13.04.

2023 21:13 TARİKAT Ansiklopediler - TÜBİTAK

TARİKAT
TÜBİTAK
Semih CEYHAN BİLİM VE TOPLUM BAŞKANLIĞI
POPÜLER BİLİM YAYINLARI

Tasavvuf geleneğinde kavram olarak insanı kendisinin ve kainatın gerçekliklerine, bu gerçeklikleri bir bütün olarak kendisinde toplayan Hz.
Muhammed’e ve mutlak hakikat olan Hakk’a ulaştıran mistik yol anlamındadır. Sözlükte “gidilecek yol, izlenecek usûl, hâl, gidiş, mezhep,
meslek” gibi anlamlara sahip olan kelime, tasavvuf terminolojisinin ana kavramlarından biridir. Erken dönem tasavvuf literatüründe (hicri II-
VI, miladi VIII-XII) daha çok “tarîk, meslek, mezheb” kelimeleriyle ifade edilen kavram yaygın anlamıyla tüm aşamaları içerecek şekilde sufi
tecrübe olgusuna işaret eder. Sufiler dinî bir ağaca, ağacın gövdesini şeriata, dallarını tarikata, meyvesini de hakikate benzeterek bir
açıklama modeli geliştirmişlerdir. Bir seyrusülûk süreci olarak tarikatta nihai hedef, insanın varlıktaki çokluktan (kesret) varlıktaki birliğe
(vahdet-i vücûd) ulaşmak ve varlık birliğini bir deneyim olarak idrak etmektir (mârifet). Dinin sacayakları olan şeriat, tarikat ve hakikat
üçlemesinde tarikat, şeriatta derinleşerek hakikate erme yöntemi şeklinde tarif edilebilir.

Dinde inançla ilgili konularda itikadî fırkalar; kulların yapmakla sorumlu tutulduğu zâhirî fiiller konusunda fıkhî mezhepler; kalbin bâtınî
amelleri ve ruhun hâlleri konusunda da tarikatlar ortaya çıkmıştır. Tarikat mutlak açıdan Hz. Muhammed’in yolu (tarikat-ı Muhammediyye)
olmakla birlikte, bu ana yola varacak tali yollar İslâm coğrafyasında yaygınlık ve farklılık kazanmıştır. Kurumsal anlamıyla tarikatların bu
farklılığının kökeninde insanların mizaç, meşrep ve ihtiyaçlarının değişkenliği vardır. İlk dönem tasavvufunda kurucularına nispetle
Muhâsibiyye (Hâris el-Muhâsibî), Kassâriyye (Hamdûn Kassâr), Tayfûriyye (Bâyezîd-i Bistâmî), Cüneydiyye (Cüneyd-i Bağdâdî), Nûriyye
(Ebu’l-Hüseyin en-Nûrî), Sehliyye (Sehl-i Tüsterî), Hakîmiyye (Hakîm Tirmizî), Harrâziyye (Ebû Saîd el-Harrâz), Hafîfiyye (Ebu Abdullah
Muhammed b. Hafîf) ve Seyyâriyye (Ebû Abbâs Seyyârî) gibi adlarla anılan tarikatlar söz konusu değişkenliği yansıtır.

İslâmî Orta Dönem, 6./12. ve erken 7./13. asırlar, Gazzâlî öncesi dönemde teşekkül eden bir yol ve yöntem olarak tasavvufun süreklilik
kazanarak, şeyh-mürid ilişkisine dayalı, terbiye odaklı daha sistematik, disiplinli bir kurumsal form kazanmasına şahit olmuştur. Sufi yolun
kurumsal yapıya kavuşması içsel ve dışsal faktörler olmak üzere iki açıdan gerçekleşmiştir: İçsel faktör, tarikatın kurucu öncü neslinin yola
silsile, evrâd, ezkâr, âdâb ve erkân içeren karmaşık bir sistematik bütünlük kazandırması; dışsal faktör ise “pir” denilen kurucu figürün
sadece kendi müritlerine değil seyahatlerle toplumun sıradan bireylerine ve siyasal iktidara dinî tebliğde bulunması, bireysel ve toplumsal
sorunlara çareler üretmesidir. Böylelikle yöntem bütünlüğüne sahip tarikatlar toplumsal düzeyde iktidar alanı oluşturan tarihsel bir fenomen
hâline de gelmişlerdir. 

Kurumsallaşmış tarikat olgusunun İslâm toplumlarında yaygınlık kazanmasında “pir” adlı birincil ve ikincil kurucu şahsiyetlerin ruhanî, ilmî ve
ahlakî yetkinlikleri önemli rol oynadığı gibi, tarihsel akış çerçevesinde siyasi-toplumsal şartlar da etkin faktörlerdi. Bazı tarikatlarda tarikat
kurucusuna ilk kurucu anlamında “pîr-i evvel”, ilk kurucunun prensiplerine bağlı kalarak düşünce, adap ve erkân açısından tarikatta bir kısım
yenilikler yapana ikinci kurucu anlamında “pîr-i sânî” denilmiştir. Mesela, Halvetiyye’de pîr-i evvel Ömer el-Halvetî (ö. 1397), pîr-i sânî Seyyid
Yahya Şirvanî’dir (ö. 1466). Tarikat pirinin türbesinin bulunduğu dergâha da “âsitâne, pîr evi, pîr makamı, huzûr-i pîr” gibi adlar verilmiştir.

Tasavvufun erken döneminden itibaren nübüvvete ittiba temelli bireysel dindarlık anlayışının merkezî bir unsur olması, “tarikat insân-ı
kâmilden ibarettir” tanımında görüldüğü üzere erken orta dönemde mistik yolun insânî bir organizma şeklinde telakki edilmesini doğurdu.
Kâmil bir insan prototipi olarak “pir” figürü yeni dönemde müridin sadece ruhsal ihtiyaçlarını tatmin eden ve kazandığı iktidar alanıyla
toplumsal dinî roller devşiren bir tarihsel şahsiyet değil, Allah-âlem-insan münasebetini kozmik seviyede sağlayan ‘yol’un bizatihi kendisi
kabul edildi. Tarikatların kurucu figürlerinin şahsında Hz. Muhammed’e ulaşan kesintisiz bir silsileye sahip kadim Muhammedî yolun (tarikat-ı
Muhammediyye) vücut bulması fikri günümüze değin sürekliliğini korumuştur. Yeni dönemde bir şeyhe intisap edip, zikir telkini sonrası
seyrusülûk etmek “yolun evladı” olmakla özdeş tutulmuştur. Kurucu pirin vefatıyla tarikat kurumu mahiyetini yitirmemiş, yol evladı olan
halifelerde, bir insânî organizma olan tarikatın ve/veya pirin ruhu teşahhus ederek devamlılık kazanmış, tarikatların kurumsal anlamda
kollara ayrılarak çeşitlenmesi, halifelerin farklı coğrafi bölgelere dağılmasıyla sağlanmıştır. Yolun terbiye sistematiğinin tahkim edilmesinde
özellikle pir aileleri tarihsel roller üstlenmişlerdir.

Tarihî süreçte, Doğudan gelen Moğol istilalarıyla Bağdat’taki Abbasi hilafetinin yıkılması ve Batı’dan gelen Haçlı saldırıları sonucu homojen
yapılı güçlü evrensel sünnî-cemâî toplumda var olan geleneksel dinî birliğin zafiyete uğraması gerçeği göz önüne alındığında, sufi şeyhlerin
karizmatik otoriteleri etrafında biçimlenen tarikatların toplumsal birliğin tesisi sürecinde kurumsal birlik hüviyetine bürünmesi daha
anlaşılabilir bir çerçeveye kavuşmuştur. Tarikatlar bir yandan ulema kesiminin diğer yandan hilafetin dağılması sonucu ortaya çıkan
Müslüman saltanatların desteğini alarak İslâm toplumunun birlik ve düzenini sağlamada etkin faktörler oldular. Ancak aynı süreç
heterodoks sufi akımların yeşermesine de zemin hazırlamıştır. Ortadoğu’da Selçuklular, Suriye-Mısır bölgesinde Eyyübiler ve Memlüklüler
rejimlerinin zaviye, hangâh ve ribât yapılarının kurulmasına, tekke vakıflarının düzenlenmesine siyasi ve ekonomik destek vermeleri
tarikatların kurumsallaşmasına, sufi ağın geniş coğrafi iklimde inşasına hız kazandırmıştır. Kurumsal tarikatlar, kendine has örgütlü bir toplum
modeline yol açmış, tarikat merkezlerinin vakıflar yoluyla hayatiyetini sürdürmesi sağlanmış, zamanla yanına kütüphane, dershane,
hastaların tedavi edildiği bir bölüm, misafirhane, ambar, ahır, bağ-bahçe gibi birimler de eklenmiştir. Tarikat şeyhlerinin dinî ve dünyevi
bilimleri eklektik tarzda içselleştirip ulema kesiminde görüldüğü üzere disipliner körlükten uzak bir şekilde, bireyin varoluşsal sorunlarına
dokunacak tarzda entelektüel bir yetkinliğe sahip olmaları, tarikatların toplumsal seviyede kabul görmesinde diğer bir etken faktördür.

Günümüze değin intikal eden ana tarikatlar adlarını sufi pirlerin ya künyelerine ya lakaplarına nispetle alırlar. Ana tarikatlardan onlarca alt
kol ve şubeler doğar. Kol pirleri ana tarikatın temel adap sistematiğini bozmaksızın yolun adabı, derviş çeyizi vs. gibi konularda ilâvelerde
bulunmuşlardır. Ancak “pirlik” velâyet yolunun zirvesi kabul edilmesi sebebiyle hem manevi hem de müessesevi bir makam olduğu için, bazı

https://ansiklopedi.tubitak.gov.tr/ansiklopedi/tarikat 1/2
13.04.2023 21:13 TARİKAT Ansiklopediler - TÜBİTAK

tarikat rükünlerine yenilik (ziyâdât) getiren şeyh “pir” kabul edilmemiştir. Alt kollar –coğrafî bölgelere göre değişiklik gösterse de genellikle
ya ana tarikatın ismiyle beraber ya da müstakil bağımsız bir tarikat adıyla yazılı kaynaklarda veya şifahi sufi gelenekte zikredilmiştir.

Tarikat adabının teşekkülü, Abbasi hilafetinin yıkılması sonrası oluşan siyasi hanedanlıkların ve imparatorlukların örgütsel hiyerarşisinin ve
seremonik ritüel zenginliğinin paralelinde biçimlenmiştir. Şehir merkezlerindeki tekkelerle yerleşik birimlerden uzak çevrelerdeki zaviyelerin
bazı adap farklılığının kökeninde bu durum vardır. Aynı tarikatın farklı coğrafyalardaki şubelerinde adabın farklı yerel formlara bürünmesi de
söz konusudur. Dolayısıyla tarikat ritüelleri zamansal kesite ve coğrafî iklime göre değişkenlik gösterir. Merkezden uzak bazı tarikat
örgütlenmeleri yerel unsurları içselleştirerek zaman zaman heterodoks akımlar olarak da gözükmüşlerdir. Bir genelleme içermekle birlikte
Horasan kökenli tarikatlar müridin terbiyesine odaklı şeyhlik yapısını, Hicaz kökenli tarikatlar ise alışılagelmiş İslâmî uygulama ve inançlardan
ödün vermeyen itidalli bir çizgiyi benimsemişlerdir. Anadolu tarikatları ise Hicaz ve Horasan tavırlarını mezceder bir özellikte Mâverâünnehir”
tasavvuf hareketliliğinin karakteristik özelliklerine süreklilik kazandırmışlardır. Tarikatın kurumsal içeriğinin zaman zaman yolun hedeflediği
gayeye ulaşmada engel olarak görülmesi, Melâmîler denilen sufi grupları da üretmiştir.

Tarikatlar tarihsel hafızalarını silsileleriyle gelecek nesillere naklederler. Hz. Ebu Bekir’e dayanan Nakşibendiyye dışındaki kurumsal
tarikatların silsilesi Hz. Ali kaynaklıdır. Diğer iki halifeye (Hz. Ömer, Hz. Osman) uzanan tarikat türlerine tasavvuf literatüründe yer verilmekle
birlikte günümüze intikal eden tarikatların çoğu Alevî silsileye sahiptir. 

Tarikatlar zikir telkini ve sülûk yöntemlerine göre farklı tasniflerle anılır. Cehri ve hafi tarikatlar. Hafi zikir Nakşibendiyye’ye mahsus bir usul
olmakla birlikte, bazı tarikatlar her iki usulü de tatbik edegelmiştir. Cehri tarikatlar, oturarak (kuudî), ayakta (kıyâmî), dönerek (devrânî)
yapılan zikir usullerinden ya birini ya hepsini bireysel veya toplu hâlde yapmalarına göre farklılık gösterir. Allah’ın isimlerini (Lâ ilâhe illallah,
Allah, Hu, Hak, Hayy, Kayyum, Kahhâr) zikrederek süluk tatbik eden tarikatlara esmâî, sadece ism-i zât olan Allah ismini zikreden yola
müsemmâ tariki denilir. Nakşbendiyye, Mevleviyye müsemmâ; Halvetiyye, Kâdiriyye gibi tarikatlar esmâî yollardır. Bir diğer tarikat tasnifi
nefsânî ve rûhânî usul ayrımına dayanır. Ruhânî metotta, ruh evrâd ve ezkârla güçlendirilerek kötülük odağı olan nefis etkisiz duruma
getirilmeye, nefsânî usulde insan nefsi birtakım riyâzet ve mücâhedelerle doğrudan etkisiz kılınmaya çalışılır. Ruhânî usulde insanın göğüs
bölgesinde yer aldığı kabul edilen kalp, ruh, sır, hafî, ahfâ adlı beş latife ile (letâif-i hamse) birlikte ism-i zât (Allah) zikri gerçekleştirildikten
sonra iki kaş arasında bulunduğu farz edilen nefsin ve ardından bütün bedenin zikre katılması sağlanır. Orta Asya’da ortaya çıkan
Nakşibendiyye bu tarikata örnektir. Halvetiyye gibin nefsânî metodu uygulayan tarikatlarda Allah’ın bazı isimleriyle zikre devam edilerek
nefis ilk mertebe olan emmârelik vasfından sırasıyla levvâme, mülhime, mutmainne, râzıye, marziyye ve kâmile/zekiyye mertebelerine
ulaştırılmaya gayret edilir. Bu usule Allah’ın çeşitli isimleriyle zikredildiği için esmâ tariki de denir. Nefsânî usulde rüyalar dervişin yoldaki
durumunu gözlemlemede büyük önem taşır. Tarikatlar terbiye yönteminde farklılığa sahip olsalar da ulaşmak istedikleri hedef açısından
hepsi birdir.

6./12. ile 13./19. asırlar arasında Irak, Suriye, Mısır, Kuzey Afrika, Orta Asya, Anadolu ve Hindistan kökenli karizmatik sufi pirlerin etrafında
örgütlenen gruplar, mistik, sosyal ve kültürel akımlar oluşturmada benzer türde etkinliğe sahip olmuşlardır. Coğrafi köken ve kurucu
figürlerine nispetle söz konusu tarihler arasında oluşan ana tarikatlar, alt kollarıyla birlikte dünya coğrafyasını bir ağ gibi sararlar.

Müslüman toplumların tarihine bakıldığında halkın tedbir ve tasarrufuyla meşgul olan çoğu devlet adamının, aydınların, bilim zümrelerinin,
sanatkârların ya tarikat terbiyesinden geçtiği ya da bu yollara muhabbet beslediği bir vakıadır. Toplumun kemâli ferdin kemâline bağlıdır
anlayışını benimseyen tarikatlar fonksiyonel açıdan ferdin manevi tekâmülünü amaçlamakla birlikte, gayr-i müslimlerin ihtidâsında,
sömürgeci güçlere karşı Müslüman halkı müdâfaa etmek üzere direniş cepheleri oluşturmada, İslâm ordularına komutan ve asker olarak
destek vermede, fethedilen toprakların İslâmlaşmasında ve şehirleşmesinde toplumsal dayanışmanın güçlenmesinde tarihsel roller
üstlenmişlerdir. Bununla birlikte insanın sülukunu ve ahlaki açıdan arınmasını önceleyen geleneksel sufi yöntemi zamanla yitiren bazı tarikat
yapıları, özellikle modern dönemde dünyevileşen bir yapıya doğru gitmişler, siyasi-toplumsal hedefler uğruna başlangıç çizgilerini
kaybetmişlerdir.

Semih Ceyhan

Kaynakça

Ceyhan, Semih. “Tarikat ve Tekke Kavramlarına Dair.” Türkiye’de Tarikatlar: Tarih ve Kültür içinde. 2. Basım. Ed. Semih Ceyhan. İstanbul: İsam, 2018. 27-53.

Hücvirî. Keşfu’l-Mahcûb. Çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2010.

Kara, Mustafa. “Cumhuriyet Türkiye’sinde Tarikatlar.” Türkiye’de Tarikatlar: Tarih ve Kültür içinde. Ed. Semih Ceyhan. İstanbul: İsam, ١٣٢-٩٥ .٢٠١٨.

Knysh, Alexander. Tasavvuf Tarihi. Çev. Nurullah Koltaş. İstanbul: Ketebe, 2020.

Öngören, Reşat. “Osmanlı Türkiye’sinde Tarikatlar.” Türkiye’de Tarikatlar: Tarih ve Kültür içinde. Ed. Semih Ceyhan. İstanbul: İsam, ٩٥-٥٥ .٢٠١٨.

Popovic, Alexandre ve Giller Veinstein. İslam Dünyasında Tarikatlar. Çev. Osman Türer. İstanbul: Suf Yayınları, 2004.

https://ansiklopedi.tubitak.gov.tr/ansiklopedi/tarikat 2/2