Sayısal Yöntemler

Adi Diferansiyel Denklemler (ADD)

1
Başlılar
 Adi Diferansiyel Denklemlere Giriş
 Ders 1-3: Sınır Tipi Problemler
 Ders 4: Taylor Seri Yöntemi
 Ders 5-6: Runge-Kutta Yöntemleri
 Ders 7: ADD Sitemlerinin Çözümü
 Ders 8: Çoklu Adım Yöntemleri

2
Sınır Tipi ve
Başlangıç Tipi Problemler
Başlangıç Tipi Problemler Sınır Tipi Problemler

 Yan şartlar bağımsız  Yan şartlar bağımsız

değişkenin sadece bir değişkenin sadece bir
noktasında tanımlanmıştır. noktasında tanımlanmamıştır.
 Başlangıç tipi problemlerden
çözmesi daha zordur.

2 t
x  2 x  x  e x  2 x  x  e 2t
x(0)  1, x (0)  2.5 x(0)  1, x(2)  1.5
aynı farklı
3
Ders 1: Sınır Tipi Problemler

4
Ders 1 Başlıkları

 Sınır Tipi Problemler

 Doğrusal Olmayan Sınır Tipi problemler

 Örnekler

5
 Ayrıştırma Yöntemi

 Ayrıştırma Yöntemi
 Sınır Tipi Problemlerin Çözümünde
Sonlu Farklar Yöntemleri
 Örnekler

6
Ders 1’in Öğrenme Başlıkları

 Sınır Tipi Problemlerin Çözümünde Sonlu

Farklar Yöntemini Kullanmak.

 İkinci Dereceden Lineer Sınır Tipi

Problemleri Cebirsel Denklemlere
dönüştürmek

7
Sınır Tipi Problemlerin Çözümü
Sonlu Farklar Yöntemi
Sınır Tipi dönüştür
Cebirsel
Problemler (STP) Denklemler
y1, y2, y3 bilinmeyenlerini bul

y4=0.8
STP cözmek icin y ( x) ' i bul y3=?
y y1=?
y  2 y  y  x 2
y2=?
y (0)  0.2, y (1)  0.8 y0=0.2

0 0.25 0.5 0.75 1.0 x

x0 x1 x2 x3 x4

8
Sınır Tipi Problemlerin Çözümü
Sonlu Farklar Yöntemi
 Aralığı n alt-aralığa böl.
 STP ‘nin çözümü, düğüm noktalarında
fonksiyonun değerini bulmaya problemine
dönüştürülmüş olur.
 Sonlu yaklaşımlar kullanarak türevleri
yerleştir.
 Bu yaklaşım bir cebirsel denklem sistemin
meydana getirir.
 STP’nin çözümü için bu denklemleri
çözünüz.
9
Sonlu Farklar Yöntemi
Örnek
y  2 y  y  x 2
y (0)  0.2, y (1)  0.8 Bulunacak
Olanlar!
[0,1 ] aralığını n = 4
alt aralığına böl. y y3=? y4=0.8
y1=?
Düğüm noktaları:
x0=0 y2=?
x1=0.25
y0=0.2
x2=.5
x3=0.75
x4=1.0 0 0.25 0.5 0.75 1.0 x
x0 x1 x2 x3 x4
10
Sonlu Farklar Yöntemi
Örnek
y  2 y  y  x 2
y (0)  0.2, y (1)  0.8
[0,1 ] aralığını n = Yerine koy :
4 alt aralığına böl. y  2 yi  yi 1
y  i 1 merkezi fark formülü
Düğüm noktaları: h2
x0=0 y y
y  i 1 i 1 merkezi fark formülü
2h
x1=0.25
y  2 y  y  x 2
x2=.5
Olusturulan :
x3=0.75
yi 1  2 yi  yi 1 y y
x4=1.0  2 i 1 i 1  yi  xi 2
h2 2h

11
İkinci Derece STP
d2y dy
 2  y  x2 y (0)  0.2, y (1)  0.8 ile
dx 2 dx
h  0.25 kullanarak
Dügüm Noktalari icin
x0  0, x1  0.25, x2  0.5, x3  0.75, x4  1
dy y ( x  h)  y ( x) yi 1  yi
 
dx h h
d2y y ( x  h)  2 y ( x )  y ( x  h) yi 1  2 yi  yi 1
 
2 2
dx h h2
12
İkinci Derece STP
d2y dy 2
2
2  y  x
dx dx
yi 1  2 yi  yi 1 yi 1  yi 2
2
2  yi  xi i  1,2,3
h h
x0  0, x1  0.25, x2  0.5, x3  0.75, x4  1
y0  0.2, y1  ?, y2  ?, y3  ?, y4  0.8
16 yi 1  2 yi  yi 1   8 yi 1  yi   yi  xi 2

2
24 yi 1  39 yi  16 yi 1  xi
13
İkinci Derece STP
24 yi 1  39 yi  16 yi 1  xi 2
i 1 24 y2  39 y1  16 y0  x12
i2 24 y3  39 y2  16 y1  x2 2
i3 24 y4  39 y3  16 y2  x32

 39 24 0   y1   0.252  16(0.2) 
 16  39 24   y    0 .5 2 
  2  
 0 16  39  y3  0.752  24(0.8)
 
Çözüm y1  0.4791, y2  0.6477, y3  0.7436
14
İkinci Derece STP
2
d y dy 2
 2  y  x
dx 2 dx
yi 1  2 yi  yi 1 yi 1  yi 2
2
2  yi  xi i  1,2,...,100
h h
x0  0, x1  0.01, x2  0.02 ... x99  0.99, x100  1
y0  0.2, y1  ?, y2  ?, ... y99  ?, y100  0.8
   
10000 yi 1  2 yi  yi 1  200 yi 1  yi  yi  xi 2

10200 yi 1  20199 yi  10000 yi 1  xi 2

15
CISE301_Topic8L8&9 16
Özel Gauss Eliminasyon Yöntemi

y  p( x) y  r ( x) y  f ( x) y (a)  A y (b)  B

yi 1  2 yi  yi 1  yi 1  yi 1 
 p ( xi )   r ( xi ) yi  f ( xi )
h2  2h 

p ( xi )  pi r ( xi )  ri f ( xi )  f i

 hpi 
yi 11 


2 
  2  h2
r 
i i 
y

1 
 hpi 
 i 1
2 
y  h 2
fi

bi ai ci di 17
Özel Gauss Eliminasyon Yöntemi

ci yi 1  ai yi  bi yi 1  di y0  A yn  B
İki
i=1 için a1 y1  b1 y2  d1 - c1 y0 bilinmeyenli
denklem
c2 y1  a2 y2  b2 y3  d 2
c3 y2  a3 y3  b3 y4  d3
Üç
................................... bilinmeyenli
ck yk 1  ak yk  bk yk 1  d k denklemler
...................................
cn  2 yn 3  an  2 yn  2  bn  2 yn 1  d n  2 İki
bilinmeyenli
cn 1 yn  2  an 1 yn 1  d n 1 - bn 1 yn denklem
yn  B
18
Özel Gauss Eliminasyon Yöntemi
Diyelim ki, tüm denklemleri;

 k yk  bk yk 1   k
Formuna sokmaya çalışalım;

a1 y1  b1 y2  d1 - c1 y0 1  a1 1  d1 - c1y0
 1  b1 y2
1 y1  b1 y2   1 y1 
1
Bu bir önceki denklemden y1 alıp, bir sonrakine yerleştirmek ile yapılabilir;

c2 y1  a2 y2  b2 y3  d 2
  1  b1 y2 
c2    a2 y2  b2 y3  d 2
 1
19


Özel Gauss Eliminasyon Yöntemi
Tekrar düzenlenirse;

 b1c2   c2 
a 2   y2  b2 y3  d 2   1 
 1   1 
elde edilir.

 b1c2   c2 
a 2   y2  b2 y3  d 2   1 
 1   1 

2 2
olur. 20
Özel Gauss Eliminasyon Yöntemi
Benzer şekilde ilerleme genelleştirilirse;

bn cn 1 cn 1
 n 1  an 1   n 1  d n 1  n
n n
yazılabilir. En son denkleme dikkat edilirse;

 n 1 yn 1  bn 1 yn   n 1

y0  A yn  B
Eğer alfa ve gama sabitleri biliyorsa, sadece bir bilinmeyen vardır.
Geriye doğru tüm çözüm bulunabilir.
 n 1  bn 1 yn
yn 1 
 n 1
21
Özel Gauss Eliminasyon Yöntemi
Yani;
 k  bk yk 1
yk  k  (n - 1)........1
k
Çözüm İşlemleri

1: Tüm Alfa ve Gama değerleri bulunur.

1  a1 1  d1 - c1y0 bk ck 1
 k 1  ak 1 
k
ck 1
k  1........(n - 1)  k 1  d k 1  k
k
22
Özel Gauss Eliminasyon Yöntemi

2: Sonda başlayarak tüm y bilinmeyen değerleri bulunur.

yn  B
 k  bk yk 1
yk  k  (n - 1)........1
k

23
Özel Gauss Eliminasyon Yöntemi (Örnek)
Aşağıdaki diferansiyel denklemi h=0.25 için çözünüz.

y  y  x
y (0)  0, y (1)  1

y
 hpi 
yi 11 

 2
  hpi 
   2  h ri yi  1 
2  
2
 yi 1  h f i
2 
y0 y1 y2 y3 y4
p( x)  0
0 0.25 0.5 0.75 1.0 x r ( x )  1
x0 x1 x2 x3 x4
f ( x)  x
24
 Özel Gauss Eliminasyon Yöntemi (Örnek)

yi 1  (2  h 2 ) yi  yi 1  h 2 xi y0  A  0 y4  B  1

bi  1 ai  (2  h 2 ) ci  1 d i  h 2 xi

2
1  a1  2.0625 1  d1 - c1y0  d1  (0.25) x1
x1  0.25
 (0.25)2 0.25  0.015625
b1c2 1
 2  a2   2.0625   -1.577651
1 (2.0625)
x2  0.5
c 1
 2  d 2  2  1  h 2 x2   0.03882257
1 (2.0625) 25
Özel Gauss Eliminasyon Yöntemi (Örnek)

 3  1.428646
x3  0.75
 3  0.0714848

Sonra çözüm için.

y4  1
 3  b3 y4 1
y3   0.0714848 -1  0.6499
3 (1.428646)
 2  b2 y3  1  b1 y2
y2   0.3873 y1   0.1802
2 1 26
Thomas Algoritması
Gauss yöntemine benzer fakat daha verimli bir algoritmadır.

Bu algoritmada;

Çözüm İşlemleri

1: Tüm  ve F değerleri bulunur.

 0  y0  A F0  0

Fk 1  
bk 1
 k 1  
d k 1  ck 1 k 
ak 1  ck 1Fk  ak 1  ck 1Fk 
k  0........(n - 1) 27
Thomas Algoritması

2: Sonda başlayarak tüm y bilinmeyen değerleri bulunur.

yk  Fk yk 1   k k  (n - 1)........1

yn  B

yn 1  Fn 1 yn   n -1

28
 Thomas Algoritması (Örnek)
Bir önceki problemi şimdi de Thomas algoritması ile çözelim.

yi 1  (2  h 2 ) yi  yi 1  h 2 xi y0  A  0 y4  B  1

bi  1 ai  (2  h 2 ) ci  1 d i  h 2 xi
 0  y0  0 F0  0
b1 1
F1     0.484848
a1  c1F0   2.0625  1(0)
x1  0.25
d1  c1 0  0.01562  1(0)
1     0.00757
a1  c1F0   2.0625  1(0) 29
 Thomas Algoritması (Örnek)

b2 1
F2   
a2  c2 F1   2.0625  1(0.484848)
x1  0.50
 0.633853

d 2  c21  0.03125  1(0.00757)

2   
a2  c2 F1   2.0625  1(0.484848)
 0.0246061

30
 Thomas Algoritması (Örnek)

b3 1
F3   
a3  c3 F2   2.0625  1(0.633853)
x1  0.75
 0.699962

d3  c3 2  0.04587  1(0.0246061)

3   
a3  c3 F2   2.0625  1(0.633853)
 0.05003

31
Thomas Algoritması (Örnek)

yk  Fk yk 1   k k  3,2,1
y4  1
y3  F3 y4   3  0.6999621   0.05003
 0.649932
y2  F2 y3   2  0.6338530.649932   0.0246061
 0.387355
y1  F1 y2  1  0.4848480.387355   0.00757
 0.180238 bulunur.
32
Ayrıştırma Yönteminin Özeti

 Sınırları Belirle.
 Aralığı n adet alt-aralığa böl.
 Sonlu farklar ile türevlerin yerine uygun
formülleri kulan.
 Bu yakınsama Cebirsel denklemler
oluşturacak.
 Bu denklemleri STP probleminin davranışını
bulmak için çöz.

33
Hususlar
Sonlu Farklar Yöntemi:
 Türevlere yakınsamada değişik
formüller kullanılabilir.
 Değişik formüller, değişik çözümlere
yok açar. Hepsi yaklaşık çözümler
olduğu unutulmamalıdır.
 Lineer ikinci dereceden durumlar,
Simetrik katsayılar matrisi oluştururlar.

34
Thomas Algoritması (Ödev)
Bir kanatçık üzerinde ısı transferi için aşağıdaki diferansiyel
denklem verilmişti. Thomas algoritması ile sıcaklık değişimini
hesaplayınız.

d 2T  1 dAc  dT  1 h dAs 
 
2  A dx  dx  A k dx 
T  T   0
dx  c   c 

L  80mm T (0)  200 o C

T As (x) W
Ac (x) h5
2o
T  20 o C
m C
x Ac  0.5cm 2 As  Px
1 T ( L)  100 o C
P
L cm
W
k  110
o 35
m C
Doğrusal Olmayan Sınır Tipi Problemler

 2  3
y  p( x) y y  r ( x) y  f ( x)
Diferansiyel denklemleri doğrusal olmayan (Non-Linear) denklemlerdir.
Bu tür denklemlerin çözümü tek seferde bulunamaz. İterasyon gerekir.
Çözüm için yapılan işlemler:
Çözüm İşlemleri

1: Fark denklemlerindeki doğrusal olmayan terimlerin

değerlerini tahmin ederek lineer hale getir.
2: Doğrudan yöntemler kullanarak ortaya çıkan
denklemleri çöz.
3: Birbiri sıra gelen çözümlerde değerler tanımlanmış
tolerans değerinde olmadığı sürece 1. adıma dön.
36
Doğrusal Olmayan STP

 2  3
y  p( x) y y  r ( x) y  f ( x)
yi 1  2 yi  yi 1 2  yi 1  yi 1  3
 pi yi   i i  fi
 r y
h2  2h 
h
yi 1  2 yi  yi 1  pi yi2  yi 1  yi 1   h 2 ri yi3  h 2 f i
2
Fark denklemlerini çözmek için, bir çözüm değerini
tahmin etmek işe başlanır.

yi(0) y  0,1,2,4,......., n
37
 Doğrusal Olmayan STP
Bu tahmin değerleri doğrusal olmayan terimlerin doğrusal
hale getirilmesinde kullanılır.

yi(1)1  2 yi(1)  yi(1)1 

h
2
 
( 0) 2 (1)
pi yi (1)
2
yi 1  yi 1  h ri yi  
( 0 ) 2 (1)
yi  h 2 f i

Sayı Haline getirilerek doğrusal hale getirilir!!

 a11 a12 . a1n   y1(1)   b1 

a   (1)   
 21 a22 . a2n   y   b1 
 2  
 . . . .  .   . 
 
 an1 an 2 ann   yn(1)  bn 
  38
 Doğrusal Olmayan STP
Elde edilen çözüm bir sonraki iterasyonda kullanılır.

yi(21)  2 yi( 2)  yi(21) 

h
2
 
(1) 2 ( 2)
pi yi ( 2)

2
yi 1  yi 1  h ri yi  
(1) 2 ( 2 )
yi  h 2 f i

Bir önceki çözüm ile doğrusal hale getirilir!!

 a11 a12 . a1n   y1( 2)   b1 

a   ( 2)   
 21 a22 . a2n   y   b1 
 2  
 . . . .  .   . 
   ( 2)   
 an1 an 2 ann  yn

b
  n
39
Yakınsama Testleri

1: Mutlak Test:

yi( k 1)  yi( k )  

Tüm çözüm elemanlarının birbiri ardı değerleri

arasındaki fark belli bir toleranstan küçük olmalı!

2: İzafi Test:
yi( k 1)  yi( k )

yi( k 1)
40
Doğrusal Hale Getirme Önerileri

y 2 y   2

 y (k )
yi( k 1)  i 1

 yi(k1) 
2h 
 
Bir önceki çözüm ile doğrusal hale getirilir!!

( k 1)  3
2 1 / 2
y y y 
 y ( k )
i 1  2 yi( k )
h2
 yi(k1)  yi(k11)

8h
 yi 1 
3 

yi 
( k 1) 1 / 2
  

41