જૂ લે વન ૧૮૬૭માં લખેલી આ કથા તેના સવ ે સજેનોમાંની એક છે .

અઢારમી અને ઓગણીસમી સદ ની અ પ વક સત દુ નયામાં રહેતા મહાન

સજકે આજે ૨૧મી સદ માં પણ વાંચતાં આ ય અને રોમાંચ જગાડતી
આ કૃ ત ું સજન ક ુ હ ું.
બક ઓફ લે ડમાં થયેલી એક ૂંટના સંદભમાં ૮૦ દવસમાં ૃ વીની
દ ણા કર બતાવવાનો એક પડકાર કથાનાયક ફ લયાસ ફોગ સામે
આવે છે . શાંત, વ થ અને ગંભીર વભાવ હોવાં છતાં તેણે એ પડકાર
ઝ લી લીધો. અને ચા ુ થઈ - લંડનથી લંડન વાયા ુરોપ, ઇ ડયા ચીન,
પાન અને અમે રકાની વસટોસટનાં સાહસોથી ભરેલી યા ા. કથાનો
સૌથી રોમાંચક ભાગ લેખકને ય એવા ઇ ડયા સંબંધી છે . મલબાર
હલના મં દરનો દલધડક સંગ, હાથી ઉપરની અનોખી સવાર ,
ુંદેલખંડની રાજરાણીની વીતકકથા, કલક ાની કોટમાં ભજવાંચે ૂં સ -
એ-અમલ ું હસન, ઉપરાત હ રો જગલી ભસોના ટોળા ારા
અટકાવાતી રેલગાડ અને છે લે નાયક અને ખલનાયક વ ચેના ના
સંગો કથાના અંત ુધી વાચકને જકડ સખે છે .
દુ નયાની અનેક ભાષાઓમાં ગટ થયેલી આ સાહસકથાએ વેચાણના
અનેક વ મો સર કયા છે .
૮૦ દવસમાં ૃ વીની દ ણા
“Around the world in eighty days”
જૂ લે વન
અ ુવાદ દોલતભાઈ બી. નાયક
( ૂત ૂવ આચાય, નવ ુગ લૉ કૉલેજ, ુરત)

આર. આર. શેઠ ઍ ડ કપની ા. લ.

ુ તક કાશક અને વ ે તા
૧૧૦, સેસ ટ
અથબાગ
ુંબઈ ૪૦૦ ૦૦૨
ટે લ. (૦૨૨) ૨૨૦૧૩૪૪૧
‘ ારકેશ’
રૉયલ ઍપાટમૅ ટ પાસે, ખાન ુર
અમદાવાદ ૩૮૦ ૦૦૧
ટે લ. (૦૭૯) ૨૫૫૦૬૫૭૩
Visit us at: www.rrsheth.com
Email: sales@rrsheth.com
 અ ુ મ ણકા
૧. ફ લયાસ ફોગ
૨. ન પાસપટ ુ
૩. અનોખો જુ ગાર
૪. થાન
૫. સ ાબ રની ઊથલપાથલ
૬. ૂએઝ ું બંદર
૭. આરોપીની ઓળખ
૮. ુંબઈના બારામાં…
૯. મલબારહ લના મં દરે
૧૦. રેલમાગની રામાયણ
૧૧. ુંદેલખંડની રાજરાણી
૧૨. સતીમાતાનો જય હો
૧૩. ભાવભીની ભેટ
૧૪. ુનો અને સ
૧૫. ડટે ટવની ૂંઝવણ
૧૬. શંકાની સોય
૧૭. ઝં ઝાવાત
૧૮. સફળતાનો આભાસ
૧૯. ન ફળ દાવ
૨૦. ટગબોટ ‘ટાકડેર’
૨૧. ઊગતા ૂરજના દેશમાં
૨૨. જગ ાથ ુર નો રથ
૨૩. ‘જનરલ ા ટ’ ટ મર
૨૪. સાન ા સ કોની સહેલગાહ
૨૫. મ ૂ મની મહારાણીઓ

ો ો ં
૨૬. મોમનો ું મહા ુરાણ
૨૭. તળ ૂ મની રેલયા ા
૨૮. વફળ
૨૯. અપ તોની ુ ત
૩૦. અનોખી લેજ ગાડ
૩૧. આખર સફર
૩૨. વ ન ુંદર ‘હેનર ટા’
૩૩. આરોપ અને આરોપ ુ ત
૩૪. સમય સાથેની દોડ
૩૫. ‘ મ ો, હુ આવી પહ યો છુ .’
૩૬. વજયમાળા ઉપર વરમાળા
 80 DIWASMA PRUTHVINI PRADAKSHINA
Originally Writen By Jules Verne in French in the year 1873
as Tour Du Monde En Quatre - Vingts Tour
Translated into Gujarati by Dolatbhai B. Naik
Published by R. R. Sheth & Co. Pvt. Ltd.

Mumbai □ Ahmedabad
2016
EISBN: 978-93-5122-404-4
© અ ુવાદનાં આર. આર. શેઠ ઍ ડ કપની ા. લ., ૨૦૦૭

કાશક
આર. આર. શેઠ એ ડ કપની ા. લ.

ુંબઈ ૪૦૦ ૦૦૨ □ અમદાવાદ ૩૮૦ ૦૦૧

All rights are reserved.
No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or
transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical,
photocopying, recording, eBook or otherwise, without the prior written
permission of the publishers.
 અપણ
સર વતીની સાધનામાં સહાય ૂત બનેલા
મારા સં ન શ કો
(૧) વ. લાલભાઈ નાયક (૧૯૪૦-૪૪)
ાથ મક વ ામં દર, મોહન ુર
(ર) વ. રામભાઈ નાયક (૧૯૪૪-૪૬)
ાથ મક શાળા, અંચેલી
(૩) વ. ક યાણ નાયક (૧૯૪૬-૫૦)
એચ. ડ . સાવજ નક, હાઈ કૂ લ, અમલસાડ
(૪) વ. જયં તલાલ મહેતા
વ. ભી ુભાઈ દે શાઈ (૧૯૫૦-૫૩)
.વી.ડ . સાવજ નક હાઈ કૂ લ, વલસાડ
(૫) વ. બા ુભાઈ દે સાઈ (૧૯૫૦-૫૩)
બાઈ આવાંબાઈ હાઈ કૂ લ, વલસાડ
- ના ચરણકમળમાં…
- દોલતભાઈ નાયક
 જૂ લે વનની નવલકથાઓ
[અરધી સદ પહેલાં ક પેલી આ વૈ ા નક વાતાઓ આજે તો સ ય ૃ માં
ઊતરેલી જોઈ શકાય છે .]

રૉબટ ુઇ ટ વ સન
 તાવના
જૂ લે વનની અલૌ કક દુ નયામાં વળ એક વાર સફર કરવાનો
અવસર ા ત થાય છે . ભાવા ુવાદના મા યમ ારા આ ચોથી કૃ ત વનના
ચાહકો સમ રજૂ કરતાં આનંદ અ ુભ ું છુ .
પચાસના દાયકામાં માર કશોરાવ થામાં સૌ થમવાર મ વન ું
નામ સાંભ ું હ ું. વ ાનના સ ાતો અને સાધનો આધા રત
સાગરસ ાટ, સાહ સકોની ૃ , પાતાળ વેશ તથા ગગનરાજ જેવી
વાસ-સાહસ કથાઓ મ વાંચી હતી. ૂળ કથાની એ સં ત આ ૃ ઓ
હતી. એની ચર વ છાપ હમેશ માટે મનમાં અં કત થઈ ગઈ હતી. પર ુ
૧૮૭૩માં એણે લખેલી Tour Du Monde En Quatre-Vingits Tour -
(Around the world in eighty days)ની કથા મ વાંચી હોવાનો યાલ
પ બનતો નથી. મ ો સાથેની કોઈ શરતના ભાગ પે એનો કથાનાયક
ૃ વીની દ ણા કરવા નીક ો હતો, એ વાત મ ારે અને ાંથી
ણી તેનો અંદાજ આવતો નથી. કથાનાયકને એ ુસાફર માં કોઈ
ુ કેલીઓ આવી હોવાનો કે એણે કરેલાં સાહસોનો કાઈ જ યાલ મનમાં
ઊભરતો નથી. વનની લેખનયા ા ૧૮૫૦ના અરસામાં શ થઈ હતી.
૧૯૦૫માં એ ું અવસાન થ ું, યાં ુધીના છ દાયકાના લેખન વનમાં સો
કરતાં પણ વ ુ કથાઓ, નાટકો તથા કા યોનો વ ુલ સા હ ય ભંડા૨*
દુ નયાભરના એના ચાહકો સમ રજૂ કય હતો. વન ું એ તમામ સા હ ય
એની મા ૃભાષા ે ચમાં હ ું. આ કથાઓની લોકભો યતાની મતાને લીધે
લેખકના સમય દર યાન જ અં ે ભાષામાં એના અ ુવાદ થયા હતા.
દુ નયાભરમાં પથરાયેલા ટશ સા ા યના ૂણે ૂણામાં અં ે ભાષાના
મા યમ ારા જૂ લે ું નામ અને કામ ણીતાં બની ગયાં હતાં.
આપણા ઘરઆંગણે ુજરાતી ભાષામાં એ કથાઓ ું અવતરણ
ઘ ં મોડુ એટલે કે ૧૯૫૦ના અરસામાં શ થ ું હોવાનો યાલ છે . વ.
ૂળશંકર ભ એમાં અ ેસર હતા. યારબાદ પણ અ ય સા હ યકારો તથા
કેટલાંક કાશન ૃહો તરફથી એ દશામાં ય તગત ધોરણે છૂટક યાસ
થયા હતા. એવા યાસ પણ મોટે ભાગે સં તકરણ અને તે પણ
બાળસા હ યને અ ુકૂળ આવે તે ર તના જ હતા. એની સં યા પણ એકાદ
ડઝન કૃ તઓથી વ ુ ન હતી. વનના વ ુલ સા હ ય-સજનમાંથી એ
યાસો એક આચમન લેવા જેવા જ ગણી શકાય તેમ હ ું.
પર ુ વન એક ગંભીર કૃ તના અ યા ુ સજક હતા. એની વાસ-
કથાઓમાં વ ાનના અટપટા સ ાતો અને તેને અ ુ પ સાધનોનો
ઉપયોગ છે , તો સાથે દુ નયાના દેશો અને મહાસાગરોની ૂગોળ અને તેની
ઓના ઇ તહાસની તલ પશ ણકાર પણ છે . એ કથાઓમાં

ે ે ે એ ં ે ે ો ો ૈ
દેશેદેશ તથા એમાં આવતા હરેક દેશોના વ વધ સમાજોના વૈ વ ય ૂણ
ર ત રવાજો, લોક વન તથા આ થક, સામા જક કે ધા મક થ તની
વ ૃત મા હતી ભરેલી છે . એમાં પગ તળે ની ધરતી અને તેના ડાણની
વાતો છે , તો માથા ઉપરના અસીમ આકાશમાં અ ુત વાહનોમાં ઉડાન
છે . તજ ુધી વ તરેલા દેખાતા ૂરા આકાશ પારના કાળા અંધકારમાં
અગોચર અને અનંત મનાતા ાંડની વાતો પણ છે .
આ બ ું જેમાં વણાયે ું હોય તેવી કથાઓ બાળભો ય ન રહેતાં,
તેને ણવા અને માણવા માટે વ ુ ણકાર અને મતા માંગી લે તેમ
છે . બાળપણ વતાવીને બહારની દુ નયાના ચોકમાં આવી ગયેલા મોટેરાઓ
માટે ું જ એ સા હ ય છે , એમ મને લા ું છે . એને બાળભો ય બનાવવા
ૂળ કથાવ ુમાં ઘણી કાપકૂ પ અને સમાધાન કર ું જ ર બને તેમ છે .
ૂળકથા-વ ુને ળવી રાખવા માટે એના અવતરણકાર મ ોને ભારે
જહેમત કરવી પડ હશે એમ મા ું છુ , છતાં એ સં ન યાસો હતા. એની
આંગળ પકડ ને જ જૂ લે વન ુજરાતી ભાષા દેશમાં વેશ પા યા હતા.
કશોરાવ થા વટાવી ૂકેલા સા હ ય ર સકોને, એવા બાળસા હ ય
વ પે કા શત થયેલા જૂ લે વનથી સંતોષ થાય તેમ ન હ ું. એ વગ ઘણો
મોટો છે . એને માટે જૂ લે વનની કૃ તઓને યથાતથા વ પમાં સા હ યક
કૃ ત તર કે રજૂ કરવાની જ ર હતી. કેવળ શા દક ભાષાંતર નહ , પર ુ
જૂ લે વન અસલ કથાઓને ુજરાતી ભાષામાં જ લખી હોય, તે ર તની
સા હ યકૃ તઓ સજવા માટે એનો ભાવા ુવાદ કરવા ું જ ર હ ું. એ
માટેનો સંક પ કરવા ું કામ તો સહે ું હ ું પર ુ એને અમલમાં ૂકવા ું
કામ ભગીરથ બને તેમ હ ું.
આર. આર. શેઠ કાશન ૃહના ી ભગતભાઈ અને ચતનભાઈએ
જૂ લે વનની સમ સા હ ય ૃ ને સં ૂણપણે ુજરાતીમાં અવતારવાનો
વચાર વીકાય હતો, પર ુ એ કામ આસાન બને તેમ ન હ ું. સાઠ વષના
વ ૃત સમયફલક પર નરતર વહેતી રહેલી વનની લે ખનીમાંથી
ઢગલાબંધ વૈ વ યસભર કથાઓ સ ઈ હતી. એ તમામને ુજરાતીકરણ
કરવાનો ક પ એક નહ , પણ અનેક લેખકોની દશકાઓની મહેનત તથા
કાશકોની હમત અને મતાની કસોટ કરે તેવો મહાકાય છે . આર. આર.
કાશન ૃહ માટે પણ એ બહુ જ મોટો પડકાર બને તેમ હ ું.
મારા યાલ માણે એની શ આત ુ. ી હર શ નાયકે થોડા વષ
ઉપર કર હતી. જૂ લે વનની Les Indes Noires (1877) તથા La
Chasse Av Meteor (Publication-1909)ની કથાઓ અ ુ મે “કાળા
ૂરજના રહેવાસી” તથા “સોનેર ૂમકે ુનો પીછો” નામથી ગટ થઈ
હતી. એ દશામાં એમના યાસો હ પણ ચા ુ જ છે .

એ ે ં ો ં ે ‘ ’
 એ ે માં મા પદાપણ બહુ જ મોડુ શ થ ું છે . ‘અ રથ’ નામ
પામેલી La Maison a Vapeur (1880) Stream House - કૃ ત
૨૦૦૩ના અંત ભાગે ગટ થઈ હતી. યાર બાદ Phere Du Bout Du
Monde (1905)ની ધરતી છે વાડેની દવાદાડ ની કથા “લાઈટહાઉસ”
નામથી ૨૦૦૪માં રજૂ થઈ હતી. આ જ ક પ ું ીજુ ુ તક Michael
Strogoff (1876) “ મખાઈલ ગોવ - ર શયન સ ાટ ઝારના
સંદેશવાહક’ ું કાશન તો હ હમણાં જ વતેલા ૨૦૦૬ના વષમાં થઈ
શ ું છે . એ લેખનમાળાનો આગળનો મણકો Le Tour Du Monde En
Quatre Vingts Jour (1873) હવે “ શી દવસમાં ૃ વી દ ણા”
તર કે ૂળ વ પે રજૂ થાય છે . ણ વષના ટૂ કા ગાળામાં વનની આ ચોથી
કૃ તને ુજરાતીમાં તૈયાર કર શ ો છુ તેને હુ મા સ ભા ય ગ ં છુ .
“ શી દવસમાં ૃ વીની દ ણા’’ની કથા ઉપરથી એ જ નામથી
ઘણાં વરસો પહેલાં અં ે માં ચ પટ તૈયાર થ ું હ ું. લેક એ ડ
હાઇટમાં હોલી ુડ ું એ ૂવી બે ભાગમાં રજૂ થયા ું યાદ છે . મને તે ગ ું
હ ું. બોલી ુડમાં પણ વ. રાજ ક ૂરની ધાન ૂ મકા સાથે Around the
world in eight dollars ૂવી હદ માં તૈયાર થ ું હ ું. એ જ નામના
એક લાંબા ટાઈટલ ગીત સાથે દુ નયાની સેર વ. રાજ ક ૂરે આઠ જ
મ નટમાં પતાવી દ ધી હતી. કોઈ ચોર ના કહેવાતા ુના સંબંધમાં
ભાગમભાગ કરતા નાયક-ના યકાની ેમ કહાનીને એમાં વ ુ મહ વ
આપવામાં આ ું હ ું. જેક ચાન જેવા નટખટ અ ભનેતાની ૂ મકાવા ં ુ
ૂળ નામ વા ં ુ ૂવી થોડા સમય ઉપર હોલી ુડમાં તૈયાર થ ું હ ું. જૂ લે
વનની રચના ું ટાઈટલ ઉ ત કરવા સવાય ૂળ કથાવ ુ સાથે અ ય કોઈ
સા ય મ એમાં જો ું નથી. ૂળ કથાવ ુમાં એમાં એટલી હદ ુધીની
ભાંગફોડ થયેલી છે કે જો એ નામ આપવામાં આ ું, ન હોત તો જૂ લે વન
કોઈને યાદ પણ આવે તેમ નથી. જૂ લે વનના ચાહકોએ એ ૂવી જોવાની
હમત કરવાં જેવી નથી.
જૂ લે વનની ઘણી કથાઓની જેમ અહ પણ હદુ તાન અને તેની
ભાતીગર માટેનો એનો અહોભાવ પ પણે દેખાય છે . ુરોપની ૂ મ
સ સરવી ુસાફર માં કોઈ નવીનતા કે સાહસ માટે એને અવકાશ જણાયો
નથી. જૂ લે વન ટાઈલની ખર ુસાફર નો ારભ કથાનાયક ુંબઈના બંદરે
પગ ૂકે છે યાંથી થાય છે . યાં ુધીના શ નાં કરણો ૂળ કથાની
ૂવ ૂ મકા જ બની રહે છે . મલબારહ લના મં દરની મારામાર ની બાબત
હોય, ુંદેલખંડની રાજરાણીની વીતકકથાનો સંગ કે પછ કોલકાતાની
કોટમાં થયેલ કાવાદાવાની ઘટના હોય, ડગલે ને પગલે કથાનાયક સામે
પડકાર ઊભા થતા રહે છે . વનના એ સંબંધી ન પણમાં હદુ ધમ અને
હદુ સં કૃ ત અ ભ ર તે વણાઈ ગયાં હોય તે ું ચ રજૂ થાય છે . ધમ
યેની ડ ા કે ધમઝ ૂન ુધી પહ ચી જતો આ થાનો અ તરેક

ે ી ી ં ેએ ે એ ી
વદેશી કથાનાયકની સમજમાં ન આવે એ થ ત વાભા વક છે . એવી જ
થ ત અમે રક સંઘરા ય સ સરવા થતી રેલમાગની ુસાફર દર યાન
પણ ઊભી થાય છે . કથાનાયક મહાકાય દેશ ચીન અને ટ ૂકડા
પાનમાંથી પણ પસાર થાય છે . એ દર યાન એનાં હ ગક ગ તથા
યોકોહામા બંદરોને પશ કર ને જ એણે જવા ું હોય છે . એવી ટચ એ ડ
ગો જેવી થ તમાં ુ કેલીઓની ૃંખલા સ વાની મતા મયા દત જ
હોવાની. યારે સાત દવસ ચાલનાર રેલમાગની ણ હ ર માઈલ
લાંબી ુસાફર માં અમે રકાની વણખેડાયેલી ૂ મમાં કોઈ જ તકલીફ
ઊભી ન થાય, તે જ આ યકારક ગણાય. ૧૮૭૦ના સમયના એ
અધ વક સત દેશમાં યાંની ૂળ ઓ ઉપર વસાહતી અને
સરકાર ું ુ વ સં ૂણ ર તે થા પત થ ું ન હ ું. એમના તરફથી હુ મલા
અને અપહરણની ઘટનાઓ બનતી રહેતી હતી. જગલી નવરોનાં ટોળાં
બધા તપણે એ મ ૂ મને ધમરોળતાં હતાં.
દેશના પ મ કાઠાના સાન ા સ કોથી ૂવમાં આટલાં ટક
મહાસાગરને કાઠે આવેલા ૂયૉક ુધીની તળ ૂ મ ઉપરની ુસાફર હતી.
એ નવો દત રા ની વણખેડાયેલી ધરતી અને તેના ઉપર વસી રહેલા નવા
સમાજમાં ડો ક ું કરવાની એમાં સોનેર તક હતી. લેખકે એ તકનો ભર ૂર
ઉપયોગ કય છે . હદુ તાની સમાજથી સાવ ભ એવો એ નવેસરથી
આકાર લઈ રહેલો સમાજ છે . એમાં ધમ કે ઢઓ ું કોઈ અચળ થાન
નથી. એમાં વ ાન આધા રત શોધો માટેની ઝડપી દોડ છે , યં ોના
ઉપયોગથી ા ત થતી સ ૃ છે . તો એમાંથી ઉ પ થતી વકૃ તઓ પણ
છે . એમાં આમ ની ભાગીદાર સાથેની લોકશાહ રા ય યવ થા છે ,
ત સંબંધી ૂંટણીઓ છે , તો સાથે ુંડાગદ અને હુ લડ જેવી થ ત પણ
છે . એ દેશમાંથી અં ે શાસનની ૂંસર ફગાવી દેવાયાનાં સો વષ ૂરા
થયાં હતાં, પર ુ માનસમાં અં ેજો માટેનો તર કાર હ એટલો જ
તી હોવા ું અ ુભવા ું છે . દોરડ બળે પણ વળ ના બળે , તેમ સામે પ ે
અં ેજો હ પણ ુ તા ં થથી પીડાતા જણાયા છે . અમે રકા ઉપર ું
ુ વ ુમા યા પછ પણ એમનામાં રહેલો ુંડ મ જ અને અમે રકનો
માટેનો ુ છભાવ ૂવવત જ રહેલાં જણાયાં છે .
રુ ોપી સં કૃ તના આ મણ સામે અહ ના આ દવાસીઓ એવા રેડ
ઇ ડયનોએ હસક તરોધ કય હતો. બળવ ર આ મકો સામેના એ
તકારમાં આજની ગેર લા લડાઈ ું દશન થાય છે . એમની સામે
વર ણના નામે અમે રકન સમાજમાં વકસી રહેલા ગનક ચરની થ ત
આપણને ગળે ઊતરે તેમ નથી. ૧૮૫૭ની સશ ા ત બાદ અં ે
શાસકોએ હદુ તાનની ને બળ ૂવક નઃશ કે નવ ય બનાવી દ ધી
હતી. દેશી રા ઓના અંગર કો પાસે થોડા શ ો રહેતાં, પર ુ એ
રા ઓની થ ત સરકસના પાળે લા વનરાજોથી જરાયે જુ દ ન હતી.

એ ી ે ં ં ે ો ે ે ો
એથી વ અમે રકન સમાજમાં બંદૂક અને પ તોલ વગેરે શ ો
સામા ય માણસો માટે સહજ ા ય હતાં. એના ઉપયોગ ઉપર ઝાઝાં
નયં ણોનો અભાવ જણાયો છે . ય તના માન અને ગૌરવની ર ાને
નામે, એ કહેવાતા ુધરેલા સમાજમાં બે ય તઓ વ ચે ખેલાતા
ખતરનાક , એટલે કે શ ોની સાથે થતો બળનો ુકાબલો વ ધમા ય
હતો. એ દર યાન ત પધ ને થતી ઈ કે ૃ ુ રા યનાં કાયદાની
પહ ચની બહાર હતાં.
ુલામીની જ રમાં જકડયેલી એ શયા-આ કાની અ ુધ
ઓ, અને એવી જ ર ગાવીને વતં બનેલી ઓ વ ચેની
ભ મનોદશા ું આલેખન લેખકની તમામ કથાઓ ું કે ય ત વ છે . એ
ચ ની રજૂ આતમાં લેખકે એક આદશ શ કની ૂ મકા નભાવી છે .
લેખકના પોતાના દેશ ા સની એ ૧૭૯૦ના અરસામાં આપ ુદ અને
ન ુ ર રા શાહ વ ા ત કર ને વતં તા મેળવી હતી. અમે રકાએ
પણ એ જ સમય દર યાન ટનના સં થાનવાદ શાસનને ુ માં શક ત
આપીને વતં તા હાસલ કર હતી. વતં બનેલી એ ઓએ યાર
બાદ ાન અને વ ાનનાં ે ોમાં અ ૂત ૂવ ગ ત સાધી હતી. વનની
કથાઓમાં એનો જ આધાર લેવાયો છે . એને આધારે જ દુ નયાનાં
ઇ તહાસ અને ૂગોળ ઉપર પ મની એ ઓએ ણે કબજો
જમા યો હતો. વ ાનની એ હરણફાળ ું વર ું વ પ સાગરસ ાટ જેવી
અનેક કથાઓમાં ઉ ગર બને ું છે . કથાની ક પના કરતાં વા ત વકતા
ારેક વ ુ દા ણ હોવાનો આપણને તો કડવો અ ુભવ છે જ.
જૂ લે વનની કથાઓના મા યમથી ૧૯મી સદ ની દુ નયાના ઇ તહાસ,
ૂગોળ તથા માનવ વનની તવાર ખ રજૂ થાય છે . એને ણવા
સમજવા માટે આ લેખનોમાં ડા ઊતર ું જ ર બને છે . શી દવસમાં
ૃ વી દ ણા માટે સતત દોડતી રહેલી આ કથા માટે પણ એ એટ ું જ
સા ું છે . એના કથાનાયકની સાથે ુ ુ ુ બનીને સહ વાસી બનીએ તો જ
એ વ ુ સમ ય તેમ છે .
આ ંથ તૈયાર કરવામાં પણ વનસં ગની ા યાપક ુમ તબહેન
નાયકની મહ વની ૂ મકા રહેલી છે . એ ઉપરાત નવ ુગ કોમસ કૉલેજના
ન ૃ આચાય અને ક વ ી જે. એલ. દેસાઈ તથા નવ ુગ સાય સ
કૉલેજના ન ૃ આચાય ડૉ. અણખીવાલા એમ.ડ . તરફથી પણ
માગદશન અને ો સાહન મળતાં રહેલાં છે . આ બંને સ મ ોનો હુ
અંતઃકરણ ૂવક આભાર મા ું છુ .
મા અડધા દશક જેવા ટૂ કા સમયમાં જૂ લે વનની અડધો ડઝન
કરતાં પણ વ ુ કથાઓને યથાતથા વ પમાં તૈયાર કરનાર આર. આર.
શેઠ કાશન ૃહના ી ભગતભાઈ તથા ચતનભાઈ અ ભનંદનના
અ ધકાર છે .
‘ ઈ ઉ ઈ ો ો ી ઉ
 ‘અ રથ, લાઈટહાઉસ તથા મખાઈલ ોગોવની અગાઉ
કા શત થયેલી કથાઓના જેટલો જ ઉમળકાભેર આવકાર આ કથાને
પણ મળશે એવી અપે ા છે .

__________________________________
* વનનાં સજનોની યાદ માટે ી હર શ નાયક અ ુવા દત “સોનેર
ૂ કે ુનો પીછો” ુ તકની ૂરવણીમાં જો ું.
મ
 ૧
ફ લયાસ ફોગ
ફ લયાસ ફોગ એ ું નામ. જે ંુ નામ વ ચ , તેવાં જ એનાં કામ
વ ચ , અને એવો જ વલ ણ એનો વન વહેવાર.
બ લગટન ગાડ સના સે વલ રૉ માગના સાતમા નંબરના બંગલામાં
એનો ુકામ હતો. મસમોટુ મકાન, પર ુ એમાં રહેનારા ફોગ સાહેબ એકલા
જ હતા. સાવ એકલરામ એની જદગી. ન કોઈ આડોશ, પાડોશ કે ન કોઈ
પળોજણ, ન આ ધ, યા ધ કે ન કોઈ ઉપા ધ. એક મા વળગણ રફોમ
લબના સ યપદ ું હ ું. લંડન શહેરની એ એક ત ત લબ ગણાતી.
ઘ ડયાળના કાટા સાથે જ શ થતી એમની દનચયા ઘર અને
રફોમ લબ વ ચે સરળતાથી વહેતી રહેતી. આ બે થળો વ ચેના
એમના માગમાં ચો સ સમયે અને ન ત થળે થઈને પસાર થતા ફોગને
ણનારા ઘણા લોકો હતા, પર ુ તેમની સાથે હાય કે હ લો કહેવા
સવાય વાતચીતનો કોઈ સંબંધ ન હતો. સૌ ય ચહેરા સાથે થતો એ મા
સ મત શ ાચાર જ હતો. ગભ ીમંત લીશ સમાજના ભ અને
વન સ જન તર કેની એમની છાપ હતી. સાવ ન પ વી માણસ હતા.
આ છાપને આઘાત પહ ચાડે એવો કોઈ અ તરેક એમનાં વાણી-વતનમાં
કદ દેખાતો ન હ.
એમની રોજેરોજની હાજર ની ન ધ લેતા લોકોમાં કુ ૂહલ રહે ું કે
તેઓ અહ એકલા કેમ રહે છે ? ું કરે છે ? એમનાં સંબંધીઓ કોણ છે ?
એમ ું વન એ સૌ માટે કોયડા સમાન હ ું. તેઓ નખશીખ અં ેજ હતા.
લંડનમાં રહેતા હોવા છતાં લંડનવાસી કહ શકાય તે ું કોઈ ત વ એમનામાં
જણા ું ન હ. ઘર અને લબ સવાયના બી કોઈ પણ થળે કોઈએ
એમને જોયા ન હતા. બૅ ક કે બી કોઈ પણ ફાઇના સયલ સં થામાં
ારેય નાણાંના વહેવાર માટે ગયા હોવા ું કોઈ કહ શકે તેમ ન હ ું. ટે સ
નદ ને કાઠે વસે ું લંડન શહેર આમ તો મોટુ બંદર હ ું. નદ કાઠે મોટા
દ રયાઈ જહાજો માટે પાક જે ઓ હતી. તેમાં વેપાર ઓનાં વશાળ
જહાજો તથા ીમંતોની વૈભવી નૌકાઓ હરહમેશ પાણી ઉપર હલોળા
લેતાં પ ાં રહેતાં. એવાં જળયાનોની સતત આવન વન રહેતી, પર ુ
એમાં ફ લયાસ ફોગના નામની તકતીવા ં ુ કોઈ યાન કદ કોઈએ જો ું ન
હ ું.
લંડન શહેરમાં કાયદાની નાનીમોટ અનેક અદાલતો હતી. એમાં
ફ રયાદ ઓ હતા, આરોપીઓ હતા, તેમજ તેમની કે ફયત રજૂ કરનારા
સકડો બૅ ર ટરો હતા. તેઓની હક કતો સાંભળ ને યાય કરનારા
ી ો ં ી ે ૅ ો ે
 યાયાધીશો હતા. કાયદા ું શ ણ આપતી અને બૅ ર ટરોને શ ાચાર
શીખવતી ઈન તર કે ઓળખાતી અનેક કૉલેજો લંડનમાં હતી. એવી કોઈ
કૉલેજમાં એમણે હાજર આપી હોય એવી પણ કોઈને મા હતી ન હતી.
શહેરમાં વેપાર, ધંધા, સા હ ય, કલા કે વ ાનમાં રસ ધરાવતા
માણસોની અનેક હેર સં થાઓ હતી. એવી કેટલીક સં થાઓ સાથે
સા ા યની મહારાણી ું નામ પણ જોડાયે ું હ ું. એવી સં થાઓ ું
સ યપદ મેળવવામાં લોકો ગૌરવ લેતા. પર ુ ફોગ સાહેબ ું નામ ાંય
જોડા ું હોય તેવી કોઈને ણકાર ન હતી. ખેતીવાડ , ધંધાઉ ોગ કે
ઉ પાદન સંબંધી કોઈ પણ ૃ સાથે એમને સંબંધ ન હતો.
એમને માટે કહેવા ું કે એઓ ભલા અને એમની રફોમ લબ ું
સ યપદ ભ ું. એ સવાય બીજુ કાઈ જ નહ . આવા અકળ
ય ત વવાળા એકાક અને અકડુ માણસ, રફોમ લબ જેવી મ ઘી છતાં
ખાસ ણીતી નહ એવી લબના સભાસદ કેવી ર તે બની શ ા હશે, તે
પણ એક કોયડો જ હતો. આ લબ ું સ યપદ અર કરવાથી મળ શકે
તેમ ન હ ું. કોઈ ચા ુ સભાસદની ખાસ ભલામણ હોય, અને અ ય
સભાસદોની સંમ ત હોય તો જ ય તને એના સભાસદ બનવા ું ગૌરવ
મળ શક ું. ફોગ માટે કહેવા ું કે કોઈ બે રગ ધસ નામની શરાફ પેઢ
સાથે એમને સંબંધ હતો. તેમના તરફની જોરદાર ભલામણને આધારે
એમને સભાસદ તર કે વીકારવામાં આ યા હતા. ફોગ તરફથી લખાતા
ચેક આ શરાફ પેઢ માં તરત જ વીકારાઈ જતા, એવી સ ધર એમની
શાખ હતી. એમના ખાતામાં હમેશાં મોટ રકમ જમા રહેતી. પર ુ એ રકમ
ાંથી આવી અને કેવી ર તે આવી તે કોઈ જ ણ ું ન હ ું. એનો
જવાબ ફોગ સવાય બી કોઈ પાસેથી મળ શકે તેમ ન હ ું, અને એમને
ૂછવાની કોઈ હમત કર શકે તેમ ન હ ું.
આ રફોમ લબમાં કોઈ સામા ય માણસ માટે થાન જ ન હ ું.
લંડન શહેરના ધનવાન તેમજ ઉમરાવ કુ ટુબના નબીરાઓ જ એમાં સ ય
બની શકતા. લબ ું પોતા ું વશાળ મકાન હ ું. મકાનની દેખભાળ રાખવા
તથા ીમંત સ યોની ુ વધા સાચવવા માટે તેમાં નોકરચાકરો રાખવામાં
આવતા.
બહારની કોઈ પણ ૃ ઓ સાથે નહ જોડાયેલા ગભ ીમંત
અને ઉમરાવ વગના મહા ુભાવો માટે આ લબ બીજુ ઘર ગણાતી.
પોતાના માનવંતા સભાસદો માટે રા ી નવાસની સગવડ પણ રાખવામાં
આવતી. દવસ દર યાન અને મોડ રાત ુધી અનેક કારની ૃ ઓ
ચા ુ રહેતી. દરેક સભાસદને તેની ચ માણે ું મનપસંદ ભોજન અને
અ પાહાર મળ રહેતાં. જોકે આ વધારાની સગવડો માટે સ યોએ
વધારાની કમત ૂકવવી પડતી.

ી ી ો ં ો એ
 આવી મ ઘી રફોમ લબ ું સ યપદ ધરાવનાર ફોગ મહાશય એક
ીમંત માણસ હોવા જોઈએ, એમાં તો કોઈને શંકા ન હતી, પર ુ એમની
એ સ ૃ કેવી ર તે સંપ થઈ તે કોઈ ણ ું ન હ ું અને એમના પોતાના
સવાય એ ું રહ ય કોઈ ુ ું કર શકે એમ પણ ન હ ું. એમના જેવા
ઓછુ બોલવાની ટેપવાળા ગંભીર કૃ તના માણસને એવી વાત કોઈ ૂછે
તેમ પણ ન હ ું.
એમની પાસે કેટલી સંપ હતી, તેનો પણ કોઈને અંદાજ ન હતો.
ધનવાન છતાં એમણે ધન ું દશન ક ુ ન હ ું. તેઓ કજૂ સ કે લોભી પણ
જણાતા ન હતા. કોઈક ઉમદા અને ઉપયોગી હે ુ માટે તેઓ અવારનવાર
દાન પણ આપતા. મોટે ભાગે એ ું દાન ુ ત જ રહે ું.
લંડન શહેરની ન કના કે દૂરનાં થળોનો એમણે વાસ ખે ો
હોય એ ું પણ કોઈએ સાંભ ું ન હ ું, છતાં આસપાસની દુ નયા સંબંધી
એમની ણકાર તલ પશ હતી. શ આતની જદગીમાં દુ નયાભરના
વાસો એણે ખે ા હોય, એવી દરેક થળની એમને સઘન ણકાર
હતી. એમની લબના સ યો સાથે એ સંબંધેની ચચામાં તેઓ અ ૂક ભાગ
લેતા. લબના સ યો વ ચે આ ચચાનાં વાદ વવાદો થતા. એવી ચચા
ારેક ઉ પણ બની જતી. એવા સંજોગોમાં ફ લપાસ ફોગ મહાશયનો
અ ભ ાય વજનદાર ગણાતો. કોઈ બની ગયેલા બનાવના પ રણામ
બાબતમાં એમની તક ુ ત દલીલો સૌને ગળે ઊતર જતી. કોઈ બની
રહેલા બનાવના સંભ વત પ રણામ અંગેની એની ભ વ યવાણી ભા યે જ
ખોટ પડતી. સમાજના વતમાન વાહો તથા ૂગોળ સંબંધી ોમાં
એમનો અ ભ ાય ગંભીરપણે લેવાતો. કોઈ સાહ સક અ ભયાન ઉપર
નીકળે લા વાસીઓની ગ ત વ ધઓ સંબંધી એમની ગણતર હમેશાં સાચી
પડતી. અગોચર વાસમાં ુમ થયેલા કે આડે ર તે ચડ ગયેલાં
વાસીઓએ કરેલી ૂલોનો એમને તરત જ યાલ આવી જતો. આ બધી
ણકાર એમની પાસે કેવી ર તે આવી, તે સૌને માટે કુ ૂહલની બાબત
હતી કારણ કે ઘ ડયાળના કાટા સાથે ઘર અને લબ વ ચેની આવન વન
સવાય બીજે ાંય પણ એઓ ગયા હોય એવી કોઈને મા હતી ન હતી.
એમની મનપસંદ ૃ વાચનની હતી. એ ઉપરાત પ ાંની રમત ું
એમને ભારે વળગણ હ ું. શાં તથી રમાતી આ રમતમાં મોટે ભાગે એમની
જ ત થતી. એમાંથી એને ઘણા પૈસા પણ મળતા, પર ુ એવી ધન ા ત
એમ ું લ ય ન હ ું. એવી આવકને તેઓ દાનમાં વાપરતા. આ રમત એમને
મન શાંત સંઘષ હતો, એક પડકાર પણ હતો, છતાં એમાં ધાંધલધમાલને
કોઈ થાન ન હ ું. એમની શાંત કૃ તને આ રમત ખાસ અ ુકૂળ હતી.
લબમાંનો એમનો મોટાભાગનો સમય એમાં જ પસાર થતો.
રફોમ લબના અ ય સભાસદોને પોતાનાં કુ ટુબો હતાં. દરેકને
તેમના વભાવને અ ુ પ મ મંડળ હ ું, પર ુ આ ફોગ સાહેબને સંતાનો
ે ી ો ી ોઈ ે ી ી ે ી ૉ
કે પ ની હોવાની કોઈને મા હતી ન હતી. સેવીલ રૉ ટના સાતમા
નંબરના બંગલામાં તેઓ એકલા જ રહેતા એમાં એમની ુલાકાત લે એવાં
કોઈ સગાંસંબંધી કે મ ો પણ ન હતાં. એમના ઘરની અંદરની સ વટ કે
થ ત સંબંધમાં બહારના સૌને કુ ૂહલ રહે ું. ઘરમાં સાફ ૂફ તથા એમના
કામકાજ માટે ઘરમાં જ રહે તેવો નવાસી નોકર તેઓ રાખતા.
ફોગ મહાશય ું બપોર ું કે રાત ું ભોજન લબમાં જ થ ું. એ
માટેની યવ થા એમની ચ અને સમય માણે જ કરવી પડતી. દરરોજ
ચો સ સમયે, ચો સ ર તે સ વટ કરાયેલા ન ત ટેબલ ઉપર જ એ
માટેની યવ થા કરવાની રહેતી. એમના ભોજન દર યાન અ ય સભાસદ
સહભાગી બને તે એમને પસંદ ન હ ું. બહારના કોઈ માણસ કે મહેમાનને
એમણે કદ લબમાં આમં ણ આ ું ન હ ું. લબના મકાનમાં રાખવામાં
આવતી રા નવાસ માટેની સગવડનો એમણે કદ પણ ઉપયોગ કય ન
હતો. લબમાં જ રા ીભોજન લઈને મોડ રા ે ફ ત ૂવા માટે જ તેઓ
ઘરે આવતા. ઘરથી લબ ુધીના એ ન ત માગ એમનાં યેક ડગલાં
એક સરખી લંબાઈનાં અને ચો સ સમય માણેનાં રહેતાં. એમના
ભોજનની વાનગીઓ બનાવનારાએ પણ ૂરે ૂર કાળ રાખવી પડતી.
ભોજન બનાવનારા તથા પીરસનારાઓના ગણવેશ પણ ન ત હતા.
પીવાના પાણી ું ટે પરેચર તથા ુશ ુમાં પણ સાત ય ળવ ું પડ ું.
જોકે આ બધાં માટેના ખચની બાબતમાં એમણે કદ કોઈ વવાદ કય ન
હતો.
સેવીલ રૉ માગ ઉપર ું એ ું મકાન મોટુ હ ું, છતાં તેને ભ ય કે
વૈભવી કહ શકાય તેમ ન હ ું. જોકે એની અંદર ય તની સગવડ ૂરે ૂર
જળવાઈ રહે તેવી તમામ સ વટ હતી. ફોગમહાશયની તમામ સગવડ
સાચવવા માટે જે સ ફો ટર નામનો નોકર હતો. મા લક માટે કરવાનાં
તમામ કામો ન કરેલા સમયે અને મા લકે આપેલી ૂચના માણે જ
તેણે કરવાનાં રહેતાં. એમાં જરા જેટલો પણ ફેરફાર કે ઢ લ અસ
ગણાતાં. બી ઑ ટોબર ૧૮૭૨ના રોજે એટલે કે આજના દવસે એને
નોકર માંથી પાણી ું આપવામાં આ ું હ ું. એ માટે ું કારણ? કારણ
એટ ું જ કે સવારમાં મ ની સફાઈ માટે ું પાણી ૮૬° ડ ી જેટ ું જ ગરમ
લા યો હતો. બે ડ ીનો આ તફાવત માફ કરવા મા લક તૈયાર ન હતા.
નોકર માંથી એને તરત જ છૂટો કરવામાં આ યો. તેમ છતાં સેવકની સેવા
વના આ મા લકથી વી શકાય તેમ ન હ ું. એક ે ચમેન સંબંધી એમને
મા હતી હતી. તેને ગમે યાંથી શોધીને, બપોરે અ ગયારથી સાડાઅ ગયાર
વા યા ુધીમાં પોતાની સમ લાવવા ું છે ું કામ તેણે કરવા ું હ ું.
સાડાઅ ગયારના ટકોરે લબમાં જવા માટે ઘરમાંથી નીકળવાનો
એમનો ન ય મ હતો. તે અગાઉ એ નવા માણસ સાથે ુલાકાત થવી
જ ર હતી. લબમાં જવા માટે તૈયાર થઈને પરસાળમાં ૂકેલી ુરશી
ઉ ે ી ે ે ો ે ી ે ો
ઉપર હમેશની ર તે ટટાર બેઠા. બોલાવેલા માણસની રાહે જોવા લા યા.
બંને પગ લ કર ઢબે હો શયારની થ તમાં એકબી ને સમાંતર ર તે
ગોઠવાયા હતા. ડોક પણ ચી અને ટટાર હતી. હાથમાં રાખેલી વ ચ
કારની ઘ ડયાળના કાટા તરફ એમની નજર હતી. એમાં કલાક, મ નટ
અને સેકડના કાટાઓ ઉપરાત દવસ, મ હના અને વષ પણ દશાવવામાં
આ યાં હતાં.
હ અ ગયાર વાગીને પંદર મ નટ થઈ હતી. બરાબર એ સમયે
દરવા ઉપર ટકોરા થયા. ૂચના મળતાં જ બાર ં ખોલીને હવે ૂત ૂવ
બનેલો સેવક જે સ ફો ટર વરડામાં દાખલ થયો. એની પાછળ બીજો
માણસ પણ અંદર આ યો.
‘આપની આ ા માણે આ માણસને શોધી લા યો છુ .’
ીસેક વષનો ુવાન તરત જ ફોગની સામે આ યો. વાંકા વળ ને
ભા વ મા લક ું, અ ભવાદન ક ુ. ફોગે એની સામે જો ું. નજરથી એને
માપવા યાસ કય . ૂ ું:
‘ ે ચમેન હોય તેમ લાગે છે . તા નામ હોન…’
‘ના સાહેબ. હોન નહ , પર ુ ન; ન પાસપટ ુ. વ ચ
લાગે તેવી માર અટક છે . મારા નામ સાથે એવી અટક કેવી ર તે વળગી
તેની મને ખબર નથી. પર ુ મને જે અ ુભવ થઈ ર ા છે , તે જોતાં લાગે
છે , કે તે મારે માટે યો ય જ છે . ા સના પેર સમાં રહેતો હતો, નાનામોટા
અનેક ધંધા કર જોયા. મા માન ું છે કે હુ એક ામા ણક માણસ છુ
અને એ કારણે જ કોઈ ધંધામાં મને ફાવટ આવી નથી. આખરે
વેપારધંધાનો યાલ છોડ મ નોકર કરવા ું શ ક ુ. પહેલાં એક ફરતી
સંગીતમંડળ માં ગીતો ગાવા ું કામ ક ુ. પછ એક સરકસમાં અંગકસરત
પણ કર જોઈ. ચ ાની જેમ ઠેકડા મારવાની અને દોરડા ઉપર ૃ ય
કરવાની મને સાર ફાવટ હતી. યાર બાદ અંગકસરત કરતી શાળામાં હુ
અ યાપક હતો. છે લે પેર સના અ શમન વભાગમાં પણ મ સેવા આપી.
મને સમ ું નથી, કે એ પૈક ની એકે નોકર માટે હુ લાયક કેમ ન ગણાયો!
આખરે પાંચ વષ ઉપર પેર સ અને ા સ છોડ ને અહ લંડન આ યો.
પર ૂરણ ઘરકામ કર ને વન નભા ું છુ . હવે થાય છે કે કોઈ
સ ૃહ થના ઘરમાં જ તેમના અંગત સેવક તર કેની કામગીર મળે તો
સા . માર આવી સતત રઝળપ નો અંત આવે અને એવી જદગીને
ૂચક માર પાસપટ ુ અટક નરથક થાય તેમ હુ ઇ છુ છુ . મને મા હતી
મળ હતી કે આપને અંગત સેવકની જ ર છે . આપના જેવા શાંત કૃ તના
અને નય મત વન વનારા સ જન સાથે રહ ને મારે હવે આ
અપ ુક નયાળ અટકથી છૂટકારો મેળવવો છે .’

‘ ે એ ી ો ે ં ો ી ે
 ‘ઠ ક છે . તાર એવી વ ચ અટકનો મને વાંધો નથી. માર પાસે
પણ તારે માટે ભલામણ આવી છે . પણ માર બે શરતો છે . તે તને
જણાવવામાં આવી જ છે . એમાં જરા પણ ૂક હુ ચલાવી લેતો નથી.’
‘હા . મ તે સમ લીધી છે અને મને તે ક ૂલ છે .’
‘અ યારે કેટલા વા યા?’
‘અ ગયાર વાગીને ચોવીસ મ નટનો સમય થયો, પોતાના
ખીસામાંથી ઘ ડયાળ કાઢ ને જવાબ આ યો.
‘તા ઘ ડયાળ ધી ું ચાલે છે , બરાબર ચાર મ નટ મોડુ.’
‘માફ કરજો, સાહેબ, પણ મા ં ઘ ડયાળ મોડુ હોઈ શકે જ નહ .’
‘ ચતા નહ . એ ચાર મ નટ મોડુ છે . તો હવે બરાબર સાંભળ લે,
કે અ યારથી જ એટલે કે ૧૮૭૨ના ઑ ટોબર માસની આજની બી
તાર ખને ુધવારે સવારે અ ગયાર વાગીને ઓગણ ીસમી મ નટથી મારા
ઘરમાં, મારા અંગત સેવક તર કે તને નોકર એ રાખવામાં આ યો છે .’
શ દો ૂરા થતાં જ ઘ ડયાળમાં સાડાઅ ગયાર વા યાનો ટકોરો થયો. ફોગ
સાહેબે લબમાં જવા માટે ઘરમાંથી પોતાનો એક પગ બહાર ૂ ો. ડાબા
હાથમાં પકડેલી હેટ પોતાના માથા ઉપર ૂક અને લબના ર તે ચાલવા
માં ું. એની પાછળ ંગવા ં ુ બાર ં અવાજ સાથે બંધ થ ું.
ન પાસપટ ુ આ અ યા ઘરમાં અવાક્ બનીને ઊભો હતો.
મા લકની પાછળ એનો જૂ નો સેવક જે સ ફો ટર પણ રવાના થઈ ગયો.
તેણે ખોલે ું બાર ં અવાજ સાથે ફર થી બંધ થ ું.
એક જ મ નટ અગાઉ ઘરમાં સેવક તર કેની નોકર માં રહેલો ન
પાસાપટ ુ નવા મા લકના સાવ અ યા મકાનમાં એકલો રહ ગયો.
 ૨
ન પાસપટ ુ
એવા હતા મા લક ફ લયાસ ફોગ. એનો નવ ન ુ ત નોકર ન
પાસપટ ુ પણ કાઈ કમ ન હતો. મા લકની જદગી તો ઘ ડયાળના કાટાની
સાથે સેકડ ટુ સેકડ અને મ નટ ટુ મ નટ ચાલતી જ રહ , પર ુ સેવકની
જદગી બદલાઈ ગઈ.
અ ગયાર વા યા બાદ ીસમી મ નટ ૂર થતાં જ આખા ઘરનો
હવાલો નવા નોકરને ભરોસે છોડ ને મા લક ન ય મ માણે રફોમ
લબમાં જવા નીકળ ગયા. નને શોધીને અહ લઈ આવનાર જૂ ના
સેવક માટે હવે એક મ નટ પણ વધારે રોકાવા ું જ ર ન હ ું. અણધાયા
પ રવતનથી ન પણ અવાક્ બની ગયો. ધીમે ધીમે તેણે વ થતા મેળવી.
નવા મા લક માટે એ વચાર ર ો.
‘…કેવો માણસ છે , આ મારો નવો મા લક? અહ લંડનમાં આવેલા
મેડમ ુસાદના સં હાલયમાં મ જગ વ યાત ય તઓનાં મીણનાં
ૂતળાંઓ જોયાં છે . બોલી નહ શકતાં એ ૂતળાંઓ, અને બોલી શકતા
આ મારા નવા મા લકમાં ું તફાવત? એમને પણ એ ૂતળાંઓ જોડે
ૂકવામાં આવે તો કોઈ જ ફરક ન દેખાય.’
થોડ જ મ નટો અગાઉ મા લકે એનો ઈ ટર ૂ લીધો હતો. ન
માટે ું અ ભ ાય બાં યો હશે તે તો તેઓ જ ણે, પર ુ એ વખતે ને
પણ મા લકને સમજવા યાસ કય . એમની મર ચાળ સ વષની હશે.
ચાઈ સાથેનો ભ ય ચહેરો એમના ય ત વને અનેરો ઉઠાવ આપતો
હતો. કાળ મર તથા ચમકતી આંખો અને વશાળ કપાળ સાથેનો એ
માણસ એને ભાવશાળ લા યો. વાતો થોડ અને કામ વ ુ કરનાર
ય તને કમઠ કહેવામાં આવે છે . નવા મા લકમાં આ સેવકને એવા
કાયશીલ સ જનનાં દશન થયાં. એ જે લકા કોફમેન જેવી વ યાત
ચ કારે મા લકના ચહેરા ું કરે ું રેખાંકન સામે દ વાલ ઉપર એણે જો ું.
એમાં પણ એ ચહેરો તાજગીભય લાગતો હતો. ન ત સમયે નધ ર ું
કામ કરવાના એમના આ હને કારણે ચોકસાઈ એમનામાં ૂ તમંત બની
ગઈ હતી. એમનાં દરેક કામો ૂરે ૂર ગણતર પછ જ થતાં; પ રણામે
એમણે કદ ઉતાવળ કરવી પડતી નહ . એમ ું દરેક પગ ું કેવળ
જ રયાત અ ુસાર જ ભરા ું. ખાસ કારણ ન હોય તો મ ના હાવભાવ
પણ બદલાતા નહ .
આ મકાનમાં ફોગ એકલા જ રહેતા. ઘરની ન કના પાડોશીઓ કે
બહારના સમાજ સાથે એ કારણે કોઈ સંબંધ રાખવાની એમને જ ર
ી ો ે ં ં ે ો ોઈ ી
લાગતી નહ . ફોગ માનતા કે સમાજમાં હળવાભળવામાં ારેક તો કોઈની
સાથે સંઘષમાં ઊતર ું જ પડે. જો શાં તથી વ ું હોય તો એવા
સંભ વત સંઘષની થ ત ટાળવી જોઈએ.
આ ું એકાક વન વતા મા લકની સરખામણીમાં સેવક ન
પાસપટ ુ મલનસાર વભાવનો, બોલકો અને હસ ુખો માણસ હતો.
ા સના ગામઠ વ તારમાંથી આવેલો છતાં ુ વનાનો અસં કાર કે
કડછો ન હતો. સદાય હસતા લાગતા હોઠ કોઈ સાર વ ુનો વાદ લેવા કે
કોઈને ૂંબન કરવા ત પર હોય તેવા લ ુલાબી હતા. વશાળ છાતી ને
બહાર ફેલાયેલા ખભા સાથે ું એ ું શર ર હર ુલસ જે ું મજ ૂત હ ું.
માથા ઉપરના ૂખરા વાળની સ વટ હમેશાં એક જ કારની રહેતી.
પૈસા ખરચવાની બાબતમાં એ ઉદાર હતો.
મા લકને જે કારના નોકરની જ ર હતી, તે માટે પોતે લાયક હતો
કે નહ , તે એ ન કર શકતો ન હતો. લાંબા અ ુભવ પછ જ એ અંગે
કાઈક ન ત કહ શકાય.
મા લક તર કે અં ેજ ૃહ થો ચોકસાઈવાળા અને ઠડા દમાગથી
કામ લેનારા હોય છે , એવી ઘણી વાતો તેણે સાંભળ હતી. એવા કોઈ
મા લકના હાથ નીચે કામ કર શાં તથી વન વવાનાં વ નાં લઈને
પાંચ વષ ઉપર પેર સથી તે અહ લંડન આ યો હતો. પર ુ એ બાબતમાં
અ યાર ુધીનો એનો અ ુભવ કડવો જ ર ો હતો. એણે સાંભળે લી બધી
જ વાતો ખોટ ુરવાર થઈ હતી. પાંચ વષમાં અહ એણે દશ મા લકો
બદ યા હતા. એના કમનસીબે એ દરેક થળે એને તરગી, વ છદ ,
અ નય મત અને ામક સાહસોની પાછળ આંધ ુ કયાં કરનારા મા લકો
જ મ ા હતા.
એવા માણસો સાથે મેળ પાડવા ું એને ુ કેલ લાગ ું. એનો છે લો
મા લક લૉડ લ સફેર તો પાસામે ટનો સ ય હતો. પર ુ આખી રાત હે-
માકટનાં ઓઇ ટર મમાં દા ઢ યા કરતો, અને વહેલી સવારે પોલીસોને
ખાંધે ચડ ને જ ઘરે આવી શકતો. એવો હતો છતાં તે મા લક હતો. તેનો
આ નોકર તેને માટે લાગણી રાખતો અને નય મત ર તે પોતાની ફરજ
બ વતો રહેતો. મા લકની આવી ર તભાત નને ગમતી નહ . તેના ભલા
માટે ને તેને ેમભર સલાહ આપી, પણ એ ું પ રણામ ું જ આ ું.
ુંડ મ લૉડ સાહેબને નોકરની આ ૃ તા પસંદ ન આવી. આખરે એ
ઘર પણ એણે છોડ ું પ ું.
નવી નોકર માટેની તપાસમાં ફ લયાસ ફોગ સાહેબને સેવકની
જ ર હોવાની મા હતી મળ . દૂધના દાઝે લા ને વ ચ નામવાળા આ
માણસની રહેણીકરણી અંગે શ એટલી ણકાર મેળવી. ફોગ સંબંધી
બધા જ અ ભ ાય સારા હતા. સમયપાલનના કડક આ હ હતા, ઘરના
ી ે ં ંએ ે ં
 બછાના સવાય બીજે ાંય રાત પસાર કરવા ું એમને ફાવ ું નહ , કદ
ુસાફર કરતા નહ , ઘરમાં એક પણ દવસ એમની ગેરહાજર નહ ,
વગેરે વગેરે. નને લા ું કે આ માણસ જ પોતાની સેવાને લાયક હતો.
“ મ ટર — નય મત” તર કે ઓળખાવી શકાય તેવા મા લકના નોકર
તર કે ન પાસપટ ુને આખરે કામ, દામ અને સાથે ઠામ મળ ગયાં.
મા લક હવે લબમાંથી મધરાતે જ પાછા વળે તેમ હ ું. તે પહેલાં
આ ઘર સંબંધી તમામ મા હતી ણી લેવા ું એને જ ર લા ું. ઘરના
બેઝમે ટથી શ કર ને માળના કાત રયાં ુધીના તમામ ખંડોમાં એ કર
વ ો. સાદગી ુ ત છતાં યવ થત ગોઠવણી જોઈને એ ુશ થઈ ગયો.
બહારથી ુંદર અને ુર ત અને અંદરથી બધી ર તે સગવડવા ં ુ મકાન
એને ગમી ગ ું.
મકાનના બીજે માળ સેવક માટેનો એટલે કે પોતાને માટેનો
અલાયદો ખંડ પણ જોયો. એમાં ઈલે ક કોલબેલ ઉપરાત સીધી
વાતચીત માટે મા લકના મમાંથી પોલી નળ ઓની પી કગ ૂબનો
ઉપયોગ થયો હતો. સેવકના બછાનાની સામે જ આલમાર ઉપર મોટુ
ઈલે ક ઘ ડયાળ હ ું. પહેલા માળે આવેલા મા લકના ખંડમાં પણ એ ું
જ ઘ ડયાળ હ ું. બંનેમાં સમયના કાટા એકસાથે જ ગ ત કરતા. બંનેમાં
ટકોરા પણ એક સાથે જ પડતા. રસોડામાં બળતણ તર કે તથા કાશ
માટે કાબનના મ ણવાળા હાઈ ોજન ગૅસનો ઉપયોગ હતો. ુમાડા કે
અ ય દૂષણ વનાની આ બળતણ યવ થા તથા ઘરમાંની સગવડો
જોઈને નને સંતોષ થયો. મોટેથી બોલી ઊ ો:
‘આ મા લક મારે લાયક છે , હુ અહ રહ શક શ.’
બછાનાની સામે જ કરવાનાં કામોની યાદ લટકતી હતી. એ
યાન ૂવક વાંચી ગયો. સવારથી રાત ુધીમાં એણે કરવાનાં કામોની યાદ
તથા તે માટેના ન ત સમયની એમાં ન ઘ હતી.
મા લકની દનચયા સવારે આઠના ટકોરે શ થતી. યારથી બપોરે
સાડા અ ગયાર વા યા ુધીની એમની અહ ની હાજર દર યાન એણે
કરવાનાં કામોની એમાં સ વ તાર ન ધ હતી. યાર બાદ તો મા લક લબમાં
જ હોય. યાંથી મધરાતે પાછા આવે તે દર યાન કરવાનાં કામોની પણ
એમાં વગતો હતી.
યવ થત ર તે ગોઠવાયેલો વોડરોબ પણ એણે જોયો. એમાં હગર
ઉપર મા લકે પહેરવાના કોટપાટ ુન લટકતાં હતાં. એ દરેકના નંબર
આપવામાં આ યા હતા. બાજુ માં રાખવામાં આવેલા ર જ ટરમાં દરેકની
નંબરવાર ન ધ હતી. જુ દ જુ દ ઋ ુઓ માણે અઠવા ડયામાં કયા દવસે
ાં કપડા પહેરવાં તે પણ ન જ હ ું. યવ થત ર તે રાખવામાં
આવેલાં પગરખાં માટે પણ એવી જ ન ધ હતી.
ે ં ં ં ે
 દરેક ખંડમાં જ રયાત ુજબ ું ફ નચર યવ થત ર તે
ગોઠવવામાં આ ું હ ું. મા લકને ઉપયોગી ન હોય તેવી કોઈ જ વ ુને
યાં થાન ન હ ું. રફોમ લબની સ ૃ લાઈ ેર સભાસદો માટે ુ લી
જ રહેતી. એટલે ઘરમાં ુ તકો રાખવાની જ ર જ ન હતી. બે વષયોનાં
ુ તકોમાં જ ફોગ મહાશયને રસ હતો. સા હ ય ઉપરાત કાયદો અને
રાજકારણ એમની પસંદગીના વષયો હતા.
શયનખંડમાં લોખંડની નાની ફાયર ૂફ તજોર હતી. ફોગનાં નાણાં
દ તાવેજો તથા કમતી ચીજવ ુઓ એમાં જ રહેતાં. ચોરો સામે અહ
બ ું સલામત હ ું. એથી ઘરમાં કોઈ હ થયાર રાખવાની જ ર જ ન હતી.
ઘરમાં બી કોઈ ય તની હાજર પણ ન હતી. બસ! સં ૂણ શાં ત
હતી.
ઘરમાંની ૂરે ૂર યવ થા, તથા સં ૂણ શાંત થ ત જોઈને નને
લા ું કે પોતાની જ રયાત માણેનો જ એક સ ૃહ થ મા લક એને
મ ો હતો. જોકે એ ું વન એના જેવા ચંચળ કૃ તના માણસને કૃ મ
લાગે તેમ હ ું.
આવા મા લકના નોકર તર કે ટક રહેવામાં ખાસ કોઈ તકલીફ નહ
પડે, એની સેવક ન પાસપટ ુને ખાતર થઈ.
 ૩
અનોખો જુ ગાર
ફ લયાસ ફોગે બરાબર સાડા અ ગયારના ટકોરા સાથે સેવીલ રૉના
પોતાના મકાનમાંથી પોતાનો જમણો પગ બહાર ૂ ો. યારબાદ એ
જમણો પગ કુ લ પાંચસોને પંચોતેર વાર એના ડાબા પગની આગળ ુકાતો
ર ો. એ સાથે એનો ડાબો પગ કુ લ પાંચસોને છ તેર વખત જમણા પગની
પાછળ અ ુસરતો ર ો. બંને પગની એવી તાલબ હલચાલ બાદ ફોગ
સાહેબ પાલ મૉલ નામના શો પગ સંકુલ પાસે આવેલા રફોમ લબના
મકાનમાં પહ ચી ગયા. બહારથી ભ ય લાગ ું આ મકાન બાંધવામાં નહ
નહ તોય ીસેક લાખ પાઉ ડનો ખચ થયો હશે.
ન ય મ માણે એમણે ભોજનક માં વેશ કય . એમના
આગમન ૂવ જ ખંડની નવેનવ બાર ઓને ખોલવામાં આવી હતી. બાર ની
બહારનો ુંદર બગીચો ૂરે ૂરો જોઈ શકાય તેમ હ ું. જોકે હમણાં
પાનખર ઋ ુને કારણે ૃ ો સાવ ુ લાં હતાં. બાગને પ ર તે જોઈ
શકાય તે ર તે એમ ું ટેબલ ગોઠવા ું હ ું. ટેબલ લોથની સ વટ પણ
એમની ૂચના માણેની જ હતી. એમની ખાસ ુરશી ઉપર એમણે બેઠક
લીધી. ટેબલ ઉપર ુકાયેલી ખાસ લેટ તથા બાઉલ એમની જ રાહ જોઈ
ર ાં હતાં. એમની ૂચના માણે તૈયાર થયેલો અ પાહાર યાં જ ઊભા
રહેલા પ રચારકોએ પીરસવા માં ો. તળે લી માછલી સાથે ઉ મ
વો લટ નો સોસ, ચેશાયરની ચીઝ ું ટો પગ ચડાવીને ચો સ ગરમીથી
શેકવામાં આવેલી માંસની લાઈસ, અને એ બ ું બરાબર ચાવીને
અ નળ માં સરળતાથી ઉતારવા માટે પસંદગીની ગરમ ચાનો છલોછલ
ભરેલો જગ યાં હાજર જ હતો. અ પાહર કે ભોજનના સમયે ટેબલ
ઉપર અ ય ય તની હાજર એમને પસંદ ન હતી. યારબાદ બાર વાગીને
ુડતાળ સમી મ નટે એમની પધરામણી લબના વશાળ અને ભ ય
બેઠકખંડમાં થાય. એમની રો જદ આરામ ુરશી ઉપર તેઓ બેઠક લે કે
તરત જ પ રચારકે કવરબંધ ‘ટાઈ સ’ અખબાર એમની સામે ૂક ું પડ ું.
સામા ય ર તે કોઈપણ માણસ એ કવરને ફાડ ને એક જ સેકડમાં
વાંચવાની શ આત કર શકે. પર ુ અહ ફ લયાસ ફોગ સાહેબ હતા. દરેક
કામ યવ થત ર તે અને ગણતર ૂવક જ થ ું જ ર હ ું. અખબાર ું એ
કવર જરા પણ આમતેમ કપાઈ ન ય, એ ર તે તે જ કાપવાની
એમની રો જદ ટેવ હતી.
ટાઈ સ અખબાર અહ ંુ ુ ય સમાચારપ હ ું. યવ થત ર તે
એ ું અ યયન કરવાનો એમનો આ હ હતો. થમ અ રથી શ કર ને
છે લા પાના ઉપરના છે લા અ ર ુધી વાંચવા ું કામ બરાબર પોણાચાર
ી ં ી એ ં
વા યા ુધી ચાલ ું. યાર બાદ બીજુ એ ું જ ત ત અખબાર
‘ ટા ડડ’ એમના હાથમાં ૂકવામાં આવ ું.
સાંજના ભોજનના સમય ુધી એમનો અ યાસ ચાલતો. આ
વખતે પણ અ પાહારના સમયનાં જ ટેબલ અને ુરશી હોય, કાચની લેટ
અને બાઉલમાં વાનગીઓ પણ એ જ હોય. ગણવેશધાર પ રચારકો
તરફની કામગીર પણ એ જ ર તની. વધારામાં એમને ય એવા રોયલ
ટશ સૉસની બોટલ યાં ૂકવામાં આવતી.
ઘ ડયાળમાં સાંજના છ વાગવામાં વીસ મ નટ બાક હોય, યાં
ુધીમાં આ ભોજન ૂ થઈ જ ું. વળ પાછા બેઠકખંડની એ જ
આરામ ુરસીમાં તેઓ થાન હણ કરે. તરત જ ‘મો નગ ો નકલ’
એમના હાથમાં ૂકવા ું હોય. એના ઉપર નજર નાંખવા માટે ીસ
મ નટનો સમય જ ર હતો. એ દર યાન લબના અ ય સભાસદોની
પધરામણી થતી.
ફ લયાસ ફોગ ઉપરાત અ ય પાંચ સ યોની અહ નય મત
હાજર રહેતી. એમાં એ જ નયર એ ુ ટૂ અટ હતો, હોન ુ લવાન
તથા સે ુઅલ ફેલે ટ ન જેવા બૅ કરો હતા, તો સાથે બૅ ક ઑફ લૅ ડનો
ઉપ નયામક ગો થયર રા ફ ઉપરાત, શરાબ બનાવનાર કપનીનો મા લક
થોમસ લેનેગન હતો. આ બધા જ ગભ ીમંત માણસો હતા. લબના
અ ય સ યોમાં પણ આ લોકો વ ુ ભાવશાળ , સ ય અને નય મત
આવનારા હતા. બેઠકખંડના ૂણામાં ફાયર લેસ હતી. તેમાં લાકડા
બાળવામાં આવતાં. એને લીધે યાં હૂ ફા ં ુ વાતાવરણ રહે ું. પ ાંની રમત
માટે યાં ખાસ ટેબલ તથા ુરશીઓ હતી.
આ રો જદા સ યો પોતાની બેઠક સંભાળે કે તરત સામે પાનાં
ગોઠવાઈ જતાં. રમતમાં હાર ત માટેની રકમ તેઓ જ ન કરતા. રમત
શ થાય કે સાથે જ રોજેરોજના બનાવોની સામા ય ચચા ચા ુ થતી.
આજે પણ રોજની જેમ રમત શ થઈ. પોતાના હાથમાંનાં પાના
ઉપર યાન આપતાં થોમસ લેનેગને, ણેક દવસથી અખબારોમાં
હેડલાઇન ૂઝ બની રહેલા બૅ ક ૂંટના સમાચાર તરફ ગો થયર રા ફ ું
યાન ખ ું:
‘ મ ટર રા ફ! પંચાવન હ ર પાઉ ડની ૂંટ બહુ જ મોટ રકમ
કહેવાય, નહ ? તમા ંુ માન ું છે ?’
‘એમાં માનવા જે ું ું છે ? બૅ કે એટલી રકમ ુમાવી કહેવાય.’
રા ફને બદલે એ ુ ટુઅટ હળવાશથી જવાબ આ યો. ‘એ તો બરાબર
છે , પર ુ હુ જરા જુ દ ર તે વચા છુ .’ એ જ બૅ કના ઉપ નયામક રા ફે
ધીમેથી વાતને વળાંક આ યો, ‘પંચાવન હ ર પાઉ ડની રકમ કાઈ

ી ી ી એ ં ે ે ે ે ો ોઈએ એ
નાની ૂની બાબત નથી. એવા ૂંટારાને ગમે તે ર તે પકડવો જ જોઈએ. એ
માટેની સઘન તપાસ શ થઈ ગઈ છે . ુના વ ાનના ન ણાત ડટે ટવોને
ુનેગાર ભાગી જઈ શકે તેવાં તમામ થળોએ રવાના કરવામાં આ યા છે .
અમે રકા, ુરોપ તથા અહ દેશનાં મહ વનાં તમામ બંદરો અને રેલવે
ટેશનો ઉપર ડટે ટવો પહ ચી ગયા છે . ભાગી શકે એવા તમામ માગ
ઉપર પોલીસની તપાસ ચાલી રહ છે . જઈ જઈને એ કેટલે ુધી જઈ
શકશે? ટૂ ક સયમાં ૂંટારો તથા ૂંટનો માલ પોલીસના હાથમાં આ યા જ
સમજો.’
‘પોલીસ પાસે આ ૂંટારાના ચહેરામહોરાની કોઈ મા હતી તો હશે
જ ને?’ ટુઅટ વાતને આગળ વધાર .
‘એમાં જ થોડ ુ કેલી છે . ૂંટા કોઈ ર ઢો ુનેગાર લાગતો
નથી.’ રા ફે ગંભીર બનીને મા હતી આપી.
‘અરે હોય કાઈ? જે માણસ પંચાવન હ ર પાઉ ડ જેવી મોટ
રકમ ઉપાડ ય, તે માણસ ૂંટા ન હતો એ ું તમા કહે ું છે ? તો ું
તે કોઈ સ ૃહ થ હતો?’
‘હુ ખ કહુ છુ . ખરેખર તે ૂંટારો ન હતો.’
‘તો ું તે કોઈ વેપાર કે કારખાનેદાર હતો?’
હોન ુલેવાનને પણ બૅ ક ૂંટની વાતમાં હવે રસ પ ો.
‘આજ ું “મો નગ ો નકલ” જણાવે છે કે એ નાણાં લઈ જનાર
માણસ કોઈ જે ટલમેન જેવો હતો.’ અ યાર ુધી મૌન ળવી, કેવળ
રમતમાં જ યાન આપી રહેલા ફ લયાસ ફોગના આ શ દો હતા.
ઘડ ભર સૌ અવાક્ બનીને એમના તરફ જોઈ ર ા. ૨૯મી
સ ટે બરે બનેલી એ ઘટનાના સમાચાર છે લાં ણ દવસથી અખબારોમાં
છવાયેલા હતા. સમાચારની સાથે એ સંબંધી અનેક તક વતક તથા
અ ભ ાયોને પણ એમાં થાન મળ ર ું હ ું.
બૅ ક ૂંટના સમાચારની હળવાશભર ચચામાં ફ લપાસ ફોગની
આવી અણધાર સામેલગીર ને સૌએ આવકર . એને કારણે ચચા વ ુ
ર સક બને તેમ હ ું. આટલી મોટ રકમની નોટો ું બંડલ કે શયરના ટેબલ
ઉપરથી એકાએક અ ય થાય, તો તેનો જવાબ આખરે તો જે તે કે શયર
તથા ઉપલા અ ધકાર ઓએ જ આપવાનો હોય. એ પૈક ના એક
ઉપ નયામક રા ફ તો અહ જ હાજર હતા. એમને ઓળખનારા ઘણા
હતા. સામેથી પસાર થતો દરેક ઓળખીતો માણસ એ સંબંધમાં એમને
ો ૂછતો. દરેક માટે રા ફનો એક જ જવાબ હતો, કે એ વખતે એક
ાહકે પોતાના ખાતામાં જમા કરાવવા માટે ણ શ લગ અને છ પે સની
રકમ કે શયરને આપી હતી. દફતરમાં તેને જમા કરવામાં એ માણસ ય ત
ો એ ં એ ં ં એ ી ંએ ો ો ં ં ં ી
હતો. એ ંુ યાન એ કામમાં હ ું, એટલી વારમાં એ નોટો ું બંડલ યાંથી
ઊપડ ગ ં.ુ
બૅ કના એક જવાબદાર અ ધકાર તરફનો આ કારનો ુલાસો
જોકે હા યા પદ લાગે તેવો હતો. છતાં પોતાના ાહકોને સ ૃહ થો
ગણવાની બૅ ડની ાહક તરફ ની તનો એમાં પડઘો હતો. ાહક માટે તો
શંકા કરવાની હોય જ નહ એ ું માનવામાં આવ ું. બૅ કના ાહકને ગૌરવ
અપાવે તેવી આ ની ત હતી. એ માટે બૅ કને પ તા ું પડે એવો કોઈ બનાવ
અ યાર ુધીમાં બ યો પણ ન હતો. બૅ કમાં ુર ા માટેની કોઈ યવ થા
રાખવાની જ ર પડ ન હતી. ુર ા ચોક દાર કે કેશકાઉ ટર પાસે
લોખંડની ળ ની યવ થા પણ ન હતી. પ રણામે સોના, ચાંદ કે ચલણી
નોટોનાં બંડલો ભગવાનને ભરોસે જ સચવાયેલાં રહેતાં. આવી કમતી
વ ુઓ સામા ય કાગળોની જેમ જ કાઉ ટર કે ટેબલો ઉપર પડ રહેતી.
બૅ કની અંદરના ભાગોમાં આવ કરતા અ યા માણસો માટે શંકા
કરવી પડે એ ું કાઈ જ બ ુ ન હ ું.
એથી વ ાહકોમાં વ ાસ ઢ બને તેવા અનેક બનાવો બ યા
હતા. એક વાર કે શયરના ટેબલ ઉપર સાત પાઉ ડ વજનની સોનાની એક
પાટ ુ લી જ પડ હતી. યાં ઊભેલા એક ાહકે કુ ૂહલવશ એ પાટને
પોતાના હાથમાં લીધી. પાટને એ જોતો હતો, યાં બી ાહક ું યાન
ખચા ું. તેણે હાથમાં લીધી. તેની પાસેથી ી ાહકના હાથમાં એ પાટ
ગઈ. બૅ કમાં ઊભેલા ાહકોમાં એ પાટ કે શયરના યાન બહાર જ ફરવા
લાગી. એ ું યાન અડધો કલાક ુધી ગ ું નહ . એવી કમતી વ ુની
ગેરહાજર નો તેને યાલ આવે, તે પહેલાં એ પાટ ાહકના હાથમાં ફરતી
ફરતી એના ૂળ થાને આવી ગઈ હતી.
પર ુ એવો ુખદ અ ુભવ ણ દવસ અગાઉ સ ટે બરની
ઓગણ ીસમી તાર ખે થયો નહ . કે શયરના ટેબલ ઉપર અ ય કાગળોની
સાથે પડેલી પંચાવન હ ર પાઉ ડની નોટોની થોકડ ગઈ તે ગઈ.
બૅ ક બંધ થવાના સમયે એ કામગરા કે શયરને યાલ આ યો કે
પંચાવન હ ર પાઉ ડની કોઈ એ નફા કે ખોટના હસાબમાં લખાઈ ન
હતી. એટલી રકમની ઘટ જણતી હતી. હસાબમાં એનો તાળો મળતો ન
હતો.
આમ બૅ ક ઑફ લૅ ડમાંથી મોટ રકમની ગેરહાજર ની વાત
હેર થઈ. હાફળાફાફળા બનીને કે શયર તેમજ અ ય કમચાર ઓએ
બૅ કના પ રસરમાં જ આમતેમ તપાસ આદર . આખરે પોલીસને એની
ણે કરવામાં આવી. તં તરત જ કામે વળ ું. ાથ મક ૂછપરછ થઈ.
ફ રયાદમાં ત ય જણા ું. એટલી મોટ રકમની નોટો ું બંડલ ુમ થ ું હ ું.
એને ઉપાડ જનાર ૂંટારાને પકડવાની જવાબદાર પોલીસની હતી. ુનંદા
ઓ ે ો ે ં ો ી ે ે ં ં ો ં
અ ધકાર ઓ તથા ડટે ટવોને ૂંટારો ભાગી શકે તેવાં સંભ વત થાનોમાં
ગોઠવી દેવામાં આ યા. ૂંટારા અને ૂંટના માલને પકડ શકાય તેવી
મા હતી આપનાર કે પકડનારને બે હ ર પાઉ ડ ું ઇનામ આપવા ું હેર
થ ું. એ ઉપરાત વ ૂલ થઈ શકતી રકમમાંથી વધારાના બે ટકા ક મશન
આપવાની પણ બૅ ડે હેરાત કર . શહેરમાંથી બહાર જતા તથા આવતા
ુસાફરો ઉપર નજર રાખવા માટે લંડન ઉપરાત ન કના લીવર ુલ,
લાસગો, હાવરે, યોક વગેરે શહેરોનાં ટેશનો તથા વાહન ડેપો પાસે
પોલીસના માણસોને ગોઠવવામાં આ યા.
‘મો નગ ો નકલ’ સમાચારપ ની મા હતી માણે આ ૂંટમાં કોઈ
યવ થત ટોળક સંડોવાઈ હોવાની શ તા ન હતી. પ ને મળે લી
મા હતી અ ુસાર યવ થત કપડામાં સ જ એવો સ જન જેવો લાગતો
કોઈ માણસ કે શયરની કૅ બનમાં અંદર જતો તથા બહાર આવતો દેખાયો
હતો. એના ચહેરાનો તો કોઈને યાલ ન હતો, પર ુ સદ ૃહ થ લાગતા એ
માણસના દેખાવ સંબંધી વગતો ડટે ટવોને આપવામાં આવી હતી.
આટલી વગતો ન ત થઈ ગયા પછ તપાસમાં રોકાયેલા સૌને લા ું કે
ૂંટારો હવે હાથવતમાં જ હતો. બૅ કના ઉપ નયામક ગો થયર રા ફને પણ
લા ું કે ૂંટારો બહુ દૂર ભાગી શકશે નહ .
બૅ ક ૂંટના આ સમાચારે લંડનવાસીઓમાં ભારે કુ ૂહલ જગા ું.
સમાચારપ ોના ત તના હેવાલોને પગલે શહેરમાં ચોરે અને ચકલે
એની જ વાતો થવા લાગી. સ ૃહ થ જેવા લાગતા એ ૂંટારાને પકડ
શકાશે કે નહ , પોલીસતં ને સફળતા મળશે કે નહ , તેમજ પે ું મોટુ
ઇનામ તથા બે ટકા ક મશનની રકમ મેળવવા કોણ ભા યશાળ બનશે, તે
સંબંધી ચચા જોરશોરથી થતી રહ . એમાં બંને પ ો પાસે મજ ૂત દલીલો
હતી. આશાવાદ અને નરાશાવાદ પ ો તરફથી એ માટે હોડ લગાવવાની
શ આત પણ થઈ ગઈ. ચચામાં ારેક ગરમી પણ આવી જતી. રફોમ
લબના માનનીય સભાસદોનો પણ એમાં અપવાદ ન હતો. તેમાં પણ
બૅ કનો જ એક જવાબદાર અ ધકાર એમની વ ચે બેઠો હોય, યારે તો
એવી ચચા વ ુ રસ દ બને જ.
એ અ ધકાર ગો થયર રા ફ હતો. એ આશાવાદ હતો. મોટા
ઇનામની લાલચ એ દશામાં ઉપયોગી બનશે એવી એની મા યતા હતી.
રમતમાં એનો ત પધ એ ુ ટુઅટ એની સાથે સંમત ન હતો.
ફ લયાસ ફોગ અને ફોલે ટ ન ું યાન રમતની પોતપોતાની બા માં વ ુ
હ ું. છતાં એક બા ૂર થઈ બી શ થાય, તે દર યાન તેઓ પણ
એમાં ટાપસી ુરાવતા હતા. બૅ કની ૂંટના સમાચાર જ તેઓ વ ચેની
ચચાના કે માં હતા.
‘મને લાગે છે કે ંટૂ ારો કોઈ કુ નેહબાજ અને ચપળ હોવો જોઈએ.
બૅ કમાં પોતાની પાછળ રુ ાવાની એક પણ કડ એ માણસ છોડ ગયો
ો ે ં ી ી ં ી ો ં એ
હોય તેમ જણા ું નથી. આવી લાંબી પહોળ દુ નયામાં એવા ચાલાક
માણસને શોધવા ું કામ અશ જ ગણવા ું.’ એ ુ ટુઅટ પોતાના
મત ું ુન ચારણ ક ુ.
‘એ ું માનવાની કાઈ જ ર નથી. એવો કોઈ દેશ નહ હોય, યાં
ૂંટારો સંતાઈ શકે. અગાઉ એ ું હશે કે યારે દુ નયા બહુ મોટ ગણાતી
હશે. પર ુ હવે એ ું નથી.’ બે બા ની વ ચેના ણક વરામમાં
ફ લયાસ ફોગે હળવાશથી જણા ું. પ ાંની થોકડ તરત જ થોમસ
લેનેગન સામે ધર ને તેને ક ું, ‘હવે તમારો વારો છે . બા આગળ
ચલાવો.’
બા ૂર થતાં જ બૅ ક ૂંટની વાત પાછ સ વન થઈ.
‘અગાઉની દુ નયાની તમે વાત કર . તો ું હવે એમાં કાઈ બદલાવ
આવી ગયો હોય તે ું લાગે છે મ. ફોગ?’
‘એમાં કાઈ શંકા જ નથી. હુ મ. ફોગની વાત સાથે સંમત છુ કે
આજે દુ નયા ઘણી નાની બની ગઈ છે . સો વષ અગાઉની સરખામણીમાં
આજે આપણે દશ ગણી વ ુ ઝડપથી ગમે તે થળે પહ ચી શક એ છ એ.
ણ માસની અંદર તો માણસ આખી ૃ વીની ફરતે ફર ને પાછો આવી શકે
તેમ છે . આવી સગવડોનો લાભ ૂંટા ને શોધવા નીકળે લાઓને પણ
ચો સ મળે જ.’ આશાવાદ રા ફે પોતે જ ફોગને બદલે જવાબ આ યો.
‘અરે પણ એનો લાભ ૂંટા ને પણ મળશે ને? મ. રા ફ! તમારા
આશાવાદને ુભે છા પાઠ ું છુ . પર ુ ણ માસમાં ૃ વીની ફરતે કર ને
પાછા આવી શકાય એવી રજૂ આતને આધારે તમા એ તારણ કે ૃ વી
નાની બની ગઈ છે , તે હા યા પદ લાગે છે .’ પોતાની બા ૂર થઈ
હોવાથી ટુઅટ ચચાને ચટાકેદાર બનાવવા દલીલબા આગળ ચલાવી.
‘ ણ માસ એટલે ને ું દવસ! એવી દ ણા ને ું દવસમાં નહ ,
પર ુ શી દવસમાં જ થઈ શકે તેમ છે .’ ફોગની બા ૂર થઈ હતી
એટલે તેઓ ચચામાં સ ય બ યા.
‘બરાબર છે . અહ થી નીકળ ને ૃ વીની ફરતે ફર ને શી દવસમાં
જ અહ પાછા આવી શકાય એવી ગણતર ‘મો નગ ો નકલે’ કર છે .’
હોન ુ લવાન પહેલી જ. વાર ચચામાં સામેલ થયા. ફોગની વાત ું
સમથન કરતાં તેણે ો નકલ સમાચારપ નો હવાલો આ યો, ‘ હદુ તાનમાં
બંધાઈ રહેલા ેટ પેન ુલર રેલમાગ ું બાંધકામ ૂ થઈ ગ ું છે . એના
રોથલ ટેશનથી અલાહાબાદ સાથે જોડતા પચાસ કલોમીટરના થોડા
ભાગ ું બાંધકામ બાક હ ું. તે પણ ઝડપથી ૂ કરવામાં આ ું છે .
એટલે ુંબઈથી વાયા અલાહાબાદ થઈને કોલકાતા ુધીની સળં ગ રેલ

ે ઈ ે એ ે ં ી ે ો ે ી ં
યા ા હવે શ થઈ છે . એને યાનમાં રાખીને ો નકલે શી દવસ ું
ટાઇમટેબલ પણ બના ું છે . એ માણે:

એ ર તે કુ લ શી દવસમાં અહ પાછા આવી શકાય એમ

ો નકલ અખબાર જણાવે છે .
‘એ ગણતર સાથે હુ સંમત થા છુ . જોકે એમાં ખરાબ હવામાનને
કારણે થતાં દ રયાઈ તોફાન, રેલમાગ ઉપરના અક માત તથા રેલગાડ કે
ટ મર ૂક જવાને કારણે જે દવસો બગડે તે ઉમેર દેવાના. ખ ને?’
એટલા દવસોમાં આવી દ ણા કરવા ું શ જ નથી, એમ જણાવવા
હોન ટુઅટ યંગા મક ભાષાનો યોગ કય .
‘ના ભાઈ ના. એ ું નથી.’ ફોગે આ નકારા મક રજૂ આતનો
મ મતાથી ર દયો આ યો, ‘એવી આક મક ઘટનાઓ સાથે શી દવસ
ગણવાના છે .’
‘ હદુ તાનના હદુઓ આ રેલમાગનો વરોધ કરે છે તેની તમને
ખબર છે ? ધારો કે તેઓ આ રેલમાગના પાટા ઉખેડ નાંખે, રેલગાડ ને
અટકાવી રાખે કે ડ બાઓમાં ભાંગફોડ કરે તો ું કરશો? અરે એ લોકો તો
ુસાફરોનાં માથાં પણ ફોડ નાંખે તેવા છે !’ હદના હદુઓ તરફથી
આવનારા સંભ વત વ નોનો યાલ ટુઅટના મનમાંથી નીકળતો ન હતો.
‘એ ું બને તોપણ વાંધો નહ આવે.’ ગંભીરતાથી જણાવીને
ફ લયાસ ફોગે ફર થી રમતમાં યાન આ ું. રમતમાંની પોતાની તની
બા નો ઉ લેખ કર તરત જ બોલી ઊ ા, ‘ભાઈઓ. આ તરફ માર
બા જોઈલો. એમાં બ બે પ ાં હુ કમનાં છે .’ બા ૂર થતાં ફોગે
પાનાને ફર થી ગોઠવીને વહચવાની શ આત કર , પર ુ ટુઅટના મનમાં
શંકાનો ક ડો હ સળવળતો હતો. ઠાવકુ મ રાખીને ગંભીરતાથી બો યો,
‘ મ ટર ફોગ! કાગળ ઉપરની ગણતર માં તમાર વાત સાચી લાગતી હશે,
પર ુ વહેવારમાં હક કત જુ દ જ હોઈ શકે છે .’
‘એ ું નથી, મ. ટુઅટ! હુ ફર થી કહુ છુ કે વહેવારમાં પણ એ
ગણતર સાચી છે .’
‘તમે ભારે વ ાસથી કહ ર ા છો એ માટે ધ યવાદ. પર ુ એવી
ગણતર માણે શી દવસમાં એટલી ુસાફર તમે સફળતા ૂવક કર
બતાવો, તો જ તમારો વ ાસ યો ય હતો એમ કહ શકાય.’

‘એ ો ઉ ે ે ે
 ‘એનો આધાર તમારા ઉપર છે , મ. ટુઅટ. આપણે સાથે
નીકળ એ. તમને પણ ુસાફર નો સરસ અ ુભવ મળશે.’
‘ભગવાન બચાવે એવાં સાહસોથી. મને એવો વાસ જરાય ફાવે
તેમ નથી. હા! એક વાત જ ર વીકા કે તમે જો એ ુજબની ુસાફર
સમય માણે ૂર કર શકો, તો હુ ચાર હ ર પાઉ ડની રકમ હાર જવા
તૈયાર છુ .’
‘જો જો મહાશય! જરા વચાર ને હોડમાં ઊતરજો. પાછળથી
તમારે પ તા ું પડશે હ ! ન ત સમયમાં ૃ વી ફરતે ફર ને હુ જ રથી
પાછો અહ આવી જ જવાનો છુ .’
‘હા હા, તો કર બતાવોને! ન કરેલા સમયે તમે પાછા આવી
વ. માર પાસેના ચાર હ ર પાઉ ડ તમારા.’
‘તમારો આ પડકાર હુ ઝ લી લ છુ .’
‘ ારે?’
‘અ યારે જ. સારા કામમાં ુકન જોવાનાં ન હોય. છતાં તમને
જણાવી દ છુ કે આ ુસાફર ૂરે ૂર તમારે ખચ જ થશે.’ એ જ પળે
રમતના પોતાના જોડ દારની વ ચ ચાલથી ટુઅટ બરાડો પાડ ઊ ો,
‘અરે! આ ું? આ ર તે તો આપણે ખાડામાં પડ ું. અહ જ થોભી
ઓ અને ચલાવો પ ું નવેસરથી.’
‘બરાબર છે . પ ંુ નવેસરથી ચલાવો.’ ટુઅટની અકળામણ તરફ
યાન આ યા વના ફોગે ઠડે કલેજે જણા ું, ‘એ ર તની ચાલ બરાબર ન
હતી.’
‘હા, તો મ. ફોગ…’ પોતાની બા ુધાર ને નવેસરથી પોતા ું પ ું
જોરથી ટેબલ ઉપર નાંખતાં ટુઅટ ૃ વી દ ણા વાળ વાતને આગળ
વધાર , ‘ચાર હ ર ડૉલરને હોડમાં ૂકવાની બાબત હુ ફર થી દોહરા ું
છુ .’
‘છોડોને એ વાત મ ટર ટુઅટ.” આ ચચાથી ચતામાં પડેલા
હોન ુ લવાને વાતને વાળવા યાસ કય , ‘શાંત થાઓ. આ બાબતને
આ ું ગંભીર વ પ આપવાની જ ર જ નથી. આપણી તો હસી ુશીની
શામ છે .’
‘ના ભાઈ ના. એ ું નથી. મ યારે મારા ચાર હ ર પાઉ ડને
હોડમાં ૂ ા જ છે , યારે એ બાબતમાં હુ ગંભીર જ હતો અને અ યારે
પણ છુ .’
‘તો થઈ ય. હવે એમાં પાછળ હટવાની જ ર જ નથી.’
ફ લયાસ ફોગ પણ હવે મમતે ચ ા. પોતાના સાથી તરફ નજર મેળવીને
એ ે ં ‘ ઓ ૅ ે ે ં
એણે જણા ું. ‘જુ ઓ, મારા બૅ કસ બે રગ ધસ પાસે મારા ખાતામાં
વીસ હ ર પાઉ ડ જમા છે . તે તમામ રકમ હુ પણ હોડમાં ૂકુ છુ .’
‘વીસ હ ર પાઉ ડ? ું બોલો છો?’ સામ ય વાતમાંથી વતેસર
થઈ ગયે ું જોઈને હોન ુ લવાનના મ માંથી આહ નીકળ ગઈ, ‘ મ.
ફોગ, તમે વચાર ને બોલો છો? આક મક ર તે પણ એમાં મોડુ થઈ
જવાની શ તા છે . એવી થ તમાં તમારે આટલી મોટ રકમ ુમાવવાની
રહેશે!’
‘ મ. ુ લવાન, હુ વચાર ને જ બો ું છુ . મને ખાતર છે કે એવો
કોઈ અક માત નહ થાય.’ ૂરે ૂરા આ મ વ ાસ સાથે ઠડા દમાગથી
ફોગે જવાબ આ યો.
‘હ પણ વચાર કરો, મ. ફોગ. દવસોની આ ગણતર
કાટોકાટની છે . અક માત ન થાય, તોપણ રેલગાડ કે ટ મરનો સમય ૂક
જવામાં એકાદ બે દવસ ું મોડુ થવાની શ તા તો રહે જ છે .’
‘તમે ચતા ન કરો. મને ખાતર છે કે એ ું કાઈ જ નહ થાય. છતાં
આક મક ર તે કોઈ બનાવ બને તો તેને પહ ચી વળાશે.’ ફોગે જવાબ
આ યો.
‘રેલગાડ અને ટ મર ઉપર જ તમાર ુસાફર નો આધાર રહેવાનો
છે . એનાં ટાઈમટેબલ ગ ણતની રમત જેવાં છે . એ આધારે એ વાહનો
સમયસર પકડવા માટે તમારે સાચા અથમાં કૂ દકા મારવા પડે તેમ છે .’
થ તને ગંભીર બનતી અટકાવવા ુ લવાન હ પણ યાસ કરતા હતા.
‘એવા કૂ દકા મારવાની પણ માર તૈયાર છે .’
‘તમારા બંનેની આ વાતો ખરેખર આનંદ આપે તેવી છે , તેમ છતાં
હવે આપણે આપણે આપણી રમત ઉપર યાન આપીએ.’
‘નહ મ . આ કાઈ ઠડા પહોરની ખાલી તોપ નથી. આ અં ેજ
બ ચો એવી હલક ર ૂજ નહ જ કરે. વીસ હ ર પાઉ ડની રકમ મ
હોડમાં ૂક , યારથી જ આ વાતમાં હુ ગભીર છુ .’ ફોગ મ મતાથી
ગંભીર બનીને બો યા. વ ુમાં જણા ું, ‘જુ ઓ મ ો, શી દવસ
અથવા તેથી વહેલો, આપણી ૃ વી ફરતે ુસાફર કર ને હુ પાછો આ
થળે આવી જઈશ. શી દવસ એટલે એક હ ર નવસો ચોવીસ
કલાક, એટલે કે એક લાખ પંદર હ ર અને બસો જેટલી મ નટ થાય,
તેનો તમને યાલ હશે જ. બરાબર છે ને?’
‘હા મ. ફોગ. તમાર વાત અમે વીકાર એ છ એ.’ ટુઅટ,
ફેલે ટન, ુ લવાન, લેનેગન તથા રા ફે અરસપરસ ચચા કર ને
ગંભીરપણે શરતનો વીકાર કય . પોગના વીસ હ ર પાઉ ડની હોડ સામે
એમણે પણ એટલી જ રકમ દાવ ઉપર ૂક .
‘ ે ં ો ો ો ી ે ે
 ‘હવે સાંભળ લો મારા મ ો. ડોવર તરફ જતી રેલગાડ રા ે આઠ
વાગીને પ તાળ સ મ નટે ઊપડે છે . હુ તેમાં જ જઈશ.
‘ ું વાત કરો છો, મ. ફોગ? આવી ઐ તહા સક ુસાફર , અને તે
માટે આવી ગાંડ ઉતાવળ!’
‘હા, આપણી વ ચેની શરત માણેની ુસાફર આજ રા ે જ શ
થશે.’ કહ ને ફોગે પોતાના ખીસામાંથી નાની ડાયર કાઢ . તેમાંના આંકડા
ઉપર આંગળ ૂક ને ગણતર કર . અવાક્ બની ગયેલા મ ોને જણા ું,
‘જુ ઓ, આજે ુધવાર અને બી ઑ ટોબરનો દવસ છે . મારે હવે પછ
એકવીસમી ડસે બરના દવસે સાંજે આઠ વાગીને પ તાળ સ મ નટે
આપણી રફોમ લબના આ જ બેઠકખંડમાં આવી રહેવા ું છે . એમાં જો
મોડુ થાય, તો તે સંજોગોમાં બે રગ ધસના ખાતામાં રહેલા મારા વીરા
હ ર પાઉ ડ કાયદેસર ર તે તમાર મા લક ના બની જશે. આ ર ો એ
રકમનો આગલી તાર ખનો ચેક.’
તરત જ આ કારની શરત અને તશરત ંુ લખાણ તૈયાર કરવામાં
આ ું. તમામ છ જણાએ તેના ઉપર પોતાની સહ કર .
ફોગ સાહેબ એ દર યાન શાંત અને વ થ હતા. પ ાંની રમતની
જેમ, આ બાબતમાં પણ જુ ગાર તી લેવા ું તેમ ું એકમા યેય ન હ ું,
પર ુ આ એક પડકાર હતો અને તે ઉપાડ લેવાની મ મતા હતી. સાથે
આ મ વ ાસ અને હમત પણ હતાં. પોતે એમાં ગંભીર છે એવી ખાતર
પોતાના મ ોને કરાવવા જ પોતાની અડધી અ ામત હોડમાં ૂક હતી.
બાક ની અડધી રકમ, આ ુ કેલ અને અવહેવા કહ શકાય તેવા
સાહસના ખચ માટે પોતાની પાસે જ રાખી.
પાંચે મ ોએ આ સંબંધી શરતોના લખાણ ઉપર સહ તો કર ,
પર ુ તેઓ બધા જ અસમંજસ દશામાં હતા. આ થ તમાં આક મક
ર તે જ એક મ ને અંગત ુ કેલી અને મોટ રકમના જુ ગારમાં ધકેલી
ર ા હોવાની લાગણી તેઓ અ ુભવી ર ા હતા.
હોડની રકમની તેમને ઝાઝ ચતા ન હતી, પર ુ એમાં તેમને
ઔ ચ યભંગ અને અનૈ તકતા લાગતાં હતાં.
ઘ ડયાળમાં સાતના ટકોરા થયા. પોણા બે કલાકમાં જ ફ લયાસ
ફોગે લાંબી ુસાફર માટે નીકળવા ું હ ું. એ અંગે તૈયાર કરવા માટે
લબમાંથી વહેલા ન ૃ થવા પાંચે મ ોએ ફોગને વનં ત કર .
‘માર ચતા કરશો નહ , મ ો. હુ હમેશાં તૈયાર જ હો છુ .’
મનમાં કોઈ જ ઉચાટ ન હોય તે ર તે ફોગે જવાબ આ યો. તરત જ
રમતમાં યાન આ ું અને બો યા, ‘માર પાસે ચોકટના હુ કમનાં પ ાં છે
મ. ટુઅટ, હવે તમારે પ ું ઊતરવા ું છે .’
 ૪
થાન
આખરે શરત લાગી જ ગઈ. રફોમ લબના છ જેટલા સ યો
વ ચેની સામા ય વાતમાંથી બહુ મોટુ બખડજતર ઊ ું થઈ ગ ું. વલ ણ
વભાવના સ ય ફ લયાસ ફોગે શી દવસની અંદર ૃ વીની દ ણા
કર ને લબના એ જ બેઠકખંડમાં સમયસર હાજર થવાની, અને એ સમય
સાચવવામાં ન ફળ ય તો બાક ના પાંચ મ ોને વીસ હ ર પાઉ ડની
રકમ ૂકતે કરવાની શરત વીકાર લીધી.
એક બાજુ ૃ વીની ફરતે ફર ને ન ત સમયમાં પાછા આવવા ું
કામ આસાન ન હ ું, તો વીસ હ ર પાઉ ડની રકમ પણ નાની ૂની
બાબત ન હતી. તેમ છતાં ૂરે ૂર વ થતાથી મ ો વ ચે ચાલી રહેલી
પ ાંની રમત ૂર કરવાનો ફોગે આ હ રા યો. રમત દર યાન પણ એમના
મ ઉપર કોઈ ઉચાટ દેખાતો ન હતો, કે કોઈ ઉતાવળ જણાતી ન હતી.
બા ૂર કરવામાં કોઈ આંધ ુ કયાં પણ નહ . પ રણામ! પ રણામ
એની તરફેણમાં આ ું. સાત વાગીને પ ચીસ મ નટે રમતનો અંત આ યો,
યારે ચકચકતી વીસ જેટલી સોનાની ગીનીઓ એમના હાથમાં રમતી થઈ
ગઈ.
પાંચે મ ોને અલ- વદા કહ ને ફોગે પોતાની રો જદ ચાલે ઘરની
વાટ પકડ . આ યા હતા, એ જ ર તે ડાબાજમણા પગનાં એકપછ એક
સરખાં અને ગણતર નાં પગલાં ભરવાં માં ાં. આઠ વાગવામાં દશ મ નટ
બાક હતી, યારે સે વલ રૉના પોતાના બંગલામાં એમણે વેશ કય .
આજે સવારે જ સાડાદશ વાગે એમના અંગત નોકર તર કે
નોકર માં જોડાયેલો ન પાસપટ ુ મા લકના આવા અણધાયા
આગમનથી વમાસણમાં પ ો. એનો તો હ આ પહેલો જ દવસ હતો.
મા લકના મકાનની રચનાથી એણે મા હતગાર થવા ું હ ું. દવસ
દર યાનની મા લકની ૃ નાં સમય ન ત જ હતા. તે જ ર તે નોકરે
ઘરમાં રહ ને કરવાનાં કામોની પણ મસમોટ યાદ હતી. તેને લગતા
નયમોને સેવકે હ બરાબર સમજવાના બાક હતા. દવસભરનાં કામ
અને કાય મોની યાદ માણે મા લકનો ઘરે આવવાનો સમય રા ે બાર
વા યાનો હતો. એને આ ર તે વહેલા આવેલા જોઈ સેવક ૂંઝાઈ ગયો.
કામોની યાદ એની સામે જ હતી. એમાં ાંય પણ એમના વહેલા
આવવાનો ઉ લેખ ન હતો.
મા લકે એને જોયો છતાં કાઈપણ બો યા વના પોતાના
શયનખંડમાં પહ ચી ગયા. યાં જઈને સેવક પાસપટ ુને બોલાવવા માટેનો
ે ં ો ો એ
અવાજ કય . સેવક હ વમાસણમાં જ હતો. મા લકનો એ અવાજ
પોતાને બોલાવવા માટે હતો કે કેમ તે ન કર શ ો નહ . કાઈક કરવા
એ ૃ થાય યાં જ મા લકે બી વાર એના નામની ૂમ પાડ . એ
અવાજ પોતાને બોલાવવા માટેનો જ હોવાનો યાલ આવતાં જ
હાફળોફાફળો થઈ ગયો. દોડતો આ યો અને મા લકની સામે ઊભો ર ો.
‘તને બોલાવવા મ આ બી વાર ૂમ પાડ !’
‘આપનો અવાજ મ સાંભ ો. પર ુ આપ સાહેબનો ઘરે આવવાનો
સમય રા ે બાર વા યાનો છે !’
‘બરાબર છે . હુ વહેલો છુ . ું અહ વહેલો ન આવી શ ો તેમાં
તાર કોઈ ૂલ નથી. ચતા કર શ નહ .’ મા લકે સાવ ધીમા અને હળવા
અવાજે વાત આગળ ચલાવી, ‘જો સાંભળ. આપણે અ યારે જ અહ
લંડનથી ડોવર જવા નીકળવા ું છે . યાંથી લશ ચેનલ ઓળં ગીને
આગળ ા સના કેલે પહ ચવા ું છે . એની તૈયાર માટે આપણી પાસે ફ ત
દશ મ નટનો સમય બાક છે .’
સમયના અ ત આ હ મા લક એક તો આ ર તે વહેલા ઘરે આવી
ગયા, અને તેમાંય દશ જ મ નટમાં ડોવર જવા માટે નીકળવા ું! આવી
અ બોગર બ વાત સેવકના મગજમાં ઝડપથી ઊતરે તેવી ન હતી. મ
ઉપર વ ચ ભાવ સાથે મા લકના મ તરફ તે જોઈ જ ર ો. આખરે
એના મ માંથી માંડમાંડ શ દો નીક ા,
‘આપ સાહેબ ાંક બહાર જવાની વાત કરો છો? અ યારે જ એ
માટે નીકળવા ું છે ?’
‘હા હા! આપણે દશ જ મ નટમાં અહ ઘરમાંથી રેલવે ટેશને
જવા નીકળવા ું છે . ૃ વીની દ ણા કરવા માટે આપણે જઈ ર ા
છ એ.’
સેવક પાસપટ ુ માટે આ વળ એક વધારાનો બૉ બધડાકો હતો.
‘દુ નયાની ુસાફર ? અને આટલી ઉતાવળે ? વના તૈયાર ?!’
‘હા ભાઈ હા! દુ નયા ફરતેની ુસાફર અને તે પણ મા શી
દવસમાં ૂર કરવાની છે . એક મ નટ પણ બગાડવા ું આપણને પરવડે
તેમ નથી.’ સેવકને મ વકાસીને ઊભેલો જોઈને મા લકે વ ુ ુલાસો કર ને
તાક દ કર .
‘સામાન રાખવા બૅગ તો લેવી પડશેને?’
‘એવી કોઈ બૅગની જ ર નથી. હાથમાં જ ચક ને દોડ શકાય
એવી એક નાની હે ડબૅગ જ મા લેવાની છે . તેમાં બે જોડ ગરમ શટ
તથા ણ જોડ મો ં ૂકવાનાં છે . તારે માટે પણ એટલી જ વ ુઓ
ે ી ે ે ી ઓ ે ી ઈ ં
લેવાની છે . જ રયાત માણે વધારાની વ ુઓ ર તેથી ખર દ લઈ ું.
કે વાસવા ં ુ મા ક ટ, મજ ૂત જોડા ઉપરાત વાસમાં ઉપયોગી થાય
તે ું મા ઘ ડયાળ પણ અહ લઈ આવ.’ મા લક તરફના આવા
ઉપરાઉપર વ ચ આદેશો સેવકને સમ તા ન હતા. એને કાઈક કહે ું
હ ું પર ુ કહ ન શ ો. સં મ અવ થામાં ન બીજે માળે પોતાના
મમાં આ યો. બછાના પાસે પડેલી ુરશીમાં એ બેસી પ ો. તેના મા
હોઠ ફફ ા.
‘ ું ધાર ને હુ અહ આ યો હતો, અને આ ું થઈ ર ું છે ?
શાં તથી આ ઘરમાં રહ ને નોકર કરવા હુ તો આ યો હતો. નોકર ના પહેલે
જ દવસે આ કેવી ઉપા ધ?’
પર ુ મા લકનો આદેશ એટલે આદેશ. પોતાને ગમે કે ન ગમે. એણે
તો પાલન કર ું જ પડે. મા લકે જણાવેલી વ ુઓ શોધીને યં વત એણે
હે ડબૅગમાં ૂકવા માંડ છતાં મગજ બી જ દશામાં વચાર ું હ ું.
‘ ૃ વી ફરતેની ુસાફર ! અને તે પણ શી દવસમાં ૂર
કરવાની!! મા લકના મગજની ડાગળ ચસક ગઈ છે કે ું? શાં તથી એક
થળે વવા ઉ ુક પોતાના જેવા સીધાસાદા માણસને એક ગાંડા
માણસ સાથે દુ નયાભરમાં રખડપ કરવાની? કેવી કમનસીબી!’
આમ છતાં મનનાં ડાણમાં થોડુ અજવા ં ુ પણ થ ું. ડોવરથી
લશ ચેનલ પાર કર ને ા સના કેલે શહેરમાં જવાની મા લકની વાત
એને ગમી ગઈ. કેલે તો એની જ મ ૂ મ, ા સ ું જ શહેર. પોતાના એ
વહાલા વતનને છો ાને પાંચ વષ થઈ ગયાં હતાં. વતનની ૂળ ફર થી
જોવાની મળશે, એ વાતે થોડો રોમાંચ થયો. કેલેથી આગળ ગમે યાં જવા
માટે મા લકે પેર સમાં થઈને જ જ ું પડે તેમ હ ું, એનો એને યાલ હતો.
થોડા સમય માટે પણ પોતાના પેર સ શહેરમાં રોકાવા ું તો થશે જ. પર ુ
તેથી ું? થોડા કલાકો માટે જ ને? એનાથી ું? પેર સની રખડપ વાળ
અ ન ત જદગીથી કટાળ ને શાં તથી વન વવા તે અહ આ યો
હતો. પાંચ વષ થયાં એ વાતને. અહ પણ દશ મા લકો બદલવા પ ા.
આજે સવારે સાડાઅ ગયાર વા યે એને લા ું કે એને લાયક શાં ત ય
અને યવ થત મા લક મળ ગયો. પર ુ રા ીના આઠ વાગતાં જ એનો
આનંદ હવામાં ઓગળ ગયો. મા લકની સાથે પોતે પણ આ કહેવાતા
વ વાસના ચ રમાં ફસાવાનો હતો.
આ ાસન મળ શકે એવો વચાર પણ સેવકને આ યો. પોતાને જો
આવી રખડપ ાસ પ લાગતી હોય તો મા લકને પણ એવો કોઈ શોખ
હોવાની મા હતી એને મળ ન હતી. વરસોથી ચાલી આવેલા એના
ટાઈમટેબલ માણે ઘરથી રફોમ લબ ુધીના જ એના આંટાફેરા રહેતા
હતા. તેઓ શાં ત ય સ ૃહ થ જ જણાયા હતા. એવા માણસ યારે

ો ી ે ો ે ે ે ી ં
પોતાના ગમાઅણગમાની વાતને છોડ ને આ ર તે વાસે નીકળવા ંુ ન
કરતો હોય, યારે એને માટે કોઈક કારણ તો હશે જ. એવી થ તમાં
પોતાના અણગમા ું મહ વ પણ કેટ ું?
મન માન ું ન હોવા છતાં મા લકની ૂચના માણેની વ ુઓ
શોધીને હે ડબૅગમાં ભર પોતાના મમાંધી બૅગ લઈને તે બહાર નીક ો.
કાળ થી એ મનો દરવાજો બંધ કય . દબાતે પગલે નીચે આ યો અને
મા લકની સામે બૅગ ૂક . મા લક તો લબમાંથી આ યા યારે પણ તૈયાર
જ હતા. એના હાથમાં ેડશૉ ટૂ સ એ ડ ાવેલ કપનીની કો ટ ને ટલ રેલવે
તથા ટ મર વાસ માટેની ગાઈડ ુક હતી. હવે પછ ના વાસ અંગે એમાં
વગતવાર માગદશન હ ું. સેવકના હાથમાંથી હે ડબૅગ લઈને તે ખોલી.
તેના ખાલી ૂણામાં એમણે ગાઈડને સેરવી દ ધી. એ સાથે તરત જ
તજોર ું નંબરવા ં ુ તા ં ુ ુમા ું. સેવકની નજર સામે જ તે ખોલી.
તેમાંથી પાઉ ડની કડકડતી નોટોનાં બંડલ કા ાં અને બૅગમાં ૂ ાં. બૅગ
ફર થી સેવકના હાથમાં પકડાવીને હળવા ભાવે જ ૂ ું:
‘તને જણાવી તે પૈક ની કોઈ વ ુ ૂ યો તો નથી ને?’
‘ના સાહેબ. યાદ કર કર ને બધી જ વ ુઓ લીધી છે .’
‘હવે બરાબર સાંભળ લે. બૅગમાં વીસ હ ર પાઉ ડની નોટો
લીધી છે . તારે એને બરાબર સાચવવાની છે .’
વીસ હ ર પાઉ ડની નોટો! બાપરે બાપ. અધધ થઈ જવાય તેટલી
મોટ રકમ!! સેવક માટે આજે એક પછ એક મોટા આ ય નો જ દવસ
હતો. પોતાની પાસેની બૅગમાં વીસ હ ર પાઉ ડની રકમ? સાંભળતાં જ
એને આંચકો લા યો. એટલી રકમની કાગળની નોટો નહ , પર ુ એટલી
સં યાના સોનાના સ ા હોય, તેવી એ બૅગ વજનદાર લાગવા માંડ .
ણે સામા ય ર તની ખર દ કરવા નીક ા હોય, તેમ મા લક અને
સેવક ઘરની બહાર નીક ા. બહારના દરવા ને પેડલોક તા ં ુ વા ું.
થોડ જ સેકડોમાં બંને ર તા ઉપર આવી ગયા. સેવીલ રૉ ગલીને નાકે
આવતાં જ ભાડેની ઘોડાગાડ મળ ગઈ. ૂચના મળતાં જ ગાડ વાને
ઘોડાને શે રગ ોસ ટેશન તરફ દોડાવવા માં ા. આઠ વાગીને વીસ
મ નટ થઈ. ગાડ ટેશનના દરવા માં દાખલ થઈ, ઊભી રહ . હાથમાં
હે ડબૅગ લઈ સેવક તેમાંથી બહાર દ પ ો. ગાડ વાનને તેણે ભાડુ
ૂક ું. કોઈ પણ તની ઉતાવળ કયા વના ફોગ આરામથી ઊતયા. એ
જ વખતે નાના બાળકને હાથમાં ચક ને લઘરવઘર કપડા પહેરેલી એક
ભખારણ ી એમની સામે આવીને ઊભી રહ . સામે હાથ લંબાવીને
સહાય કરવા વનં ત કર . ફોગે તરત જ ખીસામાંથી પાક ટ કા ું. રફોમ
લબમાં પ ાંની રમતમાં આજે જ તેલા વીસ ગીનીના સ ા એમાં

ં ી ે ી ઈ
ચળકાટ માર ર ા હતા. જરાય ખંચકાટ વના વીસેવીસ સ ા બાઈના
હાથમાં ૂક દ ધા. હળવા મત સાથે તેને જણા ું:
‘લઈ લે આ બધા જ સ ા. મને આનંદ છે કે ું સામે આવી ગઈ.’
વધારાનો એકપણ શ દ બો યા વના ફોગ ટેશનના મકાનમાં
દાખલ થઈ ગયા. એક ભખારણ ી અને તેના મેલાઘેલા બાળક માટે
મા લકે બતાવેલી અ ુકપા તથા ઉદારતાથી સેવકની આંખ ભીની થઈ.
મા લકના મ ઉપર એ સમયે ઉપસે ું સાહ જક મત સેવકના દલમાં
હમેશ માટે અં કત થઈ ગ ું.
ટેશનના વેઈ ટગ મની ુરશીમાં ફોગે આરામથી બેઠક લીધી.
પેર સ ુધીની થમ વગની બે ટ કટો લાવવા સેવકને ૂચના આપી.
બરાબર એ જ વખતે ફોગે પોતાના પાંચે સાથીઓને પોતાના તરફ આવતા
જોયા. બેઠકમાંથી ઊભા થઈ ફોગે તેમ ું અ ભવાદન ક ુ.
‘ મ ો, શરત માણેની માર ુસાફર શ થાય છે . જુ દા જુ દા
દેશોમાં જવા માટેના વીસા સ હતનો મારો આ પાસપોટ જોઈ શકો છો.’
‘અરે ફોગ મહાશય! આ ું બો યા તમે?’ ગો થયર રા ફ ફોગની
આ રજૂ આત સાંભળ ગળગળા થઈ ગયા. ‘તમે એક સ ૃહ થ છો અને
અમારા સાચા મ છો. તમારા શ દોમાં અમને વ ાસ હોય જ. તમારે
આવો ુરાવો બતાવવાની જ ર જ નથી. અમે તો તમને ુખદ અને સફળ
યા ાની ુભે છા પાઠવવા જ આ યા છ એ.’
‘તમાર ુભે છા માટે આભાર.’
‘એ બ ું તો ઠ ક, મારા ભાઈ! પણ ૂળ વાત ૂલશો નહ કે…’
વાતાવરણને હળ ું બનાવવા એ ુ ટુઅટ બોલવાની શ આત કર , પર ુ
ફોગે એ વા ને એટલી જ હળવાશથી સં ૂણ ક ુ, ‘કે શી દવસમાં
એટલે કે ૧૮૭૨ના ડસે બર માસની એકવીસમી તાર ખને શ નવારે સાંજે
પોણાનવ વા યા ુધીમાં આપણી લબના બેઠકખંડમાં મારે તમને મળવા ું
છે , બરાબર ને?’ સાંભળ ને સૌ હસી પ ા.
રા ે આઠ વાગીને ચાલીસ મ નટનો સમય થયો. ફ લયાસ ફોગ
અને તેના અંગત સેવકે થમ વગના ડ બામાં બેઠક લીધી. વ ુ પાંચ
મ નટ થતાં એ જનની હ સલ વાગી. છૂક છૂકના અવાજ સાથે એ જને
ચાલ પકડ . સાથે ડ બા પણ ખચાયા. લબના મ ોએ ફર થી ુભે છા
પાઠવી. એક જ મ નટમાં ગાડ લૅટફૉમની બહાર નીકળ ગઈ.
દવસભર આકાશમાં વાદળો છવાયેલાં હતાં. રાત પડતાં ઝરમર
વરસાદ શ થયો. ગાડ ની બહાર કાજળઘે અંધા હ ું. ફોગ મૌન હતા.
આરામથી લંબાવી શકાય તેવી ગાદ વાળ લાંબી બેઠકના ૂણામાં અઢે લીને
બેઠા હતા. સામેની બેઠક સેવકે આટોપી. છે લા દશ કલાકમાં બની ગયેલા,
ે ી ે ી ો ેએ ી એ ઈ
અને હ બની રહેલા ઝડપી બનાવો સાથે એની માન સક એકતા સધાઈ
ન હતી. વીસ હ ર પાઉ ડની નોટોવાળ હે ડબૅગને છાતી સરસી
દબાવીને હ તે ૂંટણભેર જ બેઠો હતો. એ જનના વધતા ધબકારા
સાથે ગાડ તેજ ગ તથી દોડવા લાગી. બરાબર એ જ વખતે સેવકના
મ માંથી સસકારો નીકળ ગયો.
‘ ું થ ું પાસપટ ુ? ું થ ું?’ ફોગને ાસકો પ ો.
‘આવી લાંબી સ ુ ાફર ની વાત એકાએક ન થતાં મા મગજ
બહેર માર ગ ું હ ં.ુ એ કારણે ઘરમાંથી બહાર નીકળતી વખતે હુ ૂલી
જ ગયો.’
‘ ું ૂલી ગયો?’ આવી તાક દની થ તમાં કાઈક વ ન ઊ ું
થવાની શંકાથી ફોગ પણ અકળાયા.
‘મારો મ બંઘ કરતી વખતે ગૅસ બંઘ કરવા ું હુ ૂલી ગયો છુ .’
‘વાંધો નહ ,’ સેવકની ચતા ું કારણ યા બાદ ફોગે શાં તથી
ક ું, ‘ ચતા કર શ નહ . ભલે એટલો ગૅસ તારા હસાબે અને જોખમે
બળતો.’
 ૫
સ ાબ રની ઊથલપાથલ
અને એ ર તે શી દવસમાં ૃ વીની દ ણા કરવા માટેની
ુસાફર શ થઈ. લબના મ ો સાથે થયેલી શરત માણે ફ લયાસ ફોગે
એ ુસાફર ૂર કર ને ૨૧મી ડસે બરની સાંજે પોણાનવ વા યા ુધીમાં
રફોમ લબના બેઠકખંડમાં હાજર થવા ું હ ું.
બૅ ક ૂંટની ઘટનાની સામા ય ચચામાંથી લબના એ છ સ યો સામે
પડકાર ઊભો થયો. બેઠાડુ અને શાંત વભાવના ફ લયાસ ફોગને લબના
મકાનથી આગળ જતા પણ કોઈએ જોયા ન હતા. આમ છતાં દેશ અને
દુ નયાની ભૌગો લક થ તની એમને સાર ણકાર હતી. એ સાથે
વનમાં ચોકસાઈ અને યવ થતપણાના તેઓ સખત આ હ હતા.
આથી એવો પડકાર અનાયાસ જ એમનાથી ઉપાડાઈ ગયો. શરતના
પાલનમાં સફળતા કે ન ફળતા માટે વીસ હ ર પાઉ ડની રકમ હોડમાં
ુકાઈ. એને કારણે એ શરત રસ દ બની ગઈ. શરતના બંને પ કારોની
એમાં અંગત સામેલગીર હતી. તેમજ એ ું અંગત હત સમાયે ું હ ું. બંને
પ ે હોડની રકમ પણ સરખી જ હતી, સાવ અસંબ બાબતના બનવા કે
ન બનવા ઉપર, ા હત ય તઓ વ ચે રમાયેલો એ કોઈ જુ ગાર કે સ ો
ન હતો. એક પાઉ ડની સામે વીસ હ ર કમાઈ જવાની એમાં લાલચ પણ
ન હતી.
ફોગે એ પડકારને સહજ ર તે જ લીધો, પર ુ લબના પાંચે મ ો
અપરાધીભાવ અ ુભવતા હતા. જોખમી અને અ ન ત કારની આવી
શરતમાં એક મ ને ધકેલવા માટે એમને હવે પ તાવો હતો. તેથી જ એ
સૌ શે રગ ોસ ટેશને ફોગને વળાવવા તથા ુભે છા આપવા આ યા.
ફોગને મન તેમની વ ચેની એક નાની અને મહ વ વનાની ઘટના
હતી. ન ત સમયમાં એણે ુસાફર ૂર કરવાની હતી. એના પાંચ
મ ોએ લબના બેઠકખંડમાં એની વાટ જોવાની હતી. એ સમય ુધીમાં
ફોગ યાં હાજર થઈ શકે તો શરત તી ય, અને મ ોએ વીસ હ ર
પાઉ ડની રકમ એને આપવાની થાય. એ પળ ૂક ય તો બે રગ ધસ
શરાફ પેઢ માંના વીસ હ ર પાઉ ડ આ મ ોને મળ ય.
એમને વ ને પણ યાલ ન હતો, કે બી જ દવસથી એ શરત
અને ફ લયાસ ફોગની ુસાફર લંડનવાસીઓમાં ચચાનો ુ ો બની જશે.
મ ો વ ચે લાગેલી આ શરત કોઈ ખાનગી બાબત ન હતી. શરતને ખાનગી
રાખવાની કોઈ વાત પણ એમની વ ચે થઈ ન હતી. કોઈએ એને ખાનગી
રાખવા યાસ પણ કય નહ . એ પાંચ સ યો પાસેથી એ રા ે જ એ વાત
ી ોએ ી ી ી ે ો
 લબના બી સ યોએ ણી. બી દવસની સવારે ફ લયાસ ફોગ
અને તેનો સેવક ાસ પહ ચી ગયા, તે વખતે તો શરત અને એના
અ ુસંધાનમાં ફોગની ુસાફર ની વાત લોકોમાં રસ ૂવક ચચાવા લાગી.
સાંજ ુધીમાં એ વાત વતમાનપ ોના ૂઝ મમાં પહ ચી ગઈ. પછ તો જે
થવા ું હ ું તે થઈને જ ર ું.
‘ શી દવસમાં ૃ વીની દ ણા, વીસ હ ર પાઉ ડની શરત’
વગેરે શીષક સાથેના સમાચાર બધાં જ અખબારો મારફતે વહેતા થયા.
યાર પછ ના દવસોમાં આ અ ભયાનની સફળતા તથા ન ફળતા સંબંધી
ત તની ટ કા ટ પણીઓ સાથેના અ યા ુ કે તક આધા રત લેખો
છપાવા માં ા. વ વ પના કોઈ અ ત મહ વના સમાચાર હોય, તે ર તે
આ ુસાફર ને યાપક સ મળવા લાગી. ફોગની આગળ ધપતી
ુસાફર નાં રસઝરતાં કા પ નક વણનો છપાવા લા યાં. સમાચાર ૂ યા
લોકોમાં ઉ ેજના વધતી ગઈ. એવી ુસાફર સંબંધમાં લોકોના વચારો
સ થવા લા યા. અ ભયાનની તરફેણમાં અને વ માં હોય તેવા બે
પ ોનાં સામસામાં નવેદનો લોકો રસથી વાંચતા હતા. એવાં અખબારોનો
ફેલાવો વધવા લા યો.
શ આતમાં ફોગ અને તેની આ અ તીય ુસાફર માટે લોકોમાં
સહા ુ ૂ ત હતી. ધીમે ધીમે વરોધી મત પણ જોરદાર બનવા માં ો.
આવી જોખમી અને અ ન ત ુસાફર ચો સ સમયમાં ૂર કરવા માટે
વીસ હ ર ડૉલર જેવી મોટ રકમ હોડમાં ૂકવાના ડહાપણ બાબત જ
શંકા ઊઠવા માંડ . યાપક ફેલાવો ધરાવતાં ‘ધી ટાઇ સ’, ‘ધી ટા ડડ’,
‘ઈવ નગ ટાર’, ‘મો નગ ો નકલ’ જેવાં સમાચારપ ો વ ચે ુસાફર ના
સમાચારો વહેલા આપવા બાબતમાં ર તસરની હર ફાઈ શ થઈ. ફોગ
જેવા એક ૂની અને તરગી માણસને આવી જોખમી ુસાફર ને રવાડે
ચડાવવા માટે ફોગના પેલા પાંચ મ ોનો જ વાંક લોકોને દેખાવા માં ો.
ચચાપ ોમાં એમના ઉપર પ તાળ પડવા માંડ .
લૅ ડની સામા ય માં દેશ અને દુ નયાની ૂગોળ માટે ડો
રસ હતો. દુ નયાના મહાસાગરો ખેડતા, તેમજ ટશ સા ા યના વકાસ
અને વ તાર માટે, વદેશથી દૂરદૂરના અ યા દેશોમાં નની બા
લગાવનારા સાહસવીરો માટે આમ માં ભારે આદર હતો. એવાં
સાહસો કોઈ શરતના ભાગ પ કે ઇનામની લાલચે થતાં ન હતાં. એમાં
કેવળ દેશદાઝ અને સા ા યની મહારાણી યેની ભ ત હતાં. યારે
શી દવસમાં ૃ વીની દ ણાના આ શરતી સાહસ માટે માં કોઈ
અહોભાવ ગે તેમ ન હ ું. લોકો એને સાહસ તર કે વીકારવા તૈયાર ન
હતા. પર ુ બગડેલા મગજવાળા પાંચ માણસોએ એક તરગી અને ૂખ
માણસના વીસ હ ર પાઉ ડ પડાવી લેવા, તેને ઉ કેર ને આ શ લાગતી
શરતમાં ધકે યો હોવાની લાગણી હતી. સો ટકા અશ એવા આ
ી ે ી ો ે ો
સાહસની ન ત ન ફળતા માટે દાખલાદલીલો સ હતના તકબ લેખો
અખબારોમાં ગટ થવા લા યા.
ચો સ ગણતર ને આધારે શ થયે ું લેખાવીને શ આતમાં
‘ઈલે ટે ડે લંડન’ જેવાં કેટલાંક સમાચારપ ોએ ફોગના આ અ ભયાનને
બરદા ું. રફોમ લબની ફાઈલમાંથી ફોગનો ફોટો મેળવીને એક અનોખા
સાહસવીર તર કે થમ પાના ઉપર છાપવામાં આ યો. સોહામણા
ચહેરાવાળા આ વ વાસી બહાદુરની તરફદાર માટે લે ડની
મ હલાઓ પણ મેદાનમાં આવી ગઈ. એમના તરફથી પણ ચચાપ ો અને
લેખો છપાવા લા યા. ઈ યા ુ ુ ષો તરફથી આ બાબતની ખાસ ન ધ
લેવાઈ.
‘હા ભાઈ! ું થાય. એ ુ ષ ું ય ત વ જ એ ું છે . એના તરફ
મ હલાઓ આકષાય તેમાં ું નવાઈ?’
ૃ વીની દ ણા અને તે માટે બંને પ ે ક ૂલવામાં આવેલી મોટ
રકમની હોડને કારણે સમાચારપ ોમાં એ વાતને યાપક સ મળ . એ
શરત ું પાલન થઈ શકશે કે નહ , તે ું પ રણામ તો શી દવસ ૂરા થાય
યારે જ ન થવા ું હ ું, પર ુ એ પ રણામ કે ું આવશે. તેના ઉપર
જુ ગાર ર સયા લોકોમાં હોડ લગાવવાની શ આત થઈ ગઈ. સીધો સંબંધ
કે સી ું જોખમ ન હોય, તેવા કોઈ પણ અ ન ત બનાવના બનવા અથવા
ન બનવા ઉપર તરત જ અહ મોટ રકમના જુ ગાર શ થતા હોય છે . ફોગ
અને તેના મ ો વ ચેની શરતમાં ફોગ તશે કે નહ તે એ બાબત
ુક ઓ માટે તથા જુ ગાર ઓ માટે હાથવગો ુ ો બની ગયો. શરતનાં પા ો
ઉપર જ ુક ઓએ એકના પાંચ, પચાસ કે સો આપવાની તૈયાર બતાવી.
ફ લયાસ ફોગ ણે ઘોડાની રેસનો ઘોડો હોય, તેમ એના ભાવ બોલાવા
લા યા. વતમાનપ ોમાંના, તરફેણ કે વ અ ભ ાયોને આધારે આ
ભાવમાં પણ વધારો કે ઘટાડો થવા લા યો. એક અઠવા ડયાના સમાચારને
અંતે તો ફોગના સાહસની સફળતા માટેના ભાવમાં જગી ઉછાળો આ યો.
શ આતના ઉ સાહજનક સમાચારોને આધારે લંડનના શેરબ રના
કેટલાક સાહ સકોએ ‘ ફ લયાસ ફોગ બ ડ’ બહાર પા ાં. શ માં એ ંુ
વેચાણ મયમ સાથે થવા લા ું.
દર યાન લંડનની રોયલ ‘ યો ા ફકલ સોસાયટ ’ જેવી ત ત
સં થાના ુખપ એવા જનલમાં સાતમી ઑ ટોબરના અંકમાં ફોગની આ
ુસાફર સંબંધમાં એક મહ વનો લેખ છપાયો. એમાં આ અ ભયાનના
તમામ પાસાંઓની ઝ ણવટભર છણાવટ કરવામાં આવી. એનો અં તમ
ન કષ નકારા મક હતો. ન ફળ જવા જ સ યેલા એક ૂખતા ૂણ
સાહસ તર કે એને ગણાવવામાં આ ું. વીસ હ ર પાઉ ડ જેટલી મોટ

ો ં ઈ ો ં ં ો ે ે એ ં
રકમ હોડમાં ુકાઈ હોવા છતાં, સ
ુ ાફર માં ફોગને સફળતા અપાવે એ ું
એક પણ ત વ વ ેષકોને જણા ું ન હ ું.
આ ુસાફર ની સફળતાનો ુ ય આધાર રેલગાડ અને ટ મરોની
નય મતતા ઉપર હતો. રેલગાડ ની સમયસરની યા ા ૂર થતાં,
ટાઇમટેબલ માણે યાં ટ મર ઊભી જ હોય, અને ટ મરમાંથી જે
ઉપર બહાર આવતાં જ રેલગાડ એની વાટ જોતી ઊભી જ હોય એ ું
દરેક વખત બની શકે નહ .
સમયપ ક માણેની નય મતતા ળવવામાં માનવ સ ત
કાવટો ઉપરાત કૃ તનાં તકૂ ળ પ રબળોને કારણે પણ અવરોધો ઊભા
થઈ શકે તેમ હ ું. એવી તમામ શ તાઓની એ લેખમાં ગણતર કરવામાં
આવી. કોઈ નસીબદાર ય તની બાબતમાં એકાદવાર પ ર થ ત સા ુકૂળ
બની શકે. પર ુ સતત શી દવસ એવી થ ત જળવાઈ શકે નહ એવો
અ ભ ાય પ ર તે ય ત કરવામાં આ યો.
રોયલ યો ા ફકલ સોસાયટ ના જનલના મત માણે ુરોપમાંનો
રેલમાગ ન ક ન કનાં થળોને જોડનારો હતો. બે કે ચાર કલાકમાં તો
બે થળો વ ચેની ુસાફર નો અંત આવી ય અને ગાડ બદલવી પડતી
હોય છે . એવી થ તમાં ગાડ ના ઊપડવાના અને પહ ચવાના સમયમાં
નય મતતાની અપે ા રાખી શકાય. પર ુ ુંબઈથી કોલકાતા પહ ચવા
સતત ણ દવસની ુસાફર સળં ગ એક જ ગાડ માં કરવાની હોય, કે
સાન ા સ કોથી ુયૉક પહ ચવા માટે સાત દવસની ુસાફર એ ર તે
જ કરવાની હોય, યારે એવી ચમ કાર બનવાની શ તા નહ વત્ જ
રહેવાની. સામા ય ુસાફર દર યાન પણ રેલમાગના અક માતોની બહુ જ
ૂંડ ૂ મકા હોય છે . એ જનમાં ખરાબી હોય, પાટા ઉપરથી પૈડા ઊતર
જતાં હોય તથા બરફ કે વરસાદની સાથે હવામાન ું તોફાન હોય, યારે
આવી કાટોકાટની સમયબ ુસાફર માં વ નો ઊભાં થાય જ. વળ ઉ ર
ગોળાધમાં આ સમય દર યાન આકરા શયાળાની સીઝન ચા ુ હતી.
આટલાં ટક તથા શાંત મહાસાગરોમાં ભયંકર દ રયાઈ તોફાનો આ સમયે
જ થતાં હોય છે . શ તશાળ એ જનો ધરાવતી સારામાં સાર ટ મરો
પણ એમાં આડે ર તે ચડ જતી હોય છે . એ ડૂ બે નહ તોય બેચાર
દવસનો વલંબ તો થાય જ.
એમાંના એકાદ થળે પણ ફોગને મોડુ થાય, તો આગળ ું આ ું જ
ટાઇમટેબલ ખોરવાઈ ય.
ટૂ કમાં ફોગના આ સાહસમાં સફળતા કરતાં ન ફળતાની શ તા
અનેકગણી હતી. ગેઝેટના આ લેખને અ ય સમાચારપ ોમાં પણ સ
મળ . ફોગના ચાહકોમાં એને કારણે આઘાતની લાગણી સર ગઈ. શી
દવસમાં ૃ વીની દ ણા કરવાના આ સાહસને ઐ તહા સક ઘટના
ે ઓ ે ં ો ે ે
તર કે બરદાવનારાઓ પણ આ લેખનાં તારણોને કારણે ઠડા પડ ગયા.
સ ાબ રમાં તેમજ ફ લયાસ ફોગ બ ડના વેચાણમાં કડાકો બોલી ગયો.
ફોગ આ શરતમાં તે તો એક પાઉ ડ દાવ ઉપર લગાવનારને દોઢસો
પાઉ ડ મળવાની આશા અપાતી હતી. પર ુ પ ર થ ત અ ન ત બનતાં
એ ભાવ વધીને બસો પાઉ ડ કરતાં પણ ચે જવા લા યો. તેમાંય આ
લેખ બાદ તો એક હ ર પાઉ ડ લેવા માટે એક પાઉ ડ ું જોખમ લેવા
પણ કોઈ તૈયાર ન હ ું.
એક જ અઠવા ડયામાં આ ર તે ફોગ ઉપર રમા ું આ બ ર
ધરાશાયી બની ગ ું. તેમ છતાં લકવાથી પીડાતા લોડ આલબેમરલ જેવા
ગ યાગાં ા માણસો પણ હતા, જેમને ફોગના આ સાહસમાં ભારે
વ ાસ હતો. એ કહેતા હતા કે આવો વાસ પોતાને કરવાનો મળે , તો
પોતે પોતાની આખી મલકત હોડમાં ૂકવા તૈયાર હતા. શ આતમાં તેમણે
એમાં પાંચ હ ર પાઉ ડ ું રોકાણ ક ુ હ ું. રોયલ સોસાયટ ના એ લેખનાં
તારણ તરફ એ ું યાન ખચવામાં આ ું, યારે એમણે તરત જ જવાબ
આ યો:
‘આ ર તે શી દવસમાં ૃ વીની દ ણા શ બનતી હોય તો,
મા રોકાણ ડૂ બી ય તેની પણ મને ચતા નથી. ખ મહ વ તો એ છે ,
કે આપણામાંનો એક અં ેજ બ ચો આ ું અ ૂત ૂવ સાહસ કર ર ો
છે .’
ફોગની ુસાફર શ થયા બાદ એક અઠવા ડયા પછ નો એ દવસ
હતો. લંડનમાં કોટલે ડ યાડ પોલીસની ઑ ફસમાં રા ે નવ વા યાના
અરસામાં પોલીસ ક મશનર ીમાન રોવન બેઠા હતા. એ વખતે ૂએઝથી
ટે લ ામ ારા મોકલવામાં આવેલો એક તાક દનો સંદેશો એમની સામે
ૂકવામાં આ યો. એણે પ ખો યો. હળવાશથી વાંચવા માં ો. સંદેશો
આ ુજબ હતો:
‘ ૂએઝથી લંડન,
પોલીસ ક મશનર મ. રોવન, લંડન બૅ કની ૂંટના
સંભ વત આરોપી મ. ફ લયાસ ફોગ છે . તેને મ શોધી
કા ા છે . એની તા કા લક ધરપકડ કરવા માટે ું વોરટ તાક દે
ુંબઈ ( હદુ તાન) પહ ચે એ ર તે મોકલો.
ડટે ટવ મ. ફ સ
તાક દનો સંદેશો વાંચીને ક મશનર મ. રોવન પણ ઘડ ભર છ ડ
ખાઈ ગયા. ૂરે ૂરો સ જન દેખાતો આવો લશ જે ટલમેન બૅ ક ૂંટારો
હોય? થમ દશને માની શકાય તેમ ન હ ું. છતાં ટે લ ામને આધારે
એમણે તા કા લક પગલાં ભરવા માં ાં. રફોમ લબની ફાઈલમાંના

ો ો ી ઈ ં
ફોગના ફોટાની ઝ ણવટભર તપાસ આરભાઈ. ૂંટના સમય દર યાન
બૅ કમાં કે શયરની કૅ બન પાસે કોઈ અપટુડટે કપડામાં સ જ જે ટલમેનની
હાજર ની એક સમાચારપ ે ન ધ લીધી હતી. લબના સ યોની ચચા
દર યાન ફોગે પણ જણા ું હ ું કે ૂંટારો કોઈ જે ટલમેન જેવો હતો.
બી દવસે સવારનાં સમાચારપ ોમાં ફ લયાસ ફોગને બૅ ક ૂંટ
સાથે જોડતા રસ ઝરતા સમાચારો છપાયા. ફોગના વનની તમામ
લા ણકતાઓ અને વ ચ તાઓ લોકોના મનમાં બરાબર બંઘબેસતી થઈ
ગઈ. મ ો સાથેની સામા ય ચચામાંથી ન ત સમયમાં ૃ વીની દ ણા
કરવાનો જોખમી પડકાર ઝ લી લેવાની, અને તે માટે વીસ હ ર પાઉ ડની
રકમ હોડમાં ૂકવાની ઉતાવળ પાછળ ું કારણ લોકોને સમ ઈ ગ ું.
શરત લા યા પછ એક જ કલાકમાં, કોઈ પણ તની તૈયાર કયા વના
ુસાફર શ કરવાની ઉતાવળ, અહ થી ભાગી છૂટવા માટેની ફોગની
યોજના હતી, એમ સૌને લા ું. એ કોઈ એવા દેશમાં પહ ચી જવા માંગતો
હતો, યાં ટશ કોટના વોરટથી એને પકડ શકાય નહ એમ જ સૌ
માનવા લા યા.
આવી શરત લગાવવા પાછળ ું સા ું કારણ એ જ હ ું, એવો
લોકોને વ ાસ બેસી ગયો.
 ૬
ૂએઝ ું બંદર
ફ લયાસ ફોગ અને તેના નોકર ન પાસપટ ુની ુસાફર નો એ
સાતમો દવસ હતો. લંડનથી ૂવમાં આવેલા ડોવર બંદર ુધી એઓ
રેલગાડ માં આ યા. લીશ ચેનલમાં નય મત આવ કરતી સ ચમાં
ા સના કેલે બંદરે ઊતર તરત જ રેલગાડ માં પેર સ પહ ચી ગયા. એકાદ
કલાક બાદ બી ગાડ પકડ ાસ સ સરવા દ ણ ૂવમાં ઈટાલીના
ઉ રના મોટા શહેર ુર નમાં ઊતયા. અહ થી વળ ગાડ બદલીને
ઈટાલીની મ યમાં ુસાફર કર પાંચમી તાર ખે સાંજે ચાર વાગે ૂમ ય
સ ુ ને કાઠે આવેલા ડ સી બંદરે આવી પહ યા. એક જ કલાકમાં
અહ થી ૂએઝ જવા ઊપડતી ટ મર ‘મ ગો લયા’ માં તેઓ દ રયાની
હવા ખાતા થઈ ગયા. ણ દવસની ુસાફર બાદ નવમી તાર ખે સવારે
અ ગયાર વા યે ટ મરે ૂએઝ બંદરની જે પાસે લંગર નાં ું.
પેન ુલર અને ઓ રએ ટલ (પી.એ ડ ઓ.) કપનીની મા લક ની
આ ટ મર ઈટાલીના દ ણ ૂવ કાઠે આવેલા ડ સી બંદર અને
હદુ તાનમાં આવેલા ુંબઈ વ ચે વાયા ૂએઝ ુસાફરો અને માલ ું
નય મત ર તે વહન કરતી હતી. બે હ ર આઠસો ટન ું ‘મ ગો લયા’
સૌથી ઝડપી અને સૌથી વ ુ નય મત જહાજ ગણા ું. કલાકના દશ
દ રયાઈ માઈલની એની સરેરાશ ઝડપ રહેતી.
બંને ુસાફરો ૂએઝના બંદરે નવમી ઑ ટોબરે સવારે ૧૧ વા યાના
અરસામાં ઊતયા. તે અગાઉ એમની ણ બહાર, ફોગને સંડોવતી બહુ
જ મોટ ઘટના લંડનમાં બની ગઈ. એમની ુસાફર તો સમયબ ર તે
કાટોકાટ ચાલી રહ હતી. એવી દોડાદોડ માં એ અંગેની કોઈ મા હતી
એમના ુધી પહ ચે તેવી શ તા ન હતી.
બૅ ક ઑફ લૅ ડની લંડન શાખામાંથી પંચાવન હ ર પાઉ ડની
ૂંટ થયાનો યાલ બૅ કના અ ધકાર ઓને ઓગણ ીસમી તાર ખના એ
દવસે છે ક સાંજે હસાબનો તાળો મેળવતી વખતે જ આ યો. તરત જ
પોલીસને ખબર આપવામાં આવી. કોટલૅ ડ યાડનો ુના સંશોધન વભાગ
તરત કાયરત બની ગયો. ૂંટનો માલ લઈને ૂંટારો લંડનની બહાર કે દેશની
બહાર ભાગી ગયો હોય, એવી શ તાને યાનમાં રાખીને ુનંદા
અ ધકાર ઓ તથા ડટે ટવોને જુ દા જુ દા થળોએ મોકલવામાં આ યા.
ુયૉક તેમજ ૂએઝ જેવાં દૂરનાં થળોએ પહ ચી જવા ડટે ટવોને
ૂચના આપવામાં આવી. મ ટર ફ સ નામના ડટે ટવે હદુ તાન,

ં ે ો ે એ
આ કા ખંડના દેશો તથા દૂર ૂવ તરફ જવાના વેશ ાર સમા ૂએઝ
બંદરે ધામા ના યા.
બી ઑ ટોબરે રા ે લંડનથી નીક ા બાદ ફોગ એની
ગેરહાજર માં એના આ સાહસ બાબત, એના નામે શેરબ રમાં ચાલેલી
અફડાતફડ થી તથા યાર બાદ કોટલૅ ડ યાડની પોલીસે બૅ ડ ૂંટ
સંબંધમાં શ કરેલી કાયવાહ થી સાવ અ ણ જ હતા. ૂંટના સમયે
બૅ કના કે શયરની કૅ બન પાસે જે ટલમેન જેવા લાગતા અ યા
માણસની હાજર ન ધાઈ હોવાનો હેવાલ બી તાર ખના મો નગ
ો નકલ અખબારમાં છપાયો હતો અને ૂંટારાની શોધમાં નીકળે લા
ડટે ટવીને એ માણે ું વણન પાછળથી ટે લ ામથી મોકલવામાં આ ું.
ૂએઝ પહ ચેલા ડટે ટવ ફ સ એ વણન સાથે બંધબેસતા માણસની
શોધમાં હતો. લંડન તથા ુરોપનાં અ ય બંદરોએથી માલ તથા ુસાફરો
લઈને આ કા અને એ શયાના દેશો તરફ જતી ટ મરો ઉપર એણે નજર
રાખવા માંડ . લંડનથી ચોથી ઑ ટોબરના રોજે સમાચારપ ો મારફતે
વહેતા થયેલા સમાચારમાં ફ લયાસ ફોગના ફોટા સાથે એમણે શ કરેલી
શરતી ુસાફર ના સમાચાર ડટે ટવ ફ સના યાનમાં આ યા. એ ું
ડટે ટવ મગજ તરત જ કામે લા ું. બૅ કની ૂંટના સમાચારની સામા ય
ચચામાંથી ૃ વીની દ ણા કરવાની શરત લગાવવી, એ માટે વીસ હ ર
પાઉ ડ જેવી મોટ રકમ હોડમાં ૂકવી, અને એક મ નટનો પણ વલંબ
કયા વના, વગર તૈયાર એ તા કાલીક નીકળ પડવા ું સાહસ એને ગળે
ઊતરે તેમ ન હ ું.
સંભ વત બૅ ૂંટારા ું વણન તો ફ સ પાસે હ ું જ. ૃ વી
દ ણા જેવી શી દવસ ચાલનાર હ રો માઈલની ુસાફર માટે
નીકળ પડવાની ફોગની આંધળ ઉતાવળ શંકા ઉ પ કરે તેવી ઘટના
હતી. એ ય ત લંડન થઈને પેર સ તરફ ગઈ હોવાના સમાચાર ફ સ
મહાશયને મ ા હતા. લૅ ડથી હદુ તાન તરફ જનારા ઘણા ુસાફરો
જમીન માગ પેર સ તથા ુર નના જમીનમાગ ડ સી બંદરે પહ ચી,
યાંથી ટ મર પકડતા હોવાની ણકાર ફ સને હતી જ. એ માગ થઈને
જો એ શંકા પદ માણસ ૂએઝ આવતો હોય, તો એને ઝડપવાની પોતાને
તક મળશે એમ એને લા ું. પોતાની પાસેના વણન સાથે આ માણસનો
દેખાવ મળતો આવે તો આગળની તપાસ માટેની ૂ મકા બંધાય તેમ હ ું.
ડ સી બંદરેથી ુસાફરો લઈને પી. એ ડ ઓ. કપનીની ‘મ ગો લયા’
ટ મર નવમી તાર ખે સવારે અ ગયાર વા યે ૂએઝ આવવાની હતી એવી
મા હતી એની પાસે હતી. ડટે ટવને પોતાની કાય સ અને તે સંબંધી
ઇનામની રકમ હાથવતમાં દેખાઈ. ટ મર ‘મ ગો લયા’ ૂએઝ આવે તેની
એણે આ ુરતાથી રાહ જોવા માંડ .

એ ે ે ે ે ં એ ં એ
 ૂ ઝ કેનાલના છે ડા પાસે જ આવે ું ૂએઝ બંદર એક
એ
જમાનામાં ગર બ માછ મારો ું ના ું ગામડુ હ ું. એ ું કાઈ જ મહ વ ન
હ ું. પર ુ ે ચ ઈજનેર ફડ ના ડ લેસે સની મહેરબાનીથી આ કેનાલ
ખોદાઈ, અને ૂવમાં એ શયાના દેશોમાં જવા માટેનો સાવ ટૂ કો દ રયાઈ
માગ શ થયો. એના વેશ ાર ઉપર જ વસે ું આ ગામ હવે મોટુ બંદર
બની ગ ું. ૧૮૬૯માં આ કેનાલ જહાજોની અવરજવર માટે ુ લી ુકાઈ,
યારબાદનાં ચાર જ વષમાં ૂએઝ બંદર માલ અને ુસાફરોની
અવરજવરથી ધમધમ ું બની ગ ું.
કેનાલને કાઠે જ બાંધવામાં આવેલી જે ઉપર ુસાફર જહાજ
મ ગો લયા સવારે અ ગયાર વા યે આવનાર હ ું. દશ વા યે જ ડટે ટવ
ફ સ અહ ના રે સડ ટ ટશ કો સેલને લઈને જે ઉપર હાજર થઈ
ગયો. કો સેલની ઑ ફસ જે ની બરાબર સામે જ થોડા અંતરે હતી. એની
બાર માંથી નહેરમાં થઈને જતાં આવતાં જહાજો ઉપર એની નજર રહેતી.
અ ગયાર વા યે અહ આવનાર ટ મર ‘મ ગો લયા’ ું કો સેલને મન કોઈ
ખાસ મહ વ ન હ ું. પર ુ ડટે ટવ ફ સને સ પાયેલા મહ વના મશનની
સ ળતાનો આધાર આ ટ મર ઉપર જ હતો. કો સેલ માટે જે ઉપર
આવવાની કે તેના ઉપર આમતેમ આંટા મારવાની ૃ રો જદ કામગીર
જ હતી, પર ુ ફ સ ઉ ે જત થઈને કો સેલ સાથે ફરતો હતો.
આ ુરતાથી ટ મરના આગમનની તી ા કરવા લા યો. મનોમન તે
અકળાતો હતો. ટ મરના આગમન બાબત વારવાર કો સેલને એક જ
કારનો ૂછતો હતો. આજે અ યાર ુધીમાં નવ વાર કો સેલને
ૂ ો. દરેક વખતે કો સેલે પણ એકનો એક જ જવાબ આ યો.
ઘ ડયાળમાં સાડાદશનો સમય થયો. અ ગયાર વા યે અહ આવતી
ટ મર સાડાદશ વાગવા છતાં હ દ રયામાં દેખાતી ન હતી, તેથી ઉચાટ
અ ુભવતો હતો. દશમી વાર એણે કો સેલને કય :
‘ ટ મર “મ ગો લયા” હ પણ દેખાતી નથી. મ ટર કો સેલ, તમે
તો કહેતા હતા કે એ કદ મોડ પડતી નથી?’
‘જુ ઓ મ ટર ફ સ, પોટ સૈયદથી મળે લા સંદેશા માણે આ તરફ
આવવા માટે ટ મર યાંથી સમયસર જ રવાના થઈ હતી. યાંથી અહ
ૂએઝ ુધી ું એકસો સાઠ માઈલ ું અંતર ‘મ ગો લયા’ જેવી અ તન
ટ મર માટે બહુ મોટુ ન કહેવાય. નય મતતા માટે સરકાર તરફથી દર
વરસે અપા ું પચીસ પાઉ ડ ું ઇનામ એને જ મળ ું આવે ું છે .’
‘ ટ મર ટ સી બંદરેથી સીધી જ અહ આવે છે કે વ ચે ાંક
રોકાય છે ?’
‘થોડ ધીરજ રાખો, મ. ફ સ. માલ અને ુસાફરો લઈને
સમયસર જ યાંથી નીકળ હતી. હ અ ગયાર વા યા નથી. સમય થશે
એ ે ી ે ે એ ી ી ી
એટલે આવવાની જ છે , પર ુ મને તમાર એક વાતની સમજ પડતી નથી.
તમે કહો છો તેવા વણનવાળા એ જે ટલમેન ૂંટારાને તમે ઓળખશો કેવી
ર તે? જે ટલમેન લાગતા ચહેરાવાળા અને એવો જ સ ે પહેરેલા તો અનેક
માણસો ુસાફરોમાં હોવાના.’
‘કો સેલ મહાશય, અમને ડટે ટવોને ુનેગારોની ગંધ આવતી હોય
છે . એમને ય પણે ઓળખવાની અમને જ ર જ પડતી નથી. એ મા
ગંધ જ નથી હોતી. એમાં અમાર છ ઇ ય પણ કામ કરતી હોય છે .
ડટે ટવ તર કેની માર કાર કદ માં જે ટલમેનના લેબાશમાં ફરતા એવા
અનેક ુનેગારોને મ પક ા છે . એ માણસ જો ખરેખર ટ મરમાં ુસાફર
કરતો હશે, તો તેને ઓળખવામાં મને જરાય વાર લાગે નહ . એ પછ તો
એ ું ભા વ મારા હાથમાં જ હશે.’ ૂરા આ મ વ ાસથી ડટે ટવ બો યો.
‘તમારા કામમાં ુભે છા પાઠ ું છુ , મ. ફ સ. બહુ જ મોટ રકમ
આ ૂંટમાં સંડોવાયલી છે , નહ ?’
‘ખર વાત છે . રકમ ઘણી મોટ હોય અને ૂંટારો જે ટલમેન હોય,
યારે એને તો જરમાન ૂંટ જ ગણવી પડે. આપણને તો એવી મોટ
રકમની થોકડ ઓ જોવાની પણ મળતી નથી. ૂંટારાઓ પણ આજકાલ
બહુ હો શયાર થઈ ગયા છે . ગયો એ જમાનો કે યારે ચલણના થોડા
સ ાની ચોર માટે પણ જેક શેપડ નામના સામા ય ૂંટારાને ફાસીએ
લટકાવવામાં આ યો હતો.’
‘ મ ટર ફ સ, તમે તો એવા વ ાસથી બોલો છો, કે ણે
ુનેગાર ખરેખર તમારા હાથમાં આવી ગયો હોય. એ બાબતમાં હુ ફર થી
તમા યાન દો છુ , કે તમારે માટે આ કામ ખરેખર ુ કેલ સા બત થાય
તેમ લાગે છે . કારણ કે ૂંટારાના દેખાવ ું જે વણન કોટલે ડયાડ તરફથી
તમને મ ું છે , તે બધી ર તે કોઈ ભ કુ ટુબના સ જનને લા ુ પડે તે ું છે .
તમા ું માન ું છે ?’
‘જુ ઓ, કો સલ મહાશય, આવી મોટ ૂંટના આરોપીઓ હમેશાં
સ જન જેવા જ લાગતા હોય છે .’ ુના વ ાનનો કોઈ મોટો સ ાત
કહેતો હોય તે ર તે ડટે ટવે જણા ું. વ ુમાં બો યો, ‘એ તો સામા ય
સમજની વાત છે , કે આરોપીનો ચહેરો જો ુંડા જેવો જ લાગતો હોય, તો
એ આસાનીથી ઓળખાઈ ય અને ઝડપાઈ પણ ય. મોટા ચોરોને એ
કારણે જ સ જન ું મહો પહેર ને ફરવાની જ ર પડતી હોય છે .
એવાઓને ુ લા પાડવા ું કામ ખરેખર ુ કેલ હોય છે તે હુ ં છુ .
એવા સ જન જેવા દેખાતા આરોપીઓથી જ સમાજને વધારે ુકસાન
થ ું હોય છે . એમને શોધી કાઢવા માટે ડટે ટવમાં કુ શળતા અને
કુ શા ુ હોવાં જ ર છે .’

ઈ ી ં ે ે ોઈ ં ી ે ે
 આપવડાઈની બાબતમાં ડટે ટવ ફ સને કોઈ આંબી શકે તેમ ન
હ ું. દર યાન જે ઉપર માણસોની ભીડ વધવા લાગી. જુ દા જુ દા દેશોના
ખલાસીઓ, વેપાર ઓ, આડ તયાઓ તથા થા નક મજૂ રોની ચહેલપહેલ
વધવા લાગી. ટ મર હવે થોડ વારમાં આવી જવાની હોય, તે ર તે
લોકોની ૃ વધી ગઈ. રાતા સ ુ ઉપર થઈને આવી રહેલા પવનને
કારણે હવામાન ઠડુ અને ુશ ુમા હ ું. ૂએઝ નગરની મ જદોના મનારા
તથા ચી ઇમારતો ૂરજના હળવા તડકાને માણી ર ાં હતાં. ટ મર
ઊભી રહેવાના થળથી આ જે દ ણે લગભગ બે હ ર મીટર જેટલી
લંબાયેલી હતી. યાં હારબંધ લાંગરવામાં આવેલાં માછ મારોનાં નાનાં મોટા
જળયાનો પાણીના તરગો ઉપર હલોળા લેતાં હતાં. એમાંનાં કેટલાંક
જહાજો ાચીન ઈ તની હોજલાલીને અ ુ પ કોતરણીવાળાં હતાં.
માણસોના આ સ ૂહ વ ચે ધીમે ધીમે ફર રહેલા ડટે ટવની
બાજનજર દરેકના ચહેરાને માપવા યાસ કરતી હોય તે ર તે ફર રહ
હતી. સાડાદશ વાગીને ઉપર થોડ મ નટો થઈ. ડટે ટવનો ચહેરો વ ુ
તંગ બ યો. એની સાથે જ ડગલાં ભરતા ટશ કો સેલને ફર થી
ૂછપરછ શ કર .
‘કો સેલ મહાશય, લાગે છે કે આ ટ મર આજે આવશે જ નહ .
કોઈ વ ુની આપણે યારે વ ુ જ ર હોય, યારે જ તે વ ુ મોડ પડતી
હોય છે .’
‘ધીરજ રાખો મ. ફ સ. હ અ ગયાર વા યા નથી. એનો સમય
થતાં જ દૂર તજ ઉપર પહેલાં એનો ુમાડો, યારબાદ ૂંગળાં અને
ન ક આવશે એટલે આખી ટ મર જ દેખાશે.’
‘ ટ મર અહ જે ખાતે કેટ ું રોકાશે?’
‘ચાર કલાક. અહ થી બળતણના કોલસા તથા પાણી વગેરે લેવા
માટે એટલો સમય જ ર છે . દ ણમાં રાતા સ ુ ને છે ડે આવે ું એડન ું
બંદર અહ થી એક હ ર ણસો દશ માઈલ જેટ ું છે . વ ચે ાંયે
બળતણ તથા ુરવઠો લેવાની સગવડ નથી.’
‘ યાંથી આ ટ મર સીધી ુંબઈ જશે? કે પછ વચમાં અ ય કોઈ
રોકાણ છે ?’
‘ના . યાંથી સીધી ુંબઈની યા ા છે .’
‘મા માન ું છે કે ૂંટારો જો આ ટ મરમાં આવતો જ હશે, તો તે
અહ જ ઊતર જવા ું પસંદ કરશે. અહ આ કામાં પણ ા સ અને ડચ
લોકોનાં સં થાનો છે . એ ઉપરાત કેટલાંક વતં રા યો પણ છે . એ
માણસની ગણતર હશે જ, કે ટનના શાસનવાળા હદુ તાનમાં જવાને
બદલે એવા કોઈ દેશમાં પહ ચી જ ું.’
‘ ી ો ો એ ે ો ં ે
 ‘તમાર વાત સાચી હોય, તોપણ એવા દેશોમાં પહ ચવા માટે
માણસમાં ેવડ હોવી જ ર છે . એ દેશોની થ તથી મા હતગાર પણ
હોવો જોઈએ. તમને તો ખબર હશે જ કે લૅ ડમાં ુનો કરનારા એવા
ુનેગારોને સંતાઈ રહેવા માટે લંડન સૌથી આદશ થળ છે . એવી સમજ
હોય તો એ માણસ લૅ ડની બહાર ભાગવા ું જોખમ ન જ લે.’
કો સલના મ માંથી સહજ ભાવે નીકળે લા આ શ દો ડટે ટવને
આઘાત આપે તેવા હતા. ‘લંડન? દુ નયામાં ે ગણાય તેવી ુનાશોધક
સં થા કોટલે ડયાડ ું યાં વડુ મથક હોય, પોતાના જેવા અનેક
ડટે ટવો યાં રાત- દવસ ુનેગારો ઉપર નજર રાખતા હોય એ ું એ
થળ લંડન! અને તે ુનેગારોને સંતાઈ રહેવા ું આદશ થળ!!? ટશ
સા ા યનો અહ નો આ ત ન ધ ું કહેવા માગતો હશે?’
ડટે ટવને વચારવા માટેનો ૂરતો સાદ પીરસીને કો સેલ મહાશયે
સમય થતાં પોતાની ઑ ફસ તરફ જવા માં ું.
આઘાત આપે તેવા શ દો ઉપર ડટે ટવ મગજ ઘસવા લા યો.
ટ મર આવવાની ઘડ ન ક આવતાં તે વ ુ ચતા ુર બ યો. આ ૂંટારો
પ મમાં અમે રકા પણ ભાગી શકે તેમ હ ું. પર ુ યાં પકડાઈ જવા ું
જોખમ વ ુ હ ું. એને બદલે આ કા કે એ શયાના દૂર ૂવના દેશોમાં એ
વ ુ સલામતી ૂવક રહ શકે તેમ હ ું.
બરાબર એ જ વખતે આગમનની છડ પોકાર ું ટ મર ું કકશ
ૂંગ ં ુ ભ કાવા લા ું. નહેરના બંને કાઠાની વ ચે થઈને પાણી કાપતી
ટ મર ન ક આવતી દેખાઈ. એનો ચો મોરો અને રવાલ ચાલને કારણે
ટ મર ભાવશાળ લાગતી હતી. એની ગ ત ધીમી પડ . નહેરના દ ણ
કાઠે આવેલી જે તરફ થોડો વળાંક લીધો અને ધીમે ધીમે જે પાસે
આવી ગઈ. બરાબર એ જ વખતે બંદર ઉપરના ટાવરના ઘ ડયાળમાં
અ ગયારના ટકોરા પડવા લા યા. ટ મંરના ૂતક ઉપરના તથા નીચે જે
ઉપરના કમચાર ઓ ૃ શીલ બની ગયા. ટ મર સાથે ડા દોરડાને
જકડ ને થર કરવામાં આવી. સીડ ઓ ુકાઈ ગઈ. અહ ઊતર જનારા,
તેમ જ નહ ઊતરનારા તમામ ુસાફરોમાં ઉ ેજના ફેલાઈ ગઈ. આગળની
ુસાફર ચા ુ રાખનારાઓ પણ પગ છૂટા કરવા, તેમજ જ ર
ચીજવ ુઓ ખર દવા ઊતરવા લા યા. થોડા લોકો ૂતકની રે લગ પકડ ને
તજ ુધી દેખાતા દ રયાનાં પાણીના તરગોને જોઈ ર ા.
ડટે ટવ ફ સ ું કામ હવે શ થ ું. સીડ ન ક જઈને તે ઊભો
ર ો. ઉપરથી ઊતર રહેલા ુસાફરોમાં યવ થત અને જે ટલમેન જેવા
લાગતા માણસોને બાર કાઈથી જોવા લા યો. એમાંનો એક ુસાફર કાઈક
મા હતી શોધતો હોય તે ર તે ડટે ટવની સામે આવીને ઊભો ર ો. એના
હાથમાં પાસપોટ પકડેલો હતો. અહ ના ટશ કો સેલની ઑ ફસના
ે ે ે ે ે ં ો ો
ઠેકાણા બાબત તેણે ફ સને કય . પેલાના હાથમાંનો પાસપોટ
વાભા વક લાગે તે ર તે ફ સે પોતાના હાથમાં લીધો. નામ તથા ફોટો
જોયાં. ફોટો જોતાં જ એના મનમાં ઝબકારો થયો. બૅ ક ૂંટારા ું જે વણન
એની પાસે હ ું, તેની સાથે એ ફોટાનો દેખાવ બરાબર મળતો આવતો
હતો. એની ઉ ેજના વધી ગઈ. છતાં સંયમ રાખી ઠાવકાઈથી ૂ ું:
‘આ પાસપોટ તારો લાગતો નથી.’
‘ના , એ મારા મા લકનો પાસપોટ છે .’
‘તે ાં છે ?’
‘ ટ મર ઉપરની એમની કૅ બનમાં આરામ લઈ ર ા છે .’
‘આગળનો વીસા લેવા તારા મા લકે તે જ કો સેલ સમ હાજર
થ ું પડશે.’
‘ ું એ જ ર છે ?’
‘ બલકુ લ જ ર છે . બ મ ા વના વીસા મળ શકશે નહ .’
‘કો સેલની ઑ ફસ ાં છે ?’
ડટે ટવ આંગળ ચ ધી.
‘મારા મા લકને આવી તકલીફ ગમશે નહ . છતાં આગળ વધ ું
હોય તો આવ ું પડશે. ું થાય?’ એ ું ફફડતો નોકર ટ મર તરફ પાછો
વ ો.
આ તરફ ડટે ટવે તરત જ ઑ ફસના મકાન તરફ ચાલવા માં ું.
 ૭
આરોપીની ઓળખ
એ હતો ન પાસપટ ુ, શી દવસમાં ૃ વીની દ ણા માટે
નીકળે લા લશ જે ટલમેન ફ લયાસ ફોગનો અંગત નોકર. બૅ ડ ફ
લૅ ડમાં ૂંટ ચલાવીને ભાગેલા ૂંટારાને શોધવા માટે તથા પકડવા માટે
અગાઉથી જ ૂએઝ બંદરે પહ ચી ગયેલા ડટે ટવ ફ સ સાથે એનો
ભેટો થઈ ગયો. રફોમ લબના સ યો સાથે લાગેલી શરતના પાલન માટે
કોઈ પણ તની ૂવતૈયાર વના અણધાર ર તે નીકળ પડેલા ફોગ
સંબંધી સમાચાર ડટે ટવે અહ વાં યા હતા. બૅ ક ૂંટારો પણ કોઈ
જે ટલમેન જેવા દેખાવવાળો હોવાની મા હતી એની પાસે હતી. આ
ટ મરમાં જ તે અહ થઈને પસાર થવાનો હતો એ ું એ ું અ ુમાન સા ું
પ ું હ ું. હવે તે એને જોવા માંગતો હતો. સેવક પાસેના પાસપોટમાં
મા લકનો ફોટો હતો. એ જોઈ ડટે ટવની શંકા વ ુ બળ બની. બ
જોઈને વ ુ ખાતર કરવાની જ ર લાગી.
અહ થી વીઝા લેવા માટે બ આવ ું પડશે. એ ું ખોટુ કારણ
બતાવી, તેને લઈ આવવા ડટે ટવે નોકરને પાછો ટ મર ઉપર ધકે યો.
નોકરે ટ મર ઉપર જવા માટે સીડ નાં પગ થયાં ગણવા માં ાં.
ડટે ટવે કો સેલની ઑ ફસ તરફ ડગલાં માં ાં. ૂબ જ જ ર અને
તાક દ ું કામ છે , એમ લાકને જણાવીને સીધો જ કો સેલની ચે બરમાં
પહ ચી ગયો. કોઈ પણ તની ૂવ ૂ મકા બાં યા વના જ એણે બોલવા
માં ું,
‘કો સેલ મહાશય, માર શંકા સાચી ઠરે તેમ છે . બૅ ક ૂંટના આરોપી
જેવો માણસ જે ટલમેનના લેબાશમાં આ ટ મર ઉપર જ ુસાફર કર
ર ો છે . એનો સેવક મને હમણાં જ જે પાસે મળ ગયો. વીઝા મેળવવા
મા લકે તે જ આવ ું પડશે, એ ું બહા ું બતાવી તેને બ માં અહ
લાવવા સેવકને મ ટ મર ઉપર મોક યો છે . હમણાં જ તે અહ આવશે
એવી માર ધારણા છે .’
‘જુ ઓ મ ટર ફ સ, સામે ચાલીને જ એ માણસ અહ માર
ઑ ફસમાં મને મળવા આવતો હોય, તો તેને ુલાકાત આપવામાં મને કોઈ
વાંધો નથી. ભલે એ માણસ અહ આવતો. પર ુ મા માન ું છે કે એના
મનમાં જો કાઈ પાપ હશે, તો તે અહ આવવા ું ટાળશે. આવા ુનેગારો
બહુ ચાલાક હોય છે . પોતાની પાછળ કોઈ ુરાવો છોડવા બાબતમાં, કે
પોતાની ઓળખ છતી ન થાય તે બાબતમાં ૂરતી તકેદાર રાખતા હોય છે .

ે ો ો ો ે ે ે ો
તમે તો ણો જ છો કે હદુ તાન જવા માટે ટશ નાગ રકને પાસપોટ
કે વીઝાની જ ર હોતી નથી.’
‘હુ જરા જુ દ ર તે વચા છુ . આવા ચાલાક માણસો ઉપલા
અ ધકાર ઓ સાથે ઘરોબો બાંધવાની તક શોધતા જ હોય છે . મને ખાતર
છે કે એ જ ર આવશે જ.’
‘અહ શા માટે આવે? પાસપોટ ઉપર સ ો મરાવવા?’
‘હા . હુ ં છુ કે એને માટે એ જ ર નથી. એ તો એને એની
કૅ બન અને ટ મરમાંથી બહાર લાવવા માટે ું એક બહા ું જ છે . બાક
પાસપોટ ું કેટ ું મહ વ છે તેની મને ખબર છે . ામા ણક માણસો માટે એ
એક કારની હેરાનગ ત જ છે . યારે ુનેગારો માટે ભાગી છૂટવા ું એક
સબળ સાધન. એ તો જે હોય તે, પર ુ મારે તમને વનં ત કરવાની છે કે
એનો પાસપોટ કાયદેસરનો હોય તોપણ વીઝા આપવાની તમે ના પાડ
શકો, તો એની ધરપકડ કરવા ું મને વ ુ અ ુકૂળ રહેશે.’
‘ ું ક ું તમે? એને હુ ના પાડુ? ના પાડવા માટે ું કોઈ કારણ તો
માર પાસે હો ું જોઈએને? એનો પાસપોટ કાયદેસરનો હોય, અને એની
વ કોઈ ફ રયાદ માર પાસે આવી ન હોય તો હુ કયા હસાબે એને ના
પાડુ? ના ભઈ ના! હુ એવી કોઈ જવાબદાર લઈ શકુ નહ . એને ના
પાડવાની માર પાસે સ ા જ નથી. હુ આવી ઝં ઝટમાં પડવા માંગતો નથી.’
‘માર વાત સમજવા તમે ય ન કરો, મ ટર કો સેલ. એની
ધરપકડ કરવા માટે ું વોર ટ મ ટે લ ામથી મંગા ું છે . એ આવે નહ યાં
ુધી મા થોડા સમય માટે એને અહ રોક રાખવાની જ ર છે .’
‘ મ ટર ફ સ, તમાર તાક દ હુ સમજુ છુ . પર ુ તમે માર ુ કેલી
સમજવા યાસ કરો.’
કો સેલે પોતા ું વા ૂ ક ુ, યાં જ ઑ ફસના દરવા ઉપર
ટકોરા પ ા. ઑ ફસનો માણસ બે ુસાફરોને લઈને અંદર આ યો. એ
પૈક નો એક પેલો સેવક પાસપટ ુ હતો. ડટે ટવે એને આપેલી સલાહ
માણે તે પોતાના મા લકને લઈને આ યો હતો. મા લકે પોતાનો પાસપોટ
કો સેલના ટેબલ ઉપર ૂ ો અને વીઝાનો સ ો માર આપવા વનં ત
કર . એ દર યાન પેલો ડટે ટવ અંદરના મમાં ખસી ગયો અને યાનથી
આ માણસને જોવા લા યો. અ ધકાર એ પેલો પાસપોટ ખોલીને
ઝ ણવટથી એમાંની એ ઓ તપાસી.
‘તમે મ ટર ફ લયાસ ફોગ છો?’
‘હા .’ ફોગે હળવાશથી જવાબ આ યો.
‘અને આ માણસ? તમાર સાથે જ છે ?’
‘ એ ો ં ો ે’
 ‘હા , એ મારો અંગત નોકર ન પાસપટ ુ છે .’
‘તમે લંડનથી આવો છો?’
‘હા , અને અહ થી ુંબઈ જ ું છે .’
‘વીઝા અંગે તમને જણાવવા ું કે ુંબઈ જવા માટે એની કાઈ જ
જ ર નથી.’
‘તે હુ ં છુ . છતાં હુ અહ ૂએઝ થઈને ગયો છુ , એ દશાવવા
માટે આપના સહ સ ાની મારે જ ર છે .’
‘જ ર. એમ કર આપવામાં મને કાઈ વાંધો નથી’. કો સેલે તરત જ
પાસપોટનાં કોરા પાનાં ઉપર પોતાની સહ કર તથા સ ો માય . બંનેએ
કો સેલનો આભાર મા યો અને પાસપોટ લઈને ઑ ફસની બહાર નીકળ
ગયા.
‘કેમ લાગે છે આ માણસ?’ ડટે ટવે તરત જ બહાર આવીને
કો સલનો અ ભ ાય માં યો.
‘જે હળવાશથી એ વાત કરતો હતો, તે ઉપરથી મને લાગે છે કે તે
ામા ણક હતો. એણે બૅ ક ૂંટ હોય તે ું મને લાગ ું નથી.’
‘તમાર વાત સાચી હોઈ શકે. પર ુ ૂંટારાના દેખાવ સંબંધી જે
મા હતી લંડનથી મને મોકલવામાં આવી હતી, તેની સાથે આ માણસનો
દેખાવ અને ર તભાત મળતાં હોય એ ું નથી લાગ ું?’
‘ઘણી વાર બા દેખાવ કે ર તભાત છે તરામણાં હોઈ શકે છે .’
‘ભલે, આ માણસની બાબતમાં હુ હ વ ુ તપાસ કર શ.’
‘મા લક કરતાં એનો સેવક વ ુ સરળ જણાયો છે . એ ા સનો
વતની છે . મા માન ું છે કે એ વાતો ડયો અને ુ લા મનનો હશે. તપાસ
કર ને હુ તમોને ફર થી મળ શ.’
વ ુ તપાસ કર ને ફર થી મળવાનો વાયદો કર ને ડટે ટવ તરત જ
જે તરફ ગયો. ે ચમેન પાસેથી વ ુ મા હતી મળ શકશે એવી આશા
સાથે જે ઉપર તેને શોધવા લા યો. ફોગ અને સેવક કો સેલની
ઑ ફસમાંથી બહાર આવી જે તરફ જ ગયા હતા. લંડનથી જ રયાતની
કાઈપણ વ ુ લીધા વના જ ઉતાવળમાં તેઓ નીક ા હતા. થોડા કપડા
વગેરે ખર દવાની ફોગે સેવકને ૂચના આપી. અને પોતે ટ મર ઉપરની
પોતાની કૅ બનમાં જવા પગ ઉપા ા. અંદર જઈ બૅગમાંથી પોતાની ડાયર
કાઢ ટેબલ ઉપર ૂક . એમાં આખા અઠવા ડયા દર યાન થયેલી
દોડાદોડ ની ન ધ ટપકાવવા માંડ .
- તા. ૨ ઑ ટોબરને ુધવારે રા ે ૮-૪૫ વા યે લંડન છો ું.
ઑ ો ે ે ે ે ે
 - તા.૩ ઑ ટોબરને ુ વારે સવારે ૭-૨૦ વા યે પેર સ પહ યા.
- એક જ કલાકમાં સવારે ૮-૪૦ વા યે રેલગાડ માં પેર સથી
આગળની ુસાફર શ .
- તા. ૪થી ઑ ટોબરને ુ વારે સવારે ૬-૩૫ વા યે વાયા માઉ ટ
કેનીસ ઇટાલીના ઉ રના શહેર ુર ન આ યા. યાંથી એક જ
કલાકમાં દ ણ- ૂવ આવેલા ડ સી બંદરે પહ ચવા માટેની
ગાડ ૭-૨૦ વા યે મળ ગઈ.
- તા. ૫મી ઑ ટોબરને શ નવારે સાંજે ૪ વા યે ડ સીમાં
આગમન યાંથી એક કલાકમાં જ સાંજે ૫ વા યે ટ મર
મ ગો લયામાં યાણ.
- તા. ૯મી ઑ ટોબરને ુધવારે સવારે ૧૧ વા યે ૂએઝ બંદરની
જે પાસે રોકાણ.
બ ું મળ ને સાડા છ દવસ એટલે કે ૧૫૮ કલાક અને ીસ
મ નટનો સમય ગયો.
બી ઑ ટોબરે લંડનથી આ ુસાફર શ થઈ, યાંથી ૨૧મી
ડસે બર ુસાફર ૂર થાય, યાં ુધીની રોજેરોજની ુસાફર ની અને
ુકામની ન ધ કરવા માટે ફોગે ખાસ ટેબલ બના ું હ ું. તેમાં રોજેરોજની
ગ ત વ ધની વગતો લખવાની હતી. ુસાફર જેમ જેમ આગળ વધતી
ય તેમ તેમ થળ, સમય, મ હનો, તાર ખ, વાર, પહ ચવાનો અપે ત
સમય, તથા ખરેખર યાં કેટલા વા યે પહ ચી શકા ું તેની વગતો એમાં
ૂરવાની હતી.
ફોગ માટે સમય ું જ મહ વ હ ું. આ ટેબલમાંની એ ઓને
આધારે જે તે થળે કેટલા વહેલા કે મોડા પહ ચી શકા ું, તેનો તરત જ
યાલ આવે તેમ હ ું.
તાર ખ નવમી ઑ ટોબરના રોજે ૂએઝમાં એના આગમનની ન ધ
થઈ, તે માણે સમયની બાબતમાં અ યાર ુધીમાં નહ નફો અને નહ
ખોટ ું સરવૈ ું હ ું. એ ું સમયપ ક બરાબર સરભર થઈ ગ ું હ ું.
હમેશની ટેવ માણે સવારનો અ પાહાર એમણે પોતાની કૅ બનમાં
જ પતા યો. ટ મર ઊપડવાને હ ઘણો સમય બાક હતો. છતાં બહાર
નીકળ ૂતક ઉપરની ુ લી હવા માણવાનો એને વચાર ુ ધાં આ યો
નહ . એક આદશ લશ જે ટલમેન તર કે ઘરબહાર ું તમામ કામકાજ
તો એમણે પોતાના નોકર મારફતે જ કરાવવા ું હોય, નવો દેશ પણ એણે
પોતાના સેવકોની આંખોથી જ જોવાનો હોય.

ી ે ી ઓ ે
 મા લકની ૂચના માણેની જ ર વ ુઓ ખર દવા સેવક
ટ મરમાંથી ફર થી નીચે આ યો. એવી ખર દ ાંથી થઈ શકે એની એને
ણકાર ન હતી. વમાસણમાં હતો. તે જ વખતે ડટે ટવ ફ સે એને
જોયો. સેવકને મળવા જ તો એ અહ જે ઉપર આ યો હતો.
‘ ંુ ભાઈ…’ તેની ન ક જઈ ખભા ઉપર હાથ ૂક ને મૈ ીભાવ
દશાવતો હોય તે ર તે ૂ ું, ‘તારા મા લકના પાસપોટમાં વીસાના
સહ સ ા થયા કે નહ ?’
‘હા . એ કામ તરત જ કો સેલે મહાશયે કર આ ું. તમાર
સલાહ ઉપયોગી હતી. આભાર તમારો.’
‘એમાં ું?એ તો માર ફરજ હતી. પર ુ ું અ યારે અહ ું કરે
છે ? બંદરની બહાર જઈને બ ું જો ું છે ?’
‘હા સાહેબ! જો ું તો ઘ ં છે . પર ુ મારા આ મા લક એક
દેશમાંથી બી દેશમાં ઝડપથી કૂ દકા માર ર ા છે તે જોતાં લાગે છે , કે
મારે માટે આ બ ું વ ું જ બની રહેશે. અ યારે આપણે ૂએઝમાં
છ એ?’
‘હા, આ ૂએઝ બંદર છે . એ આ કા ખંડમાં છે .’
‘આપણે અ યારે આ કા ખંડમાં છ એ? ું કહો છો તમે? મ તો
માને ું કે અમારે પેર સથી આગળ વધવા ું જ નહ હોય. મા પેર સ
શહેર! મ પાંચ વષ બાદ જો ું, અને તે પણ કે ું જો ું તેની ખબર છે
તમને? સવારે સાત વાગીને વીસ મ નટથી નવ વાગવામાં વીસ મ નટ
બાક હતી તેટલા જ સમય માટે. તે પણ નોધન ટેશન અને લાયોન
ટેશનો વ ચે, યારે અમે ડ બા ું બાર ં બંધ કર ને બેઠા હતા, તે
દર યાન. એ વખતે બહાર સખત વરસાદ પડતો હતો. એમાં પેર સ કેવી
ર તે જોઈ શકાય?’
‘તમે લોકો બહુ જ ઉતાવળમાં લાગો છો.’
‘મારે તો કોઈ જ તની ઉતાવળ નથી. ઉતાવળ તો મારા મા લકને
છે , મા લક…’ આગળ બોલવા જતો હતો, યાં જ કાઈક યાદ આવી જતાં
સેવક અ વ થ બની ગયો. ‘મા લકની ૂચના માણે એમને માટે, મારે પે ટ
તથા ૂટની ખર દ કરવાની છે . લંડનથી એકાએક જ નીકળવા ું થ ું,
યારે તૈયાર માટે અમાર પાસે મા દશ જ મ નટ હતી. એક નાની
બૅગમાં ભર શકાય તેટલાં જ કપડા લીધાં હતાં. એની ખર દ માટે મા લકે
મને મોક યો છે . એ ાં મળશે?’
‘એવી બધી જ વ ુ મળ શકે એવી દુકાને હુ તને લઈ જઈશ.
ચાલ માર સાથે.’

‘ ે ો ે ોઈ ી
 ‘મહાશય, તમે બહુ જ ભલા માણસ છો. આપણે કોઈ ન કની
જ દુકાને જઈ ું. આ ટ મર મને લીધા વના અહ થી ય, તે મને પરવડે
તેમ નથી.’
‘ ચતા કર શ નહ . હ તો મા બાર વા યા છે .’
‘ના સાહેબ ના, માર ઘ ડયાળમાં તો હ દશ જ વા યા છે .’
‘તા , ઘ ડયાળ ઘ ં ધી ું ચાલ ું લાગે છે .’
‘અરે હોય કાઈ? મા આ ઘ ડયાળ ણીતી કપની ું અસલી
ઘ ડયાળ છે . મારા દાદાના સમયથી એનો મારા ઘરમાં વપરાશ છે . આખા
વરસમાં પાંચ મ નટનો પણ તફાવત પડતો નથી. એનો સમય ખોટો હોય
જ નહ .’
‘મને યાલ આવી ગયો, તારા આ અસલી ઘ ડયાળમાં ું ખામી છે
તેનો. એ અ યારે લંડનનો સમય બતાવે છે . તમે ૂવમાં જઈ ર ા છો.
લંડન કરતાં અહ નો સમય બે કલાક આગળ ચાલે છે . તારે અહ ના સમય
માણે ઘ ડયાળના સમયને બદલવો જોઈએ.’
‘એ તો કદ નહ બને. જે સમય એ બતાવે છે , તે બરાબર જ છે .
મા આ અસલી ઘ ડયાળ સમય પણ અસલી જ બતાવે છે . એમાં ફેરફાર
કરવાનો હોય જ નહ .’
‘તો પછ તા ઘ ડયાળ ૂરજના સમય માણે રહેશે નહ .’
‘તેમાં ું વાંધો છે ? એમાં વાંક ૂરજનો જ ગણવાનો.’ વ ુ આ હ
કર ને ઘ ડયાળનો સમય સરખો કરાવવામાં ડટે ટવને રસ ન હતો. એ
બહાને ઘરોબો વધાર આ સેવક પાસે એના મા લક સંબંધી વ ુ મા હતી
મેળવવાનો જ એને હે ુ હતો. મા લકની વાત જ એણે ફર થી આગળ
ચલાવી, ‘લાગે છે કે લંડનથી તમે બહુ જ ઉતાવળમાં નીક ા હશો.’
‘એ ું જ બ ું છે . લબમાંથી રા ે બાર વા યે જ ઘરે આવવાનો
મા લકનો નયમ છે . પર ુ ગયા ુધવારે તેઓ આઠ વાગે જ આવી ગયા.
દશ જ મ નટમાં તૈયાર કરવા જણા ું, તરત જ આઠ કલા ને
પ તાળ સ મ નટે તો રેલગાડ ની અમાર ુસાફર શ થઈ ગઈ.’
‘તારા મા લક ાં જવાના છે , એ તો તને જણા ું હશે ને?’
‘ ૂવ દશા તરફ સીધા જવા ું છે . કહેતા હતા કે ૃ વીની દ ણા
કરવા નીકળવા ું છે . સાથે મને પણ ઘસડ ર ા છે .’
‘ ું ક ું? ૃ વીની દ ણા કરવા?’
‘હા સાહેબ હા, ૃ વીની દ ણા કરવા, અને તે પણ મા શી
દવસમાં તેઓ જણાવે છે તે માણે એમની લબના મ ો સાથે કોઈક
ં ે ી ી ં ે ો
બાબત અંગે શરત લાગી હતી. પર ુ સા ું હુ ! મને તો આ વાત જરાય
સાચી લાગતી નથી. એટલા માટે જ જો હ રો માઈલની ુસાફર આદર
બેઠા હોય, તો તેમાં મને તો અ લ ું દેવા ં ુ જ દેખાય છે . એની પાછળ
એમનો કોઈ બીજો જ હે ુ હોય તેવી મને શંકા છે .’
‘તારા મા લક ફ લયાસ ફોગ મોટા માણસ લાગે છે .’
‘મા પણ એ ું જ માન ું છે .’
‘ધનવાન લાગે છે . ગર બ માણસ આવી તરગી શરતમાં ઊતરે જ
નહ .’
‘સાચી વાત છે . ધનવાન માણસને જ આવા ુ ા ૂઝતા હોય છે .
આ ુસાફર ના ખચ માટે પણ એમણે બહુ જ મોટ રકમ સાથમાં રાખી
છે . વીસ હ ર પાઉ ડની કડકડતી નવી નોટોની થોકડ ઓ લીધી છે . ધન
હોવા છતાં બેફામ ખચ કરે તે ું પણ નથી. આટલા દવસની ુસાફર માં
એમણે ખાસ કાઈ ખચ કય નથી. જોકે આ ‘મ ગો લયા’ ટ મરના ુ ય
એ જ નયરને બહુ મોટ રકમ ું ઇનામ આપવા ું એમણે વચન આ ું છે .
શરત એટલી કે ુંબઈ પહ ચવાના સમય કરતાં ઘણા વહેલા એણે ુંબઈના
બંદરમાં ટ મરને લઈ જવાની છે .’
‘એમને ું કેટલાં વષથી ઓળખે છે ?’
‘વરસની વાત કરો છો? અરે હ ગયા ુધવારે સાડા અ ગયાર
વા યે મને એમણે નોકર માં રા યો. રા ે તો આવા લાંબા અને વ ચ
વાસે નીકળ પ ા.’
સેવક પોતાના વભાવ માણે બકબક કય જતો હતો. સાવ
ભોળાભાવે થયેલી એ વાતો હતી. છતાં જે ટલમેન ૂંટારા ું જે વણન
ડટે ટવ ફ સ પાસે હ ું, તેની સાથે આ સેવકના મા લક ું વણન અને
વતન બંધબેસ ું લાગ ું હ ું. બૅ ક ૂંટની ઘટના બ યા બાદ એકદમ
ઉતાવળ કર ને, વગર તૈયાર એ આ કારની ુસાફર એ નીકળ પડ ું,
સાથે બહુ મોટ રકમની કડકડતી નોટો રાખવી, કહેવાતી અશ અને
તરગી શરત ું બહા ું બનાવ ું, વગેરે તમામ બાબતો પેલા કહેવાતા
જે ટલમેન ૂંટારા સાથે મળતી આવતી જણાઈ.
સહજ ર તે થયેલી સેવકની વાતો ઉપરથી એ ણી શ ો, કે
પોતાના વૈભવી મકાનમાં ફોગ એકલો જ રહેતો હતો. ધનવાન હતો છતાં
આવકનાં સાધનો અ પ હતાં. એ ું વન એ ર તે ભેદભરમથી ભરે ું
લા ું.
ડટે ટવને યાલ આવી ગયો કે ફોગનો આ નોકર ભોળો ભટાક
અને ુ ુ હતો પોતાના મા લકના ૂવ વન કે ૃ સંબંધે એને. કાઈ
ણકાર ન હતી. મા લક પોતે કૅ બનમાં જ હતો અને સેવકને ખર દ માટે
ો ો ો ે ો ે ો ે એ ં
મોક યો હતો. ફ સને યાલ આ યો કે ફોગ હવે અહ ૂ ઝમાં
એ
ઊતરવાનો ન હતો. ુંબઈ ુધીનો યા ી હતો. સેવકની વાત માણે એ
કદાચ યાં જ રોકાઈ જવા ું ન કરે એવી શ તા લાગી.
‘આ ુંબઈ અહ થી કેટ ું દૂર હશે?’ સેવકે કય .
‘ઘ ં દૂર છે . યાં પહ ચતાં દશેક દવસ તો લાગશે જ.’
‘ ુંબઈ કયા દેશમાં આ ું?’
‘ હદુ તાનમાં.’
‘એટલે કે એ શયામાં! એટલે દૂર ુધી આપણે જવા ું? ઘરે પાછા
ારે પહ ચાશે? યાં મારા ગૅસ ું ું, થશે?’
‘ગૅસ! શાનો ગૅસ? તે ું અહ ું છે ?’
‘અરે જવા દો ને એ વાત. ઘરેથી એકદમ ઉતાવળે અમે નીક ા
હતા. તૈયાર ની ધાંધલમાં મારા મમાંનો ગૅસનો બનર બંધ કરવા ું હુ ૂલી
ગયો હતો. મા લકને જણા ું હ ું. તે કહે કે ભલે બળતો, તારા
પગારમાંથી જ એ ું બીલ ભરવા ું રહેશે. માર ગણતર માણે રોજના
મારા પગારની રકમ કરતાં, આ બીલ છ સી લગ જેટ ું વધારે હશે. તમને
યાલ આવે છે ને! આ ુસાફર જેટલી વ ું લાંબી ચાલશે, તેટલી વધારે
રકમ મારે ૂકવવાની આવશે.’
ડટે ટવ ું મગજ અ યારે બી જ દશામાં કામ કર ું હ ું. ગૅસ
બીલ અંગે સેવકના અફસોસને સાંભળવામાં એને જરાય રસ ન હતો.
ખર દ માટેની દુકાન ન ક આવતાં, તે તરફ આંગળ ચધી. કાઈક યાદ
આવી ગ ું હોય તેવો ભાવ મ ઉપર બતાવતાં, તેણે બી દશામાં ચાલવા
માં ું. સમયસર ટ મર ઉપર પહ ચી જવા સેવકને તેણે તાક દ પણ કર ,
અને ઝડપથી કો સેલની ઑ ફસે પહ ચી ગયો. કોઈ પણ તની
ઔપચા રકતા વના પોતાની વાત કહેવા માંડ :
‘કો સેલ મહાશય! બૅ ક ૂંટના આરોપીને મ શોધી કા ો છે . તે આ
ટ મરમાં જ છે . સાવ વ ચ વતન લાગે છે . એના નોકરને એણે જણા ું
છે કે તે શી દવસમાં ૃ વીની દ ણા કરવા માંગે છે .’
‘એ ું જ હોય તો તમાર શંકામાં ઘ ં ત ય છે . એની ગણતર હશે
કે ફર ને એ પાછો લંડન પહ ચે યાં ુધીમાં બૅ ક ૂંટની ઘટના વસારે પડ
ગઈ હશે. તમા કામ પણ સહે ું બની જવા ું. લંડન પહ ચવાની ન ત
તાર ખે હાથમાં બેડ સાથે તમારે એને આવકારવા ું ઠ ક રહેશે.’
‘પર ુ લંડન આવવાને બદલે ચોર ના માલ સાથે દુ નયાના કોઈ
અ ાત થળે સંતાઈ ય તો ું?’

‘એ ે ં ઈ ો એ ો ઇ ો ો ો ો ઉ
 ‘એ ર તે સંતાઈ જવાનો જ એનો ઇરાદો હોય તો પાસપોટ ઉપર
માર સહ અને સ ાનો આ હ શા માટે રાખે?’
‘મને પણ એ સમ ું નથી. છતાં એના નોકરે એના વભાવ અને
થ ત ું જે વણન ક ુ છે તે બ ું જ આ માણસને લા ુ પડ શકે તેમ છે .’
‘તમા અ ુમાન ચો સપણે એ માણસની વ ય છે . તો
હવે તમે એની સામે કેવી ર તે આગળ વધવા વચારો છો?’
‘બસ, અ યારે જ લંડન પોલીસ ઑ ફસે તાક દનો સંદેશો મોક ું
છુ . ુંબઈની હેડ પોલીસ ઑ ફસમાં મને મળ ય, તે ર ત ું એની
ધરપકડ ું વોરટ ટે લ ામથી મોકલવા જણા ું છુ . હુ પણ એની પીછો
કરતો આ ટ મરમાં જ ુંબઈ જવા નીક ં ુ છુ . ુંબઈ તો ટશ
સા ા યનો ભાગ જ છે . એક વાર એ વોરટ મારા હાથમાં આવે, એટલે
સમ લો કે મારો બીજો હાથ એના ખભા ઉપર પ ો જ હશે.’ એટ ું
જણાવી તરત જ ટે લ ાફ ઑ ફસે જવા એણે ચાલવા માં ું.
લંડન ખાતેના પોલીસ ક મ રને તાક દનો સંદેશો રવાના કય .
ટ મર અહ થી રવાના થવાને બહુ સમય બાક ન હતો. પોતાના
હળવા સામાન તથા નાણાંની ભારે યવ થા કર ને પંદર જ મ નટમાં
ડટે ટવ ફ સ પણ ટ મરનાં પગ થયાં ચડવા લા યો.
સમય થતાં ટ મર ું કકશ ૂંગ ં ુ અવાજ કરવા લા ું. ૂવ
દશામાં ુંબઈ તરફની મજલનાં મંડાણ શ થઈ ગયાં.
 ૮
ુંબઈના બારામાં
ૂએઝથી રાતા સ ુ ને ૂવ છે ડે આવેલા એડન બંદર ુધી ું અંતર
એક હ ર ણસો દશ માઈલ થાય. પી.એ ડ ઓ. કપનીએ એટ ું અંતર
કાપવા માટે પોતાની ટ મરોને એકસો આડ ીસ કલાકનો સમય ફાળ યો
હતો. યાંથી સમયસર ઊપડેલી ‘મ ગો લયા’ એકધાર ઝડપે ૂવમાં ધસી
રહ . ુ ય એ જ નયરની સીધી દેખરેખ હેઠળ એમાં કોલસાનો ૂરતો
જ થો ઠાલવવામાં આવી ર ો હતો. લાગ ું હ ું કે એ એના નધા રત
સમય કરતાં ઘણી વહેલી ુંબઈના બંદરે પહ ચી જશે.
હમણાંની એની આ સફરમાં લૅ ડથી હદુ તાન જતા સરકાર
અને લ કર અ ધકાર ઓ મોટ સં યામાં ુસાફર કર ર ા હતા.
૧૮૫૭ના સપાઈઓના બળવા પછ ટશ ઈ ટ ઇ ડયા કપની પાસેથી
હદુ તાનનો કારભાર ટશ સરકારે લઈ લીધો, યારથી આ
અ ધકાર ઓના પગાર તથા ભ થામાં ધરખમ વધારો કરવામાં આ યો હતો.
ર ઉપર વદેશ આવતા તથા નવા નમાયેલા એવા ઉ ચ અ ધકાર ઓ ું
હદુ તાન તરફ જવા ું માણ વધી ગ ું હ ું. બળવા પછ હવે યાં શાં ત
થપાઈ હતી. એમાં ધંધાઉ ોગ માટે સાર તક ઊભી થઈ હતી. ટશ
ધનવાનોના ુવાન વારસદારોમાં પોતા ું નસીબ અજમાવવા હદુ તાન તરફ
જવા ું આકષણ વધવા લા ું હ ું.
ઈટાલીના ડ સી બંદરેથી ‘મ ગો લયા’માં ચઢે લા તમામ ુસાફરો
ઠેઠ ુંબઈ ુધીના જ હતા. કેટલાક આગળ કોલકાતા તરફ જનારા હતા,
પર ુ તેમણે પણ ુંબઈ બંદરે જ ઊતરવા ું હ ું. અહ થી કોલકાતા
ુધીનો વાયા અલાહાબાદ થઈને જતો રેલમાગ સં ૂણ ર તે તૈયાર થઈ
ગયો હોવાના સમાચાર સા રત થયા હતા. એ ુસાફર ણ દવસમાં
ૂર થઈ શકતી હતી. એની સરખામણીમાં ુંબઈથી વાયા સીલોન થઈને
કોલકાતા જતો જળમાગ વ ુ લાંબો અને વ ુ સમય લે તેમ હ ું.
ટ મરના ઉપલા વગના આ વાસીઓ માટેની સગવડો પણ
બાદશાહ જ હતી. સવારે અ પાહાર, બપોરે મોડેથી ભોજન, સાંજે ડ નર
તર કે ઓળખા ું ભોજન અને રા ે સપર કહેવા ું રા ી ભોજન આપવામાં
આવ ું. એ સમયે ભોજનક નાં ટેબલો ભાતભાતની વાનગીઓવાળ
ડ શોથી ભરચક બની જતાં. ઉપલા વગના આ જે ટલમેનોનો એ દર યાન
યાં ઝમેલો રહેતો. એ ભોજનની સાથે જ યાં સંગીત અને ૃ યની
મહે ફલ મતી. આ ુસાફર વખતે હવામાન અને દ રયો શાંત હતાં.
એથી આવા કાય મો ન વ ને ચાલતા હતા. આ કારનાં વૈભવી ભોજનની

ીઓ ે ોઈ ં ં ી ઓ
 વ વધ વાનગીઓ બનાવવા માટે રસોઈ ભંડારમાં બધી જ વ ુઓ ૂરતા
માણમાં રાખવામાં આવતી. ટ મરના ભંડ કયામાં રાખવામાં આવેલાં
રે જરેટરોમાં તાજુ માંસ ભરે ું જ રાખવામાં આવ ું. આ મહેમાનોની
કૅ બનો તથા સંડાસ વગેરેની સફાઈ દવસમાં બે વાર કરવામાં આવતી. એ
માટે ખાસ આયાઓ રાખવામાં આવતી.
ફોગ મહાશય આ ચારે સમયનાં ભોજનોને ૂર વ થતા અને
ેમથી યાય આપતા. દ રયાનાં પાણી સાથે ટ મર ડોલતી હતી. એ કારણે
ઘણા ુસાફરો તરફથી પેટમાં તકલીફની ફ રયાદ આવવા લાગી. ફોગ
તરફથી એવી કોઈ ફ રયાદ થઈ ન હતી. ભોજન સવાયના સમયમાં
પ ાંની રમતમાં એમનો સમય સાર ર તે પસાર થવા લા યો. એ રમત માટે
એમના જેવા જ શોખવાળા ણ મ ો અહ પણ મળ ગયા. ગોવા જઈ
રહેલા એક સરકાર હસાબનીશ, ુંબઈના એક તી દેવળના પાદર ,
તથા ટશ અ મના એક ગે ડયર જનરલ સાથે આ રમતમાં ફોગને
બરાબરની ફાવટ આવી ગઈ. ગે ડયર પોતાના ુ નટમાં ફરજ સંભાળવા
બનારસ જઈ ર ા હતા.
સેવક ન પાસપટ ુને પણ ‘મ ગો લયા’ની મહેમાનગ ત બરાબર
અ ુકૂળ આવી ગઈ. એને પણ ત તનાં ભોજનનો શોખ હતો.
દ રયામાં ઊઠતા નાના તરગો તથા કાઠો ન ક હોય યારે જમીન ઉપરનાં
યો જોવા ું એને ગમ ું. એને આશા હતી કે ુંબઈ પહ ચતાં ુધીમાં
એના મા લકનો વચાર બદલાશે, અને ૃ વીની ફરતે ુસાફર કરવા ું
ગાંડપણ છોડ દેશે. ૂએઝથી ટ મર ઊપ ા બાદ બીજે જ દવસે ૂતક
ઉપર જ પેલા ઓળખીતા ૃહ થ ભેટ ગયા. ૂએઝ બંદરે એને મદદ પ
બનેલા એ માણસને સેવક ૂ યો ન હતો.
એ હતો ડટે ટવ ફ સ. ૃ વી દ ણા કરવા નીકળે લા
ફ લયાસ ફોગે જ બૅ કમાં ૂંટ ચલાવી હતી, એમ તે માનવા લા યો હતો.
ૂએઝમાં આ સેવકે ભોળાભાવે કરેલી વાતોને આધારે એનો વહેમ પાકો
થયો હતો. નજર સામે ફર રહેલા આરોપીને એ યાં જ પકડવા ઉ ુક
હતો. પર ુ ટશ કો સેલે નયમ બહાર જઈને કોઈ પણ ર તે મદદગાર
બનવા ના પાડ . એટલે નાછૂટકે આરોપીનો પીછો કરતો એ ુંબઈ જઈ
ર ો હતો. આ સંભ વત આરોપી અંગે વ ુ મા હતી મેળવવામાં એને રસ
હતો. એવી મા હતી તેના આ નોકર પાસેથી જ મળ શકે તેમ હ ું. એ માટે
તેની સાથે ઘરોબો વધાર વ ાસમાં લેવાની જ ર હતી. પાસપટ ુએ સામે
ચાલીને ઓળખાણ તા કર , યારે ઠાવકાઈથી જવાબ આ યો:
‘હા, મને થોડો યાલ આવે છે કે તમે જ મને કો સેલની ઑ ફસના
ર તા બાબત તથા કપડા વેચતા ટોર બાબત ૂ ું હ ું. તમે જ પેલા
વ ચ વહેવાર વાળા લશ જે ટલમેનના સેવક છો ને?’

‘ ે ે ં ોઈ ે
 ‘હા . હુ તે જ ન પાસપટ ુ છુ . તમને અહ ટ મરમાં જોઈને
ૂબ આનંદ થયો. તમે ાં જવા નીક ા છો?’
‘ ુંબઈ જ ું છે . મા નામ મ ટર ફ સ છે .’
‘ ફ સ મહાશય, અગાઉ તમે ુંબઈ આ યા છો?’
‘ઘણી વાર. હુ આ પેન ુલર કપનીનો એજ ટ છુ .’
‘ યારે તો તમે હદુ તાન વશે ઘ ં ણતા હશો.’
‘ખાસ તો નહ , છતાં એ એક વ ચ દેશ છે . એની મ જદો અને
તેના મનારાઓ, મં દરો, સા ુઓ, વાઘ, સાપ, હાથીઓ વગેરેમાં તમને રસ
હોય તો એ બ ું યાં જોવા ું મળશે.’
‘હુ ઇ છુ છુ કે ુંબઈમાં ઊતરતાં જ મારા મા લક એમની આ ગાંડ
દોડ બંધ કર ને શાં તથી વવા ું વચારશે. જો એમ બને તો હદુ તાનમાં
એ બધી વ ુઓ નરાતે જોઈ શકાશે. કોઈ પણ ુ શાળ માણસ માટે
આ કારના કૂ દકા મારતા રહેવા ું ઠ ક ન કહેવાય. અ યાર ુધી તો
એમની સાથે હુ પણ રેલગાડ માંથી ટ મરમાં અને ટ મરમાંથી રેલગાડ માં
કૂ દકા માર ર ો છુ .’
‘તારા મા લક આનંદમાં તો છે ને? તને અહ ટ મર ઉપર ફાવે છે ?’
‘તે પણ આનંદમાં છે . જમણવાર અને પ ાંની રમતમાં હમણાં તો
એમનો સમય સાર ર તે ય છે . મને પણ રાહત છે . દતકથાના પેલા
ખાઉધરા રા સની જેમ હુ તો દરેક ભોજન ઉપર ૂટ જ પડુ છુ .’
‘તારા મા લક અહ ૂતક ઉપર જોવા મળતા નથી.’
‘ના . એમને બહાર ું જોવા- ણવાનો જરાયે શોખ નથી.’
‘ મ. પાસપટ ુ! તને નથી લાગ ંુ કે શી દવસમાં ૃ વીની
દ ણાને બહાને એ માણસ જુ દા જ હે ુ માટે જઈ ર ા છે ? કોઈ
રાજ ાર હે ુ હશે?’
‘માર વાત તમે માનશો! હુ સા ું જ કહુ છુ , કે મારા મા લકની
ૃ ઓ બાબતમાં હુ કાઈ જ ણતો નથી.’
આ વાતચીત બાદ તેઓ બંને ૂતક ઉપર રોજ જ મળં તા રહેતા.
ડટે ટવ ફ સ સેવકના ભોળપણનો લાભ લઈ એના મા લક સંબંધી
વધારે હક કતો મેળવવા યાસ કરતો. ારેક ટ મરના બાર મમાં એને
લઈ જઈને દા પીવામાં પણ સહભાગી બનાવતો. આ કારના સ ભાવી
લાગતા વહેવારથી સેવક ભા વત બ યો હતો. ભોળપણમાં એ પોતાને
માટે તથા મા લક માટે મનમાં આવે તે બો યા કરતો. ડટે ટવ ફ સને એ
પોતાનો ઘણો જ સારો મ માનવા લા યો.
‘ ો ’ ે ે ં
 ટ મર ‘મ ગો લયા’ તેજ ઝડપે રાતા સ ુ માં ૂવ તરફ આગળ
વધી રહ . ૂએઝની નહેરમાંથી ૂવમાં બહાર નીકળ ને ટ મરે આ કા
ખંડના ઉ ર ૂવ કાઠા અને અરબ તાન વ ચેના રાતા સ ુ માં વેશ કય .
ટ મરના જળમાગની ઉ રમાં અરબ તાનનો કનારો હતો. તેની ન ક
તેને સમાંતર ર તે એ માગ ૂવમાં આગળ જતો હતો. ન ક હોવાને કારણે
ટ મર ઉપરથી અરબ તાનનો દેશ પ ર તે જોઈ શકાતો હતો. તેરમી
ઑ ટોબરનો દવસ હતો. કાઠા ન કના નાના ડુગરાઓની વ ચેના કટોરા
આકારના દેશમાં મોચા નામના ક લાના ખં ડયેરો દેખાવા લા યાં.
પહાડોથી ઘેરાયેલા આ ટોરામાં ક લાની ઇમારત ણે ચાના કપ જેવી
દેખાતી હતી. રણનો દેશ ન કમાં હોવાને કારણે ખજૂ ર નાં ૃ ો ઠેર ઠેર
હતાં. આ પહાડ દેશના ઢોળાવ ઉપર કૉફ લા ટેશનના બગીચાઓ
દેખાતા હતા. ૂતક ઉપર કઠેરાને પકડ ને પાસપટ ુ કૃ તના એ વૈભવને
જોઈ ર ો. એના મા લક, તેમજ એના મ બની રહેલા ફ સમાંથી કોઈને
એમાં જરાય રસ ન હતો.
રા ી દર યાન ટ મર બેબ-અલ-માનદબની ખાડ માં થઈને પસાર
થઈ. આ અરબી શ દનો અથ ‘આં ુના દ રયાનો દરવાજો’ એવો થાય.
કેવી ર તે આ ું દદભ ુ નામ આ થળને અપા ું હશે તેનો પણ ઇ તહાસ
હશે જ. અહ ની એ સાંકડ ખડકાળ નેળમાંથી પસાર થતાં ઘણાં જહાજો
અગાઉના જમાનામાં ડૂ બી ગયાં હશે. તેમાંના ૃતક ખલાસીઓનાં
નેહ જનોના આં ુથી અહ જળ સચન થ ું હશે, એમ ઘણા લોકો
માનતા. એ તો જે હોય તે, પર ુ અહ થી ુંબઈ પહ ચવા માટે
‘મ ગો લયા’ એ હ એક હ ર છસો ને પચાસ માઈલનો લાંબો પંથ
કાપવાનો હતો. એ માટે વધારાના કોલસા તથા પાણી લેવા ન કના એડન
બંદરે ટ મરને રોકા ું પડે તેમ હ ું. જોકે આ લાંબો પંથ તથા એને કાપવા
માટે જ ર સમય સંબંધે ફોગ મહાશય બહુ ચતા ુર હોય તે ું જણા ું ન
હ ું. તેઓ તો હળવાશથી પોતાનો સમય પસાર કરતા હતા. મ ો જોડે
પ ાંની રમત તેમજ ઉપરાઉપર પીરસાતાં વા દ ભોજનમાં તેઓ મ
રહેતા હતા.
એમની આ કારની દેખીતી બેપરવાહ પાછળ પણ કારણ હ ું.
ુસાફર માં વપરાતા સમય અંગે એમના મનમાં પાક ગણતર હતી જ.
એડન બંદરે કોલસા લેવા માટે એમણે પંદરમી તાર ખે સવારે પહ ચવા ું
હ ું. પર ુ ટ મરના એ જ નયરની તકેદાર ને કારણે ટ મર ૧૪મીની
સાંજે જ પહ ચી ગઈ હતી. ફોગના હસાબ માણે તેઓ પંદર કલાક
વહેલા પહ યા હતા. કાટોકાટ સમયની દોડમાં આ બચત બહુ મોટ કહ
શકાય તેમ હ ું.
એડન બંદરે ટ મર ઊભી રહેતાં મા લક અને સેવક તરત જ જે
ઉપર ઊતર પ ા. ડટે ટવ સલામત અંતરે રહ ને એમનો પીછો કરતો
ો ો ે ી ઑ ી ં ઈ
ર ો. અહ ના ટશ કો સેલની ઑ ફસની તપાસ કર . મકાનમાં જઈ
પાસપોટ ઉપર અગાઉની જેમ જ સહ અને સ ા કરા યા. પોતાની
અ ૂર રહેલી રમત ૂર કરવા મા લક ટ મરમાં પહ ચી ગયા, અને ન
પાસપટ ુ જે ઉપર દેશી- વદેશી માણસોની ભીડ વ ચે વના યોજન
આંટા મારવા લા યો. ખાડ ની દ ણ કાઠે આવેલા સોમા લયા દેશના
સોમાલીઓ, હદુ તાનના વેપાર વા ણયાઓ, પારસીઓ, યહુ દ ઓ,
આરબો તથા ુરો પયનો વગેરેનો અહ ઝમેલો હતો. શહેરના ર ણ માટે
બાંધવામાં આવેલા ક લાની રચના જોઈને પાસપટ ુ ુશ થઈ ગયો.
ૂમ ય સાગરમાં ા ટરની ખાડ ના ુખ આગળ અં ેજોએ બાંધેલો
ક લો પાસપટ ુને યાદ આ યો.
બાજુ ના રણ દેશના વ તીવાળા ભાગમાં લોકોની જ રયાત માટે
અં ેજ એ જ નયરો પાણીના વશાળ ટાકા બાંધી ર ા હતા. કહેવા ું હ ું
કે બે હ ર વષ પહેલાં રા સોલોમને પોતાની આ વ તારની માટે
એવી જ યવ થા કર હતી. એડનનો ક લો તથા ન કના વ તારોમાં
બંધાયેલાં પાણીના ટાકાની યવ થા જોઈને પાસપટ ુ અ ભ ૂત બની
ગયો. ાંય ુધી ‘અ ૂવ’ અ ૂત ૂવ! બોલતો ર ો. એને ખાતર થઈ કે
ઘરમાં બેઠાડુ જદગી ુ રવા કરતાં, આ ર તે બહારના દેશોની ુસાફર
વ ુ આનંદ આપનાર હતી.
એડનના બંદરમાંથી મ ગો લયા ટ મરે હવે દ ણ ૂવ તર નો માગ
લીધો. ુંબઈ પહ ચવા માટે તેજ ઝડપ સાથે પણ એકસો અડસઠ કલાકની
ુસાફર કરવાની હતી. હવામાન શાંત હ ું. દ રયા ઉપર કાઈ રહેલા
હળવા પવનનો ધ ો ટ મરને પાછળથી લાગતો હતો. હવામાન અને
દ રયો બંને માણમાં થર હતાં. બધી ર તની અ ુકૂળતા થતાં સંગીત
અને ૃ ય મંડળ ફર થી હાજર થઈ ગઈ. ૂતક ઉપર ું વાતાવરણ હળ ું
અને ુશહાલ બની ગ ું.
વીસમી ઑ ટોબરને ર વવારે બપોરના સમયે ટ મરના ચા ૂતક
ઉપરથી ુંબઈનો કનારો દેખાવા લા યો. થોડા જ સમયમાં નાની બોટ
ઉપર સવાર થઈ બંદરનો પાયલોટ ટ મર ઉપર આ યો. ુકાન તેણે
સંભાળ લી ું. અ ુભવી પાયલોટ આ તો તગ ટ મરને સરળતાથી અનેક
ટા ુઓ વ ચેની ખાડ માં થઈને બંદરની જે તરફ દોર ગયો. બંને બાજુ ના
કોલાબા, એ લફ ટા તથા ુચર આઇલે ડ જેવા નાનામોટા ટા ુઓ અને
તેની ઉપરનાં તાડનાં ચાં ૃ ો નાટકના ટેજ ઉપરના પડદાની જેમ
પાછળ ખસતાં ગયાં. બરાબર સાડાચાર વા યે બપોરે ‘મ ગો લયા’ એની
નધા રત જે ઉપર થર થઈને ઊભી રહ .
ટ મર ું અહ ું નધા રત આગમન ૨૨મી ઑ ટોબર ું હ ું. પર ુ
એ જ નયરની સીધી દેખરેખ નીચે ૨૦મી તાર ખે જ બે દવસ વહેલી
આવી પહ ચી. ફ લયાસ ફોગ અને તેના મ ોએ પ ાંની છે લી રમત
ં ે ી ી ી ે ી ે ૌએ એ ી ો
સંકેલી લીધી. ખેલ દલી વ
ૂ ક રમવા માટે સૌએ એકબી નો આભાર
મા યો. ટ મર આ ર તે વહેલી લાવવા માટે ફોગે એ જ નયરને મળ
લી ું.
 ૯
મલબારહ લના મં દરે
હદુ તાન - ટશ સા ા યના આ સૌથી અગ યના સં થાનમાં
લશ જે ટલમેન ફ લયાસ ફોગ તથા તેના સેવક ન પાસપટ ુની
સવાર આખરે આવી પહ ચી. નધા રત સમય કરતાં બે દવસ વહેલા
એટલે કે ૨૦મી ઑ ટોબરના રોજ ટ મર ‘મ ગો લયા’એ ુંબઈ બંદરની
જે પાસે લંગર નાં ું.
ધા કોણ આકારના આ મહાકાય દેશની અણી દ ણમાં
સલોન પાસે હદમહાસાગરમાં ૂંપેલી છે . યારે ૂવ અને પ મની
ૂ ઓ ઉપર ઉ રનો હમાલય પવત સ હતમો ભાગ ટેકવાયેલો છે . ચૌદ
લાખ ચોરસ માઈલના એના વ તારમાં અઢાર કરોડ લોકો વસે છે . દેશના
મોટા ભાગ ઉપર ટશ તાજની સીધી હકૂ મત છે . એ સવાયના ભાગમાં
પાંચસો કરતાં પણ વ ુ દેશી રા યો છે . તાજની છ છાયા હેઠળ એના
રજ ૂત રા ઓ તથા ુસલમાન નવાબોની નામ ૂરતી હકૂ મત રહેલી છે .
દેશનો વહ વટ રાજધાની કોલકાતાથી થાય છે . ુ ય વહ વટદાર ગવનર
જનરલની નમ ૂક ઉમરાવ વગમાંથી ટશ તાજ કરે છે . ુંબઈ, મ ાસ
કે બંગાળ જેવા ાંતોના વહ વટ માટે ગવનરોની નમ ૂક પણ તાજ કરે
છે . આ ગવનરો જ લા ક ાના વહ વટદાર એવા કલે ટરોના કામકાજ
ઉપર દેખરેખ રાખે છે .
ઈ.સ. ૧૭૫૬માં મ ાસમાં ટશ ઇ ટ ઇ ડયા કપનીએ પોતાનો
રાજક ય અ ો જમા યો, તે વખતે દેશના સકડો નાનામોટા રા ઓ અને
નવાબો વતં હતા. દર યાન કપની સરકારે એક યા બી બહાના હેઠળ
અનેક રા યોને ખાલસા કર સ ાનો વ તાર કય . એવા રા ઓને
સા લયાણાં આપવામાં આવતાં હતાં. જોકે પાછળથી તે બંધ પણ કરવામાં
આવતાં હતાં. ઘણાંને એવી રકમો આપવાનાં વચનો અપાયાં હતાં, જે
વચનો કાગળ ઉપર જ હતાં. એવા રા ઓ તથા ટશ સૈ યના દેશી
સપાઈઓએ તેમને થયેલા અ યાય માટે ૧૮૫૭માં બળવો કય . કપની
સરકારે એ બળવો ૂર તાકાત અને ૂ રતાથી દબાવી દ ધો. પર ુ યારબાદ
તરત જ ટશ સરકારે હદુ તાનનો વહ વટ પોતાને હ તક લઈ લીધો.
ટશ સરકારે એ ર તે દેશનો વહ વટ સંભા ા બાદ ઘણા
ુધારાઓ દાખલ કયા. જનોને ન, માલ અને ધા મક વતં તાની
ખાતર આપવામાં આવી. તે ઉપરાત દેશનાં મોટા શહેરોને જોડતા રેલમાગ
બાંધવાની શ આત કરવામાં આવી. તેના ઉપર માલ અને ુસાફરો ું વહન
પણ શ થ ું. ગંગા, સ ુ કે ુ ા જેવી મોટ નદ ઓમાં ટ મબોટ

ઈ એ ો ે ી ઈ ં ે ી
પણ શ થઈ. આમ પણ એનો લાભ લેતી થઈ. યાં રેલમાગની
સગવડ ન હોય યાં લોકોએ પગપાળા જ ું પડ ું. ઘોડાગાડ , બળદગાડ
ઉપરાત ઘોડા કે ારેક હાથીનો ઉપયોગ પણ કરવામાં આવતો.
રેલમાગથી બધાં જ મોટા શહેરોને જોડવાના યાસને કારણે શહેરો
વ ચે ું અંતર વધી જ ું હ ું. ુંબઈ અને કોલકાતા વ ચે ું સીધી લીટ ું
અંતર એક હ ર માઈલ જેટ ું જ હ ું, પર ુ ઉ રના અલાહાબાદ શહેર
થઈને એ માગ જતો હોવાથી, એ અંતર દોઢુ બન ું હ ું. ુંબઈથી ૂવમાં
થાણા શહેર થઈને આગળ ૂવમાં પ મઘાટ ઓળં ગીને રેલમાગ
ઉ ર ૂવમાં અનેક શહેરોમાં થઈને અ હાબાદ પહ ચતો હતો. એ માગ
યાંથી ૂવમાં બનારસ થઈને ગંગાકાઠે સમાંતર ર તે આગળ વધતો હતો.
યાંથી દ ણમાં ફટાઈને રેલમાગ બર ાન શહેરને અડ ને આગળ હાવરા-
કોલકાતા પહ ચતો હતો. જોકે વ ચે ચં નગરના ે ચ સં થાનને બાજુ એ
રાખીને જ તે બાંધવામાં આ યો હતો. સાંજે સાડાચાર વા યે ‘મ ગો લયા’
ટ મર ુંબઈ બંદરે ઊભી રહ . અહ થી કોલકાતા જવા માટેની રેલગાડ
રા ે આઠ વા યે ઊપડવાની હતી. બંદરેથી રેલવે ટેશને પહ ચવા તથા
પર ૂરણ ખર દ માટે સાડા ણ કલાકનો સમય ૂરતો હતો. પ ાંની રમતના
મ ોની વદાય લઈને ફોગ તથા નોકર પાસપટ ુ ઝડપથી બહાર આવી
ગયા. બંદરની બહાર નીકળતાં જ જ ર ચીજવ ુઓ ખર દવા માટેની
યાદ ફોગે એ નોકરને પકડાવી દ ધી. સાથે તાક દ પણ કર કે રા ે ૮ વાગે
ગાડ ઊપડે, તે અગાઉ તેણે રેલવે ટેશને પહ ચી જ ું. એટલી ૂચના
આપી ફોગે નાણાં તથા સામાનવાળ હે ડબૅગ પોતાના હાથમાં લીધી.
યારબાદ ગણતર નાં એકસરખાં પગલાં ભરતા ફોગ થા નક ટશ
કો સલની ઑ ફસમાં પહ યા. પોતાના પાસપોટ ઉપર અગાઉની જેમજ
સહ અને સ ા કરા યા. વ ચે ાંય પણ રોકાયા વના યાંથી તેઓ
રેલવે ટેશને પહ ચી ગયા.
એ માગ જતા કોઈ પણ માણસ ું યાન ખચાય એવાં અનેક
લોભનો માગની બંને બાજુ એ હતાં. ુંબઈ અને તેની આજુ બાજુ ના
વ તારો એની ઐ તહા સક વરાસત માટે ણીતા હતા. અહ નો યાત
સટ હૉલ, ભ ય ંથાલય, બંદરની આ ુ નક જે ઓ તથા ક લો વગેરે
જોવા વાસીઓનાં ટોળે ટોળાં આવતાં હતાં. માણસોથી ઊભરાતાં એનાં
બ રો, દેવળો, મ જદો તથા મં દરોમાં ા ન હોય તો, કુ ૂહલવશ પણ
જવા ું લોકો પસંદ કરતા. મલબારહ લ ઉપર ું બહુ કો ણયા હદુ મં દર,
એ લફ ટા ટા ુ ઉપરના કાળમ ઢ ખડકોમાંથી કોતરવામાં આવેલાં બૌ ધમ
સંબંધી ાચીન શ પો તેમજ ક હેર ટા ુ ઉપરની ુફાઓનાં ુંદર ભ ત
ચ ો ય જોવા જવા માટેનો સમય ન હોય, તો પણ સામા ય માણસો
તે સંબંધમાં ૂછપરછ તો જ ર કરે પર ુ આ ફોગ મહાશયને એમાં ું
કાઈપણ પશ શકે તેમ ન હ ું. સીધા રેલવે ટેશને આવી ફોગે એક

ે ો ં ે ી ી ો ે ઓ ો ૅ ે ે એ ો
રે ટોરામાં બેઠક લીધી. ભોજન માટે ઓડર આ યો. મૅનેજરે એ ભોજન
ઉપરાત દેશી સસલાંના કલે જેવા ભાગની કોઈ નવતર વાનગીની ખાસ
ભલામણ કર . એણે સંમ ત આપી. મૅનેજર તે જ આવીને એ અ ુત
વાનગી પીરસી ગયો. ફોગે આ નવતર વાનગીનો થોડો ભાગ છર થી કા યો.
કાટા ઉપર લઈ મ માં ૂ ો. તરત જ એ ું મ કટા ં બની ગ ું. મૅનેજરને
બોલાવવા જોરથી ઘંટડ વગાડ . આ જે ટલમેન લશ ાહક પાસેથી
શંસા મળશે, એવી આશાથી મૅનેજર દોડતો આ યો. ફોગે પેલી વાનગી
ઉપર આંખ ઠેરવીને કડક અવાજે ૂ ું:
‘મૅનેજર, આને તમે સસ ું કહો છો?’
‘હા સાહેબ, જગલમાંથી પકડ આણે ું એ દેશી સસ ું જ છે .’
મૅનેજરે ગવથી જવાબ આ યો.
‘એની આવી વાનગી બનાવવા તમે યારે એને માર નાં ું, યારે
એણે યા જેવો અવાજ કય હતો?’
‘ યા અવાજ! આપ સાહેબ ું કહો છો તે સમ ું નથી. સસ ું
અને તે યા અવાજ કરે? હુ સોગંદ ઉપર કહેવા તૈયાર છુ કે…’
મૅનેજરને અડધેથી બોલતો અટકાવીને ફોગે તેને ઠપકો આપતો હોય
તેમ જણા ું, ‘એમાં સોગંદ ખાવાની જ ર નથી. સોગંદ ઉપર જૂ ઠુ બોલ ું
ન જોઈએ. અહ તમારા હદુ તાનમાં પહેલાંના જમાનામાં બલાડ પ વ
મનાતી હતી, અને તે ું માંસ ખવા ું ન હ ું. એ ઘ ં જ સા હ ું.’
‘સા ? કોને માટે સા હ ું? બલાડ માટે?’
‘ બલાડ માટે પણ, અને મારા જેવા અ યા ુસાફરો માટે પણ,
સમ યો? ઉઠાવી લે આ ડ શ અહ થી.’ મૅનેજર છોભીલો પડ ગયો.
કહેવાતી અ ુત વાનગીની ડ શ ઉઠાવીને ચાલતો થયો.
આ બાબતને વ ુ ચગાવવાનો ફોગ પાસે સમય ન હતો. બાક ું
ભોજન શાં તથી પતા ું.
ટ મરમાંથી ઊતર ને ડટે ટવ ફ સ સીધો પોલીસ ટેશને ગયો.
લંડનની બૅ કમાં થયેલી ૂંટના સંભ વત આરોપીની તપાસ માટે
કોટલે ડયાડ તરફથી નીકળે લા ડટે ટવ તર કે પોતાની ઓળખાણ આપી.
ૂંટારાને પોતે ઓળખી કા ો હોવાની, અને તેની ધરપકડ માટે લંડનથી
પકડવોરટ મંગા યાની વાત કર . એ ું ટે લ ાફ ક વોરટ અહ ુંબઈની
પોલીસના સરનામે મંગા ું હોવાની રજૂ આત કર . નરાશ થ ું પડે એવો
જવાબ મ ો. એ ું કોઈ વોરટ હ ુધી લંડન ઑ ફસેથી અહ ની
ઑ ફસને મ ું ન હ ું.

ં ે ો ં ો ે ે ો ો ી
 હતાશ થવા છતાં ડટે ટવ વાતનો તંત છોડે તેમ ન હતો. પોલીસ
અ ધ ક પાસે એણે માગણી કર કે આરોપીને પકડવા માટે ું વોરટ તે જ
અહ થી કાઢ આપે. પર ુ કાયદાથી વપર ત એવી કોઈ પણ કારની મદદ
કરવા ઑ ફસરે અશ ત દશાવી. લંડનમાં બનેલા ુના માટે ધરપકડ વોરટ
ર કરવાની સ ા મા લંડન પોલીસને જ હતી એવી પ તા કર .
ડટે ટવે ય ત કરેલા શકને આધારે, કોઈ પણ તના થમદશ પરાવા
વના ટશ નાગ રકની ધરપકડ કરવામાં નાગ રકના ૂળ ૂત અ ધકારનો
ભંગ થાય તેમ હ ું. એ બાબતમાં પોતે કોઈ પણ કારની જવાબદાર લેવા
માંગતો ન હતો, એમ ઑ ફસરે ડટે ટવને પ પણે જણા ું.
હવે તો લંડન ઑ ફસેથી વોરટ આવે નહ , યાં ુધી રાહ જોયા
સવાય ડટે ટવ પાસે બીજો કોઈ ઉપાય ન હતો. દર યાન આરોપીની
હલચાલ ઉપર નજર રાખવા ું જ ર હ ું. આરોપીના સેવક પાસપટ ુની
જેમ જ એ પણ માનતો હતો કે ુંબઈ આ યા પછ આરોપી એની
ૃ વી દ ણાવાળ વાત છોડ ને ાંક સંતાઈ રહેવા ું પસંદ કરશે. એ
દર યાન ધરપકડ વોરટ એના હાથમાં આવી જવાની શ તા હતી.
ઑ ફસમાંથી નીકળ ને તરત જ એણે ફોગનો પીછો કરવાની શ આત કર .
એના આ ય વ ચે ફોગની ચાલ ુંબઈના રેલવે ટેશનમાં અટક , એની
મા યતાથી વ ફોગ હવે આગળ કોલકાતા જવાની તૈયાર માં હતો એમ
સમ ઈ ગ ું. રા ે આઠ વા યે ઊપડતી રેલગાડ માં જ એ જવાનો હોય,
તો એ જ ગાડ માં કોલકાતા અને જ ર પડે તેનાથી પણ આગળ જવાની
એણે માન સક તૈયાર કર . જ ર કપડા વગેરેની ખર દ માટે ગયેલા
પાસપટ ુને ફોગે ૂચના આપી હતી કે આઠ વા યે ગાડ ઊપડે તે પહેલાં
તેણે ટેશને પહ ચી જ ું. સેવકને પણ સમ ઈ ગ ું કે મા લકની આ
ુસાફર લાંબી ચાલવાની હતી. એને ગમે કે ન ગમે, એણે પણ મા લકની
પાછળ દુ નયાભરની રઝળપ કરવાની હતી.
મા લકની ૂચના માણે સેવકે કપડા વગેરેની ખર દ કર , તે ું
પોટકુ હાથમાં પકડ ને ટેશનની દશામાં ચાલવા માં ું. સમય હ બાક
હતો, એટલે ટેશને પહ ચવાની એને કોઈ ઉતાવળ ન હતી. ર તા ઉપર
એની સામી બાજુ એથી આવ ું કોઈ સરઘસ એના જોવામાં આ ું.
કુ ૂહલવશ થઈને તે ઊભો ર ો. સામેથી પસાર થતા સરઘસને તે જોઈ
ર ો. સરઘસ પારસી લોકોના તહેવાર ન મ ે હોય તે ું લા ું. માથા ઉપર
અણીદાર પાઘડ પહેરેલા પારસીઓ મોટ સં યામાં આગળ ચાલતા હતા.
એમની સાથે કેટલાક ુરો પયનો હતા. ગોળ પાઘડ પહેરેલા વા ણયા
વેપાર ઓ હતા, ચોરસ ટોપી પહેર ને ચાલતા સઘીઓ હતા, લાંબા ઝ ભા
પહેરેલા આમ નયનો પણ એમાં હતા. અહ ની માં પારસીઓ ઉ મી,
ુ શાળ તેમજ ુધરેલા ગણાતા હતા. આ ધા મક સરઘસની સાથે

ં ો ઓ ી ઈ ઈ ી ો ઓએ ં ે
 ુંદર છોકર ઓ ૃ ય કરતી કાઈક ગાઈ રહ હતી. છોકર ઓએ ુંદર અને
ુ ચ ૂણ કપડા પહેરેલાં હતાં.
પારસીઓ ું આ સરઘસ પસાર થયા બાદ સેવકે ટેશનની દશામાં
ચાલવા માં ું. મલબારહ લના માગ આગળ વધતાં બાજુ માં જ હદુઓ ું
બહુ મોટુ મં દર જો ું. સકડો માણસોની એમાં આવન વન જોઈ.
કુ ૂહલવશ એણે અંદર ડો ક ું ક ુ. મં દરના અંદરના ભાગમાં ું વાતાવરણ
એને સમ ય તે ું ન હ ું. એમાંથી હદુ ા ણો મોટેથી ોકો બોલી
ર ા હતા. એક સામા ય વાસી તર કે સેવક અ ય હદુઓ સાથે મં દરના
પ રસરમાં પહ ચી ગયો. એને યાલ પણ ન હતો કે હદુઓના આ ધા મક
થળ અંગેના બે કારના નયમોનો તે ભંગ કર ર ો હતો. હદુઓના આ
પ વ તમ મં દરમાં બન હદુઓને વેશવાની મનાઈ હતી. એ ઉપરાત
હદુઓ પણ યારે મં દરમાં વેશ કરે, યારે દરેકે પોતાનાં પગરખાં બહાર
કાઢવા ું ફર જયાત હ ું.
પાસપટ ુને આ બંને તબંઘોની ખબર જ ન હતી. હદુઓ માટે
આ તેમની ધા મક ાનો સવાલ હતો. ૧૮૫૭માં હદુ તાનમાં થયેલા
સપાઈઓના બળવા પાછળ ું એક કારણ હદુઓ અને ુસલમાનોની
ધા મક લાગણીને ઠેસ પહ ચે તેવાં પગલાં અં ેજોએ ભયા હોવા ું પણ
કહેવા ું હ ું. ટશ સરકારે આ બાબતને ઘણી ગંભીરતાથી લીધી હતી.
એ અંગેનો કાયદો બનાવી, અહ ના લોકોની ધા મક લાગણી દુભાય તેવાં
કોઈ પણ કૃ યોને સ પા ુનો બનાવવામાં આ યાં હતાં. કાયદાનો ભંગ
કરનાર ય ત થા નક હોય કે ુરો પયન હોય, તેની સામે સ તાઈથી
પગલાં ભરાતાં હતાં.
મં દરમાં વેશવા અંગેના આ નયમો તથા તે સંબંધી કાયદાની એવી
કડક જોગવાઈથી અ ાત પાસપટ ુ ા ુ હદુઓનાં ટોળાં ભેગો
મં દરમાં પહ ચી તો ગયો, પર ુ એણે કાઈક ખોટુ ક ુ હ ું તેનો પરચો તરત
જ મળ ગયો. એક વધમ પરદેશી, અને તે પણ જોડા પહેર ને મં દરમાં
વે યો હતો. બાજુ માં જ ઊભેલા ણ ૂ ર ઓ ું એના તરફ યાન
ગ ું. એમાંના એકે જોરથી ધ ો મારતાં પાસપટ ુ નીચે ફરસ ઉપર ફસાઈ
પ ો. તરત જ બી બે કામે વળ યા. એનાં ૂટ તથા મો ં ખચી
કા ાં. સશ ત બાંધાનો પાસપટ ુ ઝડપથી ઊભો થઈ ગયો. એને
સમ ઈ ગ ું કે લાંબા ઝ ભા પહેરેલા એ ા ણો એના ઉપર હુ મલો
કર ર ા હતા. અહ એમના હાથમાં પકડાયા બાદ એની શી થ ત
થવાની હતી, તેનો પણ એને યાલ આ યો. એમાંથી છૂટવા સૌ થમ તો
તેઓનો સામનો કરવાની જ ર હતી. સામે ુ ો ઉગામી રહેલા ૂ ર ને
એણે ધ ો માર નીચે પાડ નાં યો. બી બે એને ુ ા માર કપડા
ખચતા હતા. એ ું યેય સામનો કરવા ું નહ , પર ુ લાગ મળતાં ભાગી
છૂટવા ું હ ું. નીચે પડેલો ૂ ર ઊભો થાય અને ણે મળ ને એને પકડે
ે ે ંએ ે ં ો ો ો ે ે ી ી ો
તે પહેલાં એણે મં દર બહાર દોટ ૂક . લોકોને પણ આ વદેશીની ૃ તાનો
યાલ આ યો. સૌ એને પકડવા દોડવા લા યા. આ પકડદાવના ખેલમાં
ત આખરે સશ ત પાસપટ ુની થઈ. મં દર સામેના ર તાની ભીડમાંથી
માગ કરતો આ વદેશી ુ લા પગે ટેશનની દશામાં દોડ ર ો. મં દરના
હગામાને નહ ણતા લોકોને ભારે ર ૂજ થઈ. પાસપટ ુમાં પાછળ
જોવાની પણ હમત રહ ન હતી.
આ ધાંધલમાં ઘ ં જ મોડુ થઈ ગ ું હ ું. એની ચતા હવે ગાડ
ઊપડે તે પહેલાં ટેશન ઉપર પહ ચી જવાની હતી. મં દરમાં થયેલી
મારામાર દર યાન એણે કરેલી ખર દ ું પોટ ું પણ નીચે પડ ગ ું હ ું.
ઉઘાડે પગે અને બાલી હાથે ુંબઈના ટેશનમાં આઠ વા યામાં પાંચ મ નટ
બાક હતી યારે હાફતો હાફતો એ દાખલ થયો. કોલકાતા માટેની ગાડ
ઊપડવાને મા પાંચ જ મ નટ બાક હતી. એના મા લક ડ બાની બહાર
એની રાહ જોતા ઊભા હતા. એનો લઘરવઘર દેખાવ જોઈને મા લકને
ખાતર થઈ ગઈ કે સેવક કાઈક પરા મ કર ને આ યો હતો. મા લકની
સામે આવીને તે ઊભો રહ ગયો. બંદર ઉપરથી એ છૂટો પ ો, યારથી
અહ ુધીની વતક કથા ટૂ કમાં ઝડપથી એ વણવી ગયો. મ ઉપર કાઈ
પણ વશેષ ભાવ લા યા વના મા લકે એની વાત સાંભળ . વ થ અને
શાંત રહ ને એટ ું જ બો યા:
‘આશા રા ું છુ કે હવે પછ આ ું નહ થાય.’
તરત જ ડ બાના બારણાનો સ ળયો પકડ ને ડ બામાં વેશ લીધો.
ડઘાઈ ગયેલો પાસપટ ુ એની પાછળ અંદર વે યો. એક જ મ નટમાં
બરાબર આઠ વાગે ગાડ ઊપડવાની હ સલ વાગી.
બંદર ઉપરથી ફોગનો પીછો કરતો રહેલો ડટે ટવ ફ સ અહ
લૅટફૉમ ઉપર જ હતો. ફોગને હવે તે સાર ર તે ઓળખી ગયો હતો, પર ુ
ફોગ સાથે એને બ ુલાકાત હ ુધી થઈ ન હતી. ફોગ એને
ઓળખતા પણ ન હતા. ગાડ ના ડ બા પાસે ઊભેલા ફોગને જોઈને એને
યાલ આવી ગયો કે આરોપી કોલકાતા તરફ ભાગી ર ો હતો. પીછો
કરવાના હે ુથી એણે પણ ટ કટ કઢાવી. ફોગથી સલામત અંતરે ઊભો
ર ો. ગાડ ઊપડવાને પાંચદશ મ નટ બાક હોવા છતાં સેવક હ યાં
જોવામાં આ યો ન હતો. ડટે ટવને આ ય થ ું.
બરાબર પાંચ મ નટ બાક હતી, યારે એણે પાસપટ ુને
લૅટફૉમમાં દાખલ થતો જોયો. દોડતો આવીને તે પોતાના મા લકની સામે
ઊભો રહ ગયો. તેની નજર પોતાની ઉપર ન પડે એ ર તે ડટે ટવ
ન કની જ કૅ બન પાછળ ઊભો ર ો. મં દરમાં થયેલી ધાંધલ અને
ૂટમો ં પણ યાં જ રહેવા દઈને સેવકને ભાગ ું પ ું, તે બધી વાત

ે ે ી ં ી ે ે
 ડટે ટવે યાનથી સાંભળ . આવી હરકત બદલ મા લકે આપેલા હળવા
ઠપકાના શ દો પણ તેણે સાંભ ા.
સરળ દલના સેવકની આ વતકકથા સાંભળ ડટે ટવના મનમાં
એક જુ દો જ વચાર ઝબ ો. અહ ના મં દરમાં હદુઓની ધા મક
લાગણીને ઠેસ પહ ચે તે ું ગંભીર કૃ ય એક વધમ એ ક ુ હ ું. અહ ની
ધરતી ઉપર થયેલો એ ગંભીર ુનો હતો. થા નક કોટ જ એ કેસ
સાંભળ ને સ કર શકે તેમ હ ું. કેસના આરોપીઓની ધરપકડ માટે એ
કોટ વોરટ પણ આપી શકે. જોકે એ માટે ુરાવા મેળવવા જ ર હતા.
ડટે ટવે તરત જ વચાર બદ યો. ‘આ સેવક અને તેનો મા લક
બરાબરના ભેરવાયા છે . ભાગીને પણ હવે ાં જશે? કોલકાતા ુધી
અહ ના વોરટની હકૂ મત પહ ચે તેમ હ ું.’ અહ થયેલાં ુના માટે અહ ની
જ કોટમાં પગલાં ભરવા ું તેણે ન ક ુ. ફોગની સાથે જ કોલકાતા
જવાનો વચાર એણે માંડ વા ો.
કોલકાતા જતી રેલગાડ ડટે ટવ ફ સને લીધા વના જ બરાબર
આઠના ટકોરે ચા ુ થઈ, અને એક જ મ નટમાં લૅટફૉમ બહારના
અંધારામાં ઓગળ ગઈ.
 ૧૦
રેલમાગની રામાયણ
હદુ તાનના ૂવના વ તારો તરફ જતા ુસાફરોને લઈને
રેલગાડ એ ુંબઈના ટેશનેથી સમયસર યાણ ક ુ. એમાં ઉ રમાં
હમાલયની ગ રમાળા તરફ વાસે જતા પયટકો હતા, સરકાર તથા
લ કરના ઑ ફસરો હતા, તો બહારના દેશોમાંથી જ થાબંધના હસાબે
અફ ણ તથા ગળ ખર દનારા મોટા વેપાર ઓ પણ હતા. બહારના
ગળ નાં ખેતરોમાં ગળ નો પાક થતો હતો, અને હમાલયની તળે ટ ના
વ તારોમાં અફ ણ થ ું હ ું. આ બંને વ ુઓ યાંનાં થા નક વેપાર ઓ
તેના ઉ પાદક ખેડૂતો પાસેથી ખર દ લેતા. અહ થી ગળ ખર દ ને આ
મોટા વેપાર ઓ લૅ ડમાં બમ ગહામની કાપડની મલો માટે મોકલતા.
યારે અફ ણની ખર દ લૅ ડ માટે નહ , પર ુ ચીનના લોકો માટે થતી
હતી. ટશ હકુ મતમાં રહે ું હ ગક ગ બંદર અફ ણના વેપાર ું મોટુ મથક
હ ું.
ફ લયાસ ફોગના કપાટમે ટમાં જ એમના સેવક પાસપટ ુ માટેની
બેઠક પણ હતી. ફોગની બેઠકની બરાબર સામેની બેઠક અ ય એક ટશ
સ જન માટેની હતી. એ હતા ગે ડયર જનરલ સર ા સસ ોમાટ .
‘મ ગો લયા’ ટ મરમાં પ ાંની રમતમાં તેઓ ફોગના જોડ દાર હતા.
ટશ સૈ યના પોતાના ુ નટમાં જોડાવા તેઓ બનારસ જઈ ર ા હતા.
પચાસેક વષની મરના સર ા સસ ચા, દેખાવે સ માણ અને
ભાવશાળ ઑ ફસર હતા. ૧૮૫૭ના સપાઈઓના બળવા દર યાનની
એમની કામગીર ની ઉપલાં વ ુળોમાં શંસા થઈ હતી. એઓ બહાદુર
હતા, સાથે કુ નેહબાજ પણ હતા. એમનો જ મ લૅ ડમાં થયો હતો,
એટલા ૂરતા જ તેઓ લશમેન હતા. પર ુ બાળપણ અને ુવાની
પતાની સાથે તેમણે હદુ તાનમાં જ વતા યાં હતાં. ાથ મક તેમજ
ઉ ચતર કેળવણી અહ જ લીધી હતી. લ કર ે નગ પણ તેમણે અહ
જ મેળવી હતી. હદુ તાનમાંની ટશ સેનામાં એમની ે નગને અ ુ પ
ઑ ફસરની નોકર પણ મળ ગઈ. સૈ યની કાર કદ ું એમને ભારે ગૌરવ
હ ું. આ દેશની ધરતી, લોકો, સં કૃ ત તથા ઇ તહાસમાં એમને ભારે રસ
હતો. લ કર કામગીર ના ભાગ પે કે વતં ર તે દેશમાં એમણે અનેક
વાસો ખે ા હતા. એ સંબંધમાં એમને મા હતી અને અ ુભવ બંને હતાં.
બી ંઓને એમાં સહભાગી બનાવવા તેઓ હમેશાં ત પર રહેતા.
ફ લયાસ ફોગ સાથે ટ મર ઉપર એમને પ ાંની રમત ૂરતો જ
સંબંધ હતો. એ માટે જ ર હોય તેટલા જ શ દોની બંને વ ચે આપલે
થતી. ફોગ એક ગંભીર કૃ તના ટશ સ જન હતા એવી છાપ એમના
ઉ ી ે ં ં ી ી ે ોએ ી ે
મન ઉપર પડ હતી. આ દેશ સંબંધી મા હતી અને અ ુભવનો એની પાસે
ભંડાર ભરેલો હતો. એ અંગે ફોગ જો કાઈક ણવાની ઇ છા બતાવે તો
તેની સમ આ ભંડાર ુ લો ૂકવાની એની તૈયાર હતી. પર ુ ફ લયાસ
ફોગ જે ું નામ! એ ું મગજ કોઈક જુ દ જ માટ ું બને ું હ ું. એ કાઈ
બોલતા જ ન હતા. એ ું લાગ ું હ ું કે ૃ વીની દ ણા માટે ું આ
અ ભયાન એને માટે માણી શકાય એવો કોઈ યા ા વાસ ન હતો. પર ુ
ૃ વીની ફરતે જેમ ચં ચ ર લગાવે છે , કે ૂયની ફરતે ૃ વી ચ ર
લગાવે છે , તે ર તે કૃ તના નયમો માણે ફ લયાસ ફોગ નામનો લ ુ
ઉપ હ ૃ વીની ફરતે ચકરાવો લઈ ર ો હતો. ભોજન અથવા પ ાંની
રમતમાં ય ત હોય તે સવાયના ફાજલ સમયમાં ફોગ સાહેબ ું મગજ
આ ુસાફર માં વપરાયેલા કલાકો અને દવસોના નફા અને ુકસાનીની
ગણતર કરવામાં જ ય ત રહે ું.
ફોગની આવી વલ ણ માન સક થ તથી સર ા સસ હવે તો
સાર ર તે વાકેફ બની ગયા હતા. એ બાબતમાં ારેક ફોગને એવો
ૂછવા ું મન થ ું, કે બહારથી દેખાતા એમના માનવશર રમાં દય નામનો
કોઈ અ તશય નાજુ ક અને ઋજુ ભાગ અ ત વ ધરાવે છે કે કેમ?
કૃ તનાં રૌ -ર ય વ પો કે માનવ વનની લાગણીઓ પર વે એ ું મન
ખરેખર સંવેદના ધરાવે છે કે કેમ? એ ું માન ું હ ું કે અ યાર ુધીમાં એને
મળે લા વ ચ કે ઘી ખોપર ના માણસોમાં ફ લયાસ ફોગ સૌથી વ ુ
વલ ણ માણસ હતા. શી દવસમાં ૃ વીની દ ણા કરવા માટેની
આ ુસાફર , તથા રફોમ લબના મ ો સાથે લગાવેલી શરતની વગતો
ફોગે જ એમને જણાવી હતી. તેને એ બાબત સંતાડવા જેવી પણ લાગી ન
હતી. ા સસ માટે એ ઘટના, તેમજ શરત અને આ ુસાફર યથ
યાયામ જેવાં હતાં. વીસ હ ર પાઉ ડ જેવી મોટ રકમને એ માટે દાવ
ઉપર લગાવવા ું કૃ ય એને ુ ું દેવા ં ુ કાઢવા જે ું જ લા ું હ ું.
આવી વલ ણ કૃ તવાળા માણસ યે એને દયા ઉપ . એને લા ું કે
આ માણસ પોતાને માટે કે અ ય કોઈ માટે કાઈપણ ઉપયોગી કામ કયા
વના જ એક દવસ દુ નયામાંથી વદાય લેશે.
ુ ઈ ું ટેશન છો ા બાદ એક કલાકની અંદર ફોગ વગેરેને લઈને
ંબ
જતી ગાડ સાલસે તર કે ઓળખાતા ુ ય ટા ુની ખાડ ઉપરનો ુલ
ઓળં ગી ગઈ. તરત જ હદુ તાનની ુ ય ૂ મ ઉપર ૂવમાં તે દોડવા
લાગી. આગળ ક યાણ ટેશન હ ું. એ જ શન હ ું. અહ થી રેલમાગનો
એક ફાટો દ ણ ૂવમાં આગળ ખંડાલા ઘાટમાં થઈને ૂના શહેર તરફ
જતો હતો. યારે ઉ ર ૂવ તરફ જતો ફાટો પનવેલ થઈને પ મ ઘાટના
ડુગરો અને ખીણો ઓળં ગી મ ય હદુ તાન તરફ જતો હતો. આ ડુગરો
બહુ ચા ન હતા. એની ટોચ ુધી ગાઢા અને લીલાં જગલો છવાયેલાં
હતાં.

ો ે ો ં ે ો
 ફ લયાસ ફોગ અને સર ા સસ ોમાટ બંને લશ સદ ૃહ થો
હતા. સામસામેની બેઠક ઉપર ગોઠવાયા હતા. છતાં એમની વ ચે કાઈ જ
વાતો થતી ન હતી. બંને શાંત જ બેઠા હતા. થોડા થોડા સમયે બંને વ ચે
એકાદ ટૂ કા ની, અને તેના એવા જ ટૂ કા જવાબની આપલે થતી રહેતી.
મોટે ભાગે એ ા સસ તરફથી જ થતા. લાંબા મૌન બાદ થોડા
વાચાળ કર શકાય તેવા ા સસે ફોગને પસંદ પડે એવા ુ ા ઉપર બોલવા
માં ું,
‘ મ. ફોગ, અ યારે તો આપણે અહ આ ડુગરોના ઘાટમાંથી
સરળતાથી પસાર થઈ ર ા છ એ. પર ુ થોડા વરસ પહેલાં તમાર આ
શરત ુજબની ુસાફર કરવાની આવી હોત, તો શરત હાર જવાય તેવી
કાવટ આવી હોત.’
‘એ ું તે ું હ ું તે વખતે, કે ુસાફર માં વ ન ઊ ું થાય?’
‘મને અ ુભવ છે એ સમયનો. આ રેલમાગ એ સમયે આ ઘાટની
તળે ટ ુધી જ તૈયાર થયો હતો. અહ થી આગળ માટેના ુસાફરોએ
પાલખીમાં કે ઘોડા ઉપર બેસીને ડુગરાઓનો માગ ઓળં ગવો પડતો હતો.’
‘માફ કરજો મ. ા સસ. એવા કારણે માર ુસાફર માં કાઈ જ
તકલીફ પડ ન હોત. આવી આક મક અડચણોને હુ માર ગણતર માં
થાન આ ું જ છુ .’
‘એ કારનાં વ નોને ગણતર માં લઈ તેને માટે પણ સમયની
જોગવાઈ કરવાની તમાર ર ત ઘણી સાર કહેવાય. છતાં, તમોને વાંધો ન
હોય તો બાજુ માં ૂતેલા આ તમારા સેવક બાબત જણાવવાની ર લ
છુ . એ માણસ તમારે માટે આફત ઊભી કરે તેમ લાગે છે .’
ચાદરથી પોતાના સાવ ઉઘાડા પગ ઢાક ને ઘી રહેલા સેવક તરફ
આંગળ ચ ધીને ા સસ બો યા, ‘આવા ચંચળ ૃ ના મદદનીશને સાથે
રાખીને તમે બહુ જોખમી કામગીર શ કર છે .’
‘તમને એ ું શા ઉપરથી લા ું?’ ફોગે ૂ ું.
‘ ુંબઈના મં દરમાં ૂટ સાથે અને વધમ માટે વેશબંધી હોવા
છતાં એ અંદર ૂસી ગયો હતો. એ ું કૃ ય એની બહાદુર નહ , પર ુ
ૂખાઈ હતી. દેશી લોકોના ધમ અને ર ત રવાજો તથા ામાં વ ેપ પાડે
એવી બાબતમાં ટશ સરકાર બહુ જ સંવેદનશીલ છે . ૧૮૫૭ના
બળવાના ૂળમાં એવા જ બનાવો હતા. યારથી સરકાર આ કારની
હરકતોને હળવાશથી લેતી નથી. મં દર કે ૂ ર તરફથી ફ રયાદ થાય તો
તમારા સેવકને કેદની સ ન જ ગણવાની. તમાર ુસાફર માટે એ
વ ન મોટુ હશે.’

‘ ી ે
 ‘ મ. ા સસ, તમાર લાગણી અને ચતા બદલ આભાર. પર ુ
એવી પ ર થ ત ઊભી થાય તોપણ મને વાંધો નહ આવે. એ અહ
જેલની સ ભોગવશે અને માર યા ા આગળ વધતી જ રહેશે. સ
ૂર કયા બાદ એણે લૅ ડ પાછા વળવા ું રહેશે.’
ૃ વીની દ ણા સંબંઘમાં ફોગનો આવો વધાયક, હમતભય ,
વ થ છતાં નમમ અ ભગમ યા પછ , વ ુ કરવાની સર
ા સસ હમત કર શકે તેમ ન હ ું.
રા ીના અંધારામાં ઘાટનો ડુગરાળ માગ ઓળં ગીને સવારમાં ગાડ
ના શક ટેશને આવી. યાર બાદ એકવીસમી ઑ ટોબરના દવસ દર યાન
ગાડ મ ય હદુ તાનના ખાનદેશ નામે ઓળખાતા સપાટ ભાગમાં એકધાર
તેજ ગ તથી દોડતી રહ . બંને બાજુ એ નજર પહ ચે યાં ુધી સકડો
હ રો ખેતરોમાં ઘ વગેરે પાક લહેરાતા હતા. ન ક ન કમાં જ
ગામડાઓ દેખાતાં હતાં. એના મં દરોનાં શખરો ુરોપનાં દેવળોના ચા
મનારા જેવાં લાગતાં હતાં. માગમાં અનેક નાની મોટ નદ ઓ તથા નાળાં
વગેરે ઝડપથી પાછળ પસાર થતાં ર ાં. આ વ તારની સૌથી મોટ નદ
ગોદાવર માં એ બધાંનાં પાણી ઠલવાતાં અહ નાં ડુગરોમાંથી નીકળે લી
ગોદાવર નદ દ ણ તરફ વહ ને બંગાળના ઉપસાગરને મળે છે .
ુંબઈના મં દરની ધમાલ બાદ દોડાદોડ થી થાકેલો પાસપટ ુ રા ી
દર યાન ઘસઘસાટ ઘી ગયો. મોડ સવારે એની આંખો ૂલી, યારે
એમની રેલગાડ ૂરપાટ ઝડપે ૂવ તરફ ધસી રહ હતી. એને સમજવામાં
થોડ વાર લાગી, કે તે ેટ ડયન પેન ુલર રેલવે કપની ( .આઇ.પી.
રેલવે)ની ઝડપી રેલગાડ માં હદુ તાન સ સરવો ૂવમાં જઈ ર ો હતો.
વ ું જોતો હોય તેમ જ લા ું. છતાં એ વ ું નહ , પર ુ વા ત વકતા
હતી. લૅ ડની કપનીની મા લક નાં આ રેલમાગ, લૅ ડથી જ આયાત
કરેલા એ જન અને ડ બાવાળ ગાડ માં તે બેઠો હતો. એના કોલસા પણ
યાંથી જ આયાત કરાયા હતા. એવી ગાડ માં અ યારે તે આરામથી
ુસાફર કર ર ો હતો, એનો એને ભારે રોમાંચ થતો હતો. ૂવમાં
ઝડપભેર આગળ દોડ રહેલા એ જનના ુમાડાના ગોટેગોટા પાકથી
લહેરાતાં લીલાંછમ ખેતરો ઉપર પથરાતા જતા હતા. વરાળના સસકારા
તથા હ સલના કાન ફાડ નાંખે તેવા અવાજ દૂરદૂર ુધી પહ ચતા હતા.
કપાસ, કૉફ , યફળ, લ વગ તથા લાલ મરચાંના ઊભા પાકમાં કામ કર
રહેલાં મજૂ રો, ુમાડો ઓકતા અને વરાળના અવાજ સાથે ચીસો પાડતા
કાળા રા સને ઊભાં રહ ને કુ ૂહલથી જોતાં હતાં. માગમાં આવતાં તાડનાં
ૃ ોનાં ઝુંડનાં ઝુંડ, મકાનો તથા હદુ તાની થાપ ય માણે બંધાયેલાં
મં દરો ઝડપથી પાછળ ખસતાં જતાં હતાં. ડ બાની કાચની બાર માંથી
દેખાતા સપાટ દેશની પેલે પાર તજ ઉપર ઝાંખા ૂરા ડુગરાઓની
હારમાળા હતી. એની ઉપરનાં જગલો તથા તેમાંના ાણીઓ અને
ો ૈ ે ં ે ી ે ે
 વ ૃ નો વૈભવ માણવા સમય અને સાહ સકતા બંનેની જ ર પડે તેમ
હ ું.
દવસ દર યાન માલેગાંવ ટેશન વટા ું. મ ય હદુ તાનનો
યારબાદનો દેશ પોતાને કાલીમાતાના ભ તો ગણાવતા ઠગ લોકોનો દેશ
ગણાતો. કાલીમાતાના આ ઘાતક ભ તોને હાથે ૂ ર ર તે મરેલા હ રો
નદ ષ વાસીઓના લોહ થી રગાયેલી આ ૂ મ હતી. આ ઠગ લોકોના
ુ ખયા ગણાતા ફર ગયા નામે ઓળખાતા માણસ ું અહ ાસવાદ
શાસન હ ું. આ ભ તોની ટોળક ઓ જગલોના અવાવ ર તાઓ પર
રખડતી રહેતી. એ ર તે થઈને જતા ુસાફરોમાં તેઓ ભળ જતા.
યારબાદ અ ુકૂળતા મળતાં જ ગળે ફાસો દઈ એવા અસાવધ અને ભોળા
ુસાફરોને તેઓ મોતને ઘાટ ઉતારતા. તેને ૂંટ લીધા બાદ કાલીને એવાં
નદ ષ માણસોનો ભોગ ધરવામાં આવતો. એ સમયે અહ એવી
લોકવાયકા ચાલતી કે આ જગલ વ તારના ર તાઓની કોઈ પણ
બાજુ ઓ ગમે યાં ખોદકામ કરવામાં આવે તો કોઈક ને કોઈક ય તની
લાશ મળ આવતી. અં ે શાસન આવતાં તેમણે સખત હાથે કામ લઈ
આ ઠગોના હસાચાર ઉપર મહદઅંશે કા ૂ મેળ યો હતો. મોગલ સ ાટ
ઔરગઝે બે વસાવે ું ઔરગાબાદ શહેર તથા તેની ન કમાં આવેલાં
અજટા અને ઇલોરાની વ યાત ુફાઓનાં થળો આ રેલમાગથી થોડા જ
અંતરે હતાં.
બપોરે સાડાબાર વાગે ગાડ ુરહાન ુર ટેશને ઊભી રહ .
ુંબઈના મં દરમાં ૂટમો ં ુમા યા બાદ, નવાં ખર દવાનો પાસપટ ુને
સમય જ મ ો ન હતો. કોલસા તથા પાણીનો ુરવઠો લેવા માટે ગાડ
અહ વ ુ સમય રોકાવાની હતી. એનો લાભ લઈ પાસપટ ુ ટેશનની
બહાર નીક ો. ન કની કોઈ દુકાનેથી મોજડ નામે ઓળખાતાં
મ ઘાભાવનાં ૂટ ખર દ લા યો. બનાવટ મોતી જડેલ આ ૂટનો
બહારનો દેખાવ ુંદર હતો, પર ુ લાંબો સમય કામ આપે તેવાં મજ ૂત
જણાતાં ન હતાં. તેમ છતાં પોતાના પગ ઢકાયા હોવા ું આ ાસન તે
મેળવી શ ો. ણે જણાએ અહ ઝડપથી ના તો પતા યો. ગાડ
આગળના આસરગઢ ટેશને જવા ચા ુ થઈ. આગળ તાપી નામે
ઓળખાતી મોટ નદ ઓળં ગવાની હતી. ગાડ થોડા અંતર ુધી નદ ને
સમાંતર ૂવ તરફ દોડતી રહ . હદુ તાનના પ મ ભાગની એ એક મોટ
નદ હતી. પ મમાં આગળ જઈ ુરત શહેર પાસે તે અરબી સ ુ ને મળે
છે .
એકધાર ઝડપી ગ તથી ચાલી રહેલી આ ુસાફર દર યાન સેવક
પાસપટ ુ ું મગજ હવે જુ દ જ ર તે વચારવા લા ું. ુંબઈ બંદરે ઊતયા
યાં ુધી એને ખાતર હતી, કે એના મા લક દુ નયાની ુસાફર કરવા ું
ધ તગ કટાળ ને છોડ દેશે. વદેશ પાછા વળવાના અથવા ુંબઈમાં જ
ે ી એ ી ો ો ં ો
રહેવાના નણયની એ તી ા કરવા લા યો હતો. મં દરવાળો બનાવ
બ યો, યારે પણ એને થોડ આશા હતી કે વદેશ પાછા વળવાની ઘડ
ન ક હતી. એને આ ુસાફર ાસજનક લાગતી હતી. ુખી વને દુખી
કરવા સવાય એમાં એને કોઈ સારત વ દેખા ું ન હ ું. પર ુ ુંબઈ છો ા
પછ , અગોચરમાં આગળ વધતી ગાડ માંથી બંને બાજુ ની આ જુ દ જ
દુ નયા જોવા ું એને ગમવા લા ું. ખાવાપીવાની બાબતમાં પણ મા લકની
સાથે એને જલસા જ હતા. બાળપણના અલગાર વનમાં કોઈ પણ
હે ુ વના એણે કરેલી રખડપ એને યાદ આવવા લાગી. મા લકની
ૂખામી જેવી લાગતી આ અસંભવ જણાતી યા ા સફળ થવાની એને
આશા બંધાઈ.
અ યાર ુધી વાસની ધી દશામાં દોડ ું એ ું મગજ હવે એની
સાથે સાથે જ દોડવા લા ું. ગમે તે કારણે ગાડ મોડ થાય, યારે એ હવે
અકળાવા લા યો. ુંબઈના મં દરમાં એણે કરે ું પરા મ હવે એને પોતાની
ૂખામી લાગવા માંડ . સમયસર એ ભાગી શ ો, અને છે લી ઘડ એ
મા લક પાસે પહ ચી ગયો તે વાત ું એને મોટુ આ ાસન હ ું. એમાં મોડુ
થ ું હોત તો મા લકે વીસ હ ર પાઉ ડની હોડવાળ આ શરત ુમાવવી
પડત, એવી થ તનો યાલ આવતાં એ અ વ થ બની જતો. મ નટો,
કલાકો અને દવસોની ગણતર માં એ પણ હવે ય ત રહેવા લા યો.
ગાડ ની ઝડપ એને ધીમી લાગતી. ‘મ ગો લયા’ ટ મરને ુંબઈ વહેલી
પહ ચાડવા માટે મા લકે તેના એ જ નયરને મોટુ ઇનામ આપવા ું વચન
આ ું હ ું. એની ણ માણે આ ગાડ ના એ જન ાઇવરને મા લકે
એ ું કોઈ વચન આ ું ન હ ું, એવી ચ ુસાઈ કરવા માટે મા લક ઉપર
એને ુ સો આવતો હતો.
સાંજ ુધીમાં ગાડ સાત ૂડા પવતમાળાના ડુગરા અને ખીણના
જોખમી માગ દોડતી થઈ ગઈ. ગાડ હવે ખાનદેશ છોડ ને ુંદેલખંડના
વ તારમાં વેશી ૂક , બી દવસે એટલે કે બાવીસમી ઑ ટોબરની
સવાર ઊગી. સર ા સસે પાસપટ ુને સમય ૂ ો. જૂ નો સમય
બતાવતી એની ુરાણી ઘ ડયાળમાં જો ું. ઠાવકાઈથી ફા સસને જણા ું
કે એની ઘ ડયાળ માણે મળ કે ણ વા યા હતા. ા સસ સમ ગયા
કે લંડન ન કના નચ નામના થળે થી પસાર થતી આંતરરા ય
તાર ખ રેખા માણેનો એ સમય હતો. એ માણે લંડનમાં મળ કે ણ
વા યા હતા. પર ુ અહ હદુ તાનમાં એ સમયે સવારનો સમય હતો.
નીચના ઝ રો ડ ી રેખાંશથી એ લોકો ૂવ તરફ સ ોતેર ડ ી રેખાંશ
ઓળં ગી ગયા હતા. વીસ રેખાંશે એક કલાકના તફાવત માણે એ લોકો
ચાર કલાક જેટલા આગળ નીકળ આ યા હતા. અ યારનો અહ નો
થા નક સમય મળ કે ણ વા યાનો નહ , પર ુ સવારે સાત વા યાનો
હતો. ડટે ટવ ફ સની જેમ જ સર ા સસે પણ ઘ ડયાળનો સમય

ી ે એ ે
 ૂરજની ગ ત માણે બદલવા ૂચન ક ુ. પર ુ પાસપટ ુએ અ યારે પણ
ૂરજનો જ વાંક કા ો. પોતાની અસલ ઘ ડયાળનો ૂળ સમય જ સાચો
હોવાનો આ હ ચા ુ રા યો. કોઈને પણ ુકસાન નહ કરતી આવી નદ ષ
નાદાની યે સર ા સસે હળ ું મત ક ુ.
સવારે આઠ વા યાના અરસામાં ગાડ યારે રોઠાલ નામના
ટેશનથી પંદરેક માઈલ દૂર હતી, યારે ધીમી પડ . થોડ વારમાં તે એકદમ
ઊભી રહ . રેલમાગની બંને બાજુ એ કોઈક ગામનાં મકાનો હતાં, તથા
રેલમાગની ન કમાં મજૂ રોનાં ઝૂંપડા હતાં. કોઈ પણ દેખીતા કારણ વના
ગાડ અહ અધવ ચે ઊભી રહ , તેથી ફોગ તથા ા સસને આ ય થ ું.
બંને એકબી નાં મ જોઈ ર ા. એ જ વખતે ગાડ દરેક ડ બા પાસે
આવીને હેરાત કરવા માંડ કે બધા જ ુસાફરોએ સામાન સાથે
ગાડ માંથી ઊતરવા ું હ ું. ગાડ ઊભી રહેવાને કારણે થઈ રહેલા
વલંબથી પાસપટ ુ અકળાતો હતો. મા લકની ર લીધા વના જ
ડ બામાંથી એણે બહાર કૂ દકો માય . થોડે દૂર ગયેલા ગાડને મળ ને દોડતો
પાછો આ યો. મોટેથી બોલવા લા યો:
‘મા લક, આગળનો રેલમાગ હ તૈયાર થયો જ નથી. બધા જ
ુસાફરો અહ ઊતર ર ા છે .’
‘ ંુ બોલે છે ું? એ ું તે વળ હો ું હશે?’ ુસાફરોને આ ર તે
અધવ ચે રઝળતા કરવાની આ ર ત ફોગ તથા ા સસના સમજવામાં ન
આવી, કુ ૂહલથી તેઓ બંને પણ ડ બામાંથી નીચે ઊતયા.
ફોગને પણ ઉચાટ હતો. ગાડ પાસે એમણે ુલાસો માં યો:
‘આપણે અ યારે ાં છ એ? ગાડ કેમ ઊભી રહ ?’
‘ડ બાની બહાર દેખાય છે તે મકાનો અહ ના ખો બી ગામનાં છે .
રેલમાગ અહ ુધી જ તૈયાર થયો છે . અહ થી પચાસ માઈલ દૂર આવેલા
અ હાબાદ ુધીના માગ ું બાંધકામ હ ચા ુ છે . અહ થી અલાહાબાદ
જવાની યવ થા ુસાફરોએ તે જ કરવાની છે . યાંથી આગળની ગાડ
મળ રહેશે.’
આ ણે જણા ું ાર ભક કુ ૂહલ હવે ુ સામાં બદલા ું. ગાડ
સાથે એમણે ઝઘડો કરવા માં ો.
‘આ ંુ તે કાઈ ચાલ ું હશે? વતમાનપ ોમાં તો ુંબઈ અને
કોલકાતા વ ચેના સળં ગ વહેવારના હેવાલો છે ?’
‘માનવંતા સાહેબોને જણાવવાની ર લ છુ , કે તે સમાચારો
ખોટા છે . અખબારોને એડવા સમાં સમાચારો આપવાની ઉતાવળ હોય
છે .’

‘ ો ં ઈ ી ો ી ી ં ે
 ‘તો પછ ુંબઈથી કોલકાતા ુધીની સળં ગ ટ કટ શા માટે
આપવામાં આવી? એમાં તો કાઈ ૂલ નથીને?’
‘એમાં જરાય ૂલ નથી. આપ સાહેબો સવાયના બધા જ
ુસાફરો ણે જ છે , કે ગાડ અહ અટકે છે અને આગળ અલાહાબાદ
ુધીની યવ થા તે જ કરવાની છે .’
ગાડની વાત સાંભળ ને સર ા સસ ુ સાથી સમસમી ઊ ા.
મા લકના આ સાહસની સફળતાં ઇ છતા પાસપટ ુ માટે પણ આ કાર ું
વ ન અસ હ ું. મા લકની બે આંખોની શરમ નડ ન હોત, તો ગાડ સાથે
અહ જ મ લ ુ શ ક ુ હોત. ફ લયાસ ફોગ વ થતાથી ઊભા હતા.
ઠાવકાઈથી ધીમા અવાજે તેમણે સર ા સસને ૂ ું:
‘ મ. ા સસ, અલાહાબાદ પહ ચવા માટે હવે આપણે બીજો કોઈ
ઉપાય શોધવો પડશે. તમને વાંધો ન હોય તો આવો માર સાથે. કાઈક
સાધન તો મળ જ રહેશે.’
‘ મ. ફોગ, આ એક એવી ઉપા ધ છે . જેને કારણે તમાર હવે
પછ ની ુસાફર ું સમયપ ક ખોરવાઈ ય તેમ છે .’
‘એની જરાય ફકર કરશો નહ , મ. ા સસ. આ તકલીફને પણ
પહ ચી વળાશે. આ કારની ુ કેલીઓની મ ગણતર રાખી જ હતી.’
‘ ું? આ ગાડ આપણને અહ અધવ ચે જ રઝળાવશે એની તમને
ખબર હતી?’
‘ના ના. એ ું નથી. હુ એ સંબંધમાં તમારા જેવો જ અ ાત છુ .
છતાં સારા કામમાં કાઈ ને કાઈ વ ન આવ ું જ હોય છે . તેનો સામનો
કરવા દરેકે માન સક તૈયાર રાખવી જ જોઈએ, એવા વહેવા ડહાપણની
આ વાત છે . માર પાસે હ બે દવસના સમયની બચત છે . કોલકાતાથી
હ ગક ગની ટ મર પચીસમી તાર ખે બપોરે ૧૨ વાગે ઊપડે છે . આજે તો
હ તેવીસમી તાર ખ થઈ છે . ટ મર ઊપડે તે પહેલાં આપણે પહ ચી
જઈ ું. ચતા કરશો નહ .’
ફોગ પાસે આ ું ઠડુ અને વ થ દમાગ હોય, અને એ માટેની પાક
ગણતર તથા ધીરજ હોય, યારે સર ા સસ કે બી કોઈ પણ ય ત
માટે વ ુ ટ કા ટ પણ માટે અવકાશ જ ન હોય.
ગાડની વાત સાવ સાચી હતી. આ માગ સં ૂણ તૈયાર થઈ ગયો
હોવાની, અને કોલકાતા ુધીની સળં ગ રેલયા ા થઈ શકશે, એવી કોઈ
સ ાવાર હેરાત રેલવે તરફથી થઈ જ ન હતી. વતમાનપ ોએ એવા
સમાચાર આપવામાં ઉતાવળ કર નાંખી હતી. ગાડ માં ુસાફર કરનારા
અ ય ુસાફરોને આ થ તનો યાલ હતો જ. એટલે જ ગાડ ઊભી રહ
કે ઝડપથી સૌ પોતાના સામાન સાથે ઊતર પ ા હતા. બાજુ ના ગામ
ે એ ી ે ી ો ીઓ ઊ ં
પાસે જ એમની ુ વધા માટે ભાડૂ તી વાહનો તથા ાણીઓ ઊભાં જ
હતાં. પોતપોતાની ેવડ માણે બળદગાડ , ઘોડાગાડ , પાલખી કે ઘોડા
જોવાં ાણીઓ લઈને દરેક જણ પોતાની ર તે આગળના ર તે નીકળ
ૂ ા હતા. પર ુ ફોગ અને તેના બંને સાથીઓ ગાડ સાથે ચચામાં રોકાયા
હોવાને કારણે મોડા પ ા. તેઓ બહાર નીક ા, યાં ુધીમાં તમામ
વાહનો યાંથી નીકળ ૂ ાં હતાં. બહાર પહ ચતાં જ એમને થ તનો
યાલ આવી ગયો. ણે જણાં મ વકાસીને ઘડ ભર ઊભા રહ ગયા. હવે
ું? અહ જ પલાંઠ વાળ ને બી ગાડ આવે યાં ુધી રોકાઈ જવા ું
ફોગને જરાયે પરવડે તેમ ન હ ું. ગામમાં કાઈક મળ રહેશે એવી આશાથી
છૂટા પડ ને ણે જણા અંદરના મહો લામાં આંટો માર આ યા. પર ુ
એમને ઉપયોગી બની શકે તેવી બળદગાડ કે ઘોડાગાડ જે ું કોઈ વાહન
દેખા ું નહ . નરાશ બનીને ણેય પાછા ૂળ થાને આવી ગયા.
‘કોઈ વાહન નહ જ મળે તો, હુ તો પગપાળા જવા ું પસંદ કર શ.
પર ુ જવા ું ન જ ગણવા ું.’
પાસપટ ુ એની ન કમાં જ ઊભો હતો. મા લકનો આ નધાર
સાંભળ ને એણે મ મચકો ું. દેખાવમાં ુંદર છતાં સાવ તકલાદ જોડા
તરફ એણે નજર કર . હ પચાસ માઈલનો પંથ બાક હતો. જોડા તો
એક માઈલ પણ ટક શકે તેવા ન હતા અને જોડા કદાચ કામ આપે,
તોપણ એના પગમાં એવી તાકાત હતી ખર ? આ ગભરાટ સાથે જ એક
વાતનો એના મગજમાં ઝબકારો થયો. વાહનની તપાસ માટે ગામમાં
નીક ો, યારે અંદરના એક મકાનના વંડામાં એણે એક હાથી ઊભેલો
જોયો હતો. યારે તો એને યાલ જ ન હતો કે ુસાફર માટે એનો
ઉપયોગ થઈ શકે. પર ુ પચાસ માઈલ ચાલવાની વાત આવી, યારે એ
માટે હાથી એકદમ એના યાનમાં આ યો. એના મ ઉપર એકદમ તે
આવી ગઈ. બોલી ઊ ો:
‘મા લક, અલાહાબાદ પહ ચવાનો ઉપાય મ શોધી કા ો છે .’
‘ઉપાય! કેવો ઉપાય?’ ફોગ પણ એટલા જ ઉ ે જત થઈ ગયા.
‘ગામમાં એક મકાનની બાજુ માં મ એક હાથી બાંધેલો જોયો હતો.
આપણે તપાસ કર એ. એ આપણને કદાચ ભાડેથી મળ શકે.’
આ એક છે લી આશા હતી. ણે જણા એ દશામાં દો ા.
હાથીવાળા મકાન પાસે ઝડપથી પહ ચી ગયા. મકાનની ફરતે અ ણયાળા
વાંસની ચી વાડ હતી. અવાજ કર ને એમણે મકાનમા લકને બહાર
બોલા યો. હાથી અંગે ૂછપરછ કરતાં તરત જ ઝાંપો ખોલીને ણે
મહેમાનોને હાથીવાળા વંડામાં લઈ ગયો. ચો અલમ ત ગજરાજ ઊભો
ઊભો પોતાની ૂંઢ હલાવી ર ો હતો. ટૂ ક ૂંછડ થી પાછળના ભાગ
ઉપરથી માખી-મ છર ઉડાડવામાં ય ત હતો. પોતાના મા લકને તો એ
ઓ ો ો ો ે ી ો ો ો ે ો
ઓળખતો જ હતો. બાક ના માણસોને કુ ૂહલથી જોતો હોય તેમ ડોકુ
ફેરવતો ર ો. એના મા લક સાથેની સામા ય વાત ઉપરથી લા ું કે
લડાઈમાં ઉપયોગી બની શકે, તેવી કેળવણી તથા ખોરાક તે એ હાથીને
આપતો હતો. એ કામ માટે એનો વભાવ નરમ નહ , પર ુ ગરમ હોય તે
જ ર હ ું. એનામાં લડાયક જુ સો પેદા કરવા માટે એનો આ મા લક
છે લાં ણેક માસથી હાથીને શેરડ તથા માખણ ખવડાવી ર ો હતો.
પોતા ું જ સંતાન હોય તે ર તે ેમથી એને ‘કૌની’ તર કે સંબોધતો હતો.
મા લકના જણાવવા માણે એની ચાલ ઝડપી હતી, તેમજ લાંબી
ુસાફર એ જવાનો અ ુભવ હતો.
ઝડપથી અલાહાબાદ પહ ચવા માટે ફોગ સમ આ હાથી સવાય
બીજો વક પ હતો જ નહ . ગમે તેમ કર ને પણ એની સેવા મેળવવા ું
ૂબ જ જ ર હ ું. ફોગને યાલ હતો કે અ ય કારના વાહનોની
સરખામણીમાં હાથીની ુસાફર મ ઘી હતી. એવો વૈભવ ફ ત
રા મહારા ઓને જ પોષાય તેમ હ ું. કારણ પણ દેખી ું જ હ ું.
દેશમાં અને વદેશોમાં સરકસમાં નર હાથીઓની માંગ વ ુ રહેતી. પાલ ુ
અવ થામાં હાથીઓ ું જનન શ ગણા ું ન હ ું. એટલે વધતી માગ
માટે જગલોમાં રખડતાં ટોળાં ઉપર જ આધાર રાખવો પડે તેમ હ ું.
એમાંથી હાથીઓને પકડ ને તેને જ રયાત માણેની ે નગ આપવા ું કામ
ુ કેલ તેમજ જોખમી હ ું. જોકે નાના મદ નયાને તાલીમ આપવા ું સરળ
અને ઝડપી ગણા ું, પર ુ હાથીઓના ટોળામાંથી નાનાં બ ચાંને અલગ
તારવીને, તેની માતાના ર ણમાંથી પકડવા ું અ યંત જોખમી હ ું.
નરહાથી એ ર તે બહુ કમતી ગણાતો. તેને માટે કાળ પણ ઘણી જ
લેવી પડતી.
ફોગને આ બધી બાબતોનો યાલ હતો. અ ય કોઈ પણ કારના
વાહનોની ગેરહાજર માં હાથી માટે ગમે તે કમત ૂકવવાની એની તૈયાર
હતી. અલાહાબાદ ુધી ભાડે આપવા સીધી જ માગણી ૂક . કલાકના
દશ પાઉ ડ ૂકવવા તાવ પણ કય . મા લકે એ ર તે આપવાની પ ના
પાડ . ફોગે ભાડા માટેની રકમ વધાર વીસ પાઉ ડ કર . છે લે તો કલાકના
ચાળ સ પાઉ ડ લેખે ભાડુ આપવા તૈયાર બતાવી. અલાહાબાદ
પહ ચવામાં પંદર કલાકનો સમય લાગે તેમ હ ું. એ હસાબે ગણતાં છસો
પાઉ ડની રકમ ભાડા પેટે જ મા લકને મળે તેમ હ ું, પર ુ એનો નનૈયો
ચા ુ જ ર ો. આખરે ફોગે એ હાથીને ખર દવાનો તાવ ૂ ો. તે માટે
એક હ ર પાઉ ડ જેવી મોટ રકમ આપવાની તૈયાર બતાવી. દેશી
મા લકને હવે આ પરદેશીઓની ગરજનો યાલ આવી ગયો. ફોગે થોડા
વધારે આપવાની પણ વાત કર . સર ા સસને પણ લા ું કે આ દેશી
માણસ દેખાય તેવો ભોળો ગામ ડયો ન હતો.

ો ે એ ો ી ં ં ે ે ે ી ે
 ફોગને બાજુ એ બોલાવી કાનમાં જણા ું કે હવે આ દેશી સાથે
વાત કરવામાં કાળ રાખવી જ ર હતી. ફોગને એણે ચેત યો કે આ
લો ભયો ગરજનો લાભ નહ , પર ુ ગેરલાભ લેવા માંગતો હતો. ફોગે ૂર
વ થતાથી મ ને જણા ું કે અ વચાર પણામાં આંધ ુ કયાં કરવા ું
એના વભાવમાં જ ન હ ું. આ ુસાફર કોઈ નરાતની પળોમાં માણવા
માટેની વાસયા ા ન હતી. એની સફળતા ઉપર વીસ હ ર પાઉ ડની
હોડ લાગી હતી. એમાં મ નટો અને કલાકોની પણ કમત ૂકવી પડે તેમ
હ ું. એવી થ તમાં જ ર પડે હાથી માટે વીસ ગણી કમત ૂકવવાની
પણ એની તૈયાર હતી.
જરા પણ ઉ કેરાટ વના ઠડા દમાગ સાથે ફોગે હાથીના મા લક
સાથે ફર થી વાત શ કર . એક હ ર એકસો પાઉ ડથી વધીને પંદરસો
પાઉ ડની ઓફર કર . છે લે બે હ ર પાઉ ડ આપવાની તૈયાર બતાવી,
તે વીકાય ન હોય તો યાંથી ચાલતા થવાની તૈયાર કર . મા લક આખરે
પીગ ો. તેણે હા પાડ , પર ુ બી બાજુ પાસપટ ુ ું મગજ બગડ ગ ું.
હાથી જેવા સામા ય ાણી માટે બે હ ર પાઉ ડ જેવી મોટ રકમ
આપવાની મા લકની તૈયાર થી તે અવાક્ બની ગયો. ુરહાન ુરના ટેશને
સામા ય અને તકલાદ ૂટ માટે એણે અનેકગણી રકમ ૂકવી હતી. તેનો
રજ તેના મગજમાં હ તાજો જ હતો. યાં આ હાથી માટે, હાથીના
માપ જેવી જ કમત ૂકવવાની આવતાં એની છાતી બેસી ગઈ.
છતાં પાસપટ ુને એક વાતનો સંતોષ હતો કે એણે કરેલા ૂચનને
કારણે જ અલાહાબાદ જવાનો માગ ુ લો થયો હતો. કમત ચો સપણે
વધારે હતી, પર ુ હાલની થ તમાં એ સવાય બીજો ર તો પણ ન હતો.
જ ર વ ધ થઈ. મા લકને હાથીની કમત તર કે કડકડતી નોટો આપવામાં
આવી. હાથી તો ખર દાઈ ગયો. હ એનો હાકનારો શોધવાનો બાક
હતો. ગામ સાવ ના ું હ ું છતાં હાથીને શોધવા જેટ ું એ ુ કેલ કામ ન
હ ું. ન કમાં જ રહેલા એક પારસી ુવાનને હાથી ચલાવવાનો અ ુભવ
હતો. તેણે માં યા ુજબ ું મહેનતા ં ૂકવવા ું ફોગે ક ૂ ું. માંગેલી
રકમનો તરત જ વીકાર થતાં પારસી ુશ થઈ ગયો. સમયસર
અલાહાબાદ પહ ચાડ શકે, તો ઇનામ ું વચન મળતાં દોડતો જઈને
વંડામાંથી હાથીને બહાર લઈ આ યો.
પોતાના અ ુભવને આધારે પારસી મહાવતે હાથીની સ વટ કરવા
માંડ . હાથીને ૂંટણભેર બેસાડ તેના શર ર ઉપર મોટ ચાદર ઓઢાડ ,
તેના ઉપર હો ા જેવી અણઘડ બેઠક ૂક તેને બાંધવામાં આવી. માંડમાંડ
બે ુસાફરોને તેમાં બેસાડ શકાય તેમ હ ું.
કો બી ગામથી અ હાબાદ ુધીના રેલમાગ ું બાંધકામ અ ૂ હ ું.
એ કારણે ફોગ તથા તેના સાથીદારો માટે અહ ભેરવાઈ પડવા જેવી
થ ત થઈ હતી. છતાં સમયસર હાથી અને તે માટે મહાવત બંને મળ
ં ં ે ે ી ો ી એ ો ો ે
ગયાં. બંને માટે ઘણી મોટ રકમ ૂકવવી પડ એનો ફોગને જરા પણ રજ
ન હતો. ુસાફર માટે હાથી તૈયાર થતાં જ ફ લયાસ ફોગે તેના મ બની
રહેલા ગે ડયર જનરલ સર ા સસ ોમાટ ને પણ સાથે થવા આમં ણ
આ ું. ા સસે આમં ણનો વીકાર કય અને આભાર મા યો.
નાના ગામની નાનકડ દુકાનમાંથી ર તે જ ર પડે તેવી
ચીજવ ુઓની ખર દ કર . ફોગ તથા ા સસ અગવડભયા હો ામાં
ગોઠવાયા. સેવકે તેની આગળના ભાગમાં હાથીની પીઠ ઉપર જ યા લીધી.
મહાવત બંને પગ હાથીની ડોક ઉપર પહોળા ફેલાવી, તેને હાકવા માટે
આગળ બેઠો.
બરાબર નવ વા યે સવારે એમની ુસાફર શ થઈ. ગામની
ગલીમાંથી ધીમે ધીમે સવાર બહાર નીકળ . થોડા જ સમયમાં ગામના
પાદરની બહાર આવેલાં તાડ અને ખજૂ ર નાં ઝૂંડમાં તેઓ વે યા. યાંથી
આગળ અલાહાબાદ તરફ જતા સૌથી ટૂ કા માગ આગળ વધવાની
શ આત કર .
 ૧૧
ુંદેલખંડની રાજરાણી
કો બી ગામથી અલાહાબાદ વ ચેનો રેલમાગ બાંધવા ું કામ હ
ચા ુ હ ું. થોડાભાગમાં હ પણ ડુગરો અને જગલમાં થઈને જવાનો
માગ બનાવવાનો હતો. એ માટેની લાઇનદોર તૈયાર થઈ ગઈ હતી. તે
માણે ર તાના ભાગને સમથળ કરવા ું કામ ચાલ ું હ ું. સામા ય કારના
હળવાં અને ધીમાં વાહનોને જવા માટેના પહાડ ર તામાં પણ માણસરના
વળાંકો, ચઢાવ તથા ઢોળાવો રાખવા જ ર હોય છે . અહ તો અ તશય
ઝડપે દોડતી અને ભારેખમ વજનની રેલગાડ માટેનો રેલમાગ બાંધવાનો
હતો. એ કારણે વળાંકો તથા ચઢાણ અને ઢોળાવો ગ તશા ના નયમો
માણેના બનાવવા ું જ ર હ ું. રેલમાગ એ કારણે વ ુ લાંબો બની જતો
હતો. સીધી લીટ માં એ બે થળો વ ચે ું અંતર પચાસ માઈલ કરતાં પણ
ઓછુ હ ું. પર ુ રેલમાગ ઘણો લાંબો બનવાનો હતો. બંને થળો વ ચે
પગપાળા કે ાણીઓની સવાર કરતા ુસાફરોની અવરજવર તો એ ર તે
ચા ુ થઈ ગઈ હતી. એ કારણે માગ હવે વ તીવાળો અને સલામત બ યો
હતો.
ફોગ સ હતના ચાર હ તસવારોને ગમેતેમ કર ને પણ વહેલી તકે
અલાહાબાદ પહ ચવા ું હ ું. એ માટે મહાવતને મોટ રકમ ું ઇનામ પણ
મળવા ું હ ું. આ વ તારનો ભો મયો હોવાને કારણે જગલ વ તારમાં
થઈને જતા સીધા અને ટૂ કા ર તાની એને ણકાર હતી. હાથી જેવા
બળવાન અને ચા ાણી ઉપર સૌ સવાર હતા. એ માગ વહેલા પહ ચા ું
હોવાથી ફોગે પણ સંમ ત આપી. મહાવતે હાથીને જગલ તરફ જતી કેડ
ઉપર ચલાવવા માં ો. સામા ય ઉપયોગમાં લેવાતો એ કોઈ નય મત
વ પનો વાહનમાગ ન હતો. પર ુ થા નક લોકોની પગપાળા
અવરજવરને કારણે બનેલી પગદડ હતી. એમાં ડુગરો ઉપરનાં સીધાં
ચઢાણ કે ઊતરાણ હતાં. સાથે ગીચ જગલ ઝાડ હતાં. એકલદોકલ કે
અ યો માણસ એમાં થઈને જવા ું કદ પણ પસંદ ન કરે એવી એ
બહામણી કેડ હતી. ઉબડખાબડ જમીન ઉપર ચાલતા ગજરાજ ું આ ું
શર ર ડોલ ું હ ું. એની ઉપરના કઢગા માંચડામાં બેઠેલા ફોગ અને
ા સસને એવી હાલકડોલક થ તમાં આધાર માટે પકડવા ું સાધન હ ું.
તેઓ કઠેરાનો દાડો પકડ ને થર રહ શકતા હતા. પર ુ એમની આગળ
હાથીની પીઠ ઉપર બેઠેલા પાસપટ ુ માટે એવો કોઈ જ આધાર ન હતો.
સતત બોલતા રહેતા આ સેવક માટે એની ભ બંને દાત વ ચે કપાઈ
જવાનો ભય હતો. મા લકે એ કારણે એ ું મ બંધ રાખવા ૂચના આપી.
વારવાર લાગતા ભારેખમ આંચકા વખતે મ બંધ રાખીને જ એ સસકારા

ો ી ો ી ે ં ં ે ં એ
બોલાવી શકતો. વ બચાવવાની વેતરણમાં હસવા ું કે રડવા ું પણ એ
ૂલી જ ગયો.
બે કલાક ુધી આ ુસાફર ચા ુ રહ . ચાર માણસો અને
લાકડાની બેઠક ું ભારેખમ વજન ચક ને આ ક ઠન માગ ચાલી રહેલા
કૌનીને આરામ આપવાની જ ર હતી. ખોરાકપાણી આપવાનો સમય પણ
થઈ ગયો હતો. પગદડ ની ન ક થઈને વહ રહેલા ઝરણા પાસે છાયડામાં
મહાવતે હાથીને થોભા યો. પીઠ ઉપરના વજન અને બંધનથી ુ ત બનેલો
હાથી તરત જ કામે વળ યો. ઝરણા ું ઠડુ પાણી અને ઝાડની કુ મળ
ડાળ ઓ એના પેટમાં વાહા થવા લા યાં. આવી અગવડભર ુસાફર થી
અકળાયેલા ુસાફરોએ પણ રાહતનો દમ લીધો. આટલા વજન સાથે
આવી દુગમ કેડ ઉપર આસાનીથી ચાલી રહેલા મહાકાય ગજરાજને સર
ા સસ અહોભાવથી જોઈ ર ા.
‘કે ું તાકાતવાન ાણી બના ંુ છે કુ દરતે! કેવી ગજબનાક શ ત
છે એનામાં? એ ું શર ર ણે લોખંડ ું બના ું હોય તે ું છે .’
‘ના સાહેબ, લોખંડ ું નહ , તેનાથી વ ુ મજ ૂત પોલાદ ું શર ર
છે .’ પાસપટ ુએ પોતાના અ ુભવને આધારે ુધારો કય .
બાર વાગતાં મહાવતે આગળની સફર શ કરવા ૂચન ક ુ. જગલ
ઝાડ હવે હળવાં બનવા માં ાં. અહ થી હવે ુંદેલખંડનો ૂકોભ અને
ખડકાળ દેશ શ થયો. વ તી સાવ પાંખી હતી. એવા દેશમાં બહારના
લોકોની આવન વન નહ જેવી જ રહેતી. એ કારણે બહારની ુધરેલી
દુ નયા સાથે અહ ના લોકોને કોઈ સંપક જ ન હતો. આ ુ નક જમાનાનાં
કોઈ જ ચ ો ાંય પણ જોવા મળતાં ન હતાં. તમામ લોકો હદુ જ
હતા. આમ છતાં ધમ અને ર ત રવાજોની બાબતમાં ઝ ૂની હતા. જમાના
જૂ ના ઢ રવાજો ું પાલન પણ એવી જ સ તાઈથી કરતા, કરાવતા
આવેલા. સતીનો રવાજ પણ એવો જ એક જગલી રવાજ હતો. દેશના
મોટાભાગ ઉપર અં ેજોની હકુ મત હતી. છતાં ુંદેલખંડના આ ભાગમાં
એની કોઈ ખાસ અસર પહ ચી ન હતી. દેશના બહાર વ તારોમાંના
દુગમ પહાડો અને જગલોની વ ચે અહ ના હદુ રા ું જર ુરા ં શાસન
સલામત હ ું. ખાસ કારણ વના આ દેશમાં વેશવાની કોઈ હમત કર ું
નહ . બહારથી આવતા લોકો માટે અહ ના લોકોને સખત નારાજગી હતી.
જગલ ઝાડ માં રહેતાં વાંદરા પણ અ યા માણસો સામે દા તયાં કરતાં.
વાંદરાના આવા ચેનચાળાથી પાસપટ ુને ભારે ર ૂજ થવા લાગી. અહ ની
થ તથી ણકાર મહાવત અહ ના બધાં જ તકૂ ળ ત વોથી દૂર રહ
શકાય એ ર તે કૌનીને હકાર ર ો.
આવી દોડધામભર થ તમાં પણ પાસપટ ના ુ મગજમાં એક
ૂમરાયા કરતો હતો. હાથી માટે એના મા લકે બે હ ર પાઉ ડ જેવી મોટ
ી ી એ ી ે ે ી
રકમ આપી હતી. એની જ રયાત અલાહાબાદ ટેશને પહ ચવા ૂરતી જ
હતી. યાં જઈને કોલકાતા જતી ગાડ માં બેઠા પછ મા લક આ મહાકાય
ાણી ું ું કરશે? પેચીદો હતો. સેવકને ૂંઝવી ર ો. સતત ચાલી
રહેલી એમની ુસાફર માં હાથીને સાથે રાખવા ું શ ન હ ું. તો પછ
મા લક એ ું ું કરશે? છૂટો ૂક દેશે? વેચી દેશે? કે પછ ુસાફર માં
સતત સાથ આપવા માટે એને જ ભેટ આપશે? પોતાને ભેટમાં આવો હાથી
મળ શકે એવા વચારમા થી પાસપટ ુને ગભરાટ છૂટતો હતો. કોઈ પણ
ઉપાય એને વહેવા જણાતો ન હતો.
અંધા થાય યાં ુધી મહાવતે ુસાફર ચા ુ રાખી. આખરે
એમનો રસાલો વ યાચળની પવતમાળા ઓળં ગીને ઉ ર ૂવમાં આવેલા
ગંગાના મેદાનમાં આવી પહ યો. અ યા દેશમાં અંધારામાં આગળ
વધવા ું જોખમ લેવા ું સલાહભરે ું ન હ ું. અ ુભવી મહાવતે પગદડ ની
બાજુ એ આવેલા એક અવાવ બંગલા પાસે હાથીને થોભા યો. અ યાર
ુધીમાં એમણે પચીસ માઈલ જેટ ું અંતર કા ું હશે એવો મહાવતે
અંદાજ આ યો. હ કદાચ એટ ું જ અંતર બાક હશે એમ તેણે
જણા ું. હાથીને પણ આરામની જ ર હતી.
પડતર પડ રહેલા મકાનમાં થોડ સાફ ૂફ કર ને એમણે અંદરના
ભાગમાં લાકડા સળગા યાં, ખો બી ગામની નાની દુકાનેથી મળ હતી તે
સામ ીમાંથી મહાવતે ખાવા ું બના ું. તાપણા ફરતે જ બેસીને સૌએ
પેટ ૂ પતાવી. બહાર ઠડ હતી. રાતભર તાપ ં સળગ ું જ રાખ ું પડે
તેવી થ ત હતી. થોડો સમય અરસપરસ વાતો થતી રહ , પર ુ
ઉબડખાબડ ર તા ઉપરની અગવડભર હ તસવાર સૌને માટે થકવનાર
બની હતી. ુસાફર અગવડભર હતી, તો અહ ઘવા માટે પણ કોઈ
સગવડ ન હતી. ઘતાં ગતાં એમણે રાત વતાવી. હાથીની સલામતી
અંગે મહાવત ચ તત હતો. રા ે બે વાર બહાર જઈને તેને જોઈ આ યો.
ઝાડના થડ પાસે ૂંઢ ટેકવીને હાથી ઊભો ઊભો જ ઘી ગયો હતો.
સવારમાં વળ પાછ ુસાફર શ થઈ. મહાવતને ખાતર હતી કે
સાંજ ુધીમાં એમનો સંઘ અલાહાબાદ પહ ચી જશે. ૂએઝ બંદરથી
ુંબઈ ુધીની ુસાફર માં ફોગને અડતાળ સ કલાકની બચત થઈ હતી. એ
પૈક ના થોડા કલાક આ અગવડભર અને ધીમી ુસાફર માં વપરાવાના
હતા. ફોગની ગણતર હતી. કે જગલના આ સીધા ર તાને કારણે થોડા
કલાકોની ૂરાત રહેવાની હતી. મહાવતને પણ મોટા ઇનામની લાલચ હતી.
તે હાથીને શ એટલી વ ુ ઝડપે હકાર ર ો. દર યાન ગંગાનદ ની એક
શાખા, કાની નદ કાઠે વસેલા ક લજર નગરને એમણે વટાવી દ ું.
અલાહાબાદ અહ થી બાર માઈલ જેટ ું જ દૂર હ ું. માગમાં જગલી
કેળનાં ઝુંડનાં ઝૂંડ હતાં. બપોરનો સમય થતાં મહાવતે હાથીને થોભા યો.

ે ઉ ે ે ં ઈ ે ં ી ે ે
કેળ ઉપર જ પાક ને લટક રહેલાં મલાઈદાર કેળાં હાથી માટે તથા તેના
ઉપર સવાર કર રહેલા ુસાફરો માટે મઝા ું ભોજન બની ગયાં.
બપોર બાદ જગલ, ઝાડ -ઝાંખરામાં થઈને એમની ુસાફર ફર થી
શ થઈ. અ યાર ુધી કોઈ પણ તની તકલીફ વના સૌ આગળ વધી
ર ા હતા. બાક રહેલો માગ પણ એ જ ર તે ૂરો થઈ જશે એવો
વ ાસ સૌના મનમાં હતો. યાં જ સાંજના ચારેક વા યાના અરસામાં
હાથી ધીમો પડ ગયો. કાઈક બેચેની અ ુભવતો હોય તેમ અ વ થ બની
ગયો. ા સસને તરત જ યાલ આ યો. ૂ ું, ‘આપણો હાથી કેમ આ ું
વ ચ વતન કરે છે ? કાઈ તકલીફ હશે આગળ?’
‘કાઈ સમ ું નથી. આ ું વતન એ ભા યે જ કરતો હોય છે .’
આગળ કાઈક ુ કેલી હોવાનો સૌને અણસાર આવી ગયો.
ખામોશી ળવીને સૌ એવા વ નની તી ા કર ર ા. હાથીને પણ
ઊભો રાખવામાં આ યો. સામેની દશામાંથી કાઈક ગણગણાટ કાને પ ો.
ધીમે ધીમે અવાજ ન કથી આવતો હોય તેમ લા ું. ઘણા બધાં માણસો
બોલતા હોવાનો એ અવાજ હતો. એમાં ગીતો ગવાતાં હતાં. સાથે મં રા
અને ઢોલકનો અવાજ પણ પ બ યો. મહાવત તરત જ હાથી ઉપરથી
ઊતર પ ો. અવાજ ન થાય તેની કાળ રાખતો અવાજની દશામાં
દબાતે પગલે આગળ ગયો. ણભર માટે ઝાડ ની પાછળ દેખાતો બંધ
થયો. પર ુ તરત જ પાછો આ યો. બો યો:
‘ ા ણો ું કોઈ સરઘસ આ તરફ આવી ર ું છે . એમની નજરે
ચડવામાં મને જોખમ લાગે છે .’
તરત જ હાથી ઉપર સવાર થઈ, તેને ઝાડ ની વ ુ અંદરના ભાગમાં
તે લઈ ગયો. સહેજ પણ અવાજ કે હલચલ નહ કરવા સૌને ધીમેથી
ૂચના આપી. ા ણોના સરઘસના કોઈ માણસ હાથી કે ુસાફરોને
જોઈ શકે તેમ ન હ ું. આમ છતાં કોઈ સંજોગોમાં હાથી અને તેની ઉપરના
વદેશી ુસાફરોને જોઈ ય, અને હુ મલો કરે યારે ભાગી છૂટવા માટે
પણ તૈયાર કર રાખી. ટો ં ુ એમની સાવ ન કમાં સામે થઈને પસાર થવા
લા ું. કોઈક કારનાં ક ણ લાગે તેવાં ગીત કે ભજન સૌ ગાઈ ર ાં
હતાં. સાથમાં મં રા, ખમાજ તથા ઢોલક વગેરેનો તાલ આપવામાં
આવતો હતો. મં ો ચાર કરતો ુ ય ૂ ર હાથમાં ૂ નો થાળ લઈને
આગળ ચાલતો હતો. એના લાંબા ઝ ભા ઉપર કાઈક લખાણ દેખા ું હ ું.
એની પાછળ ુ ષો, ીઓ તથા બાળકો ગંભીર બનીને ગીત ગાતાં
ચાલતાં હતાં. કોઈક દુ:ખદ બનાવ બ યો હોય તેમ જણા ું હ ું.
આ ટોળાની પાછળ ચાં પૈડાવાળ ગાડ ને ચાર શણગારેલા
બળદો ખચી ર ા હતા. લાકડાના પૈડાના આરા તર કે એકબી ને ભીડ
લગાવેલા સાપ કોતરવામાં આ યા હતા. ૂરે ૂર ર તે સ વેલી આ
ીઉ ોઈ ે ી ી ઊ ી ી એ
ગાડ ની ઉપર કોઈ હદુ દેવીની વશાળ ૂ ત ઊભી હતી. એના ચાર હાથ
હતા. તે દરેકમાં કોઈક કારનાં હ થયાર પકડાવવામાં આ યાં હતાં. આ ું
શર ર હળવા લાલ રગે રગાયે ું હ ું. એના લાંબા કાળા વાળ ખભા ઉપર
છુ ા હોય તે ર તે બતાવાયા હતા. મ માંથી લાંબી ભ બહાર લટકતી
હતી તથા આંખોમાંથી ોધની વાળા ભ ૂકતી હોય તે ર તનો ચહેરો
હતો. એના પગ કોઈ મહાબળવાન રા સના આડા પડેલાં શર ર ઉપર
ટેકવાયેલા હતા. રા સ ું મા ું કપાયેલી હાલતમાં બાજુ માં પ ું હ ું. સર
ા સસ આ જોઈને તરત જ બોલી ઊ ા:
‘અરે, આ તો મા કાલીની ૂ ત છે . કાલીમાતાને અહ ના હદુઓ
વન અને ૃ ુની દેવી માને છે .’
‘મોતની દેવી કહો મોતની, ા સસ મહાશય. એના ભયાનક
દેખાવમાં મને તો વન કે દયા જે ું કાઈ જ દેખા ું નથી.’
પારસી મહાવતે શાં ત ળવવાનો ઇશારો કય . ઝાડ ની ઓથમાં
સંતાઈને ુપક દ થી સૌ એમની સામેથી પસાર થઈ રહેલા સરઘસને
કુ ૂહલથી જોઈ ર ા. કાલીમાતાની ૂ તવાળ ગાડ ની ફરતે સા ુઓ
કપડા ઉતાર ને નાચતા હતા. નાચ દર યાન તેમણે પોતાનાં ુ લાં શર ર
ઉપર કરેલા ઘામાંથી લોહ ટપક ું હ ું. એને ઢાકવા માટે શર ર ઉપર ભ મ
તથા ગે જેવી રગીન માટ નો બાર ક પાવડર લગાવવામાં આ યો હતો.
પોતાની ત ઉપર થતા આ અ યાચારને ધમઝ ૂન તથા ગાંડપણ ગણીને
ણે વદેશીઓ ૃણાભર નજરથી જોઈ ર ા. જગ ાથ ુર માં
ભગવાનના રથનાં પૈડા નીચે કચડાઈને વગ મેળવવાની આશાથી મોતને
ભેટતા અંધ ા ુઓ પણ આ જમાતના જ માણસો ગણાય. એની
પાછળ કમતી ઝ ભા પહેરેલા કેટલાક સા ુઓ ચાલતા હતા. કાઈક
મં ો ચાર કરતા તેઓ એક ુવાન અને ુંદર ીને આગળ ધકેલી ર ા
હતા. વ પવાન દેખાતી આ ી પ ર તે ુરો પયન હોય તેવી દેખાતી
હતી. તે ડગલે ડગલે લથ ડયાં ખાતી હતી. એનાં બંને બાવડા પકડ ને
સા ુઓ એને માંડમાંડ ચલાવતા હતા. એના હાથ, પગ, ગ ં ુ, કાન વગેરે
શર રના તમામ ભાગો ઝવેરાતથી લદાયેલા હતા. એણે પહેરેલો રેશમી
ઝ ભો પણ સોનાચાંદ ની જર થી ભરેલો હતો.
આ ુવાન ીની બંને બાજુ એ હાથમાં ુ લી તલવારો સાથે ઋ
અને ભયાનક ચહેરાવાળા સૈ નકો ચાલતા હતા. એમની ભેટે લાંબા
નાળચાવાળ પ તોલ બાંધેલી હતી. એની પાછળ ચાર સૈ નકો
ૃતશર રવાળ પાલખી ચક ને ચાલતા હતા. કોઈ મોટ ઉમરની
જરમાન દેખાતી ય ત ું એ શબ હ ું. રાજવી કુ ટુબની કોઈ અગ યની
ય ત ું ૃતશર ર હોય, તે ર તે ૂ યવાન આ ૂષણોથી એને
શણગારવામાં આ ું હ ું. તેમજ એના મોભા તથા સંગને અ ુ પ કપડા
પહેરાવવામાં આ યાં હતાં. એ ઉપરાત કમરે હ થયારો પણ બાંધવામાં
ં ં એ ી ં ી એ ં ે ં
આ યાં હતાં. આ એની અં તમ યા ા હતી. એ સંગને મંગળમય બનાવવા
એની પાછળ ચાલતાં માણસો ભજનો તથા ાથના ગાતાં હતાં.
સર ા સસ છે વટ ુધી શોકમ અને ભયભીત ચહેરે આખા
સરઘસને જોઈ ર ા. એમાંનો છે લો માણસ યારે સામેથી પસાર થઈને
આગળ નીકળ ગયો યારે મોટેથી બોલી ઊ ા:
‘સતી. પેલી ીને સતી કરવા માટે સાથે લઈ જવામાં આવે છે .’
મહાવતે એના તરફ જોઈને સંમ ત દશાવતાં ડોકુ હલા ું. એમની સામેથી
પસાર થઈ ગયે ું સરઘસ દૂર જતાં તેનો શોરબકોર હળવો બ યો. દૂરના
વળાંકમાં સરઘસના માણસો અ ય બ યા. સાથે એમના તરફના અવાજો
પણ અ ા ય બની ગયા. થોડ રાહત થતાં ફ લયાસ ફોગના મ માંથી
શ દો નીક ા:
‘સતી? એ ું?’
‘અહ ના હદુઓમાં સતીનો રવાજ ચાલી આવેલો છે . ૃ ુ
પામેલા પ તની સાથે તેની ચતામાં એની વધવા પ ની વે છાથી બળ
મરવા ું પસંદ કરે, યારે તે સતી થઈ કહેવાય. સરઘસમાં સા ુઓની સાથે
ચાલી રહેલી ી મરનાર માણસની પ ની છે . પ તના શબની સાથે ચતામાં
તે પણ બળ મરશે.’ સર ા સસે ુલાસો કય . ‘આ તો ભયંકર
અ યાચાર કહેવાય. વતી ગતી ુવાન ીને, તેના પ ત ું ૃ ુ થ ું
હોવાના એકમા કારણથી વતી બાળ ૂકવાનો રવાજ તો રા સી
કહેવાય!!’ પાસપટ ુ આવા ૂ રતમ રવાજ યેની પોતાની નારાજગી
ય ત કરતાં બોલી ઊ ો.
‘આ શબ કો ું છે ?’ ફોગે ૂ ું.
‘આપણે અ યારે ઊભા છ એ તે ુંદેલખંડ રા યના હદુ રા ું
એ શબ છે . આવતી કાલે સવારે ૂય દય પહેલાં એના શબને ચતામાં
ૂક ને બાળવામાં આવશે. સાથે એની એ વધવા રાણીને પણ બાળ
ૂકવામાં આવશે.’ પારસી મહાવતે કાઈક કડવા અવાજે ુલાસો કય .
‘આ કારનો જગલી રવાજ હદુ તાનમાં હ ચા ુ છે ? ું
અં ેજો પણ એને ના ૂદ કર શ ા નથી? એ વ ચ કહેવાય.’ મ ઉપર
લાગણીવશતાનો કોઈ પણ ભાવ લા યા વના ફોગે વ થતાથી કય .
‘મોટાભાગના દેશમાંથી તો આ જગલી રવાજ નીકળ ગયો છે ,
પર ુ દેશના અંત રયાળ ભાગોમાં હ ુધી ટશરોની આણ સં ૂણ
બની શક નથી. આ ુંદેલખંડની ધરતી એ પૈક ની એક છે . વ યાચળની
ઉ રનો આ સમ ત દેશ આ કારના અ યાચારો અને ૂન જેવા જઘ ય
ુનાઓ માટે કુ યાત છે !’ સર ા સસે પોતાની ણકાર ના દરવા
ુ લા ૂ ા.
‘ ે ે એ ી ી ી એ ે ી
 ‘અરેરે! બચાર એકલી અટૂ લી નાજુ ક ી. અહ એને આ ઝ ૂની
ટોળામાંથી કોણ બચાવી શકે? સાવ નસહાય. એને વતી બાળવા ું
કૃ ય મારા મગજમાં ઊતર ું જ નથી.’ પાસપટ ુએ અરેરાટ ય ત કર .
‘સાચી વાત છે . એને વતી બાળ ૂકવામાં આવશે.’ સર
ા સસ પોતે પણ ય હતા. નારાજગી સાથે વ ુમાં તેમણે જણા ું,
‘કોઈ સંજોગોમાં સતી થવામાંથી એ બચી ય તોપણ એણે વતા
નકમાં જ રહેવા ું હશે. તમને ખબર છે એવી થ તની? મરનારનાં
કુ ટુબીજનો એ ું વ ું ુ કેલ બનાવી દેશે. એવી જદગી અ યારના આ
ૃણાજનક મોત કરતાં જરાયે સાર નહ હોય. હમણાં જ આપણે એના
માથાની શોભા વધારતા ુંદર વાળ જોયા હતા. એ ી જો વધવા તર કે
વતી રહે તો એ ુંદર વાળ કાપી નાખવામાં આવે, ખોરાક પણ સાવ
સાદો અને અ પ માણમાં જ આપવામાં આવે. પ તના ૃ ુ માટે ણે
એ જ જવાબદાર હોય, તેમ તેના તરફ સૌ સતત તર કાર દશાવતા રહેશે.
તેને અપ વ ગણીને ઘરના કે ગામના તમામ મંગલ સંગોએ તેની
હાજર નો નષેધ રહેશે. રો ગયલ કૂ તર ની જેમ જ ઘરના એક ૂણામાં
આખરે એણે મરવા ું રહેશે. પ તના ૃ ુ બાદ સતી નહ થયેલી ીઓની
આવી અવદશા જોઈને જ ઘણી ીઓ આ ર તે વહે ું ૃ ુ આવકારતી
હશે. એમાં પ ત પર વેનો ેમ કે ધમ અને રવાજ યેની અંધ ાથી
મોતને વહા ું કરા ું હોય તે ું ભા યે જ બન ું હોય છે . જોકે એવા બનાવ
પણ મ યા છે , કે પ તના ૃ ુ બાદ એની વધવાએ વે છાથી સતી
બનવા ું પસંદ ક ુ હ ું. એવી થ તમાં સરકારે બળનો ઉપયોગ કરવો
પ ો હતો.
ુ ઈ ાંતમાં જ એવો બનાવ બ યો હતો. એક ુવાન વધવાએ
ંબ
પ તની સાથે જ બળ મરવા માટે ગવનરની પરવાનગી માગતી અર કર
હતી. ન ત જ હ ું કે કાયદા વ ની એવી પરવાનગી ગવનર ન જ
આપે. એવી અર રદ થતાં વધવાએ કોઈ દેશી રા ું શર ં શો ું. એ
ર તે તેણે પોતાનો નધાર પાર પા ો હતો.’ સર ા સસની વાત શાં તથી
સાંભળ રહેલો મહાવત તરત જ બોલી ઊ ો:
‘પર ુ અહ નો આ બનાવ વૈ છક નથી. આ ીને સતી થવા
રા ના સંબંધીઓ ફરજ પાડ ર ા છે .’
‘તને ાંથી ખબર?’
‘ ંદુ ેલખંડમાં તો નાનાંમોટા સૌ આ વાત ણે છે . રા ના સગાંઓ
પોતાના વાથ ખાતર આ નસહાય વધવાને સતી થવાને બહાને તેમના
માગમાંથી એનો નકાલ કર ર ા છે .’
‘એમ જ હોય તો એ ી તરફથી કેમ કોઈ તકાર થતો જણાયો
નથી?’ સર ા સસે શંકા ય ત કર .
‘ ે ં એ ે ે ે ે ં ં ો ે
 ‘તે ું કારણ એ છે કે તેને ભાંગ, ગાંજો તથા અફ ણ જેવા માદક
યોનો ઘોળ પીવડાવવામાં આ યો છે . એને અ યારે પોતાની ત ું ભાન
જ નથી. તમે જો ું હ ું કે ૂ ર ઓ એનાં બાવડા પકડ ને આગળ
ચલાવતા હતા.’
‘આ ૂ ર ઓ તથા સૈ નકો અ યારે એને ાં લઈ ગયા?’
‘અહ ના રાજવી કુ ટુબના કૂ ળદેવતા ગણાતા પલા મહારાજના
મં દરે લઈ ગયા છે . સાથે ૃત રા ું શબ પણ હ ું. એ મં દર અહ થી બે
માઈલ દૂર ઘટાદાર ઝાડ માં છે . આખી રાત એ ીએ આ ટોળાં વ ચે યાં
જ ગાળવાની છે . મઘરાત બાદ ુંદેલખંડની આ ુંદર રાજરાણીને વયો ૃ
રા ના ૃત શર ર સાથે ચતા ઉપર ુવડાવવામાં આવશે, અને ૂય દય
થાય તે પહેલાં અ દાહ દેવામાં આવશે.’
મહાવતની આ વાતો સાંભળ ને સૌને કમકમાં આવી ગયાં. એક
વ પવાન ુવાન ીને તેની મર વ આ ર તે બાળ ૂકવા ું ન ૃણ
કૃ ય આ વદેશીઓની ક પના બહારની ઘટના હતી. ાંય ુધી કોઈ
બોલી શ ું નહ . વાતાવરણ ત ધ બની ગ ું.
અલાહાબાદ ટેશને પહ ચવા માટેની ુસાફર ફર થી શ કરવામાં
હવે કોઈ ુ કેલી હતી નહ . મહાવતે એ માટે હાથીને ફર થી તૈયાર કય .
ણે વદેશીઓએ હાથી ઉપર પોતપોતાની જ યાએ બેઠક લીધી. હાથીને
ચાલવાનો આદેશ મેળવવા મહાવતે ફોગ તરફ જો ું. એ જ વખતે
એકાએક કાઈક યાલ આ યો હોય તે ર તે ફોગે પોતાનો હાથ ચો કય .
મહાવત પળભર માટે થોભી ગયો.
ફોગે તરત જ સર ા સસ ોમાટ સાથે નજર મેળવીને ૂ ું:
‘આ ીને બચાવી શકાય તો કે ું સા ? ું એ શ છે ?’
‘કોને? આ ીને બચાવવાની વાત કરો છો?’ ફોગની આવી છે લી
ઘડ એ જણાવેલી વાતથી ા સસ વચાર કરતા થઈ ગયા.
‘જુ ઓ મ. ા સસ. માર પાસે હ પણ બાર કલાકના સમયની
બચત રહેલી છે . એ સમય હુ આ ીને બચાવી લેવા માટે વાપર શકુ છુ .’
સતી થવા માટે લઈ જવાતી ીની બાબતમાં પોતે કોઈ ચો સ નણય
લીધો હોય તે ર તે ફોગ બોલી ર ા.
‘ ું વાત કરો છો, મ. ફોગ. એક અ ણી ી માટે તમારા દયમાં
એટલી લાગણી? મને તો એમ હ ું કે તમારા આ ઠડા હ મ જેવા શર રમાં
દય નામ ું કોઈ અંગ હશે જ નહ . યાં દય જ ન હોય યાં તે
ધબકવાનો, અને તેમાં એક પી ડત યે અ ુકપા હોવાનો તો જ રહેતો
નથી.’

ો ે ી ી ે ે ી ી ી
 ફોગે સર ા સસની આવી મા મક ટ કાને ખેલ દલીથી વીકાર
અને ઠાવકાઈથી જવાબ આ યો:
‘હા ભાઈ હા, ધબક શકે એ ું દય મારા શર રમાં છે એ ંુ મને
પણ ારેક લાગે છે ખ . પર ુ એ ધબકાર સાંભળવા માટે માર પાસે
સમય હોય યારે જ.’
 ૧૨
સતીમાતાનો જય હો
ફ લયાસ ફોગ કોઈ વ ચ કૃ તના માણસ હતા. એના દખાવ
તથા વાણી અને વતનથી તે અકડુ અને અ ય કોઈની પણ ચતા ન કરનાર
ય ત હોવાની છાપ સૌના મનમાં હતી. તેમાં પણ અ યારે વીસ હ ર
પાઉ ડ જેવી મોટ રકમની શરત સાથેની સમયબ ુસાફર માં તેઓ દોડ
ર ા હતા. કોઈક પણ થળે સમય ૂકે તો આગળની બધી જ ગોઠવણ
પડ ભાંગે તેવી થ ત હતી. એમની આ ુસાફર સમયની સામે કાટોકાટ
ર તે ચાલી રહ હતી. એવી થ તમાં પણ એક સાવ અ ણી ીને
બચાવવા માટેનો માનવતાવાદ વચાર એના મનમાં જ મે એ એમની
કૃ તથી વ ની થ ત હતી. સર ા સસને આ ય થ ું. સાથે આનંદ
પણ થયો. સેવક પાસપટ ુને પણ અ યારે ચાલી રહેલી એકધાર
દોડાદોડ માં કાઈક નવતર, કાઈક સાહસની આશા બંધાઈ. બો યા વના
જ તેણે મ ઉપર ુશી ય ત કર . પારસી મહાવતને ફોગના આ તાવ
સંબંધમાં એકદમ યાલ આ યો હોય તેમ જણા ું નહ . તે ૂંગો જ ર ો.
સૌને યાલ આવી ગયો કે ઝ ૂની માણસો ું એ ટો ં ુ પેલી ુંદર
ુવાન ીને સતી કરવા માટે જ લઈ ગ ું હ ું. એમની વ ચેથી એ ીને
બચાવવા ું કામ અશ જ હ ું. છતાં સર ા સસ જેવા બહાદુર સૈ નક
ઑ ફસરનો સાથ મળવાની ખાતર મળતાં ફોગ ઉ સા હત બ યા. એ માટે
પોતાની એ શરતી ુસાફર , તેમજ વન પણ હોડમાં ૂકવા માટે તૈયાર
હોય તેવો નધાર તેમણે ય ત કય . સેવક પાસપટ ુએ પહેલી જ વાર
પોતાના મા લકમાં માનવીય ભાવ જોયો. મા લક પણ એક વતા માણસ
હતા, અને એમના શર રમાં પણ લાગણીથી ધબક ું દય હ ું એવી એને
ખાતર થઈ. મનોમન એ શંસા કર ર ો. એવા મા લક માટે પોતે પોતાની
ુ અને શ તને આધારે જે કાઈ કર શકે, તે બ ું જ કરવાની એણે
મનોમન તૈયાર કર . લાગણીભર નજરે મા લકને તે જોઈ ર ો.
એક વતી ગતી ુવાન ીને ઢ રવાજને નામે, ૃતપ તની
ચતામાં બાળ ૂકવામાં આવે, તે આ ણે વદેશીઓને ગળે ઊતરે તેવી
બાબત ન હતી. એ લોકો તેને બચાવવા તૈયાર થાય એ વાભા વક હ ું.
પર ુ અહ નો જ રહેવાસી, અને અહ ના સં કારમાં જ ઉછે રેલો પારસી
મહાવત એ બાબતમાં ું વચારતો હતો તે ણ ું જ ર હ ું. આ
સાહસમાં એ માણસ સાથ-સહકાર આપશે કે કેમ તે ફોગ તથા
ા સસ બંનેને ૂંઝવતો હતો. બંનેને પોતાની ુ શ તમાં વ ાસ હતો.
અહ ના થા નક માણસની ણકાર નો લાભ ન મળે તો ુ કેલી જ ર
પડે. આમ છતાં એવી થ તને પહ ચી વળાશે એવો એમને આ મ વ ાસ
ો એ ો ો ો ો ં ો ો
હતો. એ માણસનો સાથ નહ મળવાનો હોય તોપણ વાંધો ન હતો. પર ુ
જો એ વ જવાનો હોય, તો આ અ યા દેશમાં અને સમાજમાં
એમને માટે ખરેખર ુ કેલી ઊભી થાય તેમ હ ું. એ માણસ સહકાર ભલે
ન આપે, પર ુ તટ થ રહ શકે તોપણ ઘણી રાહત થાય તેમ હ ું.
પારસી મહાવત ું એ બાબતમાં વલણ ણવા માટે સર ા સસે
એને સીધો જ કય . એનો તભાવ ધાયા કરતાં ઘણો જ સા ક
ુ ૂળ
હતો. તે બો યો:
‘ઑ ફસર, હુ ભલે અહ નો વતની છુ , પર ુ હુ એક પારસી છુ . એ
ી પણ પારસી કુ ટુબની દ કર છે . આ ધમઝ ૂની ૂ ર ઓથી એને
બચાવવી જ જોઈએ. એ કામમાં મારા તરફથી સં ૂણ સહકારની તમે
ખાતર રાખી શકો છો. હુ ં છુ કે આ કામમાં ભારે જોખમ છે .
આપ ં સાહસ ન ફળ ય તો આપણા ન ું પણ જોખમ છે . એમના
હાથમાં પકડાયા તો એ લોકો આપણને વતા છોડશે નહ , છતાં એ
ીને બચાવવા આપણે યાસ કરવો જ જોઈએ.’
અહ ની થ તથી ણકાર માણસ રૂ સમજદાર થી મદદ કરવા
તૈયાર થયો તે માટે ફોગે આનંદ ય ત કય . ઉ સા હત બનીને તરત જ એ
દશામાં તૈયાર શ કર દ ધી.
‘ ૂબ ૂબ આભાર. જોખમ તો છે જ. છતાં એક નદ ષ ીની
જદગી બચાવી શકાતી હોય તો આપણે એવી થ તનો સામનો કરવો જ
જોઈએ. એ માટે આપણે કાઈ પગલાં ભર એ તે પહેલાં અંધા થાય, યાં
ુધી અહ જ રોકાવા ું ઠ ક રહેશે.’
‘એ જ ર પણ છે .’ જણાવીને મહાવતે હાથીને થોભા યો.
ૃતરા ની આ ુવાન રાણી માટે વશેષ ણવા સૌ આ ુર હતા.
પારસીના જણા યા માણે ુંબઈના એક ધના પારસી વેપાર ની એ
દ કર હતી. ઔડા એ ું નામ હ ું. દેખાવડ હતી. ુંબઈ તથા લૅ ડમાં
કૉલેજમાં તે ભણી હતી. ુરો પયન જેવો જ એનો દેખાવ હતો. બોલવે
ચાલવે તથા ર તભાતમાં પણ ુરો પયન હોય તેવી જ લાગતી હતી.
લૅ ડમાં તે ભણતી હતી, તે દર યાન એના માતા પતા ું અચાનક
અવસાન થ ું હ ું. બી ં સગાંસંબંધીઓએ એની મર વ
ુંદેલખંડના વય ક રા સાથે પરણાવી દ ધી. ફર જયાત કરાવાયેલાં એ
લ ના પ ત માટે એને ેમ હોવાનો તો કોઈ સવાલ જ ન હતો. મોટ
મરનો રા બીમાર પડતાં ુ શાળ ઔડાને પોતાના અંધકારમય
ભા વનો યાલ આવી ગયો હતો. પ તના ૃ ુ બાદ તેની પાછળ સતી
થવાના રવાજની એને ણકાર મળ હતી.

ં ી ં ી ં ી ો ે ં ોઈ ં
 ગંભીર માંદગીમાંથી રા સાજો થાય તેવાં કોઈ લ ણ જણાતાં ન
હતાં. એવા પ તના ૃ ુ પાછળ સતી થવા માટે બળ મરવાનો વચાર જ
એને અસ લાગતો હતો. પર ુ અહ ના રાજવી કુ ટુબમાં એ રવાજ ચા ુ
હતો. એ ઉપરાત રા નાં અ ય સગાંઓ માટે એ વધમ ી રા ની
વારસ બને તે વીકાય ન હ ું. તેને સતી થવાને બહાને કુ ટુબમાંથી દૂર કરવા
સૌ ઉ ુક હતાં. એવી થ તમાં અહ થી ભાગી છૂટવા ઔડાએ યાસ
પણ કય હતો. પર ુ એના કમનસીબે એ પકડાઈ ગઈ. યાર બાદ તો
એના ઉપરનો તો વ ુ પડતો કડક બનાવવામાં આ યો. દર યાન રા ું
ૃ ુ થ ું. જે થ ત એ ટાળવા માંગતી હતી તે વા ત વકતા બનીને એની
સામે આવીને ઊભી રહ . હવે મા થોડા કલાકોનો જ સવાલ હતો.
ૂરજ ું પહે ું કરણ ૃ વી ઉપર રેલાય, તે પહેલાં જ એની વનયા ાનો
પણ કારમો અંત આવી જવાનો હતો.
ઢ- રવાજ તથા ધમને આડમાં રાખીને ક ાખોર થી ઔડાને તેની
મર વ સતી કરવામાં આવી રહ હતી. એની આ કમનસીબીની
કથા સાંભ ા બાદ એને એવા ૂ રતમ ૃ ુમાંથી બચાવવા માટે શ હોય
તે બધા જ યાસ કરવાનો સૌનો નધાર પાકો થયો. ફોગ અને ા સસે
અહ ના ણકાર મહાવતને સાથમાં રાખી ઔડાને બચાવવાના જુ દા જુ દા
ઉપાયોની ચચા કર . એમના યાસમાં એઓ કાઈ પણ કચાશ રાખવા
માંગતા ન હતા. છતાં એમના કાયની સફળતાનો આખર આધાર
ુંદેલખંડની એ બેસહારા રાણીના નસીબ ઉપર હતો.
અંધા થતાં મહાવતે હાથીને પલા ના મં દર તરફ હકાય .
મં દરથી પાંચસો ટના અંતરે ઝાડ ની પાછળ તેને ઊભો રા યો. સૌ નીચે
ઊતર પ ા. સલામત અંતરે ઝાડ ની પાછળ અંધારામાં છુ પાઈને શાં તથી
બેઠા. મં દર ું વેશ ાર તથા ાંગણ બરાબર એમની નજર સામે જ હ ું.
મં દરના ાંગણમાં તથા અંદરના ભાગમાં મશાલો સળગાવાઈ હતી. તેનાં
અજવાળામાં યાં ું ય પ ર તે જોઈ શકા ું હ ું. મં દરના
વેશ ારની સામે જ ાંગણમાં ચતા બનાવવામાં આવી હતી… તેની ઉપર
કમતી ઝ ભા તથા પાઘડ પહેરાવે ું રા ું ૃત શર ર ુવડાવવામાં
આ ું હ ું. ચતાની સાવ ન કમાં ફરતે ઊભા રહ ને ા ણો કાઈક
ધા મક વ ધ કરતાં કરતાં મં ો બોલતા હતા. એની આસપાસ સકડો
માણસો ‘સતીમાતાનો જય હો’ જેવા ત તના અવાજ મોટેથી કરતા
હતા.
મધરાત થવાને વાર હતી. દર યાન કોઈક કાર ું ઘેન ુ ત પી ં
પીવાની આ લોકોએ શ આત કર . ફોગ વગેરેએ વચા ુ કે ફરતે ઊભેલા
લોકો, સં ીઓ તથા ૂ ર ઓ પણ આ પીણાના ઘેનમાં આવી ય,
યારે એમની વ ચેથી ઔડાને ઉઠાવી લાવવાની તક મળ રહેશે. એ માટે
એમને હ રાહ જોવી પડે તેમ હ ું. ઔડાને મં દરમાં અંદરના ભાગમાં
ં ી ી ે ં ં ી
રાખવામાં આવી હતી. વેશ ાર તથા અંદરના ભાગમાં ુ લી તલવાર
તેમજ ભરેલી પ તોલ સાથેના સં ીઓ પહેરો ભરતા હતા. અંદરથી
આવતા મં ો ચારના અવાજ ઉપરથી લા ું કે ઔડાની ફરતે ૂ ર ઓનો
ઝમેલો હતો. એ બધા માણસો જો ઘેનમાં આવે, તો જ ઔડાને એ
થળે થી બહાર લઈ જઈ શકાય. પર ુ એમાંના બેચાર માણસો પણ ઘેનની
અસરમાં ન હોય, તો એમનો એ લાન જ બેકાર બને તેમ હ ું. એ
થ તમાં બી કોઈ ઉપાય અંગે વચાર ું જ ર હ ું.
મં દરના પાછળના ભાગમાં અંધા હ ું. યાં કોઈ ચોક પહેરો
જણાતો ન હતો. યાં જઈ કોઈ અ ુકૂળ થળે દ વાલમાં બાકો પાડ
શકાય તેમ હ ું. તેમાં થઈને અંદર ૂસવાનો અને લાગ જોઈને ઔડાને
ઉપાડ જવાનો ઉપાય વ ુ સારો જણાયો. આ બંને વક પો માટે હ
રાહ જોવી પડે તેમ હ ું. ઉપાય ગમે તે અજમાવવામાં આવે, પર ુ સવાર
પડે તે પહેલાં જ એ ીને મં દરમાંથી ખસેડવી પડે તેમ હ ું. એક વાર
ૂ ર ઓ એને બહાર લાવી ચતા ઉપર ચડાવી દે, યાર બાદ એને
બચાવવા ું કામ અશ બનવા ું હ ું.
સમય કટાળાજનક ર તે ધીમો વહેતો હતો. ઝાડ પાછળના
અંધારામાં છુ પાઈને ફોગ વગેરે મં દરના ાંગણમાં ું ૃણાજનક ય જોઈ
ર ા. સળગતી મશાલની લપકારા મારતી યોતના કાશમાં રા ના
શર ર ઉપરનાં આ ૂષણો ચમકતાં હતાં. ચતાની ફરતે સૌ ઘેન ુ ત
પીણાંની અસરમાં આવી ગયાં હતાં. છતાં મં દરના વેશ ાર પાસેના
સં ીઓ ચારે બાજુ નજર દોડાવતા પહેરો ભરતા હતા. એ જો સ ગ
હોય તો અંદરના ભાગમાં રહેલા ૂ ર ઓ પણ સ ગ હશે, એ ું
અ ુમાન ફોગ તથા ા સસે ક ુ.
‘આવો માર સાથે.’ કહ ને મહાવતે ફોગ વગેરેને તેની પાછળ જવા
ઇશારો કય . સંભાળ ૂવક તેમણે અંધારામાં આગળ ખસવા માં ું. ુ લા
ભાગની છે ક ન કમાં તેઓ આવી ગયા. બેચાર ડગલાં આગળ વધે તો
તેઓ એ મેદાનમાં આવી ય તેમ હ ું. સૌને ખાતર થઈ ગઈ કે સ ગ
રહ ને ુ લી તલવારો સાથે ચોક કરતા સં ીઓની હાજર માં ઔડાને
યાંની ઉપાડવા ું કામ થઈ શકે તેમ ન હ ું. મધરાત બાદ મહાવત એકલો
મં દરના પાછળના ભાગમાં ગયો. યાંની થ તનો યાલ મેળવીને પાછો
આ યો. એના ઇશારાને આધારે અંધારામાં સૌ મં દરની પાછળના ભાગમાં
પહ ચી ગયા. મહાવત પાસે હાથીને હકારવા ું લોખંડ અંકુશ હ ું. બાક ના
ણે પાસે ખંજર તથા ચ ુ હતાં. મં દરની ઉપર ઝૂમી રહેલાં ૃ ોની
ઘટામાં અહ અંધા કાજળઘે હ ું. ટની બનેલી દ વાલમાં એક ટ
જો કોતર કાઢ શકાય, તો ફરતેની ટો સરળતાથી ખચી શકાય તેમ હ ું.
મહાવત તથા પાસપટ ુએ અવાજ ન થાય તેની તકેદાર સાથે અંધારામાં
જ કામ શ ક ુ. બાકો પાડવામાં તો સફળતા મળ . બે ટ લંબાઈ-
ો ઈ ંએ ો ં એ ં ઈ ે ીએ ૌ ં ઈ ે
પહોળાઈ ું એ બાકો હ ું. એમાં થઈને વારાફરતી એ સૌ અંદર જઈ શકે
તેમ હ ું. પર ુ એ જ વખતે મં દરના અંદરના ભાગમાંથી તીણી ચીસનો
અવાજ આ યો. એની સાથે રડવા-કકળવાના વ ુ અવાજ આવવા
લા યા. મં દરના આગળના ભાગમાંથી પણ એનો પડઘો ઊ ો. સં ીઓ
પણ એ સાથે વ ુ સ ગ બનતા જણાયા. બાકોરા વાટે હવે અંદર
જવામાં ભારે જોખમ હ ું એવો યાલ આવતાં સૌએ પીછે હઠ કર .
આ યા હતા તે જ ર તે ુપક દ થી સૌ ૂળ થાને આવીને ગોઠવાઈ ગયા.
સૌ હતાશ બની ગયા. એક બેસહારા ીને બળ મરવાના ભયાનક
ાસમાંથી બચાવવા તેઓ કાઈ પણ કર શકે તેમ ન હતા, એવી તેમને
ખાતર થઈ ગઈ. કોઈને પણ કાઈ ઉપાય ૂઝતો ન હતો. ા સસ એક
હાથની ુ વાળ , બી હાથની હથેળ માં પછાડતા ર ા. નસહાય
હોવાનો યાલ આવતાં મહાવત દાત કચકચાવી ર ો. પાસપટ ુ બંને હાથ
મસળવા લા યો. એકમા ફ લયાસ ફોગ મ ઉપર કોઈ પણ ભાવ લા યા
વના થત બનીને મં દરના વેશ ાર સામે ું ય અ નમેષ નજરે
જોતા ર ા.
‘લાગે છે કે આપણે આમાં કાઈપણ કર શક એ તેમ નથી.’ સાવ
પડ ભાંગેલ અવાજે ા સસ ધીમેથી બો યા. ‘ઔડાને બચાવવા ું
અશ છે . હવે વહેલી તકે અહ થી પાછા વળવામાં જ આપણી
સલામતી છે .’ પારસી મહાવતે પણ ઔડાને તેના નસીબ ઉપર છોડ દેવા ું
ન ક ુ હોય તે ર તે વાતમાં ટાપસી ૂર .
‘મહેરબાની કરો. એ ું કાઈ જ વચારશો નહ . માર પાસે હ
ઘણો સમય છે . કોલકાતા જતી રેલગાડ બપોરે ઊપડવાની છે . છે લી
ઘડ એ પણ કોઈ ચમ કાર બની શકે છે . આપણે અહ ટક રહ એ તે પણ
મહ વ ું છે .’ ફોગે મ મતાથી પોતાનો વચાર ય ત કય .
‘તમાર લાગણી સાથે હુ સહમત છુ , પર ુ વા ત વકતા એ છે કે
હવે મા બે કલાક જ બાક છે . સવાર પડે એ પહેલાં જ આ નાટ નો
ક ણ અંત આપણી નજર સામે જ ભજવાશે. અસહાય ે ક બનીને
દુ:ખ અ ુભવવાનો પણ ું અથ?’ બા હાર ૂ ાનો સર ા સસને
ભારે રજ હતો.
‘આવી કટોકટ ની થ તમાં ખરાબ વચાર જ આવે તે વાભા વક
છે , પર ુ હ બે કલાક બાક છે . હોઠ અને કપ વ ચે હ ઘ ં અંતર
રહે ું છે . બની શકે કે અ યારે ુમાવેલી લાગતી બા છે લી ઘડ એ
આપણા હાથમાં આવી ય. ચમ કાર હ પણ બની શકે છે .’ ફોગ
ધીમા અને મ મ અવાજે બો યા.
કાળા અંધારામાં ફોગની આંખો અને મ ઉપરના ભાવ વાંચવા ું તો
ા સસ માટે શ ન હ ું, પર ુ એ શ દો પાછળ ફોગની લાગણી અને
ોએ ે ી ો ે ં ો ઈ ે ો
 ઢતાનો એને યાલ આવી ગયો. તેમ છતાં અહ વ ુ સમય રોકાઈને ફોગ
ું કરવા માગતા હતા તે સમજવા તેઓ આ ુર હતા. ઔડાને ૃત રા ના
શર રની સાથે ચતા ઉપર ુવડાવવામાં આવે, અને આગ ચાંપવામાં આવે
યાં ુધી તેઓ કાઈ કરવાની થ તમાં ન હતા.એવી છે લી ઘડ એ ચતા
પાસે ધસી જઈને ઔડાને યાંથી ઉપાડ જવાના સાહસમાં ન ુ ગાંડપણ
હ ું. ફોગ એક ધીરગંભીર કૃ તના માણસ હતા એવી છાપ ા સસના
મનમાં ઢ થયેલી હતી. એવો માણસ આંધ ુ કયાં કરવાની ૂખાઈ ન જ
કરે એવો એને વ ાસ હતો. એને પણ લા ું કે અ યારે જ એ થળે થી
ચાલી જવામાં એ વાત ઉપર ુરત જ ૂણ વરામ ુકાઈ જ ું હ ું. થળ
ઉપર હાજર રહેવામાં ઔડાને બચાવવાનો છે લી ઘડ નો કોઈ અદ ઠ
વક પ ુ લો રહેતો હતો. વ ુ સમય રોકાવા માટે એણે સંમ ત આપી.
છે લી ઘડ એ કોઈ ચમ કાર થઈ શકે છે એવા વ ાસને આધારે મહાવતે,
મં દરની સૌથી ન કના છતાં સલામત થળે હાથીને તૈયાર હાલતમાં
ઊભો રા યો.
પાસપટ ુને મગજમાં એ સમયે જુ દા જ વચારો ચાલતા હતા.
ઝાડના થડ પાસે નીચે બેસવાને બદલે ઝાડની ઉપર ચડ ને બેસવા ું એણે
પસંદ ક ુ. ઉપર બેઠા બેઠા એની સામે ભજવાઈ રહેલા બભ સ નાટકને
ખ બનીને જોઈ ર ો. એકાએક એના મગજમાં નવો વચાર ઝબ ો.
ઔડાને બચાવવા પોતાની ર તે કાઈક થઈ શક ું હોય તો તે માણે કરવા
માન સક તૈયાર કર . પછ તો જે ું એ ી ું નસીબ. મધરાત બાદની
વહેલી સવારનો સમય થાય યાં ુધી સૌએ રાહ જોવાની હતી. બધા જ
બેચેન હતા.
દર યાન ૂવ દશાએ આકાશમાં અજવા ં ુ થવાનો ઝાંખો અણસાર
આ યો. ૂય દયને હ ઘણી વાર હતી. મં દરમાં અને ાંગણમાં મશાલો
બળતી હતી. ફરતે ૃ ોની ઘટાને કારણે અંધા હ ું. પર ુ મેદાનમાં ઘેનની
થ તમાં અ ત ય ત રહેલા ટોળામાં ચેતનાનો સંચાર થવા લા યો.
એકદમ ઢોલ-નગારા વાગવા લા યાં. ફર થી ગીતો અને ભજનો ગાવા ું શ
થ ું. ઘી ગયેલા લોકો પણ ગીને તાલ દેવા લા યા. ચતામાં આગ
ચાંપવાની ઘડ ન ક આવી રહ . સૌમાં ઉ ેજના યાપી ગઈ. બરાબર એ
જ વખતે મં દરના દરવા ખોલવામાં આ યા. અંદર બળતી મશાલો ું
અજવા ં ુ ણે બહાર ધસી આ ું. ટોળામાંના સૌ કોઈ સતીને બહાર
લાવવામાં આવે તેની તી ા કર ર ાં હતાં. સૌ પોકારો પાડવા લા યાં.
ઢોલ, નગારા વગેરેનો અવાજ એમાં ભળતાં, યાં ઘમસાણ મચી ગ ું.
પાછળ કોઈ ું જ યાન ન હ ું. એનો લાભ લઈને મહાવત, ફોગ તથા
ા સસ એ ટોળાંની પાછળ સાથે થઈ ગયા. લોકોની વ ચે થઈને ધીમે
ધીમે આગળ ખસવા લા યા. પાસપટ ુ સાથે ન હતો તેનો પણ એમને

ો ે ી ઉ ે ં ે ે ે
 યાલ ર ો નહ . ભય અને ચતાથી ભર ૂર ઉ ેજનામાં તે યાદ આવે તેમ
પણ ન હ ું.
દરવાજો ુ લો થતાં જ હ થયારધાર સં ીઓ બાજુ એ ખસી
ગયા. ૂ ર ઓ અંદરથી ઔડાને બહાર લાવતા દેખાયા. લથ ડયાં ખાતી
ઔડાના બંને તરફનાં બાવડા ઝાલીને તેઓ એને બહાર લાવવા ઘસડ ર ા
હતા. રા ે એને પીવડાવવામાં આવેલા ઘેનની અસરમાં ઘટાડો થયો હોય
એમ લાગ ું હ ું. પોતાની સામે ઊભેલા ભયંકર મોતનો અણસાર આવી
ગયો હોય તે ર તે છૂટવા માટે ધમપછાડા કરતી હોય એ ું ય હ ું. સામે
જ ઊભેલા ટોળા ઉપર એની કોઈ અસર જણાતી ન હતી. તેમને મન તો
રા ની રાણી સતી થવા નીકળ હતી. ઢોલ, નગારા અને ગીતોના
અવાજમાં સતીનો જયજયકાર બોલાવવામાં આવતો હતો. આ બાજુ
ફોગ અને ા સસને એમની નજર સામે ઊભી થઈ રહેલી ભયંકર
વા ત વકતાનો યાલ આવી ગયો. નસહાય ી સાથે થઈ રહેલી
બળજબર ફોગથી સહન થતી ન હતી. એના મનમાં ચાલી રહેલી આ
મથામણનો ા સસને અંદાજ આવી ગયો હતો. ફોગનો હાથ એણે
પોતાના હાથમાં લીધો. આ ાસન આપતો હોય તેમ ફોગની હથેળ
દબાવી, એને યાલ આ યો કે ફોગના હાથમાં ુ ું ખંજર હ ું. આ
ઝ ૂની ટોળા સામે તથા હ થયારધાર સં ીઓ સામે ફોગ એકલો ું કરવા
ઇ છતા હતા તે ા સસને સમ ું ન હ ું.
યાં રાખેલી ચોરસ સગડ માં અ સળગતો હતો. તેની ઉપર
ૂ ર ઓએ ઝડપથી સળગે તેવાં માદક યો નાખવાની શ આત કર .
એમાંથી ૂંગળાવી નાંખે તેવા દાહક ુમાડાના ગોટેગોટા ચે ચડવા
લા યા. ઔડા સ હત ન કમાં ઊભેલા સૌ ઉપર એની અસર થઈ. સૌ
આંખો ચોળવા લા યા. ઔડાને ફર થી ઘેનની અસર થવા લાગી.
ૂ ર ઓ એને ખચીને ચતા પાસે લઈ આ યા. સગડ માં વ ુ ને વ ુ
પદાથ હોમવામાં આવતો હતો. ચતાની ચારેબાજુ આ ુમાડાના ગોટા
ૂમરાવા લા યા. એની અસરથી ઔડા હવે ૂરે ૂ ભાન ુમાવી બેઠ .
ૂ ર ઓએ એને ચક ને ચતા ઉપર રા ના શબની બાજુ માં જ
ૂવડાવી. ચારે બાજુ એ ઢોલ-નગારા સાથે લોકોના અવાજ વધી ર ા.
ચતાની ફરતે ચા જઈ રહેલા ુમાડા સાથે ૂ ર ઓના મં ો ચાર પણ
વ ુ મોટા અવાજે થવા લા યા. ફરતેના શોરબકોરમાં કાઈપણ પ ર તે
સાંભળ શકાય તેમ ન હ ું. ુમાડાથી ઘેરાયેલી ચતામાં ું થઈ ર ું હ ું,
તે કોઈને પણ દેખા ું ન હ ું.
ા સસ તથા મહાવતની વ ચે રહેલા ફોગ પણ આ થ તનો
લાભ લઈ ચતાની વ ુ ન ક પહ ચી ગયા. સાવ ન કથી આ ખતરનાક
ખેલ તેઓ જોઈ ર ા. ફોગના મનની અ વ થ થ તનો ા સસ તથા
મહાવતને યાલ આવી ગયો હતો. એના તરફથી થતી કોઈ પણ અ વચાર
ે ો ેઓ ં ે ે ેઓ
 ૃ ને રોકવા તેઓ સાવધ હતા. બંને બાજુ ના હાથ પકડ ને જ તેઓ
ફોગની સાથે આગળ ખસી ર ા હતા. એમની નજર સામે જ એક
ૂ ર એ મં ો ચારની સાથે પોતાના હાથમાંની સળગતી મશાલથી
ચતામાં આગ ચાંપી. ઝડપથી સળગી શકે એવા તેલ મ ત પોચા પદાથ
ચતાની ફરતે કનાર ઉપર ૂકવામાં આ યા હતા. એણે તરત જ આગ
પકડ લીધી. ચારે બાજુ ઊભેલા અ ય ૂ ર ઓએ પણ એ જ ર તે
સળગતી મશાલો ચતાને અડકાડ . ચતા એકદમ ચારે બાજુ થી ભડભડ
બળવા લાગી. ુમાડાના ગોટામાં વધારો થયો અને તે ચે ને ચે જવા
લા યા. ફોગ માટે આ ઘડ અ યંત નાજુ ક હતી. આવેશમાં આવીને ચતા
ઉપર ુવડાવવામાં આવેલી પેલી વતી ીને બચાવવા એ યાં ચડ
ય એવી એના મનની થ ત હતી. એના એવા આ યં તક પગલાંને
અટકાવવા ા સસ અને મહાવત તૈયાર જ હતા. હાથમાં ુ લા ખંજર
સાથે ધસી જવા એણે જોર કરવા માં ું. બંને તરફના મ ોએ પોતાના
હાથની ભ સ વધાર . ફોગને ચસકવાની જરા પણ તક ન આપી.
બરાબર એ જ વખતે ચતા ઉપરની થ ત સૌના આ ય વ ચે
એકદમ બદલાઈ ગઈ. સૌની નજર સામે જ ચતામાં ક પના બહારની
થ ત ઊભર રહ . લોકોના મ માંથી ચીસ નીકળ ગઈ. ભયભીત બનીને
સૌ ફાટ આંખે, એમની નજર સામે જ ચતામાં ઊ ું થયે ું ચ જોઈ
ર ા. વ ુ સ ગ લોકોએ એ ચ ની સ ચાઈની ખાતર કરવા આંખો
ચોળ જોઈ, અને ચોગાનમાં ઊભેલા તમામ લોકો સા ાગ દડવત ણામ
કરતા હોય તે ર તે જમીન ઉપર મા ું ૂક ને ૂઈ ગયા. લોકો સાથે ચતા
ફરતેના ૂ ર પણ તેમાં જોડાયા. ચારે તરફ ચોક કર રહેલા સં ીઓની
પણ એ જ થ ત થઈ. ધા પડ એ સૌ કાઈક વ ચ ર તનો અવાજ
કરવા લા યા.
ૃ ુ પામેલા મનાતા રા વંત હોય, એ ર તે કમતી ઝ ભા
તથા પાઘડ પહેરેલી થ તમાં ચતામાં ઊભા થતા દેખાયા. એમના
હાથમાં અધબેભાન અવ થામાં એમની પ ની ઔડા હતી. ુમાડાની વ ચે
રાણીને બે હાથમાં ચક ને ઊભા થતા પોતાના રા ની અ પ છબી
સૌએ જોઈ. પોતાના વંત રા ને મરેલા સમ ને રાણી સાથે અ દાહ
દેવાની કુ ચે ા કરવા બદલ એ સૌ ધા ૂઈ જઈને રા પાસે
માયાચના કર ર ા. સળગી રહેલી ચતાની અ ઝાળ દઝાડે નહ ,
તેમજ કપડા સળગે નહ તે ર તે કૂ દકો માર ને રા ુમાડાના
આવરણમાંથી બહાર નીકળ આ યા. રા યે મા માંગતા હોય તથા
રા યે સ માનના ભાવથી ધા ૂઈ ગયેલા આ માણસોમાંથી કોઈ
પણ માણસ ચે જોવાની હમત કર શ ો નહ . પોતાની એવી ૂખામી
બદલ સૌ પ તાવો કરતા ર ા.

ો ે ોઈ ે ઈ
 ફોગ અને ા સસ પણ આ ય જોઈને ડઘાઈ ગયા. અહ ના
નવાસી પારસી મહાવતે પણ આઘાત અ ુભ યો. એ નત મ તકે ઊભો
રહ ગયો, છતાં એ ણેમાં અ યોના જેવો કોઈ અપરાધી ભાવ ન હતો.
તેઓ ઊભા જ હતા. પોતાના હાથમાં ઔડાના શર રને ચક ને, રા નો
જ ઝ ભો તથા પાઘડ પહેરેલો માણસ એમની સામે આવીને ઊભો ર ો.
યારે જ એમને યાલ આ યો, કે એ માણસ રા ન હતો, પર ુ એમનો
સેવક પાસપટ ુ હતો. સાવ ન ક આવીને મા એ ણ જણા સાંભળે તે
ર તે ધીમેથી બો યો:
‘ભાગો હવે અહ થી, જલદ .’
અ માં હોમાયેલા ૂપના ુમાડાના ગોટા ચે પહ ચી ગયા હતા
અને ચારે તરફ હ અંધા હ ું. એ તકનો લાભ લઈને પાસપટ ુ ઝાડની
ડાળ ઉપર ચીપક ને ુપક દ થી ચતા ઉપરની સૌથી ન કની ચાઈએ
પહ ચી ગયો હતો. ચતાને ચારેબાજુ થી આગ ચંપાયા બાદ ુમાડાના
ગોટેગોટા ચે ઊડવા લા યા હતા. ચતાની વ ચે કાઈ જોઈ શકાય તેમ ન
હ ું. પાસપટ ુ બરાબર એ જ વખતે ડાળ ઉપરથી લટક ને સીધો ચતાની
વ ચે આવી પ ો. રા નો ઝ ભો તથા પાઘડ ઝડપથી ઉતાર ને પોતે
પહેર લીધાં. આગ હ વ ચે સર ન હતી. ઔડા હ અચેતન
અવ થામાં ાસ લઈ રહ હતી. પાસપટ ુએ એને ઉઠાવી લીધી.
ચક ને ઊભો થયો. ુમાડા અને આગ વ ચે ણે રા ઊભા થયા
હોય એમ સૌને લા ું. લોકોની આંખોમાં હ ઘેન હ ું. ૂ ર ઓ અને
સં ીઓ પણ રાતભરના ઉ ગરાવાળા હતા. રા નાં જ કપડા પહેરેલા
માણસને તેઓ એવી થ તમાં એકદમ ઓળખી શકે તેમ ન હ ું. સૌને
લા ું કે રા વતા થઈને બહાર આવી ર ા હતા. સૌ આઘાત
અ ુભવી ર ા હતા. આવી અ ય ૂલ માટે રા ની મા માંગતા અને
દયાની યાચના કરતા સૌ હાથ જોડ ને સા ાગ દડવત ણામ કરવા ધા
મ એ ૂઈ ગયા.
પારસી મહાવતને એકદમ બદલાઈ ગયેલી થ તનો ઝડપથી યાલ
આવી ગયો. બેભાન ઔડા હ પાસપટ ુની ખાંધે જ હતી. ચારે જણા
ટોળાંની વ ચેથી ઝાડ ની પાછળ ભા યા. હાથી તૈયાર થ તમાં જ ઊભો
હતો. સૌ ફટાફટ એની ઉપર ગોઠવાઈ ગયા અને મહાવતે એને પલા ના
મં દરથી વ દશામાં દોડાવવા માં ો. સૌ વ ઉપર આવી ગયા હતા.
હાથીને પણ ણે તાક દની થ તનો યાલ આવી ગયો હોય, તેમ વના
અવાજે ભાગતો હતો. થોડ જ ણોમાં સૌ મં દરથી ઘણે દૂર નીકળ
ગયા.
મં દરની દશામાંથી કોઈ કોલાહલ સંભળાય નહ , યાં ુધી સૌ
સલામતી અ ુભવે તેમ હ ું. યાં ુધીમાં બની શકે તેટલા દૂર પહ ચી જ ું
જ ર હ ું. થોડા સમયની ત ધતા બાદ એકાએક મં દરની દશામાંથી
ો ે ો ે ે ઊ
કોલાહલ અને ક કયાર ના અવાજ આવવા લા યા. ફોગને દેવ ઊતર
ગયા કે એમની ચોર પકડાઈ ગઈ હતી. કોલાહલ ઝડપથી ન ક આવવા
લા યો. મહાવત હાથીની ઝડપ વધારવા અવાજ કરવા માં ો.
માયાચનાની ત ધતા બાદ ઊભા થયેલા ૂ ર એ જો ું કે
ચતા ઉપર રા ું ુ ું શબ એક ું જ બળ ર ું હ ું. સતી થવા માટે
સાથે ુવડાવવામાં આવેલી વધવા રાણી ું શર ર યાં હ ું જ નહ . સતી ું
અપહરણ થ ું હોવાનો સૌને યાલ આવી ગયો. સૌ સતક બની ગયા.
અપહરણકારોને પકડવા માટે સૈ નકોને દોડાવવામાં આ યા. ટોળામાંના
સશ ત માણસો પણ તેમની પાછળ દોડવા લા યા. દૂર દૂર દોડ રહેલા
હાથી તરફ સૌ ું યાન દોરા ું. એ દશામાં દોડ રહેલા સૈ નકોએ
પ તોલમાંથી ગોળ ઓ છોડ , પર ુ આગળ દોડ રહેલા હાથી અને તેની
ઉપર સવાર કર ભાગી રહેલાઓ સલામત અંતરે પહ ચી ગયા હતા.
સૈ નકો કે ટોળાના માણસો એમને આંતર શકે તેમ ન હ ું.
 ૧૩
ભાવભીની ભેટ
સતત એક કલાક ુધી કૌનીની દોડ ચા ુ રહ . એનો પીછો કર
રહેલા લોકોના હોકારા પડકારા તથા ગોળ બારના અવાજો ાંય પાછળ
રહ ગયા. એમના ુધી હવે કોઈ પહ ચી શકે એમ ન હ ું. આ સમય
દર મયાન સેવક ન પાસપટ ુ તેના એ અ તીય પરા મ તથા તેની
સફળતા ઉપર હસતો ર ો. ગે ડયર જનરલ સર ા સસ ોમાટ એ
ખરા દલથી તેને શાબાશી આપી. ધીરગંભીર ફ લયાસ ફોગે વનમાં
પહેલીવાર કોઈની મોકળા મને શંસા કર . પોતાના સેવકનો વાંસો
થાબડ ને બો યા, ‘ભારે કર ત તો.’
આ ચાર શ દો ું બહુ મોટુ મહ વ હ ું તેનો સેવકને યાલ હતો.
પોતાના સાહસની સફળતાનો યશ એણે મા લકને જ આ યો. જોકે એ
હસી ર ો હતો તે ું કારણ જુ દુ જ હ ું. ારભના વનકાળ દર મયાનની
નોકર ઓમાં એણે અનેક કારની ૂ મકા અદા કર હતી. સંગીતની
મહે ફલોમાં ગીતો ગાયાં હતાં, અંગકસરતના ખેલ કયા હતા, તેમજ
પેર સની ફાયર ગેડમાં આગમાં સપડાયેલા લોકોને બચાવવા ું કાય પણ
ક ુ હ ું. તે સમયનો અ ુભવ ઔડાને બચાવવાની કપર કામગીર માં
અ યંત ઉપયોગી બ યો હતો. ૃત રા નો સોનાચાંદ ની જર થી ભરેલો
ઝ ભો તથા પાઘડ પહેર ને ઘડ ભર માટે તે રા બની ગયો હતો, અને
લ જેવી નાજુ ક નમણી એવી પોતાની રાણીને બંને હાથમાં ચક ને
આગની લપેટોમાંથી બચાવી લા યો હતો. એ આખો સંગ એના વન
માટે સૌથી વ ુ ર સક, તેમજ યાદગાર અવસર બની ગયો.
પારસી મહાવત પોતાનામાં હતી તે બધી જ શ ત તથા આવડતથી
કૌનીને દોડા યે જતો હતો. ઔડા હ પણ ઘેનમાં હતી. એના શર ર ફરતે
ધાબળા વટાળ ને, સલામત ર તે લાકડાના કઠેરામાં ગોઠવવામાં આવી
હતી. સાત વા યાના સમયે એમની સવાર એ ુદેલખંડનો દેશ વટાવી
દ ધો. ઝાડ ઝાંખરા અને ઉબડખાબડ ધરતીને થાને હવે સપાટ મેદાન શ
થયાં. સૌને રાતભરનો ઉ ગરો હતો. તનાવ ુ ત ઉ ગરો અને કૌનીની
સતત ચાલી રહેલી દોડથી બધા થાક ગયા હતા. ભયનો ઓથાર ઊતરતાં
સૌ હળવા બની ગયા. થોડા સમય માટે આરામ લેવાની જ ર હતી અને
સમયની મોકળાશ પણ હતી. અ ુકૂળ થળ મળતાં મહાવતે હાથીને
થોભ યો. અલાહાબાદ હવે ન કમાં જ હ ું. ઔડા હ બેભાન હતી
અને ભાનમાં લાવવા મહાવતની ભલામણથી પાણી સાથે દા મેળવીને તેના
મ માં રેડવામાં આ યો. એની કાઈ જ અસર થઈ નહ . સૈ યના અફસર
તર કે ા સસને એવી પ ર થ તનો યાલ હતો. તેણે સૌને આ ાસન
ં ે ે ં ી ં ી ે ં ો
આ ું કે ઘેન ુ ત પદાથ વા ં ુ પી ં તથા ુમાડાની બેવડ અસર લાંબો
સમય પહ ચતી હોય છે . એ માટે ચતા કરવાને કોઈ કારણ ન હ ું.
ા સસને ઔડાના વા યની ચતા ન હતી, પર ુ એના ભા વની
ચતા વશેષ હતી. એણે ફોગને જણા ું કે હદુ રા ની એ વધવા યાં
ુધી હદુ તાનની ધરતી ઉપર હશે, યાં ુધી ૃણાજનક મોતની તલવાર
એને માથે લટકતી જ રહેવાની હતી. સતી કરવા માટે એને ચતા તરફ
ઘસડ જતા ઝ ૂનીઓ જેવા લોકોનો દેશમાં તોટો ન હતો. ુંદેલખંડના
રા ની વધવા રાણીના અપહરણના સમાચાર છૂપા રહેવાના ન હતા.
ુંબઈ, કોલકાતા કે મ ાસ જેવા દૂરનાં થળોમાં પણ ઔડા સલામત ર તે
વી શકે તેમ ન હ ું. હદુ તાનનો કનારો છોડ ને કોઈ દૂરના દેશમાં લઈ
જવામાં આવે તો જ એ સલામત ર તે સામા ય વન વી શકે તેમ હ ું.
એ બાબતમાં કાઈ વચાર કરવા ા સસે ફોગને ખાસ ભલામણ કર . ફોગે
પણ યો ય સમયે ઔડાના હતમાં હોય તેવો નણય લેવાની ખાતર આપી.
થોડા આરામ બાદ ફર થી શ થયેલી યા ાનો દશ વા યે અંત
આ યો. હાથી ઉપરની કઢગી બેઠકમાં સવાર કર રહેલા આ વદેશી
ુસાફરોએ અલાહાબાદના ટેશન પાસે આવ કરતા લોકોમાં કુ ૂહલ
જગા ું. હાથીને બહાર ઊભો રા યો. ઔડાને સંભાળ ૂવક ચક ને
ટેશનના ઉપલા વગના વેઈ ટગ મમાં ૂવડાવવામાં આવી. અહ તેઓ સૌ
સં ૂણ ર તે સલામત હતા. કોલકાતા જતી ગાડ બાર વા યે મળે તેમ હ ું.
બે કલાકનો સમય અહ ના કામકાજ તથા ખર દ માટે એમની પાસે હતો.
ઔડા પાસે તેણે પહેરેલાં કપડા સવાય બી કોઈ જ વ ુ ન હતી. એને
માટે કપડા તથા જ ર વ ુઓ ખર દવા માટે તેણે સેવકને બ રમાં
મોક યો. અલાહાબાદ એટલે કે અ લાહના શહેરના બ રમાં ઔડા જેવી
ુંદર ી માટે કપડા વગેરે ખર દવા પાસપટ ુ ફરવા લા યો. આ શહેર
પાસે જ હદુઓ માટે પ વ મનાતી ગંગા અને જ ુના નદ ું સંગમ થાન
હ ું. રામાયણની કથા માણે ગંગા નદ અગાઉના ુગમાં વગમાં વહેતી
હતી. પર ુ યાંથી ાએ એને ૃ વી ઉપર ઉતાર હતી.
હદુ તાનભરમાંથી ા ુ હદુઓ વરસ દર મયાન મોટ સં યામાં અહ
યા ા માટે આવતા. એવા ા ુ ભ તોથી શહેરનાં બ રો ભરેલાં હતાં.
ઔડા માટે ખર દ ની સાથે પાસપટ ુને શહેર જોવાનો મોકો મ ો. શહેરનાં
ર ણ માટે ગંગાનદ ને કાઠે મોગલ બાદશાહોએ ુંદર ક લો બંધા યો
હતો. જોકે અં ેજોએ એનો કબજો લીધા બાદ તેમાં જેલખા ું બના ું
હ ું.
ઔડા જેવી ુંદર ીને લાયક કપડા શોધવામાં સેવકને ભારે
ુ કેલી પડ . તપાસ કરતા તૈયાર કપડા તથા સ દય સાધનો વેચતી દુકાન
મળ ગઈ. એનો મા લક વય ક યહૂ દ હતો. પહેલી નજરે પસંદ પડેલાં
કપડાની મ માંગી કમત ૂકવીને ખર દ લીધાં. ખચ માટે મા લકે એને
ે ી ી ં ી ે એ ં ં ો
 રૂ ે ૂર છૂટ આપી હતી. ુંદર ુવાન ી માટે એટલાં જ ુંદર વ ો
ખર દ શકવા બદલ મનોમન તે પોતાની તને ધ યવાદ આપી ર ો.
સમયસર ટેશને પહ ચી જવાની મા લકે એને તાક દ કર હતી. ુંબઈના
મલબારહ લના મં દરનો અ ુભવ તાજો જ હતો. એવી કોઈ થ ત ઊભી
થાય નહ , તેની તકેદાર રાખતો ટેશને પહ ચી ગયો.
ઔડાને સા ાત મોતના મ માંથી તો બચાવી શકાઈ હતી, પર ુ
મોતની છાયા દૂર થાય તેમ ન હ ું. ુંદેલખંડ અહ થી ન ક જ હ ું.
થ ત હ પણ ગંભીર ગણવી પડે તેવી હતી. ફોગ અને ા સસને એ
બાબતનો બરાબર યાલ હતો. એક પળ માટે પણ તેને રેઢ ૂકવા તેઓ
તૈયાર ન હતા. દર મયાન ઘેનની અસર ધીમેધીમે ઘટ રહ . ધીમેથી એણે
પોતાની આંખો ખોલી. પોતાની આસપાસની દુ નયા બદલાઈ ગયેલી લાગી.
ચકળ વકળ આંખે આસપાસના બદલાયેલા માહોલને તે જોઈ રહ . એ
આંખોમાં હ ઘેન હ ું. ભય પણ દેખાતો હતો. પોતાની સામે સ મત
ચહેરાવાળા બે વદેશીઓને ઊભેલા જોયા. ભયાનક ચહેરાવાળા
હ થયારધાર સં ીઓ, ગળાં ફાડ ને મં ો ચાર કરતા ૂ ર ઓ,
ઢોલનગારા અને ાંસાનાં કાન ફાડ નાખે તેવા અવાજ તથા સતીમાતાનો
જયજયકાર બોલાવતા લોકટોળાંનો ગીતો મ ત કોલાહલ, છે લે
સભાનાવ થામાં એણે અ ુભ યાં હતાં. તેને બદલે અહ તે સં ૂણ શાં તનો
અ ુભવ કર રહ . એ બંને થ ત વ ચે ું બ ું તેનો એને જરાય યાલ
ન હતો. નાજુ ક, નમ ં અને સ માણ ુવાન શર ર અને તે સાથે
ચકળ વકળ થતી આંખો ું અ ુત સ દય બંને મહા ુભાવો સ મત ચહેરે
માણી ર ા. હ ર હ ર વશેષણો પણ આ અ ૂવ સ દયને વણવી શકે
તેમ ન હ ું. એ ું શ દ ચ તો કોઈ મહાક વ જ પોતાના કા ય ારા દોર
શકે તેમ હ ું. ફોગ અને ા સસ જેવા અર સકો પણ ઔડાના સ દયથી
સંમો હત બની ગયા. ાંય ુધી તેઓ અરસપરસને જોઈ ર ા. આખરે
ઔડાના હોઠ હાલતા હોય તેમ જણા ું. વ ુ અં ે ભાષાના શ દો
સાંભળ બંનેને આનંદ અને આ ય થયાં. પારસી મહાવતે એના ઉછે ર
સંબંધે જણાવેલી વાત અ રશ: સાચી હતી.
ગાડ અલાહાબાદના ટેશને નધા રત સમયે આવી ગઈ. આ મોટુ
ટેશન હ ું. એ જન માટે અહ થી કોલસા તથા પાણી લેવાનાં હતાં. ફોગ,
ા સસ, સેવક તથા મહાવતે મળ ને નબળ અને અશકત ઔડાને
ચક ને ઉપલા વગના ડ બાની આરામદાયી બેઠક ઉપર ૂવડાવી. સાથેનો
સામાન પણ ડ બામાં ગોઠવાઈ ગયો. પારસી મહાવત ડ બાની બહાર
લૅટફૉમ ઉપર જ ઊભો હતો. કપાટમે ટમાં બ ું યવ થત થઈ જતાં જ
ફોગ મહાવત પાસે બહાર આ યા. મહાવતની સામે ઊભા ર ા. ા સસ
તથા સેવક પણ સાથે જ હતા. ફોગે મહાવતના ખભે હાથ ૂક ને થાબ ો.
ખંત તથા અંગત લાગણી સાથે સેવા બ વવા બદલ મહાવતને ધ યવાદ

ો ી ે ી ી ી ે ે ં ે ી
આ યા. કો ી ગામેથી હાથીની સવાર શ કર , યારે મહાવતે માંગેલી
મહેનતાણાંની ૂરે ૂર રકમની નોટો ફોગે મહાવતના હાથમાં ૂક . એમાં
એક પણ પાઉ ડ ઓછો ન થયો, તેમ વ ુ પણ ન હતો.
પોતાના મા લકની આવી કજૂ સાઈ જોઈ સેવક પાસપટ ુ નારાજ
થયો. સમયસર અલાહાબાદ ટેશને પહ ચાડે તો ઇનામ આપવા ું વચન
મા લકે આ ું હ ું. ગાડ ઊપડવાના સમય કરતાં ઘણા વહેલા એ લોકો
આવી પહ યા હતા. ઔડાને બચાવવા ું સાહસ આ મહાવતની ણકાર
તથા હમતને કારણે જ સફળ બ ુ હ ુ. ઔડાને બચાવવા એ માણસે
પોતાની જદગી હોડમાં ૂક હતી. સાચેસાચ અ પર ામાંથી એ ી
સાંગોપાંગ બહાર નીકળ શક હતી. એવી એની સેવાના બદલામાં એને
મા ન ત મહેનતાણાં જેટલી જ રકમ? મા લક ું એ ું કજૂ સાઈભ ુ
કૃ ય સેવકને સમ ું નહ . એ વમાસણમાં હતો. એ જ વખતે ફોગે
મહાવતનો વાંસો ફર થી થાબ ો. બો યા:
‘મહાવત, ત ૂરે ૂર ામા ણકતા અને ખંતથી સેવા બ વી છે .
તાર માગણી ુજબ ું મહેનતા ં ફ ત એ માટે છે . પર ુ જે ભાવનાથી ત
એ સેવા બ વી છે . અને ઔડા જેવી નદ ષ ીની જદગી બચાવવામાં
જે ર તે ત સહાય કર છે , તે માટે આ હાથી જ હુ તને ભેટ આપવા મા ું
છુ . મને આશા છે કે ું તે વીકારશે.’
ફોગ તરફની આ ઉદાર ભેટનો મહાવતને એકદમ યાલ આ યો
નહ . તે અવાક્ બનીને જોઈ ર ો. પર ુ મા લકની આ ઉદાર અને
લાગણીભીની વાતથી પાસપટ ુ ુશ ુશ થઈ ગયો. એ બોલી ઊ ો:
‘અ ભનંદન! ભાઈ મહાવત! અ ભનંદન છે તને. મારા મા લક
તરફની આવી ુંદર ભેટ ું વીકાર લે. કૌની બહુ જ ઉમદા ાણી છે . ત
તથા કૌનીએ ઔડા ઉપરાત અમારા સૌની જદગી બચાવી છે . એનો
બદલો તો વાળ શકાય તેમ નથી, પર ુ કૌનીને કારણે ું અમને યાદ કરતો
રહેશે એવી અમને ખાતર છે . ઔડાને કારણે અમે પણ તને યાદ કરતાં
રહ ું.’
ભારે કમત ૂકવીને આ અં ેજ મહાશયે ખર દેલો હાથી તેઓ આ
ર તે પોતાને બ સ તર કે આપી ર ા હતા, તે વાત મહાવતને હવે
સમ ઈ. આનંદથી તે ચ ચયાર પાડ ઊ ો:
‘અરે સાહેબ! તમે તો મા નસીબ પલટ ના ું.’
‘હા! અ યારથી આ હાથી હવે તારો બને છે . ત કરેલી ઉમદા
સહાય અને બતાવેલી હમતની સરખામણીમાં આ ભેટની કોઈ વસાત
નથી. તને અને તાર સેવાને અમે વનભર યાદ કરતાં રહ ું.’ ફોગ
ગળગળા અવાજે બોલી ર ા. બોલતી વખતે એમની નજર સતત ઔડા

ી ે ૌ ી ે ો ી
તરફ હતી. તરત જ મહાવત સાથે પાસપટ ુ કૌની પાસે ગયો. હાથી પણ
હવે આ સૌને ઓળખી ગયો હતો. પાસપટ ુએ એની ૂંઢ ઉપર હાથ
ફેર યો. ખાંડના ટુકડાઓ ૂંઢ ઉપર ૂક ને ઉમળકાથી બો યો,’ખાઈ લે!
કૌની! આ ખાઈ લે! આ તારે માટે જ છે .તારે કારણે જ અમે સૌ અ યારે
હેમખેમ છ એ.’
કૌની પણ ુશ થઈ ગયો હોય તેમ લા ું. પોતાની ૂંઢમાં
પાસપટ ુને બેસાડ ને ચો કય . ણમા નો એ સંગ સૌ માટે એક
ુખદ વદાય સમારભ બની ગયો.
ગાડ ઊપડવા માટેની હ સલ થઈ. ઝડપથી સૌ પોતપોતાની
બેઠકમાં ગોઠવાયા. ણ ઉપરાત હવે ઔડા સ હતના ચાર ુસાફરો સાથે
ગાડ એ અલાહાબાદ ું લૅટફૉમ છો ું. ૂવ દશામાં બનારસ તરફ એ
દોડતી થઈ. બનારસ અહ થી શી માઈલ દૂરના અંતરે હ ું. યાં પહ ચતા
બેથી ણ કલાક થાય. યાં પહ ચતા ુધીમાં ઔડા ૂણપણે ઘેન ુ ત થઈ
ગઈ. ચોવીસ કલાક અગાઉ ઘેન ુ ત અધબેભાન અવ થામાં એને
પલા ના મં દર તરફ ધકેલવામાં આવી રહ હતી, તે થ ત ું ઝાં ું ચ
એની નજર સામે તરવર ર ું હ ું. પર ુ અ યારે તે મ ભાવે એના તરફ
જોઈ રહેલા ણ વદેશીઓની વ ચે રેલગાડ ના ડ બામાં હતી. એનામાં
હમત આવી. પ અં ે શ દોમાં ણે ું અ ભવાદન ક ુ. સામેથી પણ
એવો જ તભાવ સાંપ ો.
ુંબઈમાં જ ઉછરેલી ઔડા દેશમાં ચા ુ થયેલી રેલગાડ થી
પ ર ચત હતી. તેણે પોતાની થ ત બાબત ો ૂ ા. સર ા સસ
કોમાટ એ હાથી ઉપરની સવાર થી શ કર ને રેલસવાર ુધીની ઘટનાઓ
વગતવાર જણાવી. એ દર મયાન ફોગ પોતાની કૃ ત માણે મૌન બેઠા
ર ા. પાસપટ ુ મરક-મરક હસતો ર ો. ા સસે જણા ું કે ૂ ર ઓ
તથા સં ીઓ તરફથી મોતનો ભય હોવા છતાં ફોગ મહાશયના નધાર તથા
પાસપટ ુના છે લી ઘડ ના યાસને કારણે જ તેને બચાવી શકાઈ હતી.
વદેશી મ ોની વ ચે હવે સલામત હોવા છતાં ઔડાની આંખોમાં હ
ભય તરવરતો હતો. આંખોમાં આં ુ સાથે એણે ણેનો આભાર મા યો.
ા સસે તેને આ ાસન આ ું, ક ું કે તે દુ:ખદ વ ું હવે ૂ થઈ ગ ું
હ ું. તે હ સં ૂણ સલામત ન હતી, છતાં સલામત હાથોમાં હોવા ું પણ
જણા ું. ા સસે અગાઉ ફોગને જણા ું હ ું, તેના અ ુસંધાનમાં ફોગે
ચો સ નણય લીધો હતો. ઔડા એ સમયે તો ભયથી થરથરતી જ રહ .
પર ુ હદુ તાનની ધરતી ઉપર એની સામે હવે પછ જે ભય હતો તે અંગે
ઔડાને સચેત કર . જણા ું કે પોતે કોલકાતા થઈને તરત જ હ ગક ગ
જતી ટ મરમાં જવાના હતા. ઔડા પણ જો હદુ તાનનો કનારો છોડવા
તૈયાર હોય તો હ ગક ગ ુધી લઈ જવાની તૈયાર બતાવી. ઔડા માટે
એનાથી વ ુ સારો બીજો કોઈ વક પ હતો જ નહ . તેણે હા પાડ . તેના
ે એ ોઈ ં ો ે
જણા યા માણે એના દૂરના કોઈ સગા હ ગક ગમાં મોટા વેપાર હતા.
હદુ તાનથી ઘણે દૂરના એ થળે અં ેજોની વસાહત હતી. પોતાના
પારસી સંબંધીના ઘરમાં સં ૂણ સલામતીથી રહ શકે તેમ હ ું.
પાછલે પહોરે ગાડ બનારસના ટેશને ઊભી રહ . સર ા સસ
કોમાટ એ અહ જ ઊતરવા ું હ ું. બનારસ શહેર સંબંધમાં અનેક તની
પૌરા ણક કથાઓ લોકોમાં ચ લત હતી. એ માણે હદુઓ માટે
પ વ તમ મના ું દેવનગર કાશી વગ અને ૃ વીની વ ચે વસે ું હ ું. એના
થાને જ બનારસ શહેર બ ું હ ું. ગંગાનદ ને કાઠે વસેલા આ શહેરને
કેટલાક લોકો ૂવ ું એથે સ કહેતા હતા. રેલગાડ શહેરના સીમાડેથી
દાખલ થઈ, યારથી પાસપટ ુ રેલમાગની બંને બાજુ નાં મકાનો વગેરે જોઈ
ર ો હતો. નાનાં મોટા મકાનો, ઝૂપડા તથા સાંકડા ર તાઓ અને
માણસોની ભીડથી ભરેલા આ શહેરમાં એને દેવનગર કે એથે સ જે ું કાઈ
જ જણા ું નહ .
ગાડ લૅટફૉમ પાસે ઊભી રહેતાં જ સર ા સસ ોમાટ એ બંને
મ ો તથા ઔડાની વદાય લીધી. આ ર તે નાસભાગ કરતાં નહ . પર ુ
લાંબો સમય શાં તથી રહ શકાય તે ર તે ફર થી હદુ તાન આવવા અને
પોતાના મહેમાન બનવા તેણે ફોગને આમં ણ આ ું. ઉમળકા સાથે હાથ
દબાવતાં ફોગે એ આમં ણનો વીકાર કય . પોતાને સળગતી ઉપરથી
બચાવનારા ચાર માણસો પૈક ના પારસી મહાવતે અલાહાબાદના ટેશને જ
વદાય લીધી હતી. તે સમયે ઔડા બેભાન અવ થામાં હતી. એ માણસ
પણ પારસી હતો, તે હક કત ા સસે એને જણાવી હતી. તેનો આભાર
માની શક ન હતી તેનો ઔડાને અફસોસ હતો, પર ુ અ યારે તે વ થ
હતી. પોતાનો વ બચાવવામાં મદદ પ બનનાર આ ંબાજ ઑ ફસરનો
તેણે દય ૂવક આભાર મા યો. ભીની આંખો સાથે ઔડાએ તેને અલ વદા
કયા. ફોગનો સેવક પાસપટ ુ અ વ થ મગજનો ઘનચ ર હોવાની છાપ
ા સસના મનમાં હતી. સેવકની નાદા નયતભર હરકતોથી ચેતતા રહેવાની
ફોગને એણે સલાહ પણ આપી હતી. પર ુ ઔડાને બચાવવામાં સેવકે જે
કુ નેહ અને હમતથી કામ ક ુ હ ું, તેનાથી ા સસ ભા વત બની ગયા
હતા. પોતે સૈ યના એક ઉ ચ અફસર હોવા છતાં, ફોગના એ સેવકને
તેમણે ઉમળકાથી ગળે વળગા ો. શહેરથી દૂરના થળે આવેલી
છાવણીમાં એણે જવા ું હ ું. યાં જવા માટે એમણે લૅટફૉમ છો ું અને
આ બાજુ ગાડ કોલકાતાની દશામા દોડતી થઈ.
ગાડ હવે બહાર ાંતમાં, ગંગા નદ ને સમાંતર રહ ને ૂવમાં દોડવા
લાગી. રેલમાગની બંને બાજુ એ દૂર દૂર ુધી ઘ , જવ તથા મકાઈનાં
ખેતરો લહેરાઈ ર ાં હતાં. ગાડ અવારનવાર જગલ વ તારમાં થઈને
પસાર થતી હતી. ન કમાં ગંગા નદ ના કાઠાઓ ઉપર મગરમ છોનાં ટોળાં
પાણીની બહાર નીકળ તડકો માણી ર ાં હતાં. ાંક ાંક હાથીઓનાં
ો ં ી ં ં ે ં ં ૌ ી ે ં
ટોળાં પાણીમાં ડા કરતાં દેખાતાં હતાં. બૌ ધમની થાપના આ દેશમાં
થઈ હતી, પર ુ સનાતની ા ણો ું અ યારે ભારે વચ વ જણા ું હ ું.
જગતના સજનહાર બ ા, પાલનહાર વ તથા ક યાણકાર શવના
આ ભ તો ઠડ ની પરવા કયા વના નદ માં ઊભા રહ કોઈક કારની
ધા મક યા કરતા જોવામાં આ યા. અં ે રાજની સાથે તી ધમ
તથા નવી સં કૃ ત ું પણ અહ આ મણ શ થ ું હ ું. વાહન તેમજ
સંદેશા યવહારનાં અનેક નવાં સાધનોનો ઉપયોગ શ થયો હતો. પ મી
જગતના આચાર વચારો ું આગમન શ થ ું હ ું, છતાં આ ા ણોના
વન ઉપર એની કોઈ અસર જણાતી ન હતી.
એકધાર ગ તથી હવે દ ણ ૂવમાં આગળ દોડ રહેલી ગાડ ની
બંને બાજુ ની દુ નયા પણ એટલી જ ગ તથી પાછળ ખસી રહ હતી.
ારેક એ જનમાંથી નીકળતા કાળા ુમાડા તથા ૂસવાટા સાથે બહાર
ફકાતી વરાળની આડશથી એ દુ નયા વારવાર ઢકાઈ જતી હતી. એને
કારણે અનેક જોવાલાયક થળો અને નગરો ગાડ માંના ુસાફરો જોઈ
શકતા ન હતા. ફોગ, પાસપટ ુ તથા ઔડાની નજર બાર બહાર ડોકાતી
હોવા છતાં તેઓ ઘ ંબ ું જોઈ શ ાં નહ . બહારના એક સમયના
રાજવીએ બાંધેલો ુપા નનો ભ ય ક લો, ગાઝ ુરનાં અ રનાં
કારખાનાંઓ, ગંગા નદ ના કાઠા ઉપર જ બંધાયેલી લોડ કોનવો લસની
સમા ધ, બકસરનો ક લો તથા અફ ણના વેપાર ું મોટુ મથક કહ શકાય
તે ું પટણા શહેર - એ બધાં થળો ુમાડાના આવરણ પાછળ ઢકાયેલાં
હતાં. આ વ તાર ું મ ઘીર શહેર તો એના લોખંડનાં કારખાનાંઓ તથા
અં ેજોની મોટ વ તીને કારણે ટનના માંચે ટર તથા બ મગહામ સાથે
સરખાવા ું હ ું. ચા આકાશમાં રાત દવસ ુમાડા ઓકતી એની
ચમનીઓ પણ એમને જોવા મળ નહ . એ જનના ુમાડાની ગેરહાજર
હતી યારે આગળના વ તારોમાં આવેલાં ગૌર, ુ શદાબાદ તથા બર ાન
જેવા શહેરો જોઈ શકાયાં. એના સરકાર મકાનો ઉપર લૅ ડનો
રા વજ- ુ નયન જેક ફરકતો જોવામાં આ યો. પોતાના દેશના વજને
એ ર તે અહ દૂર ુદૂરનાં નગરોમાં ફરકતો જોઈને પાસપટ ુને આનંદ થયો.
દર મયાન રા ીનાં અંધારા ધીમે ધીમે ઊતરવા લા યાં. ડ બામાં
વીજળ ની બ ી ું અજવા ં ુ હ ું, પર ુ બાર બહારની દુ નયામાં સાવ
અંધા હ ું. કપાટમે ટના આ ણે ુસાફરો શાંત હતા, પર ુ કોલકાતા
તંરફ ધસી રહેલી ગાડ નો ધમધમાટ અવાજ ચા ુ હતો. આ અવાજથી
ચમક ગયેલાં જગલી ાણીઓનો ચ કાર અવારનવાર કાને પડતો. ઘ
આવે કે ન આવે, કપાટમે ટની લાંબી બેઠકો ઉપર આડા પડવા સવાય આ
ણે ુસાફરો બી કોઈ જ ૃ કર શકે તેમ ન હ ું.
સવારે સાત વાગે એના ન ત સમયે ગાડ કોલકાતા હાવડાના
ટેશનમાં દાખલ થઈ. અહ થી આગળ હ ગક ગ જવા માટેની ટ મર
ો ે ે ઊ ી ો ો ં ે
બપોરે બાર વા યે ઊપડવાની હતો. કોલકાતામાં ફરવા કે ખર દ કરવા
ફોગ પાસે પાંચ કલાકનો સમય ફાજલ હતો.
 ૧૪
ુનો અને સ
પ ચીસમી ઑ ટોબરનો દવસ ઊ યો. ફ લયાસ ફોગ, તેના સેવક
નપાસપટ ુ તથા ચોવીસ કલાક પહેલાં જ સળગતી ચતા ઉપરથી
બચાવી લેવાયેલી ઔડાને લઈને રેલગાડ સવારે સાતના ટકોરે કોલકાતા-
હાવડાના ટેશનમાં દાખલ થઈ. ગાડ લૅટફૉમ પાસે ઊભી રહેતાં જ
પોતાની કૃ ત માણે કૂ દકો માર ને પાસપટ ુ બહાર નીકળ આ યો.
અલાહાબાદથી ઊપડેલી ગાડ ું આ છે ું ટેશન હ ું. હ ગક ગ માટેની
ટ મર અહ થી પાંચ કલાક બાદ બપોરે બાર વા યે ઊપડવાની હતી.
ફોગને કોઈ જ ઉતાવળ ન હતી. હ શાર રક નબળાઈ અ ુભવતી
ઔડાને પણ સાચવીને ઉતારવાની હતી. હળવાશથી બંને લૅટફૉમ ઉપર
ઊતયા.
પલા ના મં દરના ાંગણમાં રાતભર ચાલેલા ઘમસાણના
આઘાતમાંથી ઔડા હ સં ૂણપણે બહાર આવી ન હતી. ફોગનો ઇરાદો
વહેલીતકે સીધા બંદર ઉપર પહ ચી જવાનો હતો. યાં જઈ ઔડા માટે
ટ મરમાં આરામદાયી કૅ બન મેળવી લેવા ઉ ુક હતા. એની ઇ છા હતી
કે એવી વૈભવી કૅ બનના શાંત વાતાવરણમાં તે ઝડપથી વ થ બની ય.
હ તે હદુ તાનની ધરતી ઉપર જ હતી. ઔડા માટે આ થળ પણ
સલામત ગણી શકાય તેમ ન હ ું. હેર થળમાં એની હાજર જોખમી
બની શકે એવો ફોગને ભય હતો.
ગાડ ું આ છે ું ટેશન હ ું. બધા જ ુસાફરોઓએ અહ
ઊતરવા ું હ ું. પોતપોતાની ર તે ઊતર ને સૌ દરવા તરફ ચાલવા
લા યા. ફોગે પણ સેવક તથા ઔડાને લઈને બી ુસાફરોની સાથે
દરવા તરફ ચાલવા માં ું. એ લોકો દરવા ન ક આ યા. એ જ
વખતે એક પોલીસમેન આવીને તેમની સામે જ ઊભો ર ો. ફોગની સામે
જઈને ૂ ું:
‘આપ ું નામ મ ટર ફ લયાસ ફોગ છે ?’
‘હા. .’ ફોગે હળવાશથી જવાબ આ યો. છતાં અહ કોલકાતાના
રેલવે ટેશને પોતાને નામથી ઓળખના કોઈ હ ું, તેનાથી એને આ ય
જ ર થ ું.
‘તમાર સાથેનો આ માણસ તમારો નોકર છે ?’
‘હા .’

‘ ં ે ઈ ઈ ે ં ેએ ે
 ‘ઠ ક થ ું કે તમાર ુલાકાત થઈ ગઈ. તમારે બંનેએ માર સાથે
આવવા ું છે .’
પોતાને ઓળખનારો એ માણસ પોલીસમેન હતો, અને તેની સાથે,
તે કહે તે માણે જવા ું હ ું, તે ણીને ફોગે આ ય સાથે આઘાત
અ ુભ યો. પોલીસ રા યશાસનનો ત ન ધ હતો. એના તરફથી યારે
ૂછપરછ કરવામાં આવે યારે કાઈક ગંભીર બાબત હોવાની શંકા દરેકને
થાય. પર ુ એક લશમેન હોવા ું ફોગને ગૌરવ હ ું. સાચા અં ેજ માટે
દેશનો કાયદો શરોમા ય હોય એવી એની મા યતા હતા. પોલીસ સાથે
નરથક દલીલબા માં ઊતરવાને બદલે તેની ૂચના માણે તેની સાથે
ચાલવાની ફોગે તૈયાર કર . પર ુ પાસપટ ુ એવો સ ૃહ થ હોવાનો દાવો
કરે તેમ ન હ ું. તે ઉ બની ગયો. આ ર તે ટેશન ઉપરથી જ અ ણી
જ યાએ લઈ જવા ું કારણ ૂ ું. પોલીસને એના ુ સાની પરવા ન
હતી. કારણ આપવાને બદલે એણે પોતાના હાથમાંની દડૂ ક સેવકના નાક
પાસે અડાડ . ફોગને પણ સેવકની આ હરકત પસંદ ન આવી. પોલીસને
અ ુસરવામાં ડહાપણ હ ું, એમ જણાવી તેની પાછળ ચાલવા સેવકને
ૂચના આપી. પોલીસ તરફ જોઈને એણે ઔડા સંબંધમાં ુલાસો માં યો:
‘આ ી આપણી સાથે આવી શકે?’
‘વાંઘો નહ .’ પોલીસે સંમ ત આપી.
સૌને બહાર લઈ જઈ પોલીસે એમને બે ઘોડા જોડેલી પાલખી
ગાડ માં બેસા ા. શ આતમાં કાલી બ તી તર કે ઓળખાતા દેશી લોકોના
રહેણાંક વ તારમાંથી તેઓ પસાર થયા. એના સાંકડા અને બ માર
ર તાઓની બંને બાજુ ભાં યાં ૂ ાં ઝૂપડા તથા ખીચોખીચ નાનાં મકાનોની
હાર હતી. એમાં રહેતાં લોકોની દશા સાવ કગાળ હતી. એ વટાવીને
પાલખી ગાડ ગોર બ ત નામે ઓળખાતા ુરો પયન ભાગમાં દાખલ થઈ.
વ થ પહોળા ર તાઓની બંને બાજુ ઓકનાં ૃ ોની હાર ઉગાડવામાં
આવી હતી. ર તાને અડ ને વશાળ ચોગાન સાથેના ટના ુંદર અલગ
અલગ મકાનો ઊભાં હતાં. મકાનોની ચારે બાજુ બગીચા તથા ના ળયેર નાં
ઝુંડ હતાં. આમ તો સવારનો સમય હતો, છતાં ર તા ઉપર ુઘડ દેખાતા
ઘોડે વારો તથા ઘોડાગાડ ઓની અવરજવર શ થઈ હતી. એ વ તારને
છે ડે સરકાર ઑ ફસ જેવા લાગતા બેઠ દડ ના નીચા મકાન પાસે આવીને
પાલખીગાડ ઊભી રહ . પોલીસ પહેલાં ઊતય અને ફોગ વગેરેને પણ
ઊતરવા ૂચના આપી. પોલીસની પાછળ સૌ મકાનની અંદરના મમાં
દાખલ થયાં. હવે તેણે પોતા ું મ ખો ું:
‘જુ ઓ! આ કોટ ંુ મકાન છે . અહ ની કોટ ું કામકાજ સાડા આઠ
વા યે શ થાય છે . તમાર સામેનો કેસ બાજુ માં આવેલી કોટમાં ચાલશે.’

‘ ે ે ો ે ’ ં ે ે ે ં એ ’
 ‘શા માટે? કેવો કેસ?’ ું અહ અમે અ યારે કેદમાં છ એ?’
અકળાઈ ઊઠેલા પાસપટ ુએ ોની ઝડ વરસાવી.
કઈપણ જવાબ આ યા વના પોલીસ બાર ં બંધ કર ને ચાલી
ગયો.
બંધ મમાં બેઠેલાં આ ણે માણસો પોતપોતાના અલગ કારણોસર
ૂંઝાઈ ર ાં. ફોગ અ યારે સમયની સાથે દોડ ર ા હતા. મા ચાર જ
કલાકમાં હ ગક ગ જતી આગબોટ બંદર ઉપરથી ઊપડવાની હતી. કોટ-
કચેર ની આ આફત જો લાંબી ચાલી તો એમ ું સમયપ ક ખોરવાઈ ય
તેમ હ ું. ઔડાને લા ું કે તેને બચાવવાના કૃ ય માટે જ આ ભલા
માણસો તકલીફમાં ુકાયા હતા. રડમસ અવાજે તેણે ફોગને જણા ું:
‘સાહેબ! મને મારા નસીબ ઉપર છોડ દો. સળગતી ચતા ઉપરથી
તમે મને બચાવી તે એક ઉમદા કામ હ ું, પર ુ એ માટે તમને સ થઈ
રહ છે . હુ નથી ઇ છતી કે મારે કારણે તમે લોકો ુ કેલીમાં ુકાવ.’
પલા ના મં દરવાળો બનાવ તો હ આગલી રાતે જ બ યો
હતો. અને ગઈ રાત તો ગાડ ની ુસાફર માં જ વીતી હતી. એટલા ટૂ કા
સમયમાં એ બનાવ સંબંધી કોઈ ફ રયાદ અહ ની કોટમાં થાય, અને તે માટે
એમની સામેનો આ કેસ હોય એમ માનવા ફોગ તૈયાર ન હતા. વધવાને
તેની મર વ સતી થવા ફરજ પાડવા ું કૃ ય અહ ના કાયદા માણે
ુનો બને તેમ હ ું. ઔડાને એવા અરેરાટ ભયા ૃ ુમાંથી બચાવવામાં
કોઈ જ કાયદાનો ભંગ થતો ન હતો એવો ફોગને વ ાસ હતો. ફ રયાદ
પ ે ચો સપણે કોઈક કારની ગેરસમજ થઈ હતી, એમ એણે મા ું.
ગમે તેમ થાય તોપણ ફોગ ઔડાને અહ મોતના ુખમાં ફર થી ધકેલવા
જરાય તૈયાર ન હતા. તેને હ ગક ગમાં સલામત થળે લઈ જવા સવાય
બીજુ કોઈ પણ પગ ું ભરવા ું તે વચારે તેમ ન હ ું. પાસપટ ુ પણ
વલંબ માટે અકળાતો હતો.
‘આપણી ટ મર બાર વાગે ઊપડે છે . તે જો ૂ ા તો બી
ટ મર ુધી વાટ જોવામાં દવસો નીકળ ય તેમ છે .’
‘તમે બંને હવે માર ચતા કરવા ું છોડો. આપણે સમયસર ટ મર
ઉપર પહ ચી જઈ ું. જોઈએ તો ખરા કેવા ુના માટે આપણી સામે આ
કેસ ચાલવાનો છે ?’ ફોગે ઠાવકાઈથી જણા ું. જોકે એને પોતાને પણ
ખાતર ન હતી. સાથીઓને શાંત કરવા એણે આ ાસન આ ું, પર ુ એને
પોતાને જ એ શ દો બોદા લાગતા હતા.
સાડા આઠ થવામાં પાંચ મ નટ બાક હતી, યારે એમને બાજુ માં
જ આવેલા કોટના મમાં લઈ જવામાં આ યા. બી પણ અનેક
દેશી વદેશી માણસો યાં બેઠા હતા. આરોપીઓ માટેના પાંજરામાં એમને

ે ં ં ો ો ો ં
બેસાડવામાં આ યા. ઘ ડયાળમાં સાડા આઠનો ટકોરો થતાં જ
યાયાધીશની ચે બર ું બાર ં ઊઘ ું. યાયદડ પકડ ને આગળ ચાલતા
છડ દારે યાયાધીશના આગમનની છડ પોકાર . કોટ મમાં બેઠેલા સૌ
ઊભા થઈ ગયા. બેઠ દડ ના ત બયતદાર યાયાધીશ મમાં દાખલ થયા
અને ડાયસ ઉપર પોતાની બેઠક સંભાળ . આરોપીના પાંજરામાં ફોગ
વ થતાથી બેઠા હતા. ચતા ુર પાસપટ ુની નજર સતત ઘ ડયાળના
કાટા ઉપર મંડાયેલી હતી. એને લાગ ું હ ું કે ઘ ડયાળના કાટા ૂરપાટ
ઝડપે દોડ ર ા હતા. પોતાને કારણે જ ફોગ તથા પાસપટ ુને આરોપીના
પાંજરામાં બેસવાનો વખત આ યો, એવો વચાર કરતી ઔડા રડમસ ચહેરે
ની ું મ રાખીને બેઠ હતી.
‘પહેલો કેસ?’ યાયાધીશે કોટ કાયવાહ શ કરવા ૂચના આપી.
‘ ફ લયાસ ફોગની સામેનો છે .’ બાજુ માં બેઠેલા લાક કેસના
કાગળો હાથમાં લઈને જણા ું.
‘હુ ફ લયાસ ફોગ છુ .’ પોતાની સામેના કેસ વહેલી તકે ચલાવવા
આ ુર હોય તે ર તે ફોગ ઊભા થઈને બો યા: ‘ ન પાસપટ ુ કોણ છે ?’
‘હુ છુ .’ કહ ને સેવકે પોતાની હાજર ન ધાવી.
‘સરસ.’ બંને તરફ જોઈને યાયાધીશ બો યા, ‘તમાર સામે
ુના હત કૃ ય કરવાનો આરોપ છે . ુંબઈ તરફથી આવતી ગાડ માં બે
દવસથી તમાર રાહ જોવાય છે .’
‘ ુનેગાર! ુનો કરવાનો અમાર સામે આરોપ?’ કેવો ુનો? ારે
કય ?’ પાસપટ ુ અકળાઈ ગયો. ુ સામાં આવી એણે ોની મારો
ચલા યો.
‘તમને હમણાં જ જણાવવામાં આવશે.’ યાયાધીશ ઠડા અવાજ
સાથે બો યા.
‘હુ લૅ ડનો નાગ રક છુ . નાગ રક તર કે મારો અ ધકાર છે કે…’
ફોગે ઊભા થઈને બોલવા માં ું. પર ુ તેને અટકાવીને યાયાધીશે જ
વા ૂ ક ુ.
‘તમને પકડનાર પોલીસે તમાર સાથે કોઈ દુ યવહાર કે બળજબર
કર હતી કે કેમ તે મારે તમને ૂછ ું જોઈએ.’ યાયાધીશે આરોપીના
અ ધકાર ું સમથન ક ુ.
‘પોલીસે તમાર સાથે બળજબર કે ખરાબ વહેવાર કય હતો કે
કેમ તે હુ ણવા મા ું છુ .’
‘ના સાહેબ! જરાય નહ .’ ફોગે જવાબ આ યો.

‘ ે ો ે ે ી ે’ એ
 ‘ઠ ક છે . તો હવે કેસની કાયવાહ આગળ ચાલશે.’ બરાબર એ જ
વખતે બાજુ ના મ ું બાર ં ુ ું. લાંબા ઝ ભા પહેરેલા ણ
ૂ ર ઓને અદાલતખંડમાં લાવવામાં આ યા. એમને જોઈને પાસપટ ુ
તરત જ મોટેથી બોલી ઊ ો:
‘બરાબર છે . આ તે જ બદમાશ ૂ ર ઓ છે , જેઓ આપણી
સાથેની ઔડાને વતી સળગાવી ૂકવા યાસ કરતા હતા.’
સા ીઓ માટેની પાટલીઓ ઉપર ૂ ર ઓને બેસાડવામાં આ યા.
તરત જ કેસના કાગળો હાથમાં લઈને લાક આરોપના ું વાંચવા માં ું. એ
માણે ફ લયાસ ફોગે અને તેના નોકર ન પાસપટ ુએ હદુઓના
મં દરમાં અન ધકૃ ત ર તે વેશ કર ને હદુઓની ધા મક ભાવનાને આઘાત
પહ ચે તે ું ગેરકૃ ય ક ુ હ ું.
‘તો તમે બંને આરોપીઓએ તમાર સામેનો આરોપ સાંભ ો?’
યાયાધીશે ફોગ તરફ જોઈને ૂ ું.
‘હા . અને હુ તેનો વીકાર ક છુ .’ ફોગે પોતાની ઘ ડયાળ તરફ
જોઈને કોટને જણા ું.
‘ ું તમે આ આરોપો ક ૂલ રાખો છો?’ યાયાધીશે આ યથી
ૂ ું.
‘હા. હુ મારા ુનાનો એકરાર ક છુ . પર ુ એ સાથે આશા રા ું છુ
કે આગલી રા ે પલા ના મં દરમાં આ ૂ ર ઓ ું કરવા માગતા હતા,
તે હક કત પણ તેઓ નામદાર કોટને જણાવશે.’
ફોગનો આ તઆ ેપ સાંભળ ને ૂ ર ઓ એકબી ની સામે
જોવા લા યા. આ માણસ ું કહ ર ો હતો, તે આ ૂ ર ઓની
સમજમાં આવ ું ન હ ું. પાસપટ ુને આ સાંભળ ને ચાનક ચઢ . તે પણ
મોટેથી બોલવા લા યો, ‘મારા મા લકની વાત સાચી છે . ગઈકાલે રા ે
પલા ના મં દરમાં આ ૂ ર ઓ બી લોકો સાથે મળ ને એક. ીને
વતી બાળ ૂકવાનો યાસ કરતા હતા.’
પાસપટ ુની આ વાત સાંભળ ને યાયાધીશને પણ આ ય થ ું.
પોતાની સામેનો આવો તઆપે સાંભળ ને ણે ૂ ર ઓ ત ધ થઈ
ગયા.
‘ ીને વતી બાળ કૂ વાનો યાસ?’ યાયાધીશ ુરશીમાંથી
અડધા ઊભા થઈ ગયા. ‘કોણ ી? એને બાળ ૂકવાનો યાસ? અને તે
પણ ુંબઈમાં?’
‘ ુંબઈ? આ વાતમાં ંબ
ુ ઈ ાં આ ું?’ આ ય પામવાનો વારો
હવે પાસપટ ુને પ ે હતો. છે લા અડતાળ શ કલાકની દોડાદોડ માં
ં ઈ ં ો ે ી ો ો
 ુંબઈના મં દરવાળો બનાવ તે સાવ ૂલી ગયો હતો.
‘હા હા! ુંબઈમાં. પલા ના મં દરની વાત અહ થતી નથી. પર ુ
ુંબઈના મલબારહ લના મં દરમાં બનેલા બનાવની વાત છે .’ યાયાધીશે
પ તા કર .
‘ યાંના મં દરને તમે અપ વ કર હદુઓની લાગણીને ઠેસ
પહ ચાડ હતી. આ ર ા તેના ુરાવા.’ એટ ું બોલીને કોટના લાક કોટ
સમ પાસપટ ુના બંને જોડા રજૂ કયા. સા ી તર કે સામે ઊભેલા ણ
ૂ ર ઓને પાસપટ ુ બરાબર ઓળખી શ ો. એમની પકડમાંથી ભાગી
છૂટવાના યાસ દર મયાન જ એના જોડા મં દરના પ રસરમાં નીકળ ગયા
હતા. એ જોડાને યાં જ રહેવા દઈને એ ટેશને પહ ચી ગયો હતો. જોડો
જોઈને મા લક અને સેવક બંનેને ુંબઈના મં દરવાળો બનાવ એકદમ યાદ
આ યો. પાસપટ ુ બરાડો પાડ ઊ ો:
‘અરે! આ તો મારા જોડા છે !!! એના વના મને કેટલી ુ કેલી
પડ ?’
ફોગને હવે સમજ પડ . ુંબઈના મં દરમાં પાસપટ ુએ કરેલા
પરા મ સંબંધી એ કેસ હતો. દેશને પ મ છે ડન ે ા ુંબઈમાં બનેલા
કહેવાતા ુના માટેનો કેસ છે ક ૂવ છે ડન
ે ા કોલકાતા શહેરની આ કોટમાં
કરવામાં આ યો, અને તેના ૂરાવા માટે આરોપીના જોડા પણ અહ રજૂ
કરવામાં આ યા હતા. તે જોઈ બંનેને આ ય થ ું. બંને ૂંઝાઈ ગયા.
ફોગ અને તેના સેવકને લઈને ુંબઈના ટેશનેથી ગાડ ઊપડ , તે
પહેલાં ગાડ ના ડ બા પાસે એમની વ ચે થયેલી વાતચીત ડટે ટવ ફ સે
સાંભળ હતી. હદુઓના મં દરમાં એ ર તે વેશ કરવા ું કૃ ય અહ ના
કાયદા માણે ુનો બન ું હ ું. એ ુનો અહ ની ધરતી ઉપર જ બ યો
હતો. અહ ની કોટને એ માટેનો કેસ સાંભળવાની હકૂ મત હતી. લંડનની
બૅ કમાં થયેલી ૂંટના આરોપીને તે માટે ભલે અહ પકડ ન શકાય, પર ુ
મં દરમાં બનેલા ુના માટે જ રથી પકડ શકાય તેમ હ ું. વળ મા લકના
નોકરે તેની ફરજના સમય દર મયાન કરેલાં ગેરકૃ ય માટે એનો મા લક પણ
અહ ના કાયદા માણે જવાબદાર બનતો હતો. બંને આરોપીઓ વ
સા ીઓ મેળવવા તથા ુરાવા શોધવા માટે થોડા કલાક માટે ુંબઈમાં
રોકાઈ જવા ું ડટે ટવને જ ર લા ું. ગાડ માં બેસવાને બદલે તે સીધો
મલબારહ લના મં દરે પહ યો. એક વધમ પરદેશીએ મં દરને અપ વ
ક ુ, એ બનાવ તાજો જ હતો. વદેશીને પકડનારા ણે ૂ ર ઓ યાં
હાજર જ હતા. પાસપટ ુના જોડા પણ યાં જ હતા.
ફ સે એ ૂ ર ઓને સમ ું કે હદુ મં દરને એ ર તે અપ વ
કરવા ું કૃ ય ગંભીર ુનો હ ું. એના આરોપી સામે પગલાં લેવાની
બાબતમાં ટશ સરકાર ઘણી જ ગંભીર હતી. એ કેસમાં આરોપીને
ો ે ે એ ી એ ે ઓ ે ી ં
ચો સપણે સ થશે એની એણે ૂ ર ઓને ખાતર આપી. વ ુમાં
લોભન પણ આ ું કે, આરોપી પાસેથી તેમને સા એ ું વળતર પણ
મળ શકશે. ડટે ટવને ખચ કોલકાતા જવાની, અને આરોપી પાસેથી
વળતર મળવાની આશાથી ૂ ર ઓ ફ સની ૂચના માણે ફ રયાદ
કરવા તૈયાર થયા. યારબાદ મળ શકતી ગાડ માં ડટે ટવોએ ણેને
લઈને કોલકાતા તરફની ુસાફર શ કર .
કો બી ગામ પાસેથી હાથીની સવાર અને ઔડાને બચાવવાની
કામગીર ને કારણે ફોગને કોલકાતા પહ ચવામાં ચોવીસ કલાકનો વલંબ
થયો હતો. ફ સ અને ૂ ર ઓ પાછળની ગાડ માં નીક ા હતા, છતાં
ફોગ કરતાં તેઓ વહેલા કોલકાતા પહ ચી ગયા હતા. અહ આવીને ફ સે
તરત જ કાયવાહ શ કર . હદુ તાનની ધરતી ઉપર બનેલા ુનાના
સા ીઓ તથા ુરાવા યાયાધીશ સમ રજૂ કર ને ફ સે બંને
આરોપીઓની ધરપકડ ું વોરટ મેળ ું. પર ુ ુંબઈથી આગલે દવસે
આવેલી ગાડ માં જે ટલમેન જેવો દેખાતો કોઈ માણસ અહ ઊતય
હોવાના કોઈ સગડ ડટે ટવ મેળવી શ ો નહ . આરોપી અંગે કોઈ જ
મા હતી નહ મળતાં નરાશ થયો. યારબાદ આવનાર ગાડ માં તે આવશે,
એવી આશાથી તે જ તમામ ગાડ ઓ ઉપર તપાસ કરતો ર ો. ચોવીસ
કલાક બાદ આવેલી ગાડ માંથી ફોગ અને તેના સેવકને એણે ઊતરતા
જોયા, યારે એને લા ું કે એ ું નસીબ હવે જોર કર ર ું હ ું. છતાં એ
બે જણાની સાથે એક ીને જોઈને ડટે ટવ ૂંઝાયો. એ ી કોણ હશે?
ફોગની સાથે શા માટે જોડાઈ હશે? ાંથી જોડાઈ હશે? વગેરે અનેક
ો એના મનમાં ઊભા થયા. પર ુ એની તા કા લક જ રયાત ફ લયાસ
ફોગની હતી. તેને જોતાં જ સાથેના પોલીસને ઇશારો કય . એણે આપેલી
ૂચના માણે પોલીસ, ફોગ વગેરેને કોટના મકાનમાં લઈ આ યો.
મં દરના બનાવવા સાથીઓ તર કે ૂ ર ઓને લઈને ડટે ટવ
ફ સ ુંબઈથી નીક ો, યાં ુધી યાંની પોલીસ ઑ ફસમાં ફોગની
ધરપકડ કરવા માટે ું વોરટ આ ું ન હ ું. યાંથી નીકળતાં પહેલાં એણે
પોલીસને ૂચના આપી કે એની ગેરહાજર માં એ ું વોરટ આવે, તો
કોલકાતાની પોલીસ ઑ ફસે ટે લ ાફથી મોકલ ું. હવે એણે એવા વોરટની
કોલકાતામાં તી ા કરવાની હતી. મં દરને અપ વ કરવાના કેસમાં ફોગને
સ કરાવવા કરતાં, એને વ ુ રસ તેને અહ કોલકાતામાં વ ુ સમય રોક
રાખવાનો હતો. એ પોતે પણ કોટમાં હાજર હતો. પર ુ એને ઓળખી શકે
તેવા પાસપટ ુની નજરથી દૂર રહેવા ું એને માટે જ ર હ ું. તેની નજરે ન
ચઢ જવાય, એ ર તે ફ સ દૂરના ૂણામાં ઊભો હતો અને સફળતાના
સંતોષ સાથે કોટની કાયવાહ જોઈ ર ો.
પોતાના જોડા જોઈને ૂમ પાડ રહેલા પાસપટ ુ તરફ
યાયાધીશ ું યાન ખેચા ું. એને ખાતર થઈ ગઈ કે આ માણસે જ મં દરને
ં એ ે ી ં
 ક ુ હ ું. તરત જ એણે ફર થી ૂ ું:
‘તમને જણાવવામાં આવેલો આરોપ તમને ક ૂલ છે ?’
‘હા સાહેબ. અમે અમાર જવાબદાર વીકાર એ છ એ.’
ફોગે ઠડા દમાગથી જવાબ આ યો.
આરોપીઓએ ુનાની ક ૂલાત કરતાં કોટ ું કામ સરળ બ ું. કોઈ
સા ી કે અ ય ુરાવા રજૂ કરવાની જ ર જ રહ નહ . યાયાધીશે આ
ક ૂલાતને આધારે તરત જ પોતાનો ુકાદો આ યો.
‘ લશ કાયદો હદુ તાનના તમામ ધમના લોકોની ધા મક
ભાવનાની સમાન ર તે અને સ તાઈથી ર ા કરવા માટે તબ છે .
પાસપટ ુ નામના આ આરોપીએ ૨૦મી ઑ ટોબરના રોજે, ુંબઈમાં
મલબારહ લ ઉપર આવેલા હદુઓના મં દરમાં અન ધકૃ ત ર તે વેશ કર ,
મં દરની પ વ તાને કર હતી, એવા આ ેપનો એણે માર સમ
વીકાર કય છે . એના આ અ ય અપરાધ બદલ એને પંદર દવસની
સાદ કેદની સ તથા ણસો પાઉ ડનો દડ કરવામાં આવે છે .’
‘ ણસો પાઉ ડનો દડ?’ પાસપટ ુ રડમસ અવાજે ચ કાર કર
ઊ ો. પંદર દવસની કેદની સ કરતાં પણ ણસો પાઉ ડ જેટલી મોટ
રકમના દડ ું એને વ ુ મહ વ હ ું. ‘શાં ત ળવો.’ હવે ુનેગાર હેર
થયેલા પાસપટ ુને યાયાધીશે ચેતવણી આપી. વ ુમાં ુનેગારના મા લકની
મા લક તર કેની જવાબદાર ના સંબંધમાં યાયાધીશે જણા ું, ‘ ુનેગાર
પાસપટ ુએ કરેલા ુના હત કૃ ય સંબંધમાં એના મા લક ફ લયાસ ફોગે
સીધી ર તે સંમ ત આપી હોવાનો કોઈ આ ેપ નથી. આમ છતાં પોતાની
નોકર ના સમય દર મયાન નોકરે કરેલા ુના હત કૃ યને મા લકે અણદે ું
ક ુ હ ું. એ સંજોગોમાં નોકરના એ કૃ ય માટે એના મા લક ફ લયાસ
ફોગને પણ જવાબદાર ગણવામાં આવે છે . એ માટે આરોપી ફોગને એક
અઠવા ડયાની કેદની સ તથા એકસો પચાસ પાઉ ડનો દડ કરવામાં
આવે છે .’
ડટે ટવ ફ સ એ સમયે કોટ મના એક ૂણામાં જ ઊભો હતો.
બંને આરોપીઓને ફટકારવામાં આવેલી સ સાંભળ ને તે ુશ થયો.
બે ણ દવસમાં જ લંડનથી ફ લયાસ પોગની ધરપકડ કરવા માટે ું વોરટ
આવી જવાની એને ખાતર હતી. આ સ થવાને કારણે ફોગે તો હવે
એક અઠવા ડયા માટે જેલમાં જ રહેવા ું હ ું.
ફોગ આ સ સાંભ ા બાદ પણ પોતાની જ યાએ શાં તથી બેઠા
ર ા. મ પર અફસોસનો કે આતંકનો કોઈ જ ભાવ દ શત કયા વના
થત ની જેમ જ બેઠા હતા. પાસપટ ુ કપાળ કૂ ટતો હતો. કોઈ પણ
જ ર વના પોતે કરેલી ૂખામીને કારણે એના મા લકને ભારે ુકસાન થ ું
ં ી ો ી ે ેઓ એ ે ો
હ ું. અઠવા ડયાની સ ભોગવીને તેઓ એકલા ુસાફર શ કરે, તોપણ
હવે એ શરત તી શકે તેમ નહો ું. આખી ુસાફર નો ખચ તો માથે જ
પડવાનો હતો અને વધારામાં વીસ હ ર પાઉ ડની રકમ તેમણે હારવાની
હતી.
એ કેસની ુનાવણી ૂર થઈ હતી. આથી કલાક તેના કાગળો
સમેટ લીધાં. બી કેસના કાગળો હાથમાં લીધા. તે કઈ પણ બોલે, તે
પહેલાં ફોગ પોતાની જ યાએ ઊભા થયા. હાથ ચો કર ને ન તાથી
કોટને સંબોધીને બો યા:
‘આ સ સામે હુ અપીલ કરવા મા ું છુ . તેટલા સમય માટે હુ
મીન આપીને ુ ત રહેવા મા ું છુ .’
‘ મીન ઉપર છૂટવાના તમારા અ ધકારને હુ મા ય રા ું છુ .’
ફોગના ુખેથી મીન લેવાની વાત સાંભળ ને ડટે ટવના પેટમાં તેલ
રેડા ું. પર ુ યાયાધીશે બંને ુનેગારોને એક એક હ ર પાઉ ડના મીન
ઉપર ુ ત કરવાનો આદેશ આ યો યારે એને ધરપત થઈ. બે હ ર
પાઉ ડની રકમ બહુ જ મોટ રકમ હતી, અને આરોપીઓ તા કા લક એની
યવ થા કર શકશે નહ .’ એવી એને ખાતર હતી. એવો વ ાસ લાંબો
સમય ટ ો નહ . એના આ ય વ યે ફોગે તરત જ કોટને જણા ું.
‘એટલી રકમ અ યારે જ હુ કોટમાં જમા કરા ું છુ .’ પાસપટ ુ
પાસેથી હે ડબૅગ લઈને ફોગે યાં જ બે હ ર પાઉ ડની કડકડતી નવી
નોટો લાકના ટેબલ પર ૂક .
‘તમે ભરેલી આ રકમ, તમે યારે સ ભોગવીને બહાર આવશો
યારે તમને પરત આપવી એવો હુ કમ ક છુ . અ યારે તમે મીન ઉપર
ુ ત થયા છો. તમે જઈ શકો છો.’ આ સાંભળ ને ફોગે તરત જ ઔડા
તથા પાસપટ ુ તરફ જોઈને ક ું, ‘આપણે હવે ઝડપથી અહ થી જ ું
પડશે.’
‘અરે, પણ મને મારા જોડા તો લેવા દો.’
પાસપટ ુ ુ સાથી બો યો. લાક તરત જ એના બંને જોડા
પકડાવી દ ધા. હાથમાં જોડા પકડ ને એ બબડ ઊ ો:
‘આ હા! આ જોડા બે હ ર પાઉ ડમાં પ ા.’
એક એક જોડાની કમત એક એક હ ર પાઉ ડ થઈ. પગમાં
પહેર ને ૂળમાં ચાલવા ું મન પણ ન થાય તેટલા કમતી જોડા.’
ફોગે ઔડાને પોતાના હાથનો સહારો આપી ઊભી કર , અને કોટના
મની બહાર જવા માં ું. ગરાયેલા ચહેરે સેવક પણ મા લકની પાછળ
મની બહાર નીક ો. ડટે ટવને અફસોસ તો થયો. છતાં આશા હતી કે
ં ો ે ઉ ે ી ો ો ે ં ં
આ ૂંટારો બે હ ર પાઉ ડ જેવી મોટ રકમ છોડ ને ભાગવા ું પસંદ નહ
જ કરે. ફોગની હવે પછ ની ગ ત વ ધઓ ઉપર નજર રાખવા ું એને જ ર
લા ું. સલામત અંતર રાખીને એણે પણ ફોગની પાછળ ચાલવાની
શ આત કર . એણે જો ું કે ર તા ઉપર ઊભેલી ઘોડાગાડ ભાડે કર ને
ફોગ તેના બંને સાથી સાથે બંદરની જે તરફ જવા નીક ો. એણે પણ
તેમને અ ુસરવા માં ું.
અહ થી હ ગક ગ જનાર ‘ર ુન’ ટ મર કાઠા પરથી થોડે દૂર
નદ ના મ ય વાહમાં ઊભી હતી. ટ મરના સૌથી ચા કૂ વાથંભ પર તેના
યાણની તૈયાર ૂચવતો વાવટો ચડાવવામાં આ યો હતો. ફોગે જો ું કે,
એની ઘ ડયાળમાં અ ગયાર વા યા હતા. ટ મર ઊપડવાને બરાબર એક
કલાકની વાર હતી. ફોગ તથા બંને સાથી જે ઉપરથી હોડ માં બેસીને
ટ મર ઉપર પહ ચી ગયા.
ડટે ટવે તેમને ટ મર ઉપર ચઢતાં જોયાં. ભારોભાર નારા સાથે
તે હાથ મસળવા લા યો: અને ુ સાથી બોલી ઊ ો:
‘નાલાયક! આખરે ભાગવામાં સફળ થયો. બે હ ર પાઉ ડની
રકમ ૂકવીને એણે ભાગવા ું લાયસ સ મેળવી લી ું. ગજબનો ચાલાક
ૂંટારો કહેવાય. જે ર તે એ માણસ હરામના પાઉ ડ વેડફ ર ો છે , તે
ઉપરથી લાગે છે કે બહુ જ ઝડપથી એની ૂંટનો ખ નો ખલાસ થવાનો.
વાંધો નહ . હુ પણ ડટે ટવ ફ સ છુ . એને છોડ શ નહ . લંડનની કોટમાં
એને સ કરાવીશ યારે જ મને જપ વળશે. એને પકડવા જહ માં જ ું
પડે તો યાં પણ હુ જઈશ.’
પોતાની ુસાફર ને સમયસર પાર પાડવા માટે ફોગ જે ર તે મોકળા
મનથી પાઉ ડ ખરચી ર ા હતા, તે ર તે અંતે એની પાસે કાઈ જ બચવા ું
ન હ ું એમ ફ સને લાગ ું હ ું. લંડનથી નીક ા બાદ ટ કટભાડા
વગેરેમાં, તથા ‘મ ગો લયા’ ટ મરના એ જ નયરને બ સ આપવામાં,
હાથી ખર દવામાં તથા છે લે મીન મેળવવા માટે ફોગે ભરેલી રકમનો
સરવાળો પાંચ હ રથી ઉપર થાય તેમ હ ું. ફોગના આ કારના વૈભવી
ખચ માટે દુ:ખી થવા ું ફ સ માટે બીજુ કારણ હ ું. બૅ ક ૂંટારા પાસેથી
વ ૂલ થઈ શકતી રકમના અ ુક ટકા રકમ ું વધારા ું બોનસ આપવા બૅ કે
હેરાત કર હતી.
આ ૂંટારો આ ર તે બધી જ રકમ જો વેડફ નાંખે, તો એની પાસે
વ ૂલ કરવા માટે કઈ બાક રહેવા ું ન હ ું. ડટે ટવ માટે એ ખોટનો ધંધો
બને તેમ હ ું.
 ૧૫
ડટે ટવની ૂંઝવણ
ડ સી બંદરથી ુંબઈ ુધી ‘મ ગો લયા’ ટ મરમાં ુસાફર કયા
બાદ હવે ટ મર ‘ર ૂન’માં ુસાફર કરવાની હતી. કોલકાતાથી સગા ુર
થઈને હ ગક ગ જવા માટે પેન ુલર એ ડ ઓ રએ ટલ કપનીની
મા લક ની ‘ર ૂન’ ટ મરમાં ફોગે જવા ું હ ું. એક હ ર સાતસો ને
સ ેર ટનની ‘ર ૂન’ને ચલાવવા માટે ચારસો હોસપાવર શ ત ું એ જન
હ ું. વધારામાં સઢની સગવડ પણ હતી, એની ઝડપ પણ ‘મ ગો લયા
જેટલી જ હતી. પર ુ ુસાફરો માટે તેના જેવી વૈભવી સગવડોનો અહ
અભાવ હતો. ઔડા માટે સારામાં સાર સગવડવાળ કૅ બનની ટ કટ લેવા
ફોગની ઇ છા હતી, પર ુ ‘ર ૂન’માં એવી વૈભવી કૅ બન હતી જ નહ .
ઔડાને તો ન બચી લાખો પાયા જેવી થ ત હતી. ફોગ અને
પાસપટ ુને કારણે મોતને હાથતાળ દઈ શક હતી. એને કોઈ વધારાની
સગવડની અપે ા હતી જ નહ .
પોતાને સળગતી ચતા ઉપરથી બચાવનાર આ બંને માણસોને તેણે
બરાબર ઓળખી લીધા હતા. બંને નખશીખ સ જન હતા. એના માન
અને મયાદા તથા સગવડ-અગવડ બાબત બંને જણા ૂરે ૂ યાન રાખતા
હતા. બંને યે પોતાની કૃ ત તા ય ત કરવાની એક પણ તક તે એળે
જવા દેતી નહ . કોઈ ને કોઈ બહાને ફોગની સાથે વાતો કરવા યાસ
કરતી. એનાથી જરાય ભા વત થયા વના ફોગ ું એના યે ું વતન
મયાદાસભર અને ઠડુ જ રહે ું. ઉ મા, ઉમળકો, આસ ત કે
આ મીયતાના ભાવો એમાં દ શત થતા ન હતા. આમ છતાં ઔડાની
ઝ ણામાં ઝ ણી આવ યકતાઓનો યાલ કર , તે માટે જ ર ૂચના
પાસપટ ુને તેઓ આપતા હતા. દરરોજ ચો સ સમયે ન ત મ નટો
માટે તેઓ ઔડાને મળવા આવતા. પોતાની વાતો ઔડાને સંભળાવવામાં
નહ , પર ુ તેની વાતો સાંભળવામાં જ એ સમય પસાર થતો. એને માટે
ઔડા ૂબ ૂરત ુવાન ી નહ , પણ એક ય ત હતી. ઔડાને એમને
માટે ભારોભાર માન હોવા છતાં તે આ માણસને સમ શકતી ન હતી.
ફોગના આ કારના વભાવથી વ એનો સેવક પાસપટ ુ
એકદમ વાચાળ અને સરળ દલનો માણસ હતો. પોતાના મા લકના
વભાવમાં રહેલી અનેક વ ચ તાઓ સંગોપાત તે ઔડાને જણાવતો.
ફોગની આ ુસાફર કેવા સંજોગોમાં શ થઈ, તથા અ યાર ુધીની
ુસાફર માં એમને થયેલા અ ુભવો વ તાર ૂવક અને રસમય શૈલીમાં
ઔડા સમ રજૂ કરતો. ઔડા માટે એ માણસ મા નોકર ન હતો, પર ુ
નના જોખમે ચતાની આગમાંથી બચાવનાર એક મ હતો. ઔડા ું
ો ે એ ી ો ે ી ં ી ો ે એ
 વજન હતો, તે એની વાતો ેમથી સાંભળતી. પાસપટ ુ પણ પોતે એક
નોકર હતો, એ થ તનો યાલ રાખીને ઔડા સાથે વવેક ળવીને વાતો
કરતો. મા લક ું ઔડા સાથે ું સાવ ઠડુ અને ઔપચા રક વતન એને ગમ ું
ન હ ું. ફોગ એક ુ ષ હતા. છતાં ઔડા સાથેના વહેવારમાં પોતાનો
ુ ષભાવ તેણે સાવ ઓગાળ નાં યો હોય તે ર તે નરપે ભાવે વતતા.
માણસ તર કે ૂરે ૂરા સ જન હોવા છતાં, ઔડા જેવી ીની બાબતમાં
એને તે અમા ુષી કે અમાનવીય લાગતા.
ઔડા પોતે પણ એક સૌજ યશીલ ી હતી. પારસી મહાવતે
એના સંબંધમાં જણાવેલી તમામ હક કતો અ રશ: સાચી હતી
હદુ તાનમાં અનેક ત, ા ત અને ધમના લોકોનો વસવાટ હતો. એ
સૌમાં આ પારસી લોકો સૌથી વ ુ ભણેલા અને ગ તશીલ ગણાતા.
એમની સં યા અ પ માણમાં હતી. છતાં ધંધા-ઉ ોગોમાં એઓ સૌથી
આગળ હતા. ખાસ કર ને કપાસ અને ના ધંધામાં તેઓ સ ૃ બ યા
હતા. એમના પૈક ના એક ઉ ોગપ ત સર જમશેદ ભાઈને ટશ
સરકારે સર બૅરોનેટનો ખતાબ આપી, સા ા યના સૌથી મોટા સ માનને
પા ગ યા હતા. ઔડા ું કુ ટુબ એમ ું સંબંધી હ ું. એ કુ ટુબના ન કના
એક સગા ભાઈ હ ગક ગમાં મોટા વેપાર હતા એની ઔડાને ખબર
હતી. જોકે એમના ઘરમાં આ ય મળશે કે નહ , તેનો ઔડાને ચો સ
યાલ ન હતો. પર ુ ફોગે એને આ ાસન આ ું કે ભાઈના ઘરમાં
ચો સપણે એને આ ય અને સલામતી મળ રહેશે.
હ ગક ગમાં પોતાને છોડ ને ફોગ ઝડપથી પોતાની ુસાફર માં
આગળ વધવાના હતા, એ સાંભળ ને ઔડાના દયમાં કોઈક અક ય
વેદનાની વેણ ઊપડ . નલપ ભાવે પોતાને આ ાસન આપનાર પોતાના
વનદાતાને ફાટ ફાટ આંખે એ જોઈ જ રહેતી. એની આંખોમાં અગાધ
ડાણ હ ું. હમાલયમાં આવેલા માન સરોવરના પાણી જેવી એમાં
નમળતા હતી. એવા પાણીની ધોધ એ આંખોમાંથી બહાર ધસી આવવા
ણે ઉછાળા મારતો હતો. ય ન કર ને ઔડા એને તો રોક રાખતી,
છતાં એવી થ તમાં એ આંખો ભીની થઈ જતી. અનાયાસ ડો ન ાસ
નીકળ પડતો. શર ર અને મનની આટલી નીકટતા પછ પણ આ સામે
ઊભેલા ુ ષ ખરેખર માનવી હતો કે કેમ તેની એને શંકા ગી.
સામા યમાં સામા ય માણસના શર રમાં પણ ધબક ું દય હોય છે ,
જેમાંથી ૃદભ
ુ ાવોના તરગો સદાય ઊઠતા રહેતા હોય છે . એવા કોઈ પણ
કારના પંદનોનો અહ અભાવ હતો. ફોગની પાંસળ ઓ વ ચે એ ું કોઈ
ધબક ું દય ભગવાને ૂ ું જ નહ હોય એમ લાગ ું. ફોગે એક ુ ષની
નજરે એ તગતગતી આંખોમાં જો ું હોત, તો ી સહજ અનેક ભાવો એ
વાંચી શ ા હોત. પર ુ ફ લયાસ ફોગ જે ું નામ! એનો ચહેરો હમેશાં

ે ો એ ઉ ો ે ઔ ઉ ે ી ે ે
નલપ જ રહેતો. એના ઉપરના અકળ ભાવોને ઔડા ઉકેલી શકે તેમ ન
હ ું.
કોલકાતાથી શ થયેલી દ રયાઈ ુસાફર માટે શ ના દવસોમાં
હવામાન બધી ર તે અ ુકૂળ ર ું. કોઈ જ તકલીફ વના ‘ર ૂન’ની સફર
બંગાળના ઉપસાગરમાં દ ણ તરફ આગળ ધપતી રહ . આંદામાન
ટા ુઓની ન કમાં થઈને એણે સહેજ ૂવ દશામાં વળાંક લીધો. ટા ુ
ઉપરના ડુગરાઓની હારમાળા ૂતક ઉપરથી પ ર તે જોઈ શકાતી હતી.
એમાંના કેટલાક ડુગરોની ચાઈ સાડાચાર હ ર ટ જેટલી હતી. ટા ુ
ઉપરના આ દવાસીઓ માટે કહેવા ું હ ું કે તેઓ માનવભ ી હતા. જોકે
એ મા યતા ખોટ હતી, એમ પણ અ ુભવને આધારે કેટલાકનો મત હતો.
એ તો જે હોય તે ટા ુ ઉપર જઈને એના પારખાં કરવાનો કોઈની પાસે
સમય પણ ન હતો. તેમ જ કાઠાના ભાગમાં કોઈ આ દવાસી જોવામાં
આ યો પણ ન હતો. ટા ુનો વન ી વૈભવ અ તીય હતો. કાઠા લગોલગ
આવેલા ચા ખડકોની બખોલોમાં રહેતા પ ીઓનાં ટોળાં આકાશમાં
ચકરાવો લેતાં હતાં. ટા ુ ઉપરના શહેરમાં આવેલી વૈભવી કેલે શયમ
હોટલનાં ભોજન ટેબલો ઉપર આ પ ીના બનેલાં વા દ ભોજનોની
ભારે માંગ રહેતી, આવા ુશ ુમા વાતાવરણ વ ચે ટ મર એકધાર ઝડપી
ગ તથી મલ ાની સા ુ ુનીમાં ૂવ દશામાં આગળ ધપતી રહ . ડટે ટવ
ફ સે વચાર ૂવક ગોઠવેલી બા ધી વળ ગઈ. બૅ ક ૂંટના સંભ વત
આરોપીને કોટકચેર ના ચ રમાં ફસાવવા એણે કરેલી મહેનત માથે પડ .
હદુ મં દરને અપ વ કરવાના ુના માટે કોલકાતાની કોટ ફોગને એક
અઠવા ડયાની કેદની સ કર હતી. એટલા સમયમાં બૅ ક ૂંટના ુના
સંબંધમાં તેની ધરપકડ માટે ું વોરટ એના હાથમાં ચો સ આવી જશે
એવી ફ સને ખાતર હતી. પર ુ સ થવા છતાં અપીલને બહાને મીન
ઉપર છૂટવાના અ ધકારનો ઉપયોગ કર ને ફોગે સ ના અમલમાં ઠરાવ
પા ો. ફ સને એ વાત ું દુ:ખ હ ું કે એ ચાલાક ૂંટારો એને હાથતાળ
આપીને એની નજર સામે હેરમાં હદુ તાનનો કનારો છોડ ર ો હતો.
બે હ ર પાઉ ડની રકમ મીન માટે કોટમાં જમા કરાવી હતી. તે પણ
ૂંટારાએ જતી કર હતી, એ જોઈને ફ સ છ ડ ખાઈ ગયો. છતાં
ધીરજ અને વ થતા ુમા યા વના એણે નવો ૂહ અપના યો.
કોલકાતાથી ઉપડેલી ટ મર સગા ુર થઈને સીધી હ ગક ગ જવાની હતી.
એ બંને થળો ટશ રાજની હકૂ મતનાં સં થાનો હતાં. લંડનથી
આવના વોરટ જો હ ગક ગમાં એને મળ ય તોપણ આરોપીની
ધરપકડ થઈ શકે તેમ હ ું. ટ મર ઊપડવાને થોડો સમય બાક હતો. તેનો
લાભ લઈ ફ સે તરત જ કોલકાતાના પોલીસ ટેશનનો સંપક કય . લંડન
કે ુંબઈથી ફ લયાસ ફોગ નામના બૅ ક ૂંટા ની ધરપકડ માટે ું વોરટ
આવે, તો તરત જ ટે લ ાફથી તેને હ ગક ગ પોલીસ ટેશને રવાના કરવા
ફ સે ૂચના આપી.
ે ો ે ‘ ’ ો ી ી ો
 ઝડપ કર ને પોતે પણ ‘ર ૂન’ ટ મરનો યા ી બની ગયો.
ુ ાફર દર યાન ફોગના સેવક પાસપટ ુનો સંપક કરવો કે નહ , તે
સ
બાબતમાં ડટે ટવના મનમાં ધા હતી. જહા કપનીના એજ ટ તર કે
પોતે ુંબઈ ુધી જ જઈ ર ો હતો એવી વાત પાસપટ ુને તેણે જણાવી
હતી. યાંથી આગળ કોલકાતા અને હવે હ ગક ગ ુધીની આગળની
ુસાફર ચા ુ રાખવા માટે પાસપટ ુ સમ કેવો ુલાસો કરવો તે ન
કર શકતો ન હતો. પોતાના મશન માટે પાસપટ ુને શંકા ઊભી થાય અને
એ વાત તે તેના મા લકને જણાવે, તો પોતાની મહેનત અને દોડધામ
ન ફળ ય તેમ હ ું. એ ણતો હતો, કે પાસપટ ુ એની ટેવ માણે
મોટેભાગે બહાર ડેક ઉપર જ આંટા મારતો હશે. ડેક ઉપર પોતે પણ
બહાર નીકળે તો એ નોકર સાથે ુલાકાત ચો સપણે થવાની જ હતી.
એવી થ ત ટાળવા શ ના દવસોમાં ફ સ પોતાની કૅ બનમાં જ ુરાઈ
ર ો. બદલાયેલા સંજોગોમાં પાસપટ ુ સાથે કેવી ર તે પનારો પાડવો તે
માટે એણે મગજ ઘ ું. સગા ુરમાં કોલસા તથા પાણી લેવા માટે ટ મર
થોડા કલાકો જ રોકાવાની હતી. એટલા સમયમાં ગંભીર કારની કોઈ
કામગીર માટે અવકાશ ન હતો. જે કાઈ થઈ શકે તે હ ગક ગ પહ યા
પછ જ કર શકાય તેમ હ ું. એવી તક માટે એ છે ું થળ હ ું, કેમકે
યાંથી આગળ પાન તથા અમે રકા જેવા વતં દેશોમાંથી પસાર
થવા ું હ ું. ટશ પોલીસ ું વોરટ યાં ઉપયોગી બની શકે તેમ ન હ ું.
બૅ ક ૂંટના માલ સાથે આરોપી એ દેશોમાં જ છુ પાઈ ય એવી પણ
શ તા હતી. એમ થાય તો યાંની સરકારો સાથે એક ાડ શન —
યાપણની ૂંચવાડાભર લાંબી કાયવાહ કરવી પડે તેમ હ ું.
હ ગક ગમાં જ ફોગની ધરપકડ કરવા ડટે ટવે કમર કસી. એ માટે
ફોગની તમામ ગ ત વ ધઓથી મા હતગાર રહેવા ું ૂબ જ જ ર હ ું.
ફોગની ૃ અને વચારો સંબંધી મા હતી તો એના નોકર પાસેથી જ
મળ શકે તેમ હ ું. ડટે ટવને લા ું કે એ હે ુ માટે પાસપટ ુ સાથેનો
જૂ નો સંબંધ ફર થી શ કરવો જોઈએ. સરળ અને ભોળા વભાવના
પાસપટ ુ પાસેથી મા હતી કઢાવવા ું ફ સ માટે જરાય ુ કેલ ન હ ું.
બૅ કની ૂંટમાં સેવકની કોઈ જ કારની સામેલગીર ન હતી. એની ખાતર
ફ સને અગાઉ થઈ જ હતી. એ જ થ તનો ઉપયોગ થઈ શકે તેમ હ ું.
મા લકે જ બૅ ક ૂંટ ું ુના હત કૃ ય ક ુ હ ું, અને નોકર જો એને
પકડવામાં સહકાર નહ આપે તો તેને માટે મોટ તકલીફ થઈ શકે એ ું
નોકરના મનમાં ઠસાવવા ું ફ સે ન ક ુ. નદ ષ હોવા છતાં ુનામાં
ખોટ ર તની સંડોવણી થઈ શકે એવી બીકે નોકર સહકાર આપવા તૈયાર
થશે, એવી એની ગણતર હતી.
પોતાના એ હે ુ માટે પાસપટ ુને મા હતગાર કરવામાં જોખમ પણ
હ ું. મા લક સંબંધી મા હતી ડટે ટવને આપવાને બદલે એ માણસ આ
ી ી ો ે ે ો ો ં ે ે ે ં
મશનની મા હતી ફોગને આપે, તો પોતા ું મશન ફ સે સમેટ જ લે ું
પડે. લાંબી વચારણાને અંતે એણે ન ક ુ કે હાલ તરત એ ું જોખમ
લેવા ું માંડ વાળ ું અને ફોગના એ નોકરને વ ાસમાં લેવા બી ઉપાય
શોધવા મગજ ઘસ ું. તેમાં જો એ સફળ ન થાય, તો છે લા ઉપાય તર કે
એની સમ બૅ ક ૂંટ સંબંધી વાત કરવા ું ન ક ુ.
ફોગની સાથે ુસાફર કર રહેલી ી અંગે જો મા હતી મળે , તો
તેનો પણ કઈક ર તે પોતાના હે ુ માટે ઉપયોગ થઈ શકે, એવી શ તા
પણ એણે વચાર . એવી મા હતી મેળવવા માટે પણ પાસપટ ુ જ મદદ પ
થઈ શકે તેમ હ ું. ુંબઈના ટેશનેથી ગાડ ઊપડ , યાં ુધી એ ી સાથે
ન હતી તેની ફ સને ખાતર હતી. એનો અથ એ થાય કે યાંથી કોલકાતા
ુધીની ુસાફર માં જ તેનો ભેટો થયો હોવો જોઈએ. એ ી કોણ હતી?
પરણેલી હતી કે કેમ? ફોગ સાથે એને કેવી ર તે સંબંધ થયો? વગેરે અનેક
ો હતા. એના જવાબ જો એ મેળવી શકે, તો તેમાંથી ફોગને
અટકાવવાનો કોઈ ઉપાય મળવાની ફ સને આશા બંધાઈ.
હ ગક ગ પહ યા પછ ફોગ યાં રોકાવાનો હતો કે પછ બંદર
ઉપરથી સીધો જ પાન જતી ટ મરમાં બેસવાનો હતો, તેનો એને
અંદાજ આવતો ન હતો. એક વાહન ઉપરથી બી વાહન ઉપર ઠેકડા
માર ને ઝડપથી આગળ વધતા રહેવાની ફોગની ખા સયતોનો ફ સને
યાલ આવી ગયો હતો. એ માણે ‘ર ૂન’ ટ મરમાંથી ઊતર ને તે સીધો
જ પાન જતી ટ મરમાં ચડવાનો હોય તો પોતાનાથી કાઈ જ થઈ
શકાશે નહ , એ વચારથી એ અકળાતો હતો. બાર દવસની લાંબી
ુસાફર થી કટાળે લા ફોગ હ ગક ગના બંદર ઉપર લટાર મારવા નીકળે ,
અને એ વખતે પોતાના હાથમાં વોરટ આવી ય તો આરોપીની ધરપકડ
થઈ શકે એ ું પણ એ વચારતો ર ો. એની ૂવ તૈયાર તર કે હ ગક ગની
પોલીસને ફોગ અંગેની મા હતી મોકલવા ું અને બંદર ઉપર જ પોલીસનો
બંદોબ ત તૈયાર રાખવા જણાવવાની જ ર હતી. એ કામ સગા ુર બંદરે
ટ મર કોલસા તથા પાણી માટે ઊભી રહે યારે થઈ શકે તેમ હ ું.
ીસમી ઑ ટોબરનો દવસ હતો. સગા ુર હવે એક દવસ જેટ ું
જ છે ટુ હ ું. એક જ ટ મરના ુસાફર હોવા છતાં અ યાર ુધી ડટે ટવ
ફ સે ફોગના આ ભો ળયા નોકરને મળવા ું ટા ું હ ું. પર ુ એમની
સાથેની ી અંગે મા હતી મેળવવા ફ સે સામે ચાલીને પાસપટ ુને
મળવાની તક શોધવા માંડ . દવસ દર યાન એ માણસ ડેક ઉપર જ રહેતો
હતો તેની ફ સને ણકાર હતી. સવારમાં જ પોતે ડેક ઉપર આ યો.
જો ું કે ટ મરનો કઠેરો પકડ ને પાસપટ ુ દ રયાના ઊછળતા મો ંને
જોઈ ર ો હતો. એની ન ક પહ ચી ગયો અને પોતાનો હાથ તેના ખભા
ઉપર ૂ ો. જૂ ના મ ને અચાનક જ જોયો હોય તેવો ડોળ કય . આ ય
પા યો હોય તે ર તે બો યો:
‘ ે ં ં ી ’
 ‘અરે મ ટર પાસપટ ુ! ું અહ ાંથી?’
‘ ફ સ મહાશય! તમે પણ અમાર સાથે આ ટ મર ઉપર જ છો?’
ફ સની અહ ની હાજર સેવક માટે ખરેખર આ ય જ માવે તેવી હતી.
તમે તો ુંબઈમાં અમારાથી છૂટા પડ ગયા હતા. યાંથી આટલે દૂર અહ
આ ટ મર ઉપર તમે ાંથી? ું તમે પણ હ ગક ગને માગ છો? અમાર
સાથે ૃ વીની દ ણા કરવાનો વચાર તો નથી ને?’
‘ના ભાઈ ના! હુ તો અહ હ ગકોગ ુધી જ છુ . હ ગક ગમાં
કપની ું અચાનક કામ નીક ું. એ માટે મારે દોડ ું પ ું છે . અહ થોડુ
રોકાણ થાય તેમ છે . આગળ ાં જ ું તે હ ન નથી.’
પાસપટ ુ માટે ટ મર ઉપર ફ સની આ ર તની હાજર સાવ
અણધાર હતી. તા કા લક તો તે ૂંઝાઈ ગયો, પર ુ ઝડપથી વ થ થયો.
આ ર તે અ ાત રહ ને ુસાફર માં સાથે થવા માટે ફ સ પાસે કારણ
માં ું.
‘તમે આ ટ મર ઉપર જ હતા, તો આટલા બધા દવસ ભેટો કેમ
ન થયો?’
‘દ રયાલાલની મહેરબાની! બીજુ ું હોય? ત બયત બગડ હતી.
બંગાળના ઉપસાગર સાથે મારે અરબી સાગર જેટ ું લહે ં નથી. ું કરે છે
તારા મા લક મ ટર ફોગ?’
‘તેઓ આ દ રયાઈ ુસાફર ની મોજ માણે છે . અહ બીજુ કરવા ું
પણ ું હોય? ખા ું પી ું અને કૅ બનની બાર માંથી દ રયાને જોવો.
ત બયત પણ સાર ચાલે છે . યાં હોય યાં, એમ ું વન તો ઘ ડયાળના
કાટાની સાથે જ નય મત ચાલ ું હોય છે . તમને એક ખાસ વાત જણા ું.
અમાર સાથે હવે એક ી ુસાફર પણ છે .’
‘
ી સુ ાફર? અને તે પણ તમાર સાથે? ુંબઈ ુધી તો તમે બંને
એકલા જ હતા. એકાએક એવી ી તમાર સાથે કેવી ર તે થઈ?’
ણતો જ ન હોય તે ર તે દેખાડો કરતો ફ સ બો યો.
કોઈ સાંભળનારના અભાવને કારણે અ યાર ુધી ઔડાની વાત
પાસપટ ુના મનમાં જ ઘોળાઈ રહ હતી, એ વાતોને બહાર નીકળવા ું
બહા ું મળ ગ ું. ુંબઈના બંદરમાંથી બહાર નીકળ ને ડટે ટવ ફ સ
એનાથી છૂટો પ ો, યાર બાદ અહ ‘ર ૂન’ ટ મર ઉપર તેઓ પહેલી જ
વાર મળતા હતા. વ ચેના સમય ગાળામાં બનેલા નાના મોટા તમામ બનાવો
ભોળાભાવે એણે વણવવા માં ા. મલબારહ લના મં દરમાં ૂ ર ઓ
સાથે થયેલી ધાંધલની વાત એણે મા લકને રેલગાડ ના ડ બા પાસે જ કર
હતી. ન કની કૅ બનના ૂણાની આડશમાં ઊભેલા ફ સે તે વાત
સાંભળ હતી. પર ુ યાર બાદ ખો બી ગામેથી કરેલી હાથીની ખર દ
ં ે ે ી ી ઔ ે ંએ ે
 પલા ના મં દર પાસે બનેલી સતીવાળ ઘટના, ઔડાને બચાવવા ું એણે
કરે ું પરા મ તથા કોલકાતાની કોટમાં ચાલેલો કેસ અને સ ની બધી જ
વાતો સરસ ર તે એ વણવી ગયો.
‘તારો આ મા લક એ ીને ુરોપ લઈ જવાનો છે કે ું?’
‘હોય કાઈ? ુરોપ તો નહ , પર ુ હ ગક ગમાં એ ીના કોઈ સગા
રહે છે . તેને યાં એને પહ ચાડવાની છે . યાર બાદ અમે છુ ા.’
ડટે ટવને આ બધી વાતોમાં રસ ન હતો. ફોગ એ કામ માટે
હ ગકોગમાં કેટ ું રોકાવાનો હતો, તે ણવા એ આ ુર હતો. એણે યારે
ું કે પેલી ીને હ ગક ગમાં સલામત થાને ૂક ને તરત જ એ લોકો
આગળની ુસાફર માટે નીકળવાના હતા, યારે એને નરાશા થઈ. ી
સંબંધી વાતમાંથી ફોગને રોક શકાય એવો કોઈ ુ ો એ શોધી શ ો નહ .
તો હવે ું?
ફોગ અહ હ ગક ગથી તરત જ પાન જતી ટ મરમાં જવાનો
હોય, તો એટલા ટૂ કા સમયમાં પોતે કાઈ પણ પગલાં ભર શકશે નહ એ ું
લાગતાં ફ સને વમાસણ થઈ, ‘એટલા થોડા સમયમાં તો કાઈ થઈ શકે
નહ . વોરટ હાથમાં આવે નહ યાં ુધી એને પકડ શકાય નહ . અને બે-
ચાર કલાકમાં વોરટ મળ ય એવી કોઈ શ તા નથી.’ વચારમાં ડૂ બેલા
ફ સના હોઠ ફફ ા. છતાં સામે ઊભેલા પાસપટ ુને પોતાના લાન
બાબત શંકા ન ય તેની કાળ લેવી જ ર હતી. તરત જ મનને વાળ
લી ું.
‘તાર ઇ છા કાઈક પીવાની હોય તો રે ટોરામાં જઈએ?’
હતાશા ખંખેર નાંખવા ફ સને દા યાદ આ યો. ફોગના આ
ભો ળયા સેવક સાથે ઘરોબો વધારવાનો એ એક ઉપાય હતો.
‘ મ
ે થી. અહ ‘ર ુન’ ટ મરના ડેક ઉપર મ ો તર કે મળતા
હોઈએ યારે મ દરાપાનમાં ભાગીદાર ચો સપણે આવકાય બની શકે.’
 ૧૬
શંકાની સોય
‘ર ુન’ ટ મર ઉપર ડટે ટવ ફ સ અને પાસપટ ુ વ ચેની મૈ ી
ફર થી સ વન થઈ. બી દવસે ૂતક ઉપર ફર થી મ ા. ફ સને બહુ
બોલ બોલ કરવા ું ગમ ું નહ , છતાં અ યારે તેને ગરજ હતી. ફોગના
ભા વ કાય મ સંબંધમાં વ ુ ને વ ુ મા હતી કઢાવવામાં તેને રસ હતો. કોઈ
ને કોઈ બહાને સેવક સાથે તેણે વાતો કરવા માંડ . ઉ ે જત થયેલો
પાસપટ ુ જ ર કરતાં પણ વ ુ બોલબોલ કરવા લા યો. એનાથી વ
કૃ તના ફોગ મોટે ભાગે પોતાની કૅ બનમાં જ રહેવા ું પસંદ કરતા. દરરોજ
ન ત સમયે ગણતર ની મ નટો માટે તેઓ ઔડાને મળ લેતા બાક નો
સમય પોતાની ય એવી પ ાંની રમતમાં ગાળતા. બહાર નીકળ ૂતક
ઉપર લટાર મારવા ું એમને પસંદ ન હ ું. પાસપટ ુ ભો ળયો હતો, પર ુ
ૂખ કે ુ ન હતો. ટ મર ‘મ ગો લયા’ની ુસાફર દર યાન ફ સે એને
જણા ું હ ું, કે તેની ુસાફર ુંબઈ ુધીની હતી. તેને બદલે એ માણસ
કોલકાતાથી પણ આગળ હ ગક ગ જવાના માગ આ ટ મરમાં અચાનક
ટ નીક ો હતો. એને શંકા ગઈ કે ચો સપણે એ માણસ એમનો પીછો
કર ર ો હતો. એ માટે એનો હે ુ ું હતો તેનો યાલ આવતો ન હતો.
ફ સે અહ આ ટ મર ઉપર હમણાં જ એને જણા ું કે તેની ુસાફર
હ ગક ગ ુધીની હતી. ફ સની અ યાર ુધીની વાત અને વત ૂકના
અ ુભવને આધારે સેવકને ખાતર થઈ કે એ માણસ હ ગક ગથી આગળ
પણ ફોગની પાછળ પાછળ પગલાં ભરવાનો હતો.
છે ક ૂએઝ બંદરથી ફોગનો પીછો કરતા રહેવા પાછળ ું કારણ
સેવકના મનમાં પ થ ું ન હ ું. મગજને કસવા છતાં એ અ ુમાન કર
શકતો ન હતો. ફોગને લંડન બૅ કની ૂંટનો આરોપી સમ ને તેની ધરપકડ
કરવા માટે ફ સ એ ર તનો પીછો કર ર ો હતો, એવો વચાર તો સેવકને
આવે એમ હ ું જ નહ . બૅ ક ૂંટની એ ઘટના સાથે ફોગ ું નામ જોડા ું
હોવાની, અને લંડનના સ ા બ રમાં એને કારણે ઊથલપાથલ થઈ રહ
હતી એ બાબતની એને ખબર જ ન હતી. એ ર તે ફોગનો પીછો કરતા
રહેવા માટે એના મનમાં એક વચાર આ યો, જે સ ય હક કતની ન ક
હતો. સેવકને લા ું કે એ માણસ કોઈકના વતી ફોગ ઉપર ૂસી કર
ર ો હતો. એવી ૂસી રફોમ લબમાંના ફોગના મ ો તરફથી થતી
હોવા ું એણે અ ુમાન ક ુ. એ મ ોએ જ શી દવસમાં ૃ વીની
દ ણા કરવાની શરત માટે ફોગને ઉ કેયા હતા. ફોગે એ પડકાર ઝ લી
લીધો હતો. ફોગ જો એ શરત માણેની ુસાફર ૂર કરે તો એ મ ોએ
વીસ હ ર પાઉ ડની રકમ હારવી પડે તેમ હ ું. ફોગ જેવો અકડુ અને

એ ે ે ે ે ે ે ં ે
આરામ ય માણસ એ ર તે દ ણા કર શકે તે માટે તેમને શંકા હશે.
જોરદાર શ આત પછ ફોગ એવી ુસાફર અડધેથી જ છોડ ને સમય
પહેલાં લબમાં હાજર થઈ શરતની રકમની માગણી કરે એમ તેમને લાગ ું
હોય એમ બની શકે. ફોગ એ શરત માણે ુસાફર કરતો હતો કે નહ , તે
જોવા ણવા માટે જ મ ોએ આ ૂસને મોક યો હોવાની શંકા
પાસપટ ુના મગજમાં ઢ થઈ. ફ સની દોડાદોડ સંબંધમાં પોતાને શંકા
થઈ અને તેનો ુલાસો પણ પોતે જ શોધી કા ો, તે બદલ સેવક મનોમન
પોતાની ુ શ તની શંસા કરવા લા યો. એ સાથે એ નારાજ પણ
થયો. ફોગ જેવા સ જન માણસ માટે એના મ ો જ આવી શંકા કરે એ
થ ત એને અયો ય લાગી. એને પોતાને તો ફોગમાં સં ૂણ વ ાસ હતો.
ફોગને પ ે કોઈ ર ત ું છળકપટ એને દેખા ું ન હ ું. આ ુસાફર ન ત
સમયમાં ફોગ ૂર કરવાના જ હતા એવી આ સેવકને ખાતર હતી. એ
થ તમાં એના મ ો વીસ હ ર પાઉ ડની રકમ તો હારવાના જ હતા
વ ુમાં આ ૂસનો ખરચ પણ તેમને માથે પડવાનો હતો, એમ માની
એણે આ ાસન મેળ ું.
ફ સની આ કારની ગ ત વ ધ સંબંધમાં ફોગ સાવ અંધારામાં જ
હતા. એમને પોતાની શંકા જણાવવી કે નહ , તે બાબત એમનો સેવક
ન કર શકતો ન હતો. રફોમ લબના પોતાના જ મ ો આ ર તે
પોતાનો અ વ ાસ કરે, અને તે માટે પોતાની પાછળ ૂસી કરાવે એવી
વાત ણી ફોગ માન સક ર તે અ વ થ બની ય, એવો ડર પાસપટ ુને
લા યો. સમયબ ર તે ચાલી રહેલી આ કાટોકાટની દોડમાં એને કારણે
વ ન ઊ ું થવાની શ તા દેખાઈ. એ વાત હાલ ુરત ફોગને નહ
કરવામાં જ એને ડહાપણ દેખા ું. એમની પાછળ ૂસી થઈ રહ
હોવાની મા હતી મા લકને એ નહ આપે, છતાં ફ સ પાસેથી એ સંબંધમાં
ુલાસો મેળવવા ું પાસપટ ુને જ ર લા ું.
ીસમી ઑ ટોબર ને ુધવારનો દવસ હતો. ટ મર ‘ર ૂન’ ૂવ
તરફ આગળ વધી મલા ાની સા ુ ુનીમાં વેશી. બે ૂખંડો વ ચેની એ
સાગરપ ૂવમાં શાંત મહાસાગર તથા ચીની સાગર અને પ મ તરફ
હદ મહાસાગરને જોડતી હતી. ઉ ર દશામાં દ ણ ૂવ એ શયાના દેશો
હતા અને દ ણે ુમા ાનો ટા ુ હતો. જગલોથી છવાયેલો ઉ ર બાજુ નો
કનારો ટ મરમાંથી જોઈ શકાતો હતો. દવસના મોટા ભાગમાં પાસપટ ુ
ૂતકના કઠેરા પાસે ઊભો રહ કાઠા ઉપરના એ વન ી વૈભવને જોઈ
રહેતો. બીજે દવસે સાંજે ચાર વા યે સગા ુરની બંદરની જે ન ક
આવતાં ટ મર ું લંગર ઉતારવામાં આ ું. સમયના હસાબની ડાયર માં
ફોગે ન ધ કર કે ટ મર એના ન ત સમય કરતાં અડધો દવસ વહેલી
આવી હતી. ઘણા દવસથી ટ મર ઉપર ુરાઈને અકળાઈ ઊઠેલા
ુસાફરો પગ છૂટા કરવા જે ઉપર ઊતરવા લા યા. ઔડાએ પણ બહાર

ી ીઇ ી ો ેએ ો ઔ ે ઈ ે
નીકળવાની ઇ છા બતાવી. તરત જ ફોગે એનો અમલ કય . ઔડાને લઈને
ટ મરની સીડ ઊતર ને જે ઉપર આવી ગયા.
ફોગના દરેક પગલામાં ડટે ટવ ફ સને આગળ ઉપરની કોઈ ચાલ
હોવાની સતત ગંધ આ યા કરતી. ફોગ ું પગ ું ૂંઘતો સલામત અંતર
રાખીને એ પીછો કરવા લા યો. પાસપટ ુને ડટે ટવની આ વત ૂક
બા લશ લાગી. ર ૂજ પણ થઈ. ફ સનાં દરેક પગલાંમાં એને ૂસીની
ગંધ આવતી હતી.
શહેર તર કે સગા ુર જોકે આકષક થળ હ ું, પર ુ એની
ન કમાં કોઈ ચી ડુગરમાળા કે વનરા નો અભાવ હતો. શહેરના ુ ય
ર તા ઉપર ુ હોલે ડથી આયાત થયેલા ઘોડા જોડેલી ગાડ ઓની
ભરમાર હતી. ફોગે પણ એવી એક સગરામ ભાડે કર . ઔડાને લઈને
શહેરમાં તથા બહારના વ તારોમાં ફરવા માં ું. શહેર બહારના ર તાની
બંને બાજુ તાડ ૃ ોનાં ઝુંડ હતાં. લવંગ, પીપર તથા યફળના પાકથી
લચી રહેલી વાડ ઓ જોઈ. દૂરના જગલમાં વાઘ પણ જોવા મળે એવી
મા હતી ગાડ વાને આપી. ફોગને વાઘમાં એવો ડો રસ ન હતો, તેમજ
એટલો સમય પણ ન હતો. ર તાની બંને બાજુ ની ઝાડ માં કૂ દાકૂ દ કરતાં
વાંદરાને જોઈને બંનેએ સંતોષ મા યો.
એ દર યાન પાસપટ ુ પણ પોતાની ર તે શહેર જોવા નીક ો.
વ ુવ ૃ ના ગરમ દેશમાં આવે ું સગા ુર એની રસઝરતી કેર ઓ માટે
ણી ું હ ું. અહ ની ે ગણાતી કેર ની ખર દ કર , ટ મર ઉપર આવી
મા લક તથા ઔડાની તે રાહ જોવા લા યો. હદુ તાનની વતની એવી
ઔડા માટે કેર ની નવાઈ ન હતી, પર ુ નને જોખમે સળગતી ચતા
ઉપરથી પોતાને બચાવનાર પાસપટ ુ ખાસ યાદ કર ને પોતાને માટે કેર લઈ
આ યો, તેથી તે રા રા થઈ ગઈ.
બપોરે ૧૧ વા યે લંગર ઉઠાવી ટ મરે આગળની ખેપ શ કર .
હ ગક ગનો આગલો ુકામ અહ થી તેરસો માઈલ દૂર હતો. યાં
પહ ચવામાં છ દવસની જ ર હતી. છ નવે બરે હ ગક ગથી આગળ
પાનના યોકોહામા બંદરે જવા માટે ટ મર મળે તેમ હ ું. તે પહેલાં ફોગ
હ ગક ગ પહ ચી જવા આ ુર હતા. સગા ુર પહ ચવામાં અડધા દવસની
બચત થઈ હતી. હવે પછ ની ુસાફર માં વ ન ન આવે તો તેઓ થોડા
વહેલા હ ગક ગ પહ ચી જશે એવી ફોગને ખાતર હતી.
અ યાર ુધી ચાલેલી દ રયાઈ ુસાફર માં હવામાન ૂબ જ
અ ુકૂળ હ ું, પર ુ બી દવસથી એની ખ બદલાઈ. પવન જોરથી
કાવા લા યો. મો ં વ ુ ને વ ુ ચે ઊછળવાની શ આત થઈ. ટ મર
ના ું રમકડુ હોય તેમ એના ઉપર ઊછળવા લાગી, પર ુ આ પવન દ ણ-
પ મ દશામાંથી વાતો હતો. પાછળથી લાગતા એના ધ ાને કારણે

ીઉ ં ે ી એ ો ે ૅ ે
 ટ મર વ ુ ઝડપથી ઉ ર- ૂવમાં ધકેલાવા લાગી. એનો લાભ લેવા કૅ ટને
ટ મરના સઢ ુ લા ુકા યા. એ જન તથા સઢની બેવડ યવ થાને
કારણે અનામ તથા ચીનના કાઠા ન ક થઈને ટ મર વ ુ ઝડપે આગળ
વધી. પવનના ૂસવાટાને કારણે ભા યે જ કોઈ ુસાફર ૂતક ઉપર
આવવા ું સાહસ કરે તેમ હ ું. સૌ પોતપોતાની કૅ બનમાં ુરાઈ ગયા.
મોટાભાગના ુસાફરોને દ રયાઈ માંદગીની અસર હતી. પર ુ ફોગ ઉપર
એની કોઈ અસર જણાતી ન હતી. પોતાની અસલ અદાથી તેઓ બાર ના
કાચમાંથી કૃ તના તાંડવને જોઈ ર ા.
પાસપટ ુ આ તોફાનના સંભ વત પ રણામના વચારથી બેચેન
હતો. તોફાનના વ નને કારણે હ ગક ગ પહ ચવામાં એને વલંબ થવાની
શ તા દેખાઈ. તે અકળાતો હતો. કૅ ટનને, એના એ જ નયરને,
જહાજના સૌ કમચાર ઓને તથા ૂદ ટ મરને મનોમન ગાળો દેવા લા યો.
પાન જતી ટ મર ું કને શન ૂ ા તો આગળ ું આ ું ટાઇમટેબલ
ખોરવાઈ ય તેમ હ ું. મા લક વીસ હ ર પાઉ ડની શરત હાર ય.
એના મમાં ચા ુ રહ ગયેલા ગૅસ બનર ું બીલ પણ સાથે મોટુ થાય તેમ
હ ું. ુ સો ઠાલવવા માટેના કોઈક થળની એને તલાશ હતી. યાં જ
સામે ફ સ ભટકાઈ પ ો. જે ર તે એ માણસ છે ક ૂએઝના બંદરથી
સાથે ને સાથે ુસાફર કર ર ો હતો, તે ઉપરથી પાસપટ ુને હવે શંકા
પડ હતી, કે તે પીછો કર ર ો હતો. છતાં ફ સને પ ર તે કહેતાં એ
ખચકાતો હતો એવો મોકો ફ સે જ સામે ચાલીને આ યો. એને જોતાં જ
તે બો યો:
‘આ તોફાનને કારણે તારા મા લકની ુસાફર માં વલંબ થાય તે ું
દેખાય છે . હ ગક ગ પહ ચવાની તમને લોકોને બહુ જ ઉતાવળ છે ?’
‘એ ું જ છે . જેમ બને તેમ જલદ થી અમારે હ ગક ગ પહ ચ ું છે .
પણ ું થાય? આ કમબ ત વાવાઝોડુ!’
‘ ું ું માને છે ? પાન જતી ટ મરમાં જ ું એટ ું બ ું જ ર છે ?
બી ટ મર થોડા જ દવસમાં મળવાની જ છે .’
‘એમાં કોઈ જ શંકા નથી.’
‘પાસપટ ુ! ું ખરેખર માને છે કે તારા મા લકની આ દોડાદોડ
ૃ વીની ફરતે દ ણા કરવા માટે છે ? તને એની વાતમાં વ ાસ છે ?’
‘મારા માનવા કે નહ માનવાનો અહ સવાલ જ નથી. એણે શરત
તવાની છે તેટ ું હુ ં છુ .’
‘પર ુ હુ એમ માનતો નથી. મને એની પાછળ જુ દુ જ કારણ
જણાય છે .’

‘ ે ોઈ ે ો ે ં ે ે ે
 ‘તમે કોઈક ર તના દાવપેચ રમતા હોય તે ું મને લાગે છે , મ ટર
ફ સ. તમારા વતનમાં ુ ચાઈ અને કપટ હોવાની મને ગંધ આવે છે .’
ભોળા દેખાતા પાસપટ ુને મ એથી પહેલી જ વાર આવા કડક
શ દો સાંભળ ફ સ ૂંઝવણમાં પ ો. એને લા ું કે ફોગની પાછળ
પાછળ જવાના પોતાના હે ુની તેના આ નોકરને ખબર પડ ગઈ હતી.
પોતાને માટે એ નોકરના મનમાં શંકા કેવી ર તે ઉ પ થઈ તેનો અંદાજ
મેળવવા એ પોતા ું મગજ કસવા લા યો. વ ુ વાત કરવાને બદલે તરત જ
એ પોતાની કૅ બનમાં પહ ચી ગયો. યારબાદના દવસે પણ ડેક ઉપર
ફ સ સાથે ફર થી ુલાકાત થઈ, યારે પણ પાસપટ ુએ યંગા મક
શ દોમાં જ વાત શ કર .
‘મને લાગે છે કે હ ગક ગથી આગળની અમાર ુસાફર માં તમાર
કપનીનો લાભ અમને નહ જ મળે .’
‘કેમ? એ ું તને શા ઉપરથી લા ું? આગળની ુસાફર અંગે મ
કાઈ વચા ુ જ નથી.’
‘આહા! કે ું વ ચ !! તમે તો આ પી. એ ડ ઓ. જહા કપનીના
એજ ટ છો એ ું જણાવતા હતા. તમાર ુસાફર ફ ત ુંબઈ ુધીની જ
છે એ ું પણ તમે મન ક ું હ ું. ુંબઈથી આગળ ચીન ુધી તમે આવી જ
ગયા છે , તો હવે અમે રકા બહુ દૂર નથી. યાંથી એક જ કૂ દકામાં તો
આપણે લૅ ડ પહ ચી જઈ ું. કેમ બરાબરને? લાગે છે કે આ કપનીના
માણસ તર કે તમારે માટે ાંય પણ રોકાઈ જવા ું ુ કેલ હશે?’
ફ સ માટે આ અણધાય બીજો હુ મલો હતો. પોતાની સાથે આ
ર તે વાત કરનાર નોકરની હે સયત અને વાતમાં રહે ું ડાણ માપવા તે
એની સામે તાક ને જોઈ ર ો. બોલતી વખતે પાસપટ ુ ગંભીર હતો, પર ુ
ફ સને પોતાના તરફ તાક રહેલો જોઈને હસવા લા યો. ફ સની મ ક
ઉડાવતો હોય તે ર તે બો યો:
‘ ફ સ મહાશય! તમાર આ કામગીર માં તમને સાર કમાણી
થવાની હોય તેમ લાગે છે .’
‘તારા નો જવાબ હા અને ના બંને છે .’ નોકરના આ કારના
યંગા મક હારથી ૂંઝાઈ ગયેલા ફ સે વ થતા મેળવી અ પ જવાબ
આ યો, ‘આવાં કામમાં નસીબ સા પણ હોય અને ખરાબ પણ હોય.
પર ુ એક વાત પ કર શ કે આ ુસાફર હુ મારા પોતાના ખરચે નથી
કરતો.’
‘તેની તો મને ખાતર જ હતી કે તમે કોઈ બી ય ત માટે, તેના
હસાબે અને જોખમે આ ુસાફર કર ર ા છો.’

ો ે ો ે ી ે ો ો ે ે
 નોકરના આ પ આ ેપનો કેવી ર તે સામનો કરવો તે ફ સને
ૂ ું નહ . વળ પાછ એણે પીછે હઠ કર . કાઈ પણ જવાબ આ યા
વના જ પોતાની કૅ બન તરફ ચાલી ગયો. એને સમ ઈ ગ ું કે પોતાની
રમત ુ લી પડ ગઈ હતી. વાતને કેવી ર તે વાળ લેવી, અને આ નોકરનો
વ ાસ ફર થી કેવી ર તે સંપાદન કરવો તે બાબત એ વચારતો ર ો. ફોગ
સાથે એને સીધી તો કોઈ ુલાકાત થઈ ન હતી, છતાં તેના ઉપર એની
બાજનજર રહેતી હતી. એણે જો ું કે ફોગનો વન વહેવાર રાબેતા
ુજબ જ ચાલી ર ો હતો. એ ઉપરથી ડટે ટવે અ ુમાન ક ુ કે નોકરને
ભલે શંકા ગઈ હોય. તેણે હ ુધી પોતાની શંકાની વાત મા લકને
જણાવી ન હતી. ફોગની ૃ અને ભા વ ચાલ અંગેની મા હતી
મેળવવાનો એકમા આધાર એનો નોકર હતો. તેને જ જો શંકા પડ હોય
તો પોતાના મશનની સફળતા માટે એ થ ત સાર ન ગણાય. વ ુ શંકા
કર ને તે મળવા ું જ બંધ કરે, અથવા સંબંધ જ કાપી નાંખે તો ું થાય?
ફોગની સામે જે કાઈ કાયવાહ કરવી હોય તે માટે આ હ ગક ગ
છે ું જ થળ હ ું. ટશ કોલોની તર કે હ ગક ગમાં જ એને બધી
સગવડ મળ શકે તેમ હ ું. પર ુ એ માટે જ ર હ ું કે ફોગને અહ વ ુ
રોકાવાની ફરજ પડે. પાન કે અમે રકા પહ યા બાદ પોતાની સાથેના
ૂંટના નાણાં સાથે તે યાં જ કોઈક થળે થાયી થાય એવી શ તા હતી.
યાર બાદ તો કોઈ પણ ર તે એની સામે કેસ ચલાવી શકાવાનો ન હતો.
ફ સને એક વચાર વ ુ ઉપયોગી જણાયો. ફોગના નોકરને ફોગે કરેલા
સંભ વત ુના અંગે સં ૂણપણે મા હતગાર કરવો. સાથે એ પણ જણાવ ું
કે એવા ુનેગારની સાથે ુસાફર કરતા રહેવામાં એ પણ ભાગીદાર હતો,
એવા અ ુમાન ઉપર પોલીસ આવી શકે. એવી થ ત નોકર માટે ખર
ુ કેલી થઈ શકે. કોટમાં એને પણ સ થઈ શકે એવી બીક બતાવી.
નોકરને તેના મા લકથી જો અલગ કર શકાય, તો પોતા ું કામ સરળ બને
એમ ફ સને લા ું. એ ઉપાયમાં કેટ ું જોખમ હ ું તેનો પણ એણે વચાર
કય .
ફ સ અને પાસપટ ુ વ ચે ચાલી રહેલી આ ગરબડનો યાલ
ફોગને આવે એવી શ ા જ ન હતી. એ તો પોતાની ર તે ૃ વીની ફરતે
દ ણા કરતા ઉપ હની જેમ જ પોતાના કાય મ માણે આગળ ને
આગળ વધી ર ા હતા. એના બંને સાથીદારો એના સંબંધમાં ખરેખર ું
વચારતાં હશે, તે વચારવા ું એના વભાવમાં જ ન હ ું. એઓ બંને ફોગ
જેવા ઉપ હના પેટા ઉપ હ હોય તે ર તે એની સાથે ઘસડાઈ ર ાં હતાં.
એ બંનેને કોઈ અગવડ ન પડે એની કાળ તેઓ રાખતા હતા, પર ુ
એથી વશેષ કાઈ જ નહ . ઔડા જેવી ુંદર ુવાન ીની મો હનીની
કોઈ જ અસર ફોગનાં વાણી અને વતન ઉપર દેખાતી ન હતી. પાસપટ ુને
એ ું ભારે આ ય થ ું.

ઔ એ ી ી ં ં
 મા લક તથા ઔડા એકબી ની સાવ ન ક હતાં, છતાં અ ત દૂર
હોય તેવો એમની વ ચેનો વહેવાર હતો. મા લકની ઉદાર અને સ ચત
માવજતને પ રણામે ઔડા પોતાના ભયાનક ૂતકાળને લગભગ ૂલી ગઈ
હતી. પર ુ ફોગ એનો વનદાતા હતો તે હક કત તે ૂલી શકાય તેવી ન
હતી. તે ૂલવા માંગતી પણ ન હતી. એની આંખોમાં ફોગ યેનો
અહોભાવ તરવયા કરતો. એ મા અહોભાવ ન હતો, કાઈક વશેષ ભાવ
હતો. ફોગ યેના એના ઉ માસભર વહેવારમાં પાસપટ ુને કોઈક કારની
અંગત લાગણીની સરવાણી દેખાઈ. પર ુ ફોગ મહાશય એનાથી અ પ ય
જ રહેતા હોય તે ું ચ ઊપસ ું હ ું. મા લકની હમત અને ઉદારતા માટે
એના મનમાં ભારોભાર આદર હતો.
પર ુ ઔડા યેના ન ૃહ વહેવારથી એ નારાજ હતો. મા લક
ન ુ ર નહ હોય તોપણ દયહ ન જ ર લા યા. એક ુંદર ી સાથેના
સહવાસમાં ુ ષના મનમાં એક કારની ુ ષસહજ લાગણી જ મતી
હોય છે . પર ુ મા લકના મન ઉપર ઔડાની હાજર ની કોઈ વશેષ અસર
થતી હોય તે ું પાસપટ ુને લાગ ું ન હ ું. એ પોતે રગીન કૃ તનો માણસ
હતો. ઔડા માટે એને ભારે આદરભાવ હતો. પોતાની કૃ ત માણે
મા લક અને ઔડા વ ચેના મ ુર સંબંધોના દવા વ નમાં એ રાચતો રહેતો.
હ ગક ગ ન ક આવ ું જ ું હ ું. હવામાન વષમ બનવા માં ું
હ ું. એની સાથે પાસપટ ુની બેચેની પણ વધવા લાગી. ટ મરની ઝડપ
એને સાવ ધીમી લાગતી હતી. એટલી ઝડપને વ ુ ધીમી કરે એવી કોઈ
પણ થ તને તે સહન કર શકે તેમ ન હ ું. સતત ધસમસી રહેલા
એ જનના મ પાસેની રે લગ ઉપર વાંકો વળ ને જોઈ ર ો. સકડો
હોસપાવરની શ તવા ં ુ એ જન ૂર તાકાતથી ટ મરને આગળ ધકેલ ું
હ ું. તે જ વખતે બહાર દ રયામાં ઉપસેલા એક મોટા મો ં ઉપર ચી
થયેલી ટ મર આંચકા સાથે નીચે પછડાઈ. એણે તો રે લગ પકડ હતી
એટલે બચી ગયો. પર ુ એ જન મમાંના કમચાર ઓ એ આંચકા સાથે
નીચે ફરસ ઉપર પછડાઈ પ ા.
‘ખલાસ! ખેલ ખતમ!!’ ‘ ુ સાથી એ બરાડ ઊ ો.
‘ ુસાફર અહ જ ૂર થઈ ગઈ કે ું!?’
 ૧૭
ઝં ઝાવાત
ધીમે ધીમે પવન ું જોર વધવા લા ું. સાથે એની દશા પણ
બદલાઈ. દ ણ પ મેથી એટલે કે પાછળથી આવતા જોરદાર પવનનો
ધ ો ટ મરને હ ગક ગ તરફ ધકેલતો હતો. એનો લાભ લેવા ટ મર
ઉપરના તમામ સઢ ુ લા કરાયા હતા. ટ મ એ જન અને આ પવનને
કારણે ટ મર ધાયા કરતાં વ ુ ઝડપે આગળ દોડતી હતી, પર ુ હવે
થ ત સાવ ધી થઈ ગઈ. પવન ઉ ર પ મ તરફથી એટલે કે સામેથી
કાવા લા યો ટ મર ધા પગે પાછળ ધકેલાય તેમ તો ન હ ું. પર ુ
એની ગ ત સામે જબરજ ત અવરોધ ઊભો થયો. જોરદાર પવનની સાથે
મો ંઓ પણ વ ુ ને વ ુ ચાં ઊછળવા લા યાં, અને ટ મરના ૂતક
સાથે અથડાઈ ર ાં. ના ું રમકડુ હોય તે ર તે સ રસો ટનની ‘ર ૂન’
ટ મર એ મો ંઓ ઉપર ઊછળવા લાગી. ઘડ માં એ પહાડ જેવડા
મો ંની ટોચ ઉપર હોય, તો બી જ પળે બે મો ં વ ચેની ખાઈમાં
ડ ઊતર જવા લાગી.
ટ મરમાંના મોટાભાગના ુસાફરો માટે દ રયાઈ ુસાફર નો આ
પહેલો અ ુભવ હતો. એમનાં મગજની સાથે પેટ પણ ચાંનીચાં થવા
લા યાં. ી નવે બરે તો ટ મર આ ઝં ઝાવાતમાં ૂરે ૂર સપડાઈ ગઈ.
અ ુકૂળ પવનનો લાભ લેવા અગાઉ ખોલવામાં આવેલા તમામ સઢ સંકેલી
લેવા પ ા. ટ મરના દરેક ભાગ સાથે સતત અથડાઈ રહેલા પવનથી ૂ
ૂ અવાજ આવતા હતા. આખી ટ મર હાલકડોલક થવા લાગી. સઢ
સંકેલાતા ટ મરની ગ ત સાવ ઘટ ગઈ. એવી થ તમાં કૅ ટને હેરાત
કર કે તોફાન એ ર તે ચા ુ ર ું, તો હ ગક ગ પહ ચવામાં ચોવીસ કલાક ું
મોડુ થવાની શ તા હતી.
ફોગ મહાશય પોતાની કૅ બનની બાર માંથી કૃ તના આ તાંડવને
શાંત ચ ે જોઈ ર ા. એમને લા ું કે પવન અને મો ં ણે ટ મરને
આગળ વધતી રોકવા માટે જ સામેથી અથડાતાં હતાં. હ ગક ગ
પહ ચવામાં ચોવીસ કલાકનો વલંબ થવાનો હોય, તો યાંથી યોકોહામાં
જતી ટ મર માટે એ ઘણા મોડા પડે તેમ હ ું. એ પછ તો શરત
તવાની, તેમજ વીસ હ ર પાઉ ડના ઇનામની રકમને લખી જ વાળવી
પડે. આટલો મોટો દાવ જોખમમાં હોવા છતાં ફોગ થત થ તમાં જ
હતા. મ ઉપર ઉચાટનાં કોઈ ચહ્ ન ન હતાં, કે ન હતો કોઈ ુ સો. આ
કારના વ નો પણ શી દવસની એની ગણતર માં જ આવતાં હોય,
તેવી નરાત સાથે તોફાની સાગરનાં રા સી મો ંઓને જોતા ર ા. એમની
આ શાંત ુખ ુ ા જોઈને ઔડાને પણ આ ય થ ું. પોતાને મોતના
ં ી ે એ ે ો ો
મ માંથી બચાવનાર આ નખ શખ સ જન માણસ હવે એને પોતાનો
લાગવા માં ો. એ માણસ ચોવીસ કલાકના વલંબને કારણે શરત હાર
ય, તે થ ત ઔડા વીકાર શકે તેમ ન હ ું. પાસપટ ુની અકળામણ
પણ વધતી જતી હતી. અ યાર ુધી બ ું જ એના મા લક માટે સા ુકૂળ
હ ું. ટ મર અને રેલગાડ એની ઇ છાને અ ુ પ દોડતાં હતાં. વા ુ અને
વરાળ એનાં ુલામ હોય તે ર તે ુસાફર નાં વાહનોને આગળ ધકેલતાં
હતાં. હાથીની સવાર કે ઔડાને બચાવવાની કામગીર માં એના પાસા
પોબાર પડતા હતા. પર ુ થ ત હવે પલટાઈ હતી. એ પોતે જ ણે
વીસ હ ર પાઉ ડ ું માતબર ઇનામ હાર જવાનો હોય તેટલો અજપો
અ ુભવી ર ો. વધતા તોફાન સાથે એના મગજની ગરમીનો પારો પણ
ચે ચઢતો ગયો.
ટ મર ઉપર મા એક માણસ હતો, જે આ વધતા તોફાનથી ુશ
હતો. હ ગક ગ પહ ચવામાં ટ મરને ચોવીસ કલાકનો વલંબ થાય, તેને
એણે ઈ ર સંકેત મા યો. એ હતો ડટે ટવ ફ સ. કૅ ટને કરેલી
હેરાત માણે હ ગક ગ પહ ચવામાં મોડુ થાય તો બૅ ક ૂંટારો ફોગ
યોકોહામા જતી ટ મર ચો સપણે ૂક ય તેમ હ ું. એવી થ તમાં
હ ગક ગમાં ણ-ચાર દવસ માટે તો એણે રોકાઈ જ ું જ પડે એવી એની
ગણતર હતી. એ દર યાન લંડનથી રવાના થયે ું ધરપકડ વોરટ
હ ગક ગની પોલીસચોક ને મળ જવા ું હ ું.
પોતાની તરફેણમાં ઊપસી રહેલી આ થ તથી ફ સ ુશ હતો.
પર ુ એવી ુશી ફોગના વફાદાર નોકર પાસપટ ુથી સહન થાય તેમ ન
હ ું. ફ સ અ યાર ુધીમાં એને બરાબર ઓળખી ગયો હતો. એણે
ક પના કર કે આ ઝં ઝાવાતને કારણે થતા વલંબથી નોકર ૂબ જ
અકળાતો હશે, ુ સામાં પણ હશે. એવી થતમાં મ ઉપર મતના ભાવ
સાથે તેની સામે જવામાં જોખમ હ ું. ફ સના મશન બાબત તેને શંકા
હતી જ. તે વાત તેણે ફ સને જણાવી પણ હતી. ુ સે ભરાયેલો
પાસપટ ુ ફ સને જોતાં જ ુ ાબા કરવા માંડે એવો ફ સને ડર
હતો. ફ સે એ કારણે બહાર ડેક ઉપર નીકળવા ું માંડ વા ું. આમ પણ
એવા તોફાનમાં કૅ બનની બહાર નીકળવામાં જોખમ હ ું.
ફ સની મા યતા સાચી હતી. પાસપટ ુને કૅ બનમાં ચેન પડે તેમ ન
હ ું. હવા તોફાની હોવા છતાં, એ આખો વખત ડેક ઉપર જ કઠેરાના
પાઈપને ઝાલીને ઊભો હતો. કૅ ટનને વારવાર મળ ને ટ મર સમયસર
હ ગક ગ પહ ચવા બાબત ો ૂછવા લા યો. એ માટે જ ર પડે તમામ
કારની મદદ કરવાની પોતે તૈયાર બતાવી. એક સામા ય વાસીની આવી
અધીરાઈ અને અકળામણથી ટ મરના કમચાર ઓને ર ૂજ થતી હતી. એ
લોકો તો આવાં તોફાનોથી ટેવાયેલા હતા. તેમને એની જરાય ચતા ન
હતી. ટ મરના હ ગક ગ પહ ચવા બાબત એકના એક થી કટાળે લા
ૅ ે ે ે ો ં ે ોઈ ે એ ે ી
કૅ ટને આખરે બેરો મટરમાં તે જ જોઈને ખાતર કરવા એને જણાવી
દ ું. વ ુમાં ૂચના પણ આપી કે એમાં બતા યા માણે હવા ું દબાણ
યાં ુધી ની ું હશે, યાં ુધી તોફાન ચા ુ જ રહેવા ું હ ું. પાસપટ ુ
સમસમી ર ો. બેરો મટરના પારાને મરેલા દરની ૂંછડ ની જેમ પકડ ને
ચે ખચવા ું શ હોત તો એણે જ ર તેમ ક ુ હોત. તેને પકડ ને
હલાવવાથી કે બદદુવા ય ત કરવાથી હવામાનની થ તમાં કોઈ જ ફરક
પડે તેમ ન હતો.
ચોથી નવે બરનો દવસ ઊગતા હવામાન હળ ું બનવાનાં લ ણ
જણાવા લા યાં. પવનની દશા પણ બદલાઈ. ટ મરને પાછળથી ધ ો
લાગી શકે એ ર તે તે દ ણ પ મ દશામાંથી વહેવા લા યો. પવન ું
જોર ઘટતાં દ રયો પણ નરમ પ ો. મો ંની ચાઈ અને વ ચેની
ખીણની ડાઈ પણ ઘ ાં. અ ુકૂળ બનેલા પવનનો લાભ લેવા સઢને
ફર થી ખોલવામાં આ યા. બપોર ુધીમાં ટ મર એની મહ મ ગ તથી
દોડવા લાગી. તેમ છતાં અ યાર ુધીમાં થયેલો વલંબ ભરપાઈ થઈ શકે
તેમ તો હ ું જ નહ , પાંચમી તાર ખને બદલે આખરે ૬ જૂ નની સવારે
હ ગક ગના જળ વ તારમાં ટ મર ર ૂને વેશ કય . બંદર ઉપર લાઈટના
સ લ મોકલતાં થોડા જ સમયમાં બંદરનો પાઇલોટ પોતાની
પાઇલોટનૌકામાં ટ મર પાસે આવી પહ યો. તરત જ ‘ર ૂન’ ું ુકાન
તેણે પોતાના હાથમાં લી ું. અનેક નાના ટા ુઓ અને અડધા ડૂ બેલા ખડકો
વ ચે થઈને કુ શળતા ૂવક બંદર તરફ ટ મરને હકારવા માંડ . આખરે
બંદરની એક જે ઉપર ટ મરને લાવીને થોભાવી. ન ત સમય કરતાં
ટ મર બરાબર બાર કલાક મોડ હતી.
પાન જતી ટ મરને અહ થી ઊપડવાનો સમય થયાને તો કલાકો
થઈ ગયા હતા. તે ટ મર ઊપડ ગઈ હતી, એવા અ ુભ સમાચાર
સાંભળવાની બીકે પાસપટ ુ ૂંગો જ ર ો. નકારા મક જવાબ સાંભળવા
માન સક ર તે એ તૈયાર જ ન હતો. કોઈ અક માત થાય અને તે ટ મર
હ ઊપડ નથી, અને તેઓ સમયસર તેના ઉપર સવાર થઈ શકશે એવા
મમાં રહેવા ું જ તેણે પસંદ ક ુ.
એનાથી વ એના મા લક ફ લયાસ ફોગ સં ૂણ ર તે વ થ
હતા. વીસ હ ર પાઉ ડની હોડ વાળ શરત ુમાવવાની માન સક તૈયાર
સાથે હળવાશથી એણે પાઈલોટને ૂ ું, ‘યોકોહોમા- પાન તરફ જતી
ટ મર ઊપડ ગઈ કે હ બંદરમાં જ ઊભી છે ? તમને એની કાઈ
મા હતી છે ?’
‘એ ટ મર આવતી કાલે સવારે ભરતી બાદ ઊપડશે.’
‘આવતી કાલે? પર ુ સમયપ ક માણે તો એ ટ મર ગઈ કાલે જ
અહ થી ઊપડવાની હતી. હ તે અહ જ છે ? ું નામ છે એ ું?’

ી ો ે ં ો
 આ અણધાયા ુભ સમાચારથી ફોગને આનંદ થયો.
‘એ ટ મર ું નામ “કણાટક” છે . એના બોઈલરમાં સમારકામ
નીકળતાં એ ું યાણ મોકુ ફ રખા ું હ ું. હવે એ આવતી કાલે સવારે
ઊપડશે.’
‘ ૂબ ૂબ આભાર તમારો.’ આનંદદાયક સમાચાર આપવા બદલ
પાઈલોટનો દય ૂવક આભાર માની ફોગે પોતાની એ જ ગણતર બ
હળવી ચાલે કૅ બનમાં વેશ કય .
પાઇલોટ સાથે મા લકને થયેલી વાત નોકરે સાંભળ . મા લકની
હાજર માં પોતાના રા પાને એણે માંડમાંડ કા ૂમાં રા યો. પર ુ તેના ગયા
બાદ પાસપટ ુ પાઈલોટને ભેટ પ ો. અ ભનંદન અને આભાર ય ત
કરતાં બો યો:
‘પાઇલોટ મહાશય! આ ટ મર ઉપરના તમામ માણસોમાં તમે
સૌથી વ ુ ઉમદા અને મહાન છો.’ પોતાની આવી શંસા માટેનો સંદભ
પાઇલોટને સમ ય તેમ ન હ ું. લાં ું વચારવાની કે ૂછવાની તેને
મોકળાશ કે જ રયાત પણ ન હતી. તે ું યાન ડ અને સાંકડ ચેનલની
બંને બાજુ એ કતારબંધ ઊભેલાં લાંબાં-ટૂ કા યાનો વ ચે થઈને ટ મરને
ધ ા ુધી દોર જવામાં રોકાયે ું હ ું. આખરે બપોરે ૧ વા યે ટ મર
‘ર ૂન’ ું લંગર એને માટેની જે પાસે ઉતારવામાં આ ું. નીચે ઊતરવાની
સીડ ુકાઈ ગઈ. એ સાથે ુસાફરોએ નીચે ઊતરવાની શ આત કર .
ફોગની ુસાફર માટે આ એક અણધાર રાહત હતી. બોઇલરમાં
ખરાબી નીકળ ન હોત, તો હ ગક ગ ું બંદર છોડ ને યોકોહામા જતી
ટ મર ‘કણાટક’ ઘણે દૂર નીકળ ગઈ હોત. એ પછ ની બી ટ મર
મેળવવા માટે એમણે ઘણા દવસ હ ગક ગમાં જ રોકાઈ જ ું પડત. આમ
બાર કલાકનો વલંબ થયો હોવા છતાં બાક રહેલી ુસાફર ઉપર એની
કોઈ અવળ અસર પડે તેમ ન હ ું. લંડનથી ુસાફર શ કયાને પાં ીસ
દવસ થયા હતા. તેમાં ફ ત બાર કલાકનો જ વલંબ થયો હતો. આગળ
યોકોહામાથી સાન ા સ કો ુધીની શાંત મહાસાગર પાર કરવાની
ુસાફર બાવીસ દવસ ચાલવાની હતી. તેમાં આ વલંબ સરભર થઈ
જશે એવી ફોગને ખાતર હતી.
ટ મર કણાટક બી દવસે મળ કે પાંચ વા યે ઊપડવાની
હેરાત થઈ. હ ગક ગમાં ું કામ આટોપવા માટે ફોગ પાસે સોળ કલાકની
મોકળાશ હતી. તેમાં સૌથી મોટુ અને અગ ય ું કામ ઔડાને એના ધ નક
સગાને યાં સલામત ર તે પહ ચાડવા ું હ ું. બંદરની ન ક આવેલી સાર
હોટલમાં ફોગે ઔડા માટે મ ુક કરાવી. મમાં તેને કોઈ અગવડ ન પડે
તેની કાળ રાખવા પાસપટ ુને ન ક બોલાવી ખાસ ૂચના આપી. પોતે
ઔડાના સગાને શોધવા માટે શહેરમાં જતા હતા, અને એ પરત આવે યાં
ીઔ ી ે ે ે ે ં ં ો ં
 ુ ી ઔડાની મ પાસે જ તેણે હાજર રહેવા ું હ ું. પળનો પણ વલંબ
ધ
કયા વના ફોગ હોટલની બહાર નીકળ ગયા.
ઔડાના અહ ના સગા ું નામ ભાઈ હ ું. પોતાના એ ધનવાન
સગા માટે ઔડાએ આપેલી મા હતી માણે તે અહ ના બહુ જ મોટા
વેપાર હતા. અહ ના ટોક એ ચે જમાં એવા મોટા વેપાર ને ઓળખનારા
ઘણા ોકરો હશે એ ું ફોગે અ ુમાન ક ુ. એ ું અ ુમાન સા ું હ ું પર ુ
યાંથી મળે લી મા હતી નરાશાજનક હતી. એ માણે ભાઈ પોતાનો
અહ નો ધંધો સમેટ ને બે વષ ૂવ ુરોપના હોલે ડ દેશમાં જઈ વ યા હતા.
એમનો ધંધો એ દેશના વેપાર ઓ સાથે જ હતો. યાંની ઓળખાણને
કારણે એમણે ન ૃ કાળ યાં જ વતાવવા ું પસંદ ક ુ હ ું.
આ સમાચાર સાથે ફોગ હોટલ મમાં ઔડાને મ ા. કોઈ પણ
ઔપચા રકતા વના જ ભાઈ અંગેની વગતો ઔડાને જણાવી.
એવા સમાચારથી હસ ું કે રડ ું તેની ઔડાને સમજ પડ નહ . એક બાજુ
ફોગ સાથેના વધતા સહવાસને કારણે ફોગ યે એના મનમાં કોઈ
ગજબનો ભાવ બંધાયો હતો. એને છોડ ને અહ હ ગક ગ જેવા સાવ
અ યા થળમાં રહેવા ું એને અકળાવના લાગ ું હ ું. વળ
ભાઈ ું કુ ટુબ એના કુ ટુબ ું દૂર ું સંબંધી હ ું. તેની સાથે કદ
ુલાકાત થઈ ન હતી. તે હ ગક ગમાં રહ ને વેપાર કરતા હતા એટલી જ
મા હતી એની પાસે હતી. તેના કુ ટુબમાં પોતાને થાન મળશે કે નહ તેની
પણ એને ખબર ન હતી. તો બી બાજુ નના જોખમે પોતાને
બચાવનાર ફોગની સાથે ુસાફર માં વ ુ સમય રહ ને તેની ુ કેલીમાં
વધારો કરવા માગતી ન હતી. આવી ધાભર થ તમાં લમણે હાથ દઈને
ઔડા ની ું જોઈ રહ . ધીમેથી બોલી:
‘હવે મા ું થશે?’
‘કાઈ જ નહ . તારા સવાલનો સીધો જવાબ માર પાસે છે . તારે
અમાર સાથે જ ુરોપ આવવા ું છે .’
‘તમાર આ કટોકટની ુસાફર માં તમને વ ુ સમય ભાર પ બનવા ું
મને ગમ ું નથી.’ ઔડા ગમગીન ચહેરા સાથે બોલી.
‘એ ું કાઈ છે જ નહ . નથી ું અમને ભાર પ, કે નથી તારે કારણે
અમને કોઈ વધારાની ુ કેલી.’ ઔડા તરફ હળવાશથી જોઈને ફોગે તેને
આ ાસને આ ું. તરત જ પાસપટ ુને બોલા યો.
‘મા લક’ કહેતો પાસપટ ુ હાજર થયો.
‘પાસપટ ુ! અ યારે જ બંદર ઉપર “કણાટક” ટ મરની ઑ ફસે
અને આપણે માટે ણ કૅ બન ર ઝવ કરાવી આવ.’

ં ી ી ં ૅ ી ે ે ી ી એ ં
 આ ુંદર ીની સંગત લૅ ડ ુધી સાથે જ રહેવાની હતી, એ ું
ણી નોકરને બેહદ આનંદ થયો. ઔડા માટે એને ભારોભાર માનની
લાગણી હતી. એણે જ તો સળગતી ચતામાં કૂ દકો માર રા ના વેશમાં
ઔડાને બચાવી હતી.
આનંદની લાગણી છુ પા યા વના જ એ હરખાતો હરખાતો ટ મર
કપનીની ઑ ફસે જવા રવાના થયો.
 ૧૮
સફળતાનો આભાસ
હ ગક ગ બંદર ખરેખર ુંદર હ ું. દ ણ ૂવ ચીનના દ રયાકાઠાનો
એ દેશ ગણાય. એ વભાગની સૌથી મોટ નદ કે ટોન હતી. એના ુખ
પાસેના એક નાના ટા ુ ઉપર ટશરોએ એ શહેર વસા ું હ ું. ચીન
સાથે ટશરો ું વરસો ુધી લંબાયે ું અફ ણ ુ ચા ું હ ું. ુ ને
અંતે નાન કગમાં ચીની સ ાટ સાથે સમજૂ તી થઈ હતી. એને આધારે
૧૮૪૨માં એ ટા ુ ટનને મ ો હતો. દ ણ ચીનાઈ સાગરના વેશ ાર
પાસે જ આવેલા આ ટા ુ ું ભૌગો લક, વેપાર તેમજ રાજક ય મહ વ
ચ ુર અંગેજો સમ ગયા હતા.
કે ટોન નદ ને ઉ રને કાઠે સાઠ માઈલના અંતરે પોટુગીઝો ું સં થાન
મકાઓ હ ું. બંને સં થાનો અને તેના ુરોપ થત શાસકો વ ચે કા તલ
આ થક હર ફાઈની સાથે રાજક ય ક મકશ પણ ચાલતી હતી. હ ગક ગ ું
આદશ કહ શકાય તે ું ડુ બંદર અને ચીનની ુ ય ૂ મ સાથે જોડતા
માગ ની સગવડને કારણે હ ગક ગે બહુ જ થોડા સમયમાં મકાઓને
આ થક બાબતોમાં મહાત ક ુ. ચીનનાં ઉ પાદનોની નકાસ માટે હ ગક ગે
એક આદશ બંદર તર કે ું થાન મેળવી લી ું. એક ુ વક સત અને સ ૃ
બંદર તર કે હ ગક ગમાં બધી જ સગવડો મળતી હતી. બંદર ઉપર
યવ થત ર તે બંધાયેલી જે ઓ, તેની સાવ ન કમાં આવેલી
હૉ પટલો, તી દેવળો, સરકાર કચેર ઓ, હોટેલો, બાર મો ઉપરાત
ુંદર ર તે બંધાયેલા શહેરને કારણે લૅ ડનાં કે ટ અથવા સરે જેવાં
થળોની યાદ આવે તેમ હ ું. ઔડા પણ લૅ ડ ુધીની ુસાફર માં સાથે
જ આવવાની હતી, તે ણી રા રા થઈ ગયેલો પાસપટ ુ ‘કણાટક’
ટ મર કપનીની ઑ ફસે જવા નીક ો. એને કોઈ જ ઉતાવળ ન હતી.
સા ા યની મહારાણી વ ટો રયાના નામથી ઓળખાતા બંદર વ તારમાં
જવાને બદલે હ ગક ગની ુઆયો જત શેર ઓમાં તે લટાર મારવા
નીક ો. ર તાઓ ઉપર અવરજવર કરતા દેશી વદેશી લોકો ઉપરથી આ
થળના આંતરરા ય મહ વનો યાલ આવે તેમ હ ું. ચીનની તળ ૂ મનો
જ ભાગ હોવાથી અહ ચીનાઓની સં યા અ ધકતમ હોય તે વાભા વક
હ ું. એ ઉપરાત અહ પાનીઓ તથા ુરોપવાસીઓ પણ મોટ
સં યામાં હતા. ુંબઈ, કોલકાતા અને સગા ુરની જેમ અહ પણ એને
ઠેરઠેર અં ેજોની સવ પ રતાનાં જ દશન થયાં. વ ટો રયા બંદરમાં અનેક
દેશોનાં નાનાંમોટા જહાજો ચેનલની બંને બાજુ એ યવ થત ર તે લાંગરેલાં
હતાં, પાણીના હળવા તરગો ઉપર એ સૌ ડોલી ર ાં હતાં. ટશ
સા ા યના તીક જેવા ુ નયન જેક ફરકાવતાં યાનોની સં યા અ ધક

ી ે ો ઉ ે ે
હતી. વેપાર જહાજો ઉપરાત ુ ના હે ુ માટેના વ વધ કારના
જળપોત પણ એમાં હતાં. મોટ ટકર નૌકાઓ ઉપરાત લો અને
શાકભા થી લદાયેલી નાની નૌકાઓ પણ અસં ય હતી.
શેર ઓ અને બ રોમાં ફરતા લોકોમાં પીળાં વ ો પહેરેલાં અનેક
વય ક ચીનાઓ પાસપટ ુના જોવામાં આ યા. મા ૃ ોને જ એ
પહેરવેશમાં જોઈ એને આ ય થ ું. ઘણા દવસની વધેલી દાઢ સાફ
કરાવવા હ મની દુકાનની એણે ુલાકાત લીધી. યાં ૂછપરછમાં મા હતી
મળ કે પીળા રગનાં વ ો કેવળ શાહ કુ ટુબનાં માણસો જ પહેર શકતાં.
એના સામા ય વપરાશ ઉપર તબંધ હતો. પર ુ ૃ ોને એમાં અપવાદ
ગણવામાં આવતા. બહારના માણસોને ર ૂજ થાય એવા આ પહેરવેશ
પાછળ ું કારણ ણવા પાસપટ ુએ યાસ કય , પર ુ કોઈ. ુલાસો
મ ો નહ .
‘કણાટક’ ટ મર લાંગર હતી, તે ધ ા પાસે જ એણે પેલા
ડટે ટવ ફ સને જોયો. પડ ગયેલા મ સાથે ધ ા ઉપર એ આમતેમ
આંટા મારતો હતો. ુંબઈ અને કોલકાતામાં એણે યવ થત ર તે ગોઠવેલી
બા ૂળમાં મળ ગઈ હતી. સગા ુરના સાવ ટૂ કા રોકાણ દર યાન કોઈ
પણ કારની કા ૂની કાયવાહ કરવા ું શ ન હ ું. હ ગક ગની આ
ટશ કોલોનીમાં એ માટેની છે લી તક હતી. દ રયાઈ તોફાન દર યાન
કૅ ટને યારે હેર ક ુ કે ટ મરને બાર કલાક ું મોડુ થશે, યારે એને
લા ું કે અ યાર ુધી ૂંટા ની તરફેણમાં રહેલી બા હવે એને માટે
અ ુકૂળ બની રહ હતી. એમની ટ મર અહ ના બારામાં આવે, તે અગાઉ
યોકોહામા જતી ટ મર ઊપડ ૂક હશે. પર ુ બંદરના પાઇલોટે ફોગને
આપેલી મા હતી માણે યોકોહામાવાળ ટ મર ું યાણ વલંબમાં હ ું.
એ સમાચાર તો હ ગક ગના બંદરે ‘ર ૂન’ ું લંગર નંખાયા બાદ જ એને
મ ા. બાજુ ની જ જે ઉપર ઊભેલી ‘કણાટક’ ટ મરને જોઈને એણે
કપાળ કૂ ું. ચોવીસ કલાક મોડ ઊપડનાર એ ટ મરમાં ફોગ અને તેનો
રસાલો હવે સમયની ખોટ વના જ પાન પહ ચી શકે તેમ હ ું. બી
દવસે સવારે એ ટ મર ઊપડે યાં ુધીમાં રા ી દર યાન ધરપકડ વોરટ
અહ ની પોલીસચોક ને મળ ય એ શ ન હ ું. બૅ કનો ૂંટારો એક
વાર હ ગક ગના બંદરની બહાર નીકળે , યાર બાદ પાન અને
અમે રકામાં ફ સ કાઈ જ કર શકે તેમ ન હ ું. અમે રકા બહુ મોટો દેશ
હતો. બૅ ક ૂંટના નાણાં સાથે ફોગ એમાં ગમે યાં અ ય થાય તેવી
શ તા ઘણી મોટ હતી. પોતાની મહેનત માથે પડ હોવા ું લાગતાં એ
ૂંધવાઈ ર ો.
હવે ુશ થવાનો વારો નોકર પાસપટ ુનો હતો. સ મત ચહેરા
સાથે એણે ફ સ ું અ ભવાદન ક ુ. બો યો:

‘ ે ે ે ે ે ે
 ‘અરે ફ સ સાહેબ! તમે? અમાર જેમ તમે પણ અમે રકા
પહ ચવા ું ન ક ુ હોય તેમ લાગે છે .’
‘હા ભાઈ! એ ું જ છે .’ દાત કચકચાવતાં ફ સે જવાબ આ યો.
‘સરસ’ મનોમન ુશ થતાં પાસપટ ુએ ટોણો માય , ‘મને હ ું જ
કે આ ઐ તહા સક સફરમાં અમારાથી જુ દા થઈ જવા ું તમારાથી વચાર
શકાશે જ નહ . તો ચાલો, માર જેમ તમે પણ ટ મરમાં તમારે માટે કૅ બન
ર ઝવ કરાવી લો.’
બંને જણા ટ મર કપનીની ઑ ફસમાં પહ યા. ણ વ ા એક
એમ કુ લ ચાર કૅ બનો માટેની ટ કટો એમના હાથમાં ુકાઈ. ટ કટ
આપનાર લાક એને પ ૂચના આપી, કે ટ મરમાં બોઇલર ું કામ
ધાયા કરતાં ઘ ં વહે ું ૂ થઈ ગ ું હ ું. એ કામ લાં ું ચાલશે એવી
ગણતર થી બી દવસની સવારે તે ઊપડશે એવી હેરાત થઈ હતી.
પર ુ હવે તે આજે સાંજે જ ઊપડવાની હતી. સમાચાર ફ સ માટે
આઘાતજનક હતા. એની રહ સહ આશા પણ ન થઈ. યારે
પાસપટ ુએ લાકની હેરાતને સહષ વધાવી.
‘બહુ જ સારા સમાચાર છે . મારા મા લક માટે પણ એ સૌથી વ ુ
આવકાય બનશે. એમની હોટલે પહ ચી જઈ વહેલી તકે એમને જણાવી
દે ું પડશે. એ તો આવતી કાલે સવારે ટ મર ઊપડવાની છે એ ું જ ણે
છે .’
અણધાર ર તે પ ર થ તએ વપર ત વળાંક લીધો હતો, છતાં
ડટે ટવ હાર વીકારવા તૈયાર ન હતો. મનોમન એ પ બની ગયો કે
મા લકના કારનામાં સંબંધી હક કત એના નોકરને જણાવવાનો યો ય સમય
આ જ ગણી શકાય. મા લકની હે સયત યા બાદ એનો નોકર કેવા
તભાવ આપે, તેના ઉપર એની આગળની ચાલનો આધાર રહેવાનો હતો.
સીધી સમ વટથી માને નહ તો શામ, દામ કે દડનો સહારો લેવાની એણે
તૈયાર કર . ટ મર વહેલી ઊપડવાના સમાચાર ફોગને ન પહ ચે, તો તે
આવતી કાલે સવારે જ ધ ા ઉપર પહ ચવાનો હતો. એ માટે તેના આ
નોકરને કોઈપણ ર તે હોટલ ઉપર પહ ચી જતો અટકાવવાની જ ર હતી.
ઘણા દવસના સહવાસ દર યાન નોકરની એક નબળાઈ ફ સે
ણી લીધી હતી. આ હ કર ને એને ધ ા ન કના દા ના પીઠામાં ખચી
ગયો.
દા અને માદક યોનો એ અ ો હતો. એમાં વેશતાં જ સામે
એક મોટો ખંડ હતો. સાર ર તે શણગારવામાં આવેલા એ ખંડના છે ડે થોડ
ચાઈએ સા ૂ હક પથાર હતી. અનેક માણસો અ ત ય ત દશામાં એની
ઉપર પ ા હતા, દા અને માદક પીણાના ઘેનમાં હોય કે પછ ભર ન ામાં

ો ે ં ં ં ં ં ે ં ે ો ે ી ં ી
હોય તેમ લાગ ું હ ું. ખંડમાં રાખવામાં આવેલાં ટેબલો ફરતે ીસ-પાં ીસ
માણસો દા પી ર ા હતા. હ ગક ગના આ ુ ત બંદરે દેશ વદેશના
ત તના દા સહજ ર તે મેળવી શકાય તેમ હ ું. દા સાથે અહ
અફ ણના બંધાણીઓ માટે પણ ખાસ યવ થા હતી. માટ ની લાલ
ૂંગીઓમાં તમાકુ સાથે અફ ણની ૂસક લેવાની પણ અહ સગવડ હતી.
એનાથી ઘેને ઘેરાયેલા ઘણા ાહકો ટેબલ પાસે જ ઢળ પડતા. પીઠાના
વેઇટરો માટે આ રો જદ ઘટના હતી. ઢળ પડેલા એવા ાહકોને
સ માન ૂવક ચક ને પેલી સા ૂ હક શૈયાને શરણે ધર દેવામાં આવતા.
ફ સ અને એણે બનાવેલ મ પાસપટ ુ દા ખાનામાં ચાલી રહેલો
આ ખેલ રસ ૂવક જોઈ ર ા. અં ેજ વેપાર ઓએ જ આ દેશના લોકોને
અફ ણના રવાડે ચડા યા હતા. શ માં તેમણે ચીનના લોકોને મફતના ભાવે
અફ ણ આપી તેમને બંધાણી બના યા હતા યારબાદ એવા બંધાણીઓ
પાસે અં ેજો મનમાની ચી કમત વ ૂલ કરતા. શ માં ધનવાન લોકો જ
પોતાની ઉપા ધઓ ૂલવા માટે એનો ઉપયોગ કરતા પર ુ ધીમે ધીમે
ગર બ મજૂ રો પણ એનો શકાર બનવા લા યા. કહેવા ું હ ું કે અં ેજ
વેપાર ઓ હ ગક ગના આ બંદર મારફતે ચૌદ લાખ રતલ જેટ ું અફ ણ
આયાત કરતા હતા. પોતાની ને પાયમાલ કર રહેલા એ વેપાર ઉપર
તબંધ ૂકવા ચીનના શહેનશાહે અનેક વાર યાસ કયા હતા. એના
અ ુસંધાનમાં જ અં ેજો સાથે અક ણ ુ ખેલા ું હ ું. જોકે ચીનના
સ ાટ ું નબ ં ુ શાસન એ ું ુ તી શકે તેવી શ તા જ ન હતી.
પાસપટ ુને યાલ હતો, કે એના ખીસામાં દા પીવા જેટલા પૈસા ન
હતા. એણે આનાકાની પણ કર , પર ુ મ માનેલા ફ સના આ હ સામે
એણે નમ ું જો ું.
હમણાં તો તે જ બીલ ૂકવવાનો હતો. ભ વ યમાં તક મળે યારે
તે ૂકવવાની એણે મનમાં ગાંઠ વાળ . ૂણામાં આવેલા ટેબલ પાસે બંનેએ
બેઠક લીધી. ફ સે દા ની બે બોટલ મંગાવી. પાસપટ ુ ઝડપથી ખાલી
કરવા લા યો. શકાર શકારની ઘડ ભરની રમત જુ એ, તેમ ફ સ પણ
પાસપટ ુની છાકટાગીર ને રસ ૂવક જોતો ર ો.
એના મગજ ઉપર કડક દા ની અસર ચડવા લાગી. ફ સ એની
સાથે વાત કરતો જ ર ો. પોતે પણ ‘કણાટક’ ટ મરમાં જ આગળ
વધવાનો હતો તે થમ જણા ું. ફ સ એમનો પીછો કર ર ો હતો એવો
વહેમ તો પાસપટ ુને હતો જ. છતાં દા ની અસર નીચે તેણે ુશી ય ત
કર . બંને બોટલ ખાલી થતાં એ ઊભો થવા લા યો. હ એનામાં ભાન
હ ું. ટ મર સાંજે જ ઊપડવાની હતી, તે સમાચાર મા લકને વહેલી તકે
જણાવવાની જ ર હતી એવી બળ લાગણી મનમાં ઘોળાતી હતી. ફ સે
તરત જ એનો હાથ પકડ લીધો. આ હ કર ને ુરશીમાં બેસાડ દ ધો.
ધીમેથી બો યો:
‘ ે ે ી ી ી ે’
 ‘ મ , મારે તને અગ યની મા હતી આપવાની છે .’
‘મા હતી? અને તે મને આપવાની? કેવી મા હતી?’ પાસપટ ુ
લથડાતે અવાજે બો યો. બોટલમાં રહેલો થોડો દા પેટમાં ઉતારતાં
આગળ ચલા ું, ‘એ વાત હુ પછ સાંભળ શ. અ યારે હુ ઉતાવળમાં છુ .’
‘અરે ભાઈ ઉતાવળ તો મને પણ છે , પર ુ આ ૂબ જ અગ યની
બાબત છે , અને તે તારા મા લક સંબંધમાં જ છે .’ મા લક સંબંધી કોઈ
વાત હતી એટલે મગજ થોડુ સતેજ બ ું. ુરશી ઉપર બેઠા બેઠા જ
બો યો.
‘ ું વાત છે મારા મા લક બાબત?’
‘હુ ખરેખર કોણ છુ ? અને કયા હે ુથી તમાર સાથે આવી ર ો
છુ ? તે ું ું અ ુમાન કર શકે છે ?’
‘ ં છુ . તમે ૂસ છો.’
‘એટ ું ણે છે તો હવે ૂરે ૂર વાત ણી લે.’
‘તમારા બધા જ લાનની મને ખબર છે . મને લાગે છે કે તમને
અમાર પાછળ મોકલીને એ લોકોએ પૈસા પાણીમાં ના યા છે .’
‘તાર વાત ઉપરથી લાગે છે કે એમાં કેટલી મોટ રકમ સંડોવાયેલી
છે , તેનો તને યાલ જ નથી.’
‘હુ બરાબર જ ં છુ . વીસ હ ર પાઉ ડની રકમ એમાં હોડ
ઉપર ુકાયેલી છે .’
‘કેવી નાદાન જેવી વાત કરે છે ? તો સાચી હક કત સાંભળ લે.
અહ વીસ હ ર નહ પર ુ પંચાવન હ ર પાઉ ડની વાત છે .’
‘ ું વાત કરો છો તમે? પંચાવન હ ર પાઉ ડની વાત! એવી
રજૂ આત નહ માનવા માટે ું એ વધારા ું એક કારણ છે .’ ‘ ફ સ
મહાશય.’ કાઈક સ તાઈથી અને ઉતાવળથી પાસપટ ુ બોલી ગયો, અને
યાંથી જવા માટે ુરશીમાં અડધો ઊભો થઈ ગયો.
‘થોડો વ ાસ રાખ માર વાતમાં, મ ટર પાસપટ ુ. પંચાવન
હ ર પાઉ ડની રકમ અહ સંડોવાઈ છે . એ રકમ જો તારા મા લક
પાસેથી મેળવી શકાય તો મને બૅ ક ઑફ લૅ ડ તરફથી બે હ ર
પાઉ ડ ું ઇનામ મળે તેમ છે . ું જો એ કામમાં મને મદદ કરે તો તેમાંથી
પાંચસો પાઉ ડ હુ તને આપીશ.’ આ લોભનની નોકર ઉપર ું અસર પડ
શકે તેની અંદાજ મેળવવા ડટે ટવ તેના મ તરફ તાક ર ો.
‘મદદ! શાની મદદ? ું બ ું છે ? મારે કેવી ર તે મદદ કરવાની છે ?’
દા ંુ ઘેન વધ ું હ ું, છતાં પાસપટ ુ પોતાના મા લકની બાબતમાં રજૂ
ે ી ી ી ો
થયેલી વાતથી સતક બની ગયો.
‘તારા મા લક ફોગને ણેક દવસ અહ હ ગક ગમાં વ ુ રોક
શકાય તે માટે તારે મદદ કરવાની છે .’
‘તમે ું કહેવા માંગો છો તે માર સમજમાં આવ ું નથી. પેલી
રફોમ લબના સ યાએ મારા મા લક પાછળ ૂસી કરવા મોક યા,
એટલાથી તેમને સંતોષ નથી થયો? કે હવે મા લક હાર ય તે માટે વ નો
ઊભાં કરે છે ?’
‘એમાં રફોમ લબના સ યો વ ચે ાં આ યા? માર વાતમાં તને
સમજ પડ લાગતી નથી. ું કહે જોઈએ, કે હુ કોણ છુ ?’ નોકરના
મ માંથી નીકળે લી આ જુ દા જ કારની વાતથી ડટે ટવ પળભર માટે
વમાસણમાં પ ો. વાતને યો ય માગ વાળવા એણે ફર થી ન ૂ ો.
‘તમને હવે હુ બરાબર ઓળખી ગયો છુ . મા લકની રફોમ લબના
પેલા પાંચ સ યોના તમે ૂસ છો. શરત તીને મારા મા લક એઓના
વીસ હ ર પાઉ ડ તી લે, તેમાં ભંગાણ પાડવા તમને મોક યા છે .
તમા અસલી પ થોડા સમય પહેલાં જ મને સમ ઈ ગ ું છે .
ભગવાનનો પાડ માનો કે મા લક સમ મ હ તમાર આ ૂસીની
વાત કર નથી.’ કડક દા ની અસર નીચે લથડતી ભે પાસપટ ુ પોતાનો
ઉકળાટ ઠાલવવા લા યો.
ફ સને હવે ખાતર થઈ ગઈ કે ફોગના ુના હત કૃ યમાં એના
નોકરની કોઈ જ સામેલગીર ન હતી. એ થ તનો કઈ ર તે ઉપયોગ કરવો
તે માટે એણે મગજ કસવા માં ું. મનમાં એક ઝબકારો થયો. મા લકે
કરેલા ુના માટે તેને તો સ થવાની જ હતી. પર ુ એનો નોકર જો
મા લકનો ુનો ુ લો કરવામાં મદદ ન કરે, તો એને પણ સ થવાની
શ તા હતી એવી વાત નોકરના ગળે ઉતાર શકાય તો મદદ કરવા તૈયાર
થઈ શકે. ુનાથી સાવ અ ાત હોવા છતાં પોતાને પણ સાથે સ થાય
એવી થ ત નોકર વીકારશે નહ , અને પોતાને એવી સ માંથી
બચાવવા માટે સહકાર આપવા તે તૈયાર થાય એવો ફ સને વ ાસ હતો.
બૅ ક ૂંટના બનાવમાં ફોગ માટેની શંકાથી નોકરને મા હતગાર
કરવા ું એ માટે જ ર હ ું. આ છે લી જ તક હતી. થોડા જ કલાક બાદ
ઊપડનાર ટ મરમાં ફોગ પોતા ું થાન લઈ લે, યાર બાદ તો એણે
પોતાના મશન ું નાહ જ નાંખ ું પડે તેમ હ ું.
ટ મર વહેલી એટલે કે સાંજે જ ઊપડનાર હતી, તે સમાચાર
મા લકને પહ ચાડતાં નોકરને કોઈ પણ ર તે રોકવા ું જ ર હ ું. સીધી ર તે
માને તો સા , નહ તો બીજો ર તો પણ ફ સે વચાર લીધો. એણે
પ તા કરવા માંડ .

‘ ો ં ં ે ે એ ો ી ો ી
 ‘જો સાંભળ. ું માને છે એ ર તનો હુ ૂસ નથી. હુ પોલીસ
ડટે ટવ છુ . લંડનની પોલીસ કચેર એ મને તારા મા લકની પાછળ મોક યો
છે . જોઈ લે, આ મા ઓળખપ છે .’ ફ સના ફોટા સાથે ું ઓળખપ
જોતાં જ પાસપટ ુ ું મ ુ ું થઈ ગ ું.
‘તો હવે સાંભળ. શી દવસમાં ૃ વીની દ ણા કરવાની શરત
તો તારા મા લકે કરેલી બનાવટ ું એક મહો જ છે . પોતે નદ ષ છે , એમ
બતાવવા રફોમ લબના સ યોને એણે શીશામાં ઉતાયા હતા.’
‘એ ું કરવાની એને ું જ ર પડ ?’
‘તારા મા લકે કરેલા ુનાની વગત પણ ું હવે ણી લે.
અ ાવીસમી સ ટે બરના રોજ બૅ ક ઑફ લૅ ડની શાખામાંથી પંચાવન
હ ર પાઉ ડની રકમ ચોરાઈ હતી. એવી ૂંટ કરનારા આરોપી ું વણન
બરાબર તારા મા લકને મળ ું આવે છે .’
‘કેવી બેહૂદ વાત કરો છો, મ ટર ફ સ? ુ સામાં ટેબલ ઉપર
જોરથી ુ ો પછાડ ને પાસપટ ુએ બરાડા પા ો. ‘મારા મા લક
ામ ણક અને ઉમદા કૃ તના સ જન છે સમ યા.’
‘તારા મા લકના અસલી ચહેરાની તને કેવી ર તે ખબર પડ શકે?
ફોગે આ ુસાફર શ કર તે જ દવસે ું એને યાં નોકર એ ર ો હતો.
ધડમાથા વના ું બહા ું બનાવીને એ માણસે આવી ુસાફર શ કર છે ,
અને સાથે તને પણ ઘસડ ર ો છે . હ રો પાઉ ડની કડકડતી નોટો એમાં
સાથે રાખવાની ું જ ર છે ? પંચાવન હ ર પાઉ ડ જેવી મોટ રકમની
ૂંટના આરોપી ું, આ વણન ું વાંચી લે. તને પણ યાલ આવશે કે એ
બરાબર તારા મા લક સાથે બંધ બેસે છે . આ બ ું યા પછ પણ તારો
મા લક ામા ણક અને સ જન છે , એ ું ગા ં ું ચા ુ રાખવા માંગે છે ?’
‘જ ર. આટલા ટૂ કા સમયમાં પણ મારા મા લકને મ બરાબર
ઓળખી લીધા છે . તમે આપે ું વણન છે તરામ ં છે . એને આધારે મારા
સ જન અને ામા ણક મા લક ઉપર બૅ ક ૂંટના ુના ું આળ ચડાવી
શકાય નહ .’
‘તો હવે ું બરાબર સાંભળ લે. જે ર તના ુરાવા તારા મા લક
સામે મળ ર ા છે , તેને આધારે એણે કરેલા ુનાના છાટા તાર ઉપર પણ
ઊડ શકે તેમ છે . તારા મા લકને આ ુનામાં મદદગાર કરવા માટે ું પણ
જેલમાં જઈ શકે છે .’
ડટે ટવની આ ધમક ની કાઈક અસર થઈ હોય તેમ પાસપટ ુ
ઘડ ભર વચારમાં પડ ગયો. પોતાના મા લક જેવા પરગજુ માણસની
સામે બૅ ક ૂંટના આરોપની વાત એને ગળે ઊતરતી ન હતી. વચારોના
વમળમાં એ ડો ઊતર ગયો. કાઈક નરમ પ ો હોય તે ર તે બો યો:
‘ ં ે ે ે ી ી ો
 ‘આ બાબતમાં તમે માર પાસે કેવા કારની મદદની આશા રાખો
છો?’
‘સાંભળ. અ યાર ુધી હુ તારા મા લકનો પીછો કરતો ર ો છુ .
લંડનથી એના નામના વોરટની હુ રાહ જો છુ . વોરટ મારા હાથમાં આવે
કે તરત જ એના હાથમાં બેડ પહેરાવી દઈશ. એ પછ તો જે ર તે આપણે
અહ ુધી આ યા છ એ, તે જ ર તે હુ એને લંડન ભેગો કર દઈશ. એ ું
વોરટ અહ હ ગક ગના પોલીસમથકે મને મળે તે ર તે મોકલવા મ
તારસંદેશો મોકલી દ ધો છે . એકબે દવસમાં એ ચો સ આવી જશે.
એટલા સમય માટે તારો મા લક અહ રોકાઈ ય તે જ ર છે . એમાં
તાર મદદની જ ર છે . બૅ કના ુનેગારને પકડવા માટે બૅ કે બે હ ર
પાઉ ડ ું ઇનામ હેર ક ુ હ ું. એમાંથી અડધી રકમ હુ તને આપીશ.’
‘ના ભાઈ ના.’ એક સહ વાસીના વાંગમાં પીછો કર રહેલા આ
ૂસના અસલી ચહેરાનો પાસપટ ુને હવે યાલ આવી ગયો, ‘કદ
નહ , મારા મા લક વ ની કોઈ પણ કારવાઈમાં હુ તમને મદદ કર શ
નહ , સમ યા.’ ુ સાથી ૂજતો તે ઊભો થવા લા યો. દા ની અસર
હવે એના મગજ ઉપર ૂરે ૂર છવાઈ ગઈ હતી. ઘેનમાં જ એ લવારે ચડ
ગયો.
‘ મ ટર ડટે ટવ! તારો આરોપ ખોટો છે . હુ એ માણસનો નોકર
છુ . મ એની મા ણકતા અને ઉદારતા અ ુભવી છે . હુ એને કદાપી દગો
દઈશ નહ . પાંચસો કે હ ર પાઉ ડ તો ું? આખી દુ નયા ું સો ું ું મને
આપે તોપણ મારા મા લક વ તને મદદ કર શ નહ . હુ જે ગામ અને
દેશમાં પેદા થયો છુ , યાંની માટ અને ખોરાકમાં બેવફા બનવા ું કોઈ ત વ
હો ું જ નથી.’
“તો ું મને મદદ નહ કરે, એમ જ ને?’
‘એક નહ પર ુ સ રવાર નહ .’
‘ભલે! જેવી તાર મર . પર ુ છૂટા પડતાં પહેલાં મ ભાવે
દા ના બે પેગ પી લઈએ.’
‘ભલે.’ વ ુ દા પીવાના ફ સના આ હને એ અવગણી શ ો
નહ .
ફ સ તે જ કાઉ ટર ઉપર જઈને કડક દા ભરેલી બે યાલી
લઈ આ યો. ઘેનથી ઘેરાયેલા એના મગજમાં ડટે ટવના આ હ પાછળ ું
કારણ સમજવાની શ ત રહ ન હતી. ફ સ પોતાના હાથમાંની યાલી ું
ું કરે છે , તેમ જ એને આપેલી યાલીમાં તેણે ું ભેળ ું હ ું, તેની પરવા
કયા વના જ પોતાના હાથમાંની યાલી ગટગટવી ગયો. તરત જ એ ું મા ું
ટેબલ ઉપર ઢળ પ ું.
ે ે ી ં ં ો ી ો ‘
 ફ સે મત સાથે બીલ ૂંક ું. મનોમન ગણગણી ર ો, ‘ ટ મર
કણાટક સાંજે પાંચ વા યે ઊપડશે જ ર, પણ ફોગને લીધા વના.’ છે લે
છે લે પણ એની ુ ત સફળ થઈ તેના સંતોષ સાથે એણે ચાલવા માં ું.
બેભાન પાસપટ ુ યાં જ પડેલો ર ો.
 ૧૯
ન ફળ દાવ
બી દવસે સવારે ઊપડનાર ‘કણાટક’ ટ મરની ટ કટ લેવા
ગયેલા પાસપટ ુના ભોળપણનો ડટે ટવ ફ સે બરાબરનો ગેરલાભ
ઉઠા યો. ટ મર બી દવસે નહ , પર ુ આજે સાંજે જ એટલે કે બાર
કલાક વહેલી ઊપડવાની હતી, એની પ ૂચના લાક પાસપટ ુને
આપી હતી. એ મા હતી ફોગને તાક દે પહ ચાડવાની જ ર હતી, પર ુ
ફ સની કુ ટલ ની તનો ભોગ બનીને એ શરાબઘરમાં જ બેભાન બની
ગયો. એને યાં જ રહેવા દઈને સફળતાના સંતોષ સાથે ફ સે ચાલતી
પકડ . એ ું હવે ું કામ ફોગ અને તેની ી મ ને શોધવા ું હ ું.
હોટલ મમાં આરામ કર રહેલા ફોગ એવા જ મમાં હતા કે
ટ મર બી દવસની સવારે ઊપડનાર હતી. પોતે એકલો હોત, તો બધો
જ સમય હોટલ મની લોબીમાં આરામ ુરશીમાં પડ ને એણે પસાર કય
હતો. પર ુ ઔડાએ હ ગક ગ શહેર જોવાની ઇ છા ય ત કર . હવે પછ
પાન થઈને એમણે શાંત મહાસાગરની લાંબી સફર ખેડવાની હતી. એ
દર યાન જ ર પડે એવી રો જદા વપરાશની ચીજવ ુઓ ખર દવાની
હતી. પોતાની સાથે ુસાફર કર રહેલી રાજકારણીની સગવડ-અગવડનો
પણ એણે યાલ રાખવાનો હતો. ીઓ માટેની ખાસ જ રયાતની
વ ુઓ પણ તા કા લક મેળવવી પડે તેમ હ ું.
ફોગની ઉદારતાથી ઔડા ંઝૂ ાતી હતી. ફોગ એને આ ાસન
આપતા હતા કે એ માટે થતો ખચ પણ સમ ુસાફર ના ખચનો એક
ભાગ જ હતો.
ભાડે ું વાહન કર બંને બ રમાં નીક પાં. અહ ના ુંદર બ રને
જોવામાં ઔડાને રસ પ ો. થત ફોગ માટે બ ર, બંદર કે હોટલનો
મ, બ ું જ સર ું હ ું. મોડ સાંજે થાક ને લોથપોથ થઈ બંને મ ઉપર
આ યાં. વૈભવી ભોજનાલયમાં ઉ મ કહ શકાય તે ું ભોજન લી ું. રાત
પડતાં જ અં ે શ ાચાર માણે ‘ ુભરા ી’ કહ ને ઔડા પોતાના
મમાં ન ૃ થઈ.
બી દવસે સવારમાં ઊપડનાર ટ મરની ટ કટ ખર દવા ગયેલા
નોકરે પરત આવીને કામ થયા ું જણા ું ન હ ું. તેની તપાસ કરવા ું
ફોગને જ ર પણ ન લા ું. ટ મર તો આવતી કાલે બપોરના સમયે
ઊપડવાની હતી. નોકર કદાચ મોડ આ યો હશે, એમ માની તેને આરામમાં
ખલેલ પાડવા ું ફોગને યો ય ન લા ું

ે ી એ ી ો ે ો ે ો
 સવારે યા બાદની એની જ રયાતો માટે નોકરને બોલાવવા
ફોગે તેના મનો સંપક કય . કોઈ જવાબ ન મળતાં તેને કુ ુહલ થ ું. એ
માટે હાફળાફાફળા બનવા ું એના વભાવમાં જ ન હ ું. સમય થતાં જ
ઔડાને લઈને સામાન સાથે નીકળવાની તૈયાર કર . પાલખીગાડ લઈ
આવવા હોટલના માણસને ૂચના આપી.
સવારે આઠથી સાડાનવ દર યાન દ રયામાં ભરતી રહેવાની હતી.
એમાં ઓટની શ આત સાથે જ ‘કણાટક’ની યા ા શ થવાની એની
ગણતર હતી. અડધા કલાકમાં જ બંને જણા બંદરની જે ઉપર પહ ચી
ગયાં. અહ ટ મર તથા સેવક એની રાહ જોતા ઊભાં હશે એવી અપે ા
હતી. પર ુ એના આ ય વ ચે બેમાંથી એકેય યાં હાજર ન હ ું. તપાસ
કરતાં ખબર પડ કે ટ મર તો આગલા દવસે સાંજે જ યોકોહોમા જવા
રવાના થઈ હતી. મ ઉપર ઉચાટનો ભાવ બતા યા વના સાહ જકતાથી
ઔડાને જણા ું.
‘લાગે છે કે કોઈક આક મક ઘટના બની હોવી જોઈએ. ચતા
કરવાની જ ર નથી. આગળ વધવા કોઈક ઉપાય મળ રહેશે.’
એ બંનેથી અ ાત ર તે એક ય ત એમનો પીછો કર રહ હતી.
એ હતો ડટે ટવ ફ સ. બંનેને ગંભીર બનીને વાતો કરતાં જોયાં. ણે
કાઈ જ ણતો ન હોય તેમ ઠાવકો બનીને સામે આવીને ઊભો ર ો.
બંને ું અ ભવાદન ક ુ. અ ણભાવે ન તાથી ૂ ું:
‘માફ કરશો, પર ુ તમે પણ ટ મર “કણાટક” ૂક ગયા હોય તેમ
લાગો છો. એ તો ગઈ કાલે જ ઊપડ ગઈ હતી. હુ પણ તમાર જેમ જ તે
ૂક ગયો છુ . હવે ું કર ું?’
‘એ ું જ છે . પર ુ ચતા નહ . માર ચતા મારા નોકર માટે છે . આ
સમયે તે અહ હાજર હોવાની માર અપે ા હતી.’
‘હુ તેને સાર ર તે ઓળ ું છુ . તે અ યારે અહ નથી તેથી મને
આ ય થાય છે .’
દા અને અફ ણથી નોકરને બેભાન કરવાની એની ુ ત સફળ
થઈ હતી. ની ુશી અ યારે ય ત કર શકે તેમ ન હ ું. નોકર અ યારે
ાં હશે તે ું ફ સને મન મહ વ ન હ ું. ટ મર ૂક ગયા બાદ ફોગને
થોડા દવસ અહ વ ુ રોકા ું પડે તેની ફ સને ખાતર હતી. એટલા
સમયમાં ફોગની ધરપકડ ું વોરટ હાથમાં આવવા ું જ હ ું. બે હ ર
પાઉ ડ ું ઇનામ એના હાથમાં આવી જ ગ ું હોય તેમ તે પોરસાવા લા યો.
ફોગ કરતાં ઔડા વ ુ ચતા ુર હતી. વના જોખમે સળગતી
ચતામાં કૂ દ પડ , પોતાને બચાવનાર પાસપટ ુને તે ૂલી શકે તેમ ન હ ું.
સાવ અ ણી ૂ મમાં, ખાલી ખીસાં સાથે એ માણસ ંુ કરશે? એવી
ી ે ે ે ી એ ં ં ી
ચતાથી તે બેચેન હતી. એ ું નામ આ અ યા માણસના મ માંથી બહાર
આવતાં જ ઔડાએ ોની ઝડ વરસાવી.
‘ખરેખર તમે એને ઓળખો છો? અ યારે એ ાં હશે? ગઈ કાલે
બપોર બાદ ટ કટ ખર દવા નીક ો હતો, યારથી એના કાઈ જ સમાચાર
નથી. અમે સમયસર આવી જઈ ું એ ું વચાર ને ટ મરમાં તે ચઢ ગયો
હશે એમ મને લાગે છે . એમ હોય તો તેની તપાસ યોકોહામામાં જ કરવી
પડે.
‘ ુસાફરોને કોઈ પણ તની ૂવ ૂચના આ યા વના ટ મરને આ
ર તે હકાર જવા ું કૃ ય કેટલે અંશે વાજબી ગણાય? આપણા જેવા
કેટલાય ુસાફરો એને કારણે ુ કેલીમાં ુકાયા હશે. એમાં જવા ું મારે
માટે અ યંત જ ર હ ું.’ અંદરથી રા રા થઈ જવાનો ભાવ છુ પાવીને
અફસોસ કરતાં ફ સે જણા ું. છતાં એનો એ આનંદ ઝાઝો સમય ટક
શ ો નહ . હ ગક ગના આ મોટા બંદરના પાણીમાં ત તનાં જળયાનો
ડોલી ર ાં હતાં. તે તરફ જોઈને ફોગે જણા ું.
‘પાણીમાં હારબંધ ગોઠવાઈ રહેલાં આ જહાજો પૈક ું એકાદ
જ રથી આપણને ઉપયોગી બની શકે.’ ફોગના આ શ દોમાં આગળની
ુસાફર ગમે તે ભોગે પણ ચા ુ રાખવાનો નધાર પ દેખાતો હતો.
ફોગના આ શ દો સાંભળ ડટે ટવના પેટમાં તેલ રેડા ું. આ
છે લી જ તક હતી. અહ થી આગળ એના અ ભયાન ું ભા વ અ ન ત
બની જ ું હ ું. થોડુ જોખમ લઈને પણ એણે બરાબરની બા ગોઠવી
હતી. એમાં સફળતાની એને ૂરે ૂર ખાતર હતી. કોલકાતાની કોટમાં
હાથમાં આવેલી બા છે લી ઘડ એ સર ગઈ હતી. તેવી જ થ ત
અહ પણ બની રહેવાની એને બીક લાગી. યાંની કોટ ફોગને કેદની સ
કર હતી. પર ુ બે હ ર પાઉ ડ જેવી મોટ રકમના મીન ઉપર ફોગને
છોડવાનો કોટ હુ કમ કય . કડકડતી નોટોથી એ રકમ ૂકવીને અપીલ
કરવાને નામે ફોગે તા કા લક ુ ત મેળવી હતી. ફ સને ખાતર થઈ ગઈ
કે પોતાની ુસાફર માં ગમે તે ર તે આગળ વધવા ફોગ પાણીની જેમ પૈસા
વેરવા તૈયાર હતો.
અહ પણ ‘કણાટક’ ટ મર ગઈ તો ભલે ગઈ. એ ું જ બીજુ
જહાજ ભાડે લેવામાં ફોગ નાણાંની ચતા કરે તેમ ન હતો.
ઔડાનો હાથ પકડ ને કોગે બંદરની વશાળ લાંબી જે ઉપર
ચાલવા માં ું. ફ સે તો મ ું હ ું કે ‘કણાટક’ ઊપડ ગયાના સમાચારથી
ફોગને આઘાત લાગશે. આગળ વધવાનો વચાર છોડ દેશે, પર ુ ત ધ
બની જવાનો હવે એનો વારો હતો. અફસોસ સાથે એ જોઈ ર ો કે નોકર
ુમ થયો હતો, ટ મર ૂક ગયો હતો અને શરત હાર જવાની થ ત
ઊભી થઈ હતી, છતાં ફોગનાં વાણી અને વતનમાં કોઈ જ અસર જણાતી
ી ો ે ે ો ે ી ે
ન હતી. સઘળા આઘાતો વસારે પાડ ને ફોગે આગળની ુસાફર માટે યાન
શોધવા ઉપર યાન લગા ું. એમાં એ કેટલો સફળ થશે અને આગળ ું
કરશે, તે જોવા ફ સે એની પાછળ સલામત અંતરે ચાલવા માં ું.
ણેક કલાકની રઝળપ અને ૂછપરછને અંતે એક માણસે સામે
આવીને ૂ ું:
‘આપ સાહેબ લાંબા અંતરે જવા માટે જહાજની તપાસ કરો છો
એ ું મ સાંભ ું છે .’
‘હા . મારે પાનના યોકોહામા બંદરે વહેલી તકે પહ ચી જ ું
જ ર છે . યાં ુધી અમને લઈ ય એ ું કોઈ જહાજ છે તમાર પાસે?’
‘માર પાઇલોટ બોટ નંબર ૪૩ આ બંદરની સૌથી તેજ અને ે
નૌકા ગણાય છે , પર ુ એટલે દૂર ુધી એમાં જવા ું શ નથી. એવી શી
તાક દ છે યાં જવાની?’
‘ યાં પહ ચીને મારે સાન ા સ કો જતી ટ મર પકડવાની છે . મારે
ટ મર ‘કણાટક’માં જવા ું હ ું, પર ુ તે હુ ૂક ગયો છુ . મારે યોકોહામા
પહ ચીને અમે રકાની ટ મર પકડવાની હતી. એ માટે મારે ચૌદમી તાર ખ
પહેલાં યાં પહ ચવા ું જ ર છે .
‘એટ ું દૂર ું અંતર! અને તે પણ આટલી નાની પાઇલોટ બોટમાં?
ના સાહેબ ના! નાનકડા વાસ માટે એ ઠ ક છે , પર ુ દ રયાપાર કહ
શકાય તેવા યોકોહામા ુધી પહ ચવા ું એ ું ગજુ નહ .’
‘તો સાંભળ. તને રોજના સો પાઉ ડ ું ભાડુ ક
ૂ વવા હુ તૈયાર છુ .
સમયસર યાં પહ ચી શકાય, તો વધારાના બસો પાઉ ડ ઇનામના. બોલ છે
તૈયાર તાર ?’
‘આપ સાહેબ મ ક તો નથી કર ર ાને?’
ભાડા તથા ઇનામ માટે આવી છૂટા હાથની લહાણીથી બોટનો
મા લક વચારમાં પડ ગયો. યોકોહામા ુધીની ભરદ રયાની જોખમી
ુસાફર ની સામે અધધ થઈ જવાય તેવી કમાણીનો તાવ હતો. લાભ
અને જોખમ વ ચે મા લક ઝોલાં ખાવા લા યો. ડટે ટવ પણ આવી
ઉદારતાથી છ ડ ખાઈ ગયો. એને તો દ ણ ચીનના દ રયામાં પોતાની
મહેનત અને નસીબ ડૂ બતાં જણાયાં. એ જ વખતે ફોગે ઔડા તરફ
જોઈને સાહ જક ર તે ૂ ું:
‘નાની નૌકામાં દવસો ુધી ચાલનાર ુસાફર નો તને ડર લાગે તેમ
તો નથી ને? સાથે આવવામાં વાંધો નથીને?’
‘તમે માર સાથે હોય, પછ મારે ડરવા ંુ હોય જ નહ .’ પાઇલોટ
આ લાંબી ુસાફર ું જોખમ અને મળતરના લેખાંજોખાં કરવા લા યો.
ો ી ો એ ોઈ ે ો ે ં
વચાર કયા બાદ ફોગની ન ક આ યો. એના તરફ જોઈને ફોગે ૂ ું:
‘ ું વચાર કય મારા તાવ ઉપર?’
‘જુ ઓ સાહેબ, યોકોહામા બંદર અહ થી એક હ ર છસોને સાઠ
માઈલ દૂર છે . ઉ રચીનનો તોફાની દ રયો યાં જવા માટે ઓળં ગવો પડે.
એની સામે માર આ પાઈલોટ બોટ મા વીસ ટનની છે . મારા માણસો
તથા બોટને હુ બહુ મોટા જોખમમાં ૂકવા માંગતો નથી.’
‘ના ના, યોકોહામા અહ થી મા એક હ ર છસો માઈલ જેટ ું
જ છે .’
‘એ બ ું સર ું જ કહેવાય, સાહેબ! છતાં બી ર તે વચાર
શકાય.’ પાઇલોટની આનાકાનીથી ડટે ટવના મનમાં ફર થી આશા ગી,
પર ુ ફોગ આસાનીથી વાતનો પીછો છોડે તેમ ન હ ું.
‘જલદ બોલો, છે બીજો કોઈ માગ?’
‘હા . પાનના ૂવ કાઠે આવેલા યોકોહામા ુધી લાંબા થવા
કરતાં, છે ક દ ણની અણી ઉપર આવેલા નાગાસાક જવા ું વ ુ અ ુકૂળ
રહેશે અને તેનાથી પણ વ ુ અ ુકૂળ ઉ ર ચીનના કનારે આવે ું શાંઘહાઈ
બંદર છે . એમાં મધદ રયા ું કોઈ જોખમ નથી. વળ દ ણથી ઉ ર તરફ
જતા દ રયાઈ વાહો અને પવનનો લાભ પણ યાં જવા માટે મળતો હોય
છે .’
‘અરે ભાઈ, તાર વાત સાચી હશે. પર ુ મારે તો પે સ ફક
મહાસાગર ઓળં ગી અમે રકાના પ મકાઠે આવેલા સાન ા સ કો જવા
માટેની ટ મરમાં નીકળવા ું છે . નાગાસાક કે શાંઘહાઈ જઈને ું ક ?’
‘તમે મને વાત તો ૂર કરવા દો. સાન ા સ કો જતી ટ મર
યોકોહામા કે નાગાસાક થી નથી ઊપડતી. એ તો શાંઘહાઈથી ઊપડે છે .’
‘એ બાબતની તને પાક મા હતી છે ?’
‘એમાં ૂલ થવાનો સંભવ જ નથી. શાંઘહાઈથી ઊપડ ને એ
ટ મર નાગાસાક ય છે . યાંથી યોકોહામા થઈને સાન સ કો ય
છે . શાંઘહાઈ પહ ચવા માટે ચીનના કાઠે કાઠે ઉ રમાં જવા ું છે . એ અંતર
ફ ત આઠસો માઈલ ું જ છે . એ માગ ુ લા દ રયા ું કોઈ ખાસ જોખમ
નથી. કાઠાના જળવા ુ વાહો પણ ઉ રગામી છે . તેનો વધારાનો લાભ
પણ આપણને મળ શકે.’
‘એ ટ મર શાંઘહાઈથી ારે ઊપડે છે ?’
‘અ ગયારમી તાર ખે સાંજે સાત વાગે ઊપડવાનો સમય છે . યાં
પહ ચવા માટે આપણી પાસે ચાર દવસનો એટલે કે છ ું કલાકનો સમય

ે ો ં ો ે ો ે ો
છે . દ રયો શાંત હોય અને જળવા ુનો વાહ સતત અ ુકૂળ રહે, તો
આઠસો માઈલ ું અંતર એટલા સમયમાં આસાનીથી કાપી શક ું.
‘આપણે અહ થી વહેલામાં વહેલા ારે નીકળ શક એ?’
‘એક જ કલાકમાં. માર નૌકામાં બળતણ, પાણી, ખોરાક તથા
જ ર ચીજવ ુઓ લઈએ તેટલી જ વાર.’
‘મા ું છુ કે આપણી વ ચેની મ કહેલી શરત તને મા ય છે .’
‘હા સાહેબ, હુ આ પાઇલોટ બોટનો મા લક છુ . મા નામ હોન
બ બી છે . માર આ લાડલી ું નામ ‘ટાકડોર છે .’ બળતણ વગેરેની
ખર દ માટે તને એડવા સ રકમની જ ર પડશે?’
‘તમને જો અગવડ ન હોય તો થોડ રકમ આપો તો સા .’
‘આ બસો પાઉ ડની રકમ રાખો. છૂટા પડતાં પહેલાં આપણે
હસાબ સમ લઈ ું.’ પાછળ ઊભેલા ફ સ તરફ જોઈને ફોગે
શ ાચાર બતા યો, ‘તમાર ઇ છા હોય તો તમે પણ અમાર સાથે
જોડાઈ શકો છો.’
‘હુ તમને એ માટે વનં ત કરવાનો જ હતો.’
‘વાંધો નહ . આપણે અડધા કલાકમાં જ પાઇલોટ બોટમાં બેસી
જઈ ું.’
‘પણ આપણા પાસપટ ુ ું ું?’ ઔડાએ તરત જ ૂ ું, ‘આ
અ યા દેશમાં એને આ ર તે છોડ ને જવા ું મને યો ય લાગ ું નથી.’ એ
જ માણસે સળગતી ચતામાં ઝં પલાવી એને બચાવી હતી. એને માટે
ઔડાને અપાર નેહ હતો. તેની ગેરહાજર થી એ ૂબ જ ચ તત હતી.
‘એને શોધવા માટે જે શ હોય તે બ ું જ હુ કર શ. ું નાહકની
ચતા કર શ નહ . હાલમાં એ ાં છે તે યા વના અહ રોકાઈ
જવાનો અથ નથી. તે ટ મરમાં બેસી ગયો હશે એમ મને લાગે છે . આપણે
હવે યાં પહ યા બાદ જ એની તપાસ કર શક ું.
ગંભીર બનીને ઔડાને આ ાસન આ ું.
ફ લયાસ ફોગની આ કારની અ વરત દોડથી હતાશ થઈને
ડટે ટવ ફ સ સાવ ઢ લોઢફ બની ગયો. એનો છે લો દાવ પણ આ ર તે
વફળ બ યો. હવે લૅ ડ પહ યા પહેલાં એ કાઈ જ કર શકે તેમ ન
હ ું. એણે માની લીધેલો આ બૅ ક ૂંટારો બૅ કમાંથી ૂંટલ
ે ા હ રો પાઉ ડ
વેડફ નાખે, તે અગાઉ વહેલામાં વહેલી તકે તેની સાથે લૅ ડ પહ ચી
જવામાં એને ડહાપણ લા ું. તરત જ બોટમાં એણે જ યા લીધી. યારે
ફોગ અને ઔડા બંદર ન કની પોલીસચોક માં પહ ચી ગયાં. પોતાનો

ો ે ં ં ી ો ો ી
નોકર નામે પાસપટ ુ અહ બંદર વ તારમાંથી ુમ થયો હોવાની ફ રયાદ
લખાવી. તેને શોધવા માટે તથા જ ર પડે એ માટે ખચ કરવા થોડા પાઉ ડ
કચેર માં જમા કરા યા. પાલખીગાડ ભાડે કર બંને સીધાં હોટેલ ઉપર
ગયાં. તે ું બીલ ૂકવી, સામાન લઈને એ જ ગાડ માં બંદર ઉપર આ યાં.
પાઈલોટ બોટ નં. ૪૩ જે સાથે બંધાઈને પાણી ઉપર ડોલી રહ
હતી. બળતણ, પાણી તથા ખા સામ ી વગેરે એમાં ઠાલવવા ું
જોરશોરથી ચાલ ું હ ું. ણે ુસાફરો તથા બોટના મા લક અને
કમચાર ઓએ તેમાં થાન લી ું. કેવળ બંદરના પ રઘમાં જ ફરજ
બ વતી “ટાકડોર’ પાઇલોટ બોટ મા વીસ ટનની નાની નૌકા હતી.
મહાકાય ટ મરોમાં હોય તેવી મોકળાશ એમાં શ ન હતી. છતાં એનો
મા લક કૅ ટન હોન બ બી શોખીન માણસ હતો. ટાકેડરે માં સ વટ
પણ ઘણી સાર કરાવી હતી. એના બંને કૂ વા તંભ પાછળની બાજુ એ
ઢળતા હતા. એને અ ુ પ સઢની યવ થા હતી. હવા ગ તશા ના નયમ
માણે નૌકા એ કારણે તકૂ ળ પવનમાં પણ આગળ વધવા સ મ હતી.
બંદરની અ ય નૌકાઓ વ ચે દર વરસે યો તી પધામાં એના ઘણા
ક તમાન ન ધાયા હતા. એના સંચાલન માટે મા લક ઉપરાત ચાર મદદનીશો
હતા. આ તમામ માણસો અ ુભવી અને સશ ત હતા.
ફોગ અને ઔડા માટેની કૅ બનો નાની હતી, છતાં તેની સ વટ અને
સગવડો સાર હતી. લાકડાના પાટ શન સાથે જ સાંકડ શૈયા જડાયેલી
હતી. અંગત વ ુઓ રાખવા નાનાંમોટા ખાનાં હતાં. વ ચે ટપાઈ જે ું
ના ું ટેબલ હ ું. સંકડાશ છતાં વ છતા પણ હતી. ૂતક ઉપર ઊભેલા
ફ સને જોઈને એણે તે ું અ ભવાદન ક ુ. સાથે બો યા:
‘ દલગીર છુ કે તમારે માટે વ ુ સાર સગવડ થઈ શક નથી.’
‘વાંધો નહ આપ ં યેય વહેલી તકે શાંઘહાઈ પહ ચવા ંુ છે .’
એણે દેખાવ ૂરતો વવેક કય છતાં મનોમન વચાર ર ો કે, ંટૂ ારો
ચાલાક છે , સાથે ઉદાર પણ છે .
યાણની ૂવતૈયાર પે એના તમામ સઢ ખોલવામાં આ યા.
સા ા યનો વજ ુ નયન જેક પણ કૂ વાથંભ ઉપર ચડાવવામાં આ યો.
દ ણ ચીન તરફથી કાઈ રહેલા હળવા પવન સઢમાં ભરાતાં એમાં ણે
વનનો સંચાર થયો. બરાબર ણ વાગતાં લંગર ઉઠાવવામાં આ ું.
કૅ ટને ુકાનને યો ય દશામાં ુમા ું અને ધીરેથી નૌકા ું યાણ શ થ ું.
પાસપટ ુ હ પણ ાંક હોય અને નજરે ચડ ય એવી
આશાથી ફોગ અને ઔડા ૂતક ઉપર ઊભા રહ જે તરફ દૂરદૂર નજર
ખચી ર ાં. તેમની પાછળ ઊભેલો ડટે ટવ પણ કાઈક ઉચાટ સાથે એ
તરફ જોઈ ર ો હતો. છે લી ઘડ એ પણ એ માણસ નજરે ચડ ય, તો
પોતાનાં ુના હત કૃ યનો ભાંડો ટ ય તેવી એને બીક હતી. પાસપટ ુ
ં ે ો ઔ એ ો ે ો ે ે
 ાંય દેખાયો નહ . ઔડાએ અફસોસ સાથે વ ાસ ૂ ો. ડટે ટવે
રાહતનો દમ લીધો.
‘ટાકડેર’ ધીમે ધીમે ગૌરવવંતી ગ ત સાથે ડા જળમાગની બંને
બાજુ એ લાંગરેલાં જહાજોની વ ચે થઈને માગ કરતી બંદરની બહાર જવા
લાગી. બંદરની બહાર નીકળતાં જ કૅ ટને તે ું ુકાન ૂવને બદલે ઉ ર
દશામાં વાળ લી ું.
 ૨૦
ટગબોટ ‘ટાકડેર’
યોકોહામા ુધીની મધદ રયાની યા ાની સરખામણીમાં શાંઘહાઈ
ુધીની ુસાફર માં જોખમ ઘ ં ઓછુ હ ું. છતાં હોન બ બીની
લાડલી ‘ટાકડેર’ મા વીસ ટન ું રમકડુ જ કહ શકાય તેમ હ ું. એ
ઉપરાત વષનો આ સમયગાળો એના વષમ હવામાન માટે નામચીન હતો.
બોટમાંના ુસાફરો તથા ચાલકો બોટની આ મયાદાથી મા હતગાર હતા,
છતાં એ ું જોખમ લેવામાં દરેકને પોતાનો વાથ હતો. મા લકને એણે નહ
ક પે ું ભાડુ તથા ઇનામની લાલચ હતી. ફોગને શરત તવા માટે એ
સવાય છૂટકો ન હતો. તો ડટે ટવ ફ સ બૅ ક રોબરને પકડવા જહ માં
જવા પણ તૈયાર હતો.
પવન જોરદાર અને અ ુકૂળ દશાનો હતો. તમામ સઢ ુ લા હતા.
દ ણ ચીનના કનારાથી સલામત અંતર રાખીને ‘ટાકડેર’ જળ ૂ કડ ની
જેમ ઉ ર દશામાં પાણી ઉપર સરકતી હતી. કૅ ટને ફોગને સ ધયારો
આ યો, કે યોકોહામા માટેની ટ મર ઊપડે તે પહેલાં જ આસાનીથી
શાંઘહાઈ પહ ચી શકાશે, અને તે માટે જ ર તમામ ય નો એ કર છૂટશે.
વ થ ચ ે ટ મરનો કઠેરો પકડ ને ફોગ ઊભા હતા. એની નજર ઝડપથી
પાછળ ધસી રહેલાં પાણી ઉપર ખોડાયેલી હતી. ૂ યમન ક બનીને ઔડા
પાછળની બે ચ ઉપર બેઠ હતી. સાંજનો સમય થતાં ૂરજ પ મે
ચીનની ૂ મ ઉપર આથમવાની તૈયાર માં હતો. થોડ જ વારમાં કૃ તનાં
રૌ ર ય વ પો રા ીના અંધારામાં ઓગળ જવાની તૈયાર માં હતાં. ુ લ
પ નો અધ ચં મા માથા ઉપર જ હતો, છતાં એનો ૂંધળો કાશ અહ ની
કરાલ રા ીના અંધારા ઉલેચી શકે તેમ ન હ ું.
દ ણ ચીનનો આ દ રયાકાઠો નાના કારનાં જળયાનો માટેનો
ધોર માગ હતો. એના ઉપર એમની અવરજવર રાત દવસ ચા ુ જ રહેતી.
રા ીના કાળા અંધારામાં એવાં યાનો સામસામા અથડાઈ પડવાના બનાવો
સતત બનતા. એવા અક માત ટાળવા દરેક યાનના મોરા ઉપર રા ીના
સમયે બ ી સળગેલી રાખવાની જ ર હતી. ૂસવાટા મારતા પવનની સામે
પણ હોલવાય નહ , એવી બ ી કૅ ટન બ બીએ સળગાવી. ફોગની
ઉદારતાને કારણે જ ડટે ટવ ફ સને આ ુસાફર માં થાન મ ું હ ું.
એવા દ રયાવ દલના માણસની સામે પોતે કાવત કર ર ો હોવાનો
અપરાધભાવ કાઈક અંશે એને સતાવતો હતો. ફોગની સામે નજર
મેળવવા ું પણ એને ભારે લાગ ું. જોકે એવી લાગણીને કારણે ફોગનો
પીછો છોડ દેવાનો કે એની ધરપકડની વાતને ૂલી જવાનો વચાર પણ
એના મગજમાં આવે તેમ ન હ ું. એ ચો સપણે માનતો હતો કે ફોગ
ં ો ઈ ં ં ે ો ી ે ં ં ં
 પાનમાં રોકાઈ જવા ું પસંદ નહ જ કરે. પોતાની સાથેના ૂંટનાં નાણાં
સાથે અમે રકા જેવા વશાળ દેશમાં અ ાત બની છુ પાઈ જવા ું એને માટે
ઘ ં સહે ું હ ું. ૂવપ મ ણ હ ર માઈલ લાંબા અને ઉ રદ ણ બે
હ ર માઈલ પહોળા એ દેશમાં એને ૂરે ૂર સલામતી મળે તેમ હ ું. યાં
એ ચો સ કયા થળે રહેવાનો હતો, તે ણવામાં ફ સને રસ હતો.
એવી ણકાર હોય, તો પાછળથી એ સ ાડ શન એટલે કે યાપણની
કાયદા ુજબની વ ધ કર એની ધરપકડ કરાવવાની માન સક તૈયાર એણે
કરવા માંડ .
ૃ વીની દ ણાને બહાને આ ર તે અમે રકા પહ ચવાનો લાંબો
માગ પકડવા પાછળ ફોગની ગણતર ૂવકની ચાલ હતી, એવી મા યતાને
કારણે જ ફ સ ઝ ૂન ૂવક પીછો કરતો હતો. રફોમ લબના સ યો
સાથેની શરતની વાતને એ ગણતર ૂવકની ચાલ માનવા લા યો. એ બહાને
ુરોપ અને એ શયાના દેશોમાં થઈને જવામાં બૅ ક ૂંટમાં એની સંડોવણીની
વાત વસારે પડશે, એવી ફોગની ગણતર હોવાનો વહેમ ફ સના મનમાં
ઢ બની ગયો. યારે સામે પ ે ફોગ પોતાના આ મહેમાનની ટલતાથી
સાવ અ ણ હતા. પોતાની ૂનમાં એ તો ુસાફર માં આગળ વધી ર ા
હતા. એના તરફનો ભ વહેવાર પણ ફ સની મા યતાને ચળાવી શકે તેમ
ન હ ું. એને ખાતર હતી, કે એક વાર પોતાની અસલી ઓળખ આ
ચાલાક બૅ ક ૂંટા સમ ુ લી થાય, તો પોતાની મહેનત નરથક બને
તેમ હ ું. પોતાની એવી અસ લયતની ણકાર મા ફોગના નોકરને જ
હતી. તે યાં ુધી સાથે ન હતો, યાં ુધી જ પોતા ું મશન સલામત
હ ું.
પાસપટ ુની ગેરહાજર એ ર તે ડટે ટવ માટે બહુ જ મોટ
રાહત પ હતી. તો નોકરના આ ર તના ુમ થવાથી ફોગને વમાસણ થતી
હતી. ઔડા માટે તો એ માણસ નોકર નહ , પણ તારણહાર હતો. એના
મનમાંથી એની છબી હટતી જ ન હતી. ફોગને લાગ ું હ ું કે ચો સપણે
ાંક ૂલ થઈ હોવી જોઈએ. પર ુ હાલ તરત તેને શોધવા ું શ જ ન
હ ું. હવે તો જે કાઈ થઈ શકે તે યોકોહામાના બંદરે પહ યા પછ જ
કરવા ું હ ું. પોતાના કારનામાને કારણે નોકર હ ગક ગ બંદરે ફસાઈ ગયો
હતો, અને ખાલી ખી સાં સાથે આગળની ુસાફર તેને માટે શ ન હતી,
એમ માનતો ફ સ મનોમન રા થતો હતો.
રા ીના દશ વા યાનો સમય થયો. પવન ું જોર વધવા લા ું.
‘ટાકડેર’ હાલકડોલક થવા લાગી. એવી થ તથી ટેવાયેલા મા લક તથા
ના વકો માટે આ થ ત દ રયાઈ ુસાફર નો ભાગ જ હતી. કાઠા ઉપરના
કોઈ નાના બંદરે આ ય લેવાને બદલે એ જ ઝડપે ુસાફર ચા ુ રાખવા ું
એમણે ન ક ુ. પવન વ ુ તે લો અને ઠડો બનતાં, ફોગ અને ઔડા
નીચેના ભંડ કયાની નાની કૅ બનોમાં પહ ચી ગયાં. ‘ટાકડેર’ એક પાઈલોટ
ો ી એ ે ો ી ે ી ોઈ એ ં
બોટ હતી. એ કારણે ુસાફરોની ુ વધા માટેની ખાસ કોઈ સગવડ એમાં
હોવાની શ તા જ ન હતી. મદદનીશ ના વકો માટેની લ ુતમ સગવડવાળ
જ યા જ ફોગ અને ઔડા માટે ફાળવવામાં આવી. ‘ટાકડેર’ને કેવળ
પવનને ભરોસે છોડવામાં ભારે જોખમ હ ું. મા લક તથા કમચાર ઓએ
વારાફરતી ગીને ુકાન સંભાળતાં રહે ું પડે તેમ હ ું.
આઠમી નવે બરની સવાર થઈ. રા ી દર યાન ટાકડેરે સો માઈલ ું
અંતર વટાવી દ ું. દવસ દર યાન હવામાન અ ુકૂળ હ ું. એ કારણે
કલાકના નવ માઈલની મહ મ ઝડપ જળવાઈ રહ . કાઠાથી પાંચેક
માઈલના સલામત અંતરે રહ ને એ જ ઝડપે તે આગળ ધપતી રહ .
પોતાના આ ઉદાર ુસાફર ુગલના ખોરાકપાણી બાબત કૅ ટન
ખાસ કાળ રાખતો. ફ સ ખંચકાટ અ ુભવતો હતો. પોતે યજમાનની
વ ૃ કર ર ો હતો, છતાં તેને હસાબે અને જોખમે આ સગવડો
ભોગવતો હતો. એ બાબતનો એને રજ હતો. છતાં એની પાસે અ ય
વક પ પણ ન હતો, બપોર ું ભોજન પતા યા બાદ એણે ફોગને ધીમેથી
જણા ું:
‘મહાશય, તમે મને તમાર આ બોટ ઉપર ુસાફર કરવાની
અ ુકૂળતા કર આપી, તે માટે હુ તમારો અ યંત આભાર છુ . પર ુ મને
માફ કરશો, કે તમારા જેટલી ઉદારતાથી મારાથી નાણાં ખરચી શકાય તેમ
નથી. આવો વૈભવ મને પરવડે તેમ નથી. છતાં તમે કહો તે ર તે મારા
હસાબની રકમ હુ આપને જ રથી ૂકવી શક શ.’ પોતે જેને બૅ કરોબર
માનતો હતો, તેને માનથી બોલાવતાં એની ભ થોથવાતી હતી.
‘એવી કોઈ જ ર નથી. તમે ન આ યા હોત તોપણ મારે તો આ
ખચ કરવાનો જ હતો. ખચમાં ભાગ આપવાની વાત કરશો જ નહ . આ
ુસાફર માટે ખચ ું જે આયોજન મ ક ુ હ ું, તેની મયાદામાં જ ખરચ
થઈ ર ો છે .’
ફોગના આ શ દોથી ફ સની શંકા વ ુ ઘેર બની. વ ુ બોલવાની
એને જ ર ન લાગી. ૂંગા રહ ને ુસાફર કરતા રહેવામાં જ ડહાપણ
જો .ું
પાઈલોટ બોટ ‘ટાકડેર’ એકધાર ગ તથી ન વ ને ઉ રમાં ધસતી
રહ . હવામાન સા ુકૂળ હ ું. કૅ ટન હોન એ કારણે ૂબ જ ઉ સાહમાં
હતો. ફોગ તરફથી કોઈ અ ધરાઈ બતાવાતી ન હોવા છતાં, તે વારવાર
સ ધયારો આપતો હતો કે શાંઘહાઈથી ટ મર ઊપડે તે પહેલાં જ તેઓ
યાં પહ ચી જશે. મોટુ ઇનામ મળવાની લાલચથી બોટના અ ય ના વકો
પણ તનતોડ મહેનત કરતા હતા. સતત ુસાફર ને કારણે ઢ લા બનતા
નટબો ટને ઝડપથી મજ ૂત કર દેતા હતા. સઢનાં બંધનો સતત ખચાયેલાં
રહે તેના ઉપર તેમની નજર કરતી જ રહેતી હતી. કોઈને પણ ઠપકો
ી ી ી ં ં ે ો ી
આપવાની જ ર પડતી ન હતી. હ ગક ગના બંદરમાં દર વરસે યો તી
રોયલ યાટ પધામાં ભાગ લઈ ર ા હોય, તે ર તે જ ‘ટાકડેર’ ું સંચાલન
થઈ ર ું.
સાંજ ુધીના રેકડ માણે તેમણે કુ લ બસો વીસ માઈલનો પંથ
કા યો. લંડનથી નીક ા બાદ પહેલી જ વાર આગળ ું વાહન ૂક
જવાનો સંગ બ યો હતો. સમયપ ક પહેલી જ વાર ખોરવા ું હ ું, છતાં
ઠડ નણય શ તથી ફોગે એમાંથી ર તો કા ો. એને પણ આશા બંધાઈ
કે સાન ા સ કો જતી ટ મર યોકોહામાથી નહ , શાંઘહાઈથી જ જ ર
પકડ શકાશે.
સફરની બી રાત શ થઈ. ચીનના કાઠાથી ૂવમાં આવેલા
ફોમાસાના ટા ુઓને અલગ કરતી ફો-ક ન (Fo-Kien)ની ખાડ માં રા ીની
શ આતના કલાકોમાં જ ટાકડેરે વેશ કય . પ મે તળ ૂ મ ચીન અને
ૂવમાં ફોમાસા ટા ુ વ ચેની આ ખાડ મા સો માઈલ જેટલી જ પહોળ
હશે. પર ુ બંને ૂભાગો ઉપરથી સામસામે વહેતા હવાના વાહોને કારણે
અહ હવા તોફાની બનવાની શ તા વ ુ હતી. થ ું પણ એ ું જ. હવાના
ઘમસાણ સાથે દ રયો તોફાની બનવા લા યો. ‘ટાકડેર’ને સમતલ રાખી
સીધા માગ લઈ જવામાં કૅ ટનને મહેનત પડવા લાગી. હવાના જોરદાર
વઝણામાં બહાર ૂતક ઉપર ઊભા રહેવા ું ુ કેલ બની ગ ું. આખી રાત
એ થ ત ચા ુ રહ . સવાર પડતાં ુધીમાં તો એણે જોરદાર વંટો ળયા ું
વ પ લઈ લી ું. કૅ બનમાં રાખવામાં આવેલા બેરોમીટરનો પારો ઝડપથી
ઊતરચડ કરવા લા યો. આખો દવસ આ ું તોફાન ચા ુ ર ું. ર તર જત
ુ મસના આવરણમાં ૂરજ ણે ઊ યા વના જ આથમી ગયો.
કે ટન હોન બ બી અને તેના મદદનીશ ના વકો નૌકાને યો ય
દશામાં રાખવા સખંત મથામણ કરતા હતા. છે વટે એમને લા ું કે હવે વ ુ
આગળ વધવામાં ડૂ બવાં ુ જોખમ હ ું. કે ટને ફોગને ૂ ું:
‘મહાશય, આપને વાંધો ન હોય તો કાઈક ૂછવા મા ું છુ .’
‘ભલે.’ ફોગને યાલ આવી ગયો કે તોફાનમાં જોખમ લેવાને બદલે
કાઠા ન કના સલામત થળે ‘ટાકડેર’ને થોભાવવા ું કહેવા આ યો હતો.
‘લાગે છે આપણે બહુ જ મોટા તોફાન તરફ ધસી ર ા છ એ.’
કૅ ટન સલામ કર ને ઊભો ર ો.
‘આવી રહેલો આ તોફાની પવન ઉ ર તરફથી આવે છે કે દ ણ
તરફથી?’ ફોગે વ થતાથી ૂ ું.
‘દ ણ તરફથી આવે છે .’
‘આ એક સા લ ણ છે . જોરદાર તોફાની પવન એ ર તે આપણી
નૌકાને પાછળથી આવી આગળ ઉ ર તરફ ધકેલતો હોય, તો આપણે
એ ો ે ો ોઈએ ે ી ઈ ં
એનો લાભ લેવો જ જોઈએ. આપણે વ ુ ઝડપથી આગળ જઈ શક ું
એ ું મા માન ું છે .’
‘આપનામાં હમત હોય અને સાથે એવી મા યતા હોય તો મારે કાઈ
જ કહેવા ું નથી.’ ફોગની આવી ઠડ મ મતા જોઈ કે ટન હોન ઠડો
થઈ ગયો. છતાં આવી કપર થ તથી પ ર ચત કૅ ટને સાવચેતીનાં પગલાં
લેવાની શ આત કર . મજ ૂત કાપડના એક કોણાકાર સઢને ફરકતો
રાખી, બાક ના તમામને સંકેલી લીધા.
કૂ વા થંભોને નમાવી દેવાયા. અને બધા જ ના વકોને આગળ
ૂતકના ભાગમાં બોલાવી લીધા. પાછળથી આવી રહેલા તોફાનના ધ ાની
સૌ બેચેનીથી રાહ જોવા લા યા. તોફાનની ગંભીરતાને યાનમાં લઈ ણે
ુસાફરોને ભંડ કયાની તેમની કૅ બનોમાં પહ ચી જવા કૅ ટને વનં ત કર .
જોકે યાંની સંકડાશ અને ૂંગળાવનાર હવાને કારણે ણેએ ૂતક ઉપર
જ રહેવા ું પસંદ ક ુ.
એવી ધાભર થ તનો આખરે અંત આ યો. હવા અને
વરસાદ ું તોફાન ૂર તાકાત સાથે નાનકડ નૌકા ઉપર ાટ ું. પાછળથી
આવેલા તે લા ધ ાથી, કોઈ હળ ું પીછુ હવામાં ઊડે તે ર તે નૌકા
પાણી ઉપર ઊડવા લાગી. એ સમયની એની ગ ત, રેલમાગના એ જનની
ગ ત કરતાં ચાર ઘણી વ ુ હોવા ું ફોગે અ ુમાન ક ુ. દવસભર ૂસવાટા
મારતો પવન કાતો ર ો. અનરાધાર વરસાદ વરસતો ર ો. ચારેકોર
તજ ુધી ફેલાયેલા સાગરમાં નાની રમકડા જેવી ‘ટાકડેર’ રા સી
મો ંઓની ૂંધ ઉપર ચડ ને ચે ઊઠતી અને બી જ પળે બે મો ં
વ ચેની કદરામાં અ ય બની જતી. પછડાટ બાદ નૌકા ફર થી ચે
આવશે જ નહ , એવી થ ત એના યા ીઓ વારવાર અ ુભવી ર ા.
છતાં કૅ ટન હોનની કુ નેહ અને હમતથી એવી થ ત નવાર શકાતી
હતી.
ફોગ વ થ ચ ે, કઠેરાને મજ ૂત ર તે પકડ ને ઊભા હતા. આવા
તોફાનનો સામનો પણ એને માટે આ ુસાફર ના અ ભયાનમાં
ગણતર ૂવક ું જોખમ હ ું. એની પાછળની બચને મજ ૂત ર તે પકડ ને
ઔડા બેઠ હતી. ફોગની વારવારની વનં ત છતાં તે યાંથી ચસકવા તૈયાર
ન હતી. પોતાના તારણહારની હમતને તે મનોમન બરદાવતી રહ .
કૃ તના આ વકરાળ વ પ સામે અડ ખમ રહેલ ુ ષને એ
અહોભાવથી જોઈ રહ . ફોગમાં એને એક ઉમદા ુ ષના દશન થતાં
હતાં. એવા બહાદુર માણસની વનસં ગની બનવા ું એ મનોમન વ ન
જોઈ રહ . આવી જોખમભર અને અગવડોથી ભર ૂર થ તથી
ડટે ટવ અકળાતો હતો. મશન હ ગક ગ ન ફળ જવાની થ ત એને
અસ લાગતી હતી. ફોગની પાછળ ઘસડાવા સવાય એની પાસે અ ય
કોઈ વક પ પણ ન હતો.
ૌ ે ી ો ે ો ં ી
 નૌકાને પાછળથી ધ ો દેતા આ દખણાદા વાયરા મોડ સાંજ ુધી
વઝાતા ર ા. એને કારણે તીરની જેમ એ ઉ રમાં આગળ ધપતી હતી
પર ુ ી દવસની રા ીના અંધારા ઊતરવાની સાથે જ એમાં પલટો
આ યો. કનારાના વળાંકની સાથે થ ત હવે ધી થઈ. ઉ રપ મ
તરફથી કાઈ રહેલો પવન હવે નૌકાની સામેથી આવતો હતો. આમ
પવનની દશા એકાએક બદલાવાને કારણે શ માં તો ‘ટાકડેર’ ગોળફરતી
ચકરાવે ચઢ . અંધા ઘે બનવા લા ું, સાથે પવનની ગ ત પણ વ ુ તેજ
બનતી ગઈ. કૅ ટનની ચતા વધવા લાગી. ‘ટાકડેર’ એના ખલાસીઓ, તથા
ણે ુસાફરો ું ભા વ એને જોખમમાં લા ું. એના સહાયકો સાથે એણે
ચચા કર . યાર બાદ દબાતે પગલે ફોગની ન ક આ યો. ધીમેથી
રજૂ આત કર :
‘મહાશય, મને લાગે છે કે થોડા સમય માટે પણ કાઠા ન કના
કોઈક થળે આપણે અટક ું જોઈએ.’
‘ઘ ં જ સરસ. પર ુ એ ું ક ું થળ સલામત ગણાય તેમ છે ?’
‘આપના યાનમાં એ ું કોઈ થળ હશે ને? આપ ું ચ ૂ ન મને
ગમશે.’ નવસ બનીને કૅ ટને ફોગ પાસે જ બોલાવવા ું યો ય મા ં.ુ
‘હા, મારા યાનમાં છે એ ું એક થળ.’ વ થતાથી ફોગ બો યા.
‘અને તે?’ ન કના કાઠાના થળ ું ૂચન થશે, એવી અપે ાથી
કૅ ટન તેના તરફ ઉ કઠાથી જોઈ ર ો.
‘એ ું થળ છે , શાંઘહાઈ.’ સહજ પણ ખચકાયા વના ફોગે
જવાબ આ યો. એ ું કહેવા માંગતા હતા તેનો કૅ ટનને એકદમ યાલ
આ યો નહ . થ તની ગંભીરતાથી ગભરાઈને ાંક રોકાઈ જવા ફોગ
સંમ ત આપશે એવી આશા તેણે રાખી હતી. તોફાની દ રયામાં અંધારામાં
અટવાતી નૌકનો આ ુસાફર જરાય રઘવાટ વના આવો જવાબ આપશે
એવી તેણે ક પના પણ કર ન હતી. પોતે પણ નના જોખમ અને
મબલખ ઇનામની વ ચે અ પ હતો. ફોગના વચનનો મમ ધીરે રહ ને
એને સમ યો. પળભર ખ સયાણો પડ ગયો, પર ુ વાતને તરત વાળ
લીધી.
‘હા . આપની વાત સાચી હશે. શાંઘહાઈ જ યો ય થળ
ગણાય.’
વ દશામાંથી વાતા પવનને કારણે ‘ટાકડેર’ની ઝડપ સાવ ધીમી
પડ ગઈ. સાંકડ કૅ બનની દ વાલ સાથે અથડાઈ પડતી ઔડાને બચાવવા
ફોગે બે વાર મદદે આવ ું પ ું. તકલીફ થાક અને ભય હોવા છતાં ઔડાને
આ માણસમાં સં ૂણ વ ાસ હતો. મડદાલ રા ના શબ સાથે ચતા

ઉ ં ી ો ં ે ો ે
ઉપર મરવા કરતાં, આ બહાદુર માણસની સોડમાં રહ ને મોત સામે
ઝઝૂમવામાં એ કોઈ અ ૂવ આનંદની લાગણી અ ુભવી રહ .
એવી થ તમાં સવાર પડ . પવન ું જોર તો ઘ ું નહ પર ુ
કાઠાના વળાંકને કારણે એની દશા ૂવવત બની ગઈ. ‘ટાકડોર’ને એનો
ધ ો પાછળથી લાગતાં ગ તમાં વધારો થયો. રા ી દર યાન બહાર કાઈ જ
દેખા ું ન હ ું. હવે વહેલી સવારના ઝાંખા કાશમાં પ મમાં ચીનની
તળ ૂ મ દેખાવા લાગી. ૂવ ઉ ર તેમજ દ ણમાં તજ ુધી અફાટ
સાગર પથરાયેલો હતો. એમાં એક પણ જળયાન દેખા ું ન હ ું. ‘ટાકડેર’
સાવ એકલી અટૂ લી હતી.
બપોર ુધીમાં પવન નબળો પ ો. મો ં પણ હળવાં બ યાં.
થાક ને ૂટ જવાની અ ણ ઉપર આવેલા ુસાફરો અને ના વકોએ રાહતનો
દમ લીધો. છે ું ભોજન ારે લી ું હ ું તે પણ કોઈને યાદ ન હ ું. ઊભાં
ઊભાં જ સૌએ પેટ ૂ કર . મોટ ઘાત ટળ હોવાનો અહેસાસ થતાં
સૌએ હળવાશ અ ુભવી. એ પછ નો આખો દવસ હવામાન હળ ું ર ું.
તોફાનને પગલે ઉતાર લેવાયેલા તમામ સઢ ફર થી ુ લા કરાયા. સાગરની
સાથે નૌકા પણ ડાહ ડમર બની ગઈ. રાતભર શાંઘહાઈની દશામાં દોડતી
રહ . પોતાની ગણતર ને આધારે કૅ ટને જણા ું કે શાંઘહાઈ હવે મા સો
માઈલ દૂર હ ું. યાં પહ ચવા માટે હ પણ બાર કલાકનો સમય જ ર
હતો. તોફાનને કારણે તેઓ દશેક કલાક મોડા પ ા હતા. યોકોહામા જતી
ટ મર પકડવા માટે તેમણે આજે સાંજે જ શાંઘહાઈ પહ ચી જ ું જ ર
હ ું. ફોગની ુસાફર ું ભા વ ાજવે તોળાવા લા ું. સમયની સામે તેઓ
હોડમાં ઊતયા હતા.
તોફાનનો ઓથાર ઊતરતાં સૌ રાહત અ ુભવી ર ાં. ભયંકર
તોફાન સામે ૂ રહેલી ‘ટાકડેર’ પણ માતાની છાતી ઉપર રમી રહેલા
બાળકની જેમ સરળતાથી દોડવા લાગી. બપોર ુધીમાં પંચાવન માઈલ
કાપી નાં યા. હ પ તાળ સ માઈલ બાક હતા. શાંઘહાઈથી ટ મર
ઊપડવાને હવે મા છ કલાકનો સમય બાક હતો. ‘ટાકડેર’ માટે એટલા
સમયમાં યાં પહ ચવા ું અશ હ ું. ગમે તેટલી ઉતાવળ કરો, તોપણ
થોડો ફાસલો તો રહેવાનો જ હતો.
સાંજના છ વા યા. કૅ ટનના જણા યા માણે હવે મા દશ
માઈલ ું અંતર બાક હ ું. શાંઘહાઈ ું બંદર એ જ નામની નદ માં બાર
માઈલ જેટ ું અંદરના ભાગમાં હ ું. યાં પહ ચવામાં હ એકાદ કલાક
ય તેમ હ ું. કે ટન હવે અકળાવા લા યો. કાઠે આવે ું વહાણ એને
ડૂ બ ું લા ું. મા એક જ કલાક માટે મોટુ ઇનામ ુમાવ ું પડે તેમ હ ું.
એણે ફોગની સામે જો ું. થત દશામાં તેઓ શાંઘહાઈની દશામાં
નજર થર રાખીને ઊભા હતા. કૅ ટનના બસો પાઉ ડની સામે એના તો
વીસ હ ર પાઉ ડ જોખમમાં હતા.
એ ેઉ ી ઉ ો ો ો
 બરાબર એ જ વખતે ઉ રની તજ ઉપર કાળા ુમાડાનો ગોટો
આકાશ તરફ ઊઠતો દેખાયો. સૌને સમ ઈ ગ ું કે એ કોઈ ટ મરના
ૂંગળામાંથી નીકળતો ુમાડો હતો. સૌના ાસ અ ધર થઈ ગયા. વ ુ
ન ક જતા તો તગ અમે રકન ટ મર હોવા ું પ બ ું. શાંઘહાઈ
નદ ના ુખમાંથી નીકળ ને ૂવમાં શાંત મહાસાગર તરફ તે આગળ વધી
રહ હતી. પાનના નાગાસાક થઈને યોકોહામા જનાર ટ મર જ હતી,
એની સૌને ખાતર થઈ ગઈ.
‘ઝડપ વધારો. ટ મરની બરાબર પડખે આવો તે ર તે હકારો. હ
પણ તક છે .’ કે ટન હોન બ બી બરાડ ઊ ો. એના આદેશમાં
હતાશા હતી. અકળામણ હતી. એણે મેળવવા ધારેલી સફળતા એને
હાથતાળ આપી રહ હતી. ‘આપણી હાજર નો એને સંકેત આપો. ધડાકો
કરો, ચે આકાશમાં જઈને ચમકારો કરે તેવો સે વો છોડો.’ ફોગે વ થ
રહ ને ૂચના આપી.
‘ટાકડેર’ના આગળના ભાગમાં પ ળની નાની તોપ હતી. ુ મસ
દર યાન ન ક આવી રહેલા જળયાનોને ચેતવણી આપવા તેનો ઉપયોગ
થતો. ધડાકો કરવા માટેનો દા ગોળો તથા મગર એમાં તૈયાર જ
રાખવામાં આવતાં. મગર સળગાવવા કે ટન તે જ એ તરફ ધસી
ગયો. એ સાથે ફોગે બીજુ ૂચન ક ુ.
‘હ ગક ગ બંદરનો વાવટો પણ અડધી કાઠ એ ચે ચડાવો.’
તરત જ વજને ચે ચડાવવામાં આ યો. અડધી કાઠ ુધી
ચડાવીને થાંભલા પાસે દોર થી મજ ૂત ર તે બાંધી દેવામાં આ યો. અડધી
કાઠ એ ફરકતો વજ કોઈ તકલીફ કે આક મક ઘટનાના સંકેત માટે હતો.
અહ સૌને આશા હતી કે વજ તથા ધડાકાને કારણે ટ મરના ચાલકો ું
આ તરફ યાન દોરાય.
તોપના ધડાકાનો અવાજ ુ લા દ રયા પર દૂર દૂર ુધી ફેલાઈ
ગયો. એના ુમાડાના ગોટા પણ ચે ચડવા લા યા. પ ર તનો એ એક
જુ ગાર હતો. તે તવાની ફોગ માટે આ છે લી જ તક હતી.
 ૨૧
ઊગતા ૂરજના દે શમાં
ટ મર ‘કણાટક’ સાતમી નવે બરે સાંજે સાડા છ વા યે હ ગક ગ
બંદરેથી પાનના યોકોહામ જવા નીકળ હતી. યં શ તથી ચાલતી આ
મહાકાય ટ મરનાં ભંડ કયાં માલસામાનથી ૂરે ૂરા ભરાયેલાં હતાં.
ુસાફરો માટેની ટ કટો પણ વેચાઈ ગઈ હતી. એમાંની બે કૅ બનોની
ટ કટો વેચાઈ હતી, પર ુ તેમાં એ ુસાફરોની હાજર જણાતી ન હતી.
એ ુસાફરો હતા, ફ લયાસ ફોગ અને તેની ી સાથી ઔડા.
ન વ ન ુસાફર ના બી દવસની સવાર થઈ. ખાલી કૅ બનોની
બાજુ ની કૅ બનનો યા ી ઘમાંથી ઊઠ ને આંખો ચોળતો બહાર આ યો.
કપડા લઘરવઘર હતાં. વાળ વખરાયેલા હતા. પગ લથડતા હતા. એવી
થ તમાં પહોળા પગે તેણે ડગલાં ભરવા માં ાં. અ થર મગજ અને
ડોલ ું યાન — ૂતકની રે લગ ુધી તે જેમતેમ પહ ચી શ ો. યાં
ુકાયેલા બાંકડા ઉપર ઢગલો થઈને બેસી પ ો. ૃ વીની દ ણા કરવા
નીકળે લા ફ લયાસ ફોગનો એ વફાદાર નોકર ન પાસપટ ુ હતો. પોતે
અ યારે ાં હતો તેની જ એને ખબર ન હતી. એ વમાસણમાં હતો.
ૂ ક ઉપરની ુ લી હવામાં એ ું મગજ ધીમેધીમે કાયરત થવા
ત
લા ું. ગઈકાલે ાં હતો અને આજે અહ આ ટ મર ઉપર કેવી ર તે
આવી પહ યો, તેનો ાસ કાઢવાનો તે યાસ કરવા લા યો. ૃત
ધીમેથી સતેજ બની. યોકોહામા જતી ટ મરની ટ કટો ખર દવા એના
મા લકે એને મોક યો હતો. ટ મરની ઑ ફસમાં જઈ પોતે ણ ટ કટો
ખર દ હોવા ું પણ યાદ આ ું. એ સાથે જ પેલા કપટ ૂસ ફ સનો
ચહેરો નજર સામે તર આ યો. પોતે તો એને મ માનતો હતો. પોતાને
આ હ કર ને બંદર ન કના દા ના અ ા ઉપર એ માણસ એને દા પીવા
લઈ ગયો હતો, તે પણ યાદ આ ું. યાં દા પણ પીવડા યો સાથે તેણે
પોતાની અસલી ઓળખ આપી હતી. એને શંકા તો પડ જ હતી, કે રફોમ
લબના પોતાના મા લકના મ ોનો તે ૂસ હતો. પર ુ તે માણસે
જણા ું હ ું, કે ફ લયાસ ફોગે બૅ ક ઑફ લૅ ડમાંથી પંચાવન હ ર
પાઉ ડની ચોર કર હતી. એવા આરોપીની ધરપકડ કરવામાં એ ડટે ટવે
પોતાનો સહકાર મા યો હતો તે પણ યાદ આ ું. પોતાના મા લક સામેના
એવા બેહુદા આ ેપ માનવાનો ઇ કાર કર એની ધરપકડ કરવામાં સહકાર
આપવા પોતે પ ના પાડ હતી, યાં ુધીની બધી જ વાતો એને યાદ
આવી. યાર બાદ ું થ ું તેનો એને કાઈ જ યાલ આવતો ન હતો. છતાં
એને સમ ઈ ગ ું કે ફોગની અ વરામ ચાલી રહેલી ુસાફર માં વ ન
નાખવા દા ના છે લા યાલામાં તેણે અફ ણ જે ું કોઈ માદક ય
ી ં ો ં ોઈએ ે ી ઊ ી ી ે ી
પીવડા ું હો ું જોઈએ. ટ મર વહેલી ઊપડવાની હતી, તે મા હતી
મા લકને પહ ચી જ નહ . સમયસર બંદરે પહ યા ન હોવાને કારણે તેઓ
હ ગક ગમાં જ ફસાઈ પ ાં હોવાની એને ખાતર થઈ ગઈ. એ દર યાન
મા લકની ધરપકડ માટે લંડનથી ટે લ ા ફક વોરટ આવી ગ ું હોય, તો
ફ સે તેની ધરપકડ પણ કર હશે, એવી ક પના કર ને બે હાથ વ ચે મા ું
પકડ ને એ ાંય ુધી અફસોસ કરતો બેઠો ર ો.
બાર રે ટોરામાં દા અને અફ ણ ું સેવન કર બેભાન બની
જનારાઓની બારના કમચાર ઓને નવાઈ ન હતી. ટેબલ ઉપર મા ું
નાંખીને ઘી રહેલા આ અ યા માણસને પણ કમચાર ઓએ ચક ને
સહશૈયામાં પધરા યો હતો. ણેક કલાક યાં ર ા બાદ ઘેનની અસર
ઘટતાં એને ‘કણાટક’ ટ મર યાદ આવી. પોતે તથા મા લકે તેમાં જવા ું
હ ું તેની ઝાંખી થઈ. એવી ઘેનભર અવ થામાં જ એ ઊભો થયો અને
લથડતા પગે બહાર આ યો. પડતો આખડતો ન કની જે પાસે જ
ટ મર ‘કણાટક’ લાંગર હતી યાં આવી ગયો. આંતરમનની કાઈક
દોરવણીથી ટ મરનાં પગ થયાં ચડ ગયો, છે ું, પગ થ ું ચ ા બાદ
ટ મરના ભાગમાં એ ું શર ર ઝૂક ગ ું. યાંના કમચાર ઓએ એના
ખીસામાંથી મળે લી ટ કટોને આધારે એની કૅ બનમાં એને ૂવડા યો. યાર
બાદ તરત જ યોકોહામા તરફ ટ મરની ુસાફર શ થઈ.
બી દવસની મોડ સવારે એના મગજ ઉપરથી ઘેનની અસર
ઊતરતાં ગીને એ પોતાની કૅ બનની બહાર નીક ો. પોતે ાં હતો,
અને અહ કેવી ર તે આ યો તેનો એને કાઈ જ યાલ ન હતો. પર ુ ુતક
ઉપરની તા હવા ફેફસામાં ભરાતાં થોડ તાજગી આવી. પોતાની થ ત
બાબત વચાર કરતાં ડટે ટવ ફ સ ઉપર આવીને એ અટક ગયો.
પોતાના ઉદાર દલના નખશીખ સ જન એવા મા લક સામે
ધડમાથા વનાનો આરોપ લગાવી, તેની ધરપકડ કરવા માટે પોતાનો સાથ
માંગનાર એ ડટે ટવને પાસપટ ુએ મનોમન ૂબ ગાળો દ ધી. આ પળે તે
જો સામે મળ ય, તો તેનાં જડબાં તોડ નાંખવા ું ઝ ૂન એનામાં આવી
ગ ું. તે ું હવે પછ ું કર ું, તે અંગે પણ વચારવા લા યો. એક
સહ વાસી તર કે સાથે ને સાથે વાસ કર રહેલો એ માણસ બૅ ક ૂંટના
આરોપ સંબંધમાં ફોગની ધરપકડ કરવા કાવતરા કર ર ો હતો. એ વાત
મા લકને જણાવવી કે નહ , તે બાબત એ ન કર શકતો ન હતો.
જણાવ ું તો ારે તે પણ હતો. અ યારે જ જણાવ ું કે લૅ ડની
ધરતી ઉપર પગ ૂકે યારે, એ બે પૈક કયો સમય યો ય રહેશે તે એણે
ન કરવા ું હ ું.
ફ સની અસ લયત અ યારે જ ુ લી કરવામાં મા લકના મન
ઉપર એની વપર ત અસર પડ શકે એમ તેને લા ું. પોતાને માથે બૅ ક
ૂંટના વા હયાત આરોપની વાત સાંભળ મા લક અ વ થ બની ય,
ે ં એ ં ોઈ ં ે ે ે ે ે ં
અને રઘવાટમાં એ ું કોઈ પગ ું ભર બેસે, જેને કારણે ુસાફર માં વ ન
ઊ ું થાય એવી શ તા એને દેખાઈ. તા કા લક એ વાતથી તેઓ
અ ણ જ રહે અને લૅ ડ પહ ચી સમયસર રફોમ લબમાં પહ ચી
શરત તી તે યારે જ એને જણાવવા ું ઠ ક રહેશે એમ ન ક ુ. એને
બૅ ક ૂંટારો માનીને એ ડટે ટવે પણ એને પકડવાની ૂનમાં ૃ વીની
દ ણા કર નાંખી, એ સાંભળ મા લક કેવા ખડખડાટ હસી પડશે, તે ું
ચ એ મનોમન જોઈ ર ો.
અ યાર ુધી મા લકે એને બોલા યો ન હતો, તેથી એને આ ય
થ ું. એણે મા ું કે મોડ સવારે તેઓ બંને ુતક ઉપર લટાર મારવા
નીક ાં હશે. તેમને મળવાની અપે ાથી ટ મર ઉપર એણે વારવાર ચ ર
લગા યાં. કોઈ પ ર ચત ચહેરો એના જોવામાં આ યો નહ . આખરે થાક ને
એણે ટ મરના કમચાર ને ફોગ અને ઔડા સંબંધમાં ૂછપરછ શ કર .
એવા નામની કોઈ ય ત ટ મર ઉપર હોવા બાબતમાં કમચાર એ પોતાની
અ ાનતા ય ત કર . નામને બદલે હવે એણે બંનેના પહેરવેશ અને
દેખાવનો સંદભ આપીને ૂ ું:
‘માફ કરશો, પણ યવ થત કપડામાં સ જ એવા એ
સ ૃહ થની સાથે એક ુવાન ી પણ છે . તમે એમને ાંય જોયાં છે ?’
‘ના સાહેબ ના. ટ મરમાં એવી કોઈ ુવાન ી મ જોઈ નથી.’
એને જવાબ મ ો.
કમચાર ની ૂચનાથી તે ુસાફરોની યાદ પણ વાંચી ગયો. ટ મર
ઉપર વેશ લેનારા ુસાફરોની એ યાદ માં એવાં કોઈ નામ એના વાંચવામાં
આ યા નહ . જો અ યારે ટ મરમાં ન હોય તો બંને ાં હશે? ટ મર
ૂક ગયાં હશે? કે પછ પોતે કોઈ બી ટ મરમાં ૂલથી ચડ ગયો
હશે? એ સંબંધમાં પણ ૂછતાછ કર .
‘આપણે જઈ ર ા છ એ તે ટ મર “કણાટક” જ છે ?’
‘કેમ એ ું ૂછો છો? તમને કાઈ શંકા છે ?’
‘એ અ યારે પાનના યોકોહામ બંદર તરફ જઈ રહ છે ?’
‘હા .’
ટ મર ઉપર બંને ગેરહાજર હતાં. હવે એને ચતા થવા લાગી.
આ ું કઈ ર તે બ ું, તે સમજવા એણે મગજને સતેજ બના ું. એને યાદ
આ ું કે વહેલી સવારે ઊપડનાર આ ટ મર તો લગભગ બાર કલાક
વહેલી એટલે કે એ જ દવસ સાંજે જ ઊપડવાની હતી. એ બાબતની
પ ૂચના ુ કગ લાક એને આપી હતી. એ મા હતી તાક દે એણે
મા લકને પહ ચાડવાની હતી. એ માટે હોટલ તરફ જવાની પોતે તૈયાર
પણ કર હતી. યાં જ પેલો ડટે ટવ ફ સ એને ભેટ ગયો હતો. એને
ે ં ઈ ો ો ે ે ો ો ોઇ ો
આ હ કર ને દા ના બારમાં લઈ ગયો હતો. તેણે તો પોતાનો ઇરાદો પ
કય હતો. તેમાં સહકાર આપવાનો પોતે પ ર તે ઇ કાર કય હતો. છૂટા
પડતાં પહેલાં મ ભાવે દા ની છે લી યાલી પીને જવાનો તેણે ખાસ
આ હ કય હતો. તે પોતે જ કાઉ ટર પાસે જઈને દા ની યાલી લઈ
આ યો હતો. એમાંનો દા પોતે પીધો હોવા ું એને યાદ આ ું.
મા લકની ગેરહાજર ું કારણ એના મનમાં પ થ ું. ડટે ટવ
ફ સ કોઈ પણ ર તે મા લકને હ ગક ગમાં જ થોડા દવસ ફસાયેલો
રાખવા માગતો હતો. પે ું વોરટ આવે કે તરત તેના આધારે ધરપકડ કર ને
મા લકને આગળ વધતા અટકાવી પાછા લઈ જવાનો તેનો ઇરાદો હતો.
ટ મર વહેલી ઊપડવાના સમાચાર મા લકને મળે જ નહ તેમ તે ઇ છતો
હતો. અને થ ું પણ એમ જ. પોતાની દા ની લતનો ફ સે ૂરે ૂરો
ગેરલાભ ઉઠા યો. દા સાથે અફ ણ કે બીજુ કોઈ માદક ય પાઈને
બારમાં જ પોતાને બેભાન બનાવી દ ધો. ટ મર વહેલી ઊપડવાના
સમાચાર મા લકને પહ યા જ નહ . બી દવસે સવારે બંદર ઉપર તેઓ
ઔડાને લઈને આ યા હશે યારે તો ટ મર મધદ રયે પહ ચી ગઈ હશે.
પોતાની ૂખામીને કારણે મા લક ટ મર ૂક ગયા, અને સાથે વીસ હ ર
પાઉ ડની શરત પણ ુમાવી ૂ ા હતા.
અફસોસ અને ુ સાની તી લાગણી હોવા છતાં સમસમીને બેસી
રહેવા સવાય એની પાસે કોઈ ઉપાય ન હતો. હ ગક ગ પાછા જઈ શકાય
તેમ પણ ન હ ું. ટ મર તો એકધાર ગ તથી યોકોહામાની દશામાં ધસી
રહ હતી. યાં પહ યા પછ ની થ તની ક પના એને સતાવતી હતી.
મા લક તો હ ગક ગમાં જ હતા. યોકોહામામાં તેની તપાસ નરથક હતી.
એના પોતાનાં ખ સાં પણ ખાલીખમ હતાં. યાં પહ ચવામાં હ ચાર-
પાંચ દવસ બાક હતા. યાં ુધી ખાવાપીવા કે રહેવાની કોઈ ચતા ન
હતી. એ બ ું ટ મરમાં જ આપવામાં આવ ું હ ું. મા લક તથા
યોકોહામાની ચતા બાજુ એ હડસેલી એણે ભોજન ૃહની વાટ પકડ .
મા લક અને ઔડા માટે ખચાયેલાં નાણાં પણ ણે એણે જ
વ ૂલ કરવાનાં હોય, તે ર તે ભોજનની વાનગીઓ અકરા તયાની જેમ
એણે પેટમાં ઉતારવા માંડ .
એ ુખનો પણ આખરે અંત આ યો. ૧૩મી તાર ખે ટ મર
‘કણાટક’ યોકોહામાના બંદરમાં દાખલ થઈ. અમે રકા તથા ૂવ એ શયાના
દેશો વ ચેના દ રયાઈ વહેવાર માટે એ સૌથી મોટુ અને અગ ય ું મથક
હ ું. બંને ખંડો વ ચે માલસામાન ુસાફરો, ટપાલ વગેરે માટેનાં સામા ય કે
ખાસ જળયાનો અહ થઈને જ આવ કરતાં. પાનના ૂવ કાઠે
આવેલા યેડો નામના અખાત ું એ ઘ ં ડુ અને સગવડવા ં ુ બંદર
ગણા ું. પાનના સ ાટ મકાડો અહ જ રહેતા હતા. પાનની બી
રાજધાની હોય તેટ ું મહ વ એ કારણે એને મળ ું હ ું. અનેક દેશોના
ે ં ો ો ે ઈ ે ં ‘ ’
વાવટા લહેરાવતાં સકડો જળયાનો વ ચે થઈને આગળ ધપ ું ‘કણાટક’
આખરે ક ટમહાઉસ ન કની જે પાસે આવી પહ ું. તરત જ એ ું
લંગર ઉતારવામાં આ ું.
જે સાથે જોડાયેલી સીડ ઊતર ને લઘરવઘર દશામાં ભયભીત
ચહેરા સાથે પાટપટ ુ બંદરની બહાર નીક ો. ઊગતા ૂયની આ ૂ મમાં
કોઈ પ ર ચત ચહેરો સામે મળ ય એવી શ તા જ ન હતી. દેશદેશના
વેપાર ઓની દોડાદોડ વ ચે એ સાવ એકલો હતો. પાસે કોઈ સામાન ન
હતો. નાણાં પણ ન હતાં. ચ મ થ તમાં બહાર તો આ યો, પર ુ
પછ ું? ાં જ ું? ું ખા ું? કોને મળ ું? મનમાં કાઈ જ યાલ ન હતો.
કોઈ ચમ કાર થાય અને મા લક સામા મળ ય એવી અપે ાથી પગ
લઈ ય, તે દશામાં એણે ચાલવા માં ું.
એની સામે જ ુરો પયન વેપાર ઓનો રહેણાંક વ તાર હતો.
પોતાના મા લક તથા ઔડાની તપાસ સંબંધમાં એને એક વચાર ય .
અહ ની ટશ કે ે ચ એલચી કચેર નો સંપક કરવો. એમના તરફથી
મદદ તો ચો સ મળ શકે, પર ુ એમ કરવા જતાં એ ું પોતા ું ભોપા ં ુ
છ ું થાય એમ હ ું. એવી હા યા પદ થ તમાં ુકાવાની એની જરાયે
ઇ છા ન રહ . એ ઉપાય છે લે અજમાવવા ું ન કર કોઈ બીજો
વક પ શોધવા એણે વચા ુ.
રુ ો પયન વ તારની બાજુ માં ધના પાની વેપાર ઓના
વસવાટવાળો ભાગ હતો. દ રયાની દેવી ‘બે ટન’ના નામથી એ ઓળખાતો
હતો. ‘બે ટન દેવીની દયા ઉપર એમના વનનો આધાર હતો, એવી
અહ ના લોકોને ા હતી. દરેક ઘરમાં એ દેવીની ૂ થતી. અહ ની
વ છતા તથા ાકૃ તક સ દયનો ુમેળ જોવા ું પાસપટ ુને ૂબ જ
ગ ું. ર તાની બંને બાજુ એ ફર અને ચીડનાં ૃ ોની હારમાળા, વાંસ અને
વેલાનાં ઝૂંડથી ઢકાયેલા ર ળયામણા ુલો, ૃ ોથી ઘેરાયેલાં બૌ મં દરો
તથા વહારો, તેમજ કો ફ સયસનાં ધા મક થળોની ુંદરતાને માણવામાં
ઘડ ભર પોતાની તકલીફોને પણ તે ૂલી ગયો. એ સૌમાં પણ ુલાબના
બગીચાઓ સાથે એમાં વહરતી બા લકાઓના ુલાબી ગાલ એને ૂબ જ
ગ યા.
આગળની શેર માં સા ુઓ ું એક સરઘસ એની ન ક થઈને પસાર
થ ું. આગળ ચાલતા સા ુઓ મોટા ઢોલ ઉપર જોરજોરથી દા ડયા પીટતા
હતા. ત તનાં નાનાં વા જ ો જુ દા જુ દા કારનાં અવાજ કરતાં હતાં.
સરઘસની સાથે પોલીસ તથા ક ટ સના અ ધકાર ઓ ચાલતા હતા.
રગબેરગી લાખના ુ ા જડેલી હેટ પહેરેલા અને ભેટે તલવાર બાંધેલા
સૈ નકો પણ સાથે હતા. સ ાટ મકાડોના અંગર કોની ટુકડ સૌથી
આગળ હતી. ુશો ભત રેશમી ગણવેશને કારણે સૌમાં એ અલગ તર
આવતી હતી. સંર ણ સેવાના અ ઘકાર ઓ ું અહ પાનની માં
ે ં ો ોએ ી ે ી
ભારે માન હ ું. સામા ય લોકો એમની સાથે છૂટથી હળ ભળ શકતા હતા.
એથી વપ રત ચીનમાં આવા અ ધકારોઓ યે માં તર કાર દેખાતો.
પોતાના મા લકનો અચાનક ભેટો થઈ ય, તેવી આશાથી
પાસપટ ુ કલાકો ુધી શેર ઓમાં ૂમતો ર ો. યાંની હોટલો અને
ભોજન ૃહોમાં પણ જઈ આ યો. ‘સાક ’ નામે ઓળખાતા ચોખાના દા ની
મઘમઘતી વાસ એના નાકમાં વસી ગઈ. ખાસ સ વટ કરેલાં
ૂ પાન ૃહોની અહ ભરમાર હતી. એમાં નરાતે બેસીને ૂ પાન કરતા
ાહકો જોયા. ખાસ કારના તમાકુ ના ુમાડાની હર ભર ુગંધ
વાતાવરણ મહેકાવી રહ હતી. એને હ ગક ગના બારમાંની અફ ણ મ ત
ુમાડાની યાદ આવી ગઈ. એવા માદક યોની અહ તો કોઈને મા હતી
પણ ન હતી.
ચો સ ાં જ ું તે ું કોઈ જ ચ એના મનમાં ન હ ું. મા લકની
ચતાને મનમાં સંઘર ને એ ચાલતો જ ર ો. એના પગ યાં અટ ા યાં
શહેરની બહાર ડાગરનાં ખેતરો પથરાયેલાં હતાં. હળવા પવનમાં લહેરાતી
લીલી ડાગર તથા શેઢા ઉપરનાં વાંસના ઝૂંડ જોઈને એ ુશ થઈ ગયો.
બાજુ માં ફળાઉ ૃ ોની વાડ ઓ હતી. તેમાં વેશવામાં પાસપટ ુને ડર
લા યો. પ ીઓથી પાકને બચાવવા ખેડૂતોએ ઠેકઠેકાણે ચા ડયા ઊભા
કયા હતા. પર ુ હવે એની થ ત પણ ચા ડયા જેવી થઈ ગઈ હતી.
ટ મરમાંથી ઊતરતાં અગાઉ છે લો ના તો એણે અકરા તયાની જેમ કય
હતો. તે વખતે લાગ ું હ ું કે લાંબો સમય ખોરાકની જ ર નહ પડે.
યારથી શ થયેલો રઝળપાટ કલાકો ુધી ચા ુ ર ો હતો. હવે પગ
દુખતા હતા. પેટમાં કુ રકુ રયાં બોલતાં હતાં. કાઈક તો ખા ું જ પડે તેમ
હ ું. ર તાની બાજુ ના એક છોડ ઉપર ંબલી રગના મોટા લો હતાં. એક
લ તોડ ને એણે મ માં ૂ ું. પણ એનો કડવો વાદ અને દુગધ ાસદાયક
લા યા. તરત જ મ માંથી ૂંક નાંખવા પ ાં. બંદર તરફ પાછા વળતાં,
ખાટક ઓની દુકાનો જોઈ. અહ ખેતી અને ઘરવપરાશના ઉપયોગી તેમજ
દૂધાળાં ઢોરની કતલ સામે તબંધ હતો. માછલી, હરણ કે ૂંડ જેવા કોઈ
પણ ાણી ું માંસ અ યારે એને ફાવે તેમ હ ું પર ુ રાત પડતાં બધી જ
દુકાનો ખાલી થઈ ગઈ હતી. પેટ ૂ બી દવસની સવાર ુધી મોકુ ફ
રા યા વના છૂટકો ન હતો.
રા ીનો અંધકાર ફેલાઈ ગયો. ર તા ઉપરની બ ીઓના ઝાંખા
કાશમાં માગ શોધતો વળ પાછો બંદર વ તારમાં આવી ગયો. નીરવ
શાં ત હતી. સલામતી માટે રા ે ફરતા સં ીઓના ભારેખમ ૂટના મા
અવાજ સંભળાતા હતા.
 ૨૨
જગ ાથ ુર નો રથ
દવસભરની રઝળપાટથી થાકેલા અને સાવ ૂ યા પાસપટ ુએ
મોડ રા ે આખરે બંદરની જે ના એક ૂણામાં આ ય લીધો. ઘને
આમં ણ આપવાની જ ર જ ન હતી. યો યારે ૂરજ ઘણો ચે
ચડ ગયો હતો. વહેલી તકે પેટમાં કાઈક નાંખવાની જ ર હતી. ખીસાં
ખાલી હતાં. વેચી શકાય એવી ક મતી વ ુઓમાં એની પાસે મા જૂ ની
ઘ ડયાળ હતી. એના ૂવજ તરફથી વારસામાં મળે લી એ ઘ ડયાળ એને
વથી પણ વ ુ વહાલી હતી. હ પણ એમાં લંડનનો જ સમય ળવી
રા યો હતો. એનાથી જુ દો સમય બતાવતાં દુ નયાનાં તમામ ઘ ડયાળો
એને મન ખોટા હતાં. પેટનો ખાડો ૂરવા માટે એને વેચવાનો વચાર પણ
આવે તેમ ન હ ું.
એણે ૂ યા રહેવા ું જ પસંદ ક ુ. સાર ર તે ગીતો ગાવાની એની
શ ત માટે એને ચો અ ભ ાય હતો. ે ચ અને અં ે ભાષાનાં અનેક
ગીતો એને કઠ થ હતાં. એણે સાંભ ું હ ું કે પાનીઓ ઝાંઝ, કરતાલ,
કાસાં, ખંજર , ઢોલક તથા નગારખાનાં જેવા વા ો સાંભળવાના ભારે
શોખીન હતા. એવા વા ેમી કોઈ પાનીને પોતાનાં ગીતો ગમી ય,
અને ુશ થઈને સ ાટ મકાડોની છાપવાળા થોડા સ ા એને આપે તો
એને રાહત થાય તેમ હ ું. પર ુ સવારના સમયે લોકો યારે કામધંધા માટે
દોડતાં હોય, યારે આ વદેશીના મ એ એની ભાષામાં ગવાયેલાં ગીતો
સાંભળવા કોણ નવ હોય!
પોતાની કલાના દશનનો એ યોગ એણે આખરે બંધ કરવો પ ો.
દર યાન પોતાનો લશ પહેરવેશ જોઈને એને લા ું કે શેર માંના ગાયક
માટે એ બહુ ક મતી પોષાક ગણાય. અહ ના લોકોમાં ભળ જઈ શકાય
તેવા સામા ય કપડા હોય તો જ કાઈક કામ મળ શકે, પર ુ એ માટે નાણાં
ાંથી શોધવા? એની જૂ ની ઘ ડયાળ, એના વડ લોએ આપેલી વરાસત
હતી, પર ુ એણે પહેરલાં કપડા માટે એ ું ન હ ું. એને વેચીને થોડા નાણાં
મેળવીને જૂ ના પાની કપડા તથા કાઈક ખાવા ું મેળવી શકાય તેમ હ ું.
લાંબી તપાસને અંતે જૂ નાં કપડાની લેવેચ કરતા દુકાનદાર પાસે એ પહ ચી
ગયો. નવાં નવાં લશ કપડાને બદલે જૂ નાં પાની કપડા, ટોપી તથા
થોડા સ ા મેળવવા ભા યશાળ બ યો. સ ાની ચમક સાથે એની
આંખોમાં પણ ચમક આવી. દુકાનમાં જ એ પાની બની ગયો. ન કના
સ તા ના તા ઘરમાં જઈને પેટ ૂ કર . પેટ ઉપર હાથ ફેરવી સંતોષનો
ઓડકાર ખાઈ શકાય તે ું મનભાવન ભોજન તો ન હ ું, છતાં મન મના ું.

ે ં ે ે ઉ ે ે ે ી ે એ ે ી
 ૂ ે ૂંડુ ભાવે, અને
ખ ઘ ઉકરડે આવે જેવી કહેવત એને સાવ સાચી
લાગી.
પેટમાં ુરવઠો ઠલવાતાં એ ું મગજ હવે ભ વ યનો વચાર કરવા
શ તમાન બ ું. થોડા કલાક પછ એ જ પેટ ફર ખાલી થવા ું હ ું.
વ નમયથી હમણાં જ મેળવેલાં કપડા ફર થી વેચી એનાથી વ ુ જૂ નાં
કપડા મેળવવા ું હવે શ બનવા ું ન હ ું. મા લકની શોધમાં વહેલી તકે
સાન ા સ કો પહ ચી જવાની જ ર હતી. અહ ના બંદરેથી કોઈ જહાજ
અમે રકા જવા ું હોય, અને તેમાં કાઈ કામ મળે તો જ એ શ બને તેમ
હ ું. મેલાં અને લઘરવઘર પાની કપડા પહેરેલા આ માણસનો કોણ
વ ાસ કરે તે પણ હતો. વળ લાંબા અંતરની ટ મરોમાં તો કાયમી
ધોરણના રસોઇયા તથા નોકર હોવાના જ. છતાં કોઈ ચમ કાર બની શકે
એવી આશાથી ફર થી બંદર તરફ પગ ઉપા ા. એ જ વખતે સકસના
વદુષક જેવો માણસ પાની તથા અં ે માં લખાણવા ં ુ પા ટ ું
ચક ને એની ન કમાં થઈને પસાર થતો એણે જોયો. મોટા અવાજ
સાથે એ માણસ પાની ભાષામાં કાઈક હેરાત કરતો હતો. કુ ૂહલવશ
બનીને પા ટયા ઉપર ું અં ે લખાણ એણે વાં ું.
‘ પાની અંગકસરત મંડળ ’
મા લક: ઓનરેબલ વ લયમ બટુલકર.
અમે રકા જવા પહેલાંનો આજનો છે લો ખેલ જોવા પધારો.
આજ ું ખાસ આકષણ: અમારા કલાકાર અને કસરતબાજ
ટ નગાઉ દેવે મ હનાઓની મહેનત બાદ તૈયાર કરેલી ખાસ આઇટેમ:
લાંબા નાકધાર વદૂષકોનો અ ુત ખેલ — જગ ાથના રથનો
પરા મડ.
‘જ ર જુ ઓ… જ ર જુ ઓ… જ ર જુ ઓ.’
પાસપટ ુના મગજમાં ચમકારો થયો. આજનો છે લો ખેલ પતાવીને
ઓનરેબલ વ લયમ બટુલકરની મંડળ અમે રકા જવાની! અ યાર ુધીના
બદનસીબ આડેથી પાંદડુ હઠ ું દેખા ું. ઠામ, દામ અને અમે રકન ધામ
ણે મળવાની આશા ગી. વદૂષકની પાછળ ચાલતા રહેવાની જ જ ર
હતી. ફર પાછો એ પેલા પાની વ તારમાં આવી ગયો. વ ુ અંદરના
ભાગમાં એક ચોગાનમાં વેશ ાર ઉપર મોટુ બોડ લટક ું જો ું.
‘ દુગરની કપની’ એ ું લખાણ એણે વાં ું. ટ કટો વેચવા માટેની કૅ બનો
ભડક રગોથી રગવામાં આવી હતી. કોઈ પણ ઔપચા રકતા વના
દરવા માં થઈને અંદર ગયો. સામે જ એક માણસ ઊભો હતો. એને
બટુલકર બાબત ૂ ું.

એ ઓ ે ો ં ો
 એ જ માણસ ઓનરેબલ વ લયમ બટુલકર હતો. આ મંડળ નો
એ મા લક હતો. એનો દેખાવ જોઈને અમે રકામાં ૧૮૭૧માં સૌ થમ
સકસ શ કરનાર ફ નયાસ ટેઈલર બનામ એને યાદ આ યો. તે ું વણન
પાસપટ ુએ વાં ું હ ું. આ બટુલકર બરાબર તેના જેવો જ દેખાતો હતો.
પાની વેશધાર પાસપટ ુએ એને સીધો જ સવાલ કય :
‘આપને યાં કોઈ નોકરની જ ર છે ?’
‘નોકર? અહ નોકરની ું જ ર? માર પાસેના આ બે મજ ૂત,
વફાદાર, અને હરહમેશ સેવા કરવા તૈયાર એવા આ મારા બે નોકર
જોયા?’ બોલીને તેણે પોતાના ભરાવદાર વાંટ વાળા ના ુબ હાથ
ચા કયા.
‘અરે રે! માર છે લી આશા પણ પાણીમાં ગઈ.’ પાસપટ ુએ
લાંબો નસાસો નાં યો. ‘મને તો તમાર મંડળ માં કામ કરતાં કરતાં
અમે રકા જવાની અને એ દેશ જોવાની આશા હતી. હશે જે ું મા
નસીબ!’
‘અરે! બોલી ઉપરથી ું પાની નથી લાગતો.’ પાની કપડાને
કારણે એને થા નક પાની માની બટુલકર એ અ યા માણસને
મહ વ આપવા ઉ ુક ન હતો. ‘ ું અમે રકન છે તો આ કપડા કેમ પહેયા
છે ?’
‘ ું થાય? સંજોગો એવા હોય તો બ ુંય કર ું પડે.’
‘એ સા ું છે . અં ે બોલવાના તારા લહેકા ઉપરથી લાગે છે કે ું
ા સનો રહેવાસી છે .’
‘હા . ા સના પેર સ શહેરનો હુ વતની છુ .
‘ ે ચમેનો ત તના ચેનચાળા કરવા માટે ણીતા છે . તને એવા
કાઈ ખેલ આવડે છે ?’
પોતાના દેશવાસીઓ માટે કાઈક હલકો અ ભ ાય ધરાવવા માટે
પાસપટ ુને આ અમે રકન ઉપર ુ સો આ યો છતાં એને નોકર ની ગરજ
હતી. ઠાવકુ મ રાખી એણે સામે હળવો ટોણો માય :
‘સાચી વાત છે . તમે ધારો છો તેવા વ ચ હાવભાવ કરવા માટે
અમે ે ચો ણીતા છ એ. પર ુ અમે રકનો જે ર તે બી ઓને હલકા
ગણીને મહેણાંટોણાં મારતા હોય છે , તેટલી હદે ય તેવા નહ .’
‘ઠ ક છે , ઠ ક છે .’ અ યા ે ચમેનના આવા આકરા વદેશ ેમી
તભાવથી બટુલકરને આંચકો લા યો. તરત જ વાતને વાળ લીધી. આ
બન પાની માણસને મદદ પ થવામાં એ ું પણ હત હ ું.

‘ ો ઈ ે ો ી ી ો એ
 ‘જો ભાઈ, મારે નોકરની જ ર નથી. પર ુ મારો એક વદૂષક
છે લી ઘડ એ માર મંડળ છોડ ગયો છે . એને બદલે તને નોકર આપી
શકુ . મને યાલ છે કે ા સના સકસવાળાઓ વદેશીઓને વદૂષક તર કે
રજૂ કરે છે . તો અહ પાન અને અમે રકામાં તને એક ે ચમેનને હુ
વદુષક તર કે રજૂ કર શ. બોલ કર ું છે એ કામ? મારે તારા જેવા
મજ ૂત શર રવાળા વદૂષકની જ જ ર છે .’
‘હા . હુ તૈયાર છુ . પર ુ તમાર નોકર વીકા તે પહેલાં મને
ભરપેટ ભોજન મળે તેવી માર શરત છે .’
‘ ું ગીતો ગાઈ શકે છે ?’
‘હા ’ પેર સની શેર ઓમાં અગાઉ એ મોટેથી ગીતો ગાતો એ
અ ુભવને યાદ કર ને હા પાડ .
‘પર ુ અહ તો શીષાસનની થ તમાં ઘા થઈને ગીત ગાવા ંુ છે ,
અને તે પણ ચા થયેલા ડાબા પગ ઉપર ભમરડો ફરતો હોય, અને
જમણા પગ ઉપર ધારદાર તલવાર ટેકવાઈ હોય તેવી થ તમાં. થઈ
શકશે તારાથી એ ર તે?’
‘મા ું છુ કે હુ તે કર શક શ.’ બાળપણમાં એણે કરેલાં એવાં નખરા
કામમાં આવશે એમ પાસપટ ુને લા ું. એની ઇ છા ફળ . આ કામ કાઈ
મો ભાદાર તો ન હ ું. પર ુ એ ર તે પણ સાન ા સ કો પહ ચી શકા ું
હોય તો એને વાંધો ન હતો.
વ લયમ બટુલકરે જેની ધમાકેદાર હેરાત કરાવી હતી, તે ખેલ
બપોરે ણ વા યે શ થવાનો હતો. એના એકાદ કલાક આગળથી
દરવા પાસે પાનીઝ ઓરકે ા મોટા અવાજ સાથે શ થ ું. નવા જ
આવેલા વદૂષક માટે એને સ પાયેલ કામનો અ યાસ કરવાનો સમય જ ન
હતો. થોડા સમયમાં ુ ય ુ ય બાબત જણાવવામાં આવી. બાક ું કામ
સાથેના માણસો કરે તે ુજબ કરતા રહેવાની ૂચના મળ . આજના શોમાં
જગ ાથના મં દરના આકારના માનવ પરા મડની આઇટેમ ુ ય હતી.
હદુ તાનમાં જગ ાથ ુર ના મં દરમાં દર વરસે કાઢવામાં આવતી
રથયા ાનો યાલ કાઈક કઢગી ર તે અહ ચ રતાથ કરવાનો હતો. ટ નગાઉ
દેવ નામના ુ ય કસરતબાજે આ ખાસ આઇટેમ તૈયાર કરાવી હતી. એમાં
મ ઉપર લાંબા નાક બાંધેલા પચાસ જેટલા વદૂષકોએ એકબી ઉપર
અ ુક અંતરે ચ ા ૂઈને આ પરા મડ બનાવવાનો હતો. એમાં સૌથી નીચે
ૂતેલા વદુષકે પોતાના હાથ ચા રાખી ઉપર ૂતેલા માણસનો ભાર
ઝ લી અ ધર પકડ રાખવાનો હતો. નીચેનાએ બાંધેલા લાંબા નાકની અણી
ઉપર બી હરોળના માણસ ું મા ું ટેકવી રાખવા ું હ ું. બી હરોળ
ઉપર ી હરોળના માણસોને ટેકવવાના હતા, અને તેની ઉપર ચોથી
હરોળના ચકાવાના હતા. ઉપરની તમામ હરોળના માણસોનો ભાર સાવ
ી ે ે ોએ ો ં ઉ
નીચે ૂતેલા સશ ત વદૂષકોએ પોતાના ચા હાથ તથા લાંબા નાક ઉપર
ઓક ાના તાલ સાથે ચક રાખવાનો હતો. પાસપટ ુએ સાવ નીચેના
અ ય પ ાઓ સાથે એવી કપર કામગીર બ વવાની હતી. કપનીનો
પાન ખાતેનો આ છે લો જ શો હતો. તેમાં જગ ાથ રથના પરા મડની
હેરાતે કુ ૂહલ જગા ું હ ું. એ કારણે ે કોનો ભારે ધસારો હતો.
આ ું થયેટર દેશ વદેશના ે કોથી ખીચોખીચ ભરાઈ ગ ું હ ું. મતા
કરતાં પણ વ ુ લોકોને ટ કટો વેચવામાં આવી હતી. વ ચેના પેસેજમાં
તથા બાજુ ના કો રડોરમાં પણ લોકોએ બેઠક જમાવી હતી.
ખેલ શ થવાનો ઘંટ વાગતા જ ટેજ ઉપર ું ઓરકે ા શ થ ું.
અંગકસરતની ત તની આઇટમો રજૂ થવા લાગી. સમ ુલા
ળવવાની આઇટેમોમાં પાનીઝ કલાકારો ે જણાયા. ે કો
વારવાર તાળ ઓના ગડગડાટથી એમને વધાવવા લા યા. શોની છે લી
ટાર આઈટેમ રજૂ થવાની હેરાત થઈ. ે કો શાંત બનીને કુ ૂહલથી
ટેજ તરફ નજર દોડાવવા લા યા. જુ દાજુ દા આકારનાં પાંચેક ટ લાંબા
નાકવાળા પચાસ જેટલા વદુષકો મ ય ુગીન કપડા પહેર ને ટેજ ઉપર
હાજર થયા. ઓરકે ાના તાલ સાથે જ શ તબ ર તે તેમણે પરા મડ
બનાવવા ું શ ક ુ. પાસપટ ુ સ હતના થોડાઓ નીચે ૂઈ ગયા. એમના
ચા હાથ અને નાક ઉપર બી હરોળના કલાકારો ગોઠવાયા. આયોજન
માણે તેની ઉપર ી હરોળના માણસોએ થાન લી ું. તેના ઉપર ચોથી
તેમજ પાંચમી હરોળ ગોઠવાતાં જ જગ ાથના રથનો આકાર બ યો. એ
સૌનાં લાંબાં નાક વાંસના બનેલાં હતાં. ાસ લઈ શકાય તે ર તે નાકને
ુ ું રાખી તેના પર રગબેરગી ર બનથી વીટેલાં એ લાંબા નાકને મજ ૂત
ર તે બાંધવામાં આ યાં હતાં. ઉપર ૂતેલા માણસ ું મા ું નીચેના માણસના
આવા નાક ઉપર ટેકવાયે ું રહે ું.
આ ર તે રચાયેલા આ પરા મડની આકૃ ત સૌને પસંદ પડ .
વારવાર તાળ તથા હ સલોના અવાજ થવા લા યા. ઓરકે ાના
વા જ ો પણ જોરશોરથી વાગી ર ાં. ે કોના મનોરજન માટે આ
પરા મડ થોડા વ ુ સમય માટે ચા ુ રાખવાનો હતો. પર ુ એ ૂવ જ
સૌથી નીચે ૂઈને ઉપરના માંચડા ું વજન ચક રહેલા સશ ત માણસો
પૈક ના એક ું યાન એક ૂણામાં બેઠેલા ે કો તરફ ગ ું. યાં ું ય
જોઈને એ ૂલી ગયો કે જગ ાથના રથનો આખો માંચડો એના બે હાથ
ઉપર ટેકવાયો હતો. એકદમ ઊભા થવા એણે યાસ કય . એની આ
હલચલને લીધે ઉપર રહેલા માણસો સમ ુલન ુમાવી બેઠા, અને પ ાના
મહેલની જેમ બધી જ હરોળો નીચે આવી ગઈ. એમાં સૌથી નીચે
દબાયેલા પૈક માં પેલો માણસ પણ હતો. એ પાસપટ ુ હતો. પોતાના
લાંબા નાક સાથે ુ કેલીથી એ બહાર નીકળ શ ો અને સૌના આ ય

ે ે ં ે ે એ ે ે ી ે
વ ચે ે ાગારના ૂણામાં બેઠેલા એક ે ક ુગલ પાસે પહ ચી તેના
પગમાં આળોટવા લા યો.
‘મા લક! મારા મા લક હુ અહ જ છુ . મને માફ કરો.’
‘અરે! આ તો ન પાસપટ ુ!! ું અહ ાંથી?’
એ ે ક હતા ફ લયાસ ફોગ અને એની બાજુ માં જ ઔડા બેઠ
હતી.
‘હા મા લક, હુ આપનો નોકર પાસપટ ુ જ છુ , અહ આ
કસરતમંડળ માં વદૂષકના વેશમાં.’ વદૂષકનો વેશ અને લાંબા નાકવાળા
પાસપટ ુને એકદમ ઓળખવામાં બંનેને તકલીફ રહ .
‘સા થ ું કે ું મળ ગયો. તો હવે આપણે ઝડપ કરવી પડશે.
આપણી ટ મર થોડા સમયમાં જ ઊપડવાની છે . જલદ કરો.’ ફોગ અને
ઔડા તરત જ એમના નોકરને લઈને બહાર કો રડોરમાં નીક ાં.
ટેજ ઉપર અચાનક ૂટ પડેલા પરા મડથી લોકોને વધારા ું
મનોરજન મ ું. તેમણે તો એમ જ મા ું હ ું કે જગ ાથના રથ ું
વસજન એ ર તે જ કરવા ું હશે. પર ુ એને લીધે ઘણા કલાકારોને
શાર રક ઈ ઓ થઈ. મંડળ નો મા લક ઓનરેબલ વ લયમ બટુલકર
આથી ૂબ જ ુ સે ભરાયો. નવા રાખેલા વદૂષકને ટેજ છોડ ને
અ યા સાથે બહાર જતો જોઈને એ પાછળ દો ો. પાસપટ ુને
પાછળથી પકડ ને ઊભો રા યો. ુ સા સાથે મોટા અવાજે બોલવા
લા યો. પોતાને થયેલી ુકસાની ભરપાઈ કરવા તાક દ કર . એની સાથે
ઝઘડો કર ને સમય બગાડવા ું ફોગને પરવડે તેમ ન હ ું. એણે માંગેલી
રકમની નોટો તેના હાથમાં પકડાવીને ણે જણા થયેટર છોડ ને બહાર
દો ાં.
ટ મર સાડા છ વા યે ઊપડવાની હતી. વ ચે હ થોડો સમય
બાક હતો. માગમાં આવતી તૈયાર કપડાની દુકાનમાં ઝડપથી પાસપટ ુનાં
કપડા બદલા યાં. વળ પાછો એ લશમેન બની ગયો. અમે રકા જતી
ટ મરમાં છે લી ઘડ એ ણેએ વેશ લીધો.
 ૨૩
‘જનરલ ા ટ’ ટ મર
પાઈલોટ બોટ ‘ટાકડેર’ શાંઘહાઈ પહ ચે, તે પહેલાં જ નાગાસાક
અને યોકોહામા જતી ટ મર યાંથી ઊપડ ૂક હતી. ટ મર નદ ના
વાહમાંથી ઉ રચીનના ુ લા દ રયામાં વેશ કર રહ હતી. બરાબર એ
વખતે ટાકડેરના ક તાને એને જોઈ. ટ મરના ક તાન ું યાન એના તરફ
ખચવા, ફોગની ૂચનાથી તોપનો ધડાકો કરવામાં આ યો તથા ુ નયન
જેકને અડધી કાઠ એ ફરકાવવામાં આ યો. નદ ના ુખની બહાર સાગરને
ખોળે ઊછળતી ‘ટાકડેર’ તરફ એને લીધે જ ક તાન ું યાન ખચા ું.
અડધી કાઠ એ વજને ફરકતો જોતાં એને યાલ આ યો કે નૌકામાં કઈક
ુ કેલી હતી. ટ મરને એ તરફ વાળવામાં આવી. સાગરસ રતાના સંગમના
થળે જ મહાકાય ટ મર સાથે નાની નૌકાનો સંગમ થયો. બોટ ન ક
આવતાં જ ટ મર ઉપરથી દોરડાની સીડ ઉતારવામાં આવી. ઔડા અને
ફ સને થમ ઉપર ચડાવીને ફોગે પોતે ટ મરમાં થાન લી ું. એ અગાઉ
‘ટાકડેર’ના ક તાન હોન બ બી સાથે ફોગે હસાબ સમ લીધો હતો.
ન કરેલી બ સની રકમ કરતાં પણ વ ુ રકમ આપીને તેને ુશ કર
દ ધો હતો. તરત જ પાન તરફની ુસાફર શ થઈ. કોઈ પણ તના
વ ન વના ૧૪મી નવે બરની સવારે ફોગ અને ઔડાએ પાનની ધરતી
ઉપર પગ ૂ ો. યોકોહામા બંદરની બી જે ઉપર લાંગરેલી ‘કણાટક’
ટ મરમાં ફોગે પોતાના નોકર સંબંધમાં તપાસ કર . જવાબ મં ો કે ન
પાસપટ ુ નામના એક ે ચ ુસાફરે હ ગક ગથી એમાં ુસાફર કર હતી,
અને ટ મર અહ આવતાં જ બહાર નીક ો હતો. પાસપટ ુના સમાચાર
સાંભળ ઔડા રા રા થઈ ગઈ. ફોગને માથેથી પણ ભાર હળવો
થયો.
નોકર અહ ઊતય હોવા ું યા બાદ, હવે તેને શોધવા ું કામ
કરવા ું હ ું. સાન ા સ કો જતી ટ મર સાંજે સાડા છ વા યે
ઊપડવાની હતી. એ પહેલાં જ એને શોધવા ું જ ર હ ું. સૌ થમ ફોગે
અહ ની ટશ અને ે ચ કો ુલેટોની ઑ ફસમાં તપાસ કર પર ુ એ
નામના કોઈ માણસે યાં પોતાની હાજર ન ધાવી હોય તેવી વગત
રેકડમાંથી મળ નહ . યોકોહામાની શેર ઓમાં બંનેએ રખડપ શ કર .
બંને આખરે કટા ાં, થાકયાં પણ હતાં. છે લે પાની વેપાર ઓના
વ તારમાં આ યાં. સ ભા ય ગણો કે ચમ કાર, પણ બંનેની નજર
વ લયમ બટુલકરની કસરતબાજોની દુઈ મંડળ ના સાઈનબોડ તરફ
ગઈ. બપોરનો શો ચા ુ થઈ ગયો હતો. થોડુ વષયાંતર થાય અને આરામ
પણ મળે એ હે ુથી ટ કટ લઈને બંને થયેટરમાં ૂ યાં. એક બાજુ ના

ં ી ે ી ી ો ો ો ે
 ૂ ામાં આગળની બેઠક લીધી. શો ૂરો થવા આ યો, યારે જગ ાથ
ણ
રથના પરા મડની આઈટેમ શ થઈ. ફોગને પણ રસ પ ો. ઓરકે ાના
તાલ સાથે પરા મડની રચના તો થઈ, પર ુ અચાનક પ ાંના મહેલની જેમ
એ ૂટ પ ો. એમના આ ય વ ચે એમાંનો એક વદૂષક દોડતો દોડતો
આવીને ફોગના પગમાં પડ આળોટવા લા યો.
વદૂષકનો વ ચ પહેરવેશ અને પાંચ ટ લાંબા નાક સાથેના એ
માણસને ઓળખવામાં કોઈની પણ ૂલ થાય એમ હ ું. પાસપટ ુએ
પોતાની ઓળખાણ આપી, યારે જ ફોગ અને ઔડાને યાલ આ યો.
ટ મર સાડા છ વા યે ઊપડવાની હતી. ઝડપી વાહન લઈને બંદરે
પહ ચવાની તાક દ હતી. સરકસ મંડળ ના મા લક બટુલકર સાથેનો ઝઘડો
પણ એ જ કારણે ઝડપથી પતા યો. હ ગક ગથી શાંઘહાઈ થઈને
યોકોહામા ુધીની દલધડક ુસાફર ની વાત ઔડાએ પાસપટ ુને ટૂ કમાં
જણાવી. બેશરમ ડટે ટવ ફ સને ઓળ યા વના મા લકે તેને અહ
ુધી આવવામાં મદદ કર , એ વાત ણી એને ભારે અફસોસ થયો.
ુ સો પણ આ યો. છતાં લંડન પહ ચે યાં ુધી ફ સ અંગે મૌન
ળવવા ું એણે ન ક ુ હ ું. પોતે જ વ ુ પડતો દા પીને બેભાન
બ યો હતો એવી રજૂ આત કર . એની વાત કોઈ પણ તના તભાવ
વના બંનેએ સાંભળ . એ ું લાં ું નાક તથા વદૂષકનાં કપડાથી એને
છૂટકારો અપા યો.
યોકોહામાથી વાયા શાંત મહાસાગર સાન ા સ કો જનાર એ
‘જનરલ ા ટ’ ટ મર અમે રકન કપનીની મા લક ની હતી. ૧૮૬૫
દર મયાન અમે રકાનાં ઉ રનાં રા યો અને દ ણનાં રાજયો વ ચે
હબસીઓની ુલામીનાં ે આંતર વ હ થયો હતો. તેમાં જનરલ
ુ લ સસ ા ટની ઉ રની સેનાએ દ ણના રાજયોની સેનાને પરા ય
આ યો હતો. યારબાદ ૧૮૬૯ની ૂંટણીમાં જનરલ ા ટ અમે રકાના
૧૮મા ુખ તર કે ૂંટાયા હતા. એ ું બહુ માન કરવા માટે અઢ હ ર
ટનની આ ટ મર સાથે એમ ું નામ જોડવામાં આ ું. એના ણ
કૂ વા તંભો સાથે યો ય ર તે જોડવામાં આવેલા સઢને લીધે જહાજને
વધારાની ગ ત મળતી હતી. કલાકના બાર માઈલની ઝડપે જઈ શકતી
‘જનરલ ા ટ’ સૌથી ઝડપી ટ મર ગણાતી. એટલી એકધાર ઝડપ સાથે
એકવીસ દવસમાં સાન ા સ કો પહ ચવાની હતી. બી ડસે બરે
યાંથી ુ યૉક માટે ઊપડતી રેલગાડ માં ન વ ને ુસાફર થાય તો ૧૧મી
ડસે બરે અમે રકાના ૂવ કાઠે પહ ચવાની ફોગની ગણતર હતી.
આગળ આટલાં ટક મહાસાગરમાં પણ એ જ ર તે ુસાફર ચા ુ
રહે, તો ૨૧મી ડસે બર પહેલાં જ તેઓ સે વલ રૉના સાત નંબરના
નવાસમાં વેશ કર શકે તેમ હ ું. એ માણે ર૧મીની સાંજે નધા રત

ે ો એ ં ે ો ં ો ે ોઈ
સમયે રફોમ લબના એ પાંચે મ ો સમ હાજર થવામાં ફોગને કોઈ જ
તકલીફ પડે તેમ ન હ ું.
ટ મર ઉપર ભાતીગર ુસાફરોનો ઝમેલો હતો. અમે રકન કપનીની
ટ મરમાં અમે રકનો તો હોય જ. એ ઉપરાત એમાં અં ેજો હતા.
કે લફો નયા જનારા કુ લીઓ હતા. હદુ તાનમાં ફરજ બ યા બાદ
લાંબી ર લઈ દુ નયાના વાસે નીકળે લા અં ેજ અ ધકાર ઓ હતા.
શ ના એકબે દવસ સૌએ નવીનતા અ ુભવી. યારબાદ દરેક માટે એ
રો જદુ વન બની ગ ું. સૌ હળવા બ યાં હતાં. પર ુ ફોગ મહાશય માટે
એ ું કહેવાય નહ . હાડમાર હોય કે હળવાશ હોય ગંભીર અને
ઓછાબોલા તર કે એ સૌથી અતડા જ રહેવા ું પસંદ કરતા. ડેક પાસે
આરામ ુરશી નંખાવી દ રયાનાં હલોળાં લેતાં પાણી તરફ જોઈ રહેતા.
ઔડા પણ ુંદેલખંડના ૂંગળાવનારા માહોલથી હ રો માઈલ દૂર આવી
ૂક હતી. યાંનો દુ:ખદ ૂતકાળ ફોગના સહવાસને કારણે વસારે પ ો.
એની જદગી બચાવનાર ફોગ માટે શ આતમાં આભારવશતાનો ભાવ
હતો. એમાં હવે પ રવતન આ ું હ ું. ધીર, ગંભીર અને પ રપ વ હોવા
ઉપરાત ઉદાર અને હમતવાન ફોગમાં એને ૂણ ુ ષનાં દશન થયાં. પોતે
ુવાન હતી, ુંદર હતી, છતાં ફોગે એના યે કોઈ પણ ર તનો અ ુ ચત
ભાવ બતા યો ન હતો. એવા આ ુ ષને પામવા ું જ હવે એના મનમાં
ચતન ચાલ ું. ફોગની વનસં ગની હોય, તે ર તે જ આ ુસાફર ના
આયોજનમાં એ રસ લેતી થઈ. એમાં કાવટની સંભાવના મા થી એ
અકળાવા લાગી. ફોગની હાજર માં એ આ મીયતા અ ુભવવા લાગી,
છતાં મીતભાષી ફોગ સાથે વાતો કરવાની એને ફાવટ આવતી નહ . યારે
બી બાજુ પાસપટ ુ નોકર હોવા છતાં હળવો અને વાચાળ હતો. બંને
એકબી સાથે છૂટથી વાતો કરતાં. વાતના કે માં મોટેભાગે ફોગ જ
હોય. મા લક યે ઔડાનો વધતો અ ુરાગ નોકરથી અ ણ ન ર ો.
ુ લક બનાવો પણ ફોગના વાસમાં અડચણ ઊભી કરશે એવી
આશંકાથી ઔડા બેચેન બની જતી. પાસપટ ુ એને હમત તથા આ ાસન
આપતો. એ કહેતો કે હદુ તાન, ચીન અને પાન જેવા ૂવ તરફના
દેશોમાં થઈને પસાર થવામાં જ ખર ુ કેલી હતી. એની સરખામણીમાં
હવે પછ ની ુસાફર સરળ અને સલામત હતી. શાંત મહાસાગર
સરળતાથી ઓળં યા બાદ હવે સાન ા સ કોથી ુ યૉક ુધીની
રેલગાડ ની ુસાફર પણ આસાન જ બનવાની હતી. યાંથી મા એક
કૂ દકો આગળ, અને સીધાં તેઓ લંડનના નવાસ થાને પહ ચવાના હતાં.
આ ભોળા માણસની હળવી વાતોથી ઔડાને રાહત મળતી.
યોકોહામા છો ાના નવ દવસ બાદ ફોગે બરાબર અડધી દુ નયાની
સફર ૂર કર . ૨૩મી નવે બરના રોજ ટ મર ‘જનરલ ા ટે’, ૧૮૦°
રેખાંશને પાર કર . લંડન ન કના ીનવીચમાં થઈને ઉ ર ુવથી દ ણ

ી ી ી ે ં ે ે ી ી ો ી
 ુ વ ુધીની ૂ ય ડ ી રેખાંશે રેખા પસાર થતી હતી. ફોગની ુસાફર
યાંથી જ શ થઈ હતી. ૧૮૦° રેખાંશ ઓળં ગતા તેની અડધી ુસાફર
રેખાંશની ગણતર માણે ૂર થઈ ગણાય. એમાં ફોગના બાવન દવસો
વપરાઈ ગયા હતા. એ હસાબે શરતના શી દવસોમાંથી મા અ ાવીસ
દવસોમાં જ બાક ની ુસાફર એણે ૂર કરવાની હતી. રેખાંશની ગણતર
માણે લંડનથી અહ ુધીમાં તેમણે અડ ું અંતર ૂ ક ુ ગણાય પર ુ તે
માટે બે ૃ તયાંશ જેટલા દવસો વપરાયા હતા. ુસાફર ના ૂવઆયોજન
માણે ગણતાં કુ લ અંતરના બે ૃ તયાંશ ું અંતર એમણે કા ું હ ું. લંડન
શહેર પર° ઉ ર અ ાંશ ઉપર આ ું હ ું. યાંથી સીધી લીટ એ ૂવમાં
જવાને બદલે ૂળ લાન માણે ફોગે દ ણ ૂવમાં ઈટાલીના ડ સી
બંદરે થઈને વ ુ દ ણે ૂએઝ પહ ચવા ું હ ું. ૂએઝ બંદરે વ ુ દ ણે
૩૦° ડ ી અ ાંશ ઉપર હ ું. યાંથી ૧૮° અ ાંશ ઉપર આવેલા ુંબઈ
માટે તેણે વ ુ દ ણમાં ઊતર ું પ ું હ ું. યારે સગા ુર તો
વ ૃવ ૃ ની ન ક મા ર° ડ ી ઉ ર અ ાંશ ઉપર હ ું. યાંથી
લગભગ સીધી ઉ રની યોકોહામા ુધીની ુસાફર માં ફોગ વળ પાછા
૩૫° ઉ ર અ ાંશ ુધી આવી ગયા હતા. સાન ા સ કો અને
યારબાદ ું ુ યૉક એ જ અ ાંશની સમાંતરે ૂવમાં આવતાં હતાં. એમાં
એમણે લગભગ સીધી લીટ માં જ ૂવમાં આગળ વધવા ું હ ું. લંડનથી
આ ૧૮૦° રેખાંશ ુધી ું સી ું અંતર મા બાર હ ર માઈલ હ ું. પર ુ
છે ક દ ણમાં વ ુવ ૃ ુધીના લાંબા માગ જ ું પ ું હોવાથી ફોગે
સ ર હ ર પાંચસો માઈલની ુસાફર કર હતી.
૨૩મી નવે બરે પાસપટ ુને આનંદ થાય એવી ુખદ ઘટના બની.
લંડનથી ુસાફર શ કયા બાદ તમામ થળોના સમય સાથે એની ુરાણી
ઘ ડયાળના સમયને મેળ પડતો ન હતો. અહ ૧૮૦° રેખાંશ ઉપર પહેલી
જ વાર ટ મરની ોનોમીટર તર કે ઓળખાતી ઘ ડયાળના સમય સાથે
એની ઘ ડયાળ બાર વા યાનો સમય બતાવતી હતી. મા અડધો દવસના
બાર કલાક માણેના આંકાવાળ ઘ ડયાળ હોવાથી પાસપટ ુને એવો
વહેમ થયો હતો. એની સામે ઈટાલીની ઘ ડયાળો જે ું ૨૪ કલાકના
આંકાવા ં ુ ઘ ડયાળ હોત, તો એને સમ ું હોત કે એ ું ઘ ડયાળ બાર
કલાક પાછળ ચાલ ું હ ું. પર ુ એની ઘ ડયાળ જ સાચો સમય બતાવતી
હતી એવો એને ઢ વ ાસ હતો.
આ સમય દર મયાન ડટે ટવ ફ સ મહાશય ું કરતા હતા? એ ું
ાર ધ એનાથી બે ડગલાં પાછળ ચાલી ર ું હ ું. એણે શોધેલા કહેવાતા
બૅ ક ૂંટા ની ધરપકડ કરવા માટે ું વોરટ ુંબઈની પોલીસ ઑ ફસે
મોકલવા લંડન ઑ ફસને ૂચના આપી હતી. પર ુ ફોગનો તા કા લક
પીછો કરવાની જ ર પડતાં, એણે કોલકાતા દોડ ું પ ું હ ું. એ ું વોરટ
પાછળથી ુંબઈ ઑ ફસે આવે તો ટે લ ાફથી કોલકાતા રવાના કરવાની

એ ે ી ી ો ંએ ં ે ે ઉ
એણે ૂચના આપી હતી. પર ુ વોરટ યાં એના હાથમાં આવે તે અગાઉ
ફોગવાળ ટ મરમાં એણે સગા ુર થઈને હ ગક ગ જ ું પ ું. હ ગકોગ
ુધી ટશ સા ા યની હકૂ મત હતી. યાં જો એ વોરટ એના હાથમાં
આવે તો તેને આધારે આરોપીની ધરપકડ કર શકાય તેમ હ ું. કોલકાતાની
કોટનો કારસો ફોગે અ ણતાં જ ન ફળ બના યો હતો. હ ગક ગમાં એને
રોક રાખવા માટે ડટે ટવ ુના હત કૃ ય કરવા ુધી ગયો હતો. એ વોરટ
હ ગક ગની પોલીસચોક માં આવી ગ ું હ ું. પર ુ એ તો ફોગનાં પગલાં
ૂંઘતો, પીછો કરવામાં ય ત હતો. એનાં એ રોકાણને કારણે પોલીસ
ઑ ફસ એનો સંપક કર શક નહ . ઑ ફસે એ વોરટપ બજવણી માટે
છે લી ઘડ એ ‘કણાટક’ ટ મરના કૅ ટનને મોક યો હતો. એ ટ મર
ટશ કપનીની મા લક ની હતી. એના ઉપર ટશ સરકારની જ હકૂ મત
ગણાય. જો ફ સ અને ફોગ એ ટ મરમાં હોત, તો એમાં જ એ વોરટને
આધારે ફોગની ધરપકડ કર શકાઈ હોત. પર ુ ફોગને હ ગક ગમાં જ
ફસાવી રાખવા એણે અમલમાં ૂકેલા કાવતરામાં એ પોતે જ ફસાયો.
‘કણાટક’ વહેલી ઊપડવાના સમાચાર ફોગને મ ા જ નહ . ફોગ એ
ટ મર ૂક ય એ વાભા વક હ ું. પર ુ એ પોતે પણ એમાં બેઠો નહ .
જેને ખાતર આ બ ું એણે ક ુ, તે વોરટ એને હાથતાળ દઈને યોકોહામા
પહ ચી ગ ું. યાંથી કો ુલેટ કચેર માંથી એ પ એને આપવામાં આ યો
યારે એણે કપાળ કૂ ું. હવે પછ પાન અને અમે રકાની હકૂ મતમાં તો
એનો અમલ થઈ શકે તેમ ન હ ું.
ણક હતાશા બાદ કળ વળતાં એણે મનોમન સમાધાન શો ું.
અમે રકન હકૂ મતમાં ભલે એ વોરટનો અમલ કરાવી ન શકે, પર ુ એ જ
વોરટને આધારે લંડનમાં ફોગની ધરપકડ ન જ હતી. ૃ વીની
દ ણાના પોતાના નાટકથી લંડનની પોલીસ ગેરમાગ દોરવાઈ હશે, અને
તેણે બી દશામાં એ ુનાની તપાસ કર હશે, એવી મા યતાને આધારે
ફોગ ન તપણે હવે લંડન તરફ જ જશે એ ું એણે અ ુમાન બાં ું.
ફ સને અ યાર ુધી લાગ ું હ ું કે એનો આરોપી બૅ ક ૂંટના નાણાં છૂટે
હાથે ૂંટાવતો હતો, અને લંડન પહ ચે યાં ુધીમાં ભા યે જ થોડ રકમ
બચવાની હતી. ઇનામની રકમ પણ તેના માણમાં નહ જેવી જ રહેવાની
હોવાનો ફ સને ભય હતો.
પર ુ વ થ ચ ે હસાબ માંડતાં જણા ું કે પંચાવન હ ર
પાઉ ડની રકમ ઘણી મોટ રકમ હતી. આ ુસાફર માં વ ુમાં વ ુ દસેક
હ રની રકમ વેડફાવાની શ તા હતી. હ પણ ઘણી મોટ રકમ તે
બૅ કને હવાલે કર શકે તેમ હ ું.
ઇનામની મોટ રકમ માટે હ પણ તક હતી એ ું લાગતાં એનો
ઉ સાહ વ યો. વોરટપ ને સલામત ર તે સંતાડ ને એણે પણ ‘જનરલ
ા ટ’ ટ મરની ટ કટ કઢાવી. ટ મરમાં ફોગ અને ઔડાને એણે તરત
ઓ ં ેએ ી ે ો ે ે ોઈ એ ં ી
ઓળ યાં. હવે એમની સાથે જોડાયેલા પાસપટ ુને જોઈ એના શર રમાંથી
લખલ ું પસાર થઈ ગ ું. તેને ડર લા યો. પોતે તેનો ુનેગાર હતો, અને
પોતાની સરખામણીમાં તેની અનેકગણી શાર રક તાકાતનો પણ ફ સને
યાલ હતો. ફોગની હાજર માં જ જો એ નોકર સામે આવી ય, તો
હ ગક ગની ઘટનાનો ભાંડો ટે એમ હ ું. તા કા લક એ નોકરથી દૂર
રહેવામાં જ ફ સે ડહાપણ જો ું. થોડો સમય તો એ પોતાની કૅ બનમાં
ુરાયેલો ર ો.
‘જનરલ ા ટ’ની નાની દુ નયામાં વ ુ સમય ુધી એ ર તે અ ાત
રહેવા ું ફ સ માટે શ ન હ ું. સાંજના સમય દર મયાન એ થ ત સામે
આવીને જ ઊભી. ડેકના પાછળના ભાગમાં અચાનક જ બંને સામસામે
આવી ગયા. પાસપટ ુ પોતાનો ુ સો કા ૂમાં રાખી શ ો નહ . એક હાથે
ફ સની ગળચી પકડ , અને બી હાથે ુ ાઓની સાદ આપવાની
શ આત કર જ દ ધી. ફ સ સામો તકાર કર શકે તેમ ન હ ું. સામનો
કરવામાં કે ૂમો પાડવામાં એની બા બગડે તેમ હ ું. ગડદાપાટુનો માર
સહ લેવામાં જ એને ડહાપણ દેખા ું. એના ઠડા તકાર ું એણે ધારે ું
પ રણામ આ ું. પાસપટ ુ આખરે થા ો. એનો ુ સો હળવો થયો.
ુ ાના મારથી ઊઠેલાં ઢ મા ઉપર હાથ ફેરવતાં ફ સ ઠાવકાઈથી બો યો:
‘સંતોષ થયો ને? માર ધારણા હતી કે ું આમ જ કરશે’.
‘આ તો શ આત છે . હવે પછ તા ું કર ું તે હુ ન કર શ ’
‘તો હવે માર વાત પણ સાંભળ લે.’
‘તાર વાત? અને તે હુ સાંભ ં ુ? હ ગક ગ બંદરના અ ુભવ પછ
હ પણ હુ તારો વ ાસ કર શ, એમ ું માને છે ?’
‘મને ખબર છે કે ું મારો વ ાસ નહ જ કરે. પર ુ હુ જે કહેવા
મા ું છુ તે તારા મા લકના હતમાં છે . અ યાર ુધી એને હુ મારો શકાર
ગણતો હતો, પર ુ હવે એ થ ત રહ નથી.’
‘કેટ ું સરસ! તો મારા મા લક નદ ષ છે એવી તને ખાતર થઈ
ખ ને? પણ મારે તાર વાત ઉપર વ ાસ કેવી ર તે રાખવો?’
ડટે ટવની ઠાવક રજૂ આતથી પાસપટ ુને આ ય થ ું. કોઈ નવા
કાવતરાની ગંધ પણ આવી.
‘ના, ના, એ ું નથી. માર વાત શાં તથી સાંભળ. હેરમાં આ ર તે
તમાશો કરવાની જ ર નથી. માર શંકા હ છે જ કે જે ટલમેન જેવા
દેખાતા તારા મા લક બૅ ક ૂંટના આરોપી છે . તેઓ યાં ુધી ટશ
હકૂ મતમાં હતાં, યાં ુધીમાં લંડન પોલીસના વોરટના આધારે એની
ધરપકડના તમામ યાસ મ કયા. હવે યારે તે વદેશી ધરતી ઉપર છે ,
યારે એને અટકાવવામાં મને કઈ જ લાભ નથી. હુ એનો પીછો જ ર
એ ે ો ે ઇ ે ે ં ં ઈ
કર શ, પર ુ એને રોકવા માટે નહ . હુ ઇ છુ છુ કે અમે રકામાં સંતાઈ
જવાને બદલે હવે એ સીધો વદેશ પહ ચે. એમાં હુ એને જ રથી મદદ
કર શ. એની સામેનો આરોપ લંડન કોટ ન કરશે. યાં એ નદ ષ હેર
થાય તો તારા જેટલો આનંદ મને પણ થશે. હવે સમજ પડ તને? તો
હવેથી હુ તારો મ છુ એમ જ ગણવા ું.’
‘ ું અને મારો મ ! કદ નહ . લંડન ુધી ભલે સાથે વાસ કર ું.
મારા મા લક કોટમાં નદ ષ હેર થવાના જ છે . કોટના ુકાદાની બી
જ ઘડ એ હુ તારો ટોટો પીસી નાખીશ તે યાદ રાખજે.’
‘વાંઘો નહ .’ ફ સને આરોપ ુરવાર થવા બાબત ગળા ુધીની
ખાતર હતી.
પોતપોતા ું મંત ય સા ંુ હોવાની બંનેને ખાતર હતી. એથી જ
બંનેએ લંડન આવે યાં ુધીની ુ મોકૂ ફ વીકાર .
બરાબર ૧૧ દવસની એકધાર ુસાફર કર ને ‘જનરલ ા ટ’
ટ મર સાન ા સ કોના વેશ ાર સમાન ગો ડન ગેઈટ જ પાસેથી
પસાર થઈ, અને બંદરની લો ટગ જે પાસે ઊભી રહ . ભરતી અને
ઓટનાં પાણી સાથે ચે અને નીચે જતી આ જે ની રચના અ ુત
ગણાતી હતી.
અહ ુધીની ુસાફર માં ફોગને સમયની ન કોઈ બચત થઈ કે ન
કઈ ુકસાન.
 ૨૪
સાન ા સ કોની સહેલગાહ
ી ડસે બરનો દવસ ઊ યો. ન ત સમય માણે સવારે સાત
વા યે ફોગે તેના સાથીઓ સાથે અમે રકાની ધરતી ઉપર પગ ૂ ો.
અમે રકાના પ મ કાઠાના આ મહાબંદરની જે ઓ દેશ વદેશનાં
ત તનાં નાનાં મોટા જળયાનોથી હકડેઠઠ હતી. અહ થી સે ામે ટો
તથા અ ય નદ ઓનાં આંત રક જળમાગ ુસાફરો તથા માલ ું વહન કરતી
બહુ માળ ફેર બોટો હતી. સાથે મે સકો, ચીલી, પે , ાઝ લ, તથા ુરોપ
અને એ શયા પે સ ફકના દેશોનાં મોટા માલવાહક જહાજો પણ ઊભાં
હતાં.
નવી દુ નયાની ધરતી ઉપર પગ ૂકવાની ુશાલી ય ત કરવા
પાસપટ ુએ લાકડાની બનેલી એ જેટ ઉપર કૂ દકો લગા યો. પાણીમાં કોહ
ગયેલા એક પા ટયા ઉપર જોરથી પગ પડતાં તે ૂ ું. યાં પડેલા કાણામાં
તે ું અડ ું શર ર નીચે પાણી ુધી સરક ગ ું. અડ ું ઉપર લટક ું ર ું.
યાં હાજર અ ય ુસાફરોને મફતમાં મનોરજન મ ું. આખરે ફોગ અને
ઔડાએ એનો હાથ પકડ ને બહાર કા ો. આનંદની ચ ચયાર ને બદલે
પાસપટ ુ ઉઝરડાના કળતરથી સસકારા બોલાવતો ર ો. જે ઉપર
ખોરાકની શોધમાં ટોળે વળે લાં દ રયાઈ પ ીઓ પાસપટ ુના આ ધમાકાના
મોટા અવાજથી પાંખો ફફડાવતાં એક સામટા ઊડ ને માથા ઉપર ચકરાવા
લેવા લા યાં.
રેલવે ટેશને જઈ ફોગે ુ યૉક જતી રેલગાડ ના સમયની તપાસ
કર . દેશને ૂવ છે ડે ણ હ ર માઈલ દૂર આવેલા ુ યૉક માટેની ગાડ
સાંજે છ વાગે ઊપડવાની હતી. સાન ા સ કો નગરમાં ફરવા એમની પાસે
ૂરતો સમય હતો. સગરામ ભાડે કય . ફોગ અને ઔડા પાછળની
આરામદાયક બેઠકોમાં ગોઠવાયાં. પાસપટ ુએ આગળ ગાડ વાન સાથેની
ચી બેઠક ઉપર જમા ું. આ શહેર અંગે ૨૫ વષ અગાઉની થ તનો
હેવાલ એના વાંચવામાં આ યો હતો. કે લફો નયામાં સોનાની ખાણની શોધ
થયા પછ ુરોપ અને ચીનના મા ફયા સરદારોએ અહ અ ા જમા યા
હતા. ૂંટારાઓ, ૂનીઓ તથા ુનેગારોનો અહ ભારે ાસ હતો. એક
હાથમાં રવૉ વર અને બી માં બોવી નામ ું ખંજર એમની ઓળખ હતી.
સામા ય ુંડાઓના ભયના ઓથાર નીચે વતી હતી. પ ચીસ વષ
પછ ના હાલના નવીન અવતાર પામેલા સાન ા સ કો નગરને પાસપટ ુ
ુ ધ બનીને જોઈ ર ો. દુ નયાભરના દેશો સાથેના વેપાર ું આ શહેર બહુ
મોટુ કે હ ું. પદયા ીઓ માટેના અલગ વોકવે સાથેના વ છ અને ુંદર
રાજમાગ , તથા તેના ઉપર ત તનાં, નાનામોટા વાહનોની ભરમાર
ોઈ એ ે ં ો ં ો ં એ ો
જોઈ એને અપાર આનંદ થયો. અંદરના ભાગોમાં પણ એવા પહોળા
ર તાઓની બંને બાજુ એ નીચી બાંધણીનાં મકાનોની હારમાળા, ગોથીક
શૈલીનાં થાપ યવાળાં ગ ર ઘરો, વશાળ જે ઓ અને તે સાથે
બંધાયેલા તો તગ માલગોદામો જોઈને એ ૂબ જ ભા વત થયો.
અમે રકાનાં જનો ઉપરાત ુ ત ર તે હરતાફરતા વદેશીઓને પણ એ
જોઈ ર ો. એવા વદેશીઓમાં ુરો પયનો અને ચીનાઓ ઉપરાત
હદુ તાની ૂળના લોકો પણ હતા. શહેરની મ યમાં આવેલા સટ હૉલ
ફરતે થઈને એમનો સગરામ કાટ ૂણે કપાતા ર તાઓ ઉપર દોડતો ર ો.
મો ટગોમર ટ અહ નો ુ ય માગ હતો. લંડનની રજ સી ટ,
પેર સનો ુલેવડ-ડ -ઈટા લયન કે ુ યૉકના ોડવેના જેવી જ સ ૃ
મો ટગોમર ટમાં પણ હતી. એની બંને બાજુ ના વશાળ ટોસમાં
દુ નયાભરમાંથી આયાત થયેલો ે માલસામાન વેચાતો હતો. કાચની
મોટ દ વાલોની પાછળ એ માલ દ શત થયો હતો. શહેરની ફરતે એમણે
બહુ મોટુ ચ ર લગા ું. છે વટે અહ ની વૈભવી હોટલ ઈ ટરનેશનલના
રે ટોરામાં ભોજન માટે બેઠક લીધી. ભોજન સંબંધી સેવા આપનાર તમામ
સેવકો કાળા ની ો હતા. એના ભ યત ળયાના ભાગમાં રાખવામાં આવેલા
માંસમ છ , બ કટ તથા અ ય વ ુઓ હોટલમાં રહેનારાઓને વના ૂ યે
આપવામાં આવતા હતા. જોકે મ દરાપાન અને વૈભવી ભોજન માટે કમત
ૂકવવી પડતી. ફોગ અને ઔડાને ે અને સ ૃ ભોજન પીરસવામાં
આ ું.
રેલગાડ ની ુસાફર શ કરતાં પહેલાં પાસપોટ ઉપર ટશ
કો ુલેટના સ ા મરાવવાની વ ધ કરવાની હતી. એ માટે ઔડાને લઈને
ફોગ બહાર નીક ા. તે જ વખતે બહારથી આવી રહેલો પાસપટ ુ સામે
જ મ ો. રેલગાડ ની ુસાફર અંગે એને મા હતી મળ હતી કે નેવાડા
રા યના વેરાન વ તારોમાં યાંના આ દવાસી રેડ ઇ ડયનોના અવારનવાર
હુ મલા થતા હતા. એની સામે વર ણ માટે રાઇફલ. પ તોલ તથા
દા ગોળા સાથે રાખવાની એને ભલામણ થઈ હતી. તેણે ફોગની પરવાનગી
માગી. ફોગને વર ણ માટે હ થયારોની ખર દ માં રસ ન હતો, છતાં ઠ ક
લાગે તેમ કરવા સંમ ત આપી.
હોટલની બહાર નીકળતાં ર તામાં પેલા ફ સ સાથે ભેટો થયો.
ફોગ સાથેની સામા ય વાતચીતમાંથી મળે લી મા હતી તેને માટે મહ વની
હતી. સાંજે છ વા યે અહ થી ુ યૉક જતી રેલગાડ માં ફોગની ુસાફર
આગળ વધવાની હતી, તે ણી ફ સને ખાતર થઈ ગઈ કે એનો શકાર
યો ય દશામાં જઈ ર ો હતો. ફોગના નોકર સાથે સમજૂ તી થયા બાદ હવે
એના તરફથી કોઈ ડર ન હતો. ફોગની સાથે જવા તેણે પરવાનગી માગી.
સરળ દયના ફોગને એમાં વાંધો લેવા ું જ ર લા ું નહ . ટશ
કો ુલેટની ઑ ફસ તરફ જવા એમણે મો ટગોમર ટમાં થઈને જવા ું
ં એ ે ો ં ે એ ો ો એ ે ો ે
હ ું. એમણે જો ું કે એ પહોળો માગ પણ એ વખતે માણસો અને
વાહનોથી ઊભરાતો હતો. બંને બાજુ નાં મકાનોની બાર ઓ તથા
અગાશીમાં ઊભાં રહ ને લોકો ર તા ઉપરનો કોઈક તમાશો જોઈ ર ાં
હતાં.
ફોગની બાજુ માં થઈને એક સરઘસ પસાર થ ું. એમાંના માણસોના
હાથમાં કોઈ રાજક ય પ ના હોય તેવા વજ હતા તથા કોઈક નેતાનાં
નામ લખેલાં પા ટયાં હતાં. એ સાથે મોટેથી નારા લગાવતા હતા.
‘કેમરફ ડનો જય હો’ બરાબર એ જ વખતે સામી બાજુ થી
‘મે ડ બોયનો જય હો’ના નારાનો તઘોષ સંભળાયો. મે ડ બોયના
સમથકોના હાથમાં પણ બેનરો તથા પ ના વજ હતા.
‘આપણે આ વવાદથી દૂર રહ એ તો સા .’ ફ સે જણા ું, ‘બંને
પ ે નારાઓની ગરમી વધી રહ છે . ગમે તે ઘડ એ એમની વ ચે દગલ થઈ
શકે છે .’
‘મને પણ એમ જ લાગે છે . મારામાર ગમે તેની વ ચે હોય, પણ
ુ ા તો આપણે જ વેઠવા પડે. એમના વવાદમાં ફસાવાનો આપણી પાસે
સમય પણ નથી.’
ટોળાંથી દૂર રહેવાની ઇ છા છતાં એમાંથી સલામત ર તે બહાર
નીકળ શકાય તેવી થ ત ન હતી. મો ટગોમર ટની બાજુ ના ુ લા
ચોગાનમાં બાંધેલા ચા ટેજ તરફ તેઓ પણ ટોળાં ભેગા ધકેલાતા ગયા.
ફોગને લા ું કે કોઈક હો ાની ૂંટણી માટે સૌ ભેગા થયા હતા.
ઉમેદવારોના સમથકો સામસામા વાદ અને તવાદ કરતા હતા. શ ની
ઉ ેજના ું થાન ધીમેધીમે ઉ કેરાટે લી ું. સમથકો સામસામે પોકારો
કરવા લા યા. એમાંથી ધ ા ુ ના દાવ શ થયા. અંતે વજ અને
બેનરોની લાકડ થી હારો થવા માં ા. એ દર મયાન કોઈની પ તોલમાંથી
હવામાં ગોળ બારનો અવાજ સંભળાયો.
‘ભાગો અહ થી.’ ફ સને પરસેવો છૂટવા માં ો. માંડમાંડ હાથમાં
આવેલો એનો આરોપી વહેલી તકે લંડન ભેગો થાય તેમાં જ એને રસ
હતો. આ ધમાલમાં બેમાંથી એકને પણ ઈ થાય તો હાથમાં આવેલી
બા બગડે તેવી થ ત હતી. ટોળામાંથી બહાર નીકળવાનાં ણે જણાં
ફાફા મારવા લા યાં. એક ી તર કે ઔડાને કોઈએ તકલીફ આપી નહ .
પર ુ ફોગ અને ફ સ ઝઘડતાં જૂ થોની વ ચે આવી ગયા. એ લોકો કોના
ટેકેદાર હતા, અને કોના વરોધીઓ હતા, તે યાં વના જ એમનાં ઉપર
ુ ાઓ વરસવા લા યા. એમનાં કપડા પકડ ને ખચાખચ થવા લાગી
બંનેનાં કપડા ફાટ ગયાં. તોફાની બનેલા ટોળામાંથી લાલ દાઢ વાળા એક
પ ાએ લશમેન જેવા દેખાતા ફોગ ઉપર ૂર તાકાતથી ુ ાનો હાર
કય . ફોગના માથા ઉપર એ હથોડો ઝ કાય તે જ વખતે ફ સ ું મા ું
ે ી ં ઉ ી ે ે ોએ ં
વ ચે આવી ગ ું. ફ સના માથા ઉપરની હેટને કચડતો એ હાર માથામાં
વા યો. તરત જ યાં મોટુ ઢ મ ં ઊ ું. એ ું મા ું ચકરચકર ફરવા લા ું.
એ નીચે ઢળ પડે તે પહેલાં ફોગે તેને પકડ લીધો. પેલા પ ા તરફ જોઈને
ફોગે બરાડો પા ો:
‘નાલાયક! જગલી! અમે રકન લાગે છે .’
પેલાએ પણ આ લશ જે ટલમેનને એવા જ શ દોથી નવા યા,
‘અને ું અં ેજ લાગે છે . તને હુ જોઈ લઈશ.’
‘હુ તૈયાર જ છુ . ું કહે તે સમયે અને થળે .’ પોતાની કૃ તથી
સાવ વ જઈને ફોગે સામે પડકાર ફ ો.
‘ ું નામ છે તા ? પ ાએ તર કારથી ૂ ું.
‘ફોગ. મા નામ ફ લયાસ ફોગ છે . તા પણ કાઈ નામ હશે ને?’
‘કનલ ટે પ ો ટર નામ છે મા . બહુ જલદ થી હુ તાર ખબર
લઈશ.’ એટ ું બોલીને પોતાના ટેકેદારો સાથે તેણે ચાલતી પકડ . ધીમે
ધીમે બંને ઉમેદવારોના ટેકેદારો વખરાવા લા યા. પેલા પ ાનો ુ ો ઝ લી
લેવા માટે ફોગે ફ સનો આભાર મા યો. પર ુ ફ સ એ વીકારવાના
ૂડમાં ન હતો. બંનેનાં ફાટેલાં લઘરવખર કપડા તરફ જોઈને બો યો.
‘આભારની કાઈ જ જ ર નથી. વહેલી તકે આપણે તૈયાર કપડાની
દુકાન શોધવી પડશે.’
ફો સને આ ફાટેલાં કપડાનો કાઈ જ યાલ ન હતો. ન કના
ટોરમાં જઈને નવાં કપડા ખર ાં. એકાદ કલાકના રોકાણ બાદ બ ું જ
કામ પતાવીને ણે હોટેલ આવી ગયાં. દરવા પાસે જ પાસપટ ુ એમની
રાહ જોતો ઊભો હતો. એના હાથમાં અડધો ડઝન જેટલી પ તોલો તથા
તે માટેની ગોળ ઓ હતી. મા લકની સાથે જ આવેલા ફ સને જોઈને એનાં
ભવાં ચાં ચડ ગયાં. અગાઉ એણે મારેલા ુ ાના મારથી ફ સ ું મ
ૂઝ ગ ું હ ું, તે એને યાદ આ ું. કાઈક શંકાથી એણે ફ સની સામે
જવા પગલાં ઉપા ાં. યાં જ ઔડા વ ચે પડ . ફોગને બચાવવા માટે પેલા
પ ાનો ુ ાનો માર એ માણસે પોતાના માથા ઉપર ઝ લી લીધો હોવાની
વાત ટૂ કમાં જણાવી. પાસપટ ુને પણ અગાઉ ફ સ સાથે થયેલી સમજૂ તી
યાદ આવી. એ ુજબ ફ સ હવે દુ મન નહ , પર ુ સાથી હતો.
સાંજ ું ભોજન ઝડપથી પતાવી સૌ રેલવે ટેશને પહ ચી ગયાં.
મો ટગોમર ટમાં બનેલી ઘટનાથી ફોગ કઈક અ વ થ હતા. એ અંગે
આગળ ું કર ું તે અંગે કાઈક વચાર શકાય, તે માટે વ ુ મા હતીની
જ ર હતી.

‘ ો ઉ ે ો ં ો ો ’
 ‘આ કનલ ો ટર અગાઉ ારેક તમારા જોવામાં આ યો હતો?’
ફોગે નવા સાથી બનેલા ફ સને ૂ ું.
‘ના . હુ એને ઓળખતો જ નથી.’
‘એ ભલે હમણાં જોવાનો નહ મળે . પર ુ એને હુ જ રથી
શોધીશ. જ ર પડે તો એ માટે ખાસ અહ આવીને પણ. એ નાલાયકની
ુ તાખીને ૂલી જવા ું મારા માટે ુ કેલ છે .’ ફ સે મા મત ક ુ. એ
સમ ગયો કે એક અં ેજ ભલે પોતાના દેશમાં કોઈ સાથે ટટા ફસાદમાં
પડવા ું પસંદ ન કરે, પર ુ વદેશની ધરતી ઉપર એ ું અપમાન થાય, યારે
કરવામાં પાછ પાની નહ જ કરે.
ફોગ સ હતના ચારે ુસાફરોએ ડ બામાં પોતાની બેઠક લીધી. ગાડ
ઊપડવાને થોડ જ મ નટો બાક હતી, યારે ફોગે સામાન ઉપાડનાર
કુ લીને પોતાની પાસે બોલા યો. ૂ ું, ‘શહેરમાં આજે બપોર બાદ તોફાન
થ ું હ ું?’
ના સાહેબ. તોફાન તો નહ , પણ બે પ ના કાયકરો વ ચે ૂંટણી
સંબંધમાં વવાદ હતો.’
‘ ું એ ૂંટણી લ કરના કોઈ ઉ ચ અ ધકાર માટે હતી?’
‘ના . એ મતદાન જ ટ સ ઑફ પીસના થાન માટે હ ું.’ ફોગે
મ કટા ં ક ુ. ‘જ ટ સ ઑફ પીસ - એટલે કે શાં ત થાપવા માટેના
યાયાધીશની ૂંટણી અને તે માટે આ ું દગલ!!
પાછુ જોયા વના ફોગ પોતાની બેઠકમાં ગોઠવાયા. હ સલ સાથે
ગાડ ચા ુ થઈ. એક જ મ નટમાં લૅટફૉમ છોડ ને રેલગાડ ૂવને પંથે
પડ .
 ૨૫
મ ૂ મની મહારાણીઓ
‘મહાસાગરથી મહાસાગર રેલમાગ’ના નામે ઓળખાતો આ માગ
અમે રકાના પ મકાઠાના સાન ા સ કોથી શ થઈ ૂવકાઠાના મહાનગર
ુ યૉકને જોડવા માટે બાંધવામાં આ યો હતો. ણ હ ર સાતસો
અડસઠ માઈલની એની લંબાઈ હતી. એનો થમ તબ ો
સાન ા સ કોથી શ થઈ ઉટાહ રા યના સો ટલેઈક સટ ન કના
ઓગડેન ટેશને ૂરો થતો હતો. એ ભાગ સે લ પે સ ફક રેલવેના નામે
ઓળખાયો હતો. યાંથી આગળ ૂવમાં ને ા કા રા યના ઓમાહા નગર
ુધીનો બીજો તબ ો ુ નયન પે સ ફક રેલમાગના નામે ણીતો હતો.
ઓમાહાથી આગળ ઈ લનોય રા યના મહાનગર શકાગો થઈને આ માગ
છે ક ૂવ છે ડે ુ યૉક પહ ચે છે . ઓમાહા શહેર રેલમાગની મ યમાં આવે ું
અને સૌથી મોટુ જ શન બ ું હ ું.
નેવાડા રા યમાં આ માગ રેતીના રણ દેશમાં તથા ડુગરાળ દેશમાં
થઈને પસાર થાય છે . યારે ઉટાહ અને ને ા કાની ધરતી ઘા સયાંની
સપાટ જમીન છે . આ રણ ૂ મ તથા વેરાન દેશોમાં થઈને જતી
રેલગાડ ઓ ઉપર યાં વસતા આ દવાસી રેડ ઇ ડયન લોકો તરફથી
વારવાર હુ મલા થતા હતા. એ ઉપરાત બશનના નામે ઓળખાતી જગલી
ભસોનો આ માગ ઉપર ભારે ઉપ વ રહેતો. મોટુ મા ું અને લાલ
આંખોવાળ આ ભસો ભયંકર દેખાતી. વાઘ કે સહ એનો શકાર કરતાં
પણ ડરે તેમ હ ું. ભસને મ હષી પણ કહેવામાં આવે છે . મ હષીનો બીજો
અથ મહારાણી કે પટરાણી છે . એની આડે આવવાની કોઈ હમત કર
શક ું નહ .
સે લ પે સ ફક રેલમાગના ૂવના છે ડા ું છે ું ટેશન ઓગડેન
હ ું. એની ન કના સો ટ લેઈક સટ માં ઈસાઈ ધમના મોમન સં દાય ું
વડુ મથક થાપવામાં આ ું હ ું. ઈસા મ સહ પછ થયેલા અનેક સંતોને
પણ મોમનો પેગંબર માનતા આવેલા. જોકે એમાં સૌથી ન કના અને
છે લા સંત ું મહા ય વ ુ ગણા ું. એક કરતાં વ ુ પ નીઓ કરવાની એના
અ ુયાયીઓને છૂટ હતી. બહુ પ ની વ થા આ સં દાય ું ુ ય લ ણ
હ ું. એ સગવડને કારણે જ એનો વ તાર સતત વધતો ર ો હતો.
શાંત મહાસાગરથી ૂવમાં આટલાં ટક મહાસાગરને જોડતા આ
રેલમાગ ું આયોજન થ ું, યારે શ આતમાં દ ણનાં રા યો તરફથી આ
માગને વ ુ દ ણમાં લઈ જવા ભારે દબાણ થ ું હ ું. આખરે થમ તૈયાર
થયેલા લાન માણે જ ૪૦° ઉ ર અ ાંશને લગભગ સમાંતર રહે, એ

ે ં એ ં ં ં ં ે ં ં ે ે
ર તે ૧૮૬૨માં એ ું બાંધકામ ૂ થ ું હ ું. કહેવા ું હ ું કે રેલમાગના
કે ય થળ તર કે ઓમાહાની પસંદગી તે સમયના રા ુખ અ ાહમ
લકને કર હતી. દેશના પ મ અને ૂવ છે ડન ે ા આ મહ વના રેલમાગ ું
બાંધકામ મંજૂર મળતાં જ જોરશોરથી શ થ ું હ ું. સકડો એ જ નયરો
તથા હ રો મજૂ રો એમાં કામે લા યા હતા. રોજના દોઢ માઈલના
હસાબે એ ું બાંધકામ થ ું હ ું. આગલા દવસે તૈયાર થયેલા રેલમાગ
ઉપરથી બી દવસે ભારેખમ વેગનોમાં રેલના પાટા વગેરે સામાન વહ
લાવવામાં આવતો. માગ ઉપર આવેલાં મોટા શહેરોને એમની ઉ રના કે
દ ણનાં મોટા શહેરો સાથે જોડતા રેલમાગ ું બાંધકામ પણ સાથે સાથે
જ શ થ ું હ ું.
સાન ા સ કો ન કના ઓકલે ડ ટેશનેથી શ થતી રેલગાડ ,
શ માં ઉ રમાં ૧૨૦ માઈલ દૂરના સે ામે ટો શહેર ુધી ય છે . યાંથી
આગળ ૂવ દશામાં સયેરા નેવાડાના ડુગરાળ તથા રણ જેવા વેરાન
દેશમાં થઈને ર નો પહ ચે છે . આગળ વધીને ુટાહ રા યમાં સો ટ લેઈક
સરોવરને ૂવ કાઠે આવેલા ઓગડેન ટેશનને જોડે છે .
એના ૂવ છે ડે આવેલા ુ યૉક પહ ચતા રેલગાડ ને સાત દવસ
લાગે તેમ હ ું. ફોગની ગણતર માણે એમને લઈ જતી ગાડ ૧૧મી
ડસે બરે ુ યૉક પહ ચવાની હતી. યાંથી એ જ દવસે મળનાર
ટ મરમાં આટલાં ટક ઓળં ગી એકાદ દવસ વહેલા લંડન પહ ચવાનો
એનો યાલ હતો.
અનેક દવસો ુધી ચાલનાર આ લાંબી ુસાફર માટેની ગાડ માં
ુસાફરો માટે અનેક કારની ુ વધાઓ હતી. આઠ પૈડા ઉપર દોડતો દરેક
ડ બો મોટા લાંબા ખંડ જેવો હતો. દરેક ડ બા એકબી સાથે વ ચેના
કો રડોરથી જોડાયેલા હતા. એ કારણે ગાડ ના છે લા ડ બાથી પહેલા
ડ બા ુધીમાં ુ ત ર તે આવ થઈ શકે તેમ હ ું. ડ બામાં બંને
બાજુ એ આરામદાયક બેઠકોની હાર હતી. દવસ દર મયાન બેસવા માટે
કાટ ૂણે રહેતી એ બેઠકો રા ે આઠ વા યા પછ પાછળ ઢાળ દેવામાં
આવતી. રા ી - આરામ માટે તે સરસ મ ની શૈયા બની જતી. એમાં
ૂતેલા ુસાફરોની મયાદા જળવાય તે માટે ઉપરથી લટકતા પડદાની પણ
યવ થા હતી. બેઠક માટેના આ ડ બાઓ ઉપરાત વધારાની ુ વધા માટે
તેમાં રે ટોરા, ુ લી બા કનીવાળ લ જકાર, ૂમપાન માટે તેમજ
ુઝપેપર તથા ુ તકો માટે અલગ યવ થા હતી. ચા ુ ગાડ એ ુસાફરો
નાટક, સંગીત અથવા ૃ યના જલસાની મઝા માણી શકે તે માટે એક
ડ બામાં થયેટર રાખવાની પણ રેલવેતં ે વચારણા કર હતી. થોડા જ
સમયમાં એ સગવડ પણ મળવાની ુસાફરોને આશા હતી. ચા ુ ગાડ એ
ઠડા પીણાં, ખાવાની ચીજો તથા સગારેટ વેચનારા ફે રયાઓની સતત

ે ી ો ે ો ે ી ો ે ૌએ
આવન વન રહેતી. જોકે બપોર અને રા ીના ભોજન માટે સૌએ
ડાઈ નગ કારમાં જ જવા ું હ ું.
ડસે બર મ હનામાં અહ શયાળો હોય છે . ઓકલે ડ ટેશનેથી
ગાડ ઊપડ યારથી જ ઠડ ની અસર લાગતી હતી. બરફ પડવાની પણ
શ તા હતી. સે ામે ટો શહેર ુધીનો વ તાર ગીચ વ તીવાળો ભાગ
હતો. ન ક ન કનાં ઘણાં ટેશનોએ ગાડ થોભીને આગળ વધતી હતી.
એ કારણે એની ઝડપ કલાકનાં માંડ પચીસ માઈલની હતી. ગાડ ઊપડ
યારે ુસાફરોની હલચલ, વાતચીત તેમજ કોલાહલ હતો. પર ુ એકાદ
કલાકમાં જ બ ું શાંત થઈ ગ ું. આઠ વા યા બાદ પ રચા રકાઓએ
આવીને બેઠકોની શૈયા બનાવી દ ધી. સૌ ુસાફરો ન ાધીન થવાની
વેતરણમાં પ ા. પાસપટ ુની બેઠક અને શૈયા ડટે ટવ ફ સની બાજુ માં
જ હતી. હ ગક ગની ઘટના બાદ ફ સની અસ લયત એ ણી ગયો
હતો. યારથી બંને વ ચેના સંબંધો સાવ ઠડા બની ગયા હતા. ના ું બહા ું
મળે તો પણ પાસપટ ુ ુ ાબા કરવા માંડે એટલો તે ુ સામાં હતો.
ઓકલે ડથી સાંજે છ વા યે ઊપડેલી ગાડ છ કલાકની ુસાફર
બાદ સે ામે ટો વટાવીને આગળ દોડતી થઈ. મોટાભાગના ુસાફરો ઘમાં
હતાં અને બહાર અંધા હ ું. કે લફો નયા જેવા સ ૃ રા યના
પાટનગરની અનોખી બાંધણી એ કારણે કોઈ માણી શકે તેમ ન હ ું. રા ી
દર મયાન હળવી બરફવષા શ થઈ. યાંથી આગળનાં રોકલીન, ઓઉબન
તથા કોલફે સ જેવાં મોટા ટેશનોએ થોભતી ગાડ સયેરા નેવાડાના
ડુગરાળ દેશમાં દાખલ થઈ. સવારે સાત વા યે આગળ ું ટેશન સ કો
વટા ું. રા ે શયનખંડ બનેલો ડ બો વળ પાછો બેઠકખંડ બ યો.
ન ા ુ ત ુસાફરો નવી તાજગી અ ુભવવા લા યા. દવસના કાશમાં
બાર ના કાચમાંથી બંને તરફના ડુગરાઓ ું સ દય સૌ માણી ર ા. ડુગરાના
ઢોળાવો ચડતી અને નીચે ખીણોમાં ઊતરતી ગાડ સપાકારે આગળ વધી
રહ . ડુગરાળ માગ હોવા છતાં એમાં ભા યે જ ુલ કે ુગદા જોવામાં
આવતાં. માગ એ કારણે વ ુ લાંબો બ યો હતો, છતાં એનો ઢોળાવ દર
માઈલે દોઢસો ટથી ઓછો રાખવામાં સ ળતા મળ હતી. ઢોળાવ એ ર તે
સ માણ હોવાને લીધે સલામતી ું ધોરણ પણ જળવા ું હ ું. એ જનની
પહોળ ચી ચીમનીમાંથી ખનીજ કોલસાના ુમાડા સાથે સળગતી
કોલસી ઠડ હવામાં ચે ઊડતી હતી. રેલમાગ ઓળં ગતા જગલી
ાણીઓને ભગાડવા માટે એમાંનો ઘંટ અવારનવાર વગાડવો પડતો.
નેવાડાની કાસન ખીણમાં થઈને ૂવમાં આગળ ધપતી ગાડ બપોર
થતાં ર નો શહેરના ટેશને આવીને ઊભી. ભોજન માટે અહ વીસ
મ નટનો વરામ હતો. ર નોથી આગળ ૂવમાં હબો ટ નદ ને સમાંતરે ગાડ
એ જ નામના ઉ ચ દેશમાં વેશી. નેવાડાની હદ ઓળં ગીને ગાડ હવે
ઉટાહ રા યમાં દાખલ થઈ. ભરપેટ ભોજન બાદ પવતીય દેશ ું સ દય
ે ો ો ઉ
માણવા માટે મોટાભાગના ુસાફરો લ જકારના ુ લા છાપરા ઉપર
ગોઠવાયા. આરામદાયી બેઠકોવાળા એ ુ લા ડ બામાંથી ડુગરમાળાનાં
ન કનાં તથા દૂરનાં શખરો [unclear] તેની ઉપર ઉગેલાં લીલાંછમ
જગલોને પ ર તે જોઈ શકાતાં હતાં. ન કની ખીણોમાં વહેતાં,
ઊછળતાં, કૂ દતાં ઝરણાં જોવાની સૌને મઝા પડ . વ ચે વ ચે આવતા
સપાટ દેશના ઘા સયાંઓમાં હ રો જગલી ભસોનાં ટોળાં દેખાતાં હતાં.
ફોગે વાં ું હ ું કે આ ભસો ું માઈલો લાં ું ટો ં ુ ધીમી ગ તએ ચાલ ું
હોય, યારે ગાડ ને પણ અટકાવી દેવી પડતી.
જગલી ભસોના ટોળાંની એવી વાંચેલી વાતાની વા ત વકતા ફોગની
ગાડ સામે જ આવી ગઈ. બપોરના સમય દર મયાન દસથી બાર હ ર
ભસો ું એક જબરજ ત ટો ં ુ મંથર ગ તથી ધીમેધીમે રેલના પાટા ઓળં ગી
ર ું હ ું. સમય ૂચકતા વાપર ગાડ ના ાઇવરે ગાડ ને ધીમી કર
એ જનની આગળ ખાસ એ જ હે ુથી રાખવામાં આવતાં એનીમલ ગાડને
આમતેમ હલાવી ન કમાં આવતી ભસોને દૂર ભગાડવા યાસ કય .
એનાથી ગભરાયા વના જગલની એ મહારાણીઓ શાં તથી પોતાની
આગવી ચાલથી રેલના પાટા ઓળં ગતી રહ . શ માં એનીમલગાડના દડાથી
એકબે ભસોને હળવી ઈ થઈ. એનાથી ચમક ને તેમણે કકશ અવાજથી
ભાંભરવા માં ું. પર ુ બાક નાં ટોળાં ઉપર એની કાઈ જ અસર ન હતી.
પોતાના અ ુભવને આધારે ાઇવરે આખરે ગાડ ને થંભાવી દ ધી. મારકણી
મ હષીઓ ું એ ટો ં ુ ન ચત ર તે રેલમાગને ઓળં ગ ું ર ું. એ પૈક ની
છે લી ભસ પાટા ઓળં ગી ય યાં ુધી ાઇવરે રાહ જોવાની હતી.
ડ બામાંથી બહાર નીકળવાની કોઈ ુસાફર હમત કરે તેમ ન હ ું.
ડ બાની બાર પાછળની સલામત જ યાએ બેસીને ુસાફરોએ અ વરત
વહ રહેલા કાળા વાહને જોઈ ર ા. એનો અંત આવે તેની સૌ વાટ
જોવા લા યા.
ગાડ માં બેઠેલા ુસાફરો પૈક માં ફ લયાસ ફોગને ખરેખર વ ુ ચતા
થાય તેમ હ ું. કલાક કરતાં પણ વ ુ સમયથી ધીમેધીમે ઉ રથી દ ણમાં
જઈ રહેલાં આ ટોળાંને પોતાના ડ બાની બાર માંથી અ નમેષ નજરે એ
જોઈ ર ા. ટો ં ુ ઉ રની તજમાંથી નીકળ ને દ ણની તજમાં
ઓગળ ર ું હ ું. એનો અંત જ દેખાતો ન હતો. ફોગ શાંત બેઠા હતા,
યારે પાસપટ ુ અકળાતો હતો,
‘કેવો છે આ દેશ? ભસો ું આ ટો ં ુ પણ કલાકો ુધી આ ગાડ ને
અટકાવી રાખે એ થ ત અસ છે . શી દવસના હસાબમાં મારા
મા લકે આ કાળ મહારાણીઓના ાસને યાનમાં લીધો હશે કે કેમ? આ
એ જન પણ કે ું છે ? તે કા ં ુ હોવા છતાં કાળ ભસોથી હાર માને
છે ?’

ો ી ી ી ં ઇ ોઈ ં ો
 ુ ાફરોની આવી લાગણી છતાં ાઇવર કોઈ પણ ત ું જોખમ
સ
લેવા તૈયાર ન હતો. અહ ના રોકાણમાં ગયેલા સમયને પાછળથી સરભર
કર લેવામાં જ એને ડહાપણ દેખા ું.
ણ કલાકની લાંબી તી ા બાદ આખરે ટોળાની છે લી ભસ
રેલમાગ ઓળં ગી બી બાજુ એ ગઈ. તે વખતે ટોળાંનો આગળનો ભાગ
તજ પાછળ અ ય બ યો હતો. ુ સાથી ુમાડાના ગોટેગોટા ઓક
રહેલા એના સમરગી એ જન તરફ જોવાની પણ એણે ત દ લીધી નહ .
સૌએ હાશ અ ભ ુ વી. ુશ થયેલા ાઇવરે હ સલ વગાડ . સૌના
આનંદના પોકારો વ ચે વૂ ના માગ દોડવા લાગી.
 ૨૬
મોમનો ું મહા ુરાણ
પાંચમી ડસે બરની રા ી દર મયાન ફોગને લઈને જતી ગાડ દ ણ
ૂવ દશામાં વ ુ પચાસ માઈલ આગળ વધી. સો ટ લેઈક સરોવર એ
દશામાં હ એટ ું જ દૂર હ ું. સવારે નવ વા યે ગાડ એ કો નામના
અંત રયાળ ટેશને ઊભી રહ . ડ બામાંના એકધારા બં ધયાર
વાતાવરણથી પાસપટ ુ કટા ો હતો. ુ લી હવામાં ાસ લેવા લૅટફૉમ
પર ઊતર ને લટાર મારવા લા યો. એ વખતે વ ચ દેખાવવાળો એક
માણસ લૅટફૉમમાં દાખલ થયો.
મોટ ૂછો અને સશ ત શર ર સાથે એની ચાઈને લીધે
પાસપટ ુ ું યાન એના તરફ ખચા ું. માથા ઉપરની હેટથી માંડ ને તમામ
કપડા કાળા રગનાં હતાં. કોઈ ધમ કે તેના સં દાયનો સાધક કે ુ હોવા ું
પાસપટ ુએ અ ુમાન ક ુ. છે લા ડ બા ું બાર ં ખોલી એ માણસ તેમાં
દાખલ થયો. વ ચેના કો રડોરમાં થઈને ધીમેધીમે તે આગળના ડ બાઓમાં
જવા લા યો. પાસપટ ુને કુ ૂહલ થ ું. એ પણ પેલા માણસની ૃ ની
ન ધ લેતો તેની પાછળ પાછળ ચાલતો ર ો. એણે જો ું કે એ માણસ
આગળના દરેક ડ બામાં અ ુકૂળ જ યાએ હાથના લખાણવાળાં કાગળ
ચીપકાવતો હતો. લખાણ માટે કુ ૂહલ થતાં ઊભા રહ ને પાસપટ ુએ તે
વાં ું. એમાં લ યા માણે મોમન સં દાયના ઉ ચ પદા ધકાર એ ડર
વ લયમ હ ચ આ ગાડ માં ુસાફર કરતા હતા. ગાડ માં ુસાફર કર
રહેલા ુ ુ ુઓને મોમનપંથના મહા ૂ ય ાનનો લાભ આપવા માટે બપોરે
૧૧થી ૧૨ વા યાના સમય દર મયાન ડ બા નં. ૧૧૭માં તેઓ યા યાન
આપનાર હતા. એમના ‘ચચ ઑફ ધી લેટર ડે સેઈ સ’ના અગાઉ થઈ
ગયેલા મહાન સંતોની ાનવાણી તથા તેમના ચમ કાર ુ ત અ ુભવોનો
લોકોને લાભ આપવાના હતા.
પાસપટ ુને હમણાં કાઈ જ કામકાજ ન હ ું. ફોગ અને ઔડા સાથે
બનજ ર ગ પાં માર શકાય તેમ ન હ ું. ડટે ટવ ફ સ સાથે અબોલા
હતા.
મોમન ુ ના યા યાનમાં કઈક ાન કે કાઈક મનોરજન મળ
રહેશે એવી આશાથી યાં જવા ું ન ક ુ. મોમન પંથના અ ુયાયીઓને
અનેક પ નીઓ કરવાની છૂટ હતી, એટ ું જ તે ણતો હતો. એના
ઉપદેશ કે અગાઉના સંતો સંબંધમાં તેને કોઈ પણ ણકાર ન હતી.
સો જેટલા ુસાફરોને લઈને જતી ગાડ માં યા યાનના સમાચાર
ઝડપથી સર ગયા. બરાબર ૧૧ વા યે ડ બા નં. ૧૧૭માં ીસ જેટલા
ો એ ૌ ી ી ે ી ી
 ુસાફરો હાજર થયા. પાસપટ ુએ સૌથી આગળની બેઠક લીધી.
સમય થતાં એ ડર વ લયમ હ ચ ોતાઓ સમ હાજર થયો.
કોઈ પણ ૂવ ૂ મકા બાં યા વના જ એણે મોટા અવાજે બોલવાની
શ આત કર . કોઈએ એના સં દાય માટે આડુતેડુ બોલીને એને ઉ કેય
હોય, તે ર તે એણે અમે રકન સરકાર તથા વરોધીઓ સામે શા દક હાર
શ કર દ ધા.
‘ યાનથી સાંભળ લો, તમે સૌ, મોમન ધમનાં આ દ ુ જૉ મથ
એક શહ દ હતા. એમના ભાઈ હ રમ પણ શહ દ હતા. આજની આ
અ યાચાર અમે રકન સરકાર અ યારના આપણા મહાન ુ હામ
યંગને પણ શહ દ બનાવીને જ જપશે. પંથના સૌ અ ુયાયીઓને ખાતર
છે કે આ સરકાર અને વરોધીઓ એવી થ ત ું જ નમાણ કરશે.’
ઉ કેરાટભયા વધાનો છતાં વ લયમ હચનો ચહેરો સાવ ઠડો
જણાતો હતો. એના પંથ સંબંધમાં એણે જે વાતો જણાવી, તે ઉપરથી
પાસપટ ુને લા ું કે એવી ઉ વાણી માટે એની પાસે ૂર ું કારણ હ ું.
પોતાના પંથના એણે વણવેલા ઇ તહાસ માણે એ પંથનાં ૂ ળયાં
બાઇબલના સમયના ઈઝરાયેલ અને ઈ તમાં હતાં. ુરાણા બ લીકલ
ુગના સમયના એમના આ દ ુ ષ યોસેફે માનવસમાજ, વન તથા ધમ
અંગે નવા વચારો આ યા હતા. પોતાની એ વચારસરણીનો સં ૂણ
હવાલો તેણે પોતાના ુ મોમનને સ યો હતો. પતાની એ ફલ ૂફ ના
પાયા ઉપર આ ુ ે મોમન ધમની થાપના કર હતી. એણે તૈયાર કરાવેલો
આ દ ંથમાં પતા યોસેફના ઉપદેશને ઈ ર વાણી તર કે સમાવવામાં
આ યા હતા. યારબાદ સદ ઓ ુધી આ ઉપદેશ ુ ઈ ુએ બોધેલા
ઈસાઈ ધમના પંથ તર કે ચા ુ ર ો. ઈઝરાયેલમાં એના અસં ય
અ ુયાયીઓ હતા. ુરોપમાં પણ એનો ફેલાવો થયો. એ પૈક ના ઘણાં નવી
દુ નયા બનેલ અમે રકામાં થળાંતર કર ને આ યા. એમાંના મોટાભાગના
ખેડૂતો હતા. અમે રકાના ૂવકાઠાના વમ ટ વ તારમાં થાયી થયેલા
યોસેફ મીથ નામના એક ખેડૂતે ૧૮૨૫માં મોમનોના આ દ ંથ ું
અં ે માં ભાષાંતર ક ુ.
આ દ ંથ ઈ તની ભાષામાં લખાયો હતો. ભાષાંતર થયેલા આ
ંથ માણે વમ ટનાં જગલોમાં આ યોસેફ મીથને ઈ રના દૂતનો
સા ા કાર થયો હતો. એ સમયે આ ું જગલ દૈવી કાશથી ઝળહળ
ઊ ું હ ું. ઈ તમાં પેપીરસ નામના છોડના રસમાંથી બનેલી ખાસ
સહ થી લખાયેલો અસલ ંથ એ દેવદૂતે જ યોસેફ મીથને આ યો હતો.
એના ુ ે યારબાદ એના બે ભાઈઓ તથા ા ુઓ સાથે મળ ને ‘ચચ
ઑફ ધી લેટર ડે સેઈ સ’ની થાપના કર . અમે રકા ઉપરાત ુરોપમાં આ

ં ો ીઓ ઓ ો ં ે ં
પંથના સકડો અ ુયાયીઓ હતા. ઓહાયો રા યમાં કકલે ડ નામ ું નગર
વસાવીને એમણે પોતાની ાને અ ુ પ દેવળની થાપના કર .
કકલે ડના ચચમાં રહ ને ધા મક ૃ ઓ કરવા સાથે આ
ધમ ુ એ બૅ કગનો ધંધો શ કય . પર ુ દશ વષ બાદ ૧૮૩૬માં એણે
દેવા ં ુ ું. એ સમયે બૅ કના લેણદારોએ એના મ ઉપર ડામરનો કૂ ચડો
ફેરવીને ભારે અવમાનના કર હતી. બૅ ક અંગેના વવાદો વકરતાં ુ એ
પોતાના ણ હ ર અ ુયાયીઓ સાથે કકલે ડ છોડ દ ું, અને મઝુર
રા યના ઈ ડ પે ડ સ નગરમાં પોતા ું હેડ વાટસ ખસે ું. ઈસાઈ ધમના
ઝ ૂનીઓ તથા સરકાર તરફથી અહ પણ એમની બહુ પ ની વ થા તથા
અ ય સ ાતોનો વરોધ થયો. એમની હેરાનગ ત પણ થઈ. આથી થોડા
વરસો બાદ ઇ લનોય રા યમાં થળાંતર ક ુ અને ગૌ ું નામ ું નગર
વસા ું. યાં નવેસરથી પોતાની દુ નયા વસાવી.
પોતાના અ ુયાયીઓના ટેકાથી મીથ એનો મેયર બ યો. યાંના
યાયાધીશ તર કે પણ ૂંટાયો. ધા મક ઝ ૂન સાથે રાજક ય ૃ ઓનો
વ તાર વધારવા માં ો. એની પરાકા ા યારે આવી, યારે ૧૮૪૩ના
અરસામાં અમે રકાના ુખની ૂંટણીની યામાં એણે ઉમેદવાર હેર
કર . પોતે જ થાપેલી સેનાનો એ કમા ડર બની ગયો. રા યની સ ા સાથે
એ કારણે અથડામણ શ થઈ. કાથજ પાસેની એક લડાઈમાં એની
ધરપકડ કરવામાં આવી. જેલવાસ દર મયાન ુકાનીધાર મારાઓએ આ
ધમ ુ ની હ યા કર .
પોતાના ુ મીથની એ ર તે જેલમાં થયેલી હ યાને એના ુ ય
અ ુયાયી હામ યંગે શહ દ હેર કર . પંથના પેગંબર તર કે યંગે
પોતાને જ થા પત કય . નૌ ુના મથકનો યાગ કર ને એના હ રો
અ ુયાયીઓ સાથે એણે પ મ તરફ યાણ ક ુ, અને સો ટ લેઈક
સરોવરના દ ણ છે ડે નવી વસાહત થાપી. ુ યૉક અને ઈ લનોયથી
કે લફો નયા તરફ થળાંતર કરતા સાહ સક વસાહતીઓના માગમાં એ
થળ આવ ું હોવાથી, થોડા જ સમયમાં આ કોલોનીનો ભારે વકાસ
થયો. શ આતમાં મા એક સં દાયના અ ુયાયીઓની કોલોનીને થાને
હવે તે સો ટ લેઈક સટ બની ગ ું. બહુ પ ની વ થા ું એમાં સમથન થ ું
હોવાથી સં દાયનો પણ વ તાર વ યો.
મોમન સં દાયના આ ઇ તહાસ તથા એની ૂગોળમાં સામે બેઠેલા
ોતાઓને કઈ રસ પ ો નહ . મોટાભાગના લોકો સભા છોડ ગયા.
એનાથી જરાપણ ોભ પા યા વના ધમ ુ એ ડર વ લયમ હ ચે પોતા ું
આગ ઝર ું વકત ય ચા ું જ રા ું.
‘સાંભળો તમે. આપણા મોમન ધમની લોક યતા અને વધતા
વ તારને અમે રક ક ેસે આ દેશની સરકાર સામેનો પડકાર ગ યો છે .

ો ેએ ૈ ો ે ં ી ે
નહ તો શા માટે એના સૈ નકો આપણને આપણા થાનમાંથી દૂર ધકેલવા
દબાણ કરે? શા માટે અમાર વતં તા છ નવે? શા માટે પેગંબર હામ
યંગ ઉપર અ યાચાર ુ રે? ું આપણે આ ાસવાદને શરણે જઈ
આપણા આદશ છોડ દઈ ું? નહ જ. કોઈ પણ સંજોગોમાં આપણે
હાર વીકારવાની નથી.’
ુ એ પોતા ું વકત ય ૂ ક ુ, યારે મા એક જ ોતાજન
એની સામે બેઠો હતો. એ હતો ન પાસપટ ુ. એના તરફ હળવી નજર
સાથે જોઈને વ લયમ હ ચે ૂ ું:
‘આશા છે કે આપ મહાશય હવે પછ ની આપણી નવી ૂ મમાં
નવેસરથી તં ુ ખોડનારાઓમાંના એક હશો.’
‘નહ , કદ નહ .’ મોટા અવાજ સાથે કરડાક ભય જવાબ આપીને
આ છે લા ોતાઓએ પણ યાંથી ચાલતી પકડ .
બહુ પ ની વ થાના ુર કતા મોમનપંથના પારાયણ દર મયાન
ગાડ એ ઘણો લાંબો પંથ કાપી નાં યો. બપોરે બે વાગે ગાડ સો ટ લેઈક
સટ ના ઓગડેન ટેશને આવીને ઊભી રહ . સે લ પે સ ફક રેઈલરોડ
અહ ૂરો થતો હતો. અહ થી આગળ ઓમાહા ુધીની ુસાફર ુ નયન
પે સ ફક રેઈલ માગ થવાની હતી. રેલવેના સમયપ ક માણે અહ નો
ુકામ છ કલાકનો હતો.
અહ થી ન ક આવેલા સો ટલેઈક સટ તથા મોમનોના હાલના
પેગંબર હામ યંગ ું હેડકવાટર જોવા માટે ફોગ પાસે ઘણો સમય હતો.
સગરામ ભાડે કર ને સટ ના માગ ઉપર દોડાવવા માં ો. એક ધમ ુ એ
વસા ું હોવા છતાં એમાં અમે રકાનાં અ ય શહેરોથી એને વ શ કહ
શકાય એ ું કાઈ જ એમણે જો ું નહ . એના માગ , મકાનો તથા હેર
થળો અ ય શહેરો જેવાં જ હતાં. બધી જ રચના ચોરસ, સમચોરસ,
કોણ અને વ ુળની પ ર મ તમાં હતી.
ણ વ યના અરસામાં એમનો રસાલો અહ ની જોડન નદ ના
કનારે વોશેટની ડુગરમાળાના ઉ ચ ભાગમાં પહ યો. વશાળ ુંદર
બગીચાની વ ચે મોમન પેગંબર હામ યંગનો ભ ય ાસાદ હતો.
બગીચાની બહારના ભાગમાં યા ા ુઓ માટેની હોટલો તથા
આનંદ મોદનાં થાનો હતાં. ુ ષોની સરખામણીમાં ીઓની સં યા વ ુ
હતી. બધા જ ુ ષોને વ ુ પ નીઓ હોય એ ું પણ ન હ ું. છતાં દરેકને
એ માટેની વતં તા હતી. એક પ નીવાળા ુ ષોને પરણવા પણ અનેક
ીઓ તૈયાર હતી. એમની ધા મક મા યતા માણે કુ મા રકા ીને
વગના ુખમાં વેશવાનો અ ધકાર ન હતો.

એ ી ી ી ે ી ીઓ ે ોઈ ે
 એક જ ુ ષની પ ની બની રહેતી આ ીઓને જોઈને પાસપટ ુ
ખ બની ગયો. તો ુંદર પ નીઓથી ઘેરાયેલા તેમના પ ત માટે એને
ઈ યા થઈ, સાથે દયા પણ ઊપ . અનેકોની વ ચે એક બની રહેવામાં
તેઓ ુખી હતા કે દુ:ખી હતા, તે એ સમ શકતો ન હતો. વતરની
ભવાટ વમાં અનેક ીઓને રા રાખવા હવા તયાં મારતા ુ ષ ું ય
એને બહામ ં લા ું. એ પ તએ પોતાની અનેક પ નીઓને એમની
ક પનાના મોમન વગના દરવા ની અંદર દોર જવાની હતી. યાં એ
વગને શોભાવી રહેલા આ દ પેગંબર જૉ મીથને હાથે તેઓ પરમપદને
પામવાની હતી.
થાક ને પાસપટ ુએ પોતા ું મન તથા આંખોને આવાં વરવાં
યોમાંથી ખચી લીધી. છતાં એને લા ું કે સો ટ લેઈક સટ ની આ
મોમન નગરવ ૂઓ એક સાથે એના તરફ શંકાની નજરે જોઈ રહ હતી.
સા હ ું કે એની આ ઊડતી ુલાકાત જ હતી. વ ુ સમય માટે અહ
રહેવાનો એની પાસે સમય જ ન હતો.
સમય થતાં પાછા વળ ને ઓગડન ટેશનના લૅટફૉમમાં ઊભેલી
ગાડ માં એમણે બેઠક લીધી. એ જનની હ સલ સાથે ગાડ ચા ુ થઈ.
બરાબર એ જ વખતે ‘ગાડ થોભાવો’ની ૂમો પાડતો એક માણસ હા તો
હા તો લૅટફૉમમાં દાખલ થયો, અને ચા ુ થયેલી ગાડ ના ડ બા તરફ
દોડતો દેખાયો.
કહેવત છે કે ટાઈમ અને ટાઈડ કોઈનાં રોકાયાં રોકાતા નથી. અહ
એમાં ન ે નો ઉમેરો થયો. ને અટક નહ . એની ઝડપ વધતી હતી.
પાસપટ ુ દરવાજો ુ લો રાખીને ઊભો ઊભો એ માણસને દોડતો જોઈ
ર ો. ુ લો દરવાજો જોતાં જ એ માણસે કૂ દકો માય . ડ બામાં એક
ખાલી બેઠકમાં ઢગલો થઈને બેસી ગયો. ૂછતાં જણા ું કે એ મોમન હતો.
અહ ના મોમન વગમાંથી ભાગી છૂટવા મર ણયા બનેલા આ મહાશયને
વીસેક પ નીઓ હશે એ ું પાસપટ ુએ અ ુમાન ક ુ. હળવે દલે ૂ ું,
‘ભાઈ સાહેબ, કેટલી પ ની છે તમાર ?’
આકાશી વગ તરફ હાથ ચો કર ને, ગભરાતો હોય તેમ પેલાએ
જણા ું, ‘મા એક જ છે , પણ તોબા છુ એ એકથી પણ.’
 ૨૭
તળ ૂ મની રેલયા ા
છ કલાકના વરામ બાદ રેલગાડ એ આખરે ઓગડેન ટેશન ું
લૅટફૉમ છો ું. ૂવ દશામાં ઓમાહા તરફની દોડ શ થઈ. ેટ સો ટ
લેઈક સરોવર તથા મોમનો ું મહાતીથ સો ટ લેઈક સટ પાછળ સરવા
લા યાં. એક કલાક બાદ ગાડ વેબર નદ ના ુલ ઉપર થઈને મોટા અવાજ
સાથે પસાર થઈ. સાન ા સ કો નગર નવસો માઈલ જેટ ું પાછળ રહ
ગ ું.
અહ થી શ થતો હતો વોશેટ પવતમાળાનો ઉ ચ દેશ. કહેવા ું
હ ું કે અહ થી રોક માઉ ટેન ુધીનો દેશ રેલમાગ બાંધનાર ઇજનેરો
માટે સૌથી વ ુ ક ઠન ુરવાર થયો હતો. રેલમાગ બંધાવનાર કપનીને
સરકાર તરફથી દર માઈલે સોળ હ ર ડૉલર જેટલી સહાય આપવામાં
આવતી હતી. પર ુ આ વોશેટ પવતમાળામાં બાંધકામ માટે ણગણા
એટલે કે અડતાળ સ હ ર ડૉલર આપવામાં આવતા હતા. ઇજનેરોએ
અહ ના બાંધકામ દર મયાન કૃ ત અને પયાવરણની ળવણી માટે ભારે
જહેમત ઉઠાવી હતી. લાંબા ુગદા અને ચા ુલો ું નમાણ કર ને તેઓ
આ માગને ટૂ કો બનાવી શ ા હોત. તેને બદલે કુ દરતી સંપ ની
ળવણીના હે ુથી ડુગરોની ફરતે ુ લામાં અ ુત ગોળાકાર માગ ું
નમાણ ક ુ હ ું. ચા ડુગરાઓ ઉપરના ચઢાણમાં તથા ડ ખીણમાં
ઊતરાણમાં એમણે સલામતીને વધારે મહ વ આ ું હ ું. સકડો માઈલ
પહોળ પવતમાળામાં એમણે મા એક જ બોગદુ બનાવ ું પ ું હ ું.
પંદર હ ર ટ ું એટલે કે ણ માઈલ લાં ું આ બોગદુ એ સમયે એક
ક તમાન ગણા ું હ ું.
ગાઢ વનરા થી છવાયેલા ડુગરો અને ડ ખીણોમાં વહેતાં
ઝરણાંઓવાળો આ દેશ કૃ તસ દય માટે બે મસાલ હતો. જોકે અનંત
લાગતો આ દુગમ માગ ુસાફરોની ધીરજની કસોટ કરે તેમ હ ું.
ગોળાકાર લાંબા માગને કારણે થતા વલંબથી પાસપટ ુ અકળાતો હતો.
આ જોખમી માગ ઉપર નાનામોટા અક માતો રો જદ બાબત ગણાતી.
જોકે ફોગને લઈને જતી આ ગાડ ને હ ુધી કોઈ અક માત ન ો ન
હતો. એવો કોઈ અક માત થાય તો ગાડ ની એકધાર ગ તમાં અવરોધ
ઊભો થાય તેમ હ ું. ડટે ટવ ફ સ એવી સંભ વત કાવટથી બેચેન
હતો. એ ું મગજ ગાડ કરતાં પણ વ ુ તેજ ઝડપે દોડ ું હ ું. એવી કોઈ
વલંબકાર ઘટના બને, તે અગાઉ આ દેશની બહાર નીકળવા તે ું મન
અધી બ ું.

ે ે ો ી ે ે ઊ ી
 રા ે દશ વા યે ફોટ ીજર ટેશને ગાડ ઊભી રહ . બહાર
કાજળઘે અંધા અને ઠડ નો માહોલ હતો. એવા વાતાવરણમાં લૅટફૉમ
ઉપર લટાર મારવા બહાર નીકળવાની કોઈ હમત કરે તેમ ન હ ું. ફોટ
ીજરથી વીસેક મ નટની દોડ બાદ ગાડ વાયો મગ રા યમાં દાખલ થઈ.
રાતભર ૂવ દશામાં એની દડમજલ ન વ ને ચા ુ જ રહ .
સાતમી ડસે બરની સવારે ગાડ ીન ર વર ટેશને ઊભી રહ .
રાતભર બરફવષા થઈ હતી. સવાર પડતાં ગી ગયેલા ુસાફરોએ
કાચની બાર માંથી સવ પથરાયેલી બરફની ચાદર જોઈ. ડ બામાં હૂ ફા ં ુ
તાપમાન હ ું. એવા સગવડભયા અને સલામત થાનમાં બેઠા બેઠા
ુસાફરો બહારના એ અ ુત સ દયને માણી ર ા. વીસ હ ર પાઉ ડની
શરત તવા માટે આવી સીઝનમાં ૃ વીની દ ણા કરવા નીકળનાર
મા લકના ડહાપણ બાબત પાસપટ ુને શંકા થવા લાગી. એ વચાર ર ો
કે શરત તવા માટે મા લકે વ ુ અ ુકૂળ ઋ ુમાં નીકળવાની જ ર હતી.
ઔડા પણ ન ા ુ ત બનીને શાંત ચ ે બાર બહાર જોઈ રહ
હતી. પર ુ એની એ વ થતામાં એકાએક ખળભળાટ મચી ગયો. ીન
ર વર ટેશનના લૅટફૉમ ઉપર દોડાદોડ કરતાં કે લટાર મારતા ુસાફરોમાં
એક પ ર ચત ચહેરો એની નજરે પ ો. એ હતો કનલ ટે પ ો ટર.
સાન ા સ કો નગરના મો ટગોમર માગ ઉપરથી પસાર થતાં ફોગ અને
ફ સને ભેટ ગયેલો એ માણસ હતો. ફોગ ું મા ું છૂદ નાખવા એણે
ઉગામેલો ુ ો ફ સના માથા ઉપર પ ો હતો. બંને ું અપમાન કર ને
જોઈને લેવાની ધમક આપી હતી. ભરાવદાર શર ર ઉપર મોટ ૂછોવાળા
આ પડછદ પ ાને જોઈને ઔડાના શર રમાં ભય ું લખલ ું પસાર થઈ
ગ ું. પેલો એને જોઈ ય અને ઓળખી લે તે પહેલાં એણે પોતા ું મા ું
બાર ની અંદર ખચી લી ું અને ઝડપથી કાચની બાર બંધ કર .
એવો માથાભારે માણસ પોતાને ઓળખે અને ફોગ સામે ફર થી
પડકાર ફકે તો એ ું પ રણામ ખતરનાક આવે તેમ હ ું.
માટે કનલે ફકેલો પડકાર ફોગે તે વખતે જ ઝ લી લીધો હતો.
હવે એના અમલની ઘડ ન ક આવી હતી એમ ઔડાને લા ું. એ
થ ત ટાળવા માટે બંનેને એકબી ની નજરથી દૂર રાખવાનો એક જ
ઉપાય હતો. ફોગ ન ાધીન હતા. એમાંથી ગમે યારે ગે તેમ હ ું. એ
દર મયાન ગી ગયેલા ફ સ અને પાસપટ ુને તેણે લૅટફૉમ ઉપરની
કનલની હાજર ની વાત જણાવી. બંનેને આ ય થ ું. આખલાની જેમ
લૅટફૉમ પર અહ તહ આંટા મારતા કનલને ફ સે પણ જોયો. એણે
ઔડાને આ ાસન આ ું:
‘તમે જરા પણ ચતા કરશો નહ . ખરેખર તો એ માણસે મા
અપમાન ક ુ હ ું. એના પોલાદ ુ ાના મારથી મા મા ંુ ું હ ં.ુ ફોગ
ે ો ે ે ે ંએ ે ો ો ો ે’
સાથેનો હસાબ ૂકવે તે પહેલાં એણે મારો સામનો કરવો પડશે.’
ઔડાને ચતા ુર બનેલી જોઈને પાસપટ ુએ એને ધીરજ આપી.
‘મા લકને બદલે હુ જ એ માણસને સંભાળ લઈશ. તમે માર ઉપર
ભરોસો રાખી શકો છો.’
‘જુ ઓ મ ટર ફ સ,’ ઔડાએ પહેલી જ વાર ફ સને સંબોધન
ક ુ. ‘તમે સમ લો કે કનલ આપણી જ ગાડ માં ુસાફર કર ર ો છે .
ફોગને એ માણસથી લાંબા સમય ુધી દૂર રાખવા ું સરળ નહ હોય.
પોતાને થયેલા અપમાનનો બદલો વાળવા ફર થી અહ આવવા ું ફોગે
પેલાને વચન આ ું હ ું. એ માટે ફોગ બી કોઈને આગળ કરવા કદ
પણ તૈયાર નહ થાય. એના આ આ હ કે દુરા હ ું પ રણામ ફોગના
મોતમાં પણ આવી શકે. કોઈ ર તે બંનેને એકબી ના સંપકમાં આવવા ું
ટાળ શકાય તો જ એમની વ ચે ું ટાળ શકાય.’
‘મને પણ એમ જ લાગે છે . બંનેની નજર મળે એટલે તો થશે
જ. એમાં ફોગ તે તો પણ ઘાયલ થવાની શ તા તો રહેવાની જ. લંડન
પહ ચવામાં એ કારણે વલંબ જ ર થાય.’ ફ સને એના મશનની ચતા
હતી.
‘હુ મા ું છુ કે એવી થ ત લંડનની રફોમ લબના પેલા પાંચ
મહા ુભાવોએ ન કયા ુજબની જ હશે, ખ ને?’ મ ના વાંગમાં
સાથી બની બેઠેલા ડટે ટવને પાસપટ ુએ ટોણો માય . કાઈ પણ જવાબ
આ યા વના ફ સ સમસમીને બેસી ર ો. ઔડાને સાચી વ ુનો યાલ
આવે તેમ હ ું જ નહ . છતાં તેને કોઈ કારની શંકા ન આવે તે માટે
પાસપટ ુના ટોણાંને સહજભાવે લઈ વાતને વળાંક આ યો અને બો યો,
‘ચાર દવસમાં આપણી ગાડ ુ યૉક પહ ચી જશે. આપણે આશા
રાખીએ કે એવા તોફાની અને ઉ ડ માણસ સાથે ફોગનો ભેટો નહ થાય.
આપણે કાઈક કર ું જોઈએ કે જેમાં ફોગને બાર બહાર જોવાની જ ર
જ ન રહે.’
એ દર મયાન ફોગ ગી ગયા. ણે સાથીદારોએ વાતો બંધ કર .
ફોગ અને ઔડા સાંભળે નહ ,તે ર તે પાસપટ ુએ ફ સને ધીમેથી ૂ ું:
‘ ું તમે ખરેખર ફોગને માટે પેલા સાથે લડવા તૈયાર છો?’
‘કેમ! તને કાઈ શંકા છે ?’ ફ સે ધીમેથી વ ુમાં ક ું.
‘તારા મા લકને વહેલી તકે લંડન લઈ જવા હુ બ ું જ કર શ. મારે
એને વતો લઈ જવો છે .’
ડટે ટવની આ અવળવાણી સાંભળ પાસપટ ુએ ભવાં ચઢાવી
ખભા હલા યા. પોતાના મા લકમાં હ પણ એને ૂરો વ ાસ હતો.
ો ે ં ો ી ે ં ે ી ે ો ો ે ં ે
 ફોગને ડ બામાં પોતાની બેઠકમાં જ કેવી ર તે રોક રાખવો તે અંગે
ણે પોતપોતાની ર તે મગજ કસવા લા યાં. પોતાની ૂનમાં જ નમ
ફોગને ડ બાની બહારની દુ નયામાં કોઈ દલચ પી હતી નહ . નવો દેશ
જોવા ું કુ ૂહલ પણ ન હ ું. ફ સને યાલ આ યો કે એ ન ૃહ
માણસને પ ાંની રમતમાં ભારે રસ હતો. એને એ તરફ વાળવા એણે જુ દ
ર તે વાત શ કર :
‘ મ ટર ફોગ, સમય કેટલો ધીમો અને કટાળાજનક બની ર ો છે ?’
‘ધીમો છે , છતાં એ પસાર થઈ ર ો છે .’
‘એ તો ઠ ક છે . પર ુ એવી કોઈ ૃ હોય કે જેમાં કલાકો વહ
ય અને છતાં ખબર જ ના રહે? મને લાગે છે કે પ ાંની રમત એ માટે
ઉપયોગી બની શકે.’
‘એ રમત ગમે તો છે , પર ુ અ યારે આપણી પાસે નથી પાનાં કે
નથી રમી શકે તેવો પાટનર.’ ફોગે ુ ક જવાબ આ યો.
‘પાનાં તો કદાચ ગાડ ના કે ટ ન ટોરમાં મળ શકે. ઔડા મેડમ જો
તૈયાર થાય તો પાટનર તો અહ જ છે .’
‘તમાર સાથે પ ાની રમત રમતાં મને આનંદ થશે. હુ લૅ ડમાં
ભણી છુ . એ દર મયાન એ રમત હુ શીખી હતી. આપણે ણ રમી શક ું.
ડમી તર કે પાસપટ ુ પણ છે .’
‘જેવી તમાર મર .’ ફોગે સંમ ત આપી. એને મા આ એક જ
રમત ગમતી હતી. એ રમત ગમે યાં અને ગમે તેવા સંજોગોમાં પણ રમી
શકાય એવી એની મા યતા હતી.
તરત જ પાસપટ ુને કે ટ નમાં મોકલવામાં આ યો. રમત માટેની
તમામ ચીજવ ુઓ થોડા સમયમાં હાજર થઈ. રમત શ થતાં જ ફોગ
એમાં પરોવાઈ ગયા. ણે સાથીઓએ રાહત અ ુભવી. બપોરે અ ગયાર
વા યા. સ ુ ની સપાટ થી સાત હ ર પાંચસો ચોવીસ ટ ચાઈના
ીજપાસ નામના ઘાટમાંથી ગાડ પસાર થઈ. રોક માઉ ટેન પવતમાળા ું
સૌથી વ ુ ચાઈ ું લાર મર શખર આ વ તારમાં હ ું.
અહ થી હવે ૂવનો ઢોળાવ શ થવાનો હતો. અમે રકાના ૂવ અને
પ મે આવેલા મહાસાગરોમાં વહેતા વરસાદ પાણીની વહચણી અહ ના
ઢોળાવને આધારે થતી હોવા ું કહેવા ું હ ું. ડુગરોના પ મ તરફના
ઢોળાવ ઉપર પડતાં વરસાદ તથા બરફ ું પાણી એ તરફની નદ ઓ મારફતે
શાંત મહાસાગરમાં વહ ય છે . યારે ૂવના ઢોળાવો ઉપર ું પાણી,
નાની મોટ નદ ઓ ૂવ તરફના મે સકોના અખાતમાં વહેતી મઝુર નદ માં
ઠાલવે છે .

ી ી ી ે ો ઈ ી
 ીજપાસની ઘાટ વટાવીને ગાડ ૂવ તરફ વ ુ બસો માઈલની
પહાડ ુસાફર બાદ મેદાની દેશમાં વેશવાની હતી. યાંથી આગળ
ને ા કા રા યના પાટનગર ઓમાહા છો ા બાદ ગાડ આયોવા,
ઇ લનોય, ઇ ડયાના, ઓહાયો તથા પે સીલવા નયા રા યોમાં થઈને ુ
યૉક પહ ચવાની હતી. અનેક રા યોમાંથી પસાર થતો આ રેલમાગ
મોટેભાગે સપાટ મેદાનોમાં બંધાયો હતો. બપોરના સાડાબારના અરસામાં
ગાડ એ ફોટ હેલીક ટેશન પસાર ક ુ. આ ઉ ચ દેશ ું એ છે ું ટેશન
હ ું. એ પછ ુ યૉક ુધી આ ગાડ સપાટ દેશમાં થઈને પસાર થવાની
હતી. હવે એને માટે અક માતનો ભય ન હતો. પર ુ ઉ રમાંથી કાતા
પવનોને કારણે ઠડ અને બરફ ું જોર ભારે રહે તેમ ન હ ું. બરફ પડ
ર ો હતો. ચારે તરફનાં ુ લાં મેદાનોમાં બરફની ધોળ ચાદર પથરાયેલી
હતી. આ વેરાન દેશમાં કલાકોની અ વરામ દોડ બાદ માંડ એકાદ ટેશન
આવ ું. એક પણ ુસાફર ચઢનાર કે ઊતરનાર ન હોય તોપણ કોલસા,
પાણી તથા જ ર ચકાસણી માટે ગાડ ઊભી રાખવી પડતી. આવા નજન
વ તારમાં પણ ાણીઓ અને પ ીઓની હાજર જણાતી. એ જન ી
હ સલના અવાજથી ફફડ ને ઊડ રહેલાં પ ીઓ આકાશમાં ચકરાવો
લેતાં જોઈ શકાતાં.
બપોરે ભરપેટ ભોજન બાદ ઓડકાર ખાતાં ખાતાં ફોગે પ ાંની
રમત ફર થી હાથમાં લીધી. બરાબર એ જ વખતે આંચકો ખાઈને ગાડ
એકદમ ઊભી રહ ગઈ. થોડા ુસાફરો કુ ૂહલથી બહાર નીકળ
એકબી ને ૂછવા લા યા. ફોગ ું મા ું પ ામાં જ નમે ું હ ું. બહાર
તપાસ કરવા પાસપટ ુને ૂચના આપી. બાર માંથી ડોકુ બહાર કાઢ તેણે
આમતેમ નજર ુમાવી, થોડા માણસોને રેલમાગના સી લમેન સાથે વાતો
કરતા જોઈ એ પણ નીચે ઊતય . એ માણસોના લીડર તર કે પેલો કનલ
ટે પ ો ટર એ સી લમેન સાથે મોટેમોટેથી બોલી ર ો હતો. કનલની
જોહુ કમીભર રજૂ આત સામે સી લમેન તેને સમ વી ર ો હતો. એના
જણા યા માણે યાંથી થોડા માઈલ આગળ મેડ સીન બૉ નામ ું ટેશન
હ ું. યાં પહ ચતાં પહેલાં એ જ નામની નાની પણ ડ નદ નો ુલ
ઓળં ગવો પડે તેમ હ ું. નદ ના પાણીના જોરદાર વાહને કારણે એ ુલ
સાવ જજ રત હતો અને ગમે યારે ૂટ પડે તેમ હ ું. એના કહેવા માણે
ઓમાહા સંદેશો મોકલીને બી ગાડ મંગાવવામાં આવી હતી. તે ગાડ
ુલને સામે પાર ઊભી રહેવાની હતી. આ પાર ઊભેલી ગાડ ના ુસાફરોએ
ુલ ઉપર થઈ કે બીજેથી ચાલીને પેલે પાર પહ ચવા ું હ ું. કનલે તેને
ૂ ું:
‘સામે પાર આવનાર ગાડ કેટલા સમયમાં આવી શકશે?’
‘પાંચથી છ કલાક લાગી જશે.’ પેલાએ જવાબ આ યો.

‘ ઈ ી ં ઈ ે ે ં
 ‘ના ભાઈ ના! છ કલાક ુધી બરફમાં દટાઈને અમે મરવા માંગતા
નથી. ગાડ તો જશે જ.’ છ કલાકના વલંબની વાત સાંભળ પાસપટ ુએ
નસાસો નાં યો. એ ર તે મોડુ થવા ું હોય તો ુ યૉકથી લૅ ડ જતી
ટ મર તેઓ ચો સ ૂક જ ય. સી લમેને વ ુમાં જણા ું કે બરફ
મેલો હોવાને કારણે ુલ ઉપરથી સામે પાર જવામાં જોખમ હ ું.
ઉપરવાસમાં દસેક માઈલ દૂરના એક અ ુકૂળ થળે થી સલામતી ૂવક નદ
પાર કર શકાય તેમ હ ું.
આ વાત સાંભળ ને કનલ ુ સે ભરાયો. સામે ઊભેલા સી લમેન,
ટેશન મા તર તથા રેલવે કપનીને ૂબ ૂબ ગાળો દ ધી. સાથે ઊભેલા
સૌ ુસાફરોએ પણ જોરદાર વરોધ કય . પ ાંની રમતમાં ઔડા તથા
ફ સ સાથે ફોગ ય ત હતા, બહારની બોલચાલ તરફ સાવ બે યાન હતા.
ગાડ અહ થોભવા ું કારણ ણવા એણે નોકરને મોક યો હતો. નોકર
એવી મા હતી આપવા ડ બામાં ચડવાની તૈયાર જ કરતો હતો. તે વખતે
ાઇવરે ુસાફરોના ુ સાને શાંત કરવા હેરાત કર .
‘ભાઈઓ, આ ુ કેલી પાર કરવાનો એક ર તો માર પાસે છે .’
‘દશ માઈલનો ફેરાવો લઈ ચાલીને જવાનો?’ ટોણો મારતો હોય તે
ર તે કનલ ુ સાથી બો યો.
‘ના . ુલ ઉપર થઈને ગાડ માં બેઠા બેઠા જ.’
‘પર ુ સી લમેન કહે છે કે ુલ નબળો છે ?’
‘ગાડ ને થોડા માઈલ પાછળ લઈ જવી પડશે. યારબાદ ુરપાટ
ઝડપે દોડાવીને આપણે ુલની પેલેપાર નીકળ જઈ ું એ ું મા માન ું
છે .’
‘ ખ
ૂ માણસ છે આ ાઇવર. તેજ ગ તથી દોડતી ગાડ ના ધ ાથી
ુલ જ ર ૂટવાનો. સાથે ગાડ અને આપણે સૌ પણ નદ ના પાણીમાં મર
જઈ ું.’ પાસપટ ુ ફફડ ઊ ો. એની ચેતવણીને યાનમાં લેવા કોઈ જ
તૈયાર ન હ ું. જોખમનો વચાર કયા વના જ અ ય ુસાફરોએ સંમ ત
બતાવી. કનલ પણ ુશ થઈ ગયો. અ તઝડપે દોડ ું વાહન ુલ વના પણ
સામે પાર પહ ચી ય એવી વાત એણે રસ ૂવક જણાવી. પચાસ ટકા
સફળતાની વાત ઉપરથી કેટલાક આશાવાદ અને વ ુ ઉ સાહ ુસાફરો
ને ું ટકા સફળતાની વાત કરવા લા યા. એક મા પાસપટ ુ જ વરોધ
કરતો ર ો. એણે એક વચલો ઉપાય પણ જણા યો. એ માણે ુસાફરો
સાવધાની ૂવક ધીમે ધીમે ુલ ઉપર થઈને જ ચાલીને સામે પાર ય, અને
યારબાદ એવી ખાલી ગાડ ને એનો ાઇવર સાવ ધીમી ગ તથી સામે પાર
લઈ આવે. એમાં અક માત ટાળ શકાય તેમ હ ું. પર ુ કલન ો ટર અને

ે ોએ એ ો ો ો ો ો ો ે ે
તેના માણસોએ એનો હુ રયો બોલા યો. મ કર કરતો હોય તેમ કનલે
ૂ ું:
‘તને ડર લાગે છે ?’
‘ના . અહ ડરવાનો સવાલ નથી. અહ થી વહેલા જવાની સૌથી
વ ુ ઉતાવળ મને તથા મારા મા લકને છે . હુ એક ે ચમેન છુ . મદાનગીમાં
તમે અમે રકનો કરતાં અમે ે ચમેનો જરાય પાછળ નથી, સમ યા. અહ
સવાલ મદાનગીનો નથી. એ ું સો ટકા જોખમ લેવાની હુ જ ર જોતો
નથી.’
બધી ચચાને સમેટ ને ાઇવરે ુસાફરોને મોટેથી ૂચના આપી કે સૌ
પોતપોતાના ડ બામાં બેસી ય. પાસપટ ુ માટે પણ ડ બામાં ચડવા
સવાય છૂટકો ન હતો.
સૌ ુસાફરો પોતપોતાના ડ બામાં ચડ ગયા. ાઇવરે હ સલ
વગાડ . ગાડ ને પાછળની દશામાં ધી ચલાવવા માંડ . એકાદ માઈલ
ગયા બાદ ગાડ ઊભી રાખી બી હ સલ સાથે ગાડ એ આગળ
દોડવાની શ આત કર . ધીમેધીમે ઝડપ વધવા લાગી. ુલની ન ક
આવતાં ુધી તો ગાડ તીરની ઝડપે દોડતી થઈ ગઈ. સો માઈલ જેટલી
એની ઝડપ થઈ હશે. એનાં પૈડા ણે પાટાથી અ ધર રહ ને ઊડવા
લા યાં. સેકડના વીસ ધ ને હસાબે પી ટન ૂમતો ર ો અને એ જન
સમેત ગાડ ને આગળ ખચતો ર ો. ુલ ઉપર થઈને ગાડ ારે પસાર
થઈ ગઈ, તેનો ુસાફરોને યાલ ુ ધાં આ યો નહ . આ ઝડપને
અટકાવીને ગાડ ને ન કના ટેશને ઊભી રાખવા ું શ ન હ ું. ટેશનથી
પાંચ માઈલ આગળ જઈને એ ઊભી રહ . યાંથી એને ધીમેધીમે ધી
દશામાં ચલાવીને ટેશને લાવી થોભાવવામાં આવી.
ગાડ ું વજન તથા તેની ઝડપનો બેવડો માર નબળો ુલ ઝ લી શકે
તેમ ન હ ું. ગાડ નો છે લો ડ બો એ ઝડપ સાથે ુલની સામી બાજુ એ
પહ યો. એ સાથે આખો ુલ કડાકા સાથે પ ાના મહેલની જેમ નદ ના
જોરદાર વાહમાં ૂટ પ ો.
 ૨૮
વફળ
મેડ સીન બૉ નદ ના નબળા ુલની ું દશા થઈ હશે તેની ચતા કયા
વના ફોગ વગેરેને લઈ જતી ગાડ નો ાઇવર એને ૂવમાં હકારતો જ
ર ો. સાંજ ુધીમાં ફોટ સાઉ ડસ તથા શેઈનની ઘાટ વટાવીને ગાડ વ ુ
આગળ ઈવા સની ઘાટ ુધી પહ ચી ગઈ. અહ નો આ રેલમાગ દ રયાની
સપાટ થી આઠ હ ર એકા ં ટ, એટલે કે દોઢ માઈલની ચાઈએ
હતો. ઈવા સની ઘાટ રેલમાગ ું સૌથી ું થાન હ ું. અહ થી હવે ૂવ
તરફના ઢાળે ધીમે ધીમે રેલમાગ નીચે ઊતરવાનો હતો. થોડા સમયમાં
સપાટ દેશ શ થયા બાદ ૂવમાં છે ક ુ યૉક ુધી એવો સમથળ માગ
જ હતો.
ઈવા સ ઘાટ ના અંતે આવેલા ટેશનેથી રેલમાગનો એક ફાટો
દ ણમાં સીધો ડે વર શહેર તરફ જતો હતો. કોલોરાડો રા ય ું એ
પાટનગર હ ું. શ માં એ ું ખાસ મહ વ ન હ ું, પર ુ એ વ તારમાં
સોનાચાંદ જેવી કમતી ધા ુઓની ખાણ મળ આવતાં એની વ તી વધીને
૫૦ હ ર જેટલી થઈ હતી.
સાન ા સ કોથી શ થયેલી આ રેલગાડ એ ણ રાત અને ણ
દવસની સફર કર ને અહ ુધીમાં એક હ ર ણસો યાંસી માઈલનો
પંથ કા યો હતો. ુ યૉક પહ ચવા માટે હ ચાર દવસ થાય તેમ હ ું.
શી દવસમાં ૃ વીની દ ણા કરવાના ટાઈમટેબલ માણે ફોગ સમય
અને દોડ બંનેમાં સાથે જ હતા. રા ી દર મયાન કે પ વો બાશ ટેશન
વટાવીને ગાડ લૉજ પોલ નદ ને સમાંતરે ૂવ તરફ દોડતી રહ . અમે રકાના
પ મ મ યમાં આવેલા વાયો મગ તથા કોલોરાડો રા યો એ નદ થી જુ દા
પડે છે . બંને રા યોની હદે આગળ વધીને ગાડ રા ે ૧૧ વા યે સેજ વક
ટેશન પાસે ને ા કા રા યમાં વેશી. એ રા યની મ યમાં થઈને વહેતી
લેટ નદ ને કાઠે વસેલા જુ સબગ શહેરમાં દાખલ થઈ.
ુ નયન પે સ ફક રેલરોડ તર કે ઓળખાતા આ રેલમાગ ું ઉ ઘાટન
૨૩મી ઑ ટોબર, ૧૮૬૭ના રોજે એના ુ ય ઇજનેર જનરલ ડોજે ક ુ
હ ું. રેલવે કપનીના ઉપ ુખ થોમસ ડુરા તથા અ ય આમં ત મહેમાનો
બે શ તશાળ એ જનો જોડેલી નવ ડ બાની ખાસ ગાડ માં
ઉ ઘાટન વ ધમાં ભાગ લેવા અહ પધાયા હતા. આ રેલમાગ સંબંધી
સમાચારોને ગટ કર ું ખાસ સામા યક ‘રેલવે પાયો નયર’ ું પહે ું કાશન
ડ બામાં જ ગોઠવામાં આવેલા ટગ ેસમાં છપા ું હ ું. ઉદઘાટન બાદ
એ ઐ તહા સક સંગને રગારગ બનાવવા, આ વ તારના ૂળ નવાસી

ે ઇ ો ી ો ો ી ો ઓ ે ી
રેડઇ ડયનોની સાયો સ તથા પોનીઝ ટોળ ઓ વ ચેના ુ ની તકૃ ત
રજૂ કરવામાં આવી હતી. સમ કાય મને મહેમાનોએ તાળ ઓના
ગડગડાટથી વધાવી લીધો હતો. ઉ ઘાટન બાદ ઉ ચ પદા ધકાર ઓ અને
ુભે છકોએ પોતાના વ ત યોમાં આ રેલમાગનાં અને સાથે આ દેશના
ઊજળા ભા વની ુભે છા પાઠવી હતી. અહ ની મ ૂ મમાં અનેક નગરો
વસવાની સાથે આ થક ગ તની અપે ા ય ત કરવામાં આવી હતી.
ઐ તહા સક બની ગયેલાં આવાં થળોને પાછળ છોડતી ગાડ
રા ી દર મયાન ૂવમાં દોડતી જ રહ . આરામદાયક સીટ કમ શૈયામાં
ુસાફરોએ રા ી વતાવી. સવારે આઠ વાગે ફોટ મેકફસન ટેશને ગાડ
ઊભી કર . ને ા કા રા યના છે ક ૂવ છે ડે આવે ું ઓમાહા અહ થી
હ ણસો સ ાવન માઈલ દૂર હ ું. અહ ની ુ ય ગણી શકાય તેવી
લેટ નદ તથા તેની એક શાખાના વળાંકો માણે વળાંક લેતી ગાડ એ
બંને નદ ઓનાં સંગમ થળે વસેલા નોથ લેઈટ ટેશને થોભી. આ બંને
નદ ઓનાં પાણી દ ણમાં આગળ જઈ અમે રકાની સૌથી મોટ નદ
મઝુર માં ઠલવાય છે . અનેક રા યોમાં થઈને દ ણમાં વહેતી મઝુર
આખરે મ સ સપી તર કે મે સકોના અખાતને મળે છે .
શાંત મહાસાગરની ુસાફર દર મયાન ફોગે ૃ વીના ૂવાધ અને
પ માધને વહચી ૧૮૦° ડ ી રેખાંશની રેખા પાર કર હતી. સૌથી ૂવમાં
વ ુ આગળ વધતાં આ નોથ લેઈટ ટેશને તેમણે ૧૦૧ અંશ રેખાંશ પસાર
ક ુ. ફોગ, ફ સ અને ઔડા પ ાની રમતમાં ત લીન હતાં. અવારનવાર
ણે તતાં હતાં, તો હારતાં પણ હતાં. એ કારણે કોઈ કટાળ ું ન હ ું.
એવી એક બા માં ફોગ તવાની અણી ઉપર હતા, તે જ વખતે
પાછળથી એક ભારેખમ અવાજ આ યો.
‘હુ તો આવી રમતમાં અસલી હ રા જ દાવ પર લગાવવા ું પસંદ
ક .’ ણેયએ ચમક ને અવાજની દશામાં જો ું. સાન ા સ કોની
મો ટગોમર ટમાં ફોગ અને ફ સ સાથે અ ુ ચત વતન કરનાર એ કનલ
ો ટર હતો. બંને ત પધ ઓએ એકબી ને ઓળખી લીધા.
‘અરે, ું અહ છે ? નાની નાની રકમ દાવમાં લગાવનારો અં ેજ!!’
લડાયક મ જમાં હોય તે ર તે કનલે ુ છકારભાવ દ શત કય .
‘એમ યારે, અસલી હ રાના દાવ સાથે જ રમવા ું ું પસંદ કરે છે
એમ જ ને!’ શાં તથી ચાલી રહેલી પોતાની રમતમાં આ ર તના અન ધકૃ ત
વ ેપ સામે ફોગે નારાજગી ય ત કર .
‘હા, હા કેમ નહ . એ જ સાચી રમત છે . તને તો એવી રમતની
ગતાગમ નહ જ હોય. હુ તને બતાવીશ.’ ફોગની માનહા ન કરવાના
હે ુથી કનલ બેફામપણે બોલતો હતો.

‘એ ં ી ી ે ો ી ે ી
 ‘એ ું માનવાની જ ર નથી. દરેક ય ત પોતાની ર તે રમત રમી
શકે છે .’ ફોગને આ અથ હન વવાદમાં રસ ન હતો. વાતને ટાળવા તેણે
હળવાશથી જવાબ આ યો.
‘ હવે. ું ું સમજે આ રમતમાં. હોન ુલની ઓલાદ?’
ફોગને ઉ કેરવા માટે કનલે સીધી લાત મારવાની જ બાક રાખી.
અં ેજ સ ૃહ થો માટે એ એક અપમાનજનક શ દ યોગ હતો.
ફોગ હવે વ ુ અપમાન સહન કર શકે તેમ ન હ ું. તે પોતાની બેઠક ઉપર
ઊભા થઈ ગયા.તેઓ બંને વ ચેના સંભ વત ુ ની ક પના મા થી
ઔડા ૂ ઊઠ . પ ા જેવા ઋ કનલ સામેથી ફોગને ખસેડવા તેનો હાથ
પકડ ને ખચવા લાગી. ન કમાં જ ઊભેલો પાસપટ ુ આ ઉ ડ
અમે રકનને તર કારથી જોઈ ર ો. પોતાની શાર રક તાકાતમાં એને
ૂરે ૂરો ભરોસો હતો. પોતાના મા લક ું આ ર તે અપમાન કરનાર
અમે રકનને તે માફ કરવા તૈયાર ન હતો. એના ઉપર છલાંગ લગાવીને
હુ મલો કરવાની અણી ઉપર હતો યાં જ ડટે ટવ ફ સ વચમાં પ ો.
એણે હાથ ચો કર પાસપટ ુને અટકા યો. કનલ તરફ નજર ુમાવીને
એણે બરાડો પા ો.
‘નાલાયક, જવાબ તો મારે તને આપવાનો છે . ત ઉગામેલો ુ ો
મારા માથા ઉપર ઠોકાયો હતો. એનો બદલો મારે વાળવાનો છે .’ પોતાના
દેશવાસીઓ માટે વપરાયેલા અપમાનજનક શ દોથી ફ સને પણ ુ સો
ચ ો હતો.
‘ ફ સ મહાશય’, ‘ ફ સનો લડાયક જુ સો જોઈને તરત જ ફોગ
બોલી ઊ ા, ‘માફ કરશો, પણ સાન ા સ કોના મો ટગોમર ટમાં
તમારા માથા ઉપર થયેલો હાર હક કતમાં મારા માટે હતો. એ મા
પહેલીવાર ું અપમાન હ ું. અહ મારે કોઈ ઝઘડો વહોરવો ન હતો તેથી
વાતને વાળવા મ યાસ કય . પર ુ લાગે છે કે હવે એ પોતાને માટે
આફતને આમં ી ર ો છે . એનો યો ય જવાબ તો મારે જ એને આપવાનો
હોય.’
‘બોલ, ાં અને ારે તારે મારો જવાબ માંગવો છે ? એ માટે ું
હ થયાર પણ તાર પસંદગી ું.’
બે યો ાઓ વ ચેના સશ માટે ું આ ુ ું આહ્ વાન હ ું.
એ ુ નો અંત બેમાંથી એક સં ૂણ ર તે ધરાશાયી થાય તેમાં જ
આવવાનો હતો. આ સંભ વત પ રણામ પોતાને માટે ચતા ઉપરના મોત
કરતાં વ ુ ખરાબ હોવાનો ઔડાને યાલ આ યો. ફોગને કઈ ર તે આ
હોળ માં કૂ દકો મારતાં અટકાવો, તે એને માટે થઈ પ ો. ફ સ અને
પાસપટ ુ પણ બંને યો ાઓના શા દક હારોની ગરમી અ ુભવી ર ા.
ફોગને યાંથી દૂર ખસેડવા ણેય ય ન કરવા લા યા. પર ુ હવે ફોગ
ે ી ી ે ો ં ો ે
પેલાની ૃ તાથી બરાબરના ુ સે ભરાયા હતા. પોતાનાં માણસોને ઠડ
મ મતાથી દૂર હડસે યાં. તરત જ ડ બાની બહાર નીકળ લૅટકૉમ ઉપર
આવી ગયા. મ ઉપર વજય મત ફરકાવતો કનલ પણ બહાર નીક ો.
પોતાના મ ઉપર ઉ કેરાટ કે ઉચાટનો ભાવ લા યા વના ફોગે પોતાના
ત પધ ને જણા ું:
‘જુ ઓ મહાશય, હુ અહ અમે રકા તમાર કે કોઈની પણ સાથે
લડવા આ યો નથી. છતાં તમને શોખ છે તો તે માટે પણ હુ ૂરે ૂર ર તે
તૈયાર છુ . પર ુ અ યારે વહેલામાં વહેલી તકે લૅ ડ પહ ચવાની મને
તાક દ છે . એમાં થોડો પણ વલંબ થાય તો મને ભારે ુકસાન થાય તેમ
છે .’ ફોગે વનંતી કર જોઈ. કનલ પલળે તેમ ન હ ું. તે પોતાની આ ૂર
તાકાત બતાવવાનો મોકો જવા દેવા માગતો ન હતો.
‘તે હશે, પર ુ તેની સાથે મને ું લાગેવળગે?’
‘માર ુ કેલી અંગેનો મારો ુલાસો સાંભળ લે.’ ફોગે હળવા
શ દોમાં રજૂ આત કર . ‘સાન ા સ કોમાં વના કારણ ત મા અપમાન
ક ુ, યારે જ મ ન ક ુ હ ું કે લૅ ડ ું મા તાક દ ું કામ પતાવીને છ
માસમાં જ હુ અહ પાછો આવીશ અને ત કરેલા અપમાનનો બદલો
વાળ શ.’
‘ખરેખર.’ ફોગની મ ક ઉડાવતો હોય તે ર તે કનલે ફોગનો
ઉપાલંભ કય . એને ગણકાયા વના જ ફોગે પેલાને સખત શ દોમાં
જણા ું.
‘છ માસ પછ ની કોઈ પણ તાર ખ અને થળ તમે ન કર લો.
તે સમયે અને થળે હુ હાજર થઈશ.’
‘છ માસ પછ ની તાર ખ? દશ વષ પછ ની તાર ખ ન થાય
તોપણ ું વાંધો છે ?’
‘મ તમને છ માસ ું જણા ું છે . એમાં દસ વષની વાત ાં
આવી?’ ફોગને લા ું કે આ માણસ માને તેમ ન હ ું.
‘આ તો તાર બહાનાંબા છે . ુ કર ું હોય તો અ યારે જ
અને અહ જ. નહ તો કદ નહ .’
‘ ું અ યારે ાં જઈ ર ો છે ? ુ યૉક?’
‘હુ શકાગો કે ુ યૉક, એનાથી તને ું ફરક પડે છે .’
‘તારે તો મારો જવાબ જ માંગવાનો છે ને? લમ ક નામના ટેશન
અંગે ત કઈ સાંભ ું છે .’
‘ના .’

‘ ે ં ે ે ં ે
 ‘હવે પછ આવ ું ટેશન લમ ક છે . ગાડ યાં દશ મ નટ માટે
થોભવાની છે . એટલા સમયમાં તો રવૉ વરમાંથી અનેક ગોળ ઓ છૂટ
શકે છે .’
‘જેવી તાર મર . આવતા ટેશને આપણે મળ ું.’
‘આશા રા ું છુ કે ું યાં હાજર થશે.’ જતાં પહેલાં આવો કડવો
ટોણો મારવા ું કનલ ૂ યો નહ .
કાઈ બ ું જ ન હોય તેવી વ થતાથી કનલે પોતાની બેઠક લીધી.
ઔડાના મ ઉપરથી ૂર ઊડ ગ ું હ ું. ફોગે તેને આ ાસન આ ું.
જણા ું કે ભસતા કૂ તરા કરડ શકતા નથી. પોતાની જરા પણ ચતા નહ
કરવા જણા ું. હવે પછ આવતા લમ ક ટેશને થવા ું હ ું. તેની
એણે તૈયાર કરવા માંડ . ફ સને પોતાના સેક ડ એટલે કે સહાયક તર કે
હાજર રહેવા વનંતી કર . ક મ શ દર મયાન સામો પ નયમ માણે
વતન કરતો હતો કે નહ , તેના ઉપર યાન રાખવા માટે બંને જણા
પોતપોતાના સેક ડની નમ ૂક કરતા હોય છે . ફોગને બચાવવામાં
ડટે ટવને રસ હતો. પોતાના આરોપીને સાંગોપાંગ અને સાજોનરવો
લૅ ડ લઈ જવાની ૂન હ ઊતર ન હતી. તેણે હા પાડ . ફોગે તરત
જ રમતમાં યાન આ ું.
બપોરે ૧૧ વા યે એ જનના ાઇવરે લાંબી હ સલ વગાડ .
લમ ક ટેશન હવે ન કમાં હોવાની એ ૂવ ૂચના હતી. માટે ફોગ
તરત જ ટેશનના લૅટફૉમ ઉપર આવી ગયા. ફ સે તો ફોગની સાથે જ
રહેવા ું હ ું. પોતાના મા લકે થોડ જ મ નટોમાં મોતનો ુકાબલો કરવાનો
હોવાના વચાર મા થી પાસપટ ુ અવાક્ બની ગયો હતો. ઔડા માટે આ
એની બી અ પર ા બને તેમ હ ું. ફોગને કાઈ થાય તો, તેના વનાની
પોતાની જદગીની એ ક પના કર શકે તેમ ન હ ું. પોતાની બેઠકમાં જ
ઢગલો થઈને ફસાઈ રહ .
બાજુ ના ડ બાનો દરવાજો ખોલીને કનલ પણ પોતાના સેક ડ સાથે
આવી ગયો. બંને ત ઓ હ તો પોતાને માટે અ ુકૂળ થાન ન
કરે, તે જ વખતે ડ બામાંનો કડ ટર બહાર આ યો. મોટા અવાજે
હેરાત કરવા લા યો:
‘ ુસાફરોને વનંતી કરવાની કે ગાડ અ યારે જ ઊપડે છે . માટે સૌ
ડ બામાં પોતા ું થાન લઈ લો.’
‘અરે, પણ અહ નો વરામ તો દશ મ નટનો છે . હ તો એક
મ નટ પણ થઈ નથી. સમય પહેલાં ગાડ ઉપાડ શકાય નહ .’ આ ગાડ ને
વ ુ થોભાવવામાં એક મા કનલને જ રસ હતો. તેણે ચા અવાજે
દલીલબા શ કર .

ો ી ે એ
 ના . ગાડ અહ મોડ આવી છે . એ સમય સરભર કરવા
અહ થી વહેલા નીકળ ું જ ર છે .’
‘પર ુ મારે તો આ માણસ સાથે ખેલવા ું છે . એ માટે અમે આ
થળ પસંદ ક ુ છે .’
‘હુ દલગીર છુ , મહાશય! ગાડ હમણાં જ ઊપડશે. ગાડ ઊપડવા
માટેનો ઘંટ વાગી ર ો છે . તમે બેસી વ લીઝ.’
હળવા આંચકા સાથે ગાડ ચા ુ થઈ. કચવાતા મને બંને પધકો
ડ બામાં ચ ા. આ માં પોતે જ વજયી બનવાનો હતો એવો કનલને
આ મ વ ાસ હતો. એમાં વ ન આવતાં એ ુ સે ભરાયો. એને ઠડો
પાડવા કડ ટરે એને વક પ બતા યો.
‘મહાશય, હુ દલગીર છુ કે લૅટફૉમ ઉપર ખેલવાની તમને તક
મળ શક નહ . પર ુ એ કામ તો તમે ચા ુ ગાડ એ પણ કર શકો છો.’
‘મને તો વાંધો નથી, પર ુ આ માણસને એમાં અગવડ લાગે છે .’
ફોગ તરફ જોઈને કનલે જવાબ આ યો.
‘મને તકલીફ થશે એ ું મ ક ું નથી. મને તો ગમે યાં ફાવશે. મારા
નામે ું બહાનાં બનાવે તે ઠ ક નથી.’
અ ધકાર તરત જ બંને ત પધ ઓ તથા તેના સહાયકોને
કો રડોરમાં થઈને છે ક છે લા ડ બામાં દોર ગયો. એમાં બહુ જ થોડા
ુસાફરો હતા. કડ ટરે તેઓને સંબોધીને જણા ું: ‘ભાઈઓ, બે
ત પધ ઓ પોતાનાં માન અને ગૌરવની ર ા માટે ુ કરવા ઇ છે
છે . એ બંનેને એ માટે મોકળાશ મળ રહે તે માટે થોડો સમય બાજુ ના
ડ બામાં ખસી જવા આપ સૌને માર ન વનંતી છે .’
લડાયક મગજના બે માથાફરેલ માણસો ુ કરતા હોય તે
જોવા ું તો સૌને ગમે. પર ુ એ દર મયાન વછૂટતી ગોળ ઉપર એ બેનાં જ
સરનામાં લખાયાં હોય એ ું થોડુ બને? એની ઝપટમાં આવવાની દરેકને
બીક હતી. એ ૂની તમાશો જોવાને બદલે શર સલામત રાખવા ું જ
સૌએ પસંદ ક ુ. ધીમે ધીમે સૌ બાજુ ના ડ બામાં ખસી ગયા.
માથાભારે અમે રકન અને સૌજ યશીલ લશ જે ટલમેન વ ચેના
ુ માટે મેદાન હવે મોક ં ુ બ ું. બંનેએ છ છ ગોળ ભરેલી. બ બે
પ તોલ પોતાની પાસે રાખી. એકબી સામે ૂર કયાં કરતાં બંને
ત પધ ઓ એમને માટે અખાડો બનેલા ખાલી ડ બામાં વે યા.
એ જનની હ સલ થાય, યારે એકબી ઉપર હાર કરવાની સમજૂ તી
થઈ. બંનેને એકલા અંદર રહેવા દઈ બંનેના સેકડોએ દરવાજો આડો કય .
નો આ ખેલ વ ુમાં વ ુ બે મ નટોમાં જ ૂરો થવાનો હતો. યારબાદ
બંનેના મદદનીશોએ અંદર આવીને બેમાંથી જેને ગોળ વાગી હોય અને
ો ો ે ો ો ે ી ી ી એ
ઘાયલ થયો હોય કે ૃ ુ પા યો હોય તેની યવ થા કરવાની હતી. એવા
ખતરનાક અને અ ન ત પ રણામની ક પના કર ને આ મદદનીશો ચા
વે બહાર તી ા કરવા લા યા.
સાવ સરળ જણાતી આ ક મકશ ું પ રણામ ક પના બહાર ું,
વર ું રહેવા ું હ ું. ફોગને જો કાઈ થ ું તો ફ સની બધી જ મહેનત
નરથક થાય તેમ હ ું. એવી થ ત ઔડા માટે ભારે અનથકાર બને તેમ
હ ું. હદુ તાન છો ા પછ ની એની દુ નયા મા અને મા ફોગમાં જ
કે ત થઈ હતી. ડ બામાંથી ારે ભડાકો થાય અને બેમાંથી એકની લાશ
ઢળ પડે તેની અં તમ પળો ગણાઈ રહ . લૅટફૉમ ઉપરથી ગાડ ઊપડે
તેની હ સલની સૌ રાહ જોવા લા યાં. બરાબર એ જ વખતે ટેશનની
બહારથી આ દવાસી ટોળાંએ ગાડ ઉપર હુ મલો કય હોય, તેવી
ચ ચયાર તથા કોલાહલ સંભળાવા લા યો. હુ મલાખોરો ગાડ નો કબજો
લેવા આવી ર ા હોવાની મા હતી સૌને મળ ગઈ. એકબી તરફ
પ તોલ તાક રહેલા બંને ત પધ ઓને પણ બહારના ધાતક હુ મલાનો
યાલ આવી ગયો. એમનો સામનો કરવામાં વલંબ થાય તો ગાડ માંનો
એક પણ ુસાફર વતો નહ રહે એવી ગંભીર થ ત હતી. બંનેએ
શાણપણ બતા ું. તા કા લક હ થયાર યાન કર ને સ હયારા દુ મનનો
સામનો કરવા બંને બહાર નીક ા.
આ વ તારમાં રહેતા સાયો રેડ ઇ ડયનોનો આ કાઈ પહેલો
હુ મલો ન હતો. અગાઉ પણ એમના તરફથી ઘણી વાર હુ મલા થયા હતા.
મોટાભાગના ુસાફરો આવા યાસોથી વાકેફ હતા. વર ણ માટે એ
લોકોને બંદૂક જેવાં હ થયારો રાખવા ું જ ર લાગ ું. ચાલતી ગાડ
ૂંટવાની હોય તો ગાડ ને સમાંતર તેઓ ઘોડા દોડાવતા, અને તક મળતાં
રે લગ પકડ ને ડ બામાં કૂ દકો મારતા. એ જ ર તે એ જનનો કબજો લઈ
ગાડ ને ઊભી રાખવા ાઇવરને ફરજ પાડતા. ગાડ ઊભી રહેતાં જ બહાર
રહેલા તમામ હુ મલાખોરો ડ બામાં દાખલ થઈ બંદૂકની અણીએ બ ું જ
ૂંટ લેતા.
આ વખતે ટેશનમાં ઊભેલી ગાડ ઊપડવાની તૈયાર માં હતી યારે
જ હુ મલો થયો. ૂમા ૂમ થતાં તરત જ ુસાફરોએ પોતાનાં હ થયારો
સાબદા કયા. ગાડ ઊપડવાની ૂચના કડ ટરોએ આપી હોવાથી બધા જ
ુસાફરો ડ બામાં જ હતા. તેમણે તરત જ મોરચાબંધી કર લીધી.
ૂંટારાઓને સામો જવાબ આપવાની શ આત કર . એમના તરફથી વળતા
ગોળ બારની ૂંટારાઓએ અપે ા રાખી ન હતી. એ દર મયાન એ જનના
ાઇવરે એ જન ચા ુ કરવા દડો ુમા યો. ગાડ ચા ુ પણ થઈ અને ધીમે
ધીમે ગ ત પકડવા લાગી. આ જોઈને બે હુ મલાખોરો એ જનમાં ચડ ગયા
અને બંદૂકના કૂ દા માર ાઇવર તથા કોલમેનને સખત ર તે ઘાયલ કયા.
બંને બેભાન બનીને એ જનમાં જ પ ા. ચા ુ થયેલી ગાડ ને ઊભી
ે ો ોએ ો ો ો ી ે ે ે ે
રાખવા માટે હુ મલાખોરોએ વરાળ છોડવાનો દડો નીચે લેવાને બદલે
જોરથી ચે ચઢાવી દ ધો. થોકબંધ વરાળ છૂટ છતાં ગાડ થોભવાને
બદલે ઝડપથી દોડવા લાગી.
ંટૂ ારાઓને તો એને કારણે કાઈ ુમાવવા ું હ ું નહ . બંને પ ે
ચાલી રહેલા ગોળ બાર વ ચે પણ ુસાફરોનો માલસામાન તથા મોટ બૅગો
તેમણે બહાર ફકવા માંડ . ુસાફરોની ગોળ ઓથી બે ડઝન ૂંટારાઓ
ડ બામાં તેમજ બહાર ફગોળાઈને માયા ગયા. ઘણા ુસાફરો પણ ઘવાયા.
પોતાની બેઠકોમાં આડા પડ ને તેઓ કણસી ર ા. ફોગ અને કનલ
એકબી સામે વાપરવા માટેની ગોળ ઓ હુ મલાખોરો સામે વાપરવા
લા યા. ુ માટે મોકળાશ કર આપવા સાથે ગયેલો કડ ટર એમની
સાથે જ હતો. ગોળ થી એને પણ ઈ થઈ, છતાં ભાનમાં હતો. કનલ
ો ટર ગંભીર ર તે ઘવાયો હતો. ઘવાયેલા કડ ટરને યાલ હતો કે
ઝડપથી આગળ દોડ રહેલી ગાડ ને આગળના ફોટ કન ટેશને રોક
શકાય તો હ પણ બહારથી મદદ મળ શકે તેમ હ ું. એ ટેશને
રેલમાગના ર ણ માટે સો સૈ નકોની એક ટુકડ રાખવામાં આવતી હતી.
ગાડ યાં જો ઊભી નહ રહે,તો હુ મલાખોરો ભારે ખાનાખરાબી કરે તેમ
હ ું. કડ ટર પોતે ઘવાયો હતો એટલે એ જન ુધી પહ ચી શકે તેમ ન
હ ું. તેણે ફોગને વાત કર . ફોગ તરત જ તૈયાર થયા. આગળના ડ બામાં
જવાની શ આત કર , યાં જ પાસપટ ુએ તેમને અટકા યા. પોતે એ કામ
વ ુ સાર ર તે કર શકશે, એમ જણાવી તેણે કો રડોરમાં આગળ દોડવા
માં ું.
એ જનની સાવ ન કનો ડ બો કેરેજ વાન હતો. તેમાં થઈને
એ જન ુધી સીધા જઈ શકાય તેવો કો રડોર ન હતો. છે ક એ જન ુધી
પહ ચવામાં ઘણો સમય લાગે તેમ હ ું. એ દર મયાન ગાડ ફોટ કન
ટેશનની આગળ નીકળ ય તો આ કસરતનો કોઈ અથ ન રહે તેમ
હ ું. ણભર એ ૂંઝાયો. આખરે ઉપાય મ ો. સૌથી આગળની પેસે જર
કારના છે ડા ુધી કો રડોર મારફતે જઈ એ ું બાર ં ઉઘા ું. આગલા
કેરેજવાન સાથે જોડતી કડ ને એ સહેલાઈથી છોડ શકે તેમ હ ું.
થોડ મથામણ કરવી પડ , પર ુ એ જન સાથેના એ આગલા
ડ બાથી પાછળના તમામ ડ બાઓને છૂટા કરવામાં એ સફળ થયો.
પાછળ ું ભારણ એકદમ છૂટુ થતાં, એ જન ફ ત એક જ ડ બાને લઈને
તીરની જેમ સડસડાટ આગળ ધસવા લા ું. પાછળના ડ બાઓ પણ
થોડો સમય દોડતા ર ા. પર ુ એ જન વનાના એ ડ બા ઝાઝા આગળ
જઈ શકે તેમ ન હ ું. પોતાના જ ભારને કારણે ધીમા પડ ને આખરે ફોટ
કન ટેશનથી મા સો ટના અંતરે ઊભા રહ ગયા.
ડ બાઓમાંથી હ પણ ગોળ બારોના અવાજો આવતા હતા.
સૈ નક ગે રસનના કમાંડરને યાલ આવી ગયો કે ગાડ ઉપર હુ મલો થયો
ો ૈ ોએ ે ે ી ી ી ી ો ો
હતો. સૈ નકોએ તરત જ ગાડ ને ઘેર લીધી. ગાડ ધીમી પડ હોવાનો
યાલ આવતાં હુ મલાખોરો ડ બામાંથી કૂ દ કૂ દ ને ભાગવા માં ા. ગાડ
ઊભી રહ યાં ુધીમાં તો બાક બચેલા બધા જ હુ મલાખોરો ડ બામાંથી
કૂ દ ને દ ણમાં ભાગી ગયા.
બરફના અફાટ રણમાં એમની પાછળ સૈ નકોને દોડાવવા ું
છાવણીના કમા ડરને જ ર ન લા ું. સૈ નકોએ ગાડ નો કબજો લઈ
ુસાફરોમાં યવ થા થાપી. ુસાફરોની ગણતર કરવામાં આવી. એમાં
ણ ુસાફરો ુમ થયા હોવા ું જણા ું. એ ુમ થયેલા ુસાફરોમાં ફોગનો
નોકર પાસપટ ુ પણ હતો.
 ૨૯
અપ તોની ુ ત
સાયે સ તના રેડ ઇ ડયનોનો હુ મલો તો ન ફળ બનાવી
શકાયો, પર ુ ભાગતી વખતે એ લોકો જે ણ ુસાફરો ું અપહરણ કર
ગયા હતા. તેમને છોડાવવા ું કામ ુ કેલ હ ું. પાસપટ ુ એમાંનો એક
હતો. એ લોકો વતા હશે કે નહ તે પણ કોઈ કહ શકે તેમ ન હ ું.
અનેક ુસાફરોને ગોળ વાગી હતી. ગંભીર ઈ પામેલાઓને ફોટ
કન માં મળ શકે તેવી સારવાર આપવામાં આવી. એવા ુસાફરોમાં કનલ
ો ટર પણ હતો. હુ મલાખોરો સામે એ માણસ સામી છાતીએ ઝૂ યો
હતો. ઔડા અને ફોગ સલામત હતાં. ફ સને હળવી ઈ થઈ હતી,
પર ુ પાસપટ ુનો પ ો ન હતો. એને માટે અમંગળની ક પના કર ઔડા
આં ુ વહાવવા લાગી. ફોગે એને આ ાસન આપી વ થ કરવા યાસ
કય . પાસપટ ુને વતો પાછો લાવવા તે બ ું જ કર છૂટશે એવો
સ ધયારો આ યો. પોતે શ કરેલી ુસાફર દર મયાન આ નોકર ું
અપહરણ થ ું હ ું. તેની મદદે જવાની જવાબદાર બાબતમાં ફોગ પ
હતા. એના યેની ઔડાની લાગણી પણ ફોગ સમજતા હતા. ઔડા માટે
એ મા નોકર ન હતો, પર ુ વજન બની ગયો હતો. એ ું વન
જોખમમાં હ ું. ફોગ ું આ ાસન અને નધાર સાંભળ ને ઔડા માંડ માંડ
શાંત થઈ.
ફોગે ું હ ું કે ધીમી પડેલી આ ગાડ માંથી કૂ દ ને હુ મલાખોરો
દ ણમાં રપ લીકન ર વરને કાઠે દોડતા જોવામાં આ યા હતા. મેદાનમાં
બરફની ચાદર પથરાયેલી હતી. તેમાં એ લોકોનાં પગલાં તથા ઘામાંથી
વહેતા લોહ નાં પ નશાન દેખાતાં હતાં. એણે તરત જ નણય લીધો,
‘પાસપટ ુને વતો પાછો લાવવો હોય તો એક પળના પણ વલંબ વના
એ નશાનીઓને આધારે આગળ વધ ું જોઈએ.’ તરત જ આમ
ગેર સનના કમાંડરને ફોગે વનંતી કર , ‘મહાશય, હુ મલા દર મયાન
આપણા ણ ુસાફરો ુમ થયા છે . તેઓ હ પણ વતા હોય, તો
તેમને છોડાવવા કાઈક પગલાં ભરવા ું જ ર લાગે છે . એમને શોધવા તમે
સૈ નકોને મોકલવા ું વચારો છો?’
‘આ ઘણી જ ગંભીર બાબત છે . દ ણમાં ભાગેલા એ હુ મલાખોરો
કદાચ આકા સાસ ુધી પહ ચી ગયા હોય તેવી શ તા છે . એટલે દૂર
ુધી એમનો પીછો કરવામાં આ ટેશનને હુ રેઢુ ૂક શકુ નહ .’
પર ુ અહ ણ ુસાફરોની જદગીનો સવાલ છે .’

‘ ી એ ો ે
 ‘તમાર લાગણી હુ સમ શકુ છુ ,પર ુ એ ણ માણસો માટે
પચાસ માણસોનાં વન જોખમમાં ૂકવા ું મારે માટે શ નથી.’
‘તમે તેમ કરશો કે નહ તેની મને ખબર નથી.’ફોગે પોતાના
વભાવથી વ જઈ કડક અવાજે ઑ ફસરને જણા ું, ‘પર ુ એ ણ
માણસોને બચાવવાની તમાર ફરજ છે , તે હુ ં છુ .’
‘જુ ઓ મ ટર, માર ફરજ ું છે તે હુ સાર ર તે ં છુ .મને તે
શીખવવાની જ ર નથી.’
‘જેવી તમાર મર .’ ફોગે પોતાની લાચાર ય ત કર . વ ુમાં
પોતાનો નધાર મ મપણે જણા યો, ‘બાક એ ણેને બચાવવાની હુ માર
નૈ તક ફરજ સમજુ છુ . ગમે તે થાય, પર ુ એ ફરજ ું પાલન કર શ જ.
ભલે મારે એકલાએ જ ું પડે.’
ફોગની વાત સાંભળ ફ સને પણ ૂરાતન ચ ું. બો યો:
‘ મ ટર ફોગ, એ ણ બંધકોને છોડાવવા તમે એકલા જશો?’
‘હા . કોઈ સાથે ન આવે તો હુ એકલો જઈશ. પોતાના વના
જોખમે એ માણસે ગાડ થોભાવી હતી. એને લીધે જ આપણે સૌ
સલામત રહ શ ા છ એ. એને હુ મલાખોરોની દયા ઉપર છોડાય જ
નહ .’
‘તમે બહાદુર છો, પણ સામે અનેક શ ુઓ છે . તમે એકલા તેમનો
સામનો ન હ કર શકો.’
ફોગના અડગ સંક પથી કમાંડર નરમ પ ો. ‘હુ તમાર સાથે મારા
ીસ સૈ નકોને મોકલી શક શ.’
‘આભાર તમારો, કમાંડર. તમાર આ મદદથી એ ણે ુસાફરોને
આપણે છોડાવી શક ું, એમાં મને શંકા નથી.’
‘હુ પણ તમાર સાથે આવવા ું પસંદ કર શ.’ ફ સ પણ ફોગની
મદદમાં સાથે જવા તૈયાર થયો.
‘જુ ઓ મ. ફ સ, તમને યો ય લાગે તેમ તમે કર શકો છો. છતાં
હુ ઇ છુ છુ કે…’ તેના ખભા ઉપર હાથ ૂક ને ફોગે વનંતી કરતાં
જણા ું, ‘તમે અહ જ રહો. ઔડા એકલી એકલી ૂંઝાતી રહેશે. કોઈ
સંજોગોમાં મને કાઈ થાય તો તમે એને લૅ ડ પહ ચતી કરવામાં મદદ કર
શકશો. આપણા ણ સવાય અ ય કોઈને જ તે ઓળખતી નથી.’ તેની
આંખોમાં આંખ પરોવીને કરેલી વાતથી પળભર તો ફ સ ૂંચવાડામાં
પ ો. ફોગ અમે રકામાં જ ાંક અ ય થઈ જશે એવી શંકા ફર થી
મનમાં સળવળ ઊઠ . એને થ ું કે નોકરને શોધવાને બહાને અહ ના
અ ાત દેશમાં જતો ફોગ પાછો ન આ યો તો? બૅ ક ઑફ લૅ ડની
ં ો ી ે ો ે ંએ ે ં ે ે ં ે
 ંટૂ ના આરોપીને અહ ના અગોચર દેશમાં એકલા જવા દેવા ું કેટલે અંશે
વાજબી ગણાય? એક વાર તો ન ક ુ કે ફોગની વનંતીને ફગાવી દેવી.
પર ુ ફોગની સાથે ફર થી નજર મળતાં એનો ઢ ઇરાદો હવામાં ઓગળ
ગયો. ન તાથી બોલી જવા ું:
‘જેવી તમાર મર . હુ અહ રહ શ. ઔડાની ચતા કરશો નહ .’
ફોગે ઔડાના બંને હાથ પકડ ને હમત આપી. જણા ું કે પોતે એ
ણ માણસોને સા નરવા લઈને વહેલી તકે આવી જશે. ‘ઑપરેશન
પાસપટ ુ’ માટે નીકળતાં પહેલાં પાઉ ડની નોટો તથા સામાન ભરેલી બૅગ
ઔડાને સાચવવા આપી. દ ણમાં જતા પહેલાં સૈ નકોને ો સાહન
આપવા ફોગે તેમને સંબોધીને જણા ું:
‘ મ ો, અપ ત થયેલા ણેને આપણે વંત પાછા લાવી શક ું,
તો તે સંજોગોમાં પાંચ હ ર ડૉલરની રકમ તમને ઇનામ તર કે હુ
આપીશ.’
બપોરના ભોજન બાદનો આ સમય આમ તો આરામનો ગણાય.
છતાં થ તની ગંભીરતાને યાનમાં રાખી, ફોગ અને પેલા ીસ સૈ નકોએ
તરત જ નીકળવા ું પસંદ ક ુ. ઔડા એકલી જ ટેશનના વેઈ ટગ મમાં
ુરાયેલી રહ . ઘ આવવાની તો કોઈ શ તા જ ન હતી. ફોગની
ઉદારતા તથા હમતની તે મનોમન શંસા કરતી રહ . પોતાના નોકરની
જદગી માટે ફોગે પોતા ું નસીબ જ નહ , પોતાની અંગત સલામતીને પણ
જોખમમાં ૂક હતી. કોઈ ઉપકારભાવ સાથે નહ , પર ુ ફરજના ભાગ
સાથે એણે એ જવાબદાર વીકાર હતી.
ડટે ટવ ફ સના મનમાં રહે ું શંકા ું ૂત ફર થી ૂણવા લા ું.
હાથમાં આવી ગયેલા શકારને એ ર તે છટક જવા દેવાના નણય માટે હવે
એ પ તાવો કરવા લા યો. એવી ણક નબળાઈ માટે પોતાની ત ઉપર
ુ સો કર , ગાળો દેવા લા યો:
‘હુ ૂખ છુ . માર ૂખાઈ ું ફળ મને મળશે જ.’
એ ૂંટારો બંધકોને છોડાવવા ું બહા ું બનાવીને ર ચ ર થઈ ગયો
છે . કે ું છે મા મન? આરોપીએ લાગણી ભરેલા બે શ દો ક ા, અને
પોતે તેમાં તણાઈ ગયો. મ માર તને ગધેડો ુરવાર કય છે .’
આ કારના નકારા મક વચારોની વણઝાર એના મગજમાં વહેતી
જ રહ . માન સક ર તે એ લગભગ માંદો પડ ગયો. અ વ થ દશામાં
લૅટફૉમના એક છે ડાથી બી છે ડા ુધી આંટા મારવા લા યો. સમય
એને માટે ણે થ ગત બની ગયો. મનમાં ૂમર લઈ રહેલા વચારોને
કોઈક ય ત સમ બહાર કાઢ શકાય, તો મગજ કાઈક હળ ું થાય
એમ વચા ુ. અહ ઔડા સવાય બીજુ કોઈ એને ઓળખ ું ન હ ું. પર ુ
એ ં ો ો ં ો ો ો ોઔ
એમાં ભારોભાર જોખમ હ ું. પાસપટ ુ જો વફાદાર નોકર હતો, તો ઔડા
ફોગની ભ ત હતી. નોકરની જેમ જ એ ભકતાણીને પણ ફોગમાં આંધળો
વ ાસ હતો. એના તરફથી આવનારા વષમ યાઘાતનો વચાર આવતાં
જ એ ડર ગયો. ફોગને એકલાને જવા દઈને એણે ૂખાઈ તો કર જ
હતી, અને હવે ઔડાને વાત કરવામાં ૂખાઈ ઉપર મોર બેસાડવા જેવી
થ ત થાય એમ લા ું.
તો પછ કર ું ું? ફોગનો પીછો કરવા નીકળ ું? ું એ શ હ ું?
ફોગ અને સૈ નકો હુ મલાખોરોનો પીછો કરવા નીક ા, યારે અગાઉ પડેલા
બરફમાં તેઓનાં પગલાનાં નશાન પ હતાં. એને આધારે તેઓનો પીછો
કરવા ું ફોગ માટે શ હ ું. પર ુ યારબાદ થયેલી બરફવષામાં આગળનાં
અને પાછળનાં બધાં જ નશાન અ ય બ યાં હતાં. ુમ થયેલા આરોપીને
શોધવા જતાં પોતે જ ુમ થઈ ય તેવી થ ત હતી. માગ ૂલીને કોઈ
દુ મન ટોળ ના દેશમાં પહ ચી જવાની શ તા પણ હતી. પાસપટ ુને
છોડાવવા ફોગ અને ીસ સૈ નકો જઈ શ ા હતા. અ યા માગથી
પોતા ું અપહરણ થાય તો કોઈને ખબર પણ પડવાની ન હતી.
મનોમન અનેક વક પો એણે વચાર જોયા, પર ુ કોઈ પણ ઉપાય
સફળ થાય એવી શ તા દેખાઈ નહ . ફોગનો પીછો કરતાં રહેવા ું પોતા ું
હાલ ું સાહસ ન ફળ ગ ું હોવાની એને ખાતર થઈ. આરોપીની ધરપકડ
કર ને મોટુ ઇનામ પામવા ું દવા વ ું હવામાં ઓગળ ું લા ું. ઘડ ભર તો
થ ું કે પોતા ું અ ભયાન અહ થી જ છોડ ને વહેલી તકે ઘરભેગા થઈ
જ ું.
બપોર બાદ બે વા યાનો સમય થયો. બરફવષા ચા ુ હતી. એવા
સમયે ૂવ દશામાંથી રેલગાડ આવતી હોય તેવો હ સલનો અવાજ
સંભળાયો. ફલડલાઈટ સાથેનો એક કાળો ઓળો વરસતા બરફ ું
આવરણ ચીરતો ટેશનની ન ક આવતો દેખાયો. ટેશનની બહાર ઊભા
રહેલા ડ બામાં ગોઠવાયેલા સૌ ુસાફરોને આ ય થ ું. સમયપ કમાં એ
સમયે કોઈ રેલગાડ આવવાની ન ધ પણ ન હતી. ઓમાહાએ તાર કર ને
બીજુ એ જન મંગા ું હ ું. તેનો જવાબ આવી ગયો હતો. યાંથી મદદને
આવતાં ચારપાંચ કલાક નીકળે તેમ હ ું, પર ુ સૌના કુ ૂહલનો થોડા જ
સમયમાં અંત આ યો.
ટેશન બહાર ઊભેલા ડ બાઓવા ં ુ જ એ એ જન હ ું.
પાસપટ ુના યાસને કારણે ુસાફરોના ડ બાથી એ એ જન, તેની
સાથેના કેરેજવાન સાથે છૂટુ પડ ગ ું હ ું. હળ ું બની ગયે ું એ જન
તીરની ઝડપે દોડ ગ ું હ ું. એનો ાઇવર તથા મદદનીશને કૂ દા માર ને
હુ મલાખોરોએ બેભાન કયા હતા. ેક લગાવીને એ ભાગતા એ જનને
થોભાવી શકે એ ું કોઈ જ એમાં ન હ ું. બોઈલરમાં નવા કોલસા નાંખી
વરાળ ું ેસર ચા ુ રાખે તે ું પણ કોઈ ન હ ું. થોડા માઈલ દો ા પછ
ે ે એ ં ી ે ઊ ં ં ે
 ેસરના અભાવે એ જન ડા ુંડમ બનીને ઊ ું રહ ગ ું. સાવ વેરાન
દેશમાં એવી બરફવષામાં એની સારસંભાળ લેના કે અટકચા ં ુ કરનાર
પણ કોઈ ન હ ું. થોડા સમય બાદ ાઇવર અને મદદનીશને કળ વળતાં
ભાનમાં આ યાં, યારે ડ બાઓ વનાના પોતાના એ જનને જોઈને એમને
યાલ આવી ગયો. મદદનીશ તરત જ બોઈલમાં નવા કોલસા ૂરવા
માં ો. ધીમેધીમે વરાળ ું ેસર વધવા લા ું. પર ુ ાઇવર ધામાં હતો.
બાક ના ડ બાઓને લીધા વના જ ઓમાહા પહ ચી જ ું કે પાછળ રહ
ગયેલા ડ બાઓની ભાળ કાઢવા પાછા જ ું. થા નક રેડ ઇ ડયનોએ
ગાડ ઉપર હુ મલો કય હતો તેનો ાઇવરને યાલ હતો. પણ પોતા ું
એ જન એનાથી કેવી ર તે છૂટુ પ ું, તેનો એને યાલ ન હતો. પાછળ
રહ ગયેલા ડ બાઓમાં હુ મલાખોરોએ ૂંટફાટ કર હશે અને ભાગી છૂ ા
હશે, અને હવે યાં ૂનખરાબાનો માહોલ હશે એટલો યાલ જ ર
આ યો. ુસાફરોને કદાચ હવે જ મદદની ખાસ જ ર હશે, એમ વચાર
ાઇવરે એ જનને ર વસ ગયરમાં ૂક ને ફોટ કન તરફ દોડાવવા માં ું.
ડ બાઓથી છૂટુ પડ ગયે ું આગળ ભાગી ગયે ું એ જન પાછુ
આ ું. ઠડ ઋ ુમાં અધવચ રઝળ પડેલા ુસાફરોએ એને ઉમળકાથી
વધા ું. ાઇવરે તરત જ કાયવાહ શ કર . ુસાફરોને ડ બામાં પોતા ું
થાન લેવા ૂચના આપી. એ જનને ફર થી ડ બાઓ સાથે જોડ દ ું.
વેઈ ટગ મમાં ુરાઈને ફોગની રાહ જોઈ રહેલી ઔડાને યાલ આવતાં
દોડ ને બહાર આવી. ાઇવરને મળ ને ૂ ું:
‘તમે અ યારે જ ગાડ હકાર જવા માંગો છો?’
‘હા મેડમ. વહેલી તકે અહ થી જ ું પડશે.’
‘પર ુ અપહરણ થયેલા ણ ુસાફરો અને તેને છોડાવવા નીકળે લા
મ ટર ફોગ હ આ યા નથી. તેમને લીધા વના જ તમે ગાડ ને હકાર
જશો?’
‘હુ દલગીર છુ , મેડમ! પર ુ તેઓ ારે આવે તે ન ત નથી.
અચો સ સમય ુધી આપણે રાહ જોઈ શક ું નહ , પણ પાછળ રહ
ગયેલા ુસાફરો હવે પછ ની ગાડ માં આવી શકશે.’
‘હવે પછ ની ગાડ ારે મળશે?’ ઔડાએ ૂ ું.
‘આવતીકાલે સાંજે.’
‘ચોવીસ કલાક બાદ? બહુ મોડુ થઈ જશે. પેલા લોકો આવે યાં
ુ ી ગાડ ને થોભાવવાની જ ર છે .’
ધ
‘નહ . એ શ નથી મેડમ. આપ આવવા માંગતા હો તો
ઉતાવળ કરો અને ડ બામાં બેસી વ.’

‘ ો ીઓ ે ો ે ી ં
 ‘આભાર તમારો, પર ુ મારા સાથીઓને છોડ ને અહ થી ખસવા ું
હુ પસંદ નહ ક .’
ડટે ટવ ફ સે આ વાતચીત સાંભળ . અ યાર ુધી આ થળ
છોડ ને ઘરભેગા થઈ જવાનો એણે નણય લીધો હતો, પર ુ કોઈ વાહન ન
હ ું. હવે યારે એને લઈ જવા માટે ગાડ ઊપડવાની તૈયાર માં હતી,
યારે એનો નધાર મોળો પડ ગયો. ઔડા જેવી એક ી જો આશા
છોડતી ન હોય તો, પોતાને નાસીપાસ થવાને કોઈ કારણ ન હ ું. અહ
રોકાઈ જવામાં એના મશનની સફળતા માટે થોડ પણ આશા રહેતી હતી.
મેદાન છોડ ને પીછે હઠ કરવામાં કાઈ જ હાથ આવવા ું ન હ ું.
કનલ ો ટર સ હતના તમામ ઘાયલ ુસાફરોને પણ સંભાળ ૂવક
ડ બામાં લેવામાં આ યા. એ જનની હ સલ થઈ. ફોગ, ઔડા તથા
ફ સ અને ણ અપ તોને સાથે લીધા વના જ ગાડ એ ઓમાહાની
દશામાં યાણ ક ુ. એ જનમાંથી નીકળ રહેલો કાળો ુમાડો યાં થઈ
રહેલી બરફવષામાં ભળ ગયો. થોડે દૂર ગયા પછ ગાડ પણ દેખાતી બંધ
થઈ.
ફોટ કન ું ટેશન ફર થી વેરાન બની ગ ું. ુસાફરોની હાજર ને
કારણે થતી હલચલ તથા કોલાહલ ું થાન સ ાટાએ લી ું. ઔડા ફર
પાછ વેઈ ટગ મના કાઈક રાહત આપે તેવા થાનમાં ુરાઈ ગઈ. ફ સ
ટેશનના મકાનના છાપરાની નીચેના બાંકડા ઉપર બેઠો. એની નજર દ ણ
તરફ જે ર તે થઈને ફોગ ગયા હતા તે ઉપર સતત ખોડાયેલી હતી. ઔડા
થોડા થોડા સમયે મની બહાર આવીને દ ણ તરફ જોઈ ઊભી રહેતી.
કાઈક અવાજ આવતો હોય તો તે સાંભળવા કાન સરવા કરતી. ચા ુ
બરફવષાને કારણે તજ પણ ટૂ ક બની હતી. કોઈક આવ ું હોય તો
તેની ઝાંખી મેળવવા આંખ ખચી જોઈ રહેતી. આખરે નરાશ બનીને પાછ
આવતી. તેઓ બંનેની ચતા અલગ અલગ હતી. બંને મૌન હતાં.
પોતપોતાના વચારોમાં જ અટવાયેલાં હતાં.
રાહ જોવામાં રાત પડ . સૈ નકોની ટુકડ નો કમાંડર પણ હવે
ચતા ુર હતો. બરફવષા હળવી બની હોવા છતાં ઠડ કા તલ હતી.
ચતાથી ઘેરાયેલી ઔડા માટે ઘ વેરણ બની હતી. રાતના અંધારામાં
બહાર નીકળવા ું જોખમ લઈ શકાય તેમ ન હ ું. અ ુભ ક પનાના ઘોડા
ૂરપાટ દોડતા હતા. બહારની ઠડ માં ઠૂ ઠવાઈ રહેલા ફ સની ક પનાઓ
પણ ઠડ બની ગઈ. હાથમાં આવેલા શકારને છટકવા દ ધો તેનો મનોમન
અફસોસ કરતો ર ો.
સૌની ચતા વ ચે રાત જેમતેમ ૂર થઈ. બરફવષા લગભગ બંધ
થઈ હતી. તજ ઉપર ૂવમાં ૂરજ દેખાવાની શ તા ન હતી, પર ુ
બ ું પ ર તે જોઈ શકા ું હ ું. દ ણ દશા હ ખાલીખમ હતી. સાત
ં ો ૈ ો
વાગવા છતાં ફોગ તથા સૈ નકોના આગમનના અણસાર મળતા ન હતા.
કમા ડર ૂંઝાવા લા યો. ગયેલા સૈ નકોની શોધમાં બી સૈ નકો
મોકલવાનો વક પ એણે વચાય . પર ુ એ પણ ુમ થાય તો એને માટે
જવાબ આપવા ું ુ કેલ બની ય.
બરાબર એ જ સમયે દૂર દ ણ દશામાં ગોળ બારના અવાજ
સંભળાયા. ઔડા દોડતી બહાર નીકળ આવી. કે પમાંના સૈ નકો પણ
બહાર આવી અવાજની દશામાં જોવા લા યા. અડધા માઈલ જેટલા
અંતરે અમે રકન વજ લહેરાવતા સૈ નકોની શ તબ ટુકડ ને તેમણે
આવતી જોઈ. સૌએ રાહત અ ુભવી. જોકે ઑપરેશન પાસપટ ુની
સફળતા ન ફળતાની ૂર વગત તો તેઓ ન ક આવે યારે જ
જણાવાની હતી.
સૌ ન ક આવતાં ઑપરેશનની સફળતાની સૌને ખાતર થઈ.
આગળ ફોગ તથા પેલા ણે અપ તો હતા. પાછળ સૈ નકોની બે હાર
ચાલતી હતી. અપહરણ બાદ બહુ જ ઝડપથી પગલાં લેવાયાં હતાં તેથી
જ સફળતા મળ હતી. દસેક માઈલ દૂરના થળે જ હુ મલાખોરોને
પડકાર શકાયા હતા. હ થયારબંધ સૈ નકો તરફથી તઆ મણ થતાં જ
તેઓ ભાગી છૂ ા હતા. ુસાફરોને સાથે લઈ જઈ શકે તેમ ન હ ું. ણે
જણાંને યાં જ છોડ ને હુ મલાખોરો વ બચાવવા ભાગી છૂ ા હતા.
કન ટેશને હાજર સૌએ બંધકો તથા સૈ નકોને હષનાદથી ઉમળકાભેર
વધા યા.
ફોગે તરત જ પોતા ું વચન પા ું. સૈ નકો વ ચે ઇનામની રકમ
વહચી આપવામાં આવી. પાસપટ ુએ અફસોસ સાથે ગણગણાટ કય :
‘મારા મા લક માટે હુ બહુ જ મ ઘો ુરવાર થયો છુ .’
ફ સને પણ અફસોસ થયો. એને લા ું કે ફોગ ચોર ના માલની
હાણી કર ર ો હતો. ભાગી છૂટવા માટે જ દૂર ગયેલો આરોપી વયં
પાછો આવે તે હક કત ફ સ ું મગજ વીકાર શકે તેમ ન હ ું. પોતાના
શકારને એ જોતો જ ર ો. પોતાના યપા બની ગયેલા ફોગને
સહ સલામત ર તે પરત આવેલા જોઈ ઔડા ગ ગ દત બની ગઈ. આં ુ
ઊભરતી આંખે તે ફોગને ભેટ પડ . ાંય ુધી હ બકા ભરતી રહ .
પાસપટ ુ યાં ઊભેલી ગાડ ના ડ બા જોવા આ ુર હતો. લૅટફૉમ
ખાલી જોતાં બોલી ઊ ો:
‘અરે! આપણી ગાડ ાં?’
‘તે તો ગઈ કાલે સાંજે જ ઊપડ ગઈ હતી.’
‘હવે? બી ગાડ ારે મળશે?’

‘ ે ં ે ં ો ’
‘આજે સાંજ પહેલાં તો નહ જ.’
જવાબ સાંભળ ને સૌ મૌન બની ગયાં.
 ૩૦
અનોખી લેજ ગાડ
રેડ ઇ ડયન હુ મલાખોરો પાસેથી પાસપટ ુને સહ સલામત છોડાવી
શકાયો. ઔડા રા થઈ. ફોગને માથેથી મોટો ભાર ઊતય . પર ુ હવે જે
નવો ઊભો થયો, તેનો ઉકેલ શોધવા ું કામ ુ કેલ હ ું. ઑપરેશન
પાસપટ ુ અ ભયાનના રોકાણને લીધે ફોગ એની ગણતર માણે વીસ
કલાક મોડા હતા. એ લોકો આવે તે પહેલાં જ એમને ુ યૉક લઈ જનાર
ગાડ અહ ના ફોટ કન ટેશનેથી નીકળ ૂક હતી. સાંજે આવનાર ગાડ
પકડવામાં વ ુ વલંબ થાય તેમ હ ું. તા કા લક કોઈ ઝડપી વાહન મળ
શકે, તો વહેલી તકે ઓમાહા પહ ચવાનો ફોગનો ઇરાદો હતો.
ભાગેડુ માનેલો આરોપી સલામત ર તે પાછો આ યો તેથી ફ સને
રાહત થઈ. આરોપીને લઈને વહેલી તકે એ લૅ ડની ધરતી ઉપર પગ
ૂકવા ઉ ુક હતો. ફોગને વચારમ જોઈ, તેનો આગળનો લાન
ણવા સામે આવીને ૂછવા લા યો:
‘મા ું છુ કે આપ આ ુસાફર માં ઝડપથી આગળ વધવા આ ુર
છો. ુ યૉકના બંદરેથી લીવર ુલ જતી ટ મર ૧૧મી ડસે બરે સવારે
ઊપડવાની છે એવો મને યાલ છે .’
‘હા , અ યારે હુ વીસ કલાક મોટો પ ો છુ . યાં કેવી ર તે
પહાચ ું તે હુ વચા છુ .’
‘માર પાસે એક ઉપાય છે , તમે એ માટે વચાર કર શકો તો!’
‘કેવો ઉપાય? ચાલતા જવાનો?’ ફ સની વાતને હળવાશથી લઈને
ફોગે ર ૂજમાં તભાવ આ યો છતાં ફ સ ગંભીર હતો.
‘ના. એ ું તો નથી, પર ુ અહ ની એક લેજ ગાડ વાળાનો માર
પાસે તાવ છે . પવનથી ધકેલાતી સઢવાળ લેજ ગાડ નો એ મા લક
ગઈકાલે માર પાસે આ યો હતો. આપણી ગાડ ઊપડ ગયા બાદ મને
એકલાને જ લૅટફૉમ ઉપર જોઈને એણે મને ઓમાહા ુધી લઈ જવા
જણા ું હ ું.’
એ ું વાહન પણ જો ઝડપથી ુસાફર કરાવી શકે તેમ હોય તો
તપાસ કરવામાં ફોગને કોઈ વાંધો ન હતો. ફોટ કન ટેશનની ન કમાં
આવેલા એક ઘર પાસે ફ સ એને લઈ ગયો. મજ નામના એ માણસે
પોતા ું અનો ું વાહન ફોગને બતા ું. લાકડાના લંબચોરસ ચોગઠાને બે
મજ ૂત લાકડા ઉપર બાંધવામાં આ ું હ ું. સખત ર તે મી ગયેલા
બરફની સપાટ ઉપર સરકવા ું સરળ રહે, તે માટે એનો આગળનો ભાગ
ો ો ો ં ો ો ો ઉ ં ે ૅ ૉ
થોડો ચો રાખવામાં આ યો હતો. ચોગઠા ઉપર પા ટયાં જડ ને લૅટફૉમ
બનાવવામાં આ ું હ ું. એની વ ચેના ભાગમાં વહાણમાં હોય તેવો
કૂ વાથંભ જડવામાં આ યો હતો. પાંચથી છ માણસો સંકડાઈને બેસી શકે
તેટલી જ તેના ઉપર જ યા હતી. કૂ વાથંભની ટોચે બાંધવામાં આવેલા
આડા લાકડા સાથે સઢને બાંધી શકાય તેમ હ ું. એ સઢમાં પવન ભરાય
યારે એ ગાડ આગળ ધકેલાતી ય તેવી રચના કરવામાં આવી હતી.
અહ નો રેલમાગ બંધાયો ન હતો, યારે દૂરના અંતરે જવા માટે એનો
ઉપયોગ થતો. બરફની ચાદર ઠર ને સખત બની ગઈ હોય, યારે જ એને
વાપર શકાય એમ હ ું. એના ઉપરની ુસાફર આમ તો ક મય હતી.
પર ુ રેલમાગ જેવા સગવડ ભરેલા વાહનની ગેરહાજર માં એનો ઉપયોગ
કરવો પડતો.
એ જૂ ની ુરાણી લેજ ગાડ ની ૂબીઓ મા લક મજે ફોગને
ઉ સાહથી બતાવી. એણે જણા ું કે ફોટ કન થી ઓમાહા ુધીનો માગ
સપાટ જમીનમાં થઈને જતો હતો. નદ નાળાં ઘણાં હતાં, પણ થી
ગયેલા બરફને કારણે આખો માગ સપાટ બની ગયો હતો. પ મથી ૂવ
તરફ વાઈ રહેલો પવન ઝડપી અને અ ુકૂળ હતો. લેજ ગાડ જો
એકધાર ર તે મ યમગ તથી દોડતી રહે તો પાંચ કલાકમાં ઓમાહા પહ ચી
જવાનો તેણે ફોગને સ ધયારો આ યો. ફોગને ફ ત ઓમાહા ુધી જવા
માટે જ વાહનની જ ર હતી. યાંથી આગળ શકાગો પહ ચવા ઘણી
ગાડ ઓ મળ શકે તેમ હ ું.
ફોગે ઇ છા ય ત કર કે કા તલ ઠડ માં ુ લામાં ુસાફર કરવાની
હાડમાર માંથી બચવા પાસપટ ુ ઔડાને લઈને સાંજની ગાડ માં આવે. તેમ
કરતાં ઘ ં મોડુ થાય, તો પોતાની ર તે તેઓ લંડન પહ ચી ય. પોતાને
ઉતાવળ હતી એટલે લેજમાં જ વહેલો નીકળ ય. પર ુ ઔડાએ
એનો સખત વરોધ કય . પાસપટ ુને પણ એ વાત પસંદ ન હતી. ડટે ટવ
ફ સ માટે એને ભારોભાર અ વ ાસ હતો. એવા કાવતરાબાજ ૂસ
સાથે તે પોતાના મા લકને એકલા જવા દેવા તે તૈયાર ન હતો.
ફોગ ું ુનરાગમન ફ સ માટે અનપે ત હ ું. ફોગ આરોપી
હોવાની શંકા એ કારણે મોળ પડ , છતાં આખર નણય કોટ ઉપર
છોડવા ું ન ક ુ. લૅ ડની ધરતી ઉપર જઈ ફોગની ધરપકડ કર .
કોટને હવાલે કરવાની પોતાની ફરજ તે બ વશે જ એ બાબત એના
મનમાં પાક હતી. ઔડા અને પાસપટ ુ ધારો કે પાછળથી આવવા ું ન
કરે, તોપણ પોતે તેનો પીછો કરતો જ રહેવાનો હતો.
સવારના આઠ વા યા. ૂરજ દેખાવાની શ તા ન હતી, પર ુ
દવસનો કાશ ૂરતો હતો. લાંબી ુસાફર માટે લેજ ગાડ તૈયાર હતી.
ચારે ુસાફરોએ લેજની વ ચેના કૂ વાથંભની ફરતે જ યા લીધી. બરફવષા
અને ઠડ થી બચવા માટે હતાં તેટલાં બધાં જ કપડા સૌએ ઓઢ લીધાં.
ે ં ે ં એ ં ી ે
 લેજના બંને સઢ ુ લા કરવામાં આ યા. એમાં પવન ભરાવાની સાથે
ૂવમાં ખસવાની ધીમી શ આત થઈ. યો ય દશામાં ચલાવવા માટે હોડ કે
જહાજમાં હોય તેવા ુકાનની અહ લેજમાં સગવડ શ ન હતી. પર ુ
પાછળના નાના સઢની મદદથી દશામાં ફેરફાર કર ને સંચાલન કર શકા ું
હ ું. મા લક મજને એના સંચાલનનો અ ુભવ હતો. ુ લા અને સપાટ
મેદાનોમાં પવનો ું જોર વધતાં લેજની ઝડપ વધવા લાગી. વધી રહેલી
ઝડપ સાથે તેઓ પાંચેક કલાકમાં ઓમાહા પહ ચી જશે એવી ધારણા
હતી.
ચોમેર ઠર ગયેલા બરફ ઉપર મજની લેજ ગાડ પવનના ધકકાથી
સરળતાથી ધકેલાતી રહ . નદ નાળાં તથા આ વ તારની મોટ લેઈટ નદ
પણ આ ગ તમાં વ ન પ બને તેમ ન હ ું. ઠડા પવનની તેજ ગ ત ુસાફરો
માટે અગવડ પ હતી. કૂ વાથંભની ફરતે કુ ડા ં ુ બનીને સૌ લગોલગ
ગોઠવાયાં હતાં. એને કારણે દરેકને એકબી ની હૂ ફ મળતી હતી. ચા
કૂ વાથંભની મજ ૂતાઈ માટે એની ટોચેથી લેજના ચારે છે ડા ુધી લાંબા
તાર બાંધવામાં આ યા હતા. એ તાર તેજ ગ તવાળા પવનના સંસગમાં
આવતાં તં ુવા હોય તે ર તે તેમાંથી અ ુત અવાજ નીકળતો હતો.
પર ુ ઠડ થી અકળાયેલાં અને લેજ ઉથલી પડવાના ભયથી થરથરતાં
ુસાફરો કુ દરતના એ સંગીતને માણી શકે તેમ ન હ ું.
લેજ ગાડ ની આ ુસાફર ન વ ને ચાલી રહ હતી, છતાં
ઓમાહાથી શકાગો અને યાંથી ુ યૉક ુધીની આગળની ુસાફર ઉપર
ફોગની સફળતાનો આધાર હતો. અ ગયારમી ડસે બરે સાંજ ુધીમાં ુ
યૉક પહ ચી શકાય તો જ લૅ ડ જતી ટ મર એમને મળ શકે તેમ હ ું.
એ ટ મર થોડ મોડ ઊપડે તે માટે સૌ મનોમન ાથના કરવા લા યા.
પાસપટ ુ ચતા ુર હતો. ફ સની અસ લયત યા બાદ હવે
તેની સાથે બોલવા ું એણે બંધ ક ુ હ ું. લેજ ગાડ ફ સે શોધી હતી.
એટલા ૂરતો એ એનો આભાર હતો, પર ુ આભારની લાગણી ય ત
કરવા તૈયાર ન હતો. પોતાના મા લક જેવા ઉદાર, ઉમદા અને હમતવાન
માણસ માટે ફ સના મ એ ય ત થયેલા હ ન ક ાના આરોપથી એ ું
લોહ ઉકળ ર ું હ ું, પર ુ તા કા લક તે કાઈ જ કર શકે તેમ ન હ ું.
ઔડા ઠડ ને કારણે ઠૂ ઠવાઈને બેઠ હતી. ુંદેલખંડની સતી માટેની ચતા
ઉપરથી શ થયેલી એની નવી જદગી એને હ પણ વ ન જેવી જ
લાગતી હતી. ફોગ પોતે કોઈ પણ વચારથી પર હોય, તેમ થત
બનીને લેજ ગાડ ની ઝડપે પાછળ ધસી રહેલી ધરતીને જોઈ ર ા હતા.
લેજ ગાડ ઉપરના સૌ ુસાફરો પોતપોતાના વચારોમાં નમ
હતા. એ દર મયાન લેજ ગાડ ુ લાં મેદાનો, નદ , નાળાં તથા નાનાં
મોટા જળાશયો ઉપર ન વ ને ૂવ દશામાં ધપતી રહ . ારેક પ ીઓનાં
ટોળાં માથા ઉપરથી પસાર થતાં, તો ારેક નાનાં ાણીઓ પણ જોવામાં
ં ૌ ી ો ો ઓ ં ો ં ો ો એ ે
આવતાં. સૌથી મોટો ભય વ ઓનાં ટોળાંનો હતો. પાસપટ ુ એ માટે
ભરેલી પ તોલ હાથવગી રાખીને જ બેઠો હતો.
એકધાર દોડમાં બપોર વીતી ગઈ. આ ર તાના અ ુભવી મજને
યાલ આવી ગયો કે ઓમાહા હવે ન કમાં જ હ ું. લેજ ગાડ ની ગ ત
ઘટાડવા એનો ુ ય સઢ સમેટ લીધો. ધીમી પડેલી લેજ આખરે
ઓમાહા ટેશનથી થોડા જ અંતરે ઊભી રહ . ૂવમાં ુ યૉક અને
પ મમાં સાન ા સ કો વ ચે આવે ું ઓમાહા ઉ ર તથા દ ણમાંથી
આવતા રેલમાગ ું મોટુ જ શન હ ું. દવસ દર મયાન અહ થી અનેક
ગાડ ઓ શકાગો અને એથી પણ આગળ ુ યૉક માટે મળ શકે તેમ હ ું.
લેજના મા લક મજને તે ું મહેનતા ં તથા ઇનામની રકમ ૂકતે કર ને
ફોગે તરત જ ટેશનની દશામાં ચાલવા માં ું. શહેર અને આજુ બાજુ ના
વ તારો બરફની સફેદ ચાદરથી ઢકાયેલા હતા. ભારે ઠડ ને કારણે શહેરના
ર તાઓ પણ વેરાન હતા. ટેશનની અંદર જુ દ જુ દ રેલ લાઇનો માટેની
ગાડ ઓ ઊભી હતી. શકાગો તરફ જતી ગાડ માં સૌએ બેઠક લીધી.
ઓમાહાથી શકાગો વ ચેનો આ રેલમાગ ‘ શકાગો એ ડ રોક
આઈલે ડ રેઈલરોડ’ તર કે ઓળખાતો. એ પણ લાંબો પંથ હતો. વ ચે
પચાસ જેટલાં ટેશનો હતાં. એ દરેક ઉપર ગાડ ઊભી રાખવામાં આવતી.
ઓમાહા શહેરમાં થઈને ફોગ પસાર થયા, પર ુ એને જોયા કે યા
વના જ એમણે આગળની ુસાફર શ કર . વષમ હવામાન અને સતત
ચાલી રહેલી ુસાફર માં એ બાબતનો કોઈને રજ પણ ન હતો.
લેજગાડ ની સરખામણીમાં હવેની રેલગાડ ની ુસાફર અનેક ર તે
સગવડભર અને આરામદાયી હતી. ડ બામાંના હૂ ફાળા તાપમાનને કારણે
ુ ત ર તે હર ફર શકા ું હ ું. ને ા કા રા યમાંથી આગળ આયોવા
રા યમાં ગાડ દાખલ થઈ. એનાં કાઉ સીલ લફ, ડ મોઈન તથા
આયોવા સટ જેવાં મોટા ટેશનો વટા યાં. રા ી દર મયાન ડેવનપોટ નગર
પાસે મીઝુર નદ નો ુલ પસાર કય . ઓમાહા પાસેની લેઈટ નદ
દ ણમાં વ ુ આગળ જઈ આ મીઝુર નદ ને મળે છે . મીઝુર નદ વ ુ
દ ણમાં મ સ સપી નદ ને મળતાં અમે રકાની એ સૌથી મોટ નદ બને
છે . એ તમામ નદ ઓનાં એક ત પાણી ુઇ ઝયાના રા યના
ુઓ લય સ નગર પાસે મે સકોના અખાતમાં વહેતાં આવેલાં.
આયોવા રા ય ડેવનપોટ પાસે ૂ થ ું. યાંથી આગળ રોક
આઈલે ડ પાસે ગાડ ઈ લનોય રા યમાં વેશી. યાંથી મ શગન સરોવરને
કાઠે વસેલા શકાગો શહેરમાં ગાડ મોડ સાંજે દાખલ થઈ.
એ દશમી ડસે બરનો સાંજનો સમય હતો. વારવાર લાગેલી આગ
જેવી ાકૃ તક દુઘટનાઓથી અનેકવાર તારાજ થયે ું આ મહાનગર, એના
ભૌગો લક થાનને કારણે ફર ફર ને ઊ ું થઈ શ ું હ ું. જૂ ના શહેરની
ઉ ં ં ં ી ો ં ઈ ં ં ો ે ેએ
રાખ ઉપર જ નવાં નવાં ગગન ુંબી મકાનો બંધાઈ ર ાં હતાં. ફોગ વગેરેએ
ગાડ માં બેઠા બેઠા જ એ ચાં મકાનો જોયાં. મ શગન સરોવરની દ ણે
ફેરાવો લઈને ગાડ રા ીના અંધકારમાં ૂવ તરફ આગળ ધપી રહ .
શયાળાના ુ મસ ઘેયા અંધારાને કારણે સરોવરનાં પાણી તેઓ જોઈ શકે
તેમ નહો ું.
ુ યૉક શહેર અહ થી મા નવસો માઈલે ૂવમાં હ ું. હવેનો એ
રેલમાગ ‘પી સબગ, ફોટવેઈન એ ડ શકાગો રેઈલરોડ’ તર કે ઓળખાતો
હતો. રા ી દર મયાન ઇ ડયાના, ઓહાયો તથા પે સલવા નયાનાં અનેક
રા યોમાંથી પસાર થતી ગાડ ુજસ રા યમાં વેશી. યાંથી થોડ જ
મજલ આગળ અને ગાડ હડસન નદ ને કાઠે વસેલા ુ યૉક શહેરના
ટેશનમાં દાખલ થઈ. અ ગયારમી ડસે બરના બપોરનો પોણા અ ગયાર
વા યાનો એ સમય હતો.
લૅ ડ જનાર ટ મર ‘ચાઈના’નો ઊપડવાનો સમય થઈ ગયો
હતો. સૌ મનોમન ાથના કર ર ા કે ગમે તે કારણે તે થોડ પણ મોડ
ઊપડે. ટેશનેથી ઊતર ને બંદરની જે ઉપર જવા તેમણે ઝડપી વાહન
પક ું. ફોગ સમયની સામે દોડ ર ા હતા. પર ુ અફસોસ! ટ મર
‘ચાઈના’ મા પ તાળ સ મ નટ અગાઉ જ લીવર ુર જવા નીકળ ૂક
હતી. સમય સામેની દોડમાં ફોગે હાર ખાવી પડ .
 ૩૧
આખર સફર
ફોગ અને તેના ણે સાથીઓને મોડુ તો થ ું હ ું, પર ુ ડે ડે
આશા હતી કે કોઈક ચમ કાર થાય. છે લી ઘડ એ પણ ટ મર ‘ચાયના’ ું
થાન થોડુ મોડુ થાય, અને તેઓ તેમની સફરનો આ છે લો ભાગ વના
ુ કેલીએ સમા ત કર શકે. ુ યૉકના ટેશનેથી બંદરની જે તરફ જવા
શ એટલી ઝડપે તેઓ પહ ચી ગયા. પર ુ જે ખાલી પડેલી જોઈને
સૌને ા કો પ ો. ું કે મા પોણો કલાક, એટલે કે પ તાળ સ
મ નટ પહેલાં જ ટ મર અહ થી નીકળ ૂક હતી.
ઔડા ભાંગી પડ . મોકળા મ ું દન છુ પાવી શક નહ . પાસપટ ુ
માથાના વાળ પકડ ને અફસોસ કર ર ો. પોતાને કારણે જ એના
મા લકને શરતમાં હારવાની થ ત આવી હતી, એમ માની મા ું કૂ ટવા
લા યો. ડટે ટવ ફ સ નરાશ થયો. એનો આરોપી સીધો લંડન જ
જવાનો હતો, તેની ખાતર થતાં તેણે રાહત અ ુભવી હતી. છતાં હવે
થ ત બદલાઈ હતી. અણી ૂ ો સો વરસ વે, તેમ હવે મળે લી નવી
તકનો લાભ લેવા ફોગ તૈયાર થાય એવી શ તા રહેવાની જ હતી.
ફોગને પણ તા કા લક અફસોસ થયો, પર ુ ઝડપથી વ થતા
મેળવી લીધી. સામા ય થ તમાં ુ ુ ત રહે ું એમ ું મગજ અસામા ય
થ ત ઊભી થતાં તરત જ કામે લા ું. કોઈક વૈક પક વાહન મળ ય
તો હ પણ થોડ તક હતી. એ આશાવાદ હતા. ‘ ેડ શો’ ાવેલ
કપનીની ગાઈડનાં પાનાં એમણે ઉથલાવવા માં ા. અહ થી ુરોપનાં જુ દા
જુ દા બંદરો તરફ જતી અનેક ટ મરો હતી. પર ુ સીધા લીવર ુલ કે લંડન
જવા માટે તા કા લક ઊપડ શકે એ ું કોઈ યાન હ ું નહ . પળભરની
ૂંઝવણ બાદ એણે નરાશા ખંખેર નાખી. સાથીઓ તરફ જોઈને
હળવાશથી બો યા:
‘હવે તો જે થાય તે આવતી કાલે સવારે જોઈ ું. અ યારે ાંક
હોટલમાં જઈને આરામ કરવો પડશે.’
ુ જસ સટ ની ફેર બોટમાં સવાર થઈ સૌ હડસન નદ ને સામે
પાર પહ યાં. ોડવે ટ ઉપરની ણીતી સે ટ નકોલસ હોટલમાં સૌ
માટે અલાયદ મો ુક કરાવી. ડટે ટવ ફ સ પણ વના ખચકાટ ફોગની
મહેમાનગ ત માણતો હતો. એને જોઈને પાસપટ ુને ઝાંઝ ચડતી હતી,
છતાં ફ સના અસલી ઇરાદા અંગે મૌન રહેવા ું એણે ન ક ુ હ ું.
એઓ બંને તથા ઔડા રાતભર ઘી શ ાં નહ . કાઈ જ તકલીફ ન હોય
તે ર તે ફોગે ઘસઘસાટ ઘ લીધી.
ી ે ી ઈ
 બારમી ડસે બરની સવાર થઈ. સવારના સાત વા યા. આ સમય
અને એકવીસમી ડસે બરના સાંજના પોણા નવ વા યા વ ચે બરાબર નવ
દવસ, તેર કલાક અને પ તાળ સ મ નટનો ફાસલો હતો. ગઈકાલે ટ મર
‘ચાઈના’ માં તેઓ જઈ શ ા હોત, તો તેઓ એક દવસ વહેલા
લીવર ુલ પહ ચી શ ા હોત. યાંથી લંડન પહ ચવા ું કામ સાવ આસાન
હ ું. એના ઊપડ ગયા બાદ હવે તો ઘણા કલાકો થઈ ગયા. યાં પહ ચવા
માટે હવે તો ઘ ં ઝડપી જહાજ જ ર હ ું.
આશા ુમા યા વના ફોગ સવારમાં જ બહાર નીક ા. ઔડા
હ પોતાના મમાં જ હતી. તે ગે તો તરત જ નીકળવા માટે તૈયાર
રહેવા ું જણાવવા ફોગે પાસપટ ુને ૂચના આપી. તરત જ હડસન નદ ને
કાઠે આવેલી જે ઓમાં તપાસ શ કર . દુ નયાના તમામ દેશોનાં નાનાં
મોટા જહાજો લંગર ઉતાર ને યાં રાખવામાં આ યાં હતાં. એમાંના
મોટાભાગનાં સઢથી હકારાતાં વહાણો હતાં. પવનની મહેરબાનીથી જ
ચાલી શકતાં એ વહાણોમાં ફોગને વ ાસ જ ન હતો. યં ની તાકાતથી
વના વ ને દોડ ું યાન જ એને ઉપયોગી બની શકે તેમ હ ું.
લાંબી તપાસને અંતે એક જહાજના ૂંગળામાંથી એણે ુમાડા
નીકળતા જોયા. એને યાલ આવી ગયો કે કોઈ યાં ક જહાજ લાંબી
સફરની તૈયાર કર ર ું હ ું. ન ક પહ ચતાં જણા ું કે એ એક
માલવાહક જહાજ હ ું. એવાં જહાજોમાં ચાલકો ૂરતી જ રહેવાની થોડ
યવ થા હોય. ુસાફરો માટે કોઈ સગવડ હોવા ું શ ન હ ું. એ
જહાજ લૅ ડ જવા ું હોય, તોપણ નવ દવસ ચાલનાર ુસાફર માં
ભારે અગવડ પડે તેમ હ ું. છતાં શરત તવાના છે લા યાસમાં એવી
અગવડ ભોગવવાની માન સક તૈયાર ફોગે રાખી હતી. ટ મરમાં જઈને
એના ક તાનની ભાળ ૂછ .
ક તાન એ ુ પીડ ની સાથે સીધી જ વાત ચલાવી. જહાજની
વગત ણી. ‘હેનર ટા’ નામની એની ટ મર લોખંડના બનેલા સપાટ
ત ળયાંની હતી. ઉપર ું બાંધકામ લાકડા ું હ ું. વ ુમાં વ ુ માલ ભર ને
સલામતી ૂવક લાંબા અંતર ુધી લઈ જઈ શકાય તેવી એની રચના હતી.
‘તમાર “હેનર ટા” ારે ઉપાડો છો?’
‘એક કલાકમાં. અહ થી સીધા ા સના બંદર બોડ ુ માટે
નીકળવાની છે . યાંથી માલ લાવવાનો છે . તમાર ૂછપરછ માટે કોઈ
કારણ?’
‘તમે એમાં ુસાફરોને લઈ વ છો?’
‘ના . જ થાબંધ માલ લઈ જના એ બાલા ટ જહાજ છે .’

‘ ે ીઓ ે ૅ ી ં ે
 ‘મારે તથા મારા ણ સાથીઓને લૅ ડના લીવર ુલ બંદરે
પહ ચ ું છે . ઉતાવળ છે એટલે ૂછુ છુ . એ માટે ભાડુ ૂકવવા હુ તૈયાર
છુ .’
‘ ાં જ ું છે લીવર ુલ! તો પછ ચાઈના કેમ નહ ?’
‘મ લીવર ુલ ક ું છે , ચાઈના નહ .’
‘બરાબર છે , પર ુ માર આ “હેનર ટા” ા સ તરફ જવાની છે ,
લૅ ડ નહ .’
‘ ા સના બોડ ુ અને લીવર ુલ વ ચે કોઈ મોટુ અંતર નથી. અમને
પહેલાં લીવર ુલ ઉતાર ને તમે બોડ ુ જઈ શકશો. તમે માંગો તેટ ું ભાડુ
ૂકવવા હુ તૈયાર છુ .’
‘જુ ઓ ભાઈ, એક વાર મ તમને ના પાડ જ છે . તમારા ભાડા ું
મને કોઈ મહ વ નથી.’
‘હુ તમારા આખા જહાજ ું ભાડુ ૂકવવા તૈયાર છુ .’
‘ના . મને એવા ભાડામાં રસ નથી.’
‘હુ એ ખર દ લેવાનો તાવ ૂકુ છુ .’ કોઈ પણ ભોગે એ
જહાજની સેવા મેળવવા ફોગ મર ણયા બની ગયા. ક તાન એ ુ પણ
મમતે ચ ો. તે ના પાડતો ર ો. કોઈ પણ ર તે લીવર ુલ જવા તૈયાર ન
હતો. ફોગને લા ું કે ક તાન સાવ ગાંગડુ કૃ તનો માણસ હતો. હ ગક ગ
બંદરે ‘ટાકેડરે ’ના ક તાન હોન બ બીને મોટ રકમ ું ભાડુ તથા
ઇનામની લાલચે મનાવી શકાયો હોત. યારે આ માણસ ટસનો મસ થતો
ન હતો. એવા જડભરતના એકધારા નકારથી ફોગને ઘડ ભર ૂંઝવણ થઈ.
કાઈક તો કર ું જ પડે તેમ હ ું.
આખરે મગજમાં એક ઝબકારો થયો. સોનેર ઉપાય એણે વચાર
કા ો.
‘લીવર લ
ુ નહ લઈ ય તો ભલે, તાર મર . પર ુ ું અમને
ા સના તારા કુ ામ બોડ ુ ુધી તો લઈ જઈ શકે ને?’
‘નહ . માણસ દ ઠ ું બસો ડૉલર આપે તોપણ નહ .’
‘બસો ડૉલર ું ું કામ? હુ તને બે હ ર ડૉલર આપીશ.’
‘બે હ ર ડૉલર? દરેક માટે? એટલે કે આઠ હ ર ડૉલર?’
‘હા, હા! ચાર માણસો માટે હુ તને આઠ હ ર ડૉલર આપવા
તૈયાર છુ . અને તે પણ ા સના બોડ ુ માટે. યાદ રાખ, આવી તક તને ફર
નહ મળે .’

ે ં ે ે ે ં ંઓ ં એ
 પળવાર પહેલાં જ કે ટને બતાવે ું અ ડયલપ ં ઓગળ ગ ું. એ
ૂલી જઈને મા ું ખંજવાળવા લા યો. પોતાનો માગ બદ યા વના આઠ
હ ર ડૉલરની રોકડ કરવાનો તાવ એને મીઠો મધ જેવો લા યો. એને
કોઈ જ તકલીફ પડે તેમ ન હ ું. આગળ બતાવેલી અકડાઈ છોડ વહેવા
વલણ અપના ું. ુસાફરો લઈ ય છે એમ માનવાને બદલે માલ જ લઈ
જવાનો હતો, એમ ગણવામાં એને કોઈ ુ કેલી ન હતી. ુસાફરો નહ
પણ માલ ભરેલાં ચાર ગ ચયાં તર કે લઈ જવા એ તૈયાર થયો. તરત જ
એણે ફેરવી તો ું:
‘બરાબર નવ વા યે હુ લંગર ઉઠાવવા મા ું છુ .’
‘વાંધો નહ .નવ વા યે અમે ૂતક ઉપર હોઈ ું.’
જરા પણ રઘવાટ વના ફોગ ‘હેનર ટા’માંથી બહાર નીકળ સીધા
સે ટ નકોલસ હોટલે પહ ચી ગયા. ઠરાવેલા સમયે ક તાન એ ુ પીડ
પોતાની ‘હેનર ટા’ ું લંગર ઉઠાવે, તે પહેલાં ફોગ વગેરે સૌ એના ૂતક
ઉપર હાજર થઈ ગયાં.
ુસાફર ના આ અં તમ ચરણ માટે ૂકવવાની રકમની વાત ણી
પાસપટ ુ અફસોસ કરવા લા યો. પોતાની ૂખાઈને કારણે જ મા લકને
ુકસાન થઈ ર ું હોવા ું જણાવી તે છાતી ચોળવા લા યો. એ સાથે
ડટે ટવ ફ સનો વ ાસ પણ ઢ બ યો કે ચોર નો માલ હોય તો જ
કોઈ આ ર તે નાણાં વેડફવા તૈયાર થાય.
 ૩૨
વ ન ુંદર ‘હેનર ટા’
એક કલાકમાં ટ મર ‘હેનર ટા’ હડસન નદ ના ુખ પાસેની
દવાદાડ વટાવીને ૂવ દશામાં ધસી રહ . લ ગ આઈલે ડ તથા ફાયર
આઈલે ડના પસ ૂહોને બાજુ એ રાખીને એકધાર ઝડપે આટલાં ટકમાં
વેશી. આખો દવસ, અને યારબાદ આવેલી રાતે પણ સફર ચા ુ રહ .
બી દવસે બપોરના સમયે એક માણસ ટ મરના સૌથી ઉપરના
ભાગમાં આવેલા ીજ એટલે કે અ ધકાર ઓ માટેની નર ણ ગૅલેર નાં
પગ થયાં ચડતો દેખાયો. દૂરબીન આંખે લગાવીને ટ મરની દશા અને
ઝડપ ું આકલન કર ર ો. આ થાન અને એ કામ કે ટન ું કે તેના થમ
મદદનીશ ું જ હોય છે . અ ય કોઈ ય ત યાં જઈ શકે નહ . પર ુ આ
માણસ ક તાન પીડ ન હતો. એ હતા ફોગ મહાશય. એ જ ણે
જહાજ ું સંચાલન કરતાં હોય તે ર તે અ ય ૃ કરવા લા યા.
તો ક તાન એ ુ પીડ ાં હતો? જવાબ સાદો હતો. તે અ યારે
તેની પોતાની કૅ બનમાં ુરાયો હતો. એની એ કૅ બન ું બાર ં બહારથી
વાસે ું હ ું. એના આગળા ઉપર દેવાયેલા તાળાની ચાવી ફોગના ખીસામાં
હતી. અંદર ુરાયેલો ક તાન ૂમબરાડા કર ર ો હતો. એના ધમપછાડા
અને ધમક ભય અવાજ પણ સંભળાતા હતા. ૂવમાં સીધા ા સ તરફ
જવાને બદલે ‘હેનર ટા’નો માગ ઉ રમાં લૅ ડ તરફ વ ો હતો.
આ થ ત ચમ કાર જેવી જ હતી. જે માણસ નાણાંની ગમે તેવી
મોટ રકમના તાવ પછ પણ પોતાની ટ મરને લીવર ુલ લઈ જવાનો
સાફ ઇ કાર કરતો હતો, તેની ટ મર એ તરફ જ જઈ રહ હતી, એ
સામા ય સંજોગોમાં સમ શકાય તેવી બાબત ન હતી. ક તાન પીડ
જેવો જડભરત માણસ કોઈ પણ ર તે લૅ ડ જવા તૈયાર નહ થાય,
તેની ખાતર થયા બાદ ફોગે તેની સાથે જુ દ જ ર તે કામ લેવા ું ન ક ુ.
અધધ નાણાં ૂકવણીના બદલામાં ફોગે એની ટ મરમાં લીવર ુલ નહ ,
પર ુ બોડ ુ જવાને નામે વેશ મેળ યો. યારપછ ની યોજના એણે
વચાર રાખી હતી. બી દવસે બપોરે પોતાની એ ખાસ કામગીર શ
કરવાનો સમય થઈ ગયો હતો. ફોગની ગણતર માણે એ થળે જ
ટ મરને ઉ રનો વળાંક આપવાની જ ર હતી. તે અગાઉ ફોગે ૂપચાપ
નાણાંની કોથળ છૂટ ૂક દ ધી. ટ મર ઉપરના તમામ ખલાસીઓને
ઉદાર હાથે બ સની લહાણી કરવા ું શ ક ુ. આ માણસો અનેક
ટ મરો ઉપર એક સફર માટેના કરારથી કામ કરનારા હગામી ખલાસીઓ
હતા. ક તાનના જડ ુવેડાથી તેઓ પણ નારાજ હતા. બપોરના સમયે

ો ી ૅ ં ો ે ો ી ે એ
ક તાન પોતાની કૅ બનમાં હતો, યારે ફોગની ૂચના માણે પાસપટ ુએ
તે ું બાર ં બહારથી બંધ કર ને આગળાને તા ં ુ માર દ ું અને ચાવી
ફોગને હવાલે કર દ ધી. લૅ ડ પહ ચવાના સમય ુધી ફોગ આ
ટ મરમાં સવસવા બની ગયા. એની ૂચના માણે જ હવે કામગીર શ
થઈ.
ફોગના આ પરા મથી ઔડા ચતા ુર હતી. વ નો છતાં અ યાર
ુધીની ુસાફર યવ થત ર તે સમયબ ચાલી રહ હતી. એમાં કઈ
પણ વ ન ઊ ું થાય તો હવે પછ બાક રહેલા ટૂ કા સમયમાં તેને
નવારવા ું ુ કેલ બને તેમ હ ું. જોકે ચંચળ વભાવના પાસપટ ુને
મા લકની આ કારની ઉ તાદ ૂબ જ પસંદ પડ . ક તાન તેના કમરામાં
કેદ હતો. ‘હેનર ટા’ ું સંચાલન ફોગના હાથમાં હ ું. ટ મર ા સના બોડ ુ
તરફ ૂવમાં જવાને બદલે, ઉ રમાં લૅ ડ તરફ વળ ગઈ હતી. દ રયો
શાંત હતો અને પવન બધી ર તે અ ુકૂળ હતો. ક તાને જણા યા માણેની
બાર માઈલની ઝડપ જળવાઈ રહ .
ફોગ અને ઔડાએ રાહતનો દમ લીધો. સમયસર લંડન પહ ચવામાં
વાંધો નહ આવે તેવી ખાતર થઈ. ઇનામ તવા આડે હવે થોડા જ
દવસો બાક હતા, પર ુ એક વ ન હ ઊ ું હ ું. તેનો એમને જરાય
યાલ ન હતો. લૅ ડની ધરતી ઉપર પગ ૂકે કે તરત જ બૅ કની ૂંટના
આરોપ માટે ું ધરપકડ વોરટ ફ ણધર નાગની જેમ એની સામે ઊ ું
રહેવા ું હ ું. ડટે ટવ ફ સ પોતાની સ ળતાની ઘડ ઓ ગણતો થઈ
ગયો. પાસપટ ુ એ માણસ ું કારના ું ણતો હતો, પર ુ મા લકની
ુ શ તમાં એને ભારે વ ાસ હતો. એને પોતાની ર તની ગણતર હતી.
ક તાનના કારાવાસ દર મયાન ‘હેનર ટા’ ું સંચાલન ફોગે જ પોતાના
હાથમાં લી ું હ ું. એના વ ા ુ સેવક પાસપટ ુએ પોતાના મનમો અને
હળવા વભાવથી સૌ કમચાર ઓને હળવા લ બનાવી દ ધા.
કમચાર ઓને આવો ુખદ અ ુભવ વનમાં પહેલી જ વાર થયો.
બો સગ વનાના આ નવા બૉસના હાથ નીચે સૌ ઉ સાહથી પોતપોતાની
ફરજ બ વવા લા યા. પર ુ ખર તકલીફ ડટે ટવને હતી. ફોગે જે
ૂપક દ થી પોતાની બા ચલાવી હતી અને ટ મર ું સંચાલન પોતાના
હાથમાં લી ું હ ું, તેમાં એને ચાં ચયાગીર ની ગંધ આવી. જહાજનો
કબજો લેવાના હે ુ બાબત ફ સ સાવ અંધારામાં હતો. પર ુ ફોગ હવે
એ ું સંચાલન કરતો હોવા ું ું, યારે એને થ ું કે બૅ કમાંથી ૂંટલ
ે ા
નાણાંથી ફોગે જહાજના કમચાર ઓને ખર દ લીધા અને તેમની મદદથી
ુરોપના કોઈ દેશમાં ભાગી જવાનો એનો લાન હશે. ચાં ચયો બનેલા આ
બૅ ક ૂંટા એ ુરોપના કોઈ દેશના અગોચર ૂણામાં અનામી તર કે
વવા ું ન ક ુ હોય તેમ લા ું. એને અફસોસ હતો કે પોતે તેને
અટકાવી શકે તેમ ન હ ું.
ો ી ૅ ં ે ે ો ો ો
 પોતાની જ કૅ બનમાં કેદ થયેલો ક તાન ધમપછાડા કરતો ર ો.
એને ખોરાક-પાણી પહ ચાડવાની જવાબદાર પાસપટ ુને શરે હતી. એની
એવી સેવા માટે ક તાનને પણ ફ રયાદ ું કારણ ન હ ું. ુસાફર તર કે
જહાજમાં દાખલ થઈ નાણાંને જોરે એનો કબજો લેનારા આ માણસના
ઇરાદાનો તેને યાલ આવતો ન હતો. જહાજ જે પણ બંદરમાં જશે, યાં
ગયા પછ જોઈ લેવાશે એ ું આ ાસન લઈ તે શાંત થઈ ગયો. દર મયાન
તેરમી ડસે બરે ટ મર ુફાઉ ડલે ડના કનારા વટાવીને આગળ ઉ રમાં
જવા લાગી. લૅ ડ અને અમે રકા વ ચેના આ દ રયાઈ ધોર માગ
જળયાનોની ભારે અવરજવર રહેતી. ઉ રના ઠડા સાગર તરફથી આવતો
લા ાડોરનો ઠડો જળ વાહ અને વ ુવ ૃ તરફથી ુરોપ તરફ વહ
રહેલો ગરમ ગ ફ મ જળ વાહ આ થળે ન ક થઈને વહે છે . એ
કારણે આટલા ટકનો આ ભાગ હમેશા ુ મસથી ઘેરાયેલો હોય છે . એમાં
જહાજો અથડાઈ પડવાના બનાવો વારવાર બનતા આવેલા. તેમજ
દ રયાઈ તોફાન કોઈ પણ વખતે ાટકવાની શ તા રહેતી.
અ યાર ુધી ‘હેનર ટા’ની યા ા ન વ ન રહ હતી, પર ુ
હવામાનમાં ભારે પલટો આ યો. ઉ ર ૂવ તરફ કાઈ રહેલા પવનની
દશા બદલાઈ ગઈ. ટ મરની ઝડપ ઘટ ગઈ. બે દવસ ુધી ચાલેલા
તોફાનને કારણે ‘હેનર ટા’ લગભગ થ ગત દશામાં જ રહ . ુસાફર ના
છે લા ચરણમાં આવેલા આ વ ન સામે બધાં જ ન પાય હતાં. અ યાર
ુધી સ ળતા મળ હતી. છે લે આવેલા આ વ નને એ કારણે પચાવવા ું
સૌ માટે ુ કેલ હ ું.
સોળમી ડસે બરનો દવસ ફોગની ુસાફર નો પંચોતેરમો દવસ
હતો. લંડનથી ુસાફર શ કયાને અઢ માસ ૂરા થયા હતા. આ તોફાન
છતાં ટ મરે આટલાં ટકમાં અડ ું અંતર વટાવી દ ું હ ું. ફોગ હ પણ
આશાવાદ હતા. બ ું સ ું ૂત ચાલે તો છે લી સેકડે પણ રફોમ
લબના મ ો સમ હાજર થઈ શકાશે એવો વ ાસ હતો પર ુ એ
વ ાસ ઝાઝો ટ ો નહ . ટ મરનો ુ ય ઇજનેર માઠા સમાચાર લઈને
આ યો.
ુ યૉકના બંદરેથી નીક ા યારે ા સના બોડ ુ બંદર ુધી ચાલે
તેટ ું જ બળતણ લી ું હ ું. મધદ રયે હેનર ટાનો માગ બદલાયો હતો.
બોડ ુને બદલે લંડન પહ ચવા માટે વધારાના કોલસાની જ ર પડે તેમ હ ું.
હાલ તરત તો બે દવસ ચાલે તેટલો જ ુરવઠો હતો. તોફાન તો બંધ થ ું
હ ું, પર ુ તોફાન દર મયાન જહાજને ટકાવી રાખવા કોલસાનો વ ુ
વપરાશ થયો હતો. એ પણ એક કારણ હ ું. ફોગ ચતામાં પ ા.
તા કા લક હાજર ટોકમાં હતા તે કોલસા વાપરતા રહેવાની ઇજનેરને
ૂચના આપી.

ી ે ેઇ ે ો ે ી ો ં
 અઢારમી ડસે બરે ઇજનેર ફોગને મળવા ફર થી આ યો. જણા ું
કે હવે થોડા કલાકો ચાલે તેટલા જ કોલસા હાથ ઉપર હતા, એ અગાઉ
ફોગે મનમાં વચાર લી ું હ ું. કૅ બનમાં ુરાયેલા ક તાન એ ુ પીડ ને
લઈ આવવા ફોગે પાસપટ ુને ૂચનાં આપી. ૂટ રહેલા બળતણના
માં ફોગ ું ઉકેલ આપે તે ણવામાં પાસપટ ુને રસ હતો. પર ુ પેલા
પાંજરે ુરાયેલા વાઘની એ કામે મદદ લેવા ું વચારશે, એવો તો એને
યાલ જ ન હતો. મા લકનો આદેશ હતો એટલે ક તાનની કે બન પાસે
ગયા વના છૂટકો ન હતો. ુ સાથી ગાંડા જેવો થઈ ગયેલો ક તાન એને
બોચીમાંથી પકડ ને ચો કરશે એવો એને ડર હતો. હસક પ ુ શકારની
સામે તાક ને જોઈ રહે તેવી કા તલ નજરે તે ફોગને જોઈ ર ો. પહેલો જ
ૂ ો, ‘આપણે ાં છ એ?’
વ થ ચહેરા સાથે ફોગ એને જોઈ જ ર ા. ક તાનના ુ સાની
મા ાને માપી ર ા. જવાબ ન મળતાં તેણે ાડ પાડ :
‘કયાં જઈ ર ા છ એ આપણે? મારે જવાબ જોઈએ છે .’
‘લીવર ુલથી સાતસો સ ેર માઈલ દૂર, ઉ ર આટલાં ટકમાં.’ ઠડ
મ મતાથી ફોગે જવાબ આ યો.
‘આ ચાં ચયાગીર ની તારે કમત ૂકવવી પડશે.’
‘મ તમને અહ એટલા માટે બોલા યા છે કે તમા આ જહાજ હુ
ખર દ લેવા મા ું છુ .’ ક તાનના ુ સા ઉપર યાન આ યા વના ફોગે
જણા ું.
‘નહ . કોઈ પણ સંજોગોમાં નહ . તને તો નહ જ.’ ક તાનના
મગજ ું બોઈલર ફાટ ું હોય તે ર તે તેણે બરાડો પા ો.
‘તમે ના ભલે પાડશો, પર ુ મારે એને બોઈલરમાં બાળ ું પડે તેમ
છે .’
‘ ું ક ું ત? વ ન ુંદર જેવી માર આ હેનર ટાને ું બાળવા માંગે
છે ?’
‘શાં તથી સાંભળ. બોઈલર માટેનો કોલસો ખલાસ થવામાં છે .
થોડા જ સમયમાં બોઈલર ઠડા થઈ જશે. મારો વચાર “હેનર ટા”ની
ઉપરનો લાકડાનો ભાગ એમાં બાળવાનો છે .’
‘અરે, એમાં ું મને જ કેમ બાળતો નથી.’ ક તાનની
સહનશીલતાની હદ આવી ગઈ હતી, ‘પચાસ હ ર ડૉલર ંુ મા આ
ુંદર જહાજ, એને ું બાળવાની વાત કરે છે ?’
‘તો ગણી લે આ સાઠ હ ર ડૉલરની રકમ.’ ફોગે ક તાનના
હાથમાં કડકડતી નોટોની થ પીઓ સરકાવી દ ધી.
ોઈ ે ે ં ે એ ે
 કોઈ પણ માણસ, અને તેમાંય ખાસ કર ને એક અમે રકન આવા
મઘઝરતા તાવને કોઈ પણ સંજોગોમાં અવગણે તેમ ન હ ું. વીસ વરસ
જૂ ની અને થોડા જ વરસમાં ભંગારવાડે મોકલવી પડે તેવી આ વ ન ુંદર
માટેનો આવો તાવ ભલભલાના વરોધને ઓગાળ દે તેમ હ ું. ક તાનનો
ુ સો એક ણમાં ઠર ગયો. ફોગ સાથે મારામાર કરવા ુધીની તૈયાર
સાથે એ આ યો હતો. તેને બદલે કેવળ એની જ તરફેણમાં હોય, તેવા
તાવની વાત સાંભળ ને તે શાંત થઈ ગયો. તેણે સમજદાર થી વાત કરવા
માંડ .
‘ઉપર ું લાકડુ બળ ગયા બાદ નીચે ું પોલાદ ું ત ળ ું મા રહેશે.’
‘તાર એ ુંદર ું મા ત ળ ું જ શા માટે? એની સાથે ચા ુ
હાલતમાં એ ું એ જન પણ તા , પછ છે કાઈ? બોલ ક ૂલ છે ?’
ડૉલર માટેનો ેમ અમે રકનોની બહુ મોટ નબળાઈ ગણાતી, એ
વાતની ફોગને ખબર હતી. એનો એણે બરાબર ઉપયોગ કય . યારે એને
પોતાને ડૉલરમાં નહ , પણ સમયસર લીવર ુલ પહ ચવામાં જ રસ હતો.
લો ભયા અમે રકને નોટો ગણી લીધી. બરાબર જણાતાં સંભાળ ૂવક
ખીસામાં ૂક . ક તાન સાથેના આ સોદા દર મયાન પાસપટ ુ અને ફ સ
યાં હાજર હતા. પોતાની ૂલને કારણે જ મા લકે નાણાંનો ધોધ વહાવવો
પડતો હતો, એમ માની પાસપટ ુ ધોળ ૂણી જેવો બની ગયો. ફ સને
લા ું કે ચોર નાં નાણાંને એનો આરોપી ઝ ૂની બનીને વેડફ ર ો હતો.
જહાજ હવે ફોગની મા લક ું હ ું. ક તાન પીડ એ હવે એની
મર માણે જ કામ કરવા ું હ ું. છતાં ફોગને એણે યાદ દેવડા ું કે
ફોગ એમાંના લાકડાના અમલાનો જ ઉપયોગ કર શકશે. એ જન
સ હત ું લોખંડ ું માળ ું તો હ પોતા ું જ હ ું. ફોગને ક તાનની આવી
પ તા સામે જરા પણ વાંધો ન હતો. સાથે તેણે પણ તેને યાદ કરા ું.
‘જુ ઓ ક તાન, બરાબર સમ લો, કે ર૧મી ડસે બરે મારે કોઈ
પણ ર તે લીવર ુલ પહ ચવા ું છે . ુ યૉકથી ઊપડેલી ટ મર “ચાયના”
હુ ૂક ગયો હતો. તમે લીવર ુલ નહ જ જવાની હઠ લઈને બેઠા હતા.
એ કારણે મારે આ ાગડો રચવો પ ો છે .’
‘મને લાગે છે કે મ ઠ ક જ ક ુ હ ું. એ કારણે જ હુ ચાલીસ
હ ર ડૉલર વધારાના મેળવી શ ો છુ .’
તરત જ જહાજ ઉપરના તમામ ના વકો કામે વળ યા. સૌ થમ
જહાજ ઉપર ું તમામ ફ નચર બોઈલર મમાં ખસેડવામાં આ ું. તેને
કાપી કાપીને બોઈલરમાં પધરાવી દેવા ું. સૌની સાથે પાસપટ ુ પણ કામે
વળ યો. એની શાર રક તાકાતનો ૂરે ૂરો ઉપયોગ થવા લા યો. ફ નચર
બળ રહેતાં, જહાજની ટોચેથી એના માળખાને કાપવાની શ આત થઈ.

ી ે ં ી ં ં ી ં ે ૅ ો ી
ર૦મી તાર ખે સાંજ ુધીમાં કૂ વાથંભથી માંડ ને તમામ કૅ બનોની આહુ ત
અપાઈ ગઈ હતી. ક તાન એ ુ પીડ ની આ ુંદર અને જરમાન
નૌયૌવના જેવી વ ન ુંદર ‘હેનર ટા’ ધીમેધીમે કદ પી ડાકણ જેવી બની
ગઈ. બળ શકે તેવી. તમામ ચીજવ ુઓ બોઈલરના પેટમાં પડ ને રાખ
બની ગઈ. એને લીધે વરાળ ું જ ર ેશર જળવાઈ ર ું. છે લે તો
લોખંડનો યાં ક તરાપો હોય તે ર તે ‘હેનર ટા’ આયલ ડના દ ણ
કનારાની ફા ટનેટ નામની દ વાદાડ પાસેથી પસાર થઈ. યાંથી આગળ
વી સટાઉન બંદર આવ ું હ ું.
લંડનમાં પોતાની લબમાં પહ ચવા માટે ફોગ પાસે મા ૨૪ કલાક
બાક હતા. અહ થી લીવર ુલ ુધી પહ ચવા માટે હવે પછ બળતણ
ૂર ું ન હ ું. ક તાન પીડ પણ હવે ૂરા દલથી ના વકો પાસેથી કામ લઈ
ર ો હતો. લીવર ુલ સમયસર પહ ચવા બાબતમાં હવે એને શંકા થવા
માંડ . દબાતે પગલે ફોગ પાસે આ યો. ઢ લા અવાજે બો યો:
‘સર, અફસોસ સાથે કહે ું પડે તેમ છે કે, બધા જ સંજોગો તમાર
વ માં ય તેમ છે . હ તો આપણે વી સટાઉન બંદરની ન કમાં
છ એ. અહ થી લીવર ુલ પહ ચવામાં ઘણો વલંબ થાય તેમ છે .’
‘એ બંદરની જે પાસે પહ ચતા કેટલો સમય ય તેમ છે ?’
‘ યાં પહ ચવામાં ણ કલાક તો ય જ. તે પણ અ યારે તો નહ
જ. ભરતી આવે યારે જ યાં જઈ શક ં.ુ ’
ફોગને મા હતી હતી કે અમે રકા તરફથી આવતી ટ મરોમાંની
લૅ ડ માટેની ટપાલના થેલાઓ અહ વી સટાઉન બંદરે ઉતારવામાં
આવતા હતા. એને સામા કાઠાના ડ લીન બંદરે તાક દે પહ ચાડવા માટે
ઝડપી ગાડ તૈયાર રાખવામાં આવતી. ડ લીનથી ઝડપી પીડબોટ મારફતે
એ થેલાઓ લીવર ુલ મોકલવામાં આવતા. આ યવ થાને કારણે એ
તરફની ટપાલ લગભગ બાર કલાક વહેલી લીવર ુલ પહ ચી શકતી હતી.
ફોગે ગણતર કર તે માણે આ ટપાલગાડ નો તેઓ ઉપયોગ કર શકે, તો
તેઓને બાર કલાકની બચત થાય તેમ હ ું. કટોકટ ચાલી રહેલી આ દોડમાં
બાર કલાકની બચત તો બહુ મોટો લાભ બની રહે તેમ હ ું.
ફોગની ઇ છા માણે ક તાને ‘હેનર ટા’ને વી સટાઉનના બંદરમાં
હકાર . મળ કે એક વા યે બંદરની જે પાસે જ લંગર ઉતા ુ.
ક તાન એ ુ પીડ સાથે ઉમળકાભેર હ ત ૂનન કર ને ફોગે
આયલ ડની ધરતી ઉપર પગ ૂ ો. ‘હેનર ટા’ના હાડ પજરનો હવાલો
ક તાનને ભેળવીને સૌ બહાર નીક ાં. આખરે તેઓ ટશ તાજની
હકૂ મતમાં આવી પહ યાં. ડટે ટવ ફ સ પોતાના ખીસામાં ૂકેલા કોટ
વોરટનો હવે અમલ કર શકે તેમ હ ું. લંડનથી ૂએઝ, ુંબઈ, કોલકાતા,

ે ી ં ી ે ી
 સગા ુર અને હ ગક ગની ટશ હકૂ મતમાં હાથતાળ આપીને ભાગી
રહેલો આરોપી, ફર ને પાછો તાજની હકૂ મતમાં આવી ગયો. હ ગક ગથી
નીક ા બાદ જે ઘડ ની ફ સ રાહ જોઈ ર ો હતો, તે જ આ ઘડ હતી.
પર ુ કોણ ણે કેમ? પણ એના હાથ થંભી ગયા. ફોગની ધરપકડ કર .
એના હાથમાં બેડ ઓ પહેરાવી શ ો નહ . મનમાં કોઈક કારની
ગડમથલ તો જ ર હતી, પણ શાની? ફ સ પોતે પણ તે ન કર શ ો
નહ . ફોગ માટેનો વહેમ ઓગળ ગયો હશે? કે પછ ફોગે બતાવેલી
ઉદારતાથી એ જતાઈ ગયો હતો? કારણ ગમે તે હોય, ફ સે ધરપકડ
કરવા ું ટા ું. છતાં ફોગનો સંગાથ પણ છો ો નહ .
રેલવે ટેશનેથી ઊપડવાને તૈયાર ઊભેલી ટપાલગાડ માં સૌએ બેઠક
લીધી. ૂરજ ઊગે તે પહેલાં તેમની ગાડ ડ લીન આવી ગઈ. યાંથી તરત
જ લીવર ુલ માટેની ઝડપી પીડબોટ મળે તેમ હ ું. પળનો પણ વલંબ
કયા વના સૌ પીડબોટમાં ગોઠવાયા. ફોગ સમયની સાથે હોડમાં ઊતયા
હતા. આજનો દવસ છે લો જ હતો. એની ગણતર માણે આજે સાંજે
જ તેમણે રફોમ લબમાં પહ ચવા ું હ ું.
બપોરે બાર વાગવામાં વીસ મ નટ બાક હતી, અને ફોગે
લીવર ુલની જે ઉપર પગ ૂ ો. ડસે બરની એકવીસમી તાર ખ તો એ
હતી જ. પર ુ લંડન પહ ચવા માટે હ રેલગાડ ની છ કલાકની ુસાફર
બાક હતી. એ માટે ટેશન તરફ જવા ફોગે હ પગલાં શ કયા, યાં જ
ડટે ટવ ફ સે ફોગના ખભે હાથ ૂ ો. ૂ ું:
‘આપ મહાશય, ફ લયાસ ફોગ જ છો ને?’
‘હા, હુ ફ લયાસ ફોગ જ છુ .’ આવા થી ફોગને આ ય થ ું.
‘તમે જો ફ લયાસ ફોગ જ હોય તો હર હાઈનેસ, ધી વીન ઑફ
લૅ ડ વતી હુ આપની ધરપકડ ક છુ .
 ૩૩
આરોપ અને આરોપ ુ ત
લીવર ુલ બંદરની ક ટ સ જેલમાં ફ લયાસ ફોગ કેદ હતા. બૅ ક
ઑફ લૅ ડમાંથી એમણે કરેલી કહેવાતી ૂંટના આરોપના સંબંધમાં
એમની ધરપકડ કરવાની ૂનમાં ડટે ટવ ફ સે પણ આખી દુ નયાની
દ ણા કર હતી. આખરે વદેશમાં જ એને સફળતા મળ . વહેલી તકે
એ કેદ ને એણે અહ થી લંડનની જેલમાં ા સફર કરવાનો હતો.
મા લકની આ ર તે થયેલી ધરપકડથી પાસપટ ુ પોતાના ુ સાને
કા ૂમાં રાખી શ ો નહ . ફ સ ઉપર એણે સીધો હુ મલો કય . સાથેના
પોલીસો વ ચે પ ા ન હોત, તો ફ સનાં જડબાં સલામત ર ાં ન હોત.
આ બ ું ું થઈ ર ું હ ું તે બાબતમાં ઔડાને કાઈ જ સમજ પડતી ન
હતી. એને ખર થ તનો યાલ આપવા પાસપટ ુએ પહેલી જ વાર મ
ખો ું. ફોગની સાથે ુસાફર કર રહેલો એ અ યો માણસ ફ સ
કોણ હતો, અને શા માટે સાથે ને સાથે ુસાફર કર ર ો હતો તે એણે
ઔડાને વ તારથી જણા ું. ફોગ જેવા ઉદાર દલના ઉમદા સ જન
સામે બૅ ક ૂંટ જેવો હ નક ાનો આરોપ ૂકવા માટે ઔડાએ ફ સ પર
ફટકાર વરસા યો. એની સાથે દલીલો કરવા છતાં એ માણસ જરા પણ
મચક આપવા તૈયાર ન હતો. તેણે જણા ું કે પોતે મા પોતાની ફરજ
બ વી હતી. ફોગે ુનો કય હતો કે નહ , તે કોટ ન કરવા ું હ ું.
શરતના પાલનમાં છે લી ઘડ એ આવેલાં વ નને દૂર કરવા પોતે
કાઈ જ કર શકે તેમ ન હોવાનો યાલ આવતાં પોતાની અસહાયતા ઉપર
ઔડા આં ુ સારવા લાગી. અ યાર ુધીમાં આવેલી તમામ
ુ કેલીઓમાંથી માગ કાઢનાર ફોગ અ યારે કેદમાં હતા. તેમની આ દશા
માટે પોતાને જ જવાબદાર ગણીને પાસપટ ુ મા ું કૂ ટવા લા યો. ફ સના
અસલી ચહેરા બાબતમાં પોતે ફોગને શા માટે અંધારામાં રા યા હતા, તે જ
હવે એને સમ ું ન હ ું. પોતે કરેલી આ ૂખાઈને લીધે જ એના મા લક
ુવાર થઈ ય તેવી થ ત ઊભી થઈ હતી. સાગર તર ને ફોગ કનારે
આવી ગયા હતા. એનો છ છરો કનારો પાર કર ને તેઓ બહાર આવી
ગયા હતા. યાં જ એક નાના ખાબો ચયામાં ડૂ બવાની થ ત આવી હતી.
હ ગક ગના બંદરના શરાબખાનામાં ફ સે પોતાનો અસલી ઇરાદો ુ લો
કર એને ળમાં ફસા યો હતો, તે હક કત જો વહેલી તકે યોકોહામામાં
ફોગને જણાવી હોત તો તેમણે એ માણસને પોતાનાથી દૂર જ રા યો હોત.
બહુ જ ચી કમત ૂકવીને ફોગે મેળવેલા વાહનોમાં ફોગના હસાબે અને
જોખમે તેણે ુસાફર કર હતી. ફોગે બતાવેલી અઢળક ઉદારતાની સામે
એ કૃ ત ની માણસ ચોવીસ કલાક થોભવા માટે પણ તૈયાર ન હતો. એવા
ે ઓ ો ી
માણસના સાચા વ પને નહ ઓળખવા બદલ પાસપટ ુ પોતાની ત
ઉપર ફટકાર વરસાવી ર ો.
બહાર સખત ઠડ હોવા છતાં બંને જણ જેલની કોટડ બહારની
પરસાળમાં બેઠા ર ાં. ફોગના બહાર આવવાની ઘડ ની આ ુરતા ૂવક રાહ
જોઈ ર ાં. છે લી ઘડ એ આવેલાં આ વ ન બાબતમાં ફોગની વ થતા
આ યકારક હતી. ફ સને પોતાની સાથે ુસાફર કરવાની બધી જ
અ ુકૂળતા એણે કર આપી હતી. એ મહેમાનગ ત અને ઉદારતા ૂલી
જઈને એ માણસ ફોગના હાથમાં આવેલી બા ને રોળ નાંખવા તૈયાર
થયો હતો. કોઈ પણ માણસને આઘાત પહ ચાડે તેવી એ થ ત હતી,
પર ુ ફોગ થત હતા. હરખશોક કે રાગ ષ
ે ની લાગણી અ ુભ યા
વના કેદખાનાની લાકડાની બચ ઉપર શાં તથી બેઠા ર ા.
એમની આવી માન સક થ ત ું રહ ય ું હશે? આ થક ર તે
પાયમાલ થવાની ઘડ ન ક આવી રહ હોવાનો અહેસાસ સાથે ઊભી
થયેલી એ અવસાદની લાગણી હશે? કે પછ હ પણ એને કોઈક
ચમ કારની આશા હશે. એ માટે ું કારણ ગમે તે હોય, પર ુ હાલની આ
બબાલ ું પ રણામ પ હ ું. પોતે જો નદ ષ હશે તોપણ આ થક ર તની
ુવાર તો ભોગવવાની જ હતી. જો એવો ુનો કય જ હશે, તો એવી
ુવાર ઉપરાત બાક ું વન એણે કાળ કોટડ માં જ ગાળ ું પડે તેમ
હ ું. એવી કોઈ અસમંજસ માન સક થ તમાં એમણે પોતાની ઘ ડયાળ
બહાર કાઢ . પોતાની સામે જ લાકડાના ટેબલ પર ગોઠવી સેકડના પણ
તફાવત વના નય મત ર તે ચાલી રહેલા કાટાઓ ઉપર નજર થર કર .
ું હ પણ આશા માટે કઈક અવકાશ હતો? કોઈક કારનો ઉપાય શ
હતો? અ યારે તો બંધબારણાંની પાછળ એ ું ાર ધ પણ કેદ થ ું હ ું.
એણે ગણતર ૂક . કે ધારો કે આ કોટડ માંથી બહાર ભાગી નીકળવામાં
એ સફળ થાય, તો રફોમ લબનાં બેઠકખંડમાં આજે સાંજે બરાબર
પોણા નવ વા યે પોતાની હાજર ન ધાવી શકે એવી કોઈ શ તા હતી?
મજ ૂત બારણાંને બહારથી ભારેખમ તા ં ુ દેવાયે ું હ ું. અને મની નાની
બાર માં લોખંડના ડા સ ળયા જડવામાં આ યા હતા સમયસર રફોમ
લબમાં પહ ચવા ું શ ન હ ું, તો કેદકોટડ ની બહાર નીકળવા ું પણ
અશ જ હ ું.
એક પછ એક ઘણા વક પો મનમાં આ યા, અને કોઈ પ
દશા નદશ વના અવગતે ગયા. આખરે બૅગમાંથી એમણે પોતાની ડાયર
બહાર કાઢ . તેમાં આજના દવસની ગ ત વ ધઓની ન ધ કર .
‘ ડસે બરની ૨૧મી તાર ખને શ નવારનો દવસ, લીવર ુલ.’ એ
શ દોની પાછળ એણે ઉમેરો કય , ‘ ુસાફર નો ૮૦મો દવસ. સવારે ૧૧
કલાક અને ચાલીસ મ નટ.’

એ ઉ ો ં એ ો
 એ દર મયાન ક ટમ હાઉસના મોટા ઘ ડયાળમાં એક વા યનો
ટકોરો થયો. એને લા ું કે એ ઘ ડયાળ લગભગ બે કલાક વહેલો સમય
બતાવ ું હ ું. રફોમ લબમાં હાજર થવાનો સમય ઝડપથી ન ક આવી
ર ો હતો. પર ુ ું થાય? જેલ કોટડ ની દ વાલ આપોઆપ ૂલે તેમ ન
હ ું. ધારો કે એ ૂલી ય, તોપણ ું? લંડન પહ ચવામાં હ ચાર
કલાક થાય તેમ હ ું.
એના ઘ ડયાળમાં બે વાગીને તે ીસ મ નટ થઈ. એ વખતે એની
કોટડ ની બહાર કાઈક હલચલ થતી હોય તેવો અવાજ આ યો. મોટા
અવાજ સાથે થતી વાતચીત એના કાને પડ . એનો નોકર પાસપટ ુ પણ
ઉ બનીને વાત કરતો લા યો. એ સાથે દરવા ું તા ં ુ ૂલવાનો અવાજ
આ યો. બહારથી આવેલા ધ ા સાથે બારણાં અંદર ૂલી ગયાં. એ સાથે
પાસપટ ુ અને ઔડા અંદર ૂસી આ યાં. એમનાં મ ુ સાથી લાલચોળ
થયેલાં દેખાતાં હતાં. એમની સાથે ફ સ પણ કોટડ માં અંદર આ યો.
એનાં કપડા ચોળાયેલાં હતાં. વાળ વખરાયેલા હતા. ફોગની ન ક
આવતાં જ પગમાં આળોટવા લા યો. માયાચના કરતો હોય તેમ
ગભરાટમાં બો યો:
‘માફ કરશો, મ ટર ફોગ, બહુ મોટ ૂલ થઈ છે . મને મળે લા
વણનને આધારે મ તમને જ બૅ ક ૂંટના આરોપી મા યા હતા. તેથી છે ક
ૂએઝના બંદરેથી અહ ુધી મ તમારો પીછો કય હતો અને લંડન
પોલીસના વોરટને આધારે તમાર અટકાયત કર હતી. પર ુ મને મળે લી
મા હતી માણે બૅ ક ૂંટનો અસલી આરોપી કોઈ બીજો જ માણસ હતો.
ણ દવસ ઉપર જ એની ધરપકડ થઈ છે . તેની પાસેથી બૅ કના નાણાં
પણ વ ૂલ થયાં છે . આપ હવે ુ ત છો.’
નર ે ભાવે ફોગ એ ડટે ટવને જોઈ ર ા. ધીમેથી ફ સની
સામે ગયા. શર રમાં હ ું તેટ ું બળ ભે ું કર ને તેમણે પોતાનો હાથ
ઉગા યો. એક ુ ાબાજની અદાથી એક જોરદાર ુ ો પેલાના મ ઉપર
ફટકાય . પોતાના પોલાદ પં નો ઉપયોગ ફોગે પોતાની જદગીમાં પહેલી
જ વાર કય . અને કદાચ છે લી વાર પણ. બૅ ક ૂંટના આરોપમાંથી
સં ૂણપણે ુ ત બનેલા ફોગ જેવા સ ૃહ થ તરફની આવી અનપે ત
સાદ થી ફ સને ધોળા દવસે તારા દેખાયા.
‘બરાબર છે , આ માણસ એને જ લાયક હતો.’ ફોગના આવા
અણધાયા વતાવને પાસપટ ુએ તાળ થી વધાવી લીધો. ફ સને યાં જ
કણસતો પડ રહેવા દઈને ણેએ તરત જ ભાડાની ગાડ પકડ . ટેશને
પહ ચીને લંડન જતી કોઈ ઝડપી ગાડ ની ફોગે તપાસ કર . ટેશન ું
ઘ ડયાળ બપોરના બે વાગીને ચાલીસ મ નટનો સમય બતાવ ું હ ું.
મા હતી મળ કે પાં ીસ મ નટ અગાઉ એક ઝડપી ગાડ લંડન જવા
રવાના થઈ ગઈ હતી.
ે ી ો ં ો ે એ ી ં
 સમય સામેની દોડમાં ફોગને ફર એક વાર પછાડ ખાવી પડ . છતાં
નાસીપાસ થયા વના ફોગે પે શયલ ગાડ નો ઓડર આ યો. એમાં એક
ુ કેલી હતી. એક ગાડ ઊપ ા બાદ બી ગાડ ણ કલાક પછ જ
ઉપાડ શકાય તેમ હ ું. ફોગ પાસે એટલો સમય ન હતો. એવી ઈ ે નના
ાઇવર સાથે ફોગે સીધી જ વાત કર . લેણદેણની વહેવા વાતચીત થઈ,
અને લંડન જતી ખાસ ગાડ માં ણેએ છે વટની ુસાફર શ કર .
કટોકટ ભર આ છે લી ુસાફર સાડા પાંચ કલાકમાં ૂર થાય તેમ
હતી. પર ુ રેલમાગનાં કેટલાંક અ નવાય રોકાણોએ સમયનો ભોગ લીધો.
લંડન ટેશને તેઓ ઊતયા યારે બધાં જ ઘ ડયાળો રા ે નવ વા યામાં દશ
મ નટ બાક હોવાનો સમય બતાવતાં હતાં. અહ લંડન ટેશને એ ર તે
તેઓ પાંચ મ નટ મોડા હતા.
અફસોસ! વીસ હ ર પાઉ ડ જેટલી મોટ રકમની હોડમાં ફોગ
મા થોડ મ નટ માટે મોડા હતા. સાત સાગર તર ને તેઓ આ યા હતા.
પર ુ કનારાના નાના ખાબો ચયામાં એમનાં બારે વહાણ ડૂ બી ગયાં.
વીસ હ ર પાઉ ડની હોડવાળ શરત કહો તો શરત, અને જુ ગાર
કહો તો જુ ગાર તેઓ હાર ગયા.
 ૩૪
સમય સાથેની દોડ
લંડનની સેવીલ રૉ ટના નવાસીઓ માટે ર૧મી ડસે બરનો
દવસ પણ અ ય દવસો જેવો જ સામા ય દવસ હતો. કોઈએ એમને
જણા ું હોત કે એ ટના એક અજનવી સ ય જેઓ શી દવસ
અગાઉ ૃ વીની દ ણા કરવા નીક ા હતા. તેઓ સા સમા પરત
આવી ગયા હતા, તો કોઈએ પણ એ વાત માની ન હોત. એ ઘરના બાર
તથા બારણાં ૂવવત્ બંધ જ હતાં. એની અંદર કે બહાર કોઈએ
આવન વન જોઈ ન હતી.
રેલવે ટેશને ગાડ માંથી ઊતયા યારે જ ન થઈ ગ ું હ ું, કે
તેઓ મોડા પ ા હતા અને શરત હાર ગયા હતા. યાંથી સીધા લબના
મકાન તરફ જવાનો કોઈ અથ ન હતો. ઘર માટે જ ર ચીજવ ુઓ
ખર દ લાવવા ફોગે એના નોકરને ૂચના આપી. પોતે ઔડાને લઈને સીધા
જ પોતાના ુકામે પહ ચી ગયા.
ફોગ માટે કમનસીબીની એ ચરમસીમા હતી. એ ગંભીર હતા, પર ુ
ભાંગી પ ા ન હતા. શ થી જ સમયબ ચાલી રહેલી ુસાફર માં અનેક
વ નો આ યાં, અનેક થળે મોતનો સામનો કરવો પ ો, એ બધામાંથી
ુવાંગપણે બહાર આવી શકા ું હ ું. ુસાફર દર યાન સારા કામો પણ
થઈ શ ા. એવી એ યાદગાર ુસાફર પછ પણ પેલા ડટે ટવની
ૂખાઈને કારણે એ ું પ રણામ ૂ ય જ નહ , આપ જનક બની ર ું.
પોતે નહ ધારેલા એવા ુ લક કહ શકાય તેવા વ ન ું પ રણામ એને
માટે ખતરનાક આ ું હ ું. સમયસર પાછા આવી રહેવા માટે એમણે
પાણીની જેમ પાઉ ડ વહા યા હતા. એમાં કોઈ દલચોર રાખી ન હતી.
એણે દશાવેલી ઉદારતા ું પ રણામ પ હ ું. સાથે લીધેલા પાઉ ડમાંથી
હવે માંડ થોડા બાક ર ા હતા.
કોઈ આ થક લાભ મેળવવા માટે એણે આ શરત લગાવી ન હતી.
મ ો વ ચેની સામા ય વાતમાંથી એક પડકાર ઊભો થયો હતો. એણે તે
ઝ લી લીધો હતો. આ શરત તે યા હોત તોપણ એમાં એને કોઈ અ ધક
લાભની ું ઈશ રહ જ ન હતી. બે રગ ધસની શરાફ પેઢ માં જમા
રહેલા વીસ હ ર પાઉ ડની રકમ તો શરત માણે પેલા ચાર મ ોની
બની ગઈ હતી. પ રણામે ફોગ લગભગ દેવા ળયા બની ગયા. આ શરત
તવા ું પ રણામ ું હશે અને હારવાથી એની થ ત ું રહેવાની હતી,
તે બંને બાબતમાં એમની પોતાની ગણતર હતી.

ે ી ૉ એ ં ં ં
 સેવીલ રૉ ટના એમના સાતમા નંબરના બંગલામાં તમામ
કારની સગવડોવાળો એક મ ઔડા માટે ફાળવવામાં આ યો. એ મ
તરફ આંગળ ચ ધીને ફોગ પોતાના મમાં ચાલી ગયા. મ એમણે અંદરથી
બંધ કય . એમાંથી કાઈ પણ કારનો અવાજ આવતો ન હતો. ઔડા અને
પાસપટ ુ બંનેને આખા મકાનમાં યાપેલા સ ાટાથી ચતા થવા લાગી.
એમને યાલ હતો કે આ ર તે હાર ને સં ૂણ ર તે ુવાર થયેલો અં ેજ
બ ચો એવી નાલેશી સાથે વતા રહેવા ું પસંદ નહ જ કરે. ફોગના
ધીરગંભીર ય ત વ અને ડહાપણમાં બંનેને ા હતી. છતાં આ
સંભ વત દુઘટનાની ક પના મા થી તેઓ બેબાકળાં થયાં હતાં. બંનેની
નજર સતત ફોગના મ ઉપર જ મંડરાયેલી હતી. બંનેને એકબી નો
સથવારો અને આ ાસન હ ું, છતાં મોટેથી વાત કરવાની પણ હમત રહ
ન હતી.
પોતાના મમાં જઈને પાસપટ ુએ પહે ું કામ પેલા ગૅસ બનરને
બંધ કરવા ું ક ુ. ધીમે બળતો હતો, છતાં શી દવસ ુધી તે સતત
બળતો ર ો હતો. આગલા માસ ું એ ું બીલ ટપાલપેટ માં પ ું હ ું.
છાતીનાં પા ટયાં બેસી ય તેવડુ એ બીલ એના ઘણા માસના પગારની
રકમ પચાવી ય તે ું હ ું. પર ુ એને મોટ ચતા એના મા લકની હતી.
ઔડા આખી રાત ઘી શક નહ . ૃત પ તની ચતા ઉપરથી વતી
બચાવી લેનાર આ ભલા અને ઉદાર દલના માણસની કુ દરતે કેવી ૂ ર
મ ક કર હતી, એનો વચાર એના મગજમાંથી ખસતો ન હતો.
પાસપટ ુ પણ રાતભર ગતો બેસી ર ો.
ચતાસભર રાત બંનેએ જેમતેમ વતાવી. સવારમાં મા લકે એને
બોલા યો, યારે બંનેએ રાહત અ ુભવી. મા લક વતા હતા અને એને
માથેથી મોટ ઘાત ટળ હોય તેમ લા ું. ઔડા માટે ચાના તો તૈયાર કર
તેના મમાં પહ ચાડવા ૂચના આપી. પોતે અ ય કામે ય ત હોવાને લીધે
કપની આપી શકશે નહ , તે માટે દલગીર હોવાનો સંદેશો મોક યો. પર ુ
ખાસ વાતચીત માટે સાંજના સમયે ઔડાને તેના મમાં મળશે એમ પણ
કહેવડા ું.
કોઈ પણ તના ઉચાટ વના મા લકને પોતાના કામમાં ય ત
જોઈને પાસપટ ુ ું દલ ભરાઈ આ ું. મા લકની ખાનાખરાબી માટે પોતે
જ જવાબદાર હતો તે વાત એના મનમાંથી નીકળ ન હતી. એના
પ ા ાપનો ભારેલો અ પળ માટે પણ જપવા દેતો ન હતો. આખરે
મા લકના પગ પકડ ને એ વલોપાત કરવા લા યો.
‘મા લક, માર ૂખતાને કારણે જ તમે હાયા છો. મને સ કરો.’
‘હુ કોઈને પણ આ ન ફળતા માટે જવાબદાર ગણતો નથી. શાંત
થઈ અને તને સ પે ું કામ કર.’
ી ં ં
 આવા ઠડકભયા જવાબથી પણ પાસપટ ુના મન ું સમાધાન થ ું
નહ . સીધો જ ઔડાના મમાં પહ ચી ગયો. તેને જણા ું કે મા લકને
તેના વષાદમાંથી પોતે તો બહાર લાવી શકે તેમ ન હ ું. મેડમ જ એ અંગે
કાઈ કર શકશે એમ પણ તેને ક ું.
‘આ બાબતમાં હુ ું કર શકુ ?’ ઔડા ક ણા અને ોધની મ
લાગણીથી સમસમી રહ હતી. ફોગની આ ન ફળતા માટે પોતાને
જવાબદાર ગણતી ન હતી, અને પાસપટ ુ જેવો અપરાધભાવ પણ એના
મનમાં ન હતો. પર ુ ફોગનો એના યેનો અપૌ ષેય ભાવ તથા પોતાના
ી વ યેનો અવ ા ભાવ એને કઠતો હતો. ‘તારા એ મા લક કોઈ પણ
કારની માનવીય લાગણીથી ભ ય તેમ નથી. એના માટે મારા દયમાં
લાગણીનાં ૂર ૂઘવી ર ાં છે . છતાં આટલા નકટના સહવાસમાં એના
તરફ એ ું યાન ગ ું છે ખ ? મારા જેવી એક નરાધાર ી યેનો એનો
વહેવાર શાલીન હતો, ભ હતો, પર ુ તે અપૌ ષેય હતો. હુ પણ આખરે
એક ી છુ , માણસ છુ . એવા એ માણસના મનને શાંત કરવા ું કર શકુ
તેની મને સમજ પડતી નથી. છતાં તેઓ મને મળવા માંગે છે ? માર સાથે
કોઈ ગંભીર ુ ા ઉપર ચચા કરવા ઇ છે છે ?’
‘હા મેડમ.’ ઔડાની આ આકર વાણી સાંભળ ને પાસપટ ુ પણ
ઢ લો બની ગયો.
ફોગની ગણતર માણે ગઈ કાલે શ નવાર તા. ર૧મી ડસે બરે
સાંજે પોણા નવ વા યા ુધીમાં એણે હાજર થવા ું હ ું. તેમાં પોતે
ન ફળ ગયો હતો અને એ ર તે શરત હાર ગયો હતો. યાર બાદ આજે
ર વવાર તા. રરમી ડસે બરનો દવસ હતો. આજે લબમાં એની કોઈ રાહ
જોવા ું ન હ ું. હારેલા યો ાની જેમ એક કારના અવસાદની
થ તમાંથી ફોગ પસાર થઈ ર ા. લબમાં જવાની એને જ ર ન લાગી.
અનેક વરસોથી ચાલી આવેલી એકધાર દનચયામાં આજે પહેલી જ વાર
વ ેપ પ ો. બે રગ ધસની પેઢ માં જઈને તપાસ કરવા ું પણ
બનજ ર લા ું. યાં જઈને ું કરવા ું? પેલા પાંચે મ ો શરત તી
ગયા હતા. એ માટે અપાયેલા ચેકનાં નાણાં ઉપાડવાનો તેમનો અ ધકાર
હતો. એ આધારે તેમણે નાણાં ઉપા ાં હોય તો એના ખાતામાં ઝ રો
બેલ સ જ રહેવા ું હ ું. એ ણવાથી ફાયદો ું?
પોતાના મમાં જ ુરાઈને આખો દવસ તેઓ પોતાના
હસાબ કતાબ સમેટતા ર ા, બહાર પાસપટ ુ બેચેન હતો. વના કારણ
ઘરમાં સીડ ઓ ચડ- ઊતર કરતો હતો. મા લકના મની પાસેથી પસાર
થાય યારે પગ થંભી જતા. અંદરથી કોઈ અવાજ આવે તો તે સાંભળવા
કાન સરવા કરતો. દરવા ની ચાવીના કાણાં પાસે એક આંખ ઠેરવી અંદર
જોવા યાસ કય . એને ડર હતો કે એ હારેલો માણસ કોઈ અ ય પગ ું
ભરવા તો નહ ેરાયને? આવી અજપાભર માન સક થ ત એનાથી
ી ી ીએ ઔ ં ં ો ી ે ે
સહન થતી ન હતી. વના પરવાનગીએ ઔડાના મ ું બાર ં ખોલીને તે
દાખલ થયો. એક ૂણામાં ટૂ ટ ું વાળ ને બેસી ગયો. ઔડા તરફથી
આ ાસનના બે શ દો સાંભળવા મળશે એવી આશા હતી, પણ ઔડા
પોતે જ ૂ યમન ક હતી. તેના તરફથી આ ાસન મળે તેમ જણા ું નહ .
બેઠા બેઠા પાસપટ ુ વચારતો ર ો. ડટે ટવ ફ સ યાદ આ યો. તેના
તરફનો રોષ કાઈક હળવો થયો. એણે વચા ુ કે ફ સે તો મા તેની ફરજ
બ વી હતી. પણ પોતે ફરજ ૂ ો હતો, તે કારણે જ આ તકલીફ
ઊભી થઈ હતી. યોકોહામામાં જ ફ સ અંગે સાચી વાત મા લકને
જણાવવી જ ર હતી, પણ હવે ઢોળાયેલા દૂધ ઉપર અફસોસ કરવાનો
અથ ન હતો.
સાંજે સાડા સાત વા યા. ફોગે ઔડાની તપાસ કરાવી. ઔડાના
મમાં આવી એની સામે જ ુરશી ઉપર બેઠા. ઔડા એને જોઈ રહ .
અગાઉના અને આજના ફોગમાં એને કાઈ જ તફાવત જણાયો નહ . મ
ઉપર કોઈ વ શ ભાવ લા યા વના ઔડા તરફ જોઈને બોલવાની
શ આત કર .
‘મેડમ, તમને અહ લૅ ડ ુધી લઈ આવવા માટે તમે મને માફ
કરશો, એવી માર વનં ત છે .’ ઔડા તરત જ કાઈ બોલવા જતી હતી,
પણ એને બોલતાં અટકાવીને ફોગે આગળ ચલા ું: ‘તમે જયાં હતાં યાં
સલામત ન હતાં, એમ માનીને જ અહ લાવવાનો મ નણય લીધો હતો.
પર ુ તે વખતે હુ ધનવાન હતો. માર મલકતમાંનો હ સો તમને આપીને
તમને અહ ની જ રયાતોથી ન ચત કરવા માટેની યવ થા કરવા ું મ ન
ક ુ હ ું. પર ુ તમે જોઈ શકો છો કે હુ શરત હાર ગયો છુ . હવે પહેલાંના
જેવી થ ત રહ નથી. હુ નાદાર થઈ ગયો છુ .’
‘મને બઘી ખબર છે , મ ટર ફોગ. તમાર આ ન ફળતા માટે હુ
પણ માર તને જવાબદાર મા ું છુ . આશા રા ું છુ કે તમે એ માટે મને
માફ કરશો. હદુ તાનમાં જ મને મારા નસીબ ઉપર છોડ ને તમે તમાર
ુસાફર ચા ુ રાખી હોત તો તમાર આ થ ત ન થાત.’
‘કેવી વાત કરો છો મેડમ! પેલા ૂ ર ઓ તો તમારો ન લેવા
તલસતા હતા. એવા થળે મરવા માટે તમને તમારા નસીબ ઉપર છોડ ને
ચાલી જવા ું હુ વચા જ કેવી ર તે? ધારો કે શરત હારવામાં તમને
બચાવવામાં ગયેલો સમય કારણ ૂત હોય તો પણ મને તેનો આનંદ હશે.’
‘માની લ છુ કે માર સલામતી ખાતર તમે મને અહ લઈ આ યા
તે બરાબર હ ું, તોપણ અહ માર સગવડ અને ુખ માટે કોઈ યવ થા
કરવા ું તમારે માટે જ ર હ ું ખ ?’
‘હા, હુ એ ૂબ જ જ ર મા ું છુ . આ અ યા દેશમાં તમે
કોઈને પણ ઓળખતાં ન હોય યારે માર એ નૈ તક ફરજ બની રહે છે .
ે ે ઈ ે ે ં ે ’
માર પાસે જે કાઈ છે તે બ ું જ હુ તમારા નામે કરવા ચાહુ છુ .’
‘તમે ું કરો છો તેનો તમને યાલ છે ખરો?’ ફોગના આ નણયથી
ગભરાઈને ઔડા બોલી, ‘બ ું મને આપશો તો તમે ું કરશો?’
‘માર કોઈ જ રયાત જ નથી. મારે આ બ ું જ છોડ દે ું છે .’
‘ મ ટર ફોગ, તમે ું સમજો છો તમારે માટે? તમે માણસ નથી?’
‘હા . હુ માણસ છુ .’
‘તો સાંભળ લો. તમે માણસ છો એ ું માનતા હો તો તમારે
વીકાર ું પડશે કે માનવીય લાગણીઓ તથા ુખ અને દુ:ખ માનવ
વનનાં અ ભ અંગો છે . એ ય ત કરવા દરેક માણસને મ કે
વજનની જ ર પડતી હોય છે . વજનની હાજર ને કારણે ુખનો
ુણાકાર થતો હોય છે , તો દુ:ખનો ભાગાકાર થાય છે . ું તમને એવાં કોઈ
મ કે સ દયી વજનની જ ર નથી કે જે તમારા ુખ અને દુ:ખમાં
સહભાગી બની શકે?’
‘તમાર વાત સાચી હશે, મેડમ. લોકો એ ું કહે છે ખરા. જોકે મ તો
માર તમાંથી ું જોઈને બહારની દુ નયાને જોવાનો કદ યાસ કય
જ નથી. કુ ટુબ વન કે સમાજ વનની બાબતમાં પણ મને કદ વચાર
આ યો નથી.’
એ જ વખતે ઔડા ઊભી થઈ. ફોગની સામે આવીને ઊભી રહ .
એના બંને હાથ ૃદત ુ ાથી પોતાના કોમળ હાથમાં લઈને પોતાના ધડકતા
દય ઉપર ૂ ા અને આ તાથી બોલી, ‘ મ ટર ફોગ, તમને એવી કોઈ
ી મ કે વજન મળે એ ું તમે નથી ઇ છતા? તમારા વજન કે મ
બની રહેવા માટે મારામાં એવી કોઈ લાયકાત નથી જણાતી? જો એ ું કોઈ
ત વ મારામાં જણા ું ન હોય, તો પછ મને બચાવવાથી માંડ ને અ યાર
ુધી મારા ુખસગવડ સાચવવા માટે તમે જે ક ુ હ ું તે શા માટે? હવે
મારાથી જે કાઈ થઈ શકે તેમ હોય તે તમારે માટે કરવાની તક તમે મને નહ
આપી શકો? તમાર પ ની બનાવીને તમે મને તમારા દયમાં થાન આપી
શકો, તમારા ુખદુઃખમાં મને સહભાગી બનાવી શકો, તો તેને હુ મા
સ ભા ય માનીશ. તમે મારો એ ર તે વીકાર કરો, એ જ મારા
ુખસગવડ માટેની સૌથી મોટ ભેટ બની શકે તેમ છે .’
ઔડાના આ ુ લા આહ્ વાનથી ફોગમાં રહેલો ુ ષ ૃત બની
ગયો. ઔડાની ચકળ વકળ થતી આંખોમાં એણે પોતાને માટેનાં લાગણીનાં
ઘોડ ૂર જોયાં. વનમાં પહેલી વાર કોઈ ીએ આટલી ન કથી અને
આવી લાગણીથી એનામાં રહેલા ુ ષને ઢઢો ો હતો. એ ીના દય
સાથે ચંપાયેલા પોતાના હાથ એના ધબકાર અ ુભવી ર ા. ન કનો અને
દૂરનો પોતાનો ૂતકાળ વસારે પ ો. એની સમ ર ો કેવળ વતમાન,
ે ંએ ી ે ેઉ ં ો ી ો ં ઈ
જેમાં એક અ ુત ી, ેમ અને ઉ માસભર આંખોથી પોતાનામાં સમાઈ
જવા એને આમં ણ આપી રહ હતી. આવા અ તીય આમં ણનો
ઇ કાર કરવાની ૂધ ૂધ ફોગે ુમાવી દ ધી. બંને હાથો પહોળા કર ને ફોગે
તેને પોતાનામાં સમાવી લીધી.
અ યાર ુધીની તકલીફ ભર જદગીમાં અચાનક ર તે આવેલો આ
ુખદ વળાંક ઔડાને હ વ ું જ લાગતો હતો. વા ત વકતાને
પચાવવા ું એને માટે સહે ું ન હ ું. આં ુઓની વહેતી ધારા સાથે ાંય
ુધી પોતાના મનમાનીતા ુ ષની બાંહોમાં ભ સાઈને કણસતી રહ . એક
સં ૂણ ુ ષ ું એક સં ૂણ ી સાથે ું એ ુમ ુર મલન હ ું. અનાયાસ
જ ફોગના મ માંથી શ દો નીકળ પ ા:
‘હુ તને ચાહુ છુ , ઔડા! ું માર જ છે અને માર જ રહેશે.’
‘હુ પણ તમને ચાહુ છુ , મ ટર ફોગ. હુ સં ૂણપણે તમાર છુ .
તમાર જ રહેવાની છુ . આપણા બંને ું સહ વન મંગલમય હો.’
ધીમે ધીમે બંને વ થ બ યાં. તરત જ ફોગે પાસપટ ુને બોલા યો.
મા લક અને ઔડાના આ ર તના થમ મલનનો એ સા ી બની ર ો.
મા લકના હાથમાં ઉમળકા ૂવક રહેલો મેડમનો હાથ જોઈ એ સમ
ગયો. શી દવસ ુધી ચાલેલી ુસાફર ની હાડમાર અને છે લે હાથથી
ગયેલી તની બા નો ગમ વસારે પ ાં.
સેવીલ રૉ ટની ન કમાં આવેલા મેર લબોન ચચમાં જઈ યાંના
પાદર રેવર ડ સે ુઅલ વ સનની તપાસ કર આવવા જણા ું.
‘આજના ર વવારનો દવસ આમ તો ૂરો થવા આ યો છે . લ
માટે આજે હવે ઘ ં મોડુ થ ું કહેવાય, છતાં રેવર ડને અ ુકૂળતા હોય તો
આવતી કાલ માટે તપાસ કર આવ.’
‘હા મા લક. આવાં ુભ કાય માટે કદ મોડુ થ ું જ નથી.’
ુસાફર ની સો ટકા નહ તોપણ પચાસ ટકા સફળતાથી પણ પાસપટ ુ
ુશ થઈ ગયો.
એની ઘ ડયાળમાં એ સમયે આઠ વા યામાં પાંચ મ નટ બાક
હતી. ‘જઈને રેવર ડને વાત કર. આજે અ ુકૂળ નહ હોય તો આવતી
કાલે સોમવારે સવારે પણ ચાલશે. ખ ને!’ ફોગે ઔડા તરફ જોઈ તેની
સંમ ત માંગી.
‘હા મ ટર ફોગ. મને બ ું જ અનકૂ ળ છે .’ ઔડા બોલી. મા લક
અને મેડમની સંમ ત લઈને પાસપટ ુ ુશ થતો થતો ચચ તરફ જવા
રવાના થયો.
 ૩૫
‘ મ ો, હુ આવી પહ યો છુ .’
લંડનના જનમાનસમાં છે લા ણ દવસમાં ચમ કા રક પ રવતન
આવી ગ ું હ ું. શી દવસમાં ૃ વીની દ ણા ૂર કર ને ફ લયાસ
ફોગે લૅ ડની ધરતી ઉપર પગ ૂ ો. તેના ણ દવસ પહેલાં જ બૅ ક
ઑફ લૅ ડમાંથી પંચાવન હ ર પાઉ ડની ઉઠાતર કરનાર જે સ ે ડ
નામનો ૂંટારો પકડાઈ ગયો હતો. પોલીસે એની પાસેથી ુ ામાલ પણ
કબજે કય હતો.
રફોમ લબના મ ો સાથે થયેલી શરત માણે ફોગ શી
દવસમાં ૃ વીની દ ણા કરવા નીક ા, તેના ણ દવસ બાદ એનાથી
ધી થ ત બની હતી. ફોગ તેના નોકર સાથે અહ થી રવાના થયા તેના
ણ દવસ બાદ એમની અહ ની દુ નયા પણ બદલાઈ ગઈ હતી, બૅ ક ૂંટ
સાથે શંકાને આધારે એમ ું નામ જોડા ું હોવાના સમાચાર આગની ઝડપે
ફેલાઈ ગયા હતા. યાર બાદ તો ફોગની એક એક ચાલ ફરેબી હોવાના
સમાચાર થા નક સારણ મા યમોમાં ગટ થતા હતા. એમના અહ થી
ગયા બાદ એના નામે સ ાબ ર ઊ ું થ ું હ ું. શ આતના ણ દવસ
તેમાં તે નો માહોલ યો હતો. પર ુ એના નામ ું ધરપકડ વોરટ ર
કરાયાના સમાચારથી એમાં કડાકો બોલી ગયો હતો ફ લયાસ ફોગ નામનો
એક અં ેજ બ ચો સી દવસમાં ૃ વીની દ ણા કરવાના સાહસે
નીક ો હોવાના સમાચાર મા થી ઉ ે જત થયેલા લોડ આલબેમરલ
જેવાએ પોતાની વનભરની બચત ફોગના નામે બહાર પડેલાં બ ડમાં
રોક હતી. એમના જેવા થોડા માણસોને આ સાહસ તથા એના
સાહ સકમાં અ ૂટ ા હતી. છાપાંઓમાં આવતા ફોગની વ ના
સમાચારોને માનવાનો એણે સાફ ઇ કાર કય હતો. એણે ખર દેલાં બ ડનો
ભાવ તેની છપામણીના કાગળ જેટલા પણ ર ા ન હતા, છતાં એનો
વ ાસ અકબંધ હતો.
એ ઘટનાના ત તેર દવસ બાદ હવે યારે બૅ ક ૂંટના સંબંધમાં કોઈ
ભળતા જ માણસની આરોપી તર કે ધરપકડ થઈ અને પાઉ ડની નોટો પણ
કબજે કરાઈ હોવાના સમાચાર ગટ થયા, યારે સ ા બ રમાં એકદમ
તે આવી ગઈ. ફોગના આગમનના ણ દવસ પહેલાં જ સાચી હક કત
લોકો સમ આવતાં ફોગ ફર થી લોકોમાં વીર નાયક બની ગયા. એમના
આ સાહસની સફળતાની તરફેણમાં કે વ માં જેમણે દાવ લગા યો
હતો, તે દરેક હવે એની ુસાફર ની ગ તમાં રસ લેવા લા યા. ફોગ
બ ડના ભાવ પણ અનેકગણા વધી ગયા. ફોગ સાથે શરત લગાવનારા પેલા

ં ો ો ી ં ે ી
પાંચ મ ો પણ ફોગના આગમનની તાર ખ ન ક આવતાં સચેત બની
ગયા.
૧૭મી ડસે બરના દવસે બૅ ક ૂંટનો સાચો આરોપી પકડાયો, તે
દવસ ફોગની ુસાફર નો છોતેરમો દવસ હતો. ુસાફર ની શ આતના
ણ દવસ સ ામાં તે સાથે ફોગની ુસાફર ની ગ તના સમાચારો ું
મહ વ ર ું હ ું. ધરપકડ વોરટના સમાચાર બાદ થોડા દવસ ફોગની
વ નાં લખાણો છપાયાં, અને પછ બ ું ઠડુ પડ ગ ું હ ું. હવે
એકવીસમી ડસે બરનો દવસ ન ક આ યો, યારે ફોગના ુનરાગમન
સંબંધી સમાચારો ફર થી વતા થયા. એકવીસમીને શ નવારે સાંજે પોણા
નવ વા યે એ હાજર થઈ શકશે કે કેમ તે સંબંધમાં તક વતક થવા માં ા.
એ છે લા દવસોમાં ફોગ ખરેખર ાં હતા, તે માટેની તપાસ શ થઈ
હતી. ફોગની ુસાફર ના માગમાં આવેલા અમે રકા તથા એ શયાના દેશોમાં
ટે લ ાફ મારફતે સંદેશાઓની આપલે શ થઈ હતી. એના ઘરે પણ
માણસો મારફતે વારવાર તપાસ થતી રહ . પોલીસ ખાતા તરફથી તેનો
ડટે ટવ ફ સ આરોપીનો પીછો કર ર ો હતો. છતાં એ ખાતાને કોઈ
મા હતી મળ ન હતી. ફોગના આગમન સંબંધમાં ઊભી થયેલી એવી
અ ન તતાને લીધે સ ાબ રમાં હલચલ વધી ગઈ. બંને બાજુ ની હોડમાં
વધારો થયો હતો, લોડ આલબેમરલ હ પણ ફોગના મશનની સ ળતા
માટે આશાવાદ હતો.
શ નવારના દવસની સાંજ પડ . શરત માણે ફોગ પોણા નવ
વા યા પહેલાં પોતાંની ુસાફર સફળતાથી ૂર કર ને રફોમ લબના
બેઠકખંડમાં હાજર થવાના હતા. લબની સામેના પાલમોલ શોપ ગ
સંકુલના મેદાનમાં લોકો ું ટો ં ુ એક થવા લા ું. લબના સભાસદો
બેઠકખંડમાં જ વાતે વળ યા હતા. બહારના ટોળામાં સટો ડયાઓ હતા.
ફોગના આગમન ઉપર મોટ રકમનો દાવ લગાવનારા જુ ગાર ઓ હતા તો
સામા ય લોકો પણ કુ ૂહલ વશ થઈને યાં આ યા હતા. એમાં
ઠ ામ કથી માંડ ને મોટ રકમના દાવની ગંભીર વાતો થવા લાગી.
માણસોની સં યા વધવા સાથે વાતાવરણ ગરમ બનવા માં ું. ભારે ભીડને
કારણે આપસમાં ધ ા ુ વધતાં યવ થાની ળવણી માટે પોલીસને
મેદાનમાં ઊતર ું પ ું. ઘ ડયાળમાં કાટા પોણા નવ તરફ આગળ ખસતા
હતા. સાથે બહારના એ ટોળાંમાં ઉ ેજના પણ ચરમસીમા તરફ ધસી
રહ .
ફોગ સવાયના શરતના પેલા પાંચ જોડ દાર મ ોના વીસ હ ર
પાઉ ડના ભા વના ફસલાનો સમય ન ક આવી ર ો હતો. અ વ થ
બનીને એ સૌ આખર પળની તી ા કર ર ા. એ હતા હોન ુલીવાન
અને સે ુઅલ ફેલે ટ ન જેવા બૅ કસ, ઇજનેર એ ુ ટુઅટ, બૅ ક ઑફ
લૅ ડના ડાયરે ટર ગો થયેર રા ફ તથા દા નો ભ ો ચલાવનાર થોમસ
ે ે ે ં ૌ ી ી એ
 લેનેગન બેઠકખંડના ઘ ડયાળના કાટા તરફ સૌની નજર હતી. એના
કાટાઓ રા ીના આઠ વાગીને વીસ મ નટનો સમય બતાવ હતા.
સૌ થમ એ ુ ટુઅટ ઊભા થઈને જણા ું:
‘ મ ો, શી દવસ અગાઉ આ થળે ફ લયાસ ફોગ સાથે શરત
થયા માણેનો સમય મા વીસ મ નટમાં ૂરો થશે.’
‘લીવર ુલથી અહ ની છે લી ગાડ ારે આવે છે ?’ થોમસ
લેનેગને ૂ ું.
‘સાત વાગીને તે ીસ મ નટે છે લી ગાડ આવી હતી.’ રા ફ
ગો થયારે જવાબ આ યો. વ ુમાં ુલાસો પણ કય , ‘હવે પછ ની બી
ગાડ મોડ રા ે બાર કલાક અને દશ મ નટે આવશે.’
‘ મ ો,’ ટુઅટ ચચા ું સમાપન ક ુ, ‘ મ ટર ફોગ જો સાત કલાક
તે ીસ મ નટની ગાડ માં આ યા હોત તો તેઓ અ યારે આપણી સાથે
બેઠા હોત. પર ુ તેઓ આવી શ ા નથી. એનો અથ એ થાય કે તેઓ
આપણી સાથેની શરત હાર ગયા છે અને આપણે શરત યા છ એ.’
‘ધીરજ રાખો મ ટર ટુઅટ,’ સે ુઅલ ફેલે ટ ને હળવાશથી
જણા ું. ‘આપણને સૌને ખબર છે કે મ. ફોગ બહુ ૂની માણસ છે .
સમયપાલનના આ હ છે . વહેલા આ યા હોય તો પણ ઠરાવેલા સમય
કરતાં વહેલા આવવા ું તેઓ પસંદ નહ જ કરે. તે જ ર તે મોડા આવવા
માટે પણ ણીતા નથી. છે લી મ નટની છે લી સેકડે પણ તેઓ આવી
શકે છે .’
‘પર ુ આપણે ાં ુધી આ ર તે વાટ જોઈને બેસી રહ ું? હુ
નથી માનતો કે તેઓ એ વખતે હાજર થઈ શકે. હવે હેર કર દો કે
આપણે શરત તી ગયા છ એ.’ કાઈક ખોટુ કરવા ૃ થતા હોય તે
ર તે ોભ પામતા દબાતે અવાજે ટુઅટ જણા ું.
‘અરે ભાઈ, મને તો તે વખતે જ લા ું હ ું કે તેઓ ૂખાઈ કર
ર ા હતા. આટલી લાંબી ુસાફર માં યારે અનેક કારનાં વાહનોનો
સહારો લેવાનો હોય, યારે ાંક ને ાંક તો વાત ખોટકાય જ.’ લેનેગને
જણા ું. ‘એની ુસાફર ના માગમાં આવતાં દરેક મોટા શહેરમાં હવે તો
ટે લ ાફની ુ વધા મળતી થઈ છે . એમાંના કોઈ પણ થળે થી ફોગ
આપણા પૈક ના કોઈને પણ ટે લ ામ કર એની થ ત આપણને જણાવી
શ ા હોત. એમના વશે કોઈને પણ કોઈ જ મા હતી નથી.’ હોન
ુલીવાને ફોગની ટ કા કરવા એક નવો જ ુ ો ઊભો કય .
‘ મ ટર ફોગ આ શરત હાર ગયા છે . એક નહ પણ સો વખત
હાર ગયા છે . મા માન ું છે કે તેઓ અમે રકામાં જ ફસાઈ ગયા હોવા
જોઈએ. યાંથી ગઈ કાલે લીવર ુલ આવેલી એકમા ટ મર ‘ચાઈના’ના
ો ી ોઈ ે ે ં ં ે ો ં
 ુ ાફરોની યાદ મ જોઈ છે . તેમાં
સ ાંયે ફ લયાસ ફોગ ું નામ મારા
જોવામાં આ ું નથી. પોતાની મમતને કારણે એ પોતે તો ડૂ યો, સાથે
આલબેમરલ જેવા ભ તોના હ રો પાઉ ડને પણ ડુબા ા છે .’ આ ચચા
ચાલતી જ રહ . સાથે ઘ ડયાળના કાટા પણ સમયના ધોર માગ ઉપર
આગળ વધતા હતા. દ વાલ ઉપરથી ઘ ડયાળમાં નવ વા યામાં મા વીસ
મ નટ બાક હતી. મ ોએ પ ાંની રમત શ કર . પર ુ આજે એમાં
કોઈને પણ રસ પડે તેમ ન હ ું. સૌની નજર ઘ ડયાળના ધીમે ધીમે આગળ
વધતા મ નટ અને સેકડ કાટાઓ ઉપર કે ત હતી.
‘નવ વાગવામાં હવે સ ર મ નટ બાક રહ છે . ફોગને માટે તો
મા બે જ મ નટ બાક છે .’ રા ફના હાથ યં ની જેમ પાનાંની
વહચણીમાં ય ત હતા, પર ુ નજર ઘ ડયાળના સેક ડ કાટાની સાથે ફર
રહ . એક એક સેકડ પણ એને ુગ જેટલી લાંબી અને ભારેખમ લાગી.
ટાકણી પડવાનો અવાજ પણ સાંભળ શકાય એટલી ત ધતા હતી. એ
સૌના દયના ધબકારા ઘ ડયાળના કાટાની ચાલ સાથે વધવા લા યા.
‘હવે સોળ મ નટ બાક .’ ુલીવાન ું લડ ેસર પણ વધ ું જ ું
હ ું.
બાક રહેલી એક મ નટની સેકડો પણ હવે તો ગણાવા લાગી.
સૌએ પોતાના હાથમાંનાં પ ાં ટેબલ ઉપર ૂ ાં. એકના આંકડા ઉપરથી
આગળ વધી રહેલા સેકડ કાટા તરફ સૌ ટ ક ટ ક ને જોઈ ર ા. ચાળ સનો
આંક વટા યો. હવે તો પચાસ વટાવીને કાટો આગળ વ યો. ઘ ડયાળમાંથી
કઈ ચમ કાર નીકળવાનો હોય, તેમ સૌ અવાક્ બનીને કુ ૂહલથી જોઈ
ર ા છે . એ ર તે પંચાવનમી રોકડ પણ ગઈ.
બરાબર એ જ વખતે બેઠકખંડના દરવા ની બહાર ર તા ઉપર
કોઈક કારનો કોલાહલ સંભળાયો. કોઈ અ ય ઘટના બની હોય તેમ
પાંચે મ ો પોતાના પગ ઉપર ઊભા થઈ ગયા. હવે તો સ ાવનમી સેકડ
પણ ૂર થઈ. બાક હતી મા ણ સેકડ અને ખંડનો દરવાજો હળવા
ધ ા સાથે ૂલી ગયો. વ ુ બે સેકડ અને કાટો ઓગણસાઠના અંકને અડ
ગયો.
સાઠમી સેકડ ૂર થવામાં જ હતી, એ સાથે જ સૌએ ફ લયાસ
ફોગનો ણીતો અવાજ સાંભ ો. ‘ મ ો, હુ આવી પહ યો છુ .’
પોતાની લા ણક હળવી અને ગણતર બંધ ચાલે પગલાં ૂકતા ફ લયાસ
ફોગ બેઠકખંડમાં વે યા. એ સાથે સાઠમી સેકડ ૂર થઈ. ઘ ડયાળના
કાટા બરાબર આઠ વાગીને પ ાલીસ મ નટનો સમય બતાવવા લા યા.
ફોગે એ પાંચ મ ોની વ ચે રહેલી ખાલી હતા ુરશીમાં બેઠક લીધી.
બેસતાં બેસતાં બો યા, ‘ મ ો, તમે જોઈ શકો છો કે શરત માણે હુ
આવી ગયો છુ .’
ો ી ી ઉ ઓ
 ફોગની ુસાફર ની સફળતા ઉપર દાવ લગાવનારાઓ પણ
ઉ સાહમાં હતા. ફોગની જે જે કાર બોલાવ ું એ ટો ં ુ લબના
બેઠકખંડમાં ધસી આ ું.
 ૩૬
વજયમાળા ઉપર વરમાળા
હા , એ વયં ફ લયાસ ફોગ હતા. રફોમ લબના બેઠકખંડમાં
એકવીસમી ડસે બરને શ નવારના દવસે સાંજે આઠ કલાક ુ માલીસ
મ નટ અને ઓગણસાઠમી સેકડે ફ લયાસ ફોગે સદેહે લબના
બેઠકખંડમાં વેશ કય . યાં રાહ જોઈ રહેલા મ ોને પોતાની હાજર નો
નદશ આ યો.
‘ મ ો, હુ તમાર સમ હાજર છુ .’
ફોગ હવે નહ જ આવી શકે, એ ું માનીને બેઠેલા એ પાંચે મ ો
ણે કોઈ બહામ ં વ ન જોઈ ર ા હતા. પર ુ એ વ ન ન હ ું.
શી દવસમાં ૃ વીની દ ણા કરવાના એમના સાહસની સફળતા
ઉપર દાવ લગાવનારા સફળ જુ ગાર ઓના ટોળાના અ ેસર બનીને ફોગે
ખંડમાં વેશ કય . ફોગ તથા તેની પાછળ વેશે ું ટો ં ુ આ શરત કે
જુ ગારમાં વજયી બ યાં હતાં. પર ુ સામે ઊભેલા પાંચ ૃહ થો શરત
હાર ગયા હતા. વીસ હ ર પાઉ ડની માતબર રકમ તેઓ ુમાવી ૂ ા
હતા. શી દવસ બાદ હેમખેમ પાછા આવેલા ફોગની ેમકુ શળતા
ૂછવાના પણ તેમને હોશ ર ા ન હતા.
ંુ આ ચમ કાર હતો? કે ફોગની કોઈ કરામત હતી, કે જેને કારણે
સો ટકા હારની બા સો ટકા તમાં પલટાઈ ગઈ? હ પોણો કલાક
પહેલાં એટલે કે રાતના આઠ વા યા ુધી ફોગ, ઔડા અને પાસપટ ુ
એવા જ વષાદમાં કૂ બેલાં હતાં, કે ફોગ એ શરત હાર ગયા હતા.
ડટે ટવ ફ સની ૂલને કારણે ફોગ ચોવીસ કલાક મોડા પ ા
હતા. ફોગની ડાયર ની ન ધ માણે ગઈ કાલે રા ે નવ વા યામાં પાંચ
મ નટ હતી, યારે તેઓ લંડનના ટેશને ઊતયા હતા. એમની મા યતા
માણે એ દવસે એકવીસમી ડસે બરનો શ નવાર હતો. લંડન ટેશને જ
જો એ પાંચ મ નટ મોડા હોય તો પોણા નવ વા યે રફોમ લબના
બેઠકખંડમાં મ ો સમ હાજર થવા ું શ જ ન હ ું. ણે જણાએ
માની લી ું કે તેઓ શરત હાર ગયા હતા. હોડમાં ૂકેલા વીસ હ ર
પાઉ ડની રકમ તો ગઈ જ, સાથે ુસાફર માં કરેલો ખચ પણ માથે પ ો.
આ થક ર તે ફોગ ુવાર થઈ ગયા હતા એવા વષાદ સાથે રા ે સેવીલ
રૉના એમના બંગલામાં ફોગ પહ ચી ગયા. ડસે બર માસની ઠડ માં
બાર ઓ ુ લી રાખવાનો સવાલ જ ન હતો. રાત એમણે અજપામાં જ
વતાવી. ઔડા અને પાસપટ ુ તો સવારે પણ આઘાતમાંથી બહાર આવી
શ ાં ન હતાં.
ો ો એ ે ો ે ં ે
 યાર બાદનો આખો દવસ પણ એ ર તે જ પસાર થયો. છે ક સાંજે
સાડા સાત વા યે ઔડા સાથે ફોગની ુલાકાત થઈ. તેની સાથેની
વાતચીતમાંથી તથા ઔડાના એના યેના વહેવારથી ફોગને એહસાસ
થયો કે તેઓ શરત ભલે હાર ગયા હોય, પર ુ ઔડા ું દલ તી ગયા
હતા. એની સામે શરતની રકમ કે આ થક પાયમાલીની કોઈ વસાત ન
હતી. ણેના મન ઉપરના અવસાદનો ઓથાર ઓગળ ગયો. બી જ
દવસે એટલે સોમવારે જ ઔડા સાથે લ કરવા ું ન ક ુ. ઔડાએ એ
માટે સહષ સંમ ત આપી. એ માટે સમય અને થળ ન કરવા ફોગે
પાસપટ ુને ચચમાં મોક યો. ફોગની ઘ ડયાળ એ વખતે આઠ વા યામાં
પાંચ મ નટ બાક હોવાનો સમય બતાવતી હતી.
મા લક અને મેડમના મ ુર મલનથી ભાવ વભોર બનીને પાસપટ ુ
પોતા ું માની ું ગીત લલકારતો રેવર ડ સે ુઅલ વ સનને મળવા
મેર લબોન ચચમાં જવા નીક ો. પાદર સાથેની વાતચીતમાં વ ુ વીસ
મ નટ ગઈ. પાસપટ ુના મગજમાં એ વખતે ું ચમકારો થયો કે એકદમ
એણે ઘરની દશામાં દોટ ૂક . એની આંધળ ઝડપને કારણે ટપાથ ઉપર
સામેથી આવતાં અનેક માણસો સાથે એ અથડાઈ પ ો. ાસ ભરેલાં
એનાં ફેફસાં ધમણની જેમ ચાંનીચાં થતાં હતાં. મા ણ જ મ નટમાં
એ ઘરમાં ધસી આ યો. વાવાઝોડાની જેમ એના વેશથી ફોગ તથા ઔડા
ચમક ઊ ાં.
‘ ું થ ું? ું થ ું? ું છે ?’ ૂછવા લા યા. ’મા લક, લ નહ થઈ
શકે. આવતીકાલે તો ર વવાર છે .’ પાસપટ ુ હાફતો હાફતો માંડ બોલી
શ ો. ‘આવતી કાલે ર વવાર?’ ફોગ ું મ આ યથી પહો ં ુ થઈ ગ ું. ‘ ું
બકે છે ? આજે ર વવાર છે આવતી કાલે તો સોમવાર છે .’ ફોગે એને
સમ વવા યાસ કય .
‘ના સાહેબ, આજે તો શ નવાર છે . મા લક, તમે એક દવસની
ૂલ કર છે . આજે ર વવાર નહ પણ શ નવાર જ છે . એ ર તે તો આપણે
અહ ચોવીસ કલાક વહેલા આ યા હતા. પર ુ શરત તવા આપણી
પાસે હવે મા દશ જ મ નટ બાક છે .’
ફોગને હ સમજ પડતી ન હતી. તે તો ૂ તની જેમ થર બનીને
ઊભા હતા. એની આવી થ ગતતાથી અકળાયેલા પાસપટ ુએ મા લકનો
હાથ પકડ ને તેને ઘસડવા માં ા. બહાર નીકળ ને સામે જ ઊભેલી
ઘોડાગાડ માં પાસપટ ુએ એમને ખચી લીધા. હવે બેફામ નાણાં ખચવાનો
વારો પાસપટ ુનો હતો. સગરામવાળાને સો પાઉ ડની રકમ આપવા ું
જણાવી દ ું. ઉ સાહમાં આવેલા ગાડ વાને ઘોડાને લબની દશામાં
દોડા યા. ૂરપાટ દોડતા ઘોડાની અડફટે ર તા ઉપર રખડતાં બે કૂ તરા
કચડાઈ મયા. ચાર-પાંચ વાહનો સાથે સગરામ ટકરાઈ ગયો. આખરે
સગરામ રફોમ લબની સામેના મેદાનમાં ઝડપથી દાખલ થયો. યાં
ઊ ે ી ે ી ં ી ી ી ી ે
ઊભેલી જનમેદનીમાંથી ઝડપથી માગ કરતી બરાબર આઠ વાગીને
ુ માલીસમી મ નટે લબના દરવા સામે ગાડ ઊભી રહ . લબના
બેઠકખંડમાં ફોગે પગ ૂ ો, યારે સામેની દ વાલ ઉપર લટકતી
ઘ ડયાળમાં આઠ વાગીને પ તાલીસ મ નટ ૂર થઈ હતી. ફોગે શરત
તી લીધા ું હેર થ ું. શી દવસમાં ૃ વીની દ ણા ૂર કર ને
ફોગ વીસ હ ર પાઉ ડ ું ઇનામ તી ગયા હતા.
ફોગ માટે સો ટકા હારની બા હતી, તેમાંથી સો ટકા તની
બા બની હતી. એ કેવી ર તે બ ું? પાદર સાથેની વાતચીતમાંથી
પાસપટ ુને યાલ આવી ગયો કે એ દવસ ર વવાર નહ પણ શ નવાર
હતો. એ ર તે ગઈ કાલે ુ વારે જ તેઓ અહ આવી ગયા હતા. પણ
શરત તવા માટે હમણાં એની પાસે મા દશ મ નટ બાક હતી. ઝડપથી
દોડતા ઘરે આવી મા લકને તે લબમાં ઘસડ ગયો.
ર વવારને બદલે એ શ નવારનો દવસ કેવી ર તે હતો તેનો યાલ
ફોગને ધીમેથી આ યો.
ફોગે ુસાફર ના પહેલા દવસથી જ નય મત ન ધ રાખી હતી.
રોજે રોજની એ ન ધ માણે આજનો દવસ ખરેખર ર વવાર જ હતો.
છતાં અહ લંડનમાં આજે શ નવાર હતો તે પણ એટ ું જ સા ું હ ું. તો
એક જ થળે ફોગ માટે ર વવાર અને રફોમ લબ માટે શ નવાર હોય
એ ું કેવી ર તે બની શકે?
ફોગે પોતાની ુસાફર ૂવ દશામાં શ કર હતી. યાં રોજ રોજ
ઊગતા ૂરજની દશામાં એ આગળ વધતા ર ા. સામેથી આવતી ગાડ ની
સામેની દશામાં દોડતા હોઈએ, તો ગાડ નો છે ડો જલદ આવતો હોય છે .
આપણી અને ગાડ ની ગ ત જેટલો સમય એમાં ઓછો લાગે છે . જો
ગાડ ની દશામાં જ એ જનની લગોલગ દોડવા ું શ કરવામાં આવે તો,
ગાડ નો છે લો ડ બો આપણી પાસેથી એટલો મોડો પસાર થાય. ગાડ ની
દશામાં ગાડ ની ઝડપે જ સાથે દોડ શકાય, તો સતત એ જનની સમાંતરે
જ રહ શકાય. આમ ૂવમાં ુસાફર શ કર ૃ વીનો ચ રાવો લેવામાં
ફોગને ચોવીસ કલાકનો લાભ મ ો હતો. જો એ ુસાફર પ મ દશામાં
શ કર હોત તો ચોવીસ કલાક વ ુ વપરાયા હોત. ૂવ તરફ શ કરેલી
ુસાફર ને કારણે દરેક રેખાંશ દ ઠ એ ર તે ફોગને ચાર મ નટની બચત થઈ
હતી. લંડનની પ મમાં આવેલા ીનીચ શહેરમાં થઈને ઉ ર ુવથી
દ ણ ુવ ુધીની ક પત સમયરેખા વ ાનીઓએ દોર હતી.
ૃ વીની બરાબર પાછલી બાજુ એ એ રેખા શાંત મહાસાગરમાં
થઈને પસાર થાય છે . ીનીચ શહેર ઉપરની રેખાને ઝ રો ડ ી રેખાંશ
ગણીને ૂવમાં ૧૮૦ જેટલી રેખા શાંત મહાસાગરની પેલી સમયરેખા ુધી
દોરવામાં આવી હતી. તે જ ર તે ૦ ડ ીથી પ મ તરફ પેલી શાંતની

ે ી ં ે ં ે ો ં ી ી એ ે ી
રેખા ુધીમાં પણ ૧૮૦ રેખા સમાંતરે દોરવામાં આવી હતી. એટલે ૃ વીના
ગોળાના સમયની એ કુ લ ૩૬૦ વભાગો ગણવામાં આ યા હતા. ફોગ
વગેરેએ ૂવમાં ુસાફર શ કરતાં દરરોજ એમને દર રેખાંશે ૂરજ ચાર
મ નટ વહેલો દેખાતો હતો. શાંત મહાસાગરમાંની રેખા ુધીના ૧૮૦°
રેખાંશો ુધીના રેખાંશ દ ઠ ચાર મ નટ માણે ૭૨૦ મ નટનો એટલે કે
બરાબર બાર કલાકનો લાભ મ ો હતો. તે જ થળે પાસપટ ુની
ઘ ડયાળનો સમય અને ટ મરનો બદલાતો રહેલો સમય એક બતાવતો
હતો. યાંથી વળ ૂવમાં ૧૮૦° ડ ીની ુસાફર કરતાં ીનીચ લંડન
ુધીમાં એમને વ ુ બાર કલાકની બચત થઈ હતી. એ ર તે ફોગે બરાબર
૮૦ ૂય દય જોયા હોવા છતાં તેમણે અહ લંડન ખાતે ચોવીસ કલાક
આગળનો ૂય દય જોયો હતો એ હક કત ફોગ જેવા ગણતર બાજ
માણસના યાન બહાર રહ હતી.
શી દવસના નધા રત સમયમાં ૃ વીની દ ણા ૂર કર ને
ફોગ વીસ હ ર પાઉ ડ ું ઇનામ તો તી ગયા, પર ુ એ કામ પાર
પાડવામાં એણે ઓગણીસ હ ર પાઉ ડ વાપર નાં યા હતા. આ થક
ર તે એ વહેવાર નફાકારક ન હતો. પર ુ એમણે એ પડકાર ઝ યો યારે
પણ નફો રળવાનો યાલ એમના મગજમાં હતો જ નહ . એની સામે
થયેલા પડકારને ઝ લવાનો જ એમનો હે ુ હતો. ખચ જતાં બાક રહેલા
એક હ ર પાઉ ડમાંથી અડધી રકમ પોતાના વફાદાર નોકર પાસપટ ુને
ઇનામ તર કે આપી દ ધી. બાક ની અડધી રકમ એના છૂપા દુ મન બની
રહેલા ડટે ટવ ફ સને આપવાની ઉદારતા પણ બતાવી. ફોગ પોતે
નય મતતા અને ચોકસાઈના આ હ હતા. પાસપટ ુની બેદરકાર ને કારણે
એની મમાં ગૅસબનર ચા ુ રહ ગયો હતો. કુ લ એક હ ર નવસો ને
વીસ કલાક બળતા રહેલા ગૅસ બીલની રકમ એને આપેલા ઇનામમાંથી
કાપી લેવાની એમણે કાળ રાખી. વજય વેશ બાદ લબમાંથી
પરવાર ને ફોગ પોતાના ઘરે આ યા. ઔડાને એમણે સીધો જ સવાલ
ૂ ો.
‘આપણા લ માટે હ પણ ું તૈયાર છે ?’
‘ મ ટર ફોગ, હવે આ તમારે નહ પણ મારે તમને ૂછવો
જોઈએ. સવ વ ુમાવવાનો તમને યારે યાલ હતો, યારે આ શરતને
કારણે આ થક ર તે પાયમાલ થયેલા માણસ સાથે લ કરવા હુ તૈયાર
હતી કે નહ , એવો તમે મને કય હતો. તમાર એ થ ત પણ મને
મા ય હતી અને મ હા પાડ હતી. અ યારની બદલાયેલી થ તમાં હવે
તમે નાદાર ર ા નથી. યારે હુ તો તે વખતે હતી જેવી જ અ યારે પણ
અ કચન અને નરાધાર છુ . હવે હુ તમને ૂછવા મા ું છુ કે મારા જેવી ી
શાથે લ કરવા તમે તૈયાર છો કે કેમ?’

‘ઔ ે ે ે ે ં ે ં ે
 ‘ઔડા, મને કહેવા દે કે શરતમાં માર ત માટે ું ાર ધ પણ તારે
કારણે ઊઘ ું છે . માર સાથે લ કરવાના મારા તાવનો ત વીકાર
કય . એનાથી જ માર હારની બા તમાં પલટાઈ ગઈ. તે વખતે ત ના
પાડ હોત તો ુવડની જેમ હુ તથા પાસપટ ુ ઘરમાં જ ુરાઈ ર ા હોત.’
‘ મ ટર ફોગ, એ તમાર ઉદારતા છે કે તમાર તનો યશ તમે મને
આપો છો. તમારા જેવા ઉદાર અને નખ શખ સ જનની અધા ગની
બનવા ું હુ મા સૌભા ય સમજુ છુ . તમે જ મારા મનના માણીગર છો,
તમે જ મા સવ વ છો.’ બોલીને ઔડાએ બંને હાથો ફોગની સામે
પહોળા કયા અને તેમાં સમાઈ જવા ફોગને ુ ું ઇજન આ ું. ફોગ એનો
ઇ કાર કર શકે તેમ ન હ ું. ફોગને પોતાના બાહુ પાશમાં લઈને ઔડાએ
ાંય ુધી જકડ રા યા. ભાવાવેશથી ગ ગ દત થયેલા ફોગ મા થોડા
જ શ દ બોલી શ ા:
‘ઔડા! માર ઔડા!! તારે પગલે મને નવ વન મ ું છે .’
યાર બાદના અડતાળ સ કલાકમાં ફ લયાસ ફોગ અને ઔડાએ
મેર લબોન ચચમાં રેવર ડ સે ુઅલ વ સન સમ વનભર સાથ
નભાવવા શપથ લીધા.
ઔડા ું સી ું વજન તો અહ કોઈ હ ું નહ . ફોગને બાદ કરતાં
એક પાસપટ ુ જ એવો માણસ હતો, જેની સાથે એ ુ ત ર તે ુ લા
દલે વાત કર શકતી હતી. પાસપટ ુ એને માટે નોકર નહ , પણ
આ મીયજન હતો. તેણે જ તો પોતાના નની પરવા કયા વના સળગતી
ચતામાં ઝં પલા ું હ ું, અને મોતના મ માંથી બચાવી હતી. પાસપટ ુ માટે
પણ ઔડા સ માનનીય ી- વશેષ હતી. આનંદના આં ુ સાથે
પાસપટ ુએ ઔડાને ક યાદાનમાં દેવાની ફરજ બ વી. એ સ માન માટે
એના કરતાં બીજુ કોણ વ ુ અ ધકાર હોઈ શકે?