reflections on the Gezi
Uprising, ROAR Symposium. [Γηαζέζηκν ζην: http://roarmag.org/2014/01/roar-
symposium-gezi-uprising-turkey/] (17/03/2014)].

Aksoy, Α. (2012). Riding the storm: ‗new Istanbul‘, City, 16(1-2): 93-111.

Albert, M. (1991). Capitalisme contre capitalisme. Paris: Le Sevil.

Albertazzi, D. and McDonnell, D. (2008). Twenty-first century populism: The spectre

of Western European democracy. New York: Palgrave MacMillan.

Alexander, C.J. (2013). The arc of civil liberation: Obama–Tahrir–Occupy, Philosophy

and Social Criticism, 39(4-5): 341–347.

Altınok, E. and Cengiz, H. (2008). The Effects of Urban Sprawl on Spatial

Fragmentation and Social Segregation in Istanbul, 44th ISOCARP Congress 2008.

Amin, S. (1974). Accumulation on a World Scale. A critique of the theory of

Underdevelopment. New York: Monthly Review Press.

Amin, S. (1976). Unequal Development: An Essay on the Social Formations of

Peripheral Capitalism. New York and London: Monthly Review.

Amparo Alves, J. (2014). From Necropolis to Blackpolis: Necropolitical Governance

and Black: Spatial Praxis in São Paulo, Brazil, Antipode, 46(2): 323–339.

Amster, R. (2009). Why Ostrom's Nobel Is Even More Shocking Than Obama's, The
Huffington Post [δηαζέζηκν ζην http://www.huffingtonpost.com/randall-
amster/why-ostroms-nobel-is-even_b_320172.html (9/09/2014)].

Andersen, M.L. (2005). Thinking about women – A Quarter Century‘s view, Gender &
Society, 19(4): 437-255.

Andrew, A.J. (1988). Lyndon Johnson and the Great Society, I.R. Dee.

Andrew, M. and Van Vlaenderen, H. (2013). Commercial Biofuel Land Deals &
Environment and Social Impact Assessments in Africa: Three case studies in
Mozambique and Sierra Leone, The Land Deal Politics Initiative, Institute for
Development Studies (IDS).

Andriopoulos, S. (1999). The Invisible Hand: Supernatural Agency in Political

Economy and the Gothic Novel, English Literary History 66(3): 739-758.

Ang, S. and Van Dyne, L. (2008). Conceptualization of cultural intelligence: Definition,

distinctiveness, and nomological network, in S. Ang and L. Van Dyne (eds)

619
 Handbook on cultural intelligence: Theory, measurement and applications, Armonk,
New York: M.E. Sharpe, 3-15.

Angus, I. (2008). The Myth of the Tragedy of the Commons, Socialist Voice.

Anholt, S. (2007). Competitive Identity: The New Brand Management for Nations,
Cities and Regions. New York: Palgrave MacMillan.

Anholt, S. (2008). Place branding: is it marketing, or isn‘t it? Place Branding and
Public Diplomacy, 4(1): 1-6.

Aouragh, M. and Alexander, A. (2011). The Egyptian experience: Sense and nonsense
of the internet revolution, International Journal of Communication, 5: 1344–1358.

Apak, M. (2007). IMECE: A women's self-empowerment practice in a shantytown of

Istanbul, Education in ‗Multicultural‘ Societies – Turkish and Swedish Perspectives,
eds. Marie Carlson, Annika Rabo and Fatma Gök, Swedish Research Institute in
Istanbul, Transactions, 18: 197-212.

Appadurai, A. (2000). Grassroots globalization and the research imagination, Public

Culture, 12(1):1-9.

Appadurai, A. (2001). Deep democracy: Urban governmentality and the horizon of

politics, Environment and Urbanization, 13(2): 23–43.

Appell, G.N. (1993). Hardin‘s Myth of the Commons: The Tragedy of Conceptual
Confusions, Working Paper 8. Phillips, ME: Social Transformation and Adaptation
Research Institute.

Araghi, F. (2009). The Invisible Hand and the Visible Foot: Peasants, Dispossession
and Globalization, in A.H. Akram-Lodhi and C. Kay (eds) Peasants and
Globalization: Political Economy, Rural Transformation and the Agrarian Question.
London: Routledge.

Armey, D. (2010). Give Us Liberty: A Tea Party Manifesto. New York: HarperCollins
Publishers.

Arnold, D. (1977). The Congress in Tamilnad: Nationalist Politics in South India,

1919-1937. London: Curzon Press.

Arsel, M. (2012). Between Marx and Markets? The State, the Left turn and the nature
in Ecuador, Tijdschrift voor Economische en Sociale Geografie, 103(2): 150–163.

Arthur, Chr. (2002). The New Dialectic and Marx‘s Capital. Leiden: Brill.

Arthur, Chr. (2011). Towards a Systematic Dialectic of Capital. Brighton: University of

Sussex.

Ashcroft, B., Griffiths, G. and Tiffin, H. (1989). The Empire Writes Back: Theory and
Practice in Post-Colonial Literatures. London: Routledge.

Asheim, Β. and Hansen, Ζ. (2009). Knowledge Bases, Talents, and Contexts: On the
Usefulness of the Creative Class Approach in Sweden, Economic Geography, Clark
University, 85(4): 425-442.

Ashworth, G.J. and Voogd, H. (1990). Selling the City. London: Belhaven Press.

Aslan, S. (2004). 1 Mayıs Mahallesi: 1980 Öncesi Toplumsal Mucadeleler ve Kent.

Istanbul: Iletisim Yayınları.

620
Athavankar, U. (2014). Think Bottom-up: Can You Use that in Mumbai Slum Upgrade?
[Γηαζέζηκν ζην: http://src.holcimfoundation.org/dnl/ef294bad-b39a-43b0-ba29-
e0e03929aec7/F13_BlueWS_AthavankarUday.pdf (12/02/2015)].

Atkinson, R. and Bridge, G. (2005). Gentrification in the global context: The new
urban colonialism. Oxon-New York: Routledge.

Augé, M. (1995). Non-Places: an introduction to supermodernity. London-New York:

Verso.

Auriat, N. and Rochet, L. (2001). Preface, in A. Rodgers and J. Tillie (eds.),

Multicultural policies and modes of citizenship in European cities. Burlington, VT:
Ashgate Publishing.

B., A., (2013). Crisis, City and Democracy: notes on the uprising in Turkey, Voices of
Resistance from Occupied London, 5: 9-19.

Bacchetta, P. and Falquet, J. (2012). Théories féministes et queers décoloniales:

Interventions Chicanas et Latinas états-uniennes. Donnemarie-Dontilly: Editions
iXe.

Bakhtin, Κ. (2003). La cultura popular en la Edad Media y el Renacimiento. El

contexto de Francois Rabelais, Editorial Alianza.

Balaban, U. (2010). The Enclosure of Urban Space and Consolidation of the Capitalist
Land Regime in Turkish Cities, Urban Studies 48(10): 2162-2179.

Baland, J.M. and Platteau, J.P. (1996). Halting Degradation of Natural Resources: Is
There a Role for Rural Communities. Oxford: Clarendon Press.

Balibreaν, M.P. (2004). Barcelona: Del modelo a la marca. In J. Carrillo, I. Estella

Noriega and L. García-Merás (eds.), Desacuerdos 3. sobre arte, políticas y esfera
pública en el estado español (pp. 261-271). Barcelona: Arteleku — MACBA—
Universidad Internacional de Andalucía.

Balkhy, Η. (2013). Obama's Trans-Pacific Partnership May Undermine Public Health,

Environment, Internet All At Once, The Huffington Post 9 December.

Ballon, H. (2007). Robert Moses and the Modern City: The Transformation of New
York. New York: Norton.

Balogoun, O.F. (1995). Adjusted Lives: Stories of Structural Adjustment. Trenton NJ:
Africa World Press.

Barad, K. (2007). Meeting the Universe Halfway: Quantum Physics and the
Entanglement of Matter and Meaning. Durham – London: Duke University Press.

Barrett, W. (1995). Rudy‘s Shrink Rap, Village Voice, 9 May.

Barstow, L.A. (1994). Witchcraze: A New History of the European Witch Hunts. San
Fransisco: Pandora.

Bash, G.L., Schiller, G.N. and Szanton-Blanc, Cr. (1994). Nations unbound:
transnational projects, postcolonial predicaments, and deterritorialized nation-
states. Amsterdam: Gordon and Breach.

Bates, R. (2012). Making Aid Work, Boston review.

621
Bauwens, M. (2012). Blueprint for P2P Society: The Partner State & Ethical Economy.
[Γηαζεζηκν ζην: http://omadeon.wordpress.com/2012/09/16/blueprint-for-p2p-
society/ (2/12/2014)].

Baviskar, A. (2004). Between Violence and Desire: Space, Power, and Identity in the
Making of Metropolitan Delhi, International Social Science Journal 55(175): 89-98.

Bavo (2006). Plea for an uncreative city. [Γηαζέζηκν ζην:

http://www.bavo.biz/texts/view/156 (2/01/2015)].

Beauzamy, Br. (2013). Explaining the Rise of the Front National to Electoral
Prominence: Multi-Faceted or Contradictory Models?. Right-Wing Populism in
Europe: Politics and Discourse. London-New York: Bloomsbury.

Becker, G. (1964). Human Capital: A Theoretical and Empirical Analysis, with Special
Reference to Education. Chicago: University of Chicago.

Beckett, K. and Herbert, S. (2010). Banished: The New Social Control in Urban
America. Oxford: Oxford University Press.

Beiter, K.D. (2005). The Protection of the Right to Education by International Law.
The Hague: Martinus Nijhoff.

Bektas, A. (2013). Organisation Communiste Libertarie - Taksim everywhere

Resistance everywhere! "I went to resist, I'll be right back" - 18th day of the
uprising [machine translation en, ΠΘ΢Α κεηάθξαζε ειιεληθά], [Γηαζέζηκν ζην:
http://ainfos.ca/en/ainfos28133.html (2014/04/19)].

Bell, St. (2011). Comment & Debate, Guardian Weekly. London: Guardian News and
Media Ltd., 21.

Benach, N. (1993). Produccion de imagen en la Barcelona del 92, Estudios

Geograficos, Tomo LIV, 212: 483-505.

Bendel, R.P. (2011). Branding New York City: The Saga of I Love New York, in Dinnie
K. City Branding: Theory and Cases. New York: Palgrave MacMillan, 179-183.

Benhabib, S. (1995). Feminism and Postmodernism: An Uneasy Alliance, in Behabib,

Seyla, Butler, Judith, Cornell, Drucilla & Fraser, Nancy, Feminist Contentions: A
Philosophical Exchange. New York: Routledge, 17-34.

Benítez, I. (2013). Spain‘s New Evictions Law ―Protects Banks‖, International Press
Service. [Γηαζέζηκν ζην: http://www.ipsnews.net/2013/04/spains-new-evictions-
law-protects-banks/ (13/12/2014)].

Bentley, G., Bailey, D. and Shutt, J. (2010). From RDAs to LEPs: A New Localism?
Case Examples of West Midlands and Yorkshire, Local Economy 25: 535-557.

Berardi, F. (2006). Skizomedia: trent‘ anni di mediattivismo, Roma: Derive Approdi

Berardi, F. (2009). Communism is back but should call it the therapy of

singularization, in conference The Idea of Communism, London. [Γηαζέζηκν ζην:
http://www.generation-online.org/p/fp_bifo6.htm (12/11/2015)]

Berkes, F. (1989). Common Property Resources - Ecology and Community Based

Sustainable Development. London: Belhaven Press.

Berkes, F. (1995). Community-based management of common property resources,

Encyclopedia of Environmental Biology, 1: 371-373.

622
Berkes, F. (1997). New and not-so-new directions in the use of the commons: Co-
management, The Common Property Resource Digest, 42: 5-7.

Berkes F. and Folke, C., (eds) (1998). Linking Social and Ecological Systems:
Management Practices and Social Mechanisms for Building Resilience. Oxford:
Cambridge University Press.

Berman, J. (2003). (Un)Popular Strangers and Crisis (Un)Bounded: Discourses of

Sex-Trafficking, the European Political Community and the Panicked State of the
Modern State, European Journal of International Relations, 9(1): 37-86.

Berner, E. (2000). Poverty alleviation and the eviction of the poorest: Towards urban
land reform in the Philippines, International Journal of Urban and Regional
Research, 24(3): 554-566.

Bernt, M. (2003). Rübergeklappt! Die ‗Behutsame Stadterneuerung‘ im Berlin der 90er

Jahre. Berlin: Schelsky & Jeep.

Berry, B. (1985). Islands of renewal in seas of decay. In J. Peterson (ed.) The new
urban reality. Washington, DC: Brookings Institute, 69-96.

Bezmez, D. (2009). The Politics of Urban Waterfront Regeneration: The Case of Haliç
(the Golden Horn), Istanbul, International Journal of Urban and Regional Research,
32(4): 815-840.

Bezmez, D. (2013). Urban Citizenship, the Right to the City and Politics of Disability in
Istanbul, International Journal of Urban and Regional Research, 37: 93-114.

Bhabha, H. (1994). The Location of Culture. Oxon: Routledge.

Bhagwati, J. (2002). Free Trade Today. Princeton: Princeton University Press.

Bhattacharya, Sh. (2012). Reflections on intersectionality: bell hooks, IJDTSW 1(1):

61-90.

Bhavnani, K.K. (eds.) (2001). Introduction, in Feminism and ―race,‖ 1–13.

Bholat, D. (2010). Hayek's ‗Great Society‘: on civilization and its savages, Journal of
Political Ideologies 15(2): 175-188.

Bieler, A. (2012). Globalisation and European integration: the internal and external
dimensions of neo-liberal restructuring, in Petros Nousios, Henk Overbeek and
Andreas Tsolakis (eds) Globalisation and European Integration:Critical Approaches
to Regional Order and International Relations, London: Routledge, 196-216.

Bickerton, C.J. and Accetti, C.I. (2014). Democracy Without Parties? Italy After
Berlusconi, The Political Quarterly, 85: 23-28.

Bilgic, Α. (2015). ―Real people in real places‖: Conceptualizing power for

emancipatory security through Tahrir, Security Dialogue, 46(3): 272-290.

Bilsel, C. and Arican, T. (2010). Istanbul 2010 European Capital of Culture: An

impetus for the regeneration of the historic city, Rivista di Scienze del Turismo 2:
215-241.

Birch, K. and Mykhnenko, V. (2010). Introduction: a world turned right way up, in K.
Birch and V. Mykhnenko (eds.), The rise and fall of neoliberalism. The collapse of
an economic order? London: Zed Books.

623
Birrell, J. (1987). Common rights in the medieval Forest: Disputes and Conflicts in the
Thirteen Century, Past and Present 117: 22-49.

Blas, J. (2008). South Koreans to lease farmland in Madagascar, The Financial Times,
19 November.

Blond, Ph. (2010). Red Tory: How Left and Right Have Broken Britain and How We
Can Fix It. London: Faber.

Blomley, N. (2007). Making private property: enclosure, common right and the work
of hedges. Rural History 18(1): 1-21.

Blomley, N. (2008). Enclosure, common right and the property of the poor, Social &
Legal Studies 17: 311.

Blomley, N. (2010). The Right to Pass Freely: Circulation, Begging, and The Bounded
Self, Social & Legal Studies, 19: 331.

Boal, I. (2007). Interview: Specters of Malthus: Scarcity, Poverty, Apocalypse,

Counterpunch, September 11 [Γηαζέζηκν ζην: http://tinyurl.com/5vepm5
(12/02/2015)].

Boas, C.T. and Gans-Morse, J. (2009). Neoliberalism: From New Liberal Philosophy to
Anti-Liberal Slogan, Studies in Comparative International Development (SCID),
44(2): 137-161.

Bocquier, Ph. (2008). Urbanisation in developing countries: is the ‗Cities Without

Slums‘ target attainable?, International Development Planning Review, 30(1):i-vii.

Boddy, M. and Lambert, C. (2002). Transforming the city: post-recession

gentrification and re-urbanisation, paper presented to Upward Neighbourhood
Trajectories conference, 27 September. Glasgow: University of Glasgow.

Body-Gendrot, S. (2000). The social control of cities? A comparative perspective.

Oxford: Blackwell.

Bollier, D. (2014). The Commons as a Template for Transformation, Resilience

[Γηαζέζηκν ζην http://www.resilience.org/resource-detail/2115995-the-commons-
as-a-template-for (2014/10/26)].

Bonefeld, W. (2001). The Permanence of Primitive Accumulation: Commodity

Fetishism and Social Constitution, Commoner 2. [Γηαζέζηκν ζην:
http://www.commoner.org.uk/02bonefeld.pdf (12/11/2015)]

Bonefeld, W. (2002). History and Social Constitution: Primitive Accumulation is not

Primitive, The commoner. [Γηαζέζηκν ζην:
http://www.commoner.org.uk/debbonefeld01.pdf (12/11/2015)]

Bonefeld, W. (2010a). History and Human Emancipation: Struggle, Uncertainty and

Openness, Critique, 38(1): 61-73.

Bonefeld, W. (2010b). Free economy and the strong state: Some notes on the state,
Capital & Class, 34: 15-24.

Bonefeld, W. (2012). Neo-liberal Europe and the transformation of democracy: On the

state of money and law, in Petros Nousios; Henk Overbeek; Andreas Tsolakis (ed.)
Globalisation and European Integration: Critical Approaches to Regional Order and
International Relations. London : Routledge, 51-69.

624
Bonefeld W., Gunn R. and Psychopedis, K. (1992). Open Marxism, vol II: Theory and
Practise. London: Plutto Press.

Bonet, J. (2015). Movimiento 15-M: la fuerza politizadora del anonimato, ACME

14(1): 104-123.

Booth, Ph. (2012). Foreword, in Ostrom Elinor (eds) The Future of the Commons:
Beyond Market Failure and Government Regulation. London: iea-The Institute of
Economic Affairs.

Booth, R. (2013). What would a Ukip Britain look like? The Guardian 7 March.

Bordignon, F. (2014). Matteo Renzi: A ‗Leftist Berlusconi‘ for the Italian Democratic
Party?, South European Society and Politics, 19(1): 1-23.

Borras, S.M.Jr., Hall, R., Scoones I., White, B. and Wolford, W. (2011). Towards a
better understanding of global land grabbing: an editorial introduction, The Journal
of Peasant Studies, 38(2): 209-216.

Borras, S.M.Jr., Jennifer, C., Franco, Gomez, S., Kay, C. and Spoor, M. (2012). Land
Grabbing in Latin America and the Caribbean, Journal of Peasant Studies 39(3-4):
845-872.

Boschma, R. (2005). Creatieve klasse en regionaal-economische groei, Departement

Sociale geografie en planologie, Utrecht: Universiteit Utrecht.

Bounse, S.H. (2009). Hybridity and Postcoloniality: Formal, Social, and Historical
Innovations in Salman Rushdie‘s Midnight‘s Children, Honors Thesis Projects.
Tennessee: University of Tennessee.

Bourdieu, P. (1986). The Forms of Capital, in Richardson, J. G. (ed.) Handbook of

Theory and Research for the Sociology of Education. New York: Greenwood Press.

Bradanini, D. (2010). Embedded neoliberalism: From Hegemony to Supremacy?

[Γηαζέζηκν ζην: http://www.arte.tv (23/10/2014)].

Brah, A. and Cννmbes, E.A. (2000). Hybridity and its Discontents: Politics, science,
culture. London-New York: Routledge.

Brandt, U. and Sekler, N. (2009). Postneoliberalism: Catch-word or valuable analytical

and political concept? Aims of a beginning debate, Development Dialogue 51.

Braudel, F. (1982). Civilization and Capitalism. 15th-18th Century. London: Fontana.

Bratton, J.W. (2014). Street Stops Still a ‗Basic Tool,‘ Bratton Says, interview by
Joseph Goldsteinmarch, The New York Times, March 4.

Brenner, N., Marcuse P. and Mayer, M. (2009). Cities for people, not for profit, City,
13(2-3): 176-184.

Brenner, N. and Theodore, N. (2002). Cities and the geographies of actually existing
neoliberalism, Antipode 34(3): 349-379.

Bromley, D.W. and Cernea, M.M. (1989). The Management of Common Property
Resources: Some Conceptual and Operational Fallacies, World Bank Discussion
Paper (57), Washington, D.C.: The World Bank.

Brunner, K., and Meltzer, H.A. (1976). An Aggregate Theory for a Closed Economy, in
Jerome L. Stein, (eds.), Monetarism. New York: American Elsevier.

625
Bullock, K. and Baden, J. (1977). Communes and the Logic of the Commons, in G.
Hardin and J. Baden (eds) Managing the Commons. San Francisco: Freeman, 182-
199.

Buniol, J. (2013). Scramble for land in Romania: an iron fist in a velvet glove, in TNI,
Via Campesina and Hands off the Land Alliance, Land Concentration, Land
Grabbing and People‘s Struggle in Europe, FIAN International.

Burak-Guven, A. (2012). The IMF, the World Bank, and the Global Economic Crisis:
Exploring Paradigm Continuity, Development and Change 43(4): 869-898.

Burdick, J., Oxhorn, P. and Roberts, K.M. (2009). Beyond Neoliberalism in Latin
America?: Societies and Politics at the Crossroads. New York: Palgrave MacMillan.

Burton, A.M. (1994). Burdens of History: British Feminists, Indian Women, and
Imperial Culture, 1865-1915. Chapel Hill: University of North Carolina Press.

Busarto, X. and Ostrom, E. (2008). Beyond the Tragedy of the Commons Economia
delle fonti di energia e dell‘ambiente, 52(1): 35-60.

Busarto, X. and Ostrom, E. (2009). The Core Challenges of Moving Beyond Garrett
Hardin, Journal of Natural Resources Policy Research, 1(3): 255–259.

Busquets Grau, J. (2004). Barcelona: la construccion urbanistica de una ciudad

compacta. Barcelona: Ediciones del Serbal.

Butler, J., and Athanasiou, A., 2013. Dispossession: The Performative in the Political.
Cambridge: Polity.

Caceres, D.M. (2014). Accumulation by Dispossession and Socio-Environmental

Conflicts Caused by the Expansion of Agribusiness in Argentina, Journal of Agrarian
Change 15: 116-147.

Caffentzis, G. (1995). The Fundamental Implications of the Debt Crisis for Social
Reproduction in Africa. In Mariarosa Dalla Costa and Giovanna F. Dalla Costa (eds.)
Paying The Price. Women and the Politics of International Economic Strategy.
London: Zed Books.

Caffentzis, G. (2004a). No Blood For Oil! Energy, Class Struggle, and War, 1998-
2004, e-book [δηαζέζηκν ζην http://www.radicalpolytics.org/ (6/01/2015)].

Caffentzis, G. (2004b) A Tale of Two Conferences: Globalization, the Crisis of

Neoliberalism and Question of the Commons. [δηαζέζηκν ζην
http://www.globaljusticecenter.org/papers/caffentzis.htm (22/11/2015)].

Caffentzis, G. (2004c). The Petroleum Commons, Local, Islamic and Global,

Counterpunch [Γηαζέζηκν ζην:
http://www.counterpunch.org/caffentzis12152004.html (19/09/2014)]

Caffentzis, G. (2010). The Future Of 'The Commons': Neoliberalism's 'Plan B' Or The
Original Disaccumulation Of Capital? New Formations 69:23-41.

Caffentzis, G. (2013). In Letters of Blood and Fire: Work, Machines and the Crisis of
Capitalism. Oakland: PM Press, New York: Common Notions, New York:
Autonomedia.

Caffentzis, G. and Federici, S. (2014). Commons against and beyond capitalism,

Upping the Anti, Community Development Journal, 49(S1): 92-105.

626
Cahill, D. (2011). Beyond Neoliberalism? Crisis and the Prospects for Progressive
Alternatives, New Political Science, 33(4): 479-492.

Callaway, H. (1987). Gender, Culture and Empire. Basingstoke: MacMillan.

Campbell, D. (1998). Writing Security. United States Foreign Policy and the Politics of
Identity. Minneapolis, MN: University of Minnesota Press.

Capel, H. (2005). El Modelo barcelona: Un Examen Critico. Barcelona: Ediciones del

Serbal, S.A..

Caprotti, F. (2010). From finance to green technology activist states, geopolitical

finance and hybrid neoliberalism, in T Lagoarde-Segot (ed.) After the Crisis:
Rethinking Finance. Haupp Augé, New York: NOVA Publishers.

Carbone, M., and Newell, L.J. (2014). Leading from outside Parliament, Contemporary
Italian Politics, 6(1): 1-3.

Carmon, N. (1999). Three generations of urban renewal policies: analysis and policy
implications, Geoforum 30: 145-158.

Caro, R.A. (1974). The Power Broker: Robert Moses and the fall of New York. New
York: Knopf.

Carruthers, I. and Stoner, R. (1981). Economic Aspects and Policy Issues in

Groundwater Development, World Bank staff working paper No 496. Washington,
D.C.: World Bank.

Carter, Ε. and Grim, R. (2014). Noam Chomsky: Obama Trade Deal A 'Neoliberal
Assault' To Further Corporate 'Domination', The Huffington Post, 13 January.

Casas-Cortés, M., Cobarrubias, S. and Pickles, J. (2014). The Commons, in D. M.

Nonini (ed) A Companion to Urban Anthropology. Oxford: John Wiley & Sons, Ltd.

Casta eda, Δ. (2012). The Indignados of Spain: A Precedent to Occupy Wall Street,
Social Movement Studies: Journal of Social, Cultural and Political Protest, 1-11.

Casellas, A. (2006). Las limitaciones del Modelo Barcelona: Una lectura desde Urban
Regime Analysis, Doc. Anal Geogr., 48: 61-81.

Castells, Κ. (1977[1972]). The Urban Question. A Marxist Approach. London: Edward

Arnold.

Castells, Κ. (1983). The City and the Grassroots. London: Edward Arnold.

Castells, Κ. (2009). Comunicacion y poder. Madrid: Alianza Editorial.

Castells, M. and Godard, F. (1974). Monopolville: L‘ enterprise, l‘ Etat, l‘ Urbain. Paris:

Mouton.

Caulfield, J. (1989). Gentrification and desire, Canadian Review of Sociology and

Anthropology 26(4): 617–32.

Cecik, I.T. and Gezici, F. (2009). Gated communities leading the development on the
periphery of Istanbul metropolitan area, ITU 6(2): 73-97.

Césaire, A. (1972[1955]). Discourse on Colonialism. New York: Montly Review Press.

Cevic, M. (2011). Forced Evictions in Istanbul, Euromaster. Brussels: Urban Economic

Geography, ULB [Γηαζέζηκν ζην:
https://www.academia.edu/2341957/Forced_Evictions_in_Istanbul (2015/07/13)].

627
Chakrabarty, D. (1989). Rethinking Working-class Histroy: Bengal, 1890-1940.
Princeton NJ: Princeton University Press.

Chakrabarty, D. (1992). Postcoloniality and the Artfice of History: Who Speaks for
―Indian‖ Pasts? Representations, 37:1-26.

Chakrabarty, D. (2000). Provincializing Europe, Princeton NJ: Princeton University

Press.

Chandra, P. and Basu, D. (2007). Neoliberalism and Primitive Accumulation in India,

The need to go beyond capital, [Γηαζέζηκν ζην:
http://radicalnotes.com/content/view/32/30/ (26/09/2014)].

Chatterjee, P. (1986). Nationalist Thought and the Colonial World: A Derivative

Discourse. London: Zed Books.

Chatterjee, P. (1993). The Nation and Its Fragments: Colonial and Postcolonial
History. Princeton, NJ: Princeton University Press.

Chatterton, P. (2010a). Seeking the urban common: Furthering the debate on spatial
justice, City, 14(6): 625-628.

Chatterton, P. (2010b). ―Introduction‖ in SYMPOSIUM ―Autonomy: The Struggle for

Survival, Self-Management and the Common‖, Antipode, 42(4): 897–908.

Chatterton, P., Featherstone, D. and Routledge, P. (2013) Articulating Climate Justice

in Copenhagen: Antagonism, the Commons, and Solidarity, Antipode, 45(3): 602–
620.

Cheatham, M.D. (2010). The Logo No One Designed. [Γηαζέζηκν ζην:

https://www.academia.edu/1906674/The_Logo_No_One_Designed_A_Historical_A
nalysis_of_the_I_Love_New_York_Logo (11/11/2015)]

Cheshire, P and Gordon, I. (1996). Territorial competition and the predictability of

collective (in)action, International Journal of Urban and Regional Research 20(3):
383–399.

Chevigny, P. (1995). Edge of the Knife. Police Violence in the Americas. New York:
The New Press.

Chignola, S. (2012). Il diritto del comune – Introduzione in Uninomade 2.0 [Γηαζέζηκν

ζην: http://www.uninomade.org/il-diritto-del-comune-introduzione/ (2/12/2014)].

Chin, K.L. (1999). Smuggled Chinese: Cladestine immigrants to the United States.
Philadelphia: Temple University Press.

Chopra, K., Kadekodi C. and Murthy, M. (1989). People's Participation and Common
Property Resources. Economic and Political Weekly, 24: 189-195.

Ciriacy-Wantrup, S.V. and Bishop, R.C. (1975). Common property as a concept in

natural resource policy, Natural Resources Journal, 15: 713-727.

Clark, C.W. (1980). Restricted Access to Common Property Fishery Resources A Game
– Theoretic Analysis. In Dynamic Oprimization and Mathematical Economics, ed.
P.T.Liu. New York: Plenium Press, 117-132.

Clark, E. (2005). The order and simplicity of gentrification: a political challenge, in

Atkinson, R. and Bridge G. (eds) Gentrification in the global context: the new
urban colonialism. Oxon-New York: Routledge, 261-269.

628
Clarke, S. (2005). The Neoliberal Theory of Society, in Saad-Filho, A. and Johnston,
D., (eds.), Neoliberalism: A Critical Reader. London: Pluto Press.

Clarke, S.E. and Mayer, M. (1986). Responding to grassroots discontent: Germany

and the United States, International Journal of Urban and Regional Research
10(3): 401–17.

Clarke, N. and Cochrane, A. (2013). Geographies and politics of localism: The

Localism of the United Kingdom‘s coalition government, Political Geography 34:
10-23.

Clos, J. (2005). El civismo como expresion de la sociedad madura, Los monograficos

de B.MM, 6: 4-7.

Coase, R.H. (1959). The Federal Communications Commission, Journal of Law and
Economics, 2: 1–40.

Coase, R.H. (1960). The problem of social cost, Journal of Law and Economics, 3: 1–
44.

Coase, R.H. (1988). The Problem of Social Cost. In The firm, the market and the Law.
Chicago and London: University of Chicago Press

Cockburn, C. and Hunter, L. (eds) (1999). Soundings special issue on ‗Transversal

Politics‘, 12.

Colas, A. (2005). Neoliberalism, Globalisation and International Relations, in Saad-

Filho, A. and Johnston, D., (eds.), Neoliberalism: A Critical Reader. London: Pluto
Press.

Colburn, F.D. and Trejos, A. (2010). Democracy in Latin America Response, Dissent
57: 78–80.

Coleman, J. (1988). Social Capital in the Creation of Human Capital, American Journal
of Sociology, 94: 95-120.

Collinge, Chr. (2008). Positions without negations? Dialectical reason and the
contingencies of space, Environment and Planning A, 40: 2613-2622.

Collins, P.H. (1986). Learning From the Outsider Within: The Sociological Significance
of Black Feminist Thought, Social Problems, 33(6): 14–32.

Collins, P.H. (2009[1990]). Black Feminist Thought: Knowledge, Consciousness, and

the Politics of Empowerment. New York: Routledge.

Combahee River Collective Statement (1977). in Anzalduza, Gloria, and Cherrie

Moraga (Eds), 1981, This Bridge Called My Back: Writings by Radical Women of
Color. Watertown, Mass: Persephone Press.

Coote, A. (2011). Big Society and the New Austerity in M. Stott (ed) The Big Society
Challenge. Cardiff: Keystone Development Trust Publications, 82-94.

Corbett, S. and Walker, A. (2012). The Big Society: Back to the Future, Political
Quarterly, 83(3): 487-93.

Correa, R. (2012). Software Libre Campus Party [δηαζέζηκν ζην

https://www.youtube.com/watch?v=Zjajy-ia-SE (1/12/2014)].

Corsin, A. and Estalella, A. (2014). Assembling neighbours: The city as archive,

hardware, method, Common Knowledge, 20(1): 150-171.

629
Cotula, L. (2012). The international political economy of the global land rush: a critical
appraisal of trends, scale, geography and drivers, Journal of Peasant Studies,
39(3-4): 649-680.

Cotula, L, Vermeulen, S, Leonard, R. and Keeley, J. (2009). Land Grab or

Development Opportunity? Agricultural Investment and International Land Deals in
Africa, London-Rome: IIED, FAO, IFAD.

Cox, S. (1985). No Tragedy on the Commons, Environmental Ethics, 7(1): 49-61.

Crenshaw, K. (1989). Demarginalizing the Intersection of Race and Sex: A Black

Feminist Critique of Antidiscrimination Doctrine, Feminist Theory and Antiracist
Politics. The University of Chicago Legal Forum, 139-67.

Crenshaw, K. (1991). Mapping the Margins: Intersectionality, Identity Politics, and

Violence against Women of Color, Stanford Law Review, 43(6): 1241-1299.

Crenshaw, K. and Harris, L.Ch. (2009). A Primer on Intersectionality Booklet, African

American Policy Forum, Poughkeepsie, New York: Vassar College, Columbia Law
School.

Crook, C.J. (1997). Cultural Practices and Socioeconomic Attainment: The Australian
Experience, Westport, Connecticut: Greenwood Press.

Dalakoglou D. and Kallianos, Y. (2014). Infrastructural flows, interruptions and stasis

in Athens of the crisis, City, 18(4-5): 526-532.

Dalla Costa, M., 2007. Food as common and community, Commoner 12.

Dalla Costa, M. and James, S. (1972). The power of woman and the subversion of the
community. Frome and London: Falling Wall Press.

Davies, P. (1999). The National Front in France: ideology, discourse and power,
Routledge.

Davis, D.E. (1991). Urban Fiscal Crisis and Political Change in Mexico City: From
Global Origins to Local Effects. Journals of Urban Affairs, 13 (2): 175-199.

Davis, K. (2008). Intersectionality as buzzword: A sociology of science perspective on

what makes a feminist theory successful, Feminist Theory, 9: 67.

Davis, M. (2000). Magical urbanism: Latinos reinvent the US city, New York: Verso.

Davis, M. (2006). Planet of Slums. London - New York: Verso.

Davies, T. (1998). Amsterdam: Comments on a City of Culture. Amsterdam:

Gemeente Amsterdam.

Dawes, R.M. (1973). The Commons Dilemma Game: An N-Person Mixed-Motive Game
with a Diminating Strategy for Defection, ORI Research Bulletin, 13: 1-12.

Dawes, R.M. (1975). Formal Models of Dilemmas in Social Decision Making, in

M.F.Kaplan and S. Schwartz (eds) Human Judgment and Decision Processes:
Formal and Mathematical Approaches. New York: Academic Press, 87-108.

d' Argenson, Κ. (1751). Lettre au sujet de la dissertation sur le commerce du marquis

de Belloni, Avril 1751, Journal Oeconomique.

630
De Angelis, M. (2001). Marx and primitive accumulation: The continuous character of
capital's "enclosures", The Commoner 2. [Γηαζέζηκν ζην
http://www.commoner.org.uk/02deangelis.pdf (10/11/2015)].

De Angelis, M. (2007). The Beginning of History: Value Struggles and Global Capital.
London: Pluto press.

De Angelis, M. (2009). The tragedy of the capitalist commons, Turbulence. [Γηαζέζηκν

ζην http://turbulence.org.uk/turbulence-5/capitalist-commons (12/02/2011)].

De Boeck, F. and Plissart, F.M. (2004). Kinshasa: Invisible City. Ghent: Ludion.

De Grauwe, P. (2010). The return of Keynes, International Finance, 13(1): 157-63.

De Kock, L. (1992). Interview With Gayatri Chakravorty Spivak: New Nation Writers
Conference in South Africa, ARIEL: A Review of International English Literature,
23(3): 29-47.

De Koning, R. (2009). Climate Change, Land and Security. Stockholm: Stockholm

International Peace Research Institute.

De Peuter G. and Witherford, N.D. (2010). Commons and Cooperatives. Affinities: A

Journal of Radical Theory, Culture, and Action, 4(1): 30-56.

De Schutter, O. (2011). Forum on global land grabbing: how not to think land
grabbing: three critiques of large-scale investments in farmland, Journal of Peasant
Studies, 38(2): 249–79.

De Soto, H. (1989). The other path: The invisible revolution in the Third World.
London: I. B. Taurus.

De Soto, H. (2000). The Mystery of Capital: Why Capitalism Triumphs in the West and
Fails Everywhere Else. New York: Basic Books.

De Soto, H. (2001). The Mystery of Capital, Finance & Development, 38(1).

De Souza, Κ.L. (2010). ―Which right to which city? In defence of political-strategic

clarity‖ Interface: a journal for and about social movements 2(1): 315-333.

De Stefano, L., Duncan, J.L., Dinar, S., Stahl, K., Strzepek, K. and Wolf, T.A. (2010).
Mapping the Resilience of International River Basins to Future Climate Change-
Induced Water Variability, Water Sector Board discussion paper series no. 15.
Washington, DC: World Bank.

Degen, M. and Garcia, S. (2008). La metaciudad: Barcelona: transformación de una

metrópolis. Barcelona: Anthropos.

Degen, M. and Garcia, S. (2012). The Transformation of the ‗Barcelona Model‘: An

Analysis of Culture, Urban Regeneration and Governance, International Journal of
Urban and Regional Research, 36 (5): 1022-1038.

Deininger, K. and Binswanger, H. (1999). The evolution of the World Bank‘s land
policy: Principles, experience, and future challenges, World Bank Research
Observer, 14(2): 247-76.

Deininger, K. and Byerlee, D. (2010). Rising Global Interest in Farmland: Can It Yield
Sustainable and Equitable Benefits? Washington, DC: World Bank.

Dejevsky, M. (2009). A Summit that Shows the New Balance of Power, The
Independent. [Γηαζέζηκν ζην http://www.independent.co.uk/news/world/

631
 politics/a-summit-that-shows-the-new-balance-of-power-1661095.html
(1/12/2014)].

Delgado, M. (2002). Disoluciones urbanas: procesos identitarios y espacio publico.

Madellin: Universidad de Antioquia, Facultad de Ciencias Humanas y Economicas
de la Universidad Nacional de Colombia.

Delgado, M. (2007). La ciudad mentirosa: Fraude y Miseria del ―Modelo Barcelona‖.

Madrid: Catarata.

Delphy, Chr. (1970). L‘ennemi principal, Partisans, 54(5): 54-55.

Demsetz, H. (1967). Towards a Theory of Property Rights, American Economic

Review, 57: 347-359.

Dikeç M. (2005). (In)Justice and the ‗right to the city‘: The case of French national
urban policy, in Wastl-Walter D., Staeheli L., and Dowler L., (eds) Rights to the
City. International Geographical Union, Home of Geography Publication Series
Volume III. Rome: Societa Geografica Italiana, 45-55.

Dieter, O.A.L. (1994[1950]). Stasis, Speech Monographs 17 (1950) 345-369,

reprinting: Landmark Essays on classical greek rhetoric, (ed. Edward Schiappa),
1994, 211-231, Hermagoras Press: California.

Dietz, Th., Dolsac, N., Ostrom E. and Stern, P.C. (2002). The Drama of the Common,
in Elinor Ostrom (eds) The Drama of the Common.

Dill, B.T. (2002). Work at the Intersections of Race, Gender, Ethnicity, and Other
Dimensions of Difference in Higher Education, Connections newsletter of the
Consortium on Race, Gender, and Ethnicity (Fall): 5-7.

Dinnie, K., (ed) (2011). City Branding: Theory and Cases. New York: Palgrave
MacMillan.

Doezema, J. (1999). Loose Women or Lost Women. The Re-emergence of the Myth of
―White Slavery‖, Contemporary Discourses of ―Trafficking in Women‖. [Γηαζέζηκν
ζην http://www.walnet.org/csis/papers/doezema-loose.html (02/02/2015)].

Doezema, J. (2001). Ouch! Western Feminists‘ ―Wounded Attachments‖ to the ―Third

World Prostitute‖, Feminist Review, 6: 16-38.

Dogan, E. (1980). Kentlilessen Efendiler. Istanbul: Ortak Yayinlar.

Doig, J.W. (1990). Regional Conflict in the New York Metropolis: The Legend of Robert
Moses and the Power of the Port Authority, Urban Studies, 27, (2): 201–232.

Donald, H.S. and Gammack, J.G. (2007). Tourism and the Branded City: Film and
Identity on the Pacific Rim. Aldershot: Ashgate.

Dove, M.R. (1993). A Revisionist View of Tropical Deforestation and Development,

Environment Conservation, 20: 17-24.

Douzinas, C. and Zizek, S. (eds) (2010). The Idea of Communism. London-New York:
Verso.

Dowling, E. (2012). The Big Society, Part 2: Social Value, Measure and the Public
Services Act, New Left Project.

Duivenvoorden, E. (2000). Een Voet Tussen de Deur: Geschiedenis van de

Kraakbeweging 1964-1999. Amsterdam: Uitgeverij de Arbeiderspers.

632
Dullien, S. and Guerot, U. (2012). The long shadow of ordoliberalism: Germany‘s
approach to the euro crisis. London: European Council on Foreign Relations
(ECFR).

Duménil, G. and Lévy, D. (2005). The Neoliberal (Counter-)Revolution, in Saad-Filho,

A. and Johnston, D., (eds.) Neoliberalism: A Critical Reader. London: Pluto Press.

Durand-Lasserve, A. (2006). Market-driven evictions and displacements: implications

for the perpetuation of informal settlements in developing cities, in Huchzermeyer,
M. and Karam, A. (eds) Informal Settlements: A Perpetual Challenge? Cape Town:
UCT Press.

Earl, E.P. and Potts, J. (2011). A Nobel Prize for Governance and Institutions: Oliver
Williamson and Elinor Ostrom, Review of Political Economy, 23(1): 1-24.

Edelman, P. (1999). Confronting Clinton With Facts on His Poverty Tour, New York
Times, 7 July.

edu-factory collective, (2009). Toward a global autonomous university: Cognitive

labor, the production of knowledge, and exodus from the education factory. New
York: Autonomedia.

Einstein, Α. (1961). Relativity: The Special and the General Theory. A popular
exposition. New York, Avenel and New Jersey: Wings Books.

El Mouelhi, H. and Oguz, M. (2013). Informality, Culture, and Informal Urban

Development: a Comparative Study between Cairo and Istanbul, in RC21
Conference 2013: Resourceful Cities Berlin (Germany), 29-31 August 2013. Berlin:
Humboldt-University, Dept. for Urban and Regional Sociology.

Enlil, Z.M. (2011). The Neoliberal Agenda and the Changing Urban Form of Istanbul,
International Planning Studies, 16(1): 5-25.

Ehrenfeld, D.W. (1972). Conserving Life on Earth. Oxford: Oxford University Press.

Espinosa Mi oso, Y. (1999). Hasta donde nos sirven las identidades? Creatividad
Feminista, [Γηαζέζηκν ζην: www.creatividadfeminista.org (12/01/2015)].

European Commission (1997a). Council Regulation (EC) No 1466/97 of 7 July 1997 on

the strengthening of the surveillance of budgetary positions and the surveillance
and coordination of economic policies. Brussels.

European Commission (1997b). Council Regulation (EC) No 1467/97 of 7 July 1997 on

speeding up and clarifying the implementation of the excessive deficit procedure.
Brussels.

European Commission (2010). Europe 2020: A strategy for smart, sustainable and
inclusive growth, COM (2010) 2020. Brussels.

Evans, G. (2001). Cultural Planning: An Urban Renaissance. London:Routledge.

Exner, Α. and Kratzwald, Β. (2012). Solidarische Ökonomie & Commons. Vienna:

Mandelbaum

Fahmi, S.W. (2009). Bloggers' street movement and the right to the city.
(Re)claiming Cairo's real virtual ''spaces of freedom'', Environment and
Urbanization, 21: 89

633
Fairhead J., Leach M. and Scoones, I. (2012). Green Grabbing: A new appropriation of
nature? Journal of peasant Studies, 39(2): 237-261

Falquet, J., Hirata, H.S. and Kergoat, D. (2010). Le sexe de la mondialisation: Genre,
classe, race et nouvelle division du travail. Paris: Presses de la fondation nationale
des sciences politiques.

Fanon, Fr. (1991[1952]). Black Skin, White Masks. London: Pluto Press.

Fanon, Fr. (1963 [1961]). The Wretched of the Earth. New York: Grove Press.

FAO (2010). Agricultural investment funds for developing countries, Rome: FAO and
Hardman & Co..

Fawaz, M. (2009). Neoliberal Urbanity and the Right to the City: A View from Beirut's
Periphery, Development and Change, 40: 827–852.

Featherstone, D., Ince, A., Mackinnon, D., Strauss, K. and Cumbers, A. (2012).
Progressive localism and the construction of political alternatives, Transactions of
the Institute of British Geographers, 37: 177–182.

Federici, S. (1992). The debt crisis, Africa and the New Enclosures, in Midnight Notes
10. [Γηαζέζηκν ζην http://libcom.org/library/the-debt-crisis-africa-and-the-new-
enclosures-silvia-federici (10/09/2014)].

Federici, S. (2011). Feminism And the Politics of the Commons, ζην Ρhe Commoner.
[Γηαζέζηκν ζην http://www.commoner.org.uk/?p=113 (12/11/2015)]

Federici, S. (2012[2008]). The Reproduction of Labor Power in the Global Economy

and the Unfinished Feminist Revolution, in Revolution at Point Zero: Housework,
Reproduction, and Feminist Struggle. Oakland: PM Press, New York: Common
Notions, New York: Autonomedia.

Fennell, A.L. (2010). Commons, Anticommons, Semicommons, in Kenneth Ayotte and

Henry E. Smith, (eds.), Research Handbook on the Economics of Property Law.
Cheltenham: Edward Elgar.

Fenster, T. (2005). The Right to the Gendered City: Different Formations of Belonging
in Everyday Life, Journal of Gender Studies, 14: 217-31.

Ferguson, J. (2006). Global Shadows: Africa in the Neoliberal World Order. Durham:
Duke University Press.

Fernades, E. (2007). Constructing The ‗Right to the City‘ in Brazil, Social & Legal
Studies, 16(2): 201–219.

Fillitz, Th. (2006). ―Being the Native's Friend Does Not Make You The Foreigners
Enemy!‖ Neo-nationalism, the Freedom Party and Jörg Haider in Austria, in
Gingrich, André; Banks, Marcus (eds) Neo-nationalism in Europe and beyond:
perspectives from social anthropology. New York: Berghahn Books, 138–61.

Fine, S. (1964). Laissez Faire and the General-Welfare State: A study of conflict in
American thought, 1865-1901. United States: The University of Michigan Press.

Flanagan, T. and Alcantara, Chr. (2002). Individual Property Rights on Canadian

Indian Reserves, Fraser Institute. [Γηαζέζηκν ζην:
http://www.fraserinstitute.org/sites/default/files/PropertyRightsonIndianReserves.
pdf (18/11/2015)]

634
Fletcher, A. (1973). Tudor Rebellions. London: Longman.

Florida, R. (2002). The Rise of the Creative Class. And How It's Transforming Work,
Leisure and Everyday Life. New York: Basic Books.

Florida, R. (2005). Cities and the Creative Class. New York: Routledge.

Fortunati, L. (1995[1981]). The Arcane of Reproduction. Housework, Prostitution,

Labor and Capital. New York: Autonomedia.

Foucault, Κ. (2008). The Birth of Biopolitics Lectures at the College de France, 1978–
1979. London: Palgrave.

Fox, K. (1978). Uneven Regional Development in the United States, Review of Radical
Political Economics 10(3): 68-86.

Franken, M., Woodward, A., Cabó, A. and Bagilhole, B. (eds) (2009). Teaching
Intersectionality: Putting Gender at the Center. Stockholm: Stockholm University
Press.

Franco, J. and Borras, M.S. (2013). Land concentration, land grabbing and people‘s
struggles in Europe. Published by Transnational Institute (TNI) for European
Coordination Via Campesina and Hands off the Land network.

Freeman, L., and Braconi, F. (2004). Gentrification and Displacement New York City in
the 1990s, Journal of the American Planning Association, 70(1): 39-52.

Frenzel, F. and Beverungen, A. (2014). Value struggles in the creative city: A People's
Republic of Stokes Croft? Urban Stud. 52(6): 1020-1036

Frick, T.K. (2013). The Actions of Discontent: Tea Party and Property Rights Activists
Pushing Back Against Regional Planning, Journal of the American Planning
Association, 79(3): 190-200.

Friedman, M. (1975). Letter to general pinochet on Our Return from Chile and his
Reply (21-04-1975) [Γηαζέζηκν ζην :
http://wwww.naomiklein.org/files/resources/pdfs/friedman-pinochet-letters.pdf
(2014/09/23)].

Friedman, M. (1968). The Role of Monetary Policy, The American Economic Review,
58(1): 1-17.

Frum, D. (2000). How We Got Here: The '70s. New York. New York: Basic Books.

Fryde, E.B. (1996). Peasants and Landlords in Later Medieval England. New York: St.
Martin‘s Press.

Fukuda-Parr, S. (2004). Millennium Development Goals: why they matter, Global

Governance, 10: 395-402.

Fumagalli, A. (2011). Trasformazione del lavoro e trasformazioni del welfare:

precariet e welfare del comune (commonfare) in Europa in Uninomade 2.0.
[Γηαζέζηκν ζην: http://www.uninomade.org/trasformazione-del-lavoro-e-
trasformazioni-del-welfare-precarieta-e-welfare-del-comune-commonfare-in-
europa/ (2/12/2014)].

Gallardo, L., Andreucci D. and Thomson, B. (2009). Sumak Kawsay and Degrowth:
Towards new struggles against extractive development. [Γηαζέζηκν ζην
https://degrowth.co-munity.net/system/files/3512.pdf (12/12/2014)].

635
Galindo, Κ. (2012). Bolivian Radical Feminist Maria Galindo on Evo Morales, Sex-Ed,
and Rebellion in the Universe of Women, Governing Activism and Politics in Latin
America. [Γηαζέζηκν ζην http://upsidedownworld.org/ (1/12/2014)].

Gamble, A. (1994). The Free Economy and the Strong State: The Politics of
Thatcherism. New York: Palgrave MacMillan.

Garau, P., Sclar E. and Carolini, G. (2005). A Home in the City: UN-Millennium Project
Task Force Report on Improving the Lives of Slum Dwellers. New York: United
Nations.

Garces, M. (2002). Tomando su sitio. El movimiento de pobladores de Santiago,

1957-1970. Santiago: LOM.

Gaspard, T., (2004). A Political Economy of Lebanon 1948–2002: The Limits of

Laissez-faire. Boston: Brill.

Gates, L.H. and Andrews, L.W. (1998). Pioneers of the Black Atlantic: Five Slave
Narratives from the Enlightenment, 1772-1815. Washington: Counterpoint.

Geerts, E. and Van der Tuin, I. (2013). From Intersectionality to Interference:

Feminist Onto-Epistemological Reflections on the Politics of Representation,
Women‘s Studies International Forum special issue ‗Pregnant Politicians and Sexy
Fathers: European Trends in the Politics of Gender Representations‘ 41(3): 171-
178.

Geisler, Ch. and Makki, F. (2014). People, Power, and Land: New Enclosures on a
Global Scale, Rural Sociology 79(1): 28-33.

Ghosh, P. (2013). Strange Bedfellows: Hungarian Far-Right Jobbik Party Embraces

Muslim Nations, Seeks 'Eurasian' Ideal Of Statehood, International Business Times,
December 06 2013.

Giannitsis, Ρ. and Zografakis, S. (2015). Greece: Solidarity and Adjustment in Times

of Crisis, Hans-Böckler-Stiftung, IMK Studies, Nr. 38., Düsseldorf.

Gibson, K. (2005). 11,000 vacant lots, why take our garden plots? Community garden
preservation strategies in New York City‘s gentrified Lower East Side, in Wastl-
Walter D., Staeheli, L., and Dowler, L. (eds) Rights to the City. International
Geographical Union, Home of Geography Publication Series Volume III. Rome:
Societa Geografica Italiana, 353–369.

Gilbert, A. (2002). On the mystery of capital and the myths of Hernando de Soto—
What difference does legal title make? International Development Planning Review,
24(1): 1-19.

Gilbert, A. (2007). The return of the slum: does language matter?, International
Journal of Urban and Regional Research, 31(4): 697-713.

Gilbert, H. and Tompkins, J. (1996). Post-Colonial Drama: Theory, Practice, Politics.

London: Routledge.

Gilbert, J., Wood, S.D. and Sharp, G. (2002). Who Owns the Land?: Agricultural Land
Ownership by Race/Ethnicity, Rural America, 17(4): 56-62.

Gilbert, L. (2005). Resistance in the neoliberal city, City, 9(1): 23-32.

636
Gill, S. (1992). The Emerging World Order and European Change, Socialist Register.
Merlin: London.

Gill, S. (1995). Globalisation, Market Civilisation, and Disciplinary Neoliberalism,

Millennium, 24(3): 399–423.

Gilroy, P. (1993). Black Atlantic: Modernity and Doyble Consciouness, London: Verso.

Giovannini, Fr. (2008). Towards an intellectual leadership: rediscovering the role of

the United Nations in the 21st century. Interface, Planning Theory and Practice,
9(2): 254-260.

Glaser, M. (2000). Art is Work. Woodstock: The Overlook Press.

Glass, R. (1964). London: aspects of change. London: MacGibbon & Kee.

Glassman, J. (2005). The New imperialism? On continuity and change in US foreign

policy. Environment and Planning A 37(9): 1527–1544.

Glassman, J. (2006). Primitive accumulation, accumulation by dispossession,

accumulation by extra-economic means, Progress in Human Geography 30 (5):
608–625.

Glenn, E.N. (2002). Unequal Freedom: How Race and Gender Shaped American
Freedom and Labor. Cambridge, MA: Harvard University Press.

Golub, E. (2013). Is the Tea Party a threat to democracy? The Washington Times 15
October 2013.

Gordon, H.S. (1954). The Economic Theory of a Common-Property Resource: The

Fishery, Journal of Political Economy 62: 124-142.

Gowan, P. (1996). Neo-liberal theory and practice for Eastern Europe, New Left
Review, 216: 3-60.

Graham, St., and Marvin, S. (2001). Splintering Urbanism: Networked

Infrastructures, Technological Mobilities and the Urban Condition. London:
Routledge.

Gray, L. (2010). UKIP would ban Al Gore film in schools, The Daily Telegraph 25
February.

Greene, W.R. and Kuswa, D.K. (2012). ―From the Arab Spring to Athens, From
Occupy Wall Street to Moscow‖: Regional Accents and the Rhetorical Cartography
of Power, Rhetoric Society Quarterly, 42(3): 271-288.

Greenpaper, (2004). Precarity and n/european identity: an interview with Alex Foti
(Chainworkers) Merijn Oudenampsen and Gavin Sullivan. [Γηαζέζηκν ζην
http://www.metamute.org/editorial/articles/precarity-and-neuropean-identity-
interview-alex-foti-chainworkers (13/11/2015)]

Gregory, D. (2004). The Colonial Present. Oxford: Blackwell.

Grodach, C. (2010). Beyond Bilbao: rethinking flagship cultural development and

planning in three California cities, Journal of Planning Education and Research,
29(3): 353-366.

Grupo Identidad de Memoria Popular, (2007). Memorias de la Victoria. Santiago:

Quimantu.

637
Guha, R. (1982a). On Some Aspects of the Historiography of Colonial India, Subaltern
Studies I: Writings on South Asian History and Society, 1-8.

Guha, R. (1982b). Preface, Subaltern Studies I: Writings on South Asian History and
Society. Delhi: Oxford University Press vii-viii.

Guha, R. (1983). Elementary Aspects of Peasant Insurgency in Colonial India. Delhi:

Oxford University Press.

Guha, R. (1997). Dominance without Hegemony: History and Power in Colonial India.
Cambridge MA: Harvard University Press.

Gutschow, N. and Klain, B. (2003). Zagłada i utopia. Urbanistyka Warszawy w latach

1939-1945 (katalog wystawy). Warszawa: Muzeum Historyczne.

Hackworth, J. (2000). The Third Wave, PhD dissertation. New Jersey: Department of
Geography, Rutgers University.

Hackworth, J. (2002). Postrecession gentrification in New York City, Urban Affairs

Review, 37(6): 815-843.

Hackworth, J. (2007). The Neoliberal City: Governance, Ideology, and Development in

American urbanism. Ithica: Cornell University Press.

Hackworth, J. and Smith, N. (2001). The changing state of gentrification, Tijdschrift

voor Economische en Sociale Geografie, 92(4): 4664-4477.

Hadjimichalis, C. (2011). Uneven Geographical Development and Socio-Spatial

Justice/Solidarity: European regions after the 2009 Financial Crisis, European
Urban and Regional Studies, 18: 254-274.

Hadjimichalis, C. and Hudson, R. (2013). Contemporary Crisis Across Europe and the
Crisis of Regional Development Theories, Regional Studies, 48(1): 208-218.

Hall, C.M. and S., Page (1999). The Geography of Tourism and Recreation:
Environment, Place and Space. London: Routledge.

Hall, D. (2011). Land Grabs, Land Control, and Southeast Asian Crop Booms, Journal
of Peasant Studies, 38(4): 837-857.

Hall, D. (2012). Rethinking Primitive Accumulation: Theoretical Tensions and Rural

Southeast Asian Complexities Antipode, 44(4): 1188–1208.

Hall, D., Hirsch, Ph. and Tanya Li, T. (2011). Powers of Exclusion: Land Dilemmas in
Southeast Asia. Singapore: Nus Press.

Hall, P.A. (1986). Governing the Economy: The Politics of State Intervention in Britain
and France. New York: Oxford University Press.

Hall, P. (1996). Cities of Tomorrow. Oxford: Blackwell.

Hall, P. (2002). Urban and Regional Planning. London and New York: Routledge.

Hammel, J.D. (1999) Re-establishing the Rent Gap: An Alternative View of Capitalised
Land Rent, Urban Stud 36:1283.

Hammond, L.J. (2013). The significance of space in Occupy Wall Street, Interface: a
journal for and about social movements, 5(2): 499-524.

Hamnett, C. (1984). Gentrification and residential location theory: a review and

assessment, in D. Herbert and R.J. Johnston (eds.), Geography and the urban

638
 environment: progress in research and applications. New York: Wiley and Sons.

Hamnett, C. (1991). The blind men and the elephant: the explanation of
gentrification, Transactions of the Institute of British Geographers NS 16: 173–89.

Hannigan, J. (2003). Symposium on branding, the entertainment economy and urban

place building: introduction, International Journal of Urban and Regional Research,
27(2): 352-360.

Haraway, D. (1991). Simians, Cyborgs and Women: The Reinvention of Nature. New
York: Routledge, and London: Free Association Books.

Haraway Gehrke, H.-J. (1985). Stasis. Untersuchungen zu den inneren Kriegen in den
grichischen Staaten des 5. und 4. Jahrhunderts v. Chr. Vestigia 35, Munich: Beck.

Hardt, M. (2011). Reclaim the common in communism, guardian.co.uk, [Γηαζέζηκν

ζην: http://www.guardian.co.uk/commentisfree/2011/feb/03/communism-
capitalism-socialism-property (12/07/2013)]

Hardt, M., and Colectivo Situaciones (2007). Leer a Macherey, in Pierre Macherey,
Hegel o Spinoza. Buenos Aires: Tinta Limón.

Hardt, M. and Negri, A. (2009). Commonwealth. Cambridge, Massachusetts:Harvard

University Press.

Hardin, G. (1968). The tragedy of the commons, Science, 162: 1243-1248.

Hardin, G. (1978). Political requirements for preserving our common heritage, Wildlife
and America, ed. H.P. Bokaw. Washington, D.C.: Council on Environmental Quality,
310-317.

Hardin, G. (1985). Filters Against Folly, How to Survive despite Economists,

Ecologists, and the Merely Eloquent, Viking Penguin.

Hardin, G. (1998). Extensions of "The Tragedy of the Commons" Science 1,

280(5364): 682-683.

Harris, J. (2012). ―Big Society‖ and ―Great Society‖: a problem in the history of ideas,
in Ishkanian, A. and Szreter, S. (eds) The Big Society Debate: A New Agenda for
Social Welfare? Cheltenham: Edward Elgar.

Hart, G. (2006). Denaturalising dispossession: critical ethnography in the age of

resurgent imperialism, Antipode, 38(5): 977-1004.

Hartmann, H. (1979). The Unhappy Marriage of Marxism and Feminism: Towards a

more Progressive Union, Capital and Class, 8: 1-33.

Hartmann, J. (2014). Claiming the urban commons: Land tenure conflict and
neighbourhood-based mobilization in Cairo, in A. Güngör (eds) Rethink the
Informality, CUI '14 Contemporary Urban Issues Conference Proceedings,
organized by DACAM (Eastern Mediterranean Academic Research center), 67-78.

Hartsock, N. (2006). Globalization and primitive accumulation: the contributions of

David Harvey‘s dialectical Marxism, in Castree, N., Gregory, D. (eds.), David
Harvey: A Critical Reader, Oxford:Blackwell Publishers, 167-190.

Hartsock, N. (2008). Marxist Feminist Dialectics for the Twenty-first Century in Ollman
B., Smith T. (eds.) Dialectics For The New Century. New York: Palgrave-Macmillan.

639
Hartwich, Κ.Ν. (2009). Neoliberalism: The Genesis of a Political Swearword, Centre
for Independent Studies.

Harvey, D. (1973). Social Justice and the City. London: Edward Arnold.

Harvey, D. (1975). The Geography of Capitalist Accumulation: a Reconstruction of the

Marxian Theory, Antipode, 7(2): 9–21.

Harvey, D. (1985). The Urbanization of Capital. London-Basil: Blackwell.

Harvey, D. (1989). From managerialism to entrepreneurialism: The transformation of

urban governance in late capitalism, Geografiska Annaler 71B: 3–17.

Harvey, D. (2000). Spaces of Capital: Towards a Critical Geography. New

York:Routledge.

Harvey, D. (2003). The New Imperialism. Oxford: Oxford University Press.

Harvey, D. (2006[1982]). The Limits of Capital. Oxford: Blackwell.

Harvey, D. (2008). The right to the city, New Left Review, 53: 23-40.

Harvey, D. (2011a). The future of the commons, Radical History Review, 109: 101-
107.

Harvey, D. (2011b). The Political Economy of Public Space. [Γηαζέζηκν ζην:

http://davidharvey.org/media/public.pdf (2/08/2013)].

Harvey, D. (2011c). The Urban Roots of Financial Crises (Part 1), New Left Review.
[Γηαζέζηκν ζην:
http://www.newleftproject.org/index.php/site/article_comments/the_urban_roots_
of_financial_crises_part_1_reclaiming_the_city_for_anti_cap (12/11/2015)]

Hayek, F. (1976). The Road to Serfdom. London: Routledge.

Häußermann, H., Holm A. and D., Zunzer (2002). Stadterneuerung in der Berliner
Republik: Modernisierung in Berlin-Prenzlauer Berg. Opladen: Leske & Budrich.

Healy, R. (1994). The ―common pool‖ problem in tourism landscapes, Annals of

Tourism Research, 21(3):596-611.

Hebdige, D. (1987). Cut ‘n‘ Mix: Culture, Identity and Caribbean Music. London:
Methuen.

Hegel, G.W.F. (1874). The Logic. Encyclopaedia of the Philosophical Sciences. London:
Oxford University Press.

Heilbroner, R.L. (1974). An Inquiry into the Human Prospect. New York: Norton.

Helfrich, S. and Haas, J. (2009). The Commons: A New Narrative for Our Times, in
Silke Helfrich(eds) Genes, Bytes and Emissions: To Whom Does the World Belong?,
Berlin: Heinrich Boll Stiftung.

Heller, M. (1998). The Tragedy of the Anticommons: Property in the Transition from
Marx to Markets. Harvard Law Review, 111: 621–688.

Hemmings, C. (2005) Telling Feminist Stories, Feminist Theory, 6(2): 115–139.

Hendrikse, R.P. and Sidaway, J. (2010). Neoliberalism 3.0, Environment and Planning
A, 42(9): 2037-42.

640
Henke, L. (2014). Why we painted over Berlin‘s most famous graffiti, The Guardian 19
December.

Henwood, D. (2003). After the New Economy. New York: New Press.

Hermann, Chr. (2003). Neoliberalism in the European Union, Project: Dynamics of

national employment models (DYNAMO). Wien: Working Life Research Centre
Forschungs- und Beratungsstelle Arbeitswelt.

Hernández, C. and López, A. (2014). Hundreds of thousands evicted in Spain since

2008 crash, World Socialist Web Site, 19 February. [Γηαζέζηκν ζην:
http://www.wsws.org/en/articles/2014/02/19/evic-f19.html (13/12/2014)].

Hess, C. (2001). What are Common Pool Resources (CPRs)?, Digital Library of the
Commons. [Γηαζέζηκν ζην http://dlc.dlib.indiana.edu/cprdef.html (12/01/2015)].

Heyes, C. (1997). Anti-Essentialism in Practice: Carol Gilligan and Feminist

Philosophy, Hypatia, 12(3): 142-63.

Heykman, S. (2000). Beyond identity: Feminism, identity and identity politics,

Feminist Theory, 1(3): 289-308.

Hill, D. and Kumar, R., (eds) (2009). Global Neoliberalism and Education and its
Consequences. New York-London: Routledge.

Hirschauer, S. (2001). Das Vergessen des Geschlechts: Zur Praxeologie einer

Kategorie sozialer Ordnung, in B. Heintz (ed) Geschlechtersoziologie. Wiesbaden:
Westdeutscher Verlag.

Hirst, P. (2005). Space and Power – Politics, war and architecture. Cambridge and
Malden: Polity Press.

Hodkinson, St. (2012a). The new urban enclosures, City, 16(5): 500-518.

Hodkinson, St. (2012b). The return of the housing question. Ephemera: theory &
politics in organization, 12(4): 423-444.

Hoedemækers, C., Loacker B. and Pedersen, M. (2012). The commons and their
im/possibilities, editorial, ephemera, 12(4): 378-385.

Holden, J. and Pagel, M. (2013). Transnational land acquisitions- What are the
drivers, levels, and destinations, of recent transnational land acquisitions?
Conference Paper, 49. [Γηαζέζηκν ζην: http://r4d.dfid.gov.uk/Output/192883/
(12/02/2015)].

Holloway, J. (2009). Why Adorno? In Holloway, J., Matamoros, F. and Tischler, S.,
(eds.) Negativity and Revolution: Adorno and Political Activism. London: Pluto.

Holm, A. and Kuhn, A. (2010). Squatting and Urban Renewal: The Interaction of
Squatter Movements and Strategies of Urban Restructuring in Berlin International
Journal of Urban and Regional Research 35(3): 644-658.

Holston, J. (2008). Insurgent Citizenship: Disjunctions of Democracy and Modernity in

Brazil. Princeton: Princeton University Press.

Homuth, K. (1984). Statik Potemkinscher Dörfer: ‗behutsame Stadterneuerung‘ und

gesellschaftliche Macht in Berlin-Kreuzberg. Berlin: Ökotopia.

hooks bell (2000). Feminist Theory from margin to center. Boston: South End Press.

641
Hubbard, P. and Kitchin, R. (2011). Key Thinkers on Space and Place. Padstow: TJ
International.

Huchzermeyer, Κ. (2011). Cities with ‗Slums‘: From Informal Settlement Eradication

to a Right to the City in Africa. Cape Town: University of Cape Town Press.

Huchzermeyer, Κ. (2015). ‗Slum‘ Upgrading and ‗Slum‘ Eradication under MDG Seven
Target Eleven in Langford, M., Sumner, A. and Yamin, A. (eds), Millennium
Development Goals and Rights: Past, Present and Future. Cambridge: Cambridge
University Press.

Huggan, G. and Law, I. (2009). Racism Postcolonialism Europe. Liverpool: Liverpool

University Press.

Hulme, P. (1986). Colonial Encounters: Europe and the Native Caribbean, 1492-1797.
London: Methuen.

Hülsmann, G.J. (2012). Against the Neoliberals. Auburn: Mises Daily-Ludwig von
Mises Institute.

Hursh, W.D. and Henderson, A.J. (2011). Contesting global neoliberalism and creating
alternative futures, Discourse: Studies in the Cultural Politics of Education, 32(2):
171-185.

Hutchings, K. (2003). Hegel and the Feminist Philosophy. Cambridge: Polity Press.

Hutton, W. (2008). A Short History of Capitalism‘s Rise and Fall, The Observer,
October 5.

Hyde, L. (2010). Common as Air: Revolution, Art and Ownership. New York: Farrar,
Straus and Giroux.

I.C.C. (1998[1996]). Ξνιπκεξείο Θαλνλεο γηα ηηο Δπελδχζεηο, 30 Απξηιίνπ, ζην

Maigalomania: Νδεγίεο γηα λα θπβεξλήζεηε ηνλ θφζκν. Θεζζαινλίθε: Ξξσηνβνπιία
ελάληηα ζηε ζπλζήθε ΚΑΗ.

IMF (2010). Transcript of a Press Conference by International Monetary Fund

Managing Director Dominique Strauss-Kahn, 14 January. Washington, DC: IMF.

Immergluck, D. (2004). Credit to the community: community reinvestment and fair

lending policy in the United States. New York: Sharpe, Armonk.

Ince, A. (2012). In the Shell of the Old: Anarchist Geographies of Territorialisation,

Antipode, 44(5): 1645–1666.

Ince, O.U. (2011). Enclosing in God‘s Name, Accumulating for Mankind: Money,
Morality, and Accumulation in John Locke‘s Theory of Property, The Review of
Politics, 73: 29-54.

Ince, O.U. (2014). Primitive Accumulation, New Enclosures, and Global Land Grabs: A
Theoretical Intervention, Rural Sociology, 79(1): 104-131.

Ingerson, A.E. (1997). Urban Land as Common Property, Land Lines 9(2) [Γηαζέζηκν
ζην: http://www.lincolninst.edu/landline/ll.html (17 /3/2013)].

International Union for Conservation of Nature and Natural Resources (IUCN),

UNESCO, United Nations Environment Programme (UNEP) World Wildlife Fund
(WWF) (1980). World consevation stradegy, living resource conservation for
sustainable development.

642
Irigaray, L. (1993[1984]). The ethics of sexual difference, New York:Cornell
University Press.

Irigaray, L. (1985). Speculum of the Other Woman. Ithaca, New York: Cornell
University Press.

Isla, A. (2009). Who pays for the Kyoto Protocol? in A. Salleh, ed, Eco-Sufficiency &
Global Justice: Women Write Political Economy. London: Pluto Press.

Issacman A. and Issacman, B. (1983). Mozambique: From Colonialism to Revolution,

1900-1982. Boulder: Westview Press.

Jacobs, J.M. (2006). A geography of big things, Cultural Geographies 13: 1-27.

Jacobs, K. and Manzi, T. (2013). New Localism, Old Retrenchment: The ―Big Society‖,
Housing Policy and the Politics of Welfare Reform, Housing, Theory and Society,
30(1): 29-45.

James, S. (2012[1974]). Sex, Race and Class: The Perspective of Winning A Selection
of Writings 1952-2011. Oakland: PM Press.

Jameson, Fr. (1990). Late Marxism. London-New York: Verso.

Jeater, D. (1992). Roast Beef and Reggae Music, the Passing of Whiteness, New
Formations, 18: 107-22.

Jayawardena, K. (1986). Feminism and Nationalism in the Third World. London: Zed
Books.

Jayawardena, K. (1995). The White Woman‘s Other Burden: Western Women and
South Asia during British Colonial Rule. New York: Routledge.

Jeffrey, A., McFarlane, C. and Vasudevan, A. (2011). Rethinking Enclosure: Space,

Subjectivity and the Commons, Antipode, 00(00): 1–21.

Jeffrey, W. (1977). Coming Out: Homosexual Politics in Britain from the Nineteenth
Century to the Present. London: Quartet.

Jessop, B., Brenner, N. and Jones, M. (2008). Ρheorizing sociospatial relations,

Environment and Planning D: Society and Space, 26: 389-401.

Jessop, B., Peck, J. and A., Tickell (1999). Retooling the machine: Economic crisis,
state restructuring, and urban politics, in A. Jonas and D. Wilson (eds) The Urban
Growth Machine. New York: SUNY, 141-159.

Johnstone, S. and Mazo, J. (2011). Global warming and the Arab spring, Survival:
Global Politics and Strategy, 53(2): 11–17.

Johansson, M. and Kociatkiewicz, J. (2011). City festivals: creativity and control in

staged urban experiences, European Urban and Regional Studies, 18(4): 392-405.

Johnson, Α. (2014). Green Governance or Green Grab? The Roundtable on

Sustainable Palm Oil (RSPO) and its governing processes in Ecuador. The Land
Deal Politics Initiative.

Johnson, D. (2009). The Price of Cameron's Compassion, Standpoint. [Γηαζέζηκν ζην:

http://standpointmag.co.uk/node/2422/full (12/10/2014)].

Johanson, M. (2013). Why Rio‘s ‗Favelas‘ Disappeared On Google Maps, International

Business Time, April 11.

643
Juris, J.S. (2012). Relections on #occupy everywhere: Social media, public space, and
emerging logics of aggregation, American Ethnologist, 39(2): 259–279.

Kaejane, G. (2011). Seven key words on the Madrid-Sol expirience, 15M, Madrilonia.

Kahn, A. (1970). The Economics of Regulation. Cambridge, Massachusetts: The MIT

Press.

Kalimtzis, K. (2000). Aristotle on Political Enmity and Disease: An Inquiry Into Stasis.
New York: State University.

Kaltwasser, C.R. (2011). Toward Post- neoliberalism in Latin America? Latin American
Research Review, 46: 225–234.

Kaplan, M. and Cuciti, L.P. (1986). The Great Society and Its Legacy: Twenty Years of
U.S. Social Policy. Durham: Duke University Press.

Karaman, O. (2012). Urban Renewal in Istanbul: Reconfigured Spaces, Robotic Lives,

International Journal of Urban and Regional Research, 37(2): 715-733.

Karaman, O. (2013a). Urban Neoliberalism with Islamic Characteristics, Urban

Studies, 50(16): 3412-3427.

Karaman, O. (2013b). Defending Future Commons: The Gezi Experience,

intervention, AntipodeFoundation.org.

Karapin, R. (2007). Protest Politics in Germany: Movements on the Left and Right
Since the 1960s, University Park, PA: PSU Press.

Kavaratzis, M. (2004). From city marketing to city branding: towards a theoretical

framework for developing city brands, Place Branding, 1(1): 58-73.

Karavatzis, Κ. and Ashworth, G.J. (2005). City Branding: an Effective Assertion of

Identity or a Transitory Marketing Trick, Tijdschrift voor Economische en Sociale
Geografie, 96(5): 506-514.

Kauffman, L.A. (1990). The Anti-Politics of Identity, Socialist Review, 20(1): 67–80.

Kennedy, G. (2009). Adam Smith and the Invisible Hand: From Metaphor to Myth,
Econ Journal Watch, 6(2): 239-263.

Kenney, M. (2010). Retracing the history of the Boston Tea Party, The Boston Globe.
[Γηαζέζηκν ζην: Articles.boston.com. (12/11/2015)]

Kerton, S. (2012). Tahrir, Here? The Influence of the Arab Uprisings on the
Emergence of Occupy, Social Movement Studies: Journal of Social, Cultural and
Political Protest 11(3-4): 302-308.

Keyder, C. (2005). Globalization and Social Exclusion in Istanbul, International

Journal of Urban and Regional Research, 29(1): 124–34.

Kilcullen, D. (2013). Out of the Mountains – The Coming Age of the Urban Guerrilla.
Oxford-New York: Oxford University Press.

King, A. (2000). Thinking with Bourdieu Against Bourdieu: A 'Practical' Critique of the
Habitus, Sociological Theory, 18(3): 417-433.

King, W. (2003). Illegal Settlements and the Impact of Titling Programes, Harvard
Law Review, (44)2: 443-472.

644
Kingsnorth, P. (2003). One No, Many Yeses: A Journey to the Heart of the Global
Resistance Movement. London: Free Press.

Klingmann, A. (2007). Brandscapes: Architecture in the Experience Economy.

Cambridge, Massachusetts - London: MIT.

Klugman, J. (2003). PRSP Sourcebook: Overview. Washington, D. C.: The World

Bank.

Knox, P.L. (2011). Cities and Design. London-New York: Routledge.

Köhler, B. and Wissen, M. (2003). Glocalizing protest: urban conflicts and global social
movements, International Journal of Urban and Regional Research, 27(4): 942–51.

Koolhaas, R. (1978). Delirious New York: A Retroactive Manifesto for Manhattan. New
York: The Monacelli Press.

Koolhaas R., Cleijne, E. and Adelusi-Adeluyi A., (eds.) (2007). Lagos: How It Works.
Baden: Lars Muller Publishers.

Koopmans, R. (1995). Democracy from Below: New Social Movements and the
Political System in West Germany. Oxford: Westview Press.

Kotler, P., Haider, D.H. and I., Rein, I. (1993). Marketing Places: Attracting
Investments, Industry, and Tourism to Cities, States and Nations. New York: The
Free Press.

Kotz, M.D. (2002). Globalization and Neoliberalism, Rethinking Marxism: A Journal of

Economics, Culture & Society, 14(2): 64-79.

Kovács, A. (2013). The Post-Communist Extreme Right: The Jobbik Party in Hungary
in Right-Wing Populism in Europe: Politics and Discourse. London-New York:
Bloomsbury, 223–234.

Kousis, M. and Eder, K. (2001). Introduction: EU policy-making, local action, and the
emergence of institutions of collective action. A theoretical perspective on Southern
Europe, in: Kousis, M and K Eder (eds.) Environmental Politics in Southern Europe:
Actors, Institutions and Discourses in a Europeanizing Society. Dordrecht: Kluwer
Academic Publishers.

Krugman, P. (2007). The Conscience of a Liberal. New York: W.W. Norton.

Kuban, D. (1998). Urban-Ruralisierung, Ruro-Urbanisierung, Stadtbauwelt. Istanbul,

135.

Labrianidis, L. and Vogiatzis, N. (2013). Highly Skilled Migration: What Differentiates

the ‗Brains‘ Who Are Drained from Those Who Return in the Case of Greece?.
Popul. Space Place, 19: 472-486.

Lally, K. (2011). Egypt women stand for equality in the square, Washington Post, 18
February.

Lalwani, N. (2012). Beginning the end of slums: how micro-mortages serve the poor
new ideal for development, Micro Housing Finance Annual Report, 2011-2012: 39-
41.

Lamarca, G.M. (2013a). Enacting equality through insurgent housing practices in

Spain, cities@manchester. [Γηαζέζηκν ζην:

645
 https://citiesmcr.wordpress.com/2013/09/09/enacting-equality-through-insurgent-
housing-practices-in-spain-4/ (14/12/2014)].

Lamarca, G.M. (2013b). Resisting evictions Spanish style, New Internationalist

[Γηαζέζηκν ζην: http://newint.org/features/2013/04/01/sparks-from-the-spanish-
crucible/ (15/12/2014)].

Landry, Ch. (1995). The Creative City: A Toolkit for Urban Innovators. New York-
London: Routledge.

Larson, S. (2010). Building like Moses with Jane Jacobs in Mind, Phd Thesis. New
York: Earth and Environmental Sciences Program, City University of New York.

Laska, S. and Spain, D., (eds.) (1980). Back to the city: Issues in neighborhood
renovation. New York: Pergamon.

Lavie, S. (2012). Writing Against Identity Politics: An Essay on Gender, Race, and
Bureaucratic Pain, American Ethnologist, 39(4): 779–803.

Lazzarato, M. (2004). La forme politique de la coordination, Multitudes, 17: 105-114.

Leahy, M. (2012). Covenant of Liberty: The Ideological Origins of the Tea Party
Movement. New York: HarperCollins Publishers.

Lee, J. (2013). Gender Equity in Climate Change Mitigation: Where are the ―mamas‖?
The Land Deal Politics, Initiative Institute for Development Studies (IDS). Brighton:
University of Sussex.

Lee, Ε.Sh. and Webster, Chr. (2006). Enclosure of the urban commons, GeoJournal,
66: 27–42.

Lees, L. (1994). Rethinking gentrification: beyond the positions of economics or

culture, Progress in Human Geography, 18(2): 137-150.

Lees, L. (2012). The Geography of gentrification: thinking through comperative

urbanism, Progress in Human Geography, 36(2): 155-171.

LeGates, R. and Hartman, C. (1986) The anatomy of displacement in the United

States, in Smith, N. and Williams, P., (eds), Gentrification of the city. London-
Sydney: Allen and Unwin, 178-200.

Leitner, H. and Sheppard, E. (1998). Economic uncertainty, interurban competition

and the efficacy of entrepreneurialism, in Hall T. and P., Hubbard (eds) The
Entrepreneurial City Chichester: Wiley, 285-308.

Leitner, H., Peck, J. and Sheppard, E.S. (eds) (2007). Contesting Neoliberalism:
Urban Frontiers. New York: Guilford Press.

Lefebvre, H. (1970). La Révolution urbaine. Paris: Gallimard.

Lefebvre, H. (1972). La Pensee marxiste et la ville. Paris : Casterman.

Lefebvre, H. (1991[1974]). The Production of Space. Oxford: Blackwell.

Lefebvre, H. (1976). The survival of Capitalism: Reproduction of the Relations of

Production. London: Allison and Busby.

Lefebvre, H. (1991). Les illusions de la modernité, Manière de voir 13 Le Monde

Diplomatique, 14-17.

646
Leiva, F.I. (2008). Latin American Neostructuralism: The Contradictions of Post-
neoliberal Development. Minneapolis, MN: University of Minnesota Press.

Lensink, R. (1996). Structural adjustment in Sub-Saharan Africa. UK:Longman.

Leontidou, L. (2010). Urban Social Movements in ‗Weak‘ Civil Societies: The Right to
the City and Cosmopolitan Activism in Southern Europe, Urban Studηes 47: 1179.

Lepore, J. (2010). The Whites of Their Eyes: The Tea Party's Revolution and the Battle
over American History. Princeton, New Jersey: Princeton University Press.

Levi, M. (1988). Of Rule and Revenue. Berkeley: University California Press.

Levien, M. (2012). The land question: special economic zones and the political
economy of dispossession in India. Journal of Peasant Studies, 39 (3 4): 933 969.

Levien, M. (2013). The Politics of Dispossession: Theorizing India's ''Land Wars",

Politics & Society, 41:351.

Levitas, R. (2012). The Just‘s Umbrella: Austerity and the Big Society in Coalition
policy and beyond, Critical Social Policy, 32(3): 320-342.

Ley, D. (1994). Gentrification and the politics of the new middle class, Environment
and Planning D: Society and Space 12: 53-74.

Ley, D. (1996). The new middle class and the remaking of the central city, Oxford-
New York: Oxford University Press

Liberation, (2008). L'adolescent inhumé, les violences se poursuivent en Grèce, 10

Γεθεκβξίνπ.

Lind, W.S. (2005). Comprendiendo la Guerra de cuarta generación, Military Review.

Linebaugh, P. (2008). The Magna Carta Manifesto: Liberties and Commons for All,
University of California Press.

Linebaugh, P. and Rediker, M. (2000). The Many Headed Hydra: Sailors, Slaves,
Commoners and the Hidden History of the Revolutionary Atlantic. London-New
York:: Verso.

Lipman, P. (2011). Contesting the city: neoliberal urbanism and the cultural politics of
education reform in Chicago, Discourse: Studies in the Cultural Politics of
Education, 32(2): 217-234.

Lipton, M. (1977). Why Poor People Stay Poor: A Srudy of Urban Bias in World
Development, Cambridge, Mass.: Harvard University Press.

Listerborn, C. (2005). How public can public spaces be?, City, 9(3): 381-388.

Lomnitz, L.A. (1975). Cómo sobreviven los marginados, Mexico: Siglo XXI.

Lopes de Souza, Κ. and Lipietz, B., 2011. The ‗Arab Spring‘ and the city, City, 15(6):
618-624.

López, M.A.M. (2013). The Squatters' Movement in Europe: A Durable Struggle for
Social Autonomy in Urban Politics. Antipode, 45: 866–887.

Lorde, A. (2007[1984]). Sister Outsider: Essays and Speeches. Berkeley, CA: The
Crossing Press.

647
Lotta Continua (1972). Nehmen wir uns die Stadt. Klassenanalyse,
Organisationspapier, Kampfprogramm. Beiträge der Lotta Continua zur
Totalisierung der Kämpfe. München: Trikont Verlag.

Lovering, J. and Türkmen, H. (2011). Bulldozer Neo-liberalism in Istanbul: The State-

led Construction of Property Markets, and the Displacement of the Urban Poor,
International Planning Studies, 16(1): 73-96.

Low, S., Lawrence Κ. and Zuniga, D. (2003). The anthropology of space and place:
Locating Culture. New Jersey: Blackwell.

Lowe, L. (1991). Critical Terrains: French and British Orientalism. Ithaca, New York:
Cornell University Press.

Lowndes, V. and Pratchett, L. (2012). Local Governance under the Coalition

Government: Austerity, Localism and the ‗Big Society‘, Local Government Studies,
38(1): 21-40.

Luce, D.R. and Raiffa, H. (1957). Games and Decesions: Introduction and Critical
Survey. New York: Wiley.

Lumsden, M. (1973). The Cyprus Conflict as a Prisoner‘s Dilemma, Journal of Conflict

Resolution, 17: 7-32.

Lutz, H., Theresa Herrera Vivar, M. and L., Supik, (eds.) (2011). Framing
Intersectionality: Debates on a Multi-Faceted Concept in Gender Studies. Farnham
– Burlington: Ashgate.

Lykke, N. (2010). Feminist Studies: A Guide to Intersectional Theory, Methodology

and Writing. New York-London: Routledge.

Lykke, N. (2011). Intersectional Analysis: Black Box or Useful Critical Feminist

Thinking Technology? in H. Lutz, M. Theresa Herrera Vivar and L. Supik (eds.),
Framing Intersectionality: Debates on a Multi-Faceted Concept in Gender Studies.
Farnham – Burlington: Ashgate, 207-220.

Lyles, D.L. (2013). The Role of Wealth and Neoliberalism in Barack Obama‘s
Selection, Election, and Presidency, The Journal of Pan African Studies, 6(6): 277-
302.

Macgregor, D.H. (1949). Economic Thought and Policy. London: Oxford University
Press.

Madrilonia Collective (2011). La Carta de los Comunes. Para El Cuidado y Disfrute de

lo que de Todos es. Madrid: Traicantes de Suenos.

Maeckelbergh, M. (2012). Mobilizing to Stay Put: Housing Struggles in New York City.
International Journal of Urban and Regional Research, 36(4): 655–73.

Magdy, Z. (2011). Egypt: The two faces of liberation. [Γηαζέζηκν ζην:

https://www.opendemocracy.net/5050/zainab-magdy/egypt-two-faces-of-
liberation (3/8/2015)].

Makki, F. (2014). Development by Dispossession: Terra Nullius and the Social-Ecology

of New Enclosures in Ethiopia, Rural Sociology, 79(1): 79-103.

Makrygianni, V. and Tsavdaroglou, H. (2011). Urban Planning and Revolt a spatial

analysis of the December 2008 uprising in Athens, in Vradis, A. and Dalakoglou, D.

648
 (eds) Revolt and crisis in Greece – Between a present yet to pass and a future yet
to come. Oakland, Baltimore, Edinburgh, London & Athens: AK Press & Occupied
London, 29–57.

Mann, S.A. and Kelley, L.R. (1997). Standing at the Crossroads of Modernist Thought:
Collins, Smith, and the New Feminist Epistemologies, Gender and Society, 11(4):
391–408.

Manning, R.B. (1988). Village Revolts: Social Protest and Popular Disturbances in
England, 1509-1640, Oxford: Clarendon Press.

Mansfield, B. (2004). Rules of privatization: contradictions in neoliberal regulation of

North Pacific fisheries. Annals of the Association of American Geographers, 94(3):
565–84.

Mansfield, B. (2007). Property, markets and dispossession. Antipode, 39(3): 479–99.

Mansfield, B. (eds.) (2008) Privatization: property and the remaking of nature,

society relations. Oxford: Blackwell.

Marcuse, P. (1985a). Gentrification, abandonment and displacement: connections,

causes and policy responses in New York City, Journal of Urban and Contemporary
Law, 28:195-240.

Marcuse, P. (1985b). To control gentrification: anti-displacement zoning and planning

for stable residential districts, Review of Law and Social Change, 13: 931-945.

Marcuse, P. (1986). Abandonment, Gentrification and Displacement: the Linkages in

New York City, in Smith, N. and Williams, P. (eds) Gentrification of the City.
London: Unwin Hyman.

Marcuse, P. (2009). From critical urban theory to the right to the city, City, 13(2-3):
185-197.

Marella, M.R. (2014). The Constituent Assembly of the Commons (CAC), Open
Democracy. (Γηαζέζηκν ζην: https://www.opendemocracy.net/can-europe-make-
it/maria-rosaria-marella/constituent-assembly-of-commons-cac (12/11/2015)]

María Arguedas, J. (1958). Los ríos profundos. Buenos Aires: editorial Losada.

Martin, J.N. and Nakayama, T.K. (1999). Thinking Dialectically About Culture and
Communication, Communication Theory, 9: 1–25.

Martinez, M. (2013). The squatting movement in Spain. A local and global cycle of
urban protest. In Squatting Europe Kollective (eds) Squatting in Europe Radical
Spaces, Urban Struggles. Winehoe-New York-Port Watson: Min0r c0mp0sition,
113-138.

Martínez, M. (2015). Between Autonomy And Hybridisation: Urban Struggles Within

The 15M Movement In Madrid, paper presented at the RC21 International
Conference on ―The Ideal City: between myth and reality. Representations,
policies, contradictions and challenges for tomorrow's urban life‖. Urbino: RC21.

Martínez, M. and Davila, J.L. (2014). Windmills: The face of Dispossession, The Land
Deal Politics Initiative. Institute for Development Studies (IDS) Brighton:
University of Sussex.

649
Martínez, M.Z. and Huertas, M.T. (2009). Urban social movemnts: Gender
approaches, in 4th International Conference of the International Forum on
Urbanism (IFoU) Amsterdam/Delft The New Urban Question – Urbanism beyond
Neo-Liberalism.

Martínez, M., Piazza G. and Pruijt, H. (2013). Introduction, in Squatting Europe

Kollective, Squatting in Europe Radical Spaces, Urban Struggles. Winehoe-New
York-Port Watson: Min0r c0mp0sitions, 11-16.

Marx, K. (1966[1894]). Capital Vol. III. London: Lawrence & Wishart.

Massey, D. (1984). Spatial divisions of labor: Social structures and the geography of
production. New York: Methuen.

Massey, S.D., Durand, J. and Malone, J.N. (2002). Beyond smoke and mirrors.
Mexican immigration in an era of economic intergration. New York: Russell Sage
Foundation.

Matsaganis, M. (2013). The crisis and the welfare state in Greece: A complex
relationship, in A. Triandafyllidou, R. Gropas and H. Kouki (eds), The Greek crisis
and European modernity. London: Palgrave MacMillan, 152-177.

Matos Mar, J. (2004). Desborde popular y crisis del estado. Veinte anos despues.
Lima: Fondo Editorial del Congreso del Peru.

Mattei, U. (2011). The state, the market, and some preliminary question about the
commons, [Γηαζέζηκν ζην: http://works.bepress.com/ugo_mattei/40/
(15/10/214)].

Matsu, K. (2011). A million man march on Wall Street: how to spark a people‘s revolt
in the West, Adbusters. [Γηαζέζηκν ζην :
http://www.adbusters.org/blogs/adbusters-blog/million-man-march-wall-
street.html (12/9/2015)].

Matsuda, M. (1991). Beside My Sister, Facing the Enemy: Legal Theory out of
Coalition, Stanford Law Review, 43(6): 1183-92.

Mayer, M. (1993). The career of urban social movements in West Germany, in R.

Fisher and J. Kling (eds.), Mobilizing the community. Local politics in the era of the
global city, Urban Affairs Annual Review 41. London: Sage.

Mayer, M. (2009). The ‗Right to the City‘ in the context of shifting mottos of urban
social movements, City, 13(2-3): 362-374.

Mayer, M. (2013a). First world urban activism, City, 17(1): 5-19.

Mayer, M. (2013b). Preface, in Squatting Europe Kollective, Squatting in Europe

Radical Spaces, Urban Struggles. Winehoe-New York-Port Watson: Min0r
c0mp0sitions, 1-9.

Mbembe, A. and Nuttall, S., (eds.) (2008). Johannesburg: The Elusive Metropolis.
Durham: Duke University Press.

McCall, L. (2005). The complexity of Intersectionality, The University of Chicago

Press, Signs: Journal of Women in Culture and Society, 3(3): 1771-1800.

McCallum, B.T. (1989). Monetary Economics: Theory and Policy. New York:
Macmillan.

650
McCarthy, J. (2001). Environmental enclosures and the state of nature in the
American West, in Peluso, N. and M. Watts, (eds.), Violent Environments, Ithaca,
NY: Cornell University Press, 117–145.

McCarthy, J. (2005). Commons as counterhegemonic projects, Capitalism, Nature,

Socialism, 16(1): 9–24.

McCarthy, J.F., Vel J.A.C. and Afiff, S. (2012). Trajectories of land acquisition and
enclosure: development schemes, virtual land grabs, and green acquisitions in
Indonesia‘s Outer Islands, Journal of Peasant Studies, 39(2): 521-549.

McClintock, A. (1995). Imperial Leather: Race, Gender and Sexuality in the Colonial
Context. New York: Routledge.

McCraw, Th. (1984). Prophets of Regulation. Cambridge: Belknap Press.

McFarlane, C. (2006a). Crossing borders: development, learning and the North –

South divide, Third World Quarterly, 27(8): 1413-1437.

McFarlane, C. (2006b). Transnational development networks: bringing development

and postcolonial approaches into dialogue, The Geographical Journal, 172(1): 35-
49.

McFarlane, C. (2008a). Urban Shadows: Materiality, the ‗Southern City‘ and Urban
Theory, Geography Compass, 2(2): 340–358.

McFarlane, C. (2008b). Governing the Contaminated City: Infrastructure and

Sanitation in Colonial and Post-Colonial Bombay, International Journal of Urban
and Regional Research, 32(2): 415–35.

McFarlane, C. (2009). Translocal assemblages: Space, power and social movements,

Geoforum, 40: 561–567.

McFarlane, C. (2010). The Comparative City: Knowledge, Learning, Urbanism.

International Journal of Urban and Regional Research, 34(4): 725–742.

McFarlane, C. (2011). Assemblage and critical urbanism, City, 15(2): 204-224.

McKay, G. (1998). DiY Culture Party & Protest in Nineties Britain. London-New York:
Verso.

McKean, M. and Ostrom, Δ. (1995). Common property regimes in the forest: just a
relic from the past?‘, Unasylva, 46(180): 3–15.

McKenzie, E. (1996). Privatopia. New Haven, CT: Yale University Press.

McMichael, P. (2006). Peasant Prospects in the Neoliberal Age, New Political Economy,
11(3): 407–18.

McMichael, P. (2008). Peasants Make Their Own History, But Not Just as They
Please…, Journal of Agrarian Change, 8(2–3): 205–28.

McMichael, P. (2009). A Food Regime Genealogy, Journal of Peasant Studies, 36(1):

139–69.

McMichael, P. (2010). Agrofuels in the Food Regime, Journal of Peasant Studies,

37(4): 609–29.

Megay, E.N. (1970). Anti-Pluralist Liberalism: The German Neoliberals, Political

Science Quarterly, 85(3): 422–442.

651
Melucci, A. (1982). L'invenzione del presente: Movimenti, identità, bisogni individuali.
Bologna: Il Mulino.

Memmi, A. (1967[1957]). The Colonizer and the Colonized. Boston: Beacon Press.

Merrifield, A. (2011). The right to the city and beyond, City, 15(3-4): 473-481.

Merrifield, A. (2012). The Urban Question under Planetary Urbanization. International

Journal of Urban and Regional Research, 37(3): 909-922

Mertes, T. (2004). The Movement of Movements: A Reader. London: Verso.

Meth, P. (2013). ―I Don‘t Like My Children to Grow up in this Bad Area‖: Parental
Anxieties about Living in Informal Settlements, International Journal of Urban and
Regional Research, 37(2): 537–55.

Midgley, C. (eds.) (1998). Gender and Imperialism. Manchester: Manchester

University Press.

Midnight Notes Collective (1990). The New Enclosures. New York: Autonomedia.

Midnight Notes Collective and Friends, (2009). Promissory Notes: From Crises to
Commons [Γηαζέζηκν ζην: http://www.midnightnotes.org/mnpublic.html θαη
κεηαθξαζκέλν ζην http://rebelnet.gr/articles/view/Promissory-Notes--From-Crisis-
to-Commons-1 (10/11/2014)].

Mies, M. (1980). Indian Women and Patriarchy: Conflicts and Dilemmas of Students
and Working Women. New Delhi: Concept.

Mies, M. (1982). Lace Makers of Narsapur: Indian Housewives Produce for the World
Market. London: Zed Books.

Mies, M. (1998[1986]). Patriarchy and Accumulation on a World Scale: Women in the

International Division of Labour. New York and London: Zed Books.

Mignolo, W. (2009). The communal and the decolonial, Turbulence. [Γηαζέζηκν ζην:
http://turbulence.org.uk/turbulence-5/decolonial/ (10/12/2014)].

Milgrom, R. (2008). Lucien Kroll: design, difference, everyday life, in Goonewardena

K., Kipfer St., Milgrom R., Schmid Chr. (eds.) Space, Difference, Everyday Life:
Reading Henri Lefebvre. New York-London: Routledge.

Mills, J. (2005). Treating attachment pathology. Oxford: Jason Aronson.

Mills, J. (2002). A critical history of economics. Basingstoke, UK: Palgrave MacMillan.

Mincer, J. (1958). Investment in Human Capital and Personal Income Distribution

Journal of Political Economy, 66.

Mingay, G.E. (1997). Parliamentary Enclosure in England: An Introduction to its

Causes, Incidence and Impact, 1750–1850. London: Longman.

Minton, A. (2009). Ground Control. London: Penguin.

Miraftab, F. and Wills, S. (2007). Insurgency and spaces of active citizenship, Journal
of Planning Education and Research, 25(2): 200–217.

Mirowski, Ph. and Plehwe, D. (2009). The road from Mont Pèlerin: the making of the
neoliberal thought collective. Cambridge, Mass: Harvard University Press.

652
Mitchell, D. (2003). The Right to the City: Social Justice and the Fight for Public
Space. New York - London: The Guilford Press.

Mitchell, D. and Heynen, N. (2009). The geography of survival and the right to the
city: Speculations on surveillance, legal innovation, and the criminalization of
intervention, Urban Geography 30: 611–630.

Mitchell, Δ. (2013). I am a woman and a human: a Marxist feminist critique of

intersectionality theory. [Γηαζέζηκν ζην: http://libcom.org/ (12/02/2015)].

Mohan, G., Brown, E., Milward, B. and Zack-Williams, A.B. (2000). Structural
Adjustment: Theory, Practice and Impacts. London: Routledge.

Moir, E. and Leyshon, M. (2013). The design of decision-making: participatory

budgeting and the production of localism, Local Environment, 18(9): 1002-1023.

Mollenkopf, J. (1997). Hollow in the Middle. The Rise and Fall of New York City‘s
Middle Class, Report to the New York City Council.

Mommaas, H. (2002). City branding: the necessity of socio-cultural goals. Ηn Hauben,

T., Vermeulen, M. and Patteeuw, V. (eds.), City Branding: image building &
building images. Rotterdam: NAI Uitgevers.

Montaner Martorel, M.J. (2003). Repensar Barcelona. Barcelona: Edicions UPC.

Moore, D. (2004). The Second Age of the Third World: from primitive accumulation to
global public goods? Third World Quarterly, 25(1): 87–109.

Moraga, C. and Anzaldúa, G., (eds.) (1983). This Bridge Called My Back: Writings by
Radical Women of Color. New York: Kitchen Table.

Moravcsik, A. (1998). The Choice for Europe: Social Purpose & State Power from
Messina to Maastricht. Ithaca New York: Cornell University Press.

Moser, I. (2006). Sociotechnical Practises and Difference: On the Interferences

Between Disability, Gendre, and Class, Science, Technology and Human Values,
31(5): 537-64.

Mosey, Chr. (2000). Car Wars - Battles on the Road to Nowhere. London: Vision
Paperbacks.

Mudi, P. (2013). Resisting and challenging neoliberalism. The development of italian

social centers, in Squatting Europe Kollective (eds) Squatting in Europe Radical
Spaces, Urban Struggles. Winehoe-New York-Port Watson: Min0r c0mp0sition, 61-
88.

Munk, R. (2005). Neoliberalism and Politics, and the Politics of Neoliberalism, in Saad-
Filho, A. and Johnston, D., (eds.), Neoliberalism: A Critical Reader. London: Pluto
Press.

Mushaben, J.M. (2006). Thinking globally, integrating locally: gender,

entrepreneurship and urban citizenship in Germany, Citizenship Studies 10(2):
203-27.

Mylonas, Y. (2014). Crisis, Austerity and Opposition in Mainstream Media Discourses

of Greece, Critical Discourse Studies, 11(3): 305-321.

Narayan, U. (1997a). Dislocating Cultures: Identities, Traditions, and Third World

Feminism (Thinking Gender). New York-London: Routledge.

653
Narayan, U. (1997b). Contesting Cultures: Westernization,'respect for cultures, and
third-world feminists, in Linda J. Nicholson (ed.), The Second Wave: A Reader in
Feminist Theory. New York-London: Routledge, 396-414.

Nash, C.J. (2008). Re-think intersectionality, Feminist Review, 89: 1-15.

Neary, M. and Winn, J. (2012). Open education: Common(s), commonism and the
new common wealth, ephemera, 12(4): 406-422.

Neeson, J.M. (1996[1993]). Commoners: Common Right, Enclosure and Social

Change in England, 1700–1820. Cambridge: Cambridge University Press.

Negri, A. (2009). Communism: some thoughts on the concept and practice, in C.

Douzina and S. Zizek (eds) The Idea Of Communism. London: Verso, 155-166.

Neher, P.A. (1978). The Pure Theory of the Muggery, American Economic Review, 68:
437-445.

Nelson, P. (2007). Human rights, the Millennium Development Goals, and the future
of development cooperation, World Development, 35(12): 2041-2055.

Nicholls, A. (1994). Freedom with Responsibility: The Social Market Economy in

Germany 1918–1963. Oxford: Clarendon Press.

NiON (Not in Our Name) (2010). Not in our name! Jamming the gentrification
machine: a manifesto, City, 14(3): 323–5.

Nkrumah, K. (1970[1964]). Consciencism: Philosophy and Ideology for

Decolonization. New York: Montly Review Press.

Nonini, D.M., (eds.) (2007). The Global Idea of ―the Commons‖. Oxford: Berghahn.

Norman, C. (1984). No Panacea for the Firewood Crisis, Science, 226: 676.

Notes From Nowhere (eds.), (2003). We Are Everywhere: The Irresistible Rise of Anti
Capitalism. London: Verso.

Novy, J. and Colomb, Cl. (2012). Struggling for the Right to the (Creative) City in
Berlin and Hamburg: New Urban Social Movements, New ‗Spaces of Hope‘?
International Journal of Urban and Regional Research, 37(5): 1816-1838.

O' Brien, M. (1981). The Politics of Reproduction. London and Boston: Routledge &
Kegan Paul.

O‘ Connell, J. (2010). The 2007 crisis and countercyclical policy, Studies in Economics
and Finance, 27(2): 148–60.

O' Dwyer, R. (2013). Spectre of the commons: Spectrum regulation in the

communism of capital, Ephemera: theory & politics in organization, 13(3): 497-
526.

Obama, B. (2006). The Audacity of Hope: Thoughts on Reclaiming the American

Dream, New York: Crown/Three Rivers Press.

Obama, B. (2014). "The Most Important Title is 'Citizen'": President Obama on the
Significance of a Civil Society, Clinton Global Initiative in New York, N.Y.
September 23. [Γηαζέζηκν ζην:
https://www.whitehouse.gov/blog/2014/09/23/most-important-title-citizen-
president-obama-importance-civil-society 13/10/2015)]

654
Observatorio Metropolitano (2011). People of Europe Rise up! Crisis y revolución en
Europa. Madrid: Traficantes de Sue os.

Official Journal of the European Communities (1987). Single European Act, 30/ L 169.

Official Journal of the European Communities (1992). Treaty on European Union,

signed at Maastricht on 7 February 1992, 92/C/ 191/01.

Official Journal of the European Communities (1997). Treaty of Amsterdam, 37/C

340/01.

Official Journal of the European Communities (2007). Treaty of Lisbon amending the
Treaty on European Union and the Treaty establishing the European Community,
signed at Lisbon, 13 December 2007, 2007/ C 306/01.

Öğdül, H.G. (2010). Urban and Rural Definitions in Regional Context: A Case Study on
Turkey, European Planning Studies, 18(9): 1519-1541.

Olad, A. (2013). UKIP has an advantage that is not based on concrete policy
proposals, Migrants Right Network. [Γηαζέζηκν ζην:
http://www.migrantsrights.org.uk/blog/2013/05/ukip-has-advantage-not-based-
concrete-policy-proposals (15/10/2015)].

Oleksy, E.H. (2011). Intersectionality at the Cross-roads, Women‘s Studies

International Forum, 34(4): 263-70.

Ollman, B. and Smith, T. (2008). Introduction in Ollman B., Smith T. (eds.) Dialectics
For The New Century. New York: Palgrave-Macmillan.

Olofsson, Kr. (2014). Accumulation by Dispossession through Sports Mega-Events:

The case of Vila Autodromo and the creation of the Rio 2016 Olympic Park, Master
Thesis. Malmö: Faculty of Culture and Society, Malmö University.

Olson, M. (1965). The Logic of Collective Action. Public Goods and the Theory of
Groups. Cambridge, Mass: Harvard University Press.

Ong, A. (1999). Flexible citizenship: the cultural logics of transnationality. Durham:

Duke University Press.

Ong, A. (2006). Neoliberalism as Exception: Mutations in Citizenship and Sovereignty.

Durham: Duke University Press.

Ophuls, W. (1973). Ecology and the Politics of Scarcity. San Francisco: Freeman.

Ostrom, E. (2009). Beyond Markets and States: Polycentric Governance of Complex

Economic Systems, Workshop in Political Theory and Policy Analysis. Bloomington:
Indiana University.

Ostrom, E. (2012). The Future of the Commons: Beyond Market Failure and
Government Regulation, London: iea-The Institute of Economic Affairs.

Ostrom E., Burger, J., Field, C.B., Norgaard, R.B. and Policansky, D. (1999).
Revisiting the Commons: Local lessons, global challenges, Science, 284: 278-282.

Ostrom, E., Dietz T., Dolsak N., Stern P., Stonich S. and Weber, E., (eds.) (2002).
The Drama of the Commons, Committee on the Human Dimensions of Global
Change. Washington DC: National Academy Press.

Ostrom, E. and Hess, Ch. (2007). Private and common property rights, Workshop in
Political Theory and Policy Analysis. Bloomington: Indiana University.

655
Oudenampsen, Κ. (2013). Explaining the Swing to the Right: The Dutch Debate on
the Rise of Right-Wing Populism in Ruth Wodak, Majid KhosraviNik, Brigitte Mral
(eds) Right-Wing Populism in Europe: Politics and Discourse. London-New York:
Bloomsbury Academic

Owens, L. (2008). From Tourists to Anti-Tourists to Tourist Attractions: The

Transformation of the Amsterdam Squatters‘ Movement, Social Movement Studies
7(1): 43-59.

Oz, O. and Eder, M. (2012). Rendering Istanbul‘s Periodic Bazaars Invisible:

Reflections on Urban Transformation and Contested Space, International Journal of
Urban and Regional Research 36(2): 297–314.

Padgett, St. (2003). Political Economy: The German Model under Stress, in Stephen
Padgett, William E. Paterson, Gordon Smith, Developments in German Politics 3.
Durham, North Carolina: Duke University Press.

Padoa-Schioppa, T. (1994). The Road to Monetary Union. Oxford: Clarendon Press.

Pant, G. (2012). From the Vantage Point of Tahrir Square: Popular Uprising in the
Arab World, International Studies, 49(3-4) 331-350.

Parker, S. (2005). Communities in common, City, 9(1): 147-149.

Parr, A. (2014). Urban Debt, Neoliberalism and the Politics of the Commons, Theory
Culture Society, 0(0): 1-23.

Pasquinelli, M. (2010). Beyond the Ruins of the Creative City: Berlin‘s Factory of
Culture and the Sabotage of Rent, in KUNSTrePUBLIK (ed.), Skulpturenpark
Berlin_Zentrum. Berlin: Verlag der Buchhandlung Walther König, 246-259.

Pasquino, G. (2014). Italy: The Triumph of Personalist Parties, Politics & Policy, 42:
548-566.

Patel, S. and Paul, A. (2010). Re Dharavi. Mumbai: Sparc and Krvia.

Patijn, S. (2000). Broedplaats Amsterdam, Uitkrant, 5(1): 78.

Patomäki, H. (2009). Neoliberalism and the Global Financial Crisis, New Political
Science, 31(4): 431-442.

Pearce, F. (2012). Land Grabbers: The Fight over Who Owns the Earth. Boston, MA:
Beacon.

Peck, J. (2007). The Neoliberal City: Governance, Ideology, and Development in

American Urbanism by Jason Hackworth, Annals of the Association of American
Geographers, 97(4): 806-809.

Peck, J. (2010). Constructions of neoliberal reason. Oxford: Oxford University Press.

Peck, J. (2012). Austerity urbanism, City, 16(6): 626-655.

Peck, J. and Tickell, A. (1995). The social regulation of uneven development:

―Regulatory deficit,‖ England‘s South East and the collapse of Thatcherism.
Environment and Planning A, 27(1): 15–40.

Peck, J. and Tickell, A. (2002). Neoliberalizing Space, Antipode, 34(3): 380-404.

Peck, J. and Theodore, N. (2007). Variegated capitalism, Progress in Human

Geography, 31(6): 731–772.

656
Peck, J., Theodore, N. and Brenner, N. (2010). Postneoliberalism and its Malcontents,
Antipode, 41: 94–116.

Pedlowski, M.A. (2012). Mega-Projects and State-Driven Land Grabbing in Brazil:

Violence and Dispossession in the Name of Economic Development, Presented at
the International Conference on Global Land Grabbing II. Ithaca New York: Cornell
University Press.

Pelinka, A. (2005). Right-Wing Populism Plus "X": The Austrian Freedom Party (FPÖ)
in Challenges to Consensual Politics: Democracy, Identity, and Populist Protest in
the Alpine Region. Brussels: P.I.E.-Peter Lang, 131–146.

Penner, J.E. (1997). The Idea of Property in Law. Oxford: Clarendon Press.

Pennington, M. (2012). Elinor Ostrom, Common-Pool Resources and the Classical

Liberal Tradition in The Future of the Commons: Beyond Market Failure and
Government Regulation. London: iea-The Institute of Economic Affairs.

Perelman, M. (2000). The Invention Of Capitalism Classical Political Economy and the
Secret History of Primitive Accumulation. Durham and London: Duke University
Press.

Petmesidou, M. (2013). Is social protection in Greece at a crossroads?, European

Societies 15(4): 597-616.

Petropoulou, C. (2010). From December‘s youth uprising to the rebirth of urban social
movements. An attempt of a space-time approach, International Journal of Urban
and Regional Research, 34(1): 217–24.

Phillips, C. and Gilbert, L., (2005). Political natures: Reappropriation of home and
water rights in Toronto, in Wastl-Walter D., Staeheli L. and Dowler L. (eds) Rights
to the City: International Geographical Union, Home of Geography Publication
Series Volume III. Rome: Societa` Geografica Italiana, 65-75.

Phoenix, A. and Pattynama, P. (2006). Editorial, European Journal of Woman‘s

Studies, 13(3): 187.

Pickvance, C. (2003). From urban social movements to urban movements: a review

and introduction to a symposium on urban movements. International Journal of
Urban and Regional Research, 27: 102–109.

Picardi, A.C. and Seiferi, W.W. (1977). A Tragedy of the Commons in the Sahel,
Ekistics, 43: 297-304.

Pillai, N. (2008). Right to Health and the Universal Declaration of Human Rights, The
Lancet 372 (9655): 2005–2006.

Pilcher, J. and Whelehan, I. (2004). 50 Key Concepts in Gender Studies. London:

Sage Publications.

Plehwe, D. and Walpen, B. (2006). Between network and complex organization: the
making of neoliberal knowledge and hegemony, in Plehwe, D., Walpen, B. and
Neunhoffer, G. (eds) Neoliberal Hegemony: A Global Critique. London: Routledge,
27-50.

Podlashuc, L. (2009). Saving Women: Saving the Commons, ζην Salleh, Ariel (επηκ.)
Eco-Sufficiency and Global Justice. New York-London: Macmillan Palgrave.

657
Polsky, S. (2013). Looking back at Ed Koch‘s legacy of NYC gentrification, [Γηαζέζηκν
ζην:
http://ny.curbed.com/archives/2013/02/01/looking_back_at_ed_kochs_legacy_of_
nyc_gentrification.php (2015/08/02)]

Pomili, R. and Amendola, G. (2012). Desiderio ed etica sovversiva del comune.

Conricerca e produzione del comune oltre la famiglia, il welfare e la cittadinanza in
Uninomade 2.0 [Γηαζέζηκν ζην: http://www.uninomade.org/desiderio-ed-etica-
sovversiva-del-comune/ (2/12/2014)].

Popper, Θ. (1945). The Open Society and its Enemies. London:Routledge.

Porto Gonçalves, C.W. (2001). Geo-grafias. Movimientos sociales, nuevas

territorialidades y sustentabilidad. Mexico: Siglo XXI.

Porto Gonçalves, C.W. (2006). A Reinvenção dos Territórios: a experiência latino-

americana e caribenha, in A.E. Cecena, Los desafios de las emancipaciones en un
contexto militarizado. Buenos Aires: Clacso.

Poulantzas, Λ. (1969). The Problems of the Capitalist State, New Left Review, 58: 67-
78.

Prakash, G. (1990). Bonded Histories: Genealogies of Labour Servitude in Colonial

India. Cambridge: Cambridge University Press.

Prakash, G. (1999). Another Reason: Science and the Imagination of Modern India.
Princeton NJ: Princeton University Press.

Prakash, G., (eds.) (1995). After Colonialism: Imperial Histories and Postcoonial
Displacements. Princeton, NJ: Princeton University Press.

Prakash Mathur, O. (2012). Slum Clearance to Property Titling: A legislative

framework for slum-free cities? New Delhi: National Institute of Urban Affairs.

Prateek, G. (2012). Land Grabbing: all in the name of food security? Indian Fusion.
[Γηαζέζηκν ζην: http://www.oaklandinstitute.org/land-grabbing-all-name-food-
security (12/12/2014)].

Price, J. (2001). Thucydides And Internal War. Cambridge: University Press.

Prins, B. (2006). Narrative Accounts of origins. A Blind spot in the Intersectionality

Approach, European Journal of woman‘s studies, Special Issue on intersectionality
13(3): 277-90.

Prudham, S. (2007). The fiction of autonomous invention: accumulation by

dispossession, commodification, and life patents in Canada, Antipode, 39(3): 406–
429.

Prudham, S. and Heynen, N. (2011). Introduction: Uneven Development 25 Years, On

Space, Nature and the Geographies of Capitalism, New Political Economy, 16(2):
223-232.

Pruijt, H. (2004). Okupar en Europa, in R. Adell Argilés, and M. Martínez López (eds.),
¿Dónde están las llaves? El movimiento okupa: prácticas y contextos sociales.
Madrid: La Catarata.

658
Pruijt, H. (2013). Squating in Europe. In Squatting Europe Kollective (eds) Squatting
in Europe Radical Spaces, Urban Struggles. Winehoe-New York-Port Watson: Min0r
c0mp0sition, 17-60.

Ptak, R. (2009). Neoliberalism in Germany: Revisiting the Ordoliberal Foundations of

the Social Market Economy in Mirowski, Philip; Plehwe, Dieter. The Road From
Mont Pèlerin: The Making of The Neoliberal Thought Collective. Cambridge, MA.:
Harvard University Press.

Puar, J. (2007). Terrorist Assemblages: Homonationalism in Queer Times. Durham,

N.C.: Duke University Press.

Purcell, Κ. (2002). Excavating Lefebvre: The right to the city and its urban politics of
the inhabitant, GeoJournal, 58: 99–108.

Purcell, Κ. (2003). Citizenship and the right to the global city: reimagining the
capitalist world order, International Journal of Urban and Regional Research, 27:
564–590.

Purcell, M. and Nevins, J. (2005). Pushing the boundary: state restructuring, state
theory and the case of US-Mexico border enforcement in the 1990s, Political
Geography 24(2): 211–35.

Purkayastha, B. (2012). Intersectionality in a Transnational World, Gender & Society,

26: 55-66.

Putnam, R. (1993). The Prosperous Community-Social Capital and Public Life, The
American Prospect, (13): 35-42.

Raco, M. (2005). Sustainable development, rolled-out neoliberalism and sustainable

communities, Antipode, 37(2): 324–47.

Radkau, J. (2008). Nature and Power. A Global History of the Environment.

Cambridge University Press.

Ramadan, A. (2012). From Tahrir to the world: The camp as a political public space,
European Urban and Regional Studies, 20(1): 145-149.

Rancière, J. (2009). The Emancipated Spectator. London: Verso.

Rancière, J. (2010a). Communists without communism? in Douzinas, C., Zizek S.

(eds) The Idea of Communism. London-New York:Verso, 167-178.

Rancière, J. (2010b). Dissensus on politics and aesthetics. London: Continuum.

Rao, S. and Kale, A. (2013). Through the bazaars of Mumbai: Informality a critical
analysis (Dharavi, Mumbai) in N. Catak, E. Duyan & S. Secer (eds) Rethinking The
Urban. Istanbul: CUI '13 Contemporary Urban Issues Conference Proceedings,
DACAM (Eastern Mediterranean Academic Research center), Η: 62-86.

Rérat, P., Söderström, O. and Piguet, E. (2010). New Forms of Gentrification: Issues
and Debates, Popul, Space Place, 16: 335–343.

Richardson, J.L. (2001). Contending Liberalisms in World Politics: Ideology and Power.
Boulder, CO: Lynne Rienner Publishers.

Ritzer, G. (2007). Contemporary Sociological Theory and Its Classical Roots: The
Basics. Boston: McGraw-Hill.

659
Roberts, A. (2008). Privatizing Social Reproduction: The Primitive Accumulation of
Water in an Era of Neoliberalism, Antipode, 40(4): 535–560.

Roberts, S., Secor, A. and Sparke, M. (2003). Neoliberal geopolitics, Antipode,

35:886-897.

Robinson, J. (2002). Global and world cities: a view from off the map, International
Journal of Urban and Regional Change, 26(3): 513–54.

Robinson, J. (2006). Ordinary Cities: Between Modernity and Development. London:

Routledge.

Robinson, J. (2011). Cities in a World of Cities: The Comparative Gesture.

International Journal of Urban and Regional Research, 35(1): 1–23.

Rodríguez Páez, G. (2014). Counterhegemonic Movements in the Era of Liquid

Modernity: Building a Third Way. A case study of the Spanish indignados, Master
Thesis. Wroclaw: Facoulty of Social Science, Institute of international studies
University of Wroclaw.

Roggero, G. (2010). Five Theses on the Common, Rethinking Marxism, 22(3): 357-
373.

Roggero, G., Borio, G. and Pozzi, F. (2007). Conricerca as political action, in M. Cote,
Day, R.J.F. and G., de Peuter (eds) Utopian pedagogy: Radical experiments against
neoliberal globalization. Toronto: University of Toronto Press.

Rooke, M. (2002). The Limitations of ―Open Marxism‖, a review of John Holloway‘s

book, Change the World Without Taking Power, What Next? 23.

Rose, D. (1984). Rethinking gentrification: beyond the uneven development of

marxist urban theory, Environment and Planning D: Society and Space, 1(1): 47-
74.

Ross, Ζ. (2010). Will the "big society" help big cuts?, BBC News. [Γηαζέζηκν ζην:
http://www.bbc.com/news/uk-politics-10687446 (13/10/2015)]

Rosen, J. (2006). A Rolling Shout-Out to Hip-Hop History, The New York Times,
February 12.

Roy, A. (2003). Paradigms of propertied citizenship: Transnational techniques of

analysis, Urban Affairs Review, 38(4): 463–491.

Roy, A. (2004). Transnational trespassings: The geopolitics of urban informality, in A.

Roy and N. AlSayyad (eds.), Urban informality: Transnational perspectives from
the Middle East, South Asia and Latin America. Lanham, MD: Lexington Books,
289–317.

Roy, A. (2005). Urban Informality: Toward an Epistemology of Planning, Journal of

the American Planning Association, 71(2): 147-158.

Roy, A. (2009a). The 21st-Century Metropolis: New Geographies of Theory, Regional

Studies, 43(6): 819–830.

Roy, A. (2009b). Strangely familiar: Planning and the worlds of insurgence and
informality, Planning Theory, 8: 7-11.

Roy, A. (2009c). Why India cannot plan its cities: informality, insurgency and the
idiom of urbanization, Planning Theory, (8)1: 76–87.

660
Roy, A. (2009d). Civic governmentality: the politics of inclusion in Beirut and Mumbai,
Antipode (41)1: 159–79.

Roy, A. (2011a). Slumdog Cities: Rethinking Subaltern Urbanism, International

Journal of Urban and Regional Research, (35)2: 223–38.

Roy, A. (2011b). Conclusion: Postcolonial Urbanism: Speed, Hysteria, Mass Dreams in

Ananya Roy and Aihwa Ong (eds) Worlding Cities: Asian Experiments and the Art
of Being Global. West Sussex: Blackwell Publishing Limited.

Rummens, J.A. (2003). Conceptualising identity and diversity: Overlaps, intersections,

and processes, Canadian Ethics Studies, 35(3): 10-25.

Runkel, C. (2009). The Role of Urban Land Titling in Slum Improvement – the Case of
Cairo A critical examination of the GTZ land titling programme in Manshiet Nasser,
Diploma Thesis Institut für Stadt- und Regionalplanung. Berlin: Technische
Universität Berlin.

Saad-Filho, A. and Johnston, D., (eds), (2005). Neoliberalism: A Critical Reader.

London: Pluto Press.

Said, A. (2015). We ought to be here: Historicizing space and mobilization in Tahrir

Square, International Sociology, 30(4): 348-366.

Sakizlioğlu, B. and Uitermark, J. (2014). The symbolic politics of gentrification. The

restructuring of stigmatized neighborhoods in Amsterdam and Istanbul,
Environment and Planning A, 46(6): 1369-1385.

Salazar, G. and Pinto, J. (2002). Historia contemporanea de Chile IV, Hombre y

feminidad. Sandiago: LOM.

Samers, M. (2005). The Myopia of ‗‗Diverse Economies‘‘, or a Critique of the ‗‗Informal

Economy‘‘, Antipode, 37(5): 875-886.

Sampson, R.J. and Raudenbush, S.W. (2004). Seeing Disorder: Neighborhood Stigma
and the Social Construction of "Broken Windows", Social Psychology Quarterly
67(4): 319-342.

Sánchez, G. (2006). La Patagonia vendida: los nuevos dueños os de la tierra. Buenos

Aires: Ed. Marea.

Sanders, B. (2014). Preventing TPP essential to all U.S. workers, The Ed Show, 16
January .

Sarangi, J. (2007). Presentations of Postcolonialism: New Orientations. New Delhi:

Authorspress.

Saro-Wiwa, K. (1992). Genocide in Nigeria: the Ogoni tragedy. Port Harcourt: Saros
International Publishers.

Sassen, S. (eds), (2002). Global Networks, Linked Cities. London: Pion.

Sassen, S. (2010). A savage sorting of winners and losers: contemporary versions of

primitive accumulation, Globalizations, 7(1–2): 23–50.

Sattar Hatita, Α. (2014). Egypt‘s government buckles down to tackle slum problem,
Ashrq Al-Awsat 29 June.

Scharpf, F.W. (2002). The European Social Model: Coping with the Challenges of
Diversity, Journal of Common Market Studies, 40: 646.

661
Schelling, T.C. (1984). Choice and Consequence: Perspectives of an Errant Economist.
Cambridge, Mass.:Harvard University Press.

Schmid, C. (1998). The dialectics of urbanisation in Zurich: global city formation and
social movements, in INURA (ed.), Possible urban worlds: urban strategies at the
end of the 20th century. Basel: Birkhäuser.

Schmid, C. (2008). Henri Lefebvre‘s theory of the production of space: towards a

three-dimensional dialectic, in Goonewardena K., Kipfer St., Milgrom R. and Chr.,
Schmid, (eds) Space, Difference, Everyday Life: Reading Henri Lefebvre. New
York-London: Routledge.

Sease, J.E. (2006). Protections Available For Plants Under United States Laws, Both
Federal and State, Patent Protection of Plant-Related Innovations: Facts and
Issues, seminar ISF. [Γηαζέζηκν ζην: http://www.ipmvs.com/news/protection-
available-for-plants-under-united-states-law (11/10/2015)].

Shaikh, A. (2005). The Economic Mythology of neoliberalism, in Saad-Filho, A. and

Johnston, D., (eds) Neoliberalism: A Critical Reader. London: Pluto Press.

Sharma, N. (2003). Travel Agency: A Critique of Anti-Trafficking Campaigns, Refuge,

21(3): 53-65.

Shaw, K. (2008). Gentrification: What it is, why it is and what can be done about it,
Geography Compass, 2(5): 1697-1728.

Shepard, B. (2012). Occupy Wall Street, Social Movements and Contested Public
Space, in Shiffman R., Bell R., Brown L.J. and Elizabeth L. Beyond Zuccotti
Park:Freedom of Assebly and the Occupation of Public Space. Oakland: New Village
Press.

Shepsle K.A. and Weingast, B.R. (1984). Legislative Politics and Budget Outcomes, in
Federal Budget Policy in the 1980‘s, eds G. Mills and J. Palmer. Washington, D.C.:
Urban Institute Press, 343-367.

Sheridan, D. (2007). The space of subculture in the city: getting specific about
Berlin‘s indeterminate territories, Field Journal 1: 97-119.

Sherman, J. (1997). Blair to Prescribe New Labour Cure for European Left, The Times,
6 June.

Shields, J. (2007). The extreme right in France: from Pétain to Le Pen. New York-
London: Routledge.

Shields, R. (1988). An English Precis of Henri Lefebvre‘s La Production de l‘Espace,

Urban and Regional Studies Working Paper 63. Brighton: University of Sussex.

Shiva, V. (1997). The Enclosure and Recovery of the Commons: Biodiversity,

Indigenous Knowledge and Intellectual Property Rights. New Delhi: Research
Foundation for Science, Technology and Ecology.

Shiva, V. (2002). Water Wars: Privatization, Pollution and Profit. Cambridge (Mass):
South End Press.

Siciliano, G. (2013). The social and environmental implications of urbanization

strategies and domestic land grabbing in China: The case of Chongming Island,
The Land Deal Politics Initiative, Institute for Development Studies (IDS) Brighton:
University of Sussex.

662
Silva, E. (2009). Challenging Neoliberalism in Latin America. Cambridge: Cambridge
University Press.

Sim, L.L., Lum, S.L. and Malone-Lee, L.C. (2002). Property rights, collective sales and
government intervention: Averting a tragedy of the anti-commons, Habitat
International, 26: 457-470.

Simkovic, M. (2013). Risk-Based Student Loans, Washington and Lee Law Review
70(1): 527.

Simone, AM. (2004). For the City Yet to Come: Changing African Life in Four Cities.
Durham: Duke University Press.

Simone, AM. (2011). The surfacing of urban life: a response to Colin McFarlane and
Neil Brenner, David Madden and David Wachsmuth, City, 15(3–4): 355-364.

Sinn, H.W. (2010). Casino Capitalism. Oxford: Oxford University Press.

Skewes, J.C. (2005). De invasor a deudor: el éxodo desde los campamentos a las
viviendas sociales en Chile, in Alfredo Rodriguez and Ana Sugranyes, Los con
techo. Un desafio para la politica de vivienda social. Santiago: Ediciones Sur.

Skidelsky, R. (2009). Keynes: The Return of the Master. UK: Allen Lane.

Skocpol, Th., and Williamson, V. (2012). The Tea Party and the Remaking of
Republican Conservatism, Oxford: Oxford University Press.

Slater, G. (2005 [1907]). The English Peasantry and the Enclosure of Common Fields,
Elibron Classics Replica Edition. New York: Adamant Media.

Slater, T. (2006). The Eviction of Critical Perspectives from Gentrification Research,

International Journal of Urban and Regional Research, 30: 737–757.

Slater, T. (2009). Missing Marcuse: On gentrification and displacement, City, 13(2-3):

292-311.

Smith, A. (1976[1776]). An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of
Nations. New York: Oxford University Press.

Smith, A. (1976[1759]). The Theory of Moral Sentiments. Oxford: Oxford University

Press.

Smith, A. (1980[1795]). The Principles which lead and direct Philosophical Enquiries,
illustrated by the History of Astronomy; The Principles which lead and direct
Philosophical Enquires; illustrated by the History of Ancient Physics. In W.P.D.
Wightman and J.C. Bryce (eds) Essays on Philosophical Subjects, Indianapolis:
Liberty Fund.

Smith, D.E. (1987). The everyday world as problematic: a feminist sociology.

Toronto: University of Toronto Press.

Smith, D.E. (1990). Conceptual practices of power. Boston: Northeastern University

Press.

Smith, D.E. (1999). Writing the social: critique, theory, and investigations. Toronto:
University of Toronto Press.

Smith, N. (1987). Gentrification and the Rent Gap. Annals of the Association of
American Geographers, 77: 462–465.

663
Smith, N. (1996). The New Urban Frontier: Gentrification and the revanchist city.
Oxon: Routledge.

Smith, N. (1997). The satanic geographies of globalization: uneven development in

the 1990s, Public Culture, 10(1): 169–189.

Smith, N. (2002). New Globalism, New Urbanism: Gentrification as Global Urban

Strategy, Antipode, 34: 427–450.

Smith, R.J. (1981). Resolving the tragedy of the commons by Creating Private
Property Rights in Wildlife, CATO Journal, 1: 439-468.

Smith, T. (1990). The Logic of Marx's Capital: Replies to Hegelian Criticism. Albany,
NY: State University of New York Press.

Snidal, D. (1985). Coordination Versus Prisoner‘s Dilemma: Implications for

International Cooperation and Regimes, American Political Science Review, 79:
923-947

Sooke, Α. (2011). Milton Glaser: his heart was in the right place, The Daily Telegraph
7 February.

Spigel, J. (2012). Migrant workers in Dubai: ―They are sucking our blood‖, RNW
[δηαζέζηκν ζην http://www.rnw.org/archive/migrant-workers-dubai-they-are-
sucking-our-blood (12/02/2015)].

Spivak, G.Ch. (1988). Can the Subaltern Speak? In Cary Nelson and Lawrence
Grossberg (eds) Marxism and the Interpretation of Culture, 271-313.

Spivak, G.Ch. (1990). The Postcolonial Critic: Interviews, Strategies, Dialogues. New
York-London: Routledge.

Spivak, G.Ch. (1999). A Critique of Postcolonial Reason: Towards a History of the

Vanishing Present. Cambridge MA: Harvard University Press.

Spivak, G.Ch. (2003). Death of a disciple. New York: Columbia University Press.

Spivak, G.Ch. and Guha, R., (eds) (1988). Selected Subaltern Studies. Delhi and New
York: Oxford University.

Springer, S. (2013). Violent Accumulation: A Postanarchist Critique of Property,

Dispossession, and the State of Exception in Neoliberalizing Cambodia, Annals of
the Association of American Geographers, 103(3): 608-626.

Squires, J. (1999). Gender in Political Theory. Cambridge and Oxford: Polity Press.

St John, Gr. (2009). Technomad: Global Raving Countercultures. London: Equinox

Publishing.

Stamatiou, E. (2002). Land Policy: Overview of Greek Land Property and Relations,
Discussion Paper Series University of Thessaly, 8(7): 145-176.

Staunæs, D. (2003). Where have all the subjects gone? Bringing together the
concepts of intersectionality and subjectification. NORA: Nordic Journal of Feminist
and Gender Research, 11(2): 101-110.

Staunæs D. and Sondergaard D.M. (2010). Intersectionality: A Theoretical

Adjustment, in Researching Differently, ed. Rosemarie, Buikema, Gabriele Griffin
and Nina Lykke. New York: Routledge.

664
Stavrides, St. (2011). Communities of crisis, squares in movement, Professional
Dreamers, working paper no. 6.

Stavrides, St. (2012). Squares in Movement, South Atlantic Quarterly, 111(3): 585-
596.

Stavrides, St. (2013). Re-inventing Spaces of Commoning: Occupied Squares in

Movement, Quaderns-e Institut Catala d' Antropologia, 18(2): 22-39.

Stavrides, St. (2014). Emerging Common Spaces as Challenge to the City of Crisis, in
Jaya Klara Brekke, Dimitris Dalakoglou, Christos Fillipidis and Antonis Vradis Crisis-
scapes: Athens and Beyond. Athens: City at a Time of Crisis project, 209-214.

Steinberg, Ph. E., Nyman, E. and Caraccioli, J.M. (2012). Atlas Swam: Freedom,
Captial, and Floating Sovereignties in the Seasteading Vision, Antipode, 44(4):
1532-50.

Stenvoll, D. (2002). From Russia with Love? Newspaper Coverage of Cross-Border

Prostitution in Northern Norway 1990-2001‖, The European Journal of Women‘s
Studies, 9(2): 143-162.

Stevenson, Λ. (2010). Education, neoliberalism and cultural citizenship: Living in 'X

Factor' Britain, European Journal of Cultural Studies, 13: 341.

Stigler, G. (1971). Ρhe Theory of Economic Regulation, Bell Journal of Economics &
Management Science, 2: 3-21.

Stiglitz, J. (1998). Moving toward the Post-Washington Consensus. Tokyo: The United
Nations University.

Stiglitz, J. (2009). Where is the world goning, mr Stiglitz? Film, First run Features.

Stiglitz, J. (2010). Time for a Visible Hand: Lessons from the 2008 World Financial
Crisishttp://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/9780199578801. Oxford:
Oxford University Press.

Stiglitz, J. (2014). On the Wrong Side of Globalization, New York Times 15 March.

Stoetzler, M. (2005). Subject trouble Judith Butler and dialectics. Philosophy Social
Criticism, 31(3): 343-368.

Stone, A. (2007[2004]). On the Genealogy of Women: A Defence of Anti-

Essentialism, in Stacy Gillis, Gillian Howie and Rebecca Munford (eds) Third Wave
Feminism: A Critical Exploration, New York: Palgrave Macmillan.

Stott, M., (eds) 2011. The Big Society Challenge, Cardiff: Keystone Development
Trust Publications.

Strauss, L. (1963). The Political Philosophy of Thomas Hobbes. Its Basis and Its
Genesis, Chicago-London: Phoenix Books, The University of Chicago Press.

Sullivan, A. (2001). Cultural Capital and Educational Attainment, Sociology, 35(4):

893-912.

Sullivan, L.R. (2005). Debating the dam: is China‘s Three Gorges Project sustainable?
in: R.S. Axelrod, D.L. Downie and N.J. Vig, (eds) The global environment:
institutions, law and policy. Washington, DC: CQ Press, 244–60.

Swyngedouw, E. (1996). The City as a Hybrid: On Nature, Society and Cyborg

Urbanisation, Capitalism, Nature, Socialism, 7(2): 65-80.

665
Swyngedouw, E. (2004a). Globalisation or ‗glocalisation‘? Networks, territories and
rescaling, Cambridge Review of International Affairs, 17(1): 25-48.

Swyngedouw, E. (2004b). Social Power and the Urbanisation of Water: Flows of

Power. Oxford: Oxford University Press.

Taylor-Gooby, P. and Stoker, G. (2011). The Coalition Programme: A New Vision for
Britain or Politics as Usual? The Political Quarterly, 82: 4-15.

Taylor, J.B. (ed) (1999). Monetary Policy Rules. Chicago: University of Chicago Press.

Taylor, M. and Bending, T. (2009). Increasing commercial pressure on land: building

a coordinated response, Discussion paper. Rome: International Land Coalition.

Tawney, R.H. (1967). The Agrarian Problem in the Sixteenth Century. New York:
Harcourt Brace.

Tekay, C. and Ustun, Z. (2013). A Short History of Feminism in Turkey and Feminist
Resistance in Gezi. [Γηαζέζηκν ζην: http://zeynoustun.com/ (2015/07/12)].

Tekeli, S., (1995). Women in Turkey in the 1980s, in Şirin Tekeli (ed.), Women in
Modern Turkish Society. London and Atlantic Heights, NJ: Zed Books Ltd.

Telmissany, Κ. (2014). The utopian and dystopian functions of Tahrir Square,

Postcolonial Studies, 17(1): 36-46.

Temelová, J. (2007). Flagship developments and the physical upgrading of the post-
socialist inner city: the golden angel project in Prague, Geografiska Annaler, 89 B
(2):169-181.

Thayer, A. (2015). Kill City: Lower East Side Squatters 1992-2000. Brooklyn-New
York: Powerhouse Books.

Thelwell, M. (1980). The Harder They Come: A Novel. New York: Grove Press.

Thomas Κ., Pennick J. and Gray, H. (2004). What is African-American Land

Ownership? Federation/LAF staff.

Thompson, E.P. (1991[1966]). The Making of the English Working Class. Toronto:
Penguin.

Thompson, E.P. (1991). Customs in Common: Studies in Traditional Popular Culture.

Pontypool: The Merlin Press.

Thompson, J.T. (1977). Ecological Deterioration:Local-Level Rule Making and

Enforcement Problems in Niger, in Desertification in and around Arib Lands, ed
M.H. Glantza, Boulder:Westview Press, 57-79.

Tickell, A. and Peck, J. (1995). Social regulation after Fordism: Regulation theory,
neoliberalism and the global-local nexus, Economy and Society 24: 357-386.

Toporowski, J. (2005). Theories of Financial Disturbance, Cheltenham: Edward Elgar.

Trilling, D. (2012). Bloody Nasty People: The Rise of Britain's Far Right. London:
Verso.

Trombetta, L. (2012). More than just a battleground: Cairo‘s urban space during the
2011 protests, European Urban and Regional Studies 20(1): 139-144.

Tronti, M. (1964). Lenin in England [Γηαζέζηκν ζην http://libcom.org/library/lenin-in-

england-mario-tronti (12/11/2015)].

666
Tsavdaroglou, Ch. and Makrygianni, V. (2013a). Occupy urban space: dialectic of
formality and informality in Greece in the era of crisis, in N. Catak, E. Duyan, S.
Secer (eds) Rethinking The Urban Istanbul: DAKAM‘s CUI '13 Contemporary Urban
Issues Conference, 87-98.

Tsavdaroglou, Ch. and Makrygianni, V. (2013b). Urban Space and Conflicts in Athens:
from the December 2008 Revolt to the Mobilizations in the Era of Crisis, Quaderns-
e Institut Catala d' Antropologia, 18(2): 22-39.

Tsilimpounidi, M. (2015). A Provocation on Social Kinetics, ζην Ξεηξνπνχινπ, Θξ.,

Βηηνπνχινπ, Α. θαη Ρζαβδάξνγινπ, Σ., 2015. Θνηλσληθά Θηλήκαηα Ξφιεο θαη
Ξεξηθέξεηαο (Urban and Regional Social Movements), Θεζζαινλίθε: εξεπλεηηθή
νκάδα Αφξαηεο Ξφιεηο.

Turgot, J. (1759). Eloge de Vincent de Gournay, Mercure, in Oeuvres of Turgot, 1.

Udo-Udoma, O. (2014). World Bank Public Participation Policies and Processes in

relation to the Lives of Beneficiaries in Slum Upgrading Projects Case Study:
Makoko, Lagos, Nigeria Content, Master Thesis. Cape Town: Department of Civil
Engineering, University of Cape Town.

Ullman, Θ.Ζ. and Wade, P.J. (1996). Shock And Awe: Achieving Rapid Dominance
(National Defense University, 1996), XXIV.

Uninomade (2011). Oltre il welfare, verso il commonfare: riappropriazione della

ri/produzione sociale, riappropriazione della rendita sociale [Γηαζέζηκν ζην:
http://www.uninomade.org/ (8/12/2014)].

UN-HABITAT (2003). Press Release on its report, "The Challenge of Slums: Global
Report on Human Settlements 2003". Nairobi: UN-Habitat.

UN-HABITAT (2006-2007). The State of the World's Cities: the Millennium

Development Goals and Urban Sustainability: 30 Years of Shaping the Habitat
Agenda. London: Earthscan.

UN-HABITAT (2007). What are slums and why do they exist? Nairobi: UN-Habitat.

UN-HABITAT (2008). Participatory Slum Upgrading Programme (PSUP). Nairobi: UN-

Habitat.

UN-HABITAT (2009). Land and slum upgrating. Nairobi: UN-Habitat.

UN-HABITAT (2012). State of the World‘s Cities Report 2012/2013: Prosperity of

Cities, United Nations Human Settlements Programme (UN-HABITAT), Nairobi: UN-
Habitat.

Uzun, N.C. (2003). The Impact of Urban Renewal and Gentrification on Urban Fabric:
Three Cases in Turkey, Tijdschrift voor Economische en Sociale Geografie 94(3):
363-375.

Van Apeldoorn, B. (2009). The Contradictions of ‗Embedded Neoliberalism‘ and

Europe‘s Multi-level Legitimacy Crisis: The European Project and its Limits, in
Contradictions and Limits of Neoliberal European Governance: From Lisbon to
Lisbon, Eds B van Apeldoorn, Jan Drahakoupil & Laura Horn, Basingstoke. UK:
Palgrave MacMillan.

Van der Tuin, I. (2011). New Feminist Materialisms – Review Essay, Women‘s Studies
International Forum, 34(4): 271-277.

667
Van Gent, W.P.C. (2012). Neoliberalization, Housing Institutions and Variegated
Gentrification: How the ‗Third Wave‘ Broke in Amsterdam, International Journal of
Urban and Regional Research, 37(2): 503-522.

Van Horn R. and Klaes, M. (2011). Chicago Neoliberalism Versus Cowles Planning:
Perspectives on Patents and Public Goods in Cold War Economic Thought, Journal
of the History of the Behavioral Sciences, 47(3): 302–321.

Vasudevan, A. (2011). Dramaturgies of dissent: the spatial politics of squatting in

Berlin, 1968– Social & Cultural Geography, 12(3): 283-303.

Vasudevan A., McFarlane C. and Jeffrey, A. (2008). Spaces of enclosure, Geoforum

39: 1641-1646.

Vatiero, M. (2010). The Ordoliberal notion of market power: an institutionalist

reassessment, European Competition Journal, 6(3): 689-707.

Veltmeyer, H. and Petras, J., (eds.) (2014). The New Extractivism: A Post-Neoliberal
Development Model or Imperialism of the Twenty-First Century?. London: Zed
Books.

Vercellone, C. (2011). Modelli di welfare e servizi sociali nella crisi sistemica del
capitalismo cognitive, in Uninomade 2.0 [Γηαζέζηκν ζην:
http://www.uninomade.org/modelli-di-welfare-capitalismo-cognitivo/
(2/12/2014)].

Verloo, Κ. (2006). Multiple Inequalities, Intersectionality and the European Union,

European Journal of Women's Studies, 13(3): 211-228.

Vernon, R. (1976). The "Great Society" and the "Open Society": Liberalism in Hayek
and Popper, Canadian Journal of Political Science / Revue canadienne de science
politique 9(2): 261-276.

Vidal, J. (2008). The great green land grab. The Guardian UK, 13 February.

Vidal, J. (2012). Guatemala farmers losing their land to Europe's demand for biofuels,
The Guardian UK, 5 July.

Visweswaran, Θ. (1996). Small Speeches, Subaltern Gender: Nationalist Ideology and

its Historiography, Subaltern Studies IX: 83-125.

Vlachou, A. (2012). The Greek Economy in Turmoil, Rethinking Marxism: A Journal of

Economics, Culture & Society, 24(2): 171-200.

Vogel, L., (2013[1983]). Marxism and the Oppression of Women: Toward a Unitary
Theory, historical materialism 45. Leiden-Boston-Koln:Brill.

Volcano, A. and Rogue, J. (2012). Insurrections at the intersections: feminism,

intersectionality and anarchism [Γηαζέζηκν ζην:
http://libcom.org/library/insurrections-intersections-feminism-intersectionality-
anarchism (14/01/2015)].

Volcker, P. (2010). How to Reform Our Financial System, The New York Times
January 30.

Volcker, P. (2011). Financial Reform: Unfinished Business, New York Review of Books
October 27.

668
Voulvouli, Α. (2007). Arnavutköy District Initiative. From Environmentalism to
Transenvironmentalism: Practicing Democracy in a Neighbourhood of Istanbul, PhD
Thesis, University College London.

Von Werlhof, C. (2000). ―Globalization‖ and the ―permanent‖ process of ―primitive

accumulation‖: The example of the MAI, the Multilateral Agreement on
Investment. Journal of World Systems Research, 6(3): 728–747.

Wacquant, L. (2007). Parias urbanos. Buenos Aires: Manantial

Wade, R. (1988). Village Republics: Economic Conditions for Collective Action in South
India. Oakland: ICS Press.

Walker, A. and Corbett, St. (2013). The ―Big Society‖, neoliberalism and the
rediscovery of the ‗social‘ in Britain, Critical Social Policy, 33: 451-472.

Wall., D. (1999). Earth First and the Anti-Roads Movement: Radical Environmentalism
and Comparative Social Movements. London: Routledge.

Wallerstein, I. (1979). The Capitalist World-Economy. Cambridge: Cambridge

University Press.

Ware, Vr. (1996). Defining Forces: Race, Gender and Memories of Empire, in Iain
Chambers and Lidia Curtis (eds.) The Post-colonial Question: Common Skies,
Divided Horizons. London: Routledge.

Ward, B. (2013). Ukip's energy and climate policies under the spotlight, The Guardian
4 March.

Warner, G. (2010). Cameron's Komsomol: a youth movement to spread the Big

Society cultural revolution, The Daily Telegraph 8 April.

Watkins, S. (2010). Editorial. Blue Labour?, New Left Review, 63: 5-15.

Weinberg, B. (2000). Homage to Chiapas: The New Indigenous Struggles in Mexico.

London: Verso.

Weir, A. (1996). Sacrificial Logics: Feminist theory and the critique of identity. New
York: Routledge.

Weizman, E. (2006). The Art of War, frieze, 99.

Wekerle, G.R. (2000). Women‘s rights to the city: gendered spaces of a pluralistic
citizenship, in E.F. Isın (ed.), Democracy,citizenship and the global city. London:
Routledge.

Wekker, G. (2004). Still Crazy After All These Years... Feminism for the New
Millennium. European Journal of Women‘s Studies, 11(4): 487-500.

Welch, W.P. (1983). The Political Feasibility of Full Ownership Property Rights: The
Case of Pollution Fisheries, Policy Sciences, 16: 165-180.

West, C. and Fenstermaker, S. (1993). Power, Inequality and the Accomplishment of

Gender: An ethnomethodological view, in England Paula (eds) Theory on Gender-
Feminism on Theory, New York: Aldine de Gruyter, 151-174.

West, C.R. (2012). An Interview with Cornel West on Occupy, Obama and Marx,
CounterPunch. [Γηαζέζηκν ζην http://www.counterpunch.org/2012/11/30/an-
interview-with-cornel-west-on-occupy-obama-and-marx/ (12/11/2015)]

669
White, L.H. (1999). Why Didn't Hayek Favor Laissez Faire in Banking? History of
Political Economy, 31(4): 753–769.

White, H. (1996). Adjustment in Africa, Development and Change, 27: 785–815.

Williams, A., Goodwin, M. and Cloke, P. (2014). Neoliberalism, Big Society and
Progressive Localism, Environment and Planning A, 46: 2798-2815.

Williams, D. and Young, T. (1994). Governance, the World Bank and Liberal Theory,
Political Studies, 42(1): 84–100.

Williamson, J. (1989). What Washington Means by Policy Reform, in Williamson, John

(eds) Latin American Readjustment: How Much has Happened. Washington:
Institute for International Economics.

Williamson, J. (1993). Democracy and the Washington Consensus, World

Development, 21: 329-336.

Wilson, J.Q. and Kelling, G.L. (1982). Broken Windows: The police and neighborhood
safety, The Atlantic, 249(3): 29-38.

Wilson, R.K. (1985). Constraints on Social Dilemmas: An Institutional Approach,

Annals of Operations Research, 2: 183-200.

Wilson, St. (2000). The Magical Universe: Everyday Ritual and Magic in Pre-Modern
Europe. London-New York: Hambledon.

Wintour, P. (2013). Ukip confirms immigration policy is 'under review', The Guardian
3 May.

Wolford, W. (2007). Land reform in the time of neoliberalism: a many-splendored

thing. Antipode, 39(3): 550–570.

Woman‘s Own (1987). ―no such thing as society‖: interview with Margaret Thatcher,
Journalist: Douglas Keay Douglas Keay, published on 31 October 1987 with the
title ―Aids, education and the year 2000‖, 8-10.

Woodhouse, P. and Ganho, A.S. (2011). Is water the hidden agenda of agricultural
land acquisition in sub-Saharan Africa? A paper presented at the Land Deal Politics
Initiative (LDPI) conference on land grabs, IDS Brighton: University of Sussex.

Wordie, J.R. (1983). The chronology of English enclosure, 1500–1914, The Economic
History Review, 36(4): 483-505.

World Bank (1981). Accelerated Development in SubSaharan Africa: An Agenda for

Action, ["The Berg Report"]. Washington, D. C.: The World Bank.

World Bank (1989). SubSaharan Africa: from Crisis to Sustainable Development.

Washington, D. C.: The World Bank.

World Bank (1992). World Development Report. Washington, D. C.: The World Bank.

World Bank (1995). The World Bank Group‘s Common Property Resource
Management Network, Guide to CPRNet. Washington, D. C.: The World Bank.

World Bank (1995). Common Property Resources: a Missing Dimension of

Development Strategies (N.S.Jodha). Washington, D. C.: The World Bank.

World Bank (2002a). World Development Indicators 2002. Washington, D. C.: The
World Bank.

670
World Bank (2002b). Poverty Reduction Strategy Paper. Washington, D. C.: The
World Bank.

World Bank (2010). Cities in transition: World Bank urban and local government
strategy. Washington, D. C.: The World Bank.

World Bank (2011). Food Price Watch. Washington, D. C.: The World Bank.

World Bank (2013). A Common Vision for The World Bank Group, Development
Committee, DC2013-0002, April 3. Washington, D. C.: The World Bank.

Wu-Ming (2002). Why Not Show Off About The Best Things? A Few Quick Notes on
Social Conflict in Italy and the Metaphors Used to Describe It, Giap Digest.
[Γηαζέζηκν ζην http://www.wumingfoundation.com/english/giap/giapdigest18.html
(12/9/2015)].

Wye, D. (2004). Artists and Prints: Masterworks from The Museum of Modern Art.
New York: The Museum of Modern Art.

Xerez, R., and Fonseca, R.S.J. (2012). ―A Bigger Society, a Smaller Government"
Hypothesis: How Voluntary Work Matters, 10th Annual ESPAnet conference.
Edinburgh: University of Edinburgh.

Yardley, W., (2011). The branding of the Occupy movement, Seattle Times, 4
December.

Yalcintan, C.M. and Erbas, E.A. (2003). Impacts of ―Gecekondu‖ on the Electoral
Geography of Istanbul, International Labor and Working-Class History, 64: 91-111.

Yalcintan, C.M. (2012). Solidarity studio, Retoriche urbane / Urban rhetorics lo

Squaderno, 25: 41-44.

Yang, M. and Howison, J.D. (2012). Introduction in Special Issue: Commons, Class
struggle and the world, Borderlands ejournal, 11(2): 1-4.

Yergin, D. and Stanislaw, J. (1999). The Commanding Heights: The Battle Between
Government and Market Place that is Remaking the Modern World. New York:
Simon & Schuster.

Yerasimos, St. (1998). Wie gross ist Istanbul?, Stadtbauwelt, 135: 2012-2017.

Young, I.M. (1997). Intersecting Voices: Dilemmas of Gender, Political Philosophy,

and Policy, Princeton. NJ: Princeton University Press.

Young, J.C.R. (1991). White Mythologies: Writing History and The West. London:
Routledge.

Young, J.C.R. (1995). Colonial Desire: Hybridity in Theory, Culture and Race. London:
Routledge.

Yuval-Davis, N. (1999). What is ‗transversal politics‘? Soundings Issue, 12: 94-98.

Yuval-Davis, N. (2000). Citizenship, Territoriality and the Gendered Construction of

Difference, in E. Isin (eds) Democracy, Citizenship and the Global City, New York:
Routledge, 171-188.

Yuval-Davis, N. (2006). Intersectionality and Feminist Politics, European Journal of

Woman‘s Studies, 13(3): 193-209.

671
Zarembka, P. (2002). Primitive Accumulation in Marxism, Historical or Trans-historical
Separation from the Means of Production, The Commoner, March 2002.

Zhang, L. and Zhao, S.X. (2009) City branding and the Olympic effect: a case study
of Beijing, Cities, 26(5): 245-254.

Zibechi, R. (2010b). Dispersing Power. Social Movements as Anti-State Forces,

Oakland: AK Press.

Zizek, S. (2009). First as Tragedy, Then as Farce. London: Verso.

Zoomers, A. (2010). Globalisation and the foreignisation of space: seven processes

driving the current global land grab, The Journal of Peasant Studies, 37(2): 429-
447.

Zúquete, J.P. (2007). Missionary politics in contemporary Europe. Syracuse, NY:

Syracuse University Press.

672
Γηαδηθηπαθέο πεγέο

Αγξφο: απηνδηαρεηξηδφκελν θαηεηιεκκέλν έδαθνο, (2009). Δλάληηα ζηελ θπξηαξρία θαη

ηελ έξεκν πνπ επηβάιιεη, Αζήλα: Αγξφο. [Γηαζέζηκν ζην:
https://docs.google.com/file/d/0B0FANCFlcU92QTYzMEd2djhLNWM/edit
(12/8/2015)].

Αγξφο: απηνδηαρεηξηδφκελν θαηεηιεκκέλν έδαθνο, (2010). Απέλαληη ζε έλαλ πνιηηηζκφ

πνπ καο ζάβεη... λα γίλνπκε ε ζπνξά ηνπ δηθνχ καο πνιηηηζκνχ, Αζήλα: Αγξφο.
[Γηαζέζηκν ζην:
https://docs.google.com/file/d/0B0FANCFlcU92Rk8xNS1vdVQyUEU/edit
(12/8/2015)].

Αγσληζηηθή Ιατθή Ππλέιεπζε Ππθεψλ (2008). Ιατθε Ππλέιεπζε Πην Γεκαξρείν

Ππθεψλ. [Γηαζέζηκν ζην https://athens.indymedia.org/post/945854/ (7/8/2015)].

Amnesty International, (1996). USA: Police brutality widespread problem in New York
City. [Γηαζέζηκν ζην: http://www.cs.cmu.edu/~pshell/gammage/testimonies/ny-
amnesty.html (20/08/2015)].

Αλνηρηή Ππλέιεπζε Αγψλα Θαηνίθσλ Ρνχκπαο (2011). Θνηλσληθφ θέληξν αγψλα.

[Γηαζέζηκν ζην: http://toumba.espivblogs.net/ (12/8/2015)].

Antivirus (2013). Γηάλλεο Κπνπηάξεο, Antivirus 50:55 [Γηαζέζηκν ζην:

http://avmag.gr/32410/10-chronia-antivirus-tefchos-50/ (7/8/2015)].

ΑΞΔ–ΚΞΔ (2013). Άκεζεο ελέξγεηεο απφ ην θξάηνο γηα ηελ επίζεζε ζηηο Πθνπξηέο, δεηά
ν . Κπνπηάξεο, 17 Φεβξνπαξίνπ. [Γηαζέζηκν ζην:
http://www.capital.gr/story/1732634 (23/10/2015)].

Απγή (2013). Θφθθηλα δάλεηα θαη πιεηζηεξηαζκνί πξψηεο θαηνηθίαο, ηεο Οαπηνπνχινπ
Θεξαζίλα, 18 Απγνχζηνπ. [Γηαζέζηκν ζην:
http://www.avgi.gr/article/785828/kokkina-daneia-kai-pleistiriasmoi-protis-
katoikias (23/10/2015)].

Aπηνδηαρεηξηδφκελν πάξθν Λαβαξίλνπ (2009). Ξεξί πάξθνπ. [Γηαζέζηκν ζην:

https://parkingparko.espivblogs.net/about/ (12/8/2015)].

AYB (Ayuntamiento de Barcelona) Comision Civica. [Γηαζέζηκν ζην:

http://w110.bcn.cat/portal/site/Civisme/menuitem.e6d62c7c80c3715022054f5220
348a0c/?vgnextoid=0000000010231805VgnV6CONT00000000000RCRD&lang=es_
ES (3/01/2015)].

Azem, Η. (2012). Ecumenopolis: City Without Limits, Production Companies,

Filmförderung Hamburg Schleswig-Holstein, Kibrit Film, York Street Productions
International. [Γηαζέζηκν ζην http://www.ekumenopolis.net/ (12/11/2015)]

Βήκα ηεο Θπξηαθήο (2011). Ππλέληεπμε Αληψλε Πακαξά, 2 Νθησβξίνπ. [Γηαζέζηκν

ζην: http://www.tovima.gr/politics/article/?aid=723495 (12/11/2014)]

Cameron, D. (2010). ―Big Society Plan‖, Speech in Liverpool, 18 july 2010, The
Telegraph. [Γηαζέζηκν ζην: http://www.telegraph.co.uk/news/politics/david-
cameron/7897445/David-Cameron-launches-his-Big-Society.html (12/01/2015)].

673
Γεληθή Ππλέιεπζε Δμεγεξκέλσλ Δξγαηψλ (2008a). Αλαθνίλσζε λν1: Ρελ ηζηνξία καο ή
ζα ηελ θαζνξίζνπκε εκείο ή ζα θαζνξηζηεί εξήκελ καο, απφ ην blog
Απειεπζεξσκέλε Δξγαηηθή Εψλε. [Γηαζέζηκν ζην:
http://gseefreezone.blogspot.gr/2008/12/1.html (24/8/2015)].

Γεληθή Ππλέιεπζε Δμεγεξκέλσλ Δξγαηψλ (2008b). Κία απάληεζε ζε απηφ ηνλ θφζκν
απφ ην απειεπζεξσκέλν θηήξην ηεο ΠΔΔ, απφ ην blog Απειεπζεξσκέλε Δξγαηηθή
Εψλε. [Γηαζέζηκν ζην: http://gseefreezone.blogspot.gr/2008/12/3.html
(24/8/2015)].

Centre on Housing Rights and Evictions (2009). Collective Complaint No. 58/2009.
[Γηαζέζηκν ζην: http://www.escr-net.org/docs/i/1485887 (13/12/2014)].

City Mayors Foundation (2014). 2014 World Mayor Prize. [Γηαζέζηκν ζην:
http://www.worldmayor.com/contest_2014/world-mayor-2014-winners.html
(12/10/2015)].

CNBC (2015). Ζ πξαγκαηηθή ηξαγσδία ηεο Διιάδαο ζήκεξα. [Γηαζέζηκν ζην:

http://www.kathimerini.com.cy/index.php/index.php?pageaction=kat&modid=1&ar
tid=199475&show=Y (23/10/2015)].

Cócola, Α. (2010). Ππλέληεπμε γηα ηνπο πνιενδνκηθνχο κεηαζρεκαηηζκνχο ζηε

Βαξθειψλε, 15 Καΐνπ 2010. [Γηαζέζηκν ζην: www.rebelnet.gr (13/11/2015)]

Colibri (2011). Thessaloniki City Branding. [Γηαζέζηκν ζην:

http://colibri.gr/el/content/thessaloniki-city-branding (23/10/2015)].

Conde Nast Travelleν (2015) Somewhere For The Weekend: Thessaloniki. [Γηαζέζηκν
ζην: http://www.cntraveller.com/recommended/cities/thessaloniki-greece-insider-
guide (21/10/2015)].

¡Democracia Real Ya! (2011). Convocatorias. [Γηαζέζηκν ζην:

http://www.democraciarealya.es/convocatoriasdry/ (12/9/2015)].

Γέλδηαο, Λ. (2012). Παθέο ην κήλπκα ηεο Ξνιηηείαο Λαπηεκπνξηθή 12 Πεπηεκβξίνπ.

[Γηαζέζηκν ζην: http://www.naftemporiki.gr/story/366320/thessaloniki-deka-
sullipseis-kata-tin-ekkenosi-tou-ktiriou-ton-tei (22/8/2015)].

Γέλδηαο, Λ. (2013). Γήισζε γηα ηηο αζηπλνκηθέο επηρεηξήζεηο ζηε "Βίια Ακαιία" θαη
ζηα ξαθεία ηεο ΓΖΚ.ΑΟ., 9 Ηαλνπαξίνπ. [Γηαζέζηκν ζην:
https://www.youtube.com/watch?v=Y92zocjJEeA (22/8/2015)].

ego te provoco/flesh machine (2008). Βεδνπίλνο φζν ζέιεηε! Ξνιίηεο πνηέ, απφ ην
blog ηεο Θαηάιεςεο ΑΠΝΔΔ. [Γηαζέζηκν ζην
http://katalipsiasoee.blogspot.gr/2008/12/blog-post_24.html (18/8/2015)].

Διεπζεξνηππία (2013). Ρξαπεδηθή θάθα ζε 1,5 εθαη. ηδηνθηήηεο αθηλήησλ, ηνπ Αξγπηε
Γεκεξηδή, 9 Καξηίνπ. [Γηαζέζηκν ζην:
http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=349308 (24/10/2015)].

Διεπζεξνηππία (2014). Δμσζε, ην ειιεληθφ δξάκα, ηεο Γεσξγίαο Γάκα, 21 Νθησβξίνπ.

[Γηαζέζηκν ζην: http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=453217 (24/10/2015)].

Δκπξφο: ειεχζεξν απηνδηαρεηξηδφκελν ζέαηξν (2013). Απφθαζε ζπλέιεπζεο 17

Πεπηεκβξίνπ. [Γηαζέζηκν ζην: http://www.embros.gr/keimena/ (12/8/2015)].

Δπηηξνπέο αγψλα Σαιθηδηθήο θαη Θεζζαινλίθεο (2014). Απφ ηελ θαηαζηξνθή θαη ηηο
πεξηθξάμεηο ηεο αλάπηπμεο, ζην δξφκν ηεο απναλάπηπμεο θαη ησλ ―θνηλψλ‖,

674
 10ήκεξν αγψλα ζηηο Πθνπξηέο. [Γηαζέζηκν ζην: epitropiagonapanagias.blogspot.gr
θαη ζην solidaritynogold.espivblogs.net (12/8/2015)].

Δθεκεξίδα ησλ Ππληαθηψλ (2015). Νη... γθξίδεο δψλεο ηεο «καχξεο» εξγαζίαο, ηεο
Αθξνδίηε Ρδηαληδή, 27 Ηνπιίνπ. [Γηαζέζηκν ζην: http://www.efsyn.gr/arthro/oi-
gkrizes-zones-tis-mayris-ergasias (23/10/2015)].

Eurostat (2009). EU Housing Statistics. [Γηαζέζηκν ζην:

http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Housing_statistics
(12/02/2015)].

Eurostat (2012a). Employment statistics. [Γηαζέζηκν ζην:

http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Employment_stati
stics (12/03/2015)].

Eurostat (2012b). European Union Labour force survey - annual results 2012.
[Γηαζέζηκν ζην
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Labour_market_a
nd_labour_force_statistics (12/03/2014)].

Eurostat (2013). Labour force survey overview 2013. [Γηαζέζηκν ζην:

http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-
explained/index.php/Labour_force_survey_overview_2013#Self-employed
(18/10/2015)].

Εετλφ θαη Ρζίζθε (2014). Ηζηάλκπνπι ε πην φκνξθε πφιε: εμέγεξζε ζην Γθεδί (Κάηνο -
Ηνχληνο 2013) Crochet, 00: 18-21. [Γηαζέζηκν ζην: http://crochet.yfanet.net/
(12/09/2015)].

Facebook. Αγαλαθηηζκέλνη ζην Πχληαγκα. [Γηαζέζηκν ζην:

https://www.facebook.com/AganaktismenoiStoSyntagma?sk=wall (13/8/2015)].

FAO, IFAD, IMF, OECD, UNCTAD, WFP, the World Bank, the WTO, IFPRI and the UN
HLTF (2011). Price volatility in food and agricultural markets: policy responses.
[Γηαζέζηκν ζην:
http://www.oecd.org/document/20/0,3746,en_2649_37401_48152724_1_1_1_37
401,00.html (12/02/2015)].

F.G.A., Hobo, Miete (2013). Κε ηελ πιάηε ζηνλ ηνίρν, κπνξεί ε θξηηηθή λα ζπάζεη
ηνχβια; ΠΘ΢Α. [Γηαζέζηκν ζην: http://skya.espiv.net/ (06/02/2015)].

Financial Times-FDI magazine (2014). European Cities and Regions of the Future
2014/15 Winners , ―Best Mid-Sized city for human capital & lifestyle‖ . [Γηαζέζηκν
ζην:
http://static.tijd.be/upload/European_Cities_and_Regions_of_the_Future_201415_
4687454-10313872.pdf (13/8/2015)].

FLOK SOCIETY (2012). General Framework Document. [Γηαζέζηκν ζην:

http://en.wiki.floksociety.org/w/Main_Page (1/12/2014)].

G-20 Seoul Communique (2010). The G20 Seoul Summit, Leaders‘ Declaration,
Complete Text. [Γηαζέζηκν ζην: http://www.ibtimes.com/complete-text-g-20-
seoul-communique-246992 (27/09/2014)].

Global Power City Index (2014). [Γηαζέζηκν ζην: http://www.mori-m-

foundation.or.jp/gpci/index.html (29/11/2014)].

675
Gobierno Nacional de la Οepublica del Ecuador (2013). buen vivir plan nacional 2013-
2017. [Γηαζέζηκν ζην: http://www.buenvivir.gob.ec/web/guest (3/12/2014)].

GRAIN (2007). The end of farm-saved seed? Industry‘s wish list for the next revision
of UPOV. [Γηαζέζηκν ζην: http://www.grain.org/article/entries/58-the-end-of-farm-
saved-seed-industry-s-wish-list-for-the-next-revision-of-upov (12/10/2014)].

GRAIN (2008). SEIZED! The 2008 land grab for food and financial security, Barcelona:
GRAIN briefing. [Γηαζέζηκν ζην: http://farmlandgrab.org (12/10/2014)].

GRAIN (2010a). Farmland grab blog, Barcelona: GRAIN. [Γηαζέζηκν ζην:

http://farmlandgrab.org/ (12/10/2014)].

GRAIN (2010b). Land grabbing in Latin America, Barcelona: GRAIN. [Γηαζέζηκν ζην:
http://farmlandgrab.org/ (12/10/2014)].

GRAIN (2011). Pension Funds: Key players in the global farmland grab, Barcelona:
GRAIN. [Γηαζέζηκν ζην: http://www.grain.org/article/entries/4287-pension-funds-
key-players-in-the-global-farmland-grab (12/10/2014)].

GRAIN (2012a). Squeezing Africa Dry: Behind every land grab is a water grab,
Barcelona: GRAIN. [Γηαζέζηκν ζην: http://www.grain.org/article/entries/4516-
squeezing-africa-dry-behind-every-land-grab-is-a-water-grab (12/10/2014)].

GRAIN (2012b). Land grabs menace food security in Latin America despite FAO
claims, Barcelona: GRAIN. [Γηαζέζηκν ζην:
http://www.grain.org/article/entries/4502-land-grabs-menace-food-security-in-
latin-america-despite-fao-claims (12/10/2014)].

GRAIN (2013). Land Ceilings: reining in land grabbers or dumbing down the debate?
Barcelona: GRAIN. [Γηαζέζηκν ζην: http://www.grain.org/article/entries/4655-
land-ceilings-reining-in-land-grabbers-or-dumbing-down-the-debate
(12/10/2014)].

ΗΚΔ-ΓΠΔΒΔΔ (2014). Έξεπλα ΗΚΔ ΠΔΒΔΔ- Ηνπιίνπ 2014 - Δμακεληαία απνηχπσζε

νηθνλνκηθνχ θιίκαηνο ζηηο κηθξέο επηρεηξήζεηο (0-49 άηνκα πξνζσπηθφ νη νπνίεο
απνηεινχλ ην 99,6% ησλ ειιεληθψλ επηρεηξήζεσλ). [Γηαζέζηκν ζην:
http://www.imegsevee.gr/dtimegsevee/903--2014- (28/10/2015)].

Infowar productions (2014). Φαζηζκφο Α.Δ., ληνθηκαληέξ. [Γηαζέζηκν ζην:

http://infowarproductions.com/fasismosae/ (20/10/2014)].

Interrail (2015). Destination Award. [Γηαζέζηκν ζην:

https://www.facebook.com/interrail/app_338554756329521?ref=ts
(29/10/2015)].

Jourdan, B. and Maeckelbergh, M. (2013) Taksim Commune: Gezi Park and the
uprising in Turkey. [Γηαζέζηκν ζην: www.globaluprisings.org (12/8/2015)].

Θαζεκεξηλή, (2014). «Βίια Ακαιία», ην θνπδνχλη ζα ρηππήζεη μαλά, ηνπ Γεκήηξε

Οεγφπνπινπ, 26 Φεβξνπαξίνπ. [Γηαζέζηκν ζην:
http://www.kathimerini.gr/755683/article/politismos/polh/vila-amalia-to-koydoyni-
8a-xtyphsei-3ana (13/8/2015)].

Θαζεκεξηλή, (2014). Γηαδξνκέο ζηε «δηθή ηνπο» Θεζζαινλίθε, Γηψηα Κπξηζηψηε

Θαζεκεξηλή 31 Ηνπιίνπ. [Γηαζέζηκν ζην:

676
 http://www.kathimerini.gr/778294/article/epikairothta/ellada/diadromes--sth-dikh-
toys-8essalonikh (10/03/2015)].

Θακίλεο, Γ. (2010a). Ρν Γηθαίσκα ζηελ πφιε: 9 πξνηεξαηφηεηεο γηα ηελ Αζήλα.

[Γηαζέζηκν ζην: www.gkaminis.gr (20/10/2015)].

Θακίλεο, Γ. (2010b). Τεθνδέιηην ηεο παξάηαμεο «Γηθαίσκα ζηελ Ξφιε». [Γηαζέζηκν

ζην: http://ekloges-liondas.blogspot.gr/2010/10/blog-post_5376.html
(28/10/2015)].

Θακίλεο, Γ. (2010c). Ππλέληεπμε ζηε Lifo, 13 Νθησβξίνπ. [Γηαζέζηκν ζην:

http://ekloges- www.lifo.gr (28/10/2015)].

Θακίλεο, Γ. (2013). Ππληνληζκφο δξάζεσλ γηα ηελ αζηηθή παξέκβαζε ζην θέληξν ηεο
Αζήλαο, Λαπηεκπνξηθή, 4 Πεπηεκβξίνπ. [Γηαζέζηκν ζην:
http://www.naftemporiki.gr/story/693920 (28/10/2015)].

Θαηάιεςε ΑΠΝΔΔ (2008a). 1ε Αλαθνίλσζε Θαηάιεςεο ΑΠΝΔΔ, απφ ην blog ηεο

Θαηάιεςεο ΑΠΝΔΔ. [Γηαζέζηκν ζην:
http://katalipsiasoee.blogspot.gr/2008/12/1.html (18/8/2015)].

Θαηάιεςε ΑΠΝΔΔ (2008b). 2ε Αλαθνίλσζε Θαηάιεςεο ΑΠΝΔΔ, απφ ην blog ηεο

Θαηάιεςεο ΑΠΝΔΔ. [Γηαζέζηκν ζην:
http://katalipsiasoee.blogspot.gr/2008/12/blog-post_382.html (18/8/2015)].

Θαηάιεςε ΑΠΝΔΔ (2008c). Θαηάιεςε ΑΠΝΔΔ: ΡΔΙΝΠ. Κφιηο απνρσξήζακε απφ ην

θηίξην. Γηαξθέο αλνηρηφ ξαληεβνχ ζηνπο δξφκνπο… απφ ην blog ηεο Θαηάιεςεο
ΑΠΝΔΔ. [Γηαζέζηκν ζην: http://katalipsiasoee.blogspot.gr/2008/12/blog-
post_5368.html (18/8/2015)].

Θαηάιεςε Γεκαξρείνπ Αγίνπ Γεκεηξίνπ (2008). Tίπνηα δελ ηειείσζε, είκαζηε κφλν
ζηελ αξρή, απφ ην blog ηεο Θαηάιεςεο Γεκαξρείνπ Αγίνπ Γεκεηξίνπ. [Γηαζέζηκν
ζην: http://katadimadim.blogspot.gr/2008/12/blog-post_16.html (18/8/2015)].

Θαηάιεςε ΔΠΖΔΑ (2009). Ζ αλαθνίλσζε ιήμεο ηεο θαηάιεςεο ΔΠΖΔΑ, απφ ην blog
ηεο Θαηάιεςεο ΔΠΖΔΑ. [Γηαζέζηκν ζην:
http://katalipsiesiea.blogspot.gr/2009/01/blog-post_5084.html (18/8/2015)].

Θαηάιεςε Ιπξηθήο Πθελήο (2009a). Φηνπ μειεπηεξηά ζηε Ιπξηθή, απφ ην blog
Δμεγεξκέλε Ιατθή Πθελή. [Γηαζέζηκν ζην:
http://apeleftheromenilyriki.blogspot.gr/2009/02/blog-post_3580.html
(19/8/2015)].

Θαηάιεςε Ιπξηθήο Πθελήο (2009b). Λέν Θείκελν ηεο Θαηάιεςεο ηεο Δμεγεξκέλεο
Ιπξηθήο Πθελήο, απφ ην blog Δμεγεξκέλε Ιατθή Πθελή. [Γηαζέζηκν ζην:
http://apeleftheromenilyriki.blogspot.gr/2009/02/blog-post_7231.html
(19/8/2015)].

Θαηάιεςε Ιπξηθήο Πθελήο (2009c). πξσηνβνπιηαθφ θείκελν, απφ ην blog Δμεγεξκέλε

Ιατθή Πθελή. [Γηαζέζηκν ζην:
http://apeleftheromenilyriki.blogspot.gr/2009/02/blog-post_3073.html
(19/8/2015)].

Θαηάιεςε Ιπξηθήο Πθελήο (2009d). Aλνηρηέο πνιπκνξθηθέο δξάζεηο ζην δξφκν, απφ
ην blog Δμεγεξκέλε Ιατθή Πθελή. [Γηαζέζηκν ζην:
http://apeleftheromenilyriki.blogspot.gr/2009/02/blog-post_7575.html
(19/8/2015)]

677
Θαηάιεςε Ξαιαηνχ Γεκαξρείνπ Σαιαλδξίνπ (2008a). Ζ νξγή καο είλαη αγάπε γηα ηε
δσή, απφ ην blog Αλνηρηή Ππλέιεπζε Θαηνίθσλ Σαιαλδξίνπ θαη γχξσ πεξηνρψλ.
[Γηαζέζηκν ζην: http://dimarxeio-antipliroforisi.blogspot.gr/2008/12/blog-
post.html (24/8/2015)].

Θαηάιεςε Ξαηεζίσλ 61 θαη Πθαξακαγθά (2009a). Ζ επεξρφκελε εμέγεξζε είλαη ήδε

παληνχ. [Γηαζέζηκν ζην https://pat61.squat.gr/about-2/ (12/8/2015)].

Θαηάιεςε Ξαηεζίσλ 61 θαη Πθαξακαγθά (2009b). Ξξνθήξπμε γηα πνξεία αιιειεγγχεο

ζηνπο ζπιιεθζέληεο ηνπ Γεθέκβξε. [Γηαζέζηκν ζην:
https://athens.indymedia.org/media/old/resalto2no2tx.pdf (12/8/2015)].

ΘΝΗΛΝ athina (2014a). Σάξηεο ησλ αθηλήησλ πνπ έρνπλ πεξηέιζεη ζην ΡΑΗΞΔΓ ζηνλ
λνκφ Αηηηθήο (Eπεμεξγαζία ζηνηρείσλ & έξεπλα Θσλζηαληίλα Θενδψξνπ- ηειεπηαία
ελεκέξσζε Κάηνο 2014). [Γηαζέζηκν ζην:
https://www.google.com/maps/d/u/0/viewer?authuser=0&hl=el&mid=zQ0QSvCrO
9Ps.kIt0xXNI0H0A (18/10/2015)].

ΘΝΗΛΝ athina (2014b). Κεηά ην Rethink ην ΠΝΑΞ. [Γηαζέζηκν ζην:

https://koinoathina.wordpress.com/2014/12/01/%CE%BC%CE%B5%CF%84%CE
%AC-%CF%84%CE%BF-rethink-
%CE%AD%CF%81%CF%87%CE%B5%CF%84%CE%B1%CE%B9-
%CF%84%CE%BF-%CF%83%CE%BF%CE%B1%CF%80/ (29/10/2015)].

Θνηλφο Ρφπνο (2010). Γηαηξνθηθή απηάξθεηα θαη θξίζε, εηζήγεζε ηνπ Θνηλνχ Ρφπνπ ζηα
πιαίζηα ηεο Oηθνγηνξηήο πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ζην πάξθν Ρξίηζε, Αζήλα, ζηηο 30
Πεπηεκβξίνπ 2010. [Γηαζέζηκν ζην: http://koinostopos.espivblogs.net/
(10/12/2014)].

Θνξίηζηα ζηελ εμέγεξζε (2008). Ζ (απην)θαηαζηξνθή είλαη δεκηνπξγία. [Γηαζέζηκν

ζην: http://qvzine.net/qv4/no17.html (10/9/2015)].

Θνπθνπινθφξνο (2008). Νη Αφξαηνη απνθηνχλ πξφζσπν, Θεζζαινλίθε. [Γηαζέζηκν

ζην: https://koukouloforos.wordpress.com/ (10/9/2015)].

Θχθλνο (2002). Θαηάιεςε, απηφλνκν ζηέθη Θχθλνο, πξνθήξπμε, Μάλζε. [Γηαζέζηκν

ζην: http://squathost.com/lelas_k/gr/s_kyknos.htm (12/09/2015)].

Καθεδνλία (2010). Κπνπηάξεο: Κλεκείν Λεφηνπξθσλ ζηε Θεζζαινλίθε, 19

Λνεκβξίνπ. [Γηαζέζηκν ζην: http://www.voria.gr/article/mpoutaris-mnimeio-
neotourkon-sti-thessaloniki (12/09/2015)].

Mega (2008). εγνλφηα Γεθεκβξίνπ 2008. [Γηαζέζηκν ζην:

https://www.youtube.com/watch?v=ikEoQJTTPhA (11/9/2015)].

Mega (2012a). Γειηίν εηδήζεσλ, 22 Φεβξνπαξίνπ. [Γηαζέζηκν ζην: megatv.com

(19/10/2015)].

Mega (2012b). Γειηίν εηδήζεσλ, 24 Απγνχζηνπ. [Γηαζέζηκν ζην megatv.com

(19/10/2015)].

Mega (2015). Θνηλσλία ψξα Mega. [Γηαζέζηκν ζην:

https://www.youtube.com/watch?v=giZHZpgs34c (29/10/2015)].

Κηράιεο (2009). Δμάξρεηα reloaded… Black out ζην θνηλσληθφ εξγνζηάζην 9: 8-14.
[Γηαζέζηκν ζην http://blackout.yfanet.net/keimena/95 (12/10/2015)].

678
Morales, E. (2014). Towards a new world order for living well, Address by President
Evo Morales Ayma in the opening of the G-77 Special Summit of Heads of States
and Governments. [Γηαζέζηκν ζην: http://www.g77.org/doc/A-68-948(E).pdf
(13/11/2015)].

Mori Memorial Foundation (2014). [Γηαζέζηκν ζην: http://www.mori-m-

foundation.or.jp/gpci/index.html (12/10/2015)].

Κπαζηαξδεο κε κλήκε (2015). Θαισζήιζαηε ζην gentrification. [Γηαζέζηκν ζην:

http://bastards.espivblogs.net/files/2015/04/welcome-gentrification-reading.pdf
(15/10/2015)].

Κπεξληέο: Απηνδηαρεηξηδφκελνο θνηλσληθφο ρψξνο (2011). Θείκελν γηα ην άλνηγκα ηνπ

ρψξνπ. [Γηαζέζηκν ζην: http://mperntes.espiv.net/ (13/8/2015)].

Müşterekler (2013). Ξξνρσξάκε κε εμεγέξζεηο, κε φλεηξα, κε εξσηα θαη ζάξξνο

[δηαζέζηκν ζην http://mustereklerimiz.org/we-walk-with-rebellion-and-dreams-in-
our-minds-we-walk-with-love-and-courage/ (12/01/2015)].

Κσβ Θαθελείν (2013). Ππλέληεπμε κε ην πεξηνδηθφ Ε. [Γηαζέζηκν ζην:

https://mwvkafeneio.squat.gr/2 θαη ζην http://zite.fr/ (12/8/2015)].

Κσβ Θνπθνχιεο (2008). Απηή ε θνηλσλία βξνκάεη ηεζηνζηεξφλε, κπάηζνη θαζίζηεο

δνινθφλνη. [Γηαζέζηκν ζην https://athens.indymedia.org/post/953660/
(12/9/2015)].

National Geographic (2013). Best Trips 2013. [Γηαζέζηκν ζην:

http://travel.nationalgeographic.com/travel/best-trips-2013/#/white-tower-
thessaloniki-greece_61109_600x450.jpg (12/9/2015)].

Νκάδα αζηέγσλ θνηηεηψλ (1988) Θαηάιεςε ζην θηίξην Ιέιαο Θαξαγηάλλε. [Γηαζέζηκν
ζην: http://squathost.com/lelas_k/gr/sub14apr.htm (14/8/2015)].

Νκάδα γηα ηε ζηέγε, Νκάδα λνκηθήο ππνζηήξημεο ―Αιιειεγγχεο γηα φινπο‖ (2013).
Ξιεηζηεξηαζκνί: αθνξνχλ φινπο καο κπνξνχκε λα αληηζηαζνχκε. [Γηαζέζηκν ζην:
http://www.solidarity4all.gr/files/odigos-pleistiriasmoi.pdf (14/12/2014)].

Ξαλαγφπνπινο, Σξ. (2008). Γειψζεηο ηνπ δηεπζπληή ηεο ΔΟΡ ζην κεζεκεξηαλφ δειηίν
εηδήζεσλ ηεο ΛΔΡ. [Γηαζέζηκν ζην:
http://www.youtube.com/watch?v=1niOJ4hlKYk&feature=related (19/9/2015)].

Ξαλειιήληα Νκνζπνλδία Ηδηνθηεηψλ Αθηλήησλ (2013). Αχμεζε 808% ζε θφξνπο

αθηλήησλ απφ ην 2010. [Γηαζέζηκν ζην:
http://www.antenna.gr/news/Economy/article/324795/ayxisi-80825-se-foroys-
akiniton-apo-to-2010 (21/10/2015)].

Ξαλειιήληνο Πχιινγνο Φσηνβνιηατθψλ Πηέγεο (2014). Γειηίν Ρχπνπ. [Γηαζέζηκν ζην:

http://www.oikopv.gr/anoixth-epistolh-parapliroforisi-ypeka/ (22/10/2015)].

Ξαπαλδξένπ, Γ. (2009). Νκηιία ζην ΢πνπξγηθφ Ππκβνχιην, 7 Νθησβξίνπ. [Γηαζέζηκν

ζην: https://www.youtube.com/watch?v=Blj8EYnBFys (10/11/2015)].

Ξαπαλδξένπ, Γ. (2010). Σξένο φισλ καο λα αιιάμνπκε ηα πάληα ζηε ρψξα, Νκηιία ηνπ
Ξξσζππνπξγνχ Γηψξγνπ Α. Ξαπαλδξένπ ζε Ζκεξίδα ηεο «Γηεζλνχο Γηαθάλεηαο –
Διιάο» κε ζέκα: «Θξάηνο & Γηαθζνξά: δεκηνπξγψληαο ζπλζήθεο δηαθάλεηαο».
[Γηαζέζηκν ζην: http://papandreou.gr/ (27/10/2015)].

679
Ξαπαλδξένπ, Γ. (2014). Ζ Θνηλσλία ησλ Ξνιηηψλ εκπεδψλεη ηε ζπκκεηνρηθή
Γεκνθξαηία. [Γηαζέζηκν ζην: http://papandreou.gr/ (14/10/2014)].

Ξάξθν Θχπξνπ θαη Ξαηεζίσλ (2010). Αλαθνίλσζε-θαηαγγειία. [Γηαζέζηκν ζην:

http://kiproukaipatision.blogspot.gr/2010_01_01_archive.html (14/8/2015)].

PASOKwebTV (2009). ηψξγνο Ξαπαλδξένπ δηαθαλαιηθή ζπλέληεπμε ηχπνπ ζην

Εάππεην ελφςεη ησλ επξσεθινγψλ 27 Καΐνπ. [Γηαζέζηκν ζην:
https://www.youtube.com/watch?v=nFx1eO2k9bI (24/10/2015)].

Pasamontania: απηνδηαρεηξηδφκελνο θνηλσληθφο ρψξνο (2010). Πρεηηθά κε ην ρψξν.

[Γηαζέζηκν ζην: http://pasamontana.blogspot.gr/p/blog-page_16.html
(16/8/2015)].

ΞΗΘΞΑ – Θνηλσληθφο ρψξνο γηα ηελ πγεία (2013). Ζ δηαξθήο δηαδηθαζία ηεο
απηννξγάλσζεο ηεο πγείαο ζηα Ξεηξάισλα, κέξνο 2ν, Αζήλα: Ιατθή ζπλέιεπζε
Ξεηξαιψλσλ, Θνπθαθίνπ θαη Θεζείνπ. [Γηαζέζηκν ζην:
http://laikisineleusipetralona.espivblogs.net/files/2013/06/autoorganosi-ygeia-
meros2.pdf?04346θ (14/8/2015)].

Ξξνιεηαξηαθή Ξξσηνβνπιία (φρη θαη ηφζν λεαξψλ) Λπρηεξηλψλ Δξγαδνκέλσλ απ‘ ηελ
Απειεπζεξσκέλε ΓΠΔΔ (2008). Κηα πξφρεηξε απάληεζε ζηνλ «θ.» Ξαλαγφπνπιν γηα
ηηο –πξν νιίγεο ψξαο- δειψζεηο ηνπ ζηε ΛΔΡ, απφ ην blog Απειεπζεξσκέλε
Δξγαηηθή Εψλε. [Γηαζέζηκν ζην: http://gseefreezone.blogspot.gr/2008/12/2.html
(19/8/2015)].

Ξξνιεηάξηνη απφ ηελ θαηεηιεκκέλε ΑΠΝΔΔ (2008). Θαηαζηξέθνπκε ην παξφλ γηαηί

εξρφκαζηε απφ ην κέιινλ, απφ ην blog ηεο Θαηάιεςεο ΑΠΝΔΔ. [Γηαζέζηκν ζην:
http://katalipsiasoee.blogspot.gr/2008/12/blog-post_6523.html (10/8/2015)].

Pulska, Grupa (2009). Declaration Komunal Urbanism Social Charter [Γηαζέζηκν ζην:
http://cartografiaciudadana.net/index.php/Pula (12/11/2015)].

QV (queericulum vitae) (2010). Κηιψληαο γηα ην QV. [Γηαζέζηκν ζην:

http://www.qvzine.net/koubas/qfest.htm (12/8/2015)].

Riot Girls, (2009). Αξρίδηα εμέγεξζε ζχληξνθνη. [Γηαζέζηκν ζην:

https://athens.indymedia.org/post/970403/ (12/9/2015)].

Rudd, K. (2009). The Global Financial Crisis, The Monthly. [Γηαζέζηκν ζην:
https://www.themonthly.com.au/issue/2009/february/1319602475/kevin-
rudd/global-financial-crisis (10/11/2015)]

Πακαξάο, Α. (2008). Νκηιία ζε εθδήισζε ηνπ Ηλζηηηνχηνπ Γεκνθξαηίαο «Θσλζηαληίλνο

Θαξακαλιήο». [Γηαζέζηκν ζην:
https://zoompress.wordpress.com/2008/11/25/%CF%83%CE%B1%CE%BC%CE%
B1%CF%81%CE%AC%CF%82-%C2%AB%CE%BF-
%CE%BD%CE%B5%CE%BF%CF%86%CE%B9%CE%BB%CE%B5%CE%BB%CE%
B5%CF%85%CE%B8%CE%B5%CF%81%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF
%82-%CF%80%CE%AD%CE%B8%CE%B1%CE%BD/ (22/10/2015)].

Πακαξάο, Α. (2012). Ξξνεθινγηθή Νκηιία ηνπ Ξξνέδξνπ ηεο Λέαο Γεκνθξαηίαο, θ.

Αληψλε Πακαξά ζηελ Αζήλα. [Γηαζέζηκν ζην: http://www.nd.gr/ (2/12/2014)].

Saudi Arabia Ministry of Foreign Affairs (2009). Custodian of the Two Holy Mosques
receives Minister of Commerce and Industry. [Γηαζέζηκν ζην:
http://www.mofa.gov.sa/

680
 sites/mofaen/ServicesAndInformation/news/statements/Pages/NewsArticleID88796
.aspx (23/01/2015)].

Sisulu, L. (2004). Speech by the Minister of Housing at the occasion of the tabling of
the budget vote for the Department of Housing for the financial year 2004/05,
National Council of Provinces, Cape Town, 11 June [Γηαζέζηκν ζην
http://www.info.gov.za/speeches/2004/04061015151002.htm (12/02/2015)].

Socialist Worker (2006). Interview with Mike Davis. [Γηαζεζηκν ζην:

http://www.socialistworker.co.uk/article.php?article_id=9073 (12/01/2015)]

Πηέθη Αιβαλψλ Κεηαλαζηψλ (2008). Απηέο νη κέξεο είλαη θαη δηθέο καο .... [Γηαζέζηκν
ζην: http://steki-am.blogspot.gr/2008/12/blog-post.html (18/8/2015)].

Subcomandante Marcos (2009). Subcomandante Marcos of EZLN Zapatistas salutes

revolted Greece of December 08. [Γηαζέζηκν ζην:
https://www.youtube.com/watch?v=aaV5oE2F6zQ (11/9/2015)].

Πρνιείν: ειεχζεξνο θνηλσληθφο ρψξνο γηα ηε κάζεζε ηεο ειεπζεξίαο (2010). Απφ ηελ
ειεπζεξία ηεο κάζεζεο – ζηε κάζεζε ηεο ειεπζεξίαο. [Γηαζέζηκν ζην:
https://sxoleio12.wordpress.com/ (10/8/2015)].

Πσκαηείν Δξγαηνυπαιιήισλ Βηνκεραληθήο Κεηαιιεπηηθήο (Bην.Mε.) (2012). Γελ

κπνξείηε εζείο; Κπνξνχκε εκείο!!! [Γηαζέζηκν ζην: http://biom-
metal.blogspot.gr/2012/07/2011_23.html (11/12/2015)].

The conservative manifesto (2010). Invitation to Join the Government of Britain

[Γηαζέζηκν ζην:
https://www.conservatives.com/~/media/files/activist%20centre/press%20and%2
0policy/manifestos/manifesto2010 (13/11/2015)].

The Economist (2010). Let‘s hear those ideas. [Γηαζέζηκν ζην:

http://www.economist.com/node/16789766 (20/10/2014)].

The Guardian (2013). Greece's neo-Nazi Golden Dawn goes global with political
ambitions. [Γηαζέζηκν ζην
http://www.theguardian.com/world/2013/apr/01/greece-golden-dawn-global-
ambitions (20/10/2014)].

Theatro Valle Occupato (2012). One Year and Half of Commoning. [Γηαζέζηκν ζην:
http://www.teatrovalleoccupato.it/teatro-valle-occupato-one-year-and-half-of-
commoning-english-version (12/10/2015)].

Ρν θνπεξηί (2008). Ρα πάληα κπνξνχλ λα ζπκβνχλ, ηα πάληα κπνξνχλ λα γίλνπλ,

αθίζα. [Γηαζέζηκν ζην: http://4.bp.blogspot.com/_OOhicB-
Z9HU/SU6W4Bt7y3I/AAAAAAAAAHk/fsnIEHZA9jA/s1600-h/poster.jpg
(19/8/2015)].

Ρν Βήκα (2010). «Θα ιάβνπκε πξφζζεηα κέηξα αλ ρξεηαζηεί» ιέεη ν

Γ.Ξαπαθσλζηαληίλνπ απφ ηηο Βξπμέιιεο, 15 Φεβξνπαξίνπ. [Γηαζέζηκν ζην:
http://www.tovima.gr/finance/article/?aid=315381 (229/10/2015)].

Ρν Ξνληίθη (2013). «Βξνρή» νη θαηαζρέζεηο γηα ρξέε ζηελ εθνξία, 6 Νθησβξίνπ.

[Γηαζέζηκν ζην: http://www.topontiki.gr/article/59444/vrohi-oi-katasheseis-gia-
hrei-stin-eforia (22/10/2015)].

681
Urban Land Institute (2014). Emerging Trends in Real Estate: Asia-Pacific. [Γηαζέζηκν
ζην http://www.property-report.com/ (12/02/2015)].

΢πνπξγείν Γεκφζηαο Ράμεο θαη Ξξνζηαζίαο ηνπ Ξνιίηε (2013). Αμηνιφγεζε ηεο
αζηπλνκηθήο επηρείξεζεο «Μέληνο Εεπο», 6 Φεβξνπαξίνπ, Αζήλα. [Γηαζέζηκν ζην:
www.astynomia.gr (19/10/2015)].

΢πνπξγείν ΢γείαο θαη Θνηλσληθήο Αιιειεγγχεο - Γήκνο Αζελαίσλ (2011). Θνηλφ

Δπηρεηξεζηαθφ Πρέδην Γξάζεο ηνπ ΢.΢.Θ.Α. θαη ηνπ Γήκνπ Αζελαίσλ ζην Ηζηνξηθφ
Θέληξν ηεο Αζήλαο, 5 Γεθεκβξίνπ, Αζήλα. [Γηαζέζηκν ζην: www.cityofathens.gr
(22/10/2015)].

Φάκπξηθα ΢θαλέη (2007). Θα έξζεη ε ψξα... [Γηαζέζηκν ζην:

http://www.yfanet.net/tour (14/8/2015)].

Φάκπξηθα ΢θαλέη (2012). Communismos:γηα ηελ έμνδν απφ ηνλ θαπηηαιηζκφ,

πξαθηηθά πξψηνπ ζπλεδξίνπ, Θεζζαινλίθε: θαηάιεςε Φάκπξηθα ΢θαλέη.
[Γηαζέζηκν ζην: http://www.anarxeio.gr/files/pdf/Yfanet_Communismos-2011-
Fest_2012-05_BO.pdf (23/9/2015)].

Φάκπξηθα ΢θαλέη (2013). Δζηία Αλνκίαο, Θεζζαινλίθε: θαηάιεςε Φάκπξηθα ΢θαλέη.

[Γηαζέζηκν ζην: https://anomia.espivblogs.net/ (24/10/2015)].

Φάκπξηθα ΢θαλέη (2014). Crochet: communism, commons, cracks, communization,

critique, crossings, crisis (θνκκνπληζκφο, θνηλά, ξσγκέο, θνκκνπληζηηθνπνίεζε,
θξηηηθή, πεξάζκαηα, θξίζε), πθαίλνληαο αγψλεο ελάληηα ζε παηξηαξρία, θεθάιαην,
εζληθηζκφ, Θεζζαινλίθε: θαηάιεςε Φάκπξηθα ΢θαλέη. [Γηαζέζηκν ζην:
http://crochet.yfanet.net/ (24/10/2015)].

Φεζηηβάι Άκεζεο Γεκνθξαηίαο (2014). Αλακέηξεζε κε ηνλ παιηφ θφζκν γηα ηηο λέεο
θνηλφηεηεο ησλ θνηλψλ. [Γηαζέζηκν ζην: http://ablocfest.gr/ (12/01/2015)].

Villa Amalias (2000). 10 ρξφληα Villa, ληνθηκαληέξ ηεο θαηάιεςεο Villa Amalias κε
αθνξκή ηα δέθα ρξφληα ιεηηνπξγίαο ηεο. [Γηαζέζηκν ζην: http://villa-
amalias.blogspot.gr/ (23/03/2014)].

Villa Amalias (2009). Ξσο ην θαηαιάβακε, ληνθηκαληέξ ηεο θαηάιεςεο γηα ηηο
θαηαιήςεηο ζηέγεο. [Γηαζέζηκν ζην: http://villa-amalias.blogspot.gr/
(23/03/2014)].

We want everything, (2009). Communique from an Absent Future: on the terminus of

students life, We want everything: critical theory and content from the nascent
california student occupation movement. [Γηαζέζηκν ζην:
http://wewanteverything.files.wordpress.com/ (12/112014)].

Wikipedia: Anti-austerity movement in Spain. [Γηαζέζηκν ζην:

https://en.wikipedia.org/wiki/Anti-austerity_movement_in_Spain (12/9/2015)].

Wikipedia: Arab Spring [Γηαζέζηκν ζην: https://en.wikipedia.org/wiki/Arab_Spring

(12/9/2015)].

Wikipedia: Γηαδειψζεηο ζηελ Διιάδα 2011. [Γηαζέζηκν ζην:

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%94%CE%B9%CE%B1%CE%B4%CE%B7%CE%
BB%CF%8E%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%82_%CF%83%CF%84%CE%B7%C
E%BD_%CE%95%CE%BB%CE%BB%CE%AC%CE%B4%CE%B1_2011
(12/9/2015)].

682
 Wikipedia: Occupy movement. [Γηαζέζηκν ζην:
https://en.wikipedia.org/wiki/Occupy_movement (12/9/2015)].

WOMEX (2012). Ππλέληεπμε ηχπνπ. [Γηαζέζηκν ζην:

https://www.youtube.com/watch?v=AqhVNgT_mkI (25/9/2015)].

Wong, E. and Barbazajan, D. (2011). Wary of Egypt Unrest, China Censors Web, The
New York Times, January 31. [Γηαζέζηκν ζην:
http://www.nytimes.com/2011/02/01/world/asia/01beijing.html (16/9/2015)].

Xinhua News Agency (2008). Fagaiwei: Wu Haiwai Duntian Jihua (NDRC: China has
no plan to acquire land overseas, in Chinese). [Γηαζέζηκν ζην:
http://news.xinhuanet.com/fortune/2008-11/13/content_10351772.htm
(25/09/2014)].

Σξπζή Απγή (2013). Ππλερίδεηαη ην ζήξηαι ―Βίια Ακαιία‖ γηα εζσηεξηθή θαηαλάισζε,
Γξαθείν Ρχπνπ. [Γηαζέζηκν ζην:
http://www.xryshaygh.com/deltiatypou/view/sunechizetai-to-shrial-bila-amalia-
gia-eswterikh-katanalwsh (18/8/2015)].

YouTube, (2008). Καξηπξίεο γηα ηελ δνινθνλία ηνπ Αιέμε. [Γηαζέζηκν ζην:
https://www.youtube.com/watch?v=FnRx7hyIwD8 (16/9/2015)].

683

View publication stats