TARİKAT

TARİKAT
‫الطريقة‬
Tasavvufta nefis terbiyesi ve Hakk’a ermek için
benimsenen usul, tutulan yol; tasavvufî eğitim etrafında
örgütlenmiş cemaat.
İslam’ın inanç ve davranışlarla ilgili ilkelerinin ahlak
haline getirildiği bir hayat tarzı olması bakımından
tasavvuf, öncelikle İslam ahlakı ve maneviyatı olarak
tarif edilir. Tarihî süreç içerisinde insanın kalp ve
nefis eğitimi ile ahlakı konu edinen bir ilim olarak
ortaya çıkan tasavvufta marifet ve hakikat olarak
belirlenen hedefe ulaşmak üzere birtakım usuller
geliştirilmiştir. Tıpkı fıkıh ilminin gelişimiyle
âlimlerin içtihatları bütünü olarak mezheplerin
ortaya çıkışı ve sonra bunların etrafında bir kimliğin
ve kurumsal yapıların oluşmasına benzer şekilde,
tasavvufta da önde gelen sûfî âlimler eliyle çeşitli
usuller ortaya konulmuş, sonra bunların etrafında
kurumsal yapılar ortaya çıkmıştır. Tasavvufî eğitim,
sûfîler tarafından “seyrüsülûk” denilen, benimsenen
usul ve âdaba göre bir şeyhin rehberliğinde uygulanan
bir süreç içinde gerçekleştirilir. Zikir (belirli âyetleri,
Hz. Peygamber’e salat ve selamı, kelime-i tevhid gibi
belirli ifadeleri söyleme), murakabe (nefsi denetim
altında tutma), halvet (belirli bir süre yalnız kalarak
ibadet), nafile ibadetler vb. çeşitli yöntemlerin
uygulanabildiği bu eğitimde belirli bir mekân zorunlu
olmamakla birlikte, klasik dönemde bu eğitim
“tekke”, “dergâh”, “hankah” denilen mekânlarda
gerçekleştirilmiştir. Şeyh, bu eğitim sürecinde belirli
bir usule (tarikat) göre müridi eğitir. Bu eğitimde
zikir önemli bir yer tutar; her tarikatın evrâd denilen,
belirli miktarda yapılması gereken zikir ve dualardan
oluşan metinleri vardır. Belirli bir yetkinliğe
erişen ve tasavvufî eğitim verebilecek durumda
olan müritler, şeyh tarafından hilafet verilerek
(halife sıfatıyla) farklı bölgelere gönderilebilir. Aynı
şeyhe bağlanarak eğitim alan ve tasavvufî bir hayat
yaşayan müritler, hususi bir kardeşlik bağı, ortak bir
kimlik ve örgütlenme geliştirdiklerinde bir cemaat
olarak tarikat ortaya çıkar. Her tarikatın, daha
doğrusu tarikat şeyhinin, kendisini Hz. Peygamber’e
ulaştıran, geçmiş nesillerdeki şeyhlerden oluşan en az
bir silsilesi vardır. Bazan bir şeyh, birbirinden farklı
tarikatlardan icazet (eğitim yetkisi) almış olabilir ve
dolayısıyla birden fazla tarikat silsilesi bulunabilir
(ayrıca bk. EVRÂD; HALİFE; İHVAN; MÜRİT; TEKKE).
Sözlükte gidilecek yol, izlenecek usul, hal ve gidiş
gibi mânalara gelen “tarikat” (çoğulu tarâik)
kelimesi, terim anlamıyla hem tasavvufî eğitimde
izlenen usulü hem de tasavvufî bir hayat yaşamak
üzere örgütlenmiş cemaati ifade etmek üzere
kullanılır. İlk terim anlamıyla tarikat, “Allah’a
ulaşmak isteyenlere mahsus âdet, hal ve davranış”
şeklinde de tanımlanmıştır. Lugatta yol anlamına
gelen “tarik” (çoğulu turuk) kelimesi de tasavvuf
kaynaklarında genellikle tarikat ile aynı anlamda
kullanılmakta, ayrıca Allah’a varan yolların (turuk)
“yıldızların sayısınca” veya “yaratıkların nefesleri
adedince” olduğu belirtilerek bunların çokluğuna ve
çeşitliliğine işaret edilmektedir. Sözlük anlamlarıyla
ele alındığında “şeriat”, “mezhep” ve “tarikat”
kelimelerinin üçü de yol anlamına gelmektedir.
Şeriat, dinin kaynağına götüren yol; mezhep, inançta
ve fıkıhta gidilen bir yol; tarikat da, tasavvufta hedefe
ulaştıran bir yoldur.
Terbiye Usulü Olarak Tarikat
Tasavvuf, İslam’da emredilen dinî hayatı,
inceliklerine (rekāik) ve hassasiyetlerine (takvâ)
dikkat ederek yaşamak isteyen müslümanların,
Kur’ân-ı Kerim ve sünnetteki emir ve nehiylerden
hareketle ortaya koydukları bir tavırdır. Tasavvufun
gayesi, bütün hal ve davranışlarında Hz. Peygamber’e
uyarak Allah’ı maksat edinen sorumluluk sahibi
müminler yetiştirmektir. Bu gaye, Allah’ı
görüyormuşçasına kulluk etmek anlamına gelen
ihsan kavramında ifadesini bulmuştur. Tarikat da
bir terbiye usulü olarak tasavvufun bu gayesini
gerçekleştirme görevini üstlenir.
Ünlü sûfî-âlimlerden Necmeddîn-i Kübrâ
(ö. 618/1221) Allah’a götüren yolları tarîk-i ahyâr,
tarîk-i ebrâr ve tarîk-i şettâr şeklinde üç ana grupta
toplamıştır. Bunlardan tarîk-i ahyâr namaz, oruç,
hac, Kur’an okuma gibi ibadetlere ve salih amellere
yoğunlaşarak ruhunu olgunlaştıranların yolu;
tarîk-i ebrâr bedende kötülük odağı olarak kabul

528
 TARİKAT
edilen nefsin isteklerini sınırlamak (mücahede ve
riyazet) suretiyle onu terbiye eden ve kalbini günah
kirlerinden temizleyerek güzel huylar kazananların
yolu; tarîk-i şettâr ise ilahî aşk ve muhabbet ile
Hakk’a doğru yolculuk edenlerin yolu şeklinde
tanımlanmıştır. Bu üç yol içerisinde Hakk’a en
kısa sürede ulaştıran yolun tarîk-i şettâr olduğunu
belirten Kübrâ, bu yolun temel prensiplerini
de günahlara tövbe etmek, dünya nimetlerine
karşı mesafeli durmak (züht), her hususta Allah’a
güvenmek (tevekkül), elde olanla yetinmek (kanaat),
dünyaya dalmış olan halktan uzaklaşarak Hak ile
baş başa kalmak (uzlet), Allah’ı devamlı zikretmek,
Allah’a tam yönelmek (teveccüh), sabırlı olmak, her
an Allah tarafından görüldüğünü hissederek nefsi
denetim altında tutmak (murakabe) ve Allah’tan gelen
her şeyi hoş görmek (rıza) şeklinde açıklamıştır.
Tasavvufta Hakk’a doğru manevi yolculuk anlamına
gelen seyrüsülûk usullerine göre tarikatlar “ruhani”
ve “nefsani” olarak sınıflandırılırlar. Ruhani usulde
Allah tarafından bedene üflenmiş ruh, çeşitli dualar
ve zikirlerle güçlendirilerek kötülük odağı olan nefis
etkisiz hale getirilmeye çalışılırken, nefsani usulde
nefis birtakım arzularına sınır konularak doğrudan
etkisiz kılınmaya çalışılır.
Tarikatlar uyguladıkları zikir şekillerine göre de
gruplara ayrılmıştır. Kalpten, sessiz ve hareketsiz
zikir (zikr-i hafî, zikr-i kalbî) uygulayanlar hafî
(turuk-ı hafiyye); sesli ve hareketli zikir (zikr-i cehrî)
şeklini benimseyenler cehrî (turuk-ı cehriyye) diye
isimlendirilmiştir. Ayrıca cehrî zikri benimseyen
tarikler de uyguladıkları zikir şekillerine göre
gruplandırılmışlardır. Zikirlerini daha çok ayakta
yapan tarikatlar kıyâmî (turuk-ı kıyâmiyye),
oturarak yapanlar kuûdî (turuk-ı kuûdiyye) diye
isimlendirilirler. Cehrî zikir çoğunlukla musiki
eşliğinde icra edilir. Bununla birlikte bazı tarikatlar
hem oturarak hem ayakta veya hem hafî hem cehrî
olarak zikir icra etmektedirler (ayrıca bk. ZİKİR).
Bir tarikata girmek isteyen kimsenin (talip, muhip)
mutlaka o tarikatın şeyhine (tasavvuf eğitimi veren
mürşit) gönülden bağlanması (intisap) ve şeyhin
rehberliğinde tarikatın gereklerini (âdap-erkân)
yerine getirmesi gerekir. Tarikatlarda şeyhi hiç
görmeden onun ruhaniyeti vasıtasıyla eğitilmek de
529
mümkündür. Buna Veysel (Üveys) Karanî’nin
Hz. Peygamber’i hiç görmediği halde manevi olarak
eğitilmesi ve kendisine peygamber tarafından hediye
olarak hırka bırakılması olayından dolayı “Üveysî yol”
denilmektedir. Tarikat şeyhi kendisine intisap eden
müritlerin manevi babası veya manevi annesi olarak
kabul edildiğinden, müritler birbirlerinin manevi
kardeşi olurlar. Tarikatta eğitim sürecini (seyrüsülûk)
tamamlayanlara “hilafet hırkası, irşat hırkası, icazet
hırkası” gibi isimlerle anılan bir hırka giydirilir.
Bu hırkayı giyen kimse bağımsız bir şeyh olarak
başkalarını tarikata kabul etmeye ve onları eğitmeye
yetkili sayılır. Bir tarikattan icazet alan kimsenin
daha başka tarikatlardan da hırka giymesi ve icazet
alması mümkündür (bk. HIRKA).
Tarikat mensupları zamanla farklı renk ve şekillerde
hırka ve takke (taç, serpuş) tercih ettikleri için
özellikle Osmanlılar döneminde başlarına giydikleri
kavuk ve külahları, hırkaları, cübbeleri onların
hangi tarikata mensup olduğunu gösterir olmuştur.
Şeyh ve dervişlerin giydiği taç ve hırkanın yanı sıra
kullandıkları tesbih, asâ, kemer, pabuç vb. şeyler
“cihâz-ı tarikat” diye isimlendirilmekteydi. Birçok
tarikatın kendilerine has şekil ve niteliklerde bayrak
(alem) ve sancakları da bulunmaktaydı.
Cemaatleşme Olarak Tarikat ve Başlıca Tarikatlar
Tasavvufî eğitim amacıyla bir araya gelen, dolayısıyla
bir şeyhe bağlanan müritlerin zaman içerisinde bu
bağlılığa dayalı olarak gruplaşmaları tabiidir. Sûfîler
tasavvuf eğitiminin başlangıcını Asr-ı saâdet’e kadar
götürmektedir. Buna göre Hz. Peygamber, başta dört
büyük halife olmak üzere çeşitli sahâbîlere değişik
usullerle zikir telkininde bulunmuş, daha sonra bu
usuller devam ettirilerek değişik isimler altında
tarikatlar meydana gelmiştir. Tarihî olarak tasavvuf
ile tasavvufî eğitimi gerçekleştirme usulü ve kurumu
olarak tarikatların ortaya çıkışı, İslam toplumunun
yaşadığı serüvene ve tecrübeye dayalı olarak daha
geç olmuştur. Bunun böyle olması da tabii olup, bu
durum bir ilim olarak tasavvufa ve tasavvufî
eğitimin dinî dayanaklarına herhangi bir zarar ve
noksanlık getirmez. Tasavvufî hayat tarzının
ortaya çıktığı ilk devirlerden itibaren mescitler,
ribatlar (sınır boylarında ve stratejik mevkilerde
yapılan askeri amaçlı müstahkem yapılar) ve
 TARİKAT
III. (IX.) yüzyıldan itibaren hankahlar (dervişlerin
zikir ve sohbet için toplandıkları mekânlar) etrafında
gelişen, sûfîler arası gruplaşmalar vardı. V-VI. (XI-
XII.) yüzyıllarda İslam dünyasında gelişen belirli
siyasi ve sosyal şartlar altında sûfî gruplaşmaları ve
tasavvufî eğitim bir dönüşüm geçirdi; kurucu şeyhler
eliyle terbiye usul ve esasları belirlenmiş, tekkeler
etrafında teşkilatlanmış ve vakıflar eliyle desteklenen
yapılar olarak yeni bir cemaatleşme türü ortaya
çıktı. Günümüzdeki meşhur anlamıyla tarikatlar, söz
konusu dönüşümden itibaren tasavvufî eğitimi ve
hayat tarzını bu şekilde teşkilatlı ve sistemli olarak
yürüten sosyolojik gruplaşmaları göstermektedir.
Tarikatlar, hem tasavvufî eğitimi sistemli hale
getirmeleri hem de sosyal hayata etkileri bakımından
ilk ortaya çıktıkları dönemden günümüze İslam
tarihine damgalarını vurmuşlardır. Bu etki, özellikle
İslam tarihinin geç dönemlerinde (müteahhirûn)
belirgindir.
Sûfî müelliflerden Hücvîrî (ö. 465/1072 [?]) III.
(IX.) yüzyıldan itibaren kendi dönemine kadar
kurulan makbul tarikatların adlarını Muhâsibiyye,
Kassâriyye, Tayfûriyye, Cüneydiyye, Harrâziyye,
Hakîmiyye, Nûriyye, Sehliyye, Hafîfiyye ve Seyyâriyye
şeklinde kaydetmiştir. Ancak bunlar, gerçek
anlamıyla birer tarikat olmaktan ziyade belirli
şeyhler ve öğrencilerinden oluşan tarikat öncesi
gruplaşmalardır. Günümüze ulaşan tarikatların
çoğu bugünkü adları ve yapılarıyla VI. (XII.) yüzyıl
ve sonrasında teşekkül etmiş, zamanla her biri
onlarca kol ve şubeye ayrılarak dünyanın pek çok
yerine yayılmıştır. Bu tarikatlardan çoğunun silsilesi
(şeyhler zinciri) Hz. Ali’den gelmekle birlikte, silsilesi
Hz. Ebû Bekir’den gelen Nakşibendiyye’nin aynı
zamanda Hz. Ali’den; silsileleri Hz. Ali’den gelen
Mevleviyye, Bayrâmiyye, Zeyniyye gibi tarikatların
aynı zamanda Hz. Ebû Bekir’den gelen silsileleri
vardır. Bedeviyye tarikatının ise Hz. Ali ve Enes
b. Mâlik’ten gelen silsileleri bulunmaktadır. Yine
VI. (XII.) yüzyıldan sonra pîr kavramı kurumsal
bir anlam kazanmış, tarikat kurucusuna “pîr” veya
“pîr-i tarikat” adı verilmiştir. Bazı tarikatlarda
tarikat kurucusuna ilk kurucu anlamında “pîr-i
evvel”, ilk kurucunun prensiplerine bağlı kalarak
düşünce, âdap ve erkân açısından tarikatta bir kısım
yenilikler yapana ikinci kurucu anlamında “pîr-i sânî”
530
denilmiştir. Tarikat pîrinin türbesinin bulunduğu
dergâha da “pîr evi”, “pîr makamı”, “huzur”, “huzûr-ı
pîr” gibi adlar verilmiştir.
İlk tarikatlardan bir kısmı Irak’ta ortaya çıkmış,
Abdülkādir-i Geylânî’ye (ö. 561/1166) nispet edilen
Bağdat merkezli Kādiriyye ile Ahmed er-Rifâî’ye
(ö. 578/1182) nispet edilen Batâih (Irak’ta bir bölge)
merkezli Rifâiyye (Rufâiyye) burada kurulmuştur.
Ebû Hafs Şehâbeddin es-Sühreverdî’ye (ö. 632/1234)
nispet edilmekle birlikte esas kurucusunun amcası ve
şeyhi Ebü’n-Necîb es-Sühreverdî (ö. 563/1168)
olduğu belirtilen Sühreverdiyye ile Ebü’n-Necîb’in
yerine geçen halifelerinden Ebû Reşîd Kutbüddin
el-Ebherî’ye (ö. 572/1177) nispet edilen Ebheriyye’nin
de aynı dönemde Bağdat’ta teşekkül ettiği
görülmektedir. Orta Asya’da kurulan Kübreviyye de
silsile olarak Sühreverdiyye ile irtibatlıdır. Ayrıca IX.
(XV.) yüzyılda Sühreverdiyye silsilesinden gelen ve
Sühreverdiyye ile Rifâiyye’yi birleştiren Zeynüddin
el-Hâfî (ö. 838/1435) tarafından Herat’ta kurulan
Zeyniyye tarikatı Mısır’a ve Anadolu’ya kadar birçok
bölgeye yayılmıştı; etkinliğini ancak XI. (XVII.)
yüzyıla kadar sürdürebildi. Bu tarikatlardan özellikle
Kādiriyye ve Rifâiyye günümüze kadar devam
etmiştir; günümüzde daha az müntesibi bulunan
Sühreverdiyye’nin ise bazı kolları devam etmektedir
(bk. KĀDİRİYYE; RİFÂİYYE; SÜHREVERDİYYE).
Irak’ta ilk tarikatların oluştuğu aynı dönemlerde
Orta Asya’da Hoca Ahmed Yesevî’ye (ö. 562/1166-67)
nispet edilen Yeseviyye, Abdülhâlik-ı Gucdüvânî’ye
(ö. 575/1179 [?]) nispet edilen Hâcegân, Necmeddîn-i
Kübrâ’ya (ö. 618/1221) nispet edilen Kübreviyye
tarikatları ortaya çıkmıştır. Bunlardan Hâcegân,
Bahâeddin Nakşibend (ö. 791/1389) ile birlikte
Nakşibendiyye adıyla yeni bir tarikat olarak devam
etmiştir. Yeseviyye XII. (XVIII.) yüzyıla kadar
zayıflayarak devam etmiş, daha çok Nakşibendiyye
gibi diğer tarikatlar içerisinde erimiştir. Kübreviyye
ise IX. (XV.) yüzyıldan itibaren zayıflayarak ortadan
kalkmış veya silsilesi diğer tarikatlarla birlikte devam
etmiş, sadece Bâharziyye kolu Buhara’da XIII. (XIX.)
yüzyıla kadar sürmüş, Nurbahşiyye ve Zehebiyye
kolları X. (XVI.) yüzyılda Şiîleşerek İran’da günümüze
kadar gelmiştir (bk. HÂCEGÂN; KÜBREVİYYE;
NAKŞİBENDİYYE; YESEVİYYE).
 TARİKAT
Şam bölgesinde ise Sa‘deddin el-Cebâvî’ye (ö.
575/1180) nispet edilen Sa‘diyye tarikatı Dımaşk
merkezli olarak kurulmuştur. Sa‘diyye tarikatı, ilk
dönemlerinde Filistin’in Kudüs, Akka, Safed, Halîl ve
Nablus şehirlerinde Haçlılar’a karşı bilfiil mücadele
içine girmiş, dolayısıyla bu şehirlerde geniş taraftar
bulmuştur. XVI. yüzyıldan itibaren Bilâdüşşam’da,
XVIII. yüzyılla birlikte Mısır, Anadolu, İstanbul ve
Balkanlar’da yaygınlık kazanmıştır. Sa‘dîler’in Halîl
şehrindeki son temsilcilerinden olan Şeyh Ferhân
es-Sa‘dî, İzzeddin el-Kassâm ile birlikte Filistin’in
kurtuluşu için çalışmış ve 1936’da Filistin’de silahlı
direnişi başlatan grup içerisinde yer almıştır.
Kuzey Afrika’da Ebû Medyen Şuayb b. Hüseyin’e (ö.
594/1198) nispet edilen Medyeniyye, söz konusu
bölgede ortaya çıkan ilk tarikattır. Ondan fazla
kola ayrılan bu tarikat birçok bölgeye yayılmakla
birlikte başta Şâzeliyye olmak üzere diğer tarikatlar
içerisinde erimiştir. Medyeniyye’nin ardından Kuzey
Afrika’da bir sonraki yüzyılda (VII./XIII.) Şâzeliyye,
Bedeviyye ve Desûkıyye tarikatları teşekkül etmiştir.
Ebü’l-Hasan eş-Şâzelî’ye (ö. 656/1258) nispet edilen
Tunus merkezli Şâzeliyye doksanın üzerinde kol ve
şubesiyle, Tunus’un yanı sıra Fas, Cezayir, Mısır ve
Libya başta olmak üzere pek çok Afrika ülkesinde
taraftar bulmuş, ayrıca başta Bilâdüşşam olmak
üzere diğer ülkelere de yayılmıştır. Tarikatın XIX.
yüzyılda ortaya çıkan Senûsiyye kolu ise Fas’tan
Yemen’e kadar geniş bir bölgede etkili olmuştur.
Ahmed el-Bedevî’ye (ö. 675/1276) nispet edilen
Bedeviyye tarikatı Mısır-Tanta’da teşekkül etmiştir
ve günümüzde Mısır’ın en büyük tarikatlarından biri
durumundadır. Burhâneddin İbrâhim ed-Desûkī’ye
(ö. 696/1296) nispet edilen Desûkıyye tarikatı da
Mısır-Desûk kaynaklıdır. Burhâniyye adıyla da anılan
Desûkıyye daha çok Mısır ve Sudan’da yaygındır
(bk. BEDEVİYYE; DESÛKIYYE; ŞÂZELİYYE).
Azerbaycan’da da önemli tarikatlar doğup
yayılmıştır. Sühreverdiyye-Ebheriyye silsilesinden
gelen İbrâhim Zâhid-i Geylânî (ö. 700/1301) Hazar
denizinin güneyi ile Doğu Azerbaycan arasında
irşat faaliyetinde bulunmuş; onun halifeleri yoluyla
Safeviyye ve Halvetiyye isimli iki önemli tarikat
doğmuştur. İbrâhim Zâhid-i Geylânî’nin halifesi
Safiyyüddîn-i Erdebîlî’ye (ö. 735/1334) nispet
edilen ve Azerbaycan’ın Erdebil şehrinde kurulduğu
531
için Erdebîliyye diye de anılan Safeviyye tarikatı,
Azerbaycan başta olmak üzere geniş bir bölgeye
yayılmıştır. Safiyyüddîn-i Erdebîlî’nin torunu Hâce
Ali’nin halifelerinden Somuncu Baba ve onun halifesi
Hacı Bayrâm-ı Velî (ö. 833/1430) eliyle de Ankara
merkezli Bayramiyye tarikatı doğmuştur.
Öte yandan Safeviyye’nin ana kolu ise Hâce
Ali’nin torunu Şeyh Cüneyd-i Safevî
(ö. 864/1460) ile birlikte siyasi yönü ağır basan ve
Anadolu’daki Şiîliğe meyilli oymakları taraftarları
arasına katmak için Şiîliğe temayül gösteren bir
teşkilat haline gelmiş, sonuçta Safeviyye tarikatı
İran’da XVI. yüzyılın başında Şiîliğin resmî mezhep
olarak kabul edildiği Safeviyye devletine dönüşmüş
ve bir tarikat olarak sona ermiştir. Halvetiyye’nin
kurucusu Ömer el-Halvetî (ö. 800/1397-98) İbrâhim
Zâhid-i Geylânî’nin halifelerinden Hârizm’de faaliyet
gösteren amcası Ahî Muhammed Halvetî’nin yanında
yetişmiş, ondan icazet aldıktan sonra faaliyetini
Tebriz’de sürdürmüştür. Tarikatta ikinci pîr olarak
kabul edilen Seyyid Yahyâ-yı Şirvânî ile Halvetiyye
Azerbaycan topraklarında ciddi gelişme göstermiş,
buradan Anadolu, Balkanlar, Mısır ve diğer ülkelere
yayılarak kırkı aşkın koluyla İslam dünyasının en
yaygın tarikatlarından biri haline gelmiştir (bk. HACI
BAYRÂM-ı VELİ; HALVETİYYE; SAFİYYÜDDÎN-i
ERDEBÎLÎ).
Hindistan’da ortaya çıkan tarikatlardan en önemlisi
VII. (XIII.) yüzyılın başlarında Hindistan’ın Ecmîr
şehrinde teşekkül eden Muînüddin Hasan Çiştî’ye
(ö. 633/1236) nispet edilen Çiştiyye tarikatıdır.
Ecmîr’den bütün Hint yarımadasına yayılan tarikat
Kādiriyye, Nakşibendiyye ve Sühreverdiyye ile
birlikte Hindistan’ın en yaygın dört tarikatından biri
olmuştur (bk. ÇİŞTİYYE).
Anadolu’da kurulan tarikatlar arasında Mevleviyye,
Bektaşiyye ve yukarıda sözü edilen Bayramiyye
sayılabilir. VII. (XIII.) yüzyılda teşekkül eden
Mevleviyye, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî (ö. 672/1273)
eliyle Konya’da teşekkül etmiş, Bilâdüşşam,
Mısır, Kuzey Afrika ve Balkanlar’da oldukça geniş
coğrafyaya yayılmış, ancak XX. yüzyılın ilk yarısında
Türkiye ve Suriye’deki bütün dergâhları kapatıldığı
için kurum olarak sona ermiştir (bk. MEVLEVİYYE).
Anadolu’da kurulan bir başka tarikat Bektaşiyye’dir.
Bir yandan Seyyid Ebü’l-Vefâ el-Bağdâdî’ye
 TARİKAT

TARİH BOYUNCA KURULMUŞ

ÖNDE GELEN TARİKATLAR
1 KADİRİYYE 2 YESEVİYYE 3 SA‘DİYYE 4 RİFÂİYYE 5 MEDYENİYYE 6 SÜHREVERDİYYE

Abdülkadir-i Ahmed Yesevî Sa‘deddin Ahmed Ebû Medyen Ebû Hafs

KURUCUSU

Geylânî (ö. 562/1166) el-Cebâvî er-Rifâî Șuayb b. Hüseyin es-Sühreverdî

(ö. 561/1166) (ö. 575/1180) (ö. 578/1182) (ö. 594/1198) (ö. 632/1234)

DOĞUȘ BAĞDAT YESİ ȘAM BATÂİH BİCÂYE BAĞDAT

YERİ (KAZAKİSTAN) (IRAK) (CEZAYİR)

X II. YÜZ YIL

7 KÜBREVİYYE 8 ÇİŞTİYYE 9 ŞÂZELİYYE 10 BEKTAŞİYYE 11 MEVLEVİYYE 12 BEDEVİYYE

Necmeddîn-i Muînüddin Ebü’l-Hasan Hacı Mevlânâ Ahmed

KURUCUSU

Kübrâ Hasan el-Çiștî eș-Șâzelî Bektâș-ı Velî Celâleddîn-i el-Bedevî

(ö. 618/1221) (ö. 633/1236) (ö. 656/1258) (ö. 669/1271 [?]) Rûmî (ö. 675/1276)
(ö. 672/1273)

DOĞUȘ HÂRİZM ECMÎR TUNUS SULUCAKARAHÖYÜK KONYA TANTA

YERİ (HİNDİSTAN) (HACIBEKTAȘ/ (MISIR)
NEVȘEHİR)

X III. YÜZ YIL

13 DESÛKIYYE 14 SAFEVİYYE 15 NAKŞİBENDİYYE 16 HALVETİYYE 17 BAYRAMİYYE 18 ZEYNİYYE

Burhâneddin Safiyyüddîn-i Bahâeddin Ömer el-Halvetî Hacı Zeynüddin

KURUCUSU

İbrâhim Erdebîlî Nakșibend (ö. 800/1397-98) Bayrâm-ı Velî el-Hâfî

ed-Desûkī (ö. 735/1334) (ö. 791/1389) (ö. 833/1430) (ö. 838/1435)
(ö. 696/1296)

DOĞUȘ DESÛK ERDEBİL BUHARA HÂRİZM ANKARA HERAT

YERİ (MISIR)

XIII. YÜZYIL X IV. YÜZ YIL XV. YÜZYIL

© İSAM

532
 TARİKAT
(ö. 501/1107) nispet edilen Vefâiyye, bir yandan
da Yeseviyye ile irtibatlı olan Hacı Bektâş-ı Velî
(ö. 669/1271 [?]) tarafından Sulucakarahöyük’te
(bugünkü Hacıbektaş/Nevşehir) kurulan Bektaşiyye,
ilk dönemlerinde Sünnî esaslara göre eğitim veren bir
tarikat iken Balım Sultan’la (ö. 922/1516 [?]) birlikte
XVI. yüzyılın başlarından itibaren dönüşüm geçirmiş;
Hurûfî-Şiî unsurların karışımından meydana gelen
prensiplerin uygulanmaya konması, tarikatın
Sünnîlik dışında mütalaa edilmesine sebep olmuştur
(bk. BEKTAŞÎLİK).
Kaydedilenlerin dışında kaynaklarda, müstakil olarak
teşekkül eden veya büyük tarikatlardan birinden
ayrılarak zamanla bağımsız bir tarikat hüviyeti
kazanan birçok tarikat daha yer almaktadır.
Şeriat, Tarikat ve Hakikat
Tasavvufta şeriat ile Hakk’a ulaşmada benimsenen
usul anlamıyla tarikat arasındaki ilişkiye
değinilmiştir. Hakikat, sûfîlerce “ilahî gerçeklere
ve sırlara âşina olmak, Hakk’ın tecellilerini görüp
tanıklık etmek” anlamında kullanılmıştır. Buna
göre Allah’ın sıfatları, hükümleri ve yaratması
hakkında dinin bildirdiği hususları tecrübe etmek
ve gerçekliğini kavramak anlamını taşıyan hakikat,
şeriata aykırı bir bilgi içermez; onun yakîn (kesin
bilgi) ile kavranmasını sağlar. Tarikat ise hakikate
götüren bir yoldur. Tarikatı, gerçeğe (hakikat)
götüren bir yol olarak tanımlayan sûfîler, bu yolda
dinin kurallarına (şeriat) uygun davranılmaksızın
ilerlenemeyeceğini ve hakikate ulaşılamayacağını
da vurgulamışlardır. Bunu ifade için, mesela şeriat
ağaca, tarikat çiçeğe, hakikat meyveye; şeriat
çembere, tarikat çemberden merkeze giden yarı
çapa, hakikat merkeze benzetilmiştir. Necmeddîn-i
Kübrâ şeriatı gemiye, tarikatı denize, hakikatı inciye;
Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî şeriatı meşaleye, tarikatı
bu meşale ile yol almaya, hakikatı maksada ulaşmaya
benzetmişlerdir. Bu üçlüye bazan marifet terimi
de eklenerek dörtlü bir sınıflandırma oluşturulur.
Bazıları hakikatı bir kemale erme hali, marifeti de
onun meyvesi, ondan hasıl olan bilgi olarak görürken,
bazıları ikisini aynı şey kabul eder.
Tarikat, Toplum ve Siyaset
İslam’ın ilk devirlerinden itibaren bazı müslümanlar,
sahabe nesli gibi yaşamaya, Kur’an’da ve sünnette
533
yer alan tavsiyelerden hareketle dinî hayatın
inceliklerine dikkat ederek takvâ, kanaat, tevekkül,
rıza gibi hasletleri kazanmaya ve böylece daha derin
bir kulluk şuuruna sahip olmaya özel bir önem
vermişler, bu çerçevede benzer bir hayat tarzını
benimseyenler, kendi aralarında manevi kardeşlik
bağları geliştirmişlerdir. Meşhur Cibril hadisinde
belirtilen ihsan (Allah’ı görürcesine kulluk etmek ve
yaşamak) şuuru, tasavvufun gerçekleştirmek istediği
gaye olmuştur. Toplumda güzel ahlaklı, sağlıklı bir ruh
haline sahip fertlerin yetiştirilmesinde ve kardeşliğin
yayılmasında tasavvufî eğitim ve dolayısıyla
tarikatlar, tarihte önemli görevler görmüşlerdir.
Dervişlerin bir araya gelerek sohbet ve zikir
yapmaları ve genel olarak tasavvufî eğitim için
belirli bir dönemden itibaren hankahlar kurulmaya
başlanmış; sonraki dönemlerde “dergâh”, “tekke”,
“zaviye” gibi isimlerle de anılan ve oldukça farklı
fonksiyonlar icra eden bu mekânlar, özellikle
tarikatların birer cemaat ve kurum olarak
teşkilatlanmasıyla birlikte dinî hayatın toplumda
daha canlı yaşanmasında önemli katkılar sağlamıştır.
İslam tarihinin belirli bir döneminden itibaren
tarikatların ortaya çıkışı kendine has örgütlü
bir toplum modeline yol açmıştır. Bu çerçevede
tarikat merkezlerinin vakıflar yoluyla hayatiyetini
sürdürmesi sağlanmış; zamanla onların yanına
kütüphane, dershane, hastaların tedavi edildiği
bir bölüm, misafirhane, ambar, ahır, bağ bahçe
gibi birimler de eklenmiştir. Dönem dönem
hankahlar medresenin işlevlerini de üstlenmiş;
tarikat eğitiminin yanı sıra çeşitli ilimlerde de
dersler verilmiş, kitaplar yazılmıştır. Osmanlılar
döneminde tarikat şeyhleri kendilerini tıp,
astronomi, musiki, hattatlık, nakkaşlık gibi ilim,
sanat ve meslek dallarında da geliştirdikleri için
şeyhliğini üstlendikleri dergâhlar kısmen güzel
sanatlar mektebi ve şifahane gibi çalışan kurumlar
haline gelmiş, buralarda dervişlerden ve tarikat
mensuplarından başka yabancılara, yolculara,
hastalara da hizmet verilmiştir (ayrıca bk. TEKKE).
Tarikatlar müslüman halkın dinî inanç ve duygularını
canlı tutmanın yanı sıra İslam’ın tebliğ edilmesine,
güzel ahlak ve ikna yoluyla yayılmasına büyük
katkılar sağlamıştır. Mesela Türkler’in İslamiyet’i
kabul etmesinde tarikat ehlinin irşat faaliyetlerinin
 TARİKAT
büyük rol oynadığı bilinmektedir. Orta Asya’da,
Hindistan ve bazı Uzakdoğu ülkelerinde, Sahrâaltı
Afrika’da İslamiyet’in yayılmasında, Anadolu ve
Balkanlar’da gayrimüslim ahalinin ihtidasında
(hidayete ermek; İslam dinine girmek) tarikatların
önemli bir rolü ve katkısı olmuştur. Bu çerçevede
tarikatlar, gayrimüslimlerin müslüman olmasına
vesile olmak, ihtiyaç olduğunda İslam ordularıyla
birlikte seferlere katılarak zaferlerin gerçekleşmesine
katkıda bulunmak, fethedilen bölgelere yerleşerek
İslamiyet’i ikna yoluyla yaymak, İslam devletlerinin
ve ordularının gidemediği yerlere dinî mesajı
ulaştırmak gibi fonksiyonlar da icra etmişlerdir.
Sömürgecilik döneminde ise tarikatların önemli
bir kısmı, işgale ve sömürgeye karşı birçok İslam
memleketinde direniş başlatmışlar veya oluşturulan
direniş cephesine destek vermişler, geleneksel dinî
hayatın, eğitimin ve şer‘î hukukun korunmasına
çalışmışlardır. Bu sebeple gerek sömürgeci güçler
gerekse onların akabinde ortaya çıkan seküler
yönetimler tarafından ortadan kaldırılması veya
bu yapılamıyorsa yozlaştırılması gereken direnç
noktaları olarak görülmüşlerdir. Tıpkı İslam
toplumlarındaki tarihî-toplumsal şartlara bağlı
bozulma ve kurumsal çürümenin gerekçesinin dinde
ve dinin hükümlerinde aranması hatasında olduğu
üzere, tarihî sebeplerle bazı tarikat yapılarında
var olan bozulma ve yozlaşma da bir bütün olarak
tasavvufa ve tarikat olgusuna bağlanmıştır. Bu
noktada bir yandan Vehhâbî-Selefî, diğer yandan
da Şiî hâkimiyetindeki yerlerde de tarikatların
yok edilmeye çalışılması ve baskı altında tutulması
manidardır. Bütün bu sebeplerle İslam dünyasının
bir kısım ülkelerinde yüzyıllardır topluma
olumlu katkılarıyla bilinen tarikatlar tamamen
yasaklanırken, diğer bir kısmında görünüşte serbest
bırakılmakla birlikte yozlaştırma yoluna gidilmiştir.
Bu yapıların tamamen yasaklandığı yerlerde
tarikatların çoğu tasavvufî terbiyeyi sürdürecek
bir ortam ve imkân bulamadıkları için birer kurum
ve sosyal yapı olarak ortadan kalkmış, bir kısmı
gayriresmi olarak faaliyetlerini sürdürmüştür. Bu
yapıların yasaklanmadığı, ancak kontrol edilerek
siyasi açıdan etkisizleştirildiği yerlerde de çağdaş
İslamî hareketler tarafından tenkide tâbi tutulmuş ve
dışlanmışlardır.
534
Cemaat anlamıyla tarikatlar, toplumsallık kazanan
her örgütlenme gibi toplumun geneliyle ilgili
işlere, özellikle de siyasi faaliyete yönelik bir tavır
geliştirmek ve belirli ilkeler dahilinde hareket etmek
durumundadır. Tarih boyunca eğitim, tebliğ ve sosyal
yapıya güzel ahlak yoluyla katkı şeklindeki kendi
aslî hedefinden sapmaksızın varlığını sürdüren ve
bu çerçevede ekonomik ve siyasi güç çekişmelerine
girmeksizin yapıcı bir siyasi katılımı benimseyen
tarikatlar olduğu gibi, tarikat çevresinde oluşan
insan kaynağını ve maddi gücü iktidara tahvil etmek
isteyen şeyhler ve tarikatlar da olmuştur. Geçmişte
ve günümüzde bütün dinî-sosyal örgütlenmelerde ve
cemaatleşmelerde olduğu üzere tarikatlar da kendi
aslî görevlerini yerine getirirken bir yandan dinî
aşırılıklara düşmekten sakınmak, diğer yandan siyasi
ve ekonomik gücün cazibesine karşı tedbirler almak
ve ilkeler belirlemek durumundadır.
Literatür
Geçmişte ve günümüzde herhangi bir tarikatla ya
da belli bir coğrafyadaki tarikatlarla ilgili müstakil
eserler hazırlanmış olmakla birlikte, coğrafya dikkate
alınmadan birden fazla tarikat ve silsileleri ile ilgili
eserler de yazılmıştır. XVII. yüzyılda Safiyyüddin
Ahmed b. Muhammed el-Kuşâşî’nin (ö. 1071/1661)
hırka giydiği tarikatları ve silsilelerini kaydettiği
es-Simtü’l-mecîd fî selâsili ehli’l-bey‘a ve ilbâsi’l-
hırka ve’t-tasavvuf ve sülûki ehli’t-tevhîd bunun ilk
örneklerindendir. Bu eserde ayrıca zikrin çeşitleri
ve tarikatlara göre usulleri, hırka giyme, biat âdabı
gibi konular da ele alınmıştır. Takip eden dönemde
Cemâleddin İbn Akīle el-Mekkî (ö. 1150/1737), İkdü’l-
cevâhir fî selâsili’l-ekâbir adlı eserinde on sekiz tarikat
ile bunların kollarını tanıtmıştır. Muhammed Murtazâ
ez-Zebîdî (ö. 1205/1791), İthâfü’l-asfiyâ’ adlı eserinde
tarikatların silsilelerini ve tarikat kollarını alfabetik
sırayla anlatırken, İkdü’l-cevheri’s-semîn adlı eserinde
ise tarikatta zikrin şartları, âdabı, hırka giydirme,
biat ve telkinin keyfiyeti gibi hususları ele almaktadır.
Tarikatlar hakkında kapsamlı ansiklopedik eserler
ise XIX. yüzyıl sonu ile XX. yüzyılın ilk yarısında
İstanbul’da yazılmıştır. Bunlardan ilki Harîrîzâde’nin
(ö. 1299/1882) Tibyânü vesâili’l-hakāik fî beyâni
selâsili’t-tarâik adlı eseri olup İslam dünyasında ortaya
çıkan tarikatlar hakkında yapılmış en geniş kapsamlı
çalışmadır. Bu eser, Hocazâde Ahmed Hilmi’nin
 TASAVVUF
(ö. 1332/1914) Hadîkatü’l-evliyâ, Hüseyin Vassâf’ın
(ö. 1348/1929) Sefîne-i Evliyâ ve Sâdık Vicdânî’nin
(ö. 1358/1939) Tomar-ı Turuk-ı Aliyye’si gibi sonraki
kitapların ana kaynaklarındandır.
Ayrıca bk. DERVİŞ; MÜRİT; SEYRÜSÜLÛK; ŞEYH; TASAVVUF.
KAYNAKÇA
Ahmed Ziyâeddin Gümüşhânevî, Câmiu’l-usûl (nşr. Edîb Nasreddin),
Beyrut 1997, I-III; Âmir en-Neccâr, et-Turuku’s-sûfiyye fî Mısr, Kahire
1983; Annemarie Schimmel, Mystical Dimensions of Islam, Chapel Hill
1975, s. 228-258; Bandırmalızâde Ahmed Münib Efendi, Mir’âtü’t-turuk,
İstanbul 1306; Carl Ernst – Bruce Lawrence, “What is a Sufi Order?”,
Sufism: Critical Concept in Islamic Studies (ed. Lloyd Ridgeon), Londra
2008, I, 231-249; Cürcânî, et-Ta‘rîfât, “et-Tarîk”, “et-Tarîka” md.leri; Ebû
Tâlib el-Mekkî, Kūtü’l-kulûb, Kahire 1310, II, 138; Hücvîrî, Keşfü’l-mahcûb
(nşr. İs‘âd Abdülhâdî Kındîl), Beyrut 1980, s. 403-508; Hüseyin Vassâf,
Sefîne-i Evliyâ (haz. Mehmet Akkuş – Ali Yılmaz), İstanbul 2006, I-V;
İslâm Dünyasında Tarikatlar: Gelişmeleri ve Aktüel Durumları (ed.
Alexandre Popovic-Gilles Veinstein, trc. Osman Türer), İstanbul 2004;
Kâşânî, Letâifü’l-a‘lâm fî işârâti ehli’l-ilhâm, Tahran 1379hş./2000, s.
374; Kuşeyrî, er-Risâle, I, 52, 59; Ma‘sûm Ali Şah, Tarâik, I-III; Muhammed
Mahmûd Abdülhamîd Ebû Kahf, et-Tasavvufü’l-İslâmî: Hasâisüh ve
mezâhibüh maa dirâse tahlîliyye ve meydâniyye li’t-turukı’s-sûfiyye,
Tanta 2000, s. 315-637; Reşat Öngören, Osmanlılar’da Tasavvuf,
İstanbul 2000, s. 27-231; Sülemî, Tabakāt, s. 383; Süleyman Uludağ,
Tasavvufun Dili - 1: Mürşid - Mürid - Yol, İstanbul 2006, s. 175-260;
Türkiye’de Tarikatlar: Tarih ve Kültür (ed. Semih Ceyhan), İstanbul 2015.
DİA: Reşat Öngören, “Tarikat”, XL, 95-105.
TASADDUK
bk. SADAKA
TASAVVUF
ّ
‫التصوف‬
İslam’ın manevi-deruni yönü ve bununla ilgilenen din ilmi.
Tasavvufun, ahlakî bir tavır ve ilmî bir disiplin
olmak üzere iki yönü vardır. İslam’ın itikat ve
ibadet ilkelerinin davranışlara yansıtılarak ahlak
haline getirildiği bir hayat tarzı olması bakımından
535
tasavvuf, öncelikle İslam ahlakı ve maneviyatı
olarak tarif edilir. İslam’ın ilk devirlerinden itibaren
bazı müslümanlar, Kur’an’da ve sünnette yer alan
tavsiyelerden hareketle dinî hayatın inceliklerine
önem vererek takvâ, kanaat, tevekkül, rıza gibi
hasletleri kazanmaya ve böylece daha derin bir kulluk
şuuruna sahip olmaya çalışmıştır. Bu eğilime sahip
olan ve zamanla “sûfî” veya “mutasavvıf” olarak
adlandırılan kimseler, hicrî ilk yüzyıldan itibaren,
toplum hayatında görülen kimi ahlakî yozlaşmalara
karşı eleştirel bir tepki ortaya koymuştur. II ve
III. (VII-VIII.) yüzyıllarda ise sûfîler, hem toplum
hayatındaki hem de tasavvufun içindeki bozulmalara
karşı eleştirilerini, bu defa Ehl-i sünnet’in fıkıh
ve kelam ilimlerine bağlı olarak daha sistematik
ve nazarî bir şekilde ifade etmişlerdir. Sûfîlerin,
düşüncelerini ve uygulamalarını “fıkh-ı bâtın”
şeklinde niteledikleri bu süreçte tasavvuf, dinin
ibadet ve itikat ilkeleriyle ilgilenen fıkıh ve kelam
ilimlerinin yanında, ahlakı konu edinen müstakil bir
ilim olarak temeyyüz etmiştir. Bu bakımdan tasavvuf,
ikinci olarak, İslam ahlakı ve maneviyatına dair
hükümleri şeriatın ilkelerine göre belirleyen bir din
ilmidir. Başka bir ifadeyle tasavvuf, İslam ahlakı ve bu
ahlakı kazanma bilgisi ve yöntemidir. Tasavvuf yoluna
giren, bu hayat tarzını benimseyen kimseye “mürit”,
“derviş”, “sûfî”, “mutasavvıf” denildiği gibi bu ilmi
öğretme ve yaşamada örnek kabul edilen kimselere
de “sûfî” ve “mutasavvıf”ın yanı sıra, daha çok “şeyh”
denir (bk. DERVİŞ; HALİFE; MÜRİT; SÛFÎ; ŞEYH).
Dinî olsun veya olmasın, deruni ve manevi tecrübeler,
hemen her kültürde ve coğrafyada çeşitli benzerlikler
gösterebilir. Ahlakî değerleri kazanmak için
nefsî arzuları terketmek ve aklın yanında manevi
tecrübeyle elde edilen bilgileri de dikkate almak,
benzerlik yönlerinden bazılarıdır. Bununla birlikte
tasavvuf, aradaki kısmî benzerliklere karşın, mahiyeti
itibariyle diğer dinî ve mistik geleneklerden ayrışır.
Çünkü tasavvuf, nefsî arzuları terketmek üzere
uygulanan riyazet ve mücahede uygulamalarında
Hz. Peygamber’in sünnetini esas almaktadır. Manevi
tecrübeyle elde edilen bilgiler ise Kur’an ve sünnet
süzgecinden geçirildikten sonra geçerli kabul
edilmektedir. Bu bakımdan sözlü geleneğe dayanan
diğer mistik hareketlere karşılık tasavvuf, metin
merkezli bir ahlaklanma yoludur ve belirli bir ilmî