Din K. Ve Ahlak B.
“Gerek duyular âlemine gerekse
9-12. Sınıflar için
Kavramlar ve Terimler Sözlüğü
A buyruklarını yerine getirmek için yaptıkları.
Âbid: Kulluk ve ibadet eden.
Adalet: Doğruluk, eşitlik, denklik, denge,
gerçeğe uygun hükmetme, doğru yolu izleme,
dürüstlük, tarafsızlık… Adalet, karakter özelliği
olarak dengeli olmak ve aşırılıktan uzaklaşıp
her şeye hakkını vermek anlamlarını içerir.
Agnostisizm: Sözlükte “bilinmezcilik ya da
bilinemezcilik” anlamına gelen agnostisizm,
insanların mutlak bilgiye ve hakikate
ulaşamayacağını ifade eder. Özellikle Tanrı ve
metafizik hakkında kesin bilgi elde etmenin
mümkün olmadığını savunan felsefi yaklaşımın
adıdır.
Ahiret: Sonraki hayat. Terim olarak, dünya
hayatından sonra başlayıp sonsuza kadar
Ahlak: Arapça ‘hulk’ kelimesinin çoğuludur.
Hulk, ‘tabiat, mizaç, huy ve karakter’ gibi
anlamlara gelir. Ahlak, yaratılışsal/ ontolojik/
fıtri değerler sistemi demektir.
Akaid: İnanılan şeyler, akideler, dinî inançlar,
gönülden bağlanılan, kesinlikle inanılan şeyler,
itikatlar demektir.
Aklî Delil: Bütün öncülleri akla dayanan
delildir.
Alevilik-Bektaşilik: Alevilik, Ali’ye
mensup, Ali’ye ait, Ali taraftarı gibi anlamlara
gelmektedir. İslam kültürüne ait bir kavram
olarak ise Alevilik; Hz. Muhammed’in (s.a.v.)
vefatından sonra Hz. Ali’nin (r.a.) halife olması
gerektiğini savunan, onu sahabilerin en üstünü
olarak kabul eden anlayıştır.
Alîm: Bilen.
duyularla kavranılamayan âleme ait her şeyi
bütün ayrıntılarıyla bilen.”
Amel: Yapılan iş, fiil. Bir kimsenin dinin
Arş: Gerçek mahiyetini, ölçü ve sınırını insan
aklının kavrayamayacağı, gerçek içeriğini
sadece Yüce Allah’ın(c.c.) bildiği, bütün âlem
denilen yeri, 4 gökleri, cenneti, cehennemi,
kaplayan ilahî taht ve hükümranlık.
Ashab-ı Kehf: Mağara ashabı. Putperest bir
kavmin içinde olmalarına rağmen Allah’ın (c.c.)
varlığına ve birliğine inanmış, bu inançlarını
açıkça dile getirerek içinde bulundukları
topluma karşı çıkmışlardır. İnançlarından ötürü
taşlanarak öldürülmekten veya dinlerini zorla
değiştirmekten kurtulmak için mağaraya
sığınmışlardır.
Ateizm: Ateizm veya tanrıtanımazlık,
Yunanca’da olumsuzluk bildiren “a” ön ekiyle
Tanrı anlamına gelen teizmin birleşiminden
oluşan ve Tanrı’nın var olmadığı inancına
dayanan felsefe akımıdır.
Ayet: Türkçede delil, kanıt, işaret gibi
anlamlara gelir. Yaygın anlamına göre Kur’an-ı
Kerim’in surelerini oluşturan cümleler
demektir. Kur’an-ı Kerim’de daha çok “Yüce
Allah’ın varlığını ve sınırsız kudretini gösteren
kanıtlar” anlamında kullanılır.
B
Ba’s: “Öldükten sonra tekrar dirilmek”
anlamına gelen ba’s, ahiret hayatının
evrelerinden biridir. Kıyametin kopmasından
sonra Allah Teala’nın emri ile İsrafil (a.s.), sûra
ikinci defa üfleyecek ve bütün canlılar tekrar
diriltileceklerdir.
Bâri’: Bir model olmaksızın canlıları yaratır.
Yaratması ölçülü ve dengeli olup yerli
yerindedir.
Basar: Allah’ın her şeyi görmesi demektir.
Bâsıt: Rızkı genişleten demektir.
Beka: Varlığının sonu olmamak, ebedî olmak
demektir.
Bid’at: Dinde Türedi/ uydurma uygulamalar.
Dinde icad çıkarmak. Kuranda ve sünnette
olmayan uydurmalar.
Budizm: MÖ 6. yüzyılda Kuzey Hindistan’da
Himalayalar’ın eteklerindeki bir krallıkta
dünyaya gelen ve gerçeği olduğu gibi gördüğü
için kendisine aydınlanmış, uyanmış anlamında
“Budha” adı verilen Siddharta Gautama
Sakyamuni’nin öğretilerine dayalı olarak
gelişen bir dinsel gelenektir. Kutsal kitap:
Tripitaka (Üç Sepet)
Büluğ: Reşit olma çağı. Ergenlik, çocuğun
belirli çağa erişmesi ve bünyesinin belirli
fizyolojik ve biyolojik nitelikleri kazanması.
C Cemle ilgili 12 Hizmet:
Cafer es- Sadık: Caferi Mezhebinin
kurucusudur. Medine’de doğmuştur.
İmamiye’nin beşinci imamı Muhamıııed el-
Bâkır’ın oğludur. Şiilerin Altıncı imamı
olmuştur.
Cahiliyye: Bağnazlık. Arapların İslam’dan
önceki inanç, tutum ve davranışlarını İslami
devirdekinden ayırt etmek için kullanılan
kavram. İslam’a uymayan her türlü inanç, söz,
fiil ve davranışı ifade eder.
Caiz: Sakıncasız, mübah demektir. Serbest ve
geçerli olma. Din, yasa, örf, âdet ve törelere
göre yapılmasında sakınca olmayan;
işlenmesine izin verilen şey.
Cehennem: Sözlükte azap çukuru, derin
kuyu anlamına gelir. Cehennem, dünya
hayatında
Cem Çeşitleri:
Dardan İndirme Cemi: Vefat eden bir kişinin
ardından razılık alma cemidir.
Düşkünlükten Kaldırma Cemi: İşlediği bir suç
nedeniyle yol düşkünü ilan edildikten sonra
tövbe ederek üzerindeki kul hakkını iade eden
kişiler için yapılan cemdir.
Abdal Musa Cemi: Yılın ilk cemi, Abdal Musa
adına, dargın olan kimselerin barıştırılması,
insanlar arasında birliğin sağlanması amacıyla
yapılır ve Abdal Musa cemi olarak adlandırılır.
Muharrem Cemi: Muharrem ayının on üçüncü
günü, İmam Zeynel Abidin'in Hz. Peygamberin
soyunu günümüze kadar taşıdığı için şükür
kurbanı keserler. Aşure pişirip dağıtırlar. O
günün akşamı da cemevlerinde “Muharrem
cemi” yaparlar.
Cem ve Cemevi: Cem, sözlükte bir araya
gelmek, toplanmak gibi anlamlara gelir. Cem,
Alevi-Bektaşi geleneğinde en önemli ayindir.
Cemevi ise âyin-i cem erkânının yapıldığı; yol,
adap ve erkânın öğrenildiği ve gösterildiği
yerdir.
1. Mürşit (Dede): AlevilikBektaşilikte, görev
itibariyle Hz. Muhammed, Hz. Ali ve Hacı
Bektaş Veli’yi temsil eder. Cem erkânının
başkanlığını yapar. Cenaze, musahiplik, nikâh,
ad koyma ve sünnet törenlerini yönetir.
2. Rehber: Yola girmek isteyenleri hazırlar, yol
gösterir. Mürşidin en yakın yardımcısıdır.
3. Gözcü: Rehberin yardımcısıdır. Cemin sessiz
ve sakinlik içinde geçmesini sağlar. Cemin
bekçisidir.
4. Çerağcı (Delilci): Cemevinde bulunan
aydınlatma araçlarını yakar. Buhurdanlıkları ve
mumları hazırlar.
5. Zakir (Âşık): Cemde tevhit, düvazde imam,
mersiye, semah, nevruziye söyler.
6. Süpürgeci (Ferraş): Cemevinin temizliği ile
meşgul olur. 7. Meydancı: Cemevinde
semahserleri kaldırır. Postları yerine dizer.
8. Niyazcı: Kurbanları tekbir getirerek keser.
9. İbrikçi: Cemde mürşidin ve cem erenlerinin
abdest almalarını sağlar.
10. Kapıcı: Ceme gelen erenlerin evlerinin
güvenliğini sağlar.
11. Peyikçi: Cem olacağını tüm canlara
duyurur.
12. Sakacı: Cemevinde şerbet, saka suyu gibi
şeylerin dağıtımını sağlar.
Cennet: Sözlükte bitki ve ağaçlarla örtülü
yer, bahçe, nimet bahçesi. anlamlarına gelir
Cihat: Cehd kelimesi ile aynı anlama gelen
cihat, söz ve fiille bütün kuvvetini harcayarak
çalışma, yorulma, gayret etme anlamına gelir.
Allah yolunda kötülüklere ve kötülere karşı
uygun yöntemlerle savaşım vermek.
D sorumluluk, hüküm, itaat anlamına gelir.
Dalalet: Sapıtma, Yolu şaşırma, yoldan
çıkma, Doğru yoldan sapma, haktan yüz
çevirip batıla yönelme, ilahî buyruklara aykırı
davranma anlamlarına gelmektedir.
Daru’l-Erkâm: Erkam b. Erkam’ın evi.
Mekke’de Peygamberimiz ve ilk inanan
Müslümanların buluştukları ev.
Defin: Ölünün kabre konmasına denir.
Deizm: Latincede Tanrı anlamında
kullanılan “deus” kelimesinden türemiş olup
teizmle aynı sözlük anlamına sahiptir. Fakat
deizm, Tanrı’nın varlığına inanmakla birlikte
zamanla Tanrı’nın yaratma dışındaki sıfatlarını
reddeden düşüncenin adı olmuştur. Bu
düşünceye sahip kişilere de deist denir.
Deistler, Tanrı’nın varlığını ve âlemin yaratıcısı
olduğunu kabul ederler. Fakat O’nun âleme,
insana müdahil oluşunu kabul etmezler, vahyi
ve nübüvveti reddederler.
Dergâh: Kapı, eşik, sığınılacak yer, makam,
tekke, zaviye. Bir tarikat şeyhi ile o tarikata
mensup dervişlerin toplanıp ibadet yaptıkları
ve kendilerini ilmen ve manen geliştirerek
eğitim gördükleri yer.
Diğerkamlık: Özgecilik. Bencilliğin zıddı.
Kendi çıkarı, konforu yerine diğerini düşünen,
diğeri için kaygılanan insan.
Din İstismarı: Dilimize Arapçadan geçmiş
olan istismar; menfaat sağlamak, bir kimse ya
da zümrenin iyi niyetini ve bu yöndeki
davranışlarını kötüye kullanmak, suistimal
etmek, sömürmek anlamlarına gelir. İstismarın
bir türü olan din istismarı ise; dini, şahsi çıkar,
siyasi menfaat veya nüfuz sağlamak için
kullanmaya, gizli emellerin üzerini dinle
örtmeye denir.
Din: Lugat olarak usul, adet, tutulan yol,
Terim olarak, Allah teâla tarafından insana
yüklenmiş olan sorumluluklardır.
Dogma: Doğruluğu sınanmadan benimsenen
ve bir öğretinin ya da ideolojinin temeli
yapılan sav.
Dua: Çağrı, yardım istemek… Allah Teâlâ’nın
yüceliği karşısında kulun aczini itiraf etmesi,
isteklerini O’na arz ederek O’nun lütuf ve
yardımını dilemesidir.
E
Ebru: Türk süsleme sanatlarından biri olan
ebrunun, mevcut verilere göre tarihi 15-16.
yüzyıllara dayanmaktadır. “Ebru”, geleneksel
süsleme sanatlarımızdandır. Ebru, elde
hazırlanmış boyaların öd ve su ilavesiyle
ayarlarının yapıldıktan sonra yoğunlaştırılmış
su üzerine serpilip kâğıda transfer edilmesiyle
oluşan bir sanattır.
Ebu Hanife: (İmam Azam) Asıl adı Numan b.
Sabit olan Ebû Hanife 80/699 yılında Kufe’de
doğmuş ve 150/767 yılında vefat etti . Hanefi
mezhebinin kurucusudur. Ehl-i Re’y (Akılcı) bir
yöntemi vardır. ‘El Fıkhül Ekber’ isimli eseri
vardır.
Ef’al-i mükellefin: Sözlükte
“mükelleflerin fiilleri” anlamına gelir. Terim
olarak da dinen yükümlü sayılan insanların
davranışları ve bunlarla ilgili hükümler
anlamındadır.
Ehl-i beyt: Hz. Muhammed’in (s.a.v.) başta
çocukları ve torunları olmak üzere birinci
dereceden yakınlarından oluşan aile efradı için
kullanılan özel bir kavramdır.
Ehl-i Sünnet: (Sünniikl)Hz. Peygamber ile
sahabenin, dinin temel konularında takip
ettikleri yolu benimseyenler Ehl-i Sünnet
olarak tanımlanmıştır. İslam dininin temel
konularında Hz. Peygamber’in sünnetine ve
sahabelerin yoluna uymayı ilke edinenlerin
izlediği yolu ve yöntemi benimseyenler.
Ekmel (mükemmel) varlık delili:
Allah’ın (c.c.) varlığını insanın zihninde oluşan
bir düşünceden hareketle ispatlamaya çalışır.
Esmâ-i Hüsnâ: İsmin çoğulu olan esmâ le
“güzel, en güzel” anlamındaki hüsnâ
kelimelerinden oluşan esmâ-i hüsnâ (el-
esmâü’l-hüsnâ) terkibi ayet ve hadislerde
Allah’a nispet edilen isimleri ifade eder.
Eşarilik: Ebû’l-Hasen el-Eşarî’nin görüşleri
çevresinde şekillenmiş olan bir yorum
biçimidir. Ebû’l-Hasen el-Eşarî, 873 yılında
Basra’da doğmuş, 936 yılında Bağdat’ta vefat
etmiştir. Eşarilik, akılcı bakış açısına sahip olan
ve bunu gereğinden fazla ön plana çıkaran
Mutezile ekolüne bir tepki olarak varlığını
devam ettirmiştir.
Evanjelik Akımlar: Hıristiyanlıkta bu
grupların dışında reform hareketleri sırasında
Avrupa’da ortaya çıkan Amerika’ya yayılan ve
günümüzde varlıklarını sürdüren oluşumlardan
biri de “evanjelik akımlar”dır. Bu akımların
amacı, İncil’in mesajını bütün dünyaya
ulaştırmaktır. Evanjelikler Ortadoğu merkezli
büyük bir şiddetin yaşanacağına, Süleyman
Mabedi’nin üçüncü kez inşa edileceğine ve
iyilerle kötüler arasında “Armegedon” isimli
son savaşın yaşanacağına inanırlar.
F
Fakr: Dervişlik, Müridin/ salikin hiçbir şeye
sahip olmadığının şuurunda olması, her şeyin
gerçek malik ve sahibinin Allah (c.c.) olduğunu
idrak etmesi.
Farz: Dinde Zorunlu olarak yapılması
gereken, Allah’ın buyruğu olan
mükellefiyetlerdir.
Farzlar farz-ı ayn ve farz-ı kifâye olarak ikiye
ayrılır.
Farz-ı ayn; Her Müslümanın ayrı ayrı yapması
gereken farzlar. Namaz, Ramazan orucu, zekât
ve hac ibadetleri farz-ı ayndır.
Farz-ı kifâye ise bazı Müslümanların
yapmasıyla diğerlerinin üzerinden
sorumluluğu kalkan davranışlardır. Mesela
cenaze namazı farzı kifayedir.
Fâsık: Yoldan çıkmış insan. Kötülük yapmayı
davranış tarzı haline getiren insan. Allah’a ve
buyruklarına karşı çıkan insan.
Fıkhi mezhepler: İslam’ın ameli yönüyle,
yani ibadet konularıyla ilgili farklı görüşler
ortaya koyan mezheplerdir.
Fıkıh: Derin anlayış, kavrayış; bir şeyi en ince
ayrıntısına kadar bilme.
İbadet, cezalar ve muamelatla ilgili dinî
hükümleri Kur’an-ı Kerim ve Hz. Peygamber’in
sünnetinden çıkarılan ayrıntılı delillerle bilme.

Fırka (çoğulu fırak): Grup, parti, hizip,
mezhep… İslam tarihinde oluşan siyasi ve
itikadi mezhepler için kullanılan bir terimdir.
Fıtır (fitre): Gücü yeten Müslümanların
sağlıklı olmalarının bir şükrü olarak ramazan
ayının sonuna kadar fakirlere ödemekle
yükümlü oldukları sadaka.
Fıtrat: Doğa/ tabiat, yaratılıştan/ doğuştan
gelen özellikler. Ontolojik özellikler. Yüce
Fitne: Karışıklık, fesat, kargaşalık. Bela,
felaket, musibet. İmtihan, deneme, sınama.
Fuhuş: Söz ve fiilde çirkinlik, edep ve ahlak
dışı söz ve davranış. Din, ahlak, iffet ve hayâ
sınırlarını aşan cinsel suçlar ve davranış
bozuklukları.
G
Gafur (el-Gafur): “Kullarını ahirette
perişan etmeyen, onların günahlarını gizleyen,
örten ve günahlarından dolayı
cezalandırmayan.” anlamında Allah’ın (c.c.)
esmâ-i hüsnâsından biri.
Gasil: Ölünün yıkanması. Gassal
Gasilhane: Ölünün yıkandığı mekan.
Gassal: Ölü yıkayıcısı
Gayb (gaip): Metafizik, fizikötesi varlık ve
olaylar. Beş duyu ile algılayamadığımız ya da
beş duyumuza yardımcı araçlarla algılanır
kılamadığımız varlık ve olaylar alanı.
Gaye ve nizam delili: Dış dünyada
gördüğümüz varlıkların sahip olduğu düzen ve
amaçtan hareketle Allah’ın (c.c.) varlığını ve
birliğini ispatlamaya çalışır. Kâinatta var olan
her şey bir ölçü ve ahenk içindedir. Hücreden
insana, atomdan galaksilere kadar mükemmel
bir düzen işlemektedir.
Gayri müslim: Müslüman olmayan kimse.
Gelenek: Asırlar boyunca nesilden nesile
geçerek gelen ve bir topluluğun fertleri
arasında sağlam bir bağ, ortak bir ruh
meydana getiren her türlü âdet, alışkanlık,
davranış biçimi ve kültürel değerler, örf,
anane.
Gıpta: İmrenme, özenme, beğenme. Kişinin
başkasının elindeki nimetin yok olmasını
istemeksizin aynısının kendi elinde de olmasını
istemesi.
Gıybet: Dedikodu, çekiştirme, yerme, kötü
sözlerle anma, kötü propaganda. Bir kimsenin
aleyhindeki incitici, küçültücü söz ve
davranışlar.
Gülbenk: Alevilik-Bektaşi kültüründe dua,
gülbank olarak adlandırılır. Gülbank; Allah’a
(c.c.) sığınma, ondan af dileme, dua edip ona
yakarma amacıyla okunur.
H
Hacı Bektaş-ı Veli: Bektaşilik tarikatının
kurucusu. Hoca Ahmet Yesevi’nin
düşüncelerinden etkilenmiş, Orta Asya’dan
Anadolu’ya gelerek insanlara ahlaki
davranışlarıyla örnek olmuştur. Hacı Bektaş-ı
Veli dört kapı (Şeriat, Tarikat, Marifer ve
Hakikat) kırk makam adını verdiği öğretisinde
imanın şartlarına, ilim öğrenmeye; namaz,
oruç, hac, zekât, abdest, gusül vb. ibadetleri
yerine getirmeye vurgu yapmıştır.
Hadis:Söz, Peygamber sözü..
Peygamberimizin sünnetlerinin ve sözlerinin
yazıya geçirilmiş şekline denir.
Hakk/ Hakikat: Gerçek, doğru, gerçeğe
uygun, adalet. Gerek sözün, gerekse eylemin
zaman ve şartlara göre nasıl söylenmesi ve
yapılması gerekiyorsa öylece yerine
getirilmesi. Bir iş ve emeğin maddi veya
manevi karşılığı. (Hak- hukuk)
Hâlık: Yoktan yaratıcı olan. Yüce Allah hem
yoktan yaratır hem de var olan bir şeyden yeni
bir şey meydana getirir. Yoktan var etme
anlamında bir yaratma sadece Allah’a (c.c.)
mahsustur.
Halvet: Uzlet, inziva, yalnızlık, tek başına
yaşamak topluma karışmamak.
Hamd: Övgü, övme, ululama, yüceltme.
Allah’a (c.c.) teşekkür, şükran.
Hanbelilik: Hanbeli mezhebi, ünlü hadis ve
fıkıh âlimi Ahmed b. Hanbel’in görüşlerini esas
alır. Bu mezhep günümüzde daha çok Hicaz
bölgesi, Irak, Suriye, Filistin ve Mısır’da
yaygındır.
Hanefilik: İmam-ı Azam Ebû Hanife’nin
görüş ve düşüncelerine dayanan fıkhi ekolün
adıdır. Ebû Hanife fıkhi içtihatlarda bulunurken
akla ve akıl yürütmeye başvurması sebebiyle
kendisine ve taraftarlarına rey ehli (Akılcı)
denilmiştir. Hanefilik, günümüzde daha çok
Türkiye, Balkanlar, Hindistan, Pakistan,
Afganistan, Irak, Suriye ve Türk
Cumhuriyetlerinde yaşayan Müslümanlar
arasında yaygındır.
Hanif: Tevhid inancı. Allah’ın (c.c.) emrettiği
doğru yola girip o istikamette yaşayan kişi.
Haram: Yasak. Dinî bir terim olarak ise
Allah’ın (c.c.) kesin olarak yasakladığı söz ve
davranışlar demektir.
Hasan Sabbah ve Haşhaşiler:
Selçuklular döneminde tarihin en acımasız
olaylarına sahne olan din istismarı örneği
Hasan Sabbah ve adamları tarafından
oluşturulan haşhaşiler örgütüdür. Hasan
Sabbah, insanları din adına kandırmış, suikast
timleri kurmuştur.
Haset: Çekememezlik. Yıkıcı kıskançlık.
Başkalarının iyiliği ile mutsuz, kötülüğü ile
mutlu olmak. ‘Onda olmasın bende olsun.’
şeklinde bir tutum takınmaktır.
Haşir/Mahşer: Toplanma/ toplanma yeri.
Allah Teala’nın insanları diriltip dünyada iken
yaptıkları işlerden hesaba çekmek üzere
toplamasına haşir, toplanma yerine de mahşer
denir.
Hatt: Güzel yazı demektir. Hat sanatı Arap
harflerinden doğarak İslam medeniyetinde
müstakil ve olağanüstü bir konum kazanan
güzel yazı (hüsnühat) sanatıdır. Hat
sanatçılarına “hattat” denilmektedir.
Hatemü’n-nebiyyîn: Peygamberlerin
sonuncusu demektir. Hz. Muhammed’in
(s.a.v.) son peygamber olmasına dair sıfatı.
Hayâ: Utanma, çekinme anlamına gelir.
Ahlak kavramı olarak, kınanma endişesiyle,
kurallara aykırı davranmaktan kaçınma ve
bunu sağlayan duygu.
Hayat: Diri ve canlı olmak demektir. Allah
(c.c.) diridir. Tüm varlıkların hayat kaynağı
O’dur.
Helal: Serbest demektir.
Dinî bakımdan kullanılmasına, yapılmasına,
söylenmesine, yenilip içilmesine izin verilen
şey. Dinin haram kılmadığı yollardan elde
edilen kazanç.
Hılfu’l Fûdûl (Erdemliler topluluğu):
Mekke ve çevresinde ticari faaliyetlerle ilgili
konularda güvensizlik ortamını önlemek
amacıyla kurulan teşkilattır.
Hıristiyanlık: Kudüs bölgesinde ortaya
çıkan ve günümüzde yaşayan dinlerden biridir.
Hıristiyan kelimesi, Hz. İsa’ya (a.s.) bağlı ve
onun yolunda giden anlamlarına gelir.Havari:
Hz. İsa’nın (a.s.), kendisine yardımcı olarak
seçtiği, İncil’in içerisindeki hükümleri ve
öğütleri insanlara bildirmekle görevlendirdiği
on iki kişiden her birine havari denir. Teslis
İnancı: Üçleme demektir.
Hıristiyan inanç esaslarının en önemlisi teslis
inancıdır. Üçleme anlamına gelen teslis, terim
olarak Baba, Oğul ve Kutsal Ruh’tan meydana
gelen Hıristiyan tanrı düşüncesini ifade eder.
Baba, mutlak güç sahibi olan tanrıdır. Oğul,
tanrının oğlu olarak kabul edilen Hz. İsa’dır
(a.s.). Kutsal Ruh ise ruhları idare eden tanrı
gücüdür. Sakrament: Hıristiyan inancına göre
tanrının aktif olarak katıldığına inanılan dinî
ayinlere denir. Vaftiz: Suya daldırmak,
vücudun bir kısmını yıkamak veya su serpmek
şeklinde yapılan bir ayindir. Bu ayin, diğer
ayinlerin kabulünün temel şartıdır. Hıristiyan
inancına göre her doğan çocuk günahkâr
olarak dünyaya gelir. Hıristiyanlar, çocuğun
günahlarından vaftizle temizleneceğine
inanırlar. Kuvvetlendirme (Konfirmasyon):
Hıristiyanlıkta vaftiz edilen çocuğun 13-16 yaş
aralığına geldiğinde kutsanmış yağ ile
vücudunun çeşitli yerlerinin yağlanmasıdır.
Ekmek Şarap Ayini (Evharistiya): Hıristiyan
inancında Hz. İsa’nın (a.s.) havarileri ile yediği
son yemeğin anısına ekmeğin şaraba
batırılarak yenildiği ayindir. Günah İtirafı
(Penitence): Bir Hıristiyanın işlemiş olduğu
günahları, papaza itiraf edip tövbe etmesidir.
Konsil: Toplantı, Konsey demektir. Konsil
Hıristiyanlığın inanç konularında birlikteliği
sağlamak için M.S. 325’ te İznik’te din
adamlarının yaptıkları toplantılara denir.
Kilise: Hıristiyanlar için kutsal mekânlardan
biridir. Kiliseler büyüklüğüne bağlı olarak
bazilika, şapel, manastır veya katedral olarak
da isimlendirilir. Kilisenin toplumda önemini
artıran etkenlerden biri de kilisede “ruhban
sınıfı” denilen din adamlarının bulunmasıdır.
Haç, Çan.
Hızır /Muharrem Orucu: Alevilik-
Bektaşilikte önemli bir yere sahip olan hızır
orucu genellikle şubat ayının 13, 14, 15.
günlerinde tutulur.
Hidayet: Kılavuzlamak, rehberlik etmek, yol
göstermek demektir. Allah’ın (c.c.) insana
dünya ve ahirette huzurun kaynağı olan yolu
göstermesidir. Dinî kavram olarak Allah’ın
(c.c.) insanlara akıl, düşünme, öğrenme,
hatırlama gibi yetenekler vermesi ve insanların
da bunları kullanarak doğru yolu bulmasıdır.
Doğru yolu bulmak ihtida,
Doğru yolu bulana mühtedi denir.
Hikmet: Bilgelik, felsefe. Doğru ile yanlışı
ayırma becerisi. Hakikatin farkına varma
(Farkındalık) kabiliyeti.
İnsanı cahilce davranışlardan alıkoyan şey.
Hile: Hile yapmak insanları aldatmak,
kandırmak ve karşı tarafı yanıltmaktır. Bu
açıdan doğruluk ve adaletin zıttıdır.
Hilm: Yumuşak huylu, kibar, efendi, ağırbaşlı
ve akıllı olma, uygarca davranma.
Hilye-i Şerif: Tipoloji. Peygamberimizin
şemailini yani dış görünüşünü ve ahlakını
anlatan hat yazıları ve tezhip süslemesiyle
oluşturulmuş yazılardır.
Hinduizm: Hint yarımadasında yaşayan
halkın çoğunluğunun dinî inançlarını ve
geleneklerini ifade etmek üzere kullanılan bir
kavramdır. Hindular, dinlerini “Sanatana
Dharma” (ezelîebedî din) veya sadece
“Dharma” olarak adlandırmaktadır.
Hinduizm’e göre dharma, daha dünyanın
yaratılışı esnasında bu bölgede yaşayan
insanların huzurlu bir yaşam sürebilmesi için
tanrı Brahma tarafından önerilen bir kurtuluş
yoludur. Hinduizm dünyanın yaşayan en eski
dinidir ve herhangi bireysel bir kurucuya
dayandırılmamıştır. Çok tanrılı bir inanıştır.
Brahma, Vişnu ve Şiva’dır. Hinduizm’in en
belirgin özelliklerinden biri kast sistemidir.
Hindulara göre kast sistemi dinî bir inanç
meselesidir. Kast Sistemi; aynı işle meşgul
olan, atadan miras kalan hakları, vazifeleri ve
âdetleri ile birbirine sımsıkı bağlanan şahıslar
grubunu ifade etmektedir. Kast kişinin iradesi
ile seçilemez ve değiştirilemez. Kastlar:
Brahmanlar (rahipler), kşatriyalar (hükümdar
sülalesi ve savaşçılar), vaisyalar (tüccar, esnaf
ve çiftçi), sudralar (işçiler) ve paryalardır
(dokunulmazlar).
Tenasüh: Ruh göçü. Reenkarnasyon: Yeniden
doğuş döngüsünü ifade etmektedir. Karma:
Ruhun döngüsel süreçteki durumunu
belirleyen sebep sonuç yasasıdır.
Yoga ve meditasyon da Hinduizm’de önemli
dinî ritüellerdendir. Vedalar: Hinduizm’in
dinsel metinlerinin başında Sanskritçe yazılmış
"Vedalar" gelmektedir. Veda, kelime olarak
“ilahi bilgi” anlamındadır. Vedalar, uzun bir
süre şifahi olarak nakledildikten sonra yazıya
geçirilmiş metinlerdir.
Huşû: Allah’a duyulan sevgi ve saygı.
Allah’ın karşısında takınılan sukünet ve vakar.
Allah’ın karşısında huzur ve boyun eğişle itaat
etmek.
İ gerçekte olmayan kötülük ve kusur isnat
İbadet: Kulluk. Kelime olarak boyun eğmek,
itaat etmek, saygı duymak, kulluk etmek,
tapınmak gibi anlamlara gelir. Dinî bir kavram
olarak ibadet; müminin Allah’ın (c.c.) rızasını
kazanmak için kulluk görevini yerine getirmesi,
emirlerine uyması ve yasaklarından
kaçınmasıdır.
İbrani: Filistin bölgesinde göçebe olarak
yaşayan Yahudilerin ismidir. Yahudilere bu ad,
Filistin bölgesinde yaşayan yerli halk
tarafından verilmiştir.
İcmâ: Konsensüs. Fikir birliği.
İslam âlimlerinin dinî bir meselenin hükmü
üzerinde fikir birliği etmelerini ve bütün
Müslümanların ortaklaşa benimsedikleri dinî
hükümleri ifade eden dinî delil.
İctihat/d: Sözlükte herhangi bir işi
gerçekleştirme yolunda olanca gücü harcamak
anlamına gelmektedir. (Müctehid: İctihad
eden alim)
İdeoloji: Düşünce sistemi. Siyasal veya
toplumsal bir öğreti oluşturan, bir hükûmetin,
bir partinin, bir grubun davranışlarına yön
veren politik, hukuki, bilimsel, felsefi, dinî,
düşünceler bütünü.
İffet: Onur/ saygınlık/ Namus. Haramdan
uzak durma, kötü söz ve işlerden kaçınma.
Yeme, içme ve diğer bedeni hazlar konusunda
ölçülü olma, aşırı istekleri bastırıp dinin ve
aklın buyruğu altına sokmak suretiyle
kazanılan erdem.
İfrat: Aşırıya kaçmak/ abartmak. İnsanın söz
ve fiillerde ileri gitmesi demektir. (Tefrit)
İftira: yalan yere suç isnat etme, haksız
itham, töhmet altında bırakma.
İftira bir kimseyi asılsız olarak suçlamak, ona
etmektir. Türkçede kara çalmak, çamur atmak
ve leke sürmek gibi deyimlerle ifade edilir.
İhlas: (Halisane/ Halis-Muhlis) Samimiyet,
içtenlik, kalbî ve karşılıksız sevgi, samimi
bağlılık, doğruluk, temizlik, saflık, gösterişsizlik,
riyanın karşıtı.
Tutum ve davranışlarda sadece Allah’ın (c.c.)
hoşnutluğunu gözetme, sözün öze uyması,
riyakârlık ve ikiyüzlülükten uzak olma.
İhsan: iyilik etme,karşılık beklemeden iyilik
yapmak, iyi ve güzel davranma, bağışlama,
ikram etme anlamlarına gelir. Dinî kavram
olarak ise insanın daima Allah’ın (c.c.)
huzurunda olduğunu bilmesi ve O’nu görüyor
gibi yaşamasıdır (Muhsin/ihsan eden)
İlah: Doğru ya da yanlış ibadet edilen her
türlü varlık, tanrı.
İlham: Gönle doğan şey, kalbe gelen mana,
akıl yürütme ve düşünmeye dayanmaksızın
elde edilen bilgi. Allah’tan (c.c.)
peygamberlerin kalbine gelen ve vahiy
şeklinde inen bilgi ve düşünceler.
İlim: Bilgi.
İlmihal: Bir Müslümanın dinsel
uygulamaları/ ibadetleri nasıl yapacağının
bilgisi
İmam Ahmed B. Hanbel: 164/781
yılında Bağdat’ta doğan Ahmed b. Hanbel
küçük yaşlardan itibaren İmam Muhammed,
Ebû Yusuf ve İmam Şafii gibi dönemin
âlimlerinden ilim tahsil etmiştir. İslam
dünyasının birçok bölgesini dolaşarak hadis
derlemiş ve bunları el-Müsned isimli hadis
kitabında bir araya getirmiştir. Hanbeli
mezhebinin kurucusudur.
İmam Malik: Maliki mezhebinin kurucusu.
Malik b. Enes, 93/712 yılında Medine’de
dünyaya geldi. Muvatta isimli hadis kitabı
İmam Malik’in hadislerden ve sahabe
sözleriyle tabiîn fetvalarından derlediği en
önemli eseridir.
İmam-ı Şafiî: Şafii mezhebinin kurucusu.
Şafii, 150/767 yılında Filistin’in Gazze şehrinde
doğdu. Döneminde Hicaz ve Irak olarak
belirginleşen fıkıh ekollerinin yaklaşımlarını ve
yöntemlerini öğrenerek bu iki fıkhı
birleştirmeye çalıştı. İmam Şafii, fıkıhta kendi
yöntemini ortaya koyarak birçok öğrenci
yetiştirmiştir. Ömrünün sonlarına doğru
Mısır’a yerleşen İmam Şafii, buranın örf ve
âdetlerini göz önünde bulundurarak bazı
fetvalarından vazgeçerek bunların yerine yeni
görüşler ortaya koymuştur. Fıkıh usulünün
temellerini “er Risale” isimli eserinde kaleme
alan İmam Şafii, 204/820 yılında Mısır’da vefat
etmiştir
İman esasları: Allah’a İman,
Peygamberlere İman, Kitaplara İman, Ahirete
İman, Kadere İman, Meleklere İman.
İman: İnanç, inanmak. Kelime itibariyle bir
kimsenin şüphe duymaksızın bir şeyi kabul
etmesi, doğrulaması, onaylaması ve tasdik
etmesi anlamına gelir. Ayrıca güven vermek,
güvenlikte olmak, içten ve yürekten inanmak
gibi anlamları da vardır.
İmaret/ İmarethane: Aş evi.
İnanç: Sadece bir dine bağlılık değil
bağlanmama şeklinde de ortaya çıkan
kabullere denir.
İnfak: Paylaşmak/ bölüşmek demektir.
Karşılıksız yardım, sadaka verme. Zekât. Kişinin
kendisi, ana ve babası, çocukları ve eşi için
yapmış olduğu her türlü meşru harcama.
İnsan-ı kâmil: Mükemmel/olgun insan
demektir. İnsan-ı kâmilden kastedilen, Kur'an
ve hadislerde ifadesini bulan ahlaki olgunluğa
ulaşmış Müslümanlardır.
İntihar: Şiddet içeren kasıtlı bir fiille veya
tedaviyi, yeme içmeyi kesmek gibi dolaylı
eylemlerle insanın hayatına son vermesidir.
İrade: Karar vermek, insiyatif kullanma,
tercih etme, kurgulama, planlama yeteneği
demektir.
İrade, Allah’ın sıfatıdır. Allah her tüm evreni
‘küllî irade’siyle kurgular. İnsan da ‘Cüz-i
irade’ (Sınırlı irade) sahibidir. Kendi yaşam
tercihlerini bu irade ile yapar.
İrfan: Derin anlayış demektir. Gerçeği
anlama hususundaki güçlü seziş yeteneği,
görgü ve sezişten gelen ruh uyanıklığı. Marifet,
keşf, ilham, sevgi, manevi ve ruhi tecrübe ile
elde edilen bilgi, tecrübi bilgidir. (Hikmet)
İrşat: Aydınlatma, yetiştirme.
Dinî emirleri öğrenip ona göre yaşamak ve
başkalarına öğretmek demektir.
İslam Düşüncesinde Yorum
Farklılıklarının Ortaya Çıkış
Sebepleri: Dinî Metinlerden Kaynaklanan
Sebepler, İnsanın Yapısından Kaynaklanan
Sebepler, Coğrafi Sebepler, Kültürel Sebepler,
Siyasi Sebepler, Sosyal Sebepler.
İslam: Kurtuluşa ermek, güven ve emniyette
olmak. Boyun eğmek, itaat, teslim olmak, sulh
ve barış yapmak.
İslam dini.
İslam’da doğru bilginin aşamaları:
İlme’l-yakîn: Bir şey hakkında habere dayalı
olarak bize ulaşan kesin bilgidir. Ayne’l-yakîn:
Hakka’l-yakîn: Bir şeyi bizzat yaşayarak elde
ettiğimiz kesin bilgidir.
İslamofobi: İslam düşmanlığı üzerinden
oluşturulan korku siyasetine verilen tanım.
İsrâ: Gece yürüyüşü. Hz. Peygamber’in,
hicretten yaklaşık bir buçuk sene evvel (Miladi
620), Miraç gecesinde Kâbe’den Kudüs’teki
Mescid-i Aksâ’ya Allah’ın (c.c.) izniyle
götürülmesi.
İsraf: Savurganlık. Tüketim çılgınlığı. Aşırı
tüketim. Yaygın olarak kaynakları gereksiz yere
tüketmek ve savurganlık anlamında kullanılır.
İsraf eden kimseye müsrif denir.
İsrail: Hz. Yakub’un (a.s.) sıfatıdır. Hz.
Yakub’un (a.s.) oğullarına ve onların soyundan
gelenlere de İsrailoğulları denilmiştir. İsrail
ismi Yahudiler için günümüze kadar
kullanılmaya devam etmiştir.
İstiğfar: Günahların Allah (c.c.) tarafından
bağışlaması için sözlü olarak af dilemektir.
İstikamet: Hak yolda olma, hak yola girme,
doğruluk, dürüstlük, adalet, denge, dürüstçe
yaşama.
İslam’ı kabul edip, Allah’a (c.c.) hiçbir şeyi
ortak koşmadan inanç, düşünce ve niyette,
tutum ve davranışta sürekli olarak Allah’ın
(c.c.) rızasına uygun hareket etme.
İstismar: Sömürü. Birinin iyi niyetini kötüye
kullanma, sömürme.
İtaat: Sözlükte “boyun eğme, uyma, söz
dinleme” gibi anlamlara gelir.
İtibar: Saygınlık. Borç ödemede güvenilir
olma durumu.
İtidal: Denge. Aşırı olmama, ılımlılık,
ölçülülük, dengelilik, soğukkanlılık.
İtikadi mezhepler: Dinin inanca yönelik
esaslarıyla ilgili farklı görüşler ortaya koyarken
oluşumlar için verilen bir isimdir.
İtikat: İnanmak, doğruluğuna kalben kararlı
olmak; gönülden tasdik ederek inanmak ve
zihnin kesin olarak hüküm verdiği şey.
K
Kabir Hayatı – Berzah: Ölünün kabre
konulduktan kıyamete kadar geçen süre.
Sözlükte iki şey arasındaki perde, engel
anlamına gelen berzah, dinî terim olarak
ölümden sonra başlayıp mahşerdeki dirilişe
kadar devam edecek olan kabir hayatına denir.
Kadirilik: Abdülkadir Geylani’nin görüş ve
düşünceleri çerçevesinde oluşup yaygınlaşmış
tasavvufi akımdır. Abdülkadir Geylani, 1077
yılında Bağdat yakınlarındaki Gîlân eyaletinin
Neyf köyünde doğmuştur. Kadiriliği ilk defa
Anadolu’ya getiren, Hacı Bayram Veli’nin
damadı Eşrefoğlu Rumi’dir. Müzekki’n-Nüfus
adlı eseri ve şiirleriyle Anadolu tasavvuf
çevrelerinde pek sevilen Eşrefoğlu, tarikatta
“Pir-i Sani” diye anılır.
Kâfir: İnkarcı. Hz. Peygamberi ve onun
Allah’tan (c.c) getirdiği kesinlikle sabit olan
şeyleri yalanlayan, tevatür yoluyla bize ulaşmış
bulunan hükümlerden birini ya da birkaçını
inkâr eden kişi.
Katoliklik: Hıristiyanlıkta en kalabalık ve
tarihî açıdan en eski bu grubun merkezi
Vatikan’dır. Papa, Hz. İsa’nın (a.s.) vekili ve
Petrus’un varisidir.
Kayyum (el-kayyum): Kendi zatı ile kaim
olan, varlığında ve varlığının devamında her
şey kendisine muhtaç olduğu halde kendisinin
hiçbir şeye ihtiyacı olmayan, bütün mahlukatı
var kılıp varlığını devam ettiren anlamında
Allah’ın (c.c.) esmâ-i hüsnâsından biri.
Kelam ilmi: İnanç esaslarını konu alan ve
ayet, hadis ve akılla fikir yürüten dini ilim dalı.
Akaid de denir. Kelam alimlerine Mütekellim
denir.
Kelime-i Şehadet: Eşhedü en la ilahe
illallah ve eşhedü enne Muhammeden abdühu
ve resulüh. Allah’tan başka ilahın olmadığına
ve Hz. Muhammed’in Allah’ın kulu ve elçisi
olduğuna tanıklık ederim
Kelime-i tevhid: La ilahe illallah,
Muhammedün resulullah. Anlamı: “Allah’tan
başka ilah yoktur. Muhammed Allah’ın
elçisidir.” demektir.
Kıdem: Ezelî olmak, başlangıcı bulunmamak
demektir.
Kıyam Bi Nefsihi: Var olmak için hiçbir
şeye ihtiyaç duymamak demektir.
Kıyamet: “dikilmek, ayağa kalkmak,
durmak ve canlıların Allah Teala’nın
huzurunda saygıyla duracakları gün”
anlamlarına gelir. Kıyamet; Kur’an-ı Kerim’de,
bazı ayetlerde dünya düzeninin bozulması ve
dünya hayatının sona ermesi olarak
tanımlanırken bazı ayetlerde de insanların
Allah Teala tarafından diriltilmeleri, mahşer
yerinde toplanmaları anlamında kullanılır.
Kıyas: Fıkıhta, “hakkında açık hüküm
bulunmayan bir meselenin hükmünü,
aralarındaki ortak özelliğe veya benzerliğe
dayanarak hükmü açıkça belirtilen meseleye
göre belirlemek” anlamına gelir.
Kişilik: bireyin inanç, tutum, değer, mizaç,
duygu gibi yönleriyle fiziksel, ruhsal ve
duygusal özelliklerini içine alan geniş bir
kavramdır.
Konfüçyanizm: Çin'in yerli ve millî
dinlerinden biri olan Konfüçyanizm,
Konfüçyüs'ün öğretilerine dayanır.
Konfüçyanizm, “önceki dönemlerden beri
Çin’de var olan tabii dinin üzerine
perçinlenmiş bir ahlak sistemi” olarak da
tanımlanmıştır. Konfüçyüs, MÖ 551‘de, Çin’in
Tsou şehrinde dünyaya gelmiştir. Ona verilen
Konfüçyüs ismi, Kung Fu-Tzu’nun (Üstad veya
Filozof Kung) Latincesidir.
Kötülük Problemi/Şer: Kötülük
problemi, günümüzde “Dünyada bu kadar
kötülük olduğuna göre demek ki Tanrı yoktur.”
önermesi üzerinden Tanrı’yı inkâr etmenin
bahanesi olarak kullanılmaktadır.
Kudret: Allah’ın (c.c.) sınırsız güç sahibi
olması demektir.
Kul hakkı: Allah’a (c.c.) olan kulluk
borcundan kaynaklanan haklara Allah (c.c.)
hakkı, insanlarla ilişkilerimizden doğan haklara
kul hakkı denir.
Kutsal: Güçlü bir dini saygı uyandıran veya
uyandırması gereken, kutsi, mukaddes.
Küfür: Allah’ın (c.c.), varlığını veya birliğini
inkâr etme, dinin kutsal saydığı gerçeklere
inanmama. Hakkı inkar. Hakkı görmemekte
ısrar etme. (Bağnazlık)
Külliye: Büyük bir cami ve etrafında onunla
birlikte yapılmış olan medrese, türbe, hastane,
aşhane, mektep, kütüphane, çarşı, han,
hamam, çeşme, sebil vb. binaların hepsine
birden verilen isim.
Kültür: toplumların sahip olduğu maddi ve
manevi değerlerin bütünüdür.
Kütüb-i sitte: (Altı hadis kitabı)Günümüzde
de en çok bilinen “altı hadis kaynağı”ndan
oluşan; Buhârî, Müslim, Tirmizî, Ebu Dâvûd,
Nesâi ve İbn Mâce adlı kitaplara verilen
isimdir.
Kütüb-i tis’a: (Dokuz hadis kitabı) Kütüb-i
sitte dışında altı kitaba ek olarak bilinen
Muvatta, Ahmed b. Hanbel’in “Müsned”’i ve
Dârimî’nin “Sünen” adlı eserlerinin toplamına
verilen isimdir.
L “Maddecilik” anlamına gelen Latince
Lütuf: 1. Bağış, iyilik etme, yardımda
bulunma. 2. Nazik ve merhametli davranma. 3.
Kulu, Allah’ın (c.c.) af ve rahmetine
yaklaştıran, günahlara düşmekten uzaklaştıran
her türlü ilahî yardım.
M (ö.333/944) görüş ve düşünceleri çevresinde
Mabet: İbadet edilen yer, ibadethane,
tapınak.
Mabut: Kendisine ibadet edilen, tapınılan
varlık, ilah, rab. İbadet edilmeye layık olan tek
varlık, Allah.
Mağfiret: 1. Örtme, gizleme, bağışlama, af,
yarlıgama. 2. Allah’ın, kendisine içtenlikle
tövbe eden ve hatasını kabul edip bir daha
günah işlememe konusunda söz veren
kullarının günahlarını bağışlaması, affetmesi.
Mahremiyet: 1. Saygıya ve gizlenmeye
değer şey. 2. Herkesin bilmesi gerekmeyen
şey.
Malikilik: Büyük hadis ve fıkıh âlimi olan
Malik b. Enes’in görüşlerine dayanır.
Maliki mezhebinin en önemli özelliği, Medine
halkının uygulamalarına diğer mezheplerden
daha fazla önem vermesidir.
Marifet: Derin anlayış (İrfan) Varlıkların
hakikatini ve ilahi sırları tefekkür ve ilham
yoluyla kavrama, gerçeği bilme.
Mâsîva: Allah’ın (c.c.) zatı dışındaki bütün
varlıklar. İnsanı Allah’tan (c.c.) uzaklaştıran her
şey.
Materyalist: Zamanın ve maddenin
ebediliğine inanan, Allah’ın (c.c.) yaratıcılığını
inkâr edip tüm evrenin tabiat kanunları
tarafından var edildiğini savunan kimse,
dehriye mezhebine inanan. Materyalizm:
“materya” kelimesinden türeyen materyalizm;
var olan her şeyin maddeden ibaret olduğunu,
maddeden bağımsız fizik ötesi bir alanın
bulunmadığını iddia eder.
Maturidilik: Ebû Mansur Muhammed b.
Mahmud el-Maturidi es-Semerkandi’nin
oluşmuş itikadi ekoldür. İmam Maturidi, 862
yılında Semerkand’da Maturid mahallesinde
doğmuş ve 944 yılında aynı yerde vefat
etmiştir. Fıkıh konularında Hanefi mezhebinin
görüşlerini kabul etmiştir. Dini konularda
Maturidi, dikkatli bir şekilde dinî nakillerle aklı
uzlaştırma yoluna yönelmiştir.
Meal: Kur’an ayetlerinin tam karşılıkları
başka dillere aktarılamadığından, ayette
anlatılmak istenileni kelimesi kelimesine değil
de biraz eksiğiyle başka bir dile çevirme, yakın
anlamlar verme.
Medeniyet: Bir milletin örf, âdet, dil, din
vb. unsurlarının etkisiyle oluşmuş sanat, giyim
kuşam, edebiyat, mimari, müzik vb. alanları
içeren, toplumların yaşamına dair geniş
yapıdır. Kentlilik.
Medrese: İslam ülkelerinde ve bilhassa
Osmanlı Devletinde tefsir, hadis, fıkıh, kelâm,
tıp, tarih, astronomi, edebiyat, dil bilgisi,
felsefe, mantık, matematik gibi ilimlerde
akademik seviyede öğretim yapan yatılı yüksek
öğretim kurumu.
Mehdî: 1. Doğru yolu bulan, gösteren,
hidayete götüren. 2. Kıyamete yakın bir
zamanda zulüm ve kötülüğü ortadan kaldırıp
adaleti ve İslam’ı hâkim kılacağı öne sürülen
kişi.
Mekruh: İslam’a göre haram olmadığı halde
istenmeyen, hoş görülmeyen söz ve
davranışlardır.
Mektep: Herhangi bir derecede öğrenim
görecek olanların toplu olarak devam ettikleri
öğretim kurumu, okul.
Meleke: 1. Bir iş veya davranış üzerinde
devamlı uğraşma, tekrar ve tecrübe ile
kazanılan alışkanlık, beceriklilik, yatkınlık. 2.
İnsanda idrak, hâfıza, hayal etme, muhakeme
kabiliyeti gibi doğuştan var olan güçlerden her
biri, yeti.
Mendup: Sözlükte istenen, arzulanan,
kendisine çağrılan şey demektir. Terim olarak
ise dinen yapılması kesin ve bağlayıcı
olmaksızın istenen ve terkedilmesi
kınanmayan işleri ifade eder.
Merhamet: Rahmet… Sözlükte “şefkat
gösterme, acıma, yumuşak huylu olma” gibi
anlamlara gelir. Allah’ın yarattığı varlıklara
karşı merhamet duygusu olması ve her insanın
yerine getirmesi gereken ahlaki bir görevdir.
Mescid-i aksâ: Kudüs’te bulunan, Kâbe ve
Mescid-i Nebi’den sonra Müslümanların en
önemli üçüncü mescidi.
Mescid-i Haram: Kabe’nin çevresindeki
mescid.
Mescid-i Nebi: Peygamber mescidi. Hz.
Peygamber döneminde, mabet, okul,
diplomatik kabul ve görüşmelerin yapıldığı yer,
hukuki, ticari ve sosyal meselelerin
konuşulduğu ve görüşüldüğü önemli ve etkin
bir merkez konumundadır.
Mesih: Kurtarıcı. Hz. İsa´nın (a.s.) lakabı.
Meşru: 1. Yapılmasına dinen izin verilmiş,
dine uygun olan şey. 2. İslam hukukunda farz,
vacip, sünnet, müstehap ve mübah olan tüm
davranışlar.
Metafizik: Doğa ötesi. Fizikötesi.
Duyularımızla algılayamadığımız varlıkları,
genel ve bütünleyici varlık kavramını konu
edinen, varlığın mahiyetini araştıran felsefe
disiplini.
Mevlevilik: Mevlana Celaleddin Rumi’nin
görüşleri çerçevesinde oluşan tasavvufi
akımdır. Mevlana, 1207 yılında Horasan’ın
Belh şehrinde doğmuş, Tefsir, hadis, fıkıh gibi
İslami ilimlerde kendini yetiştirmiş, Arapça ve
Farsçayı iyi derecede öğrenmiştir. "Divan-ı
Kebir, Mesnevi, Fîhi Mâ fîh" başlıca eserleridir.
Mevlit: 1. Doğma, doğum zamanı, doğum
yeri, doğum yıldönümü, veladet. 2. Hz.
Peygamber’in (s.a.v.) doğumunu, doğum
sırasında meydana gelen olağanüstü olayları
ve hayatından bazı kesitleri anlatan manzum
eserler. 3. Süleyman Çelebi’nin Hz.
Peygamber’in (s.a.v.) doğumu ve hayatı ile
ilgili manzum eser.
Millet: 1. Aralarında dil, tarih, duygu, ülkü,
gelenek ve görenek birliği olan insan
topluluğu, ulus. 2. Din, şeriat, takip edilen yol.,
Eksen . 3. Allah’ın dinini pratize etme biçimi.
Minyatür: Minyatür, bir tür resim sanatıdır.
Minyatür sözlük anlamı ile “yazma kitaplara
yapılan küçük, renkli ve ince işlenmiş resim,
nakış; bir şeyin küçük benzeri veya kopyası”
gibi anlamlara gelir. Minyatür sanatının
sanatçılarına “nakkaş”, atölyelerine de
“nakkaşhane” denilmektedir.
Mistik: Akıl erdirilemeyen, gizli, sırlı bir yönü
olan, gizli bir anlam taşıyan.
Mizaç: Bireyin duygu ve davranış boyutlarını
ifade eden bir kavramdır.
Muahat: Kardeşleştirme demektir. Hz.
Muhammed’in Medine’ye hicretten sonra
Mekkeli Muhacirlerle Medineli Ensar arasında
tesis ettiği kardeşlik bağı.
Mubah: Sözlükte serbest bırakılan şey
demektir. Dinî bir terim olarak ise mükellefin
yapıp yapmamakta serbest bırakıldığı fiiller
anlamına gelir. Mübah, helal ve caiz
kavramlarıyla birlikte kullanılır.
Müctehid: Kur’an ve sünnet gibi delillerden
dinî hükümler ortaya koyabilme bilgi ve
becerisine sahip kimseye müçtehid denir.
(İçtihad)
Muhafazakâr Yahudilik: İlk dönemlerde
Ortodoks Yahudiler gibi bir anlayışa sahip olan
bu grup Reformist Yahudiliğe tepki olarak
ortaya 18 çıkmıştır. Sonraki dönemlerde ise
inanç açısından Ortodoks ve Reformist
Yahudiliğin ortasında bir görüş
benimsemişlerdir. Yahudiliğin ana
prensiplerine bağlı olmakla birlikte dinin
kurallarını katı ve değişmez olarak görmezler.
Muhalefetü’n Lil Havâdis: Sonradan
yaratılmışlara benzememek demektir.
Muhammedü’l-Emin: Hz. Muhammed’in
(s.a.v.) güvenilir bir insan olduğunu kendisine
inanan inanmayan herkes kabul etmiştir.
Müheymin: Kâinatın işlerini gözeten
demektir. Allah’ın kainatın işlerini gözetmesi
demektir.
Muhyî: Can veren demektir. Allah’ın
yarattıklarına can vermesi anlamına gelir.
Mukabele: 1. Karşılaştırma, karşılık verme,
karşı karşıya bulunma. 2. Hafızların cami ve
mescitlerde cemaate dönerek Kur’an-ı Kerim
okurken cemaatin de mushafları açarak takip
etmeleri şeklinde gerçekleşen bir okuma
biçimi.
Mükellef: Yükümlü. Dinin emirlerini yerine
getirmek ve yasaklarından kaçınmakla sorumlu
tutulan kimseye mükellef denir.
Mülk: Bir kimsenin sahip olup üzerinde her
türlü tasarrufta bulunabildiği şeylere mülk
denir. Mülk sahibine ise malik denir.
Mümin: Emin olan, İnanan, tasdik eden,
boyun eğen. Allah’ın (c.c.) varlığına, birliğine,
Hz. Muhammed’in (s.a.v.) O’nun kulu ve
peygamberi olduğuna ve İslâmiyet’in diğer
iman esaslarına inanan, iman sâhibi kimse,
Müslüman.
Musahiplik: Alevilik /Bektaşilikte evli olan
iki kişinin aileleriyle birlikte, kurban keserek
hayat boyu yol kardeşi olmaya Hakkın ve
halkın huzurunda ikrar verip kardeş olmasıdır.
Musavvir: Allah’ın yarattıklarını
biçimlendirmesi, şekillendirmesi demektir.
(Suretlendirme/ somutlaştırma/ görünür
kılma)
Musiki: Müzik. Dini müzik.
Mutlak: 1. Herhangi bir şart ve kayıtla sınırlı
olmayan, kayıtsız şartsız. 2. Kesin, kat’î, tam,
eksiksiz.
Müneccim: Yıldızların hareketlerini
inceleyerek gelecek hakkında yorumlar yapan
ve insanın kaderiyle ilgili hükümler verip
tahminlerde bulunan kişi; kâhin, falcı.
Müsamaha: Bağışlamak, ayıplamamak,
kolaylık göstermek demektir. İnsanların küçük
hatalarını düzeltmelerine fırsat vermek ve
onları anlayışla karşılayabilmektir.
Müslüman: Allah’ın (c.c.) dinine teslim
olan, Hz. Peygamber’in (s.a.v.) din adına
bildirdiklerine gönülden bağlanan,
inandıklarını yaşamaya çalışan, ibadetlerini
yerine getiren ve dinin güzel ahlakını
davranışlarına yansıtan kişi.
Müşrik: Şirk koşan. Allah’tan başkasına
tanrısal sıfatlar yakıştıran.
Mütevatir Haber: (Tevatür) Yalan üzere
birleşmeleri aklen mümkün olmayan
toplulukların aktara geldiği haberlere denir.
Mütevazı Olmak: Sözlükte “alçak gönüllü
olma, kibirlenmeme, gösterişsiz olma,
yumuşak huylu” gibi anlamlara gelen tevazu;
kibrin karşıtı olarak kullanılır.
N yapamaya sevkeden içsel motivasyon.
Nâfi’: Fayda veren demektir. Allah’ın
yarattıklarının faydasına olan şeyleri
oluşturması demektir.
Nafile: Bir kimsenin dinen mecbur ve
mükellef olmadığı halde sırf Allah rızasını
kazanmak maksadıyla farz dışında kıldığı
namaz, tuttuğu oruç ve yaptığı her türlü hayırlı
iş ve davranış.
Naklî Delil: Bütün öncülleri Ayet ve
hadislere dayanan delildir.
Nakşibendilik: Muhammed Bahauddin
Nakşibend’in görüşleri çerçevesinde oluşmuş
tasavvufi düşünce akımıdır. Muhammed
Bahauddin Nakşibend, 1318 yılında Buhara
yakınlarındaki Kasr-ı Arifan köyünde dünyaya
gelmiştir. Nakşibendilik; Anadolu, Türkistan ve
Hindistan başta olmak üzere geniş bir
coğrafyada taraftar bulmuş, pek çok insan
tarafından benimsenmiştir.
Namahrem: 1. Mahrem olmayan, yabancı.
2. Evlenilmesi dinen yasak olmayan yani birinci
dereceden akraba sayılmayan kişi.
Nass: Dogma. Ayet ve hadislere nass denir.
Nefis: 1. Kişi, zat, varlığın kendisi. 2. Can. 3.
Gönül, iç dünya. 4. Ruh. 5. Arzu, istek, tutku. 6.
Kötü huy ve çirkin davranışların kaynağı.
Nihilizm: “Hiççilik” Hiçbir ahlaki değer,
amaç hedef ve toplumsal düzen tanımayan,
yaşamın anlamsız olduğunu düşünen anarşist
felsefe.
Nimet: Avantaj, İyilik, lütuf, ihsan. Allah
(c.c.) tarafından insanlara iman başta olmak
üzere her çeşit iyiliğin verilmesi ve her çeşit
zararın uzaklaştırılması.
Niyet: İnsanı bir eylemi ya da ibadeti
Nübüvvet: 1. Peygamberlik, nebilik, elçilik,
risalet.
O
 Ortodoks Yahudilik: Ortodoks Yahudiler, Hz.
Musa’nın (a.s.) getirdiği ve değişikliğe
uğramadığına inandıkları kanunlara uymaya
çalıştıklarını ifade ederler. Bu grup, dinin
emirlerine uyulduğu takdirde Hz. Davud (a.s.)
soyundan bir mesihin geleceğine ve Yahudiliği
egemen bir güç hâline getireceğine inanırlar.
Ortodoksluk: Katolik kilisesinin üstünlüğü
ve papanın yanılmazlığı gibi bazı konularda
yaşanan siyasi ve dinî ihtilaflar sonucunda
Katoliklikten ayrılan bir gruptur.
Ortodoksluğun başında patrik yer alır.
İstanbul, İskenderiye, Antakya ve Kudüs
patrikliği şeklinde dört büyük patrikliği vardır.
Ö yeryüzüne yayar. Tüm canlılar gibi insanın da
Ölüm: Anne karnında başlayan insan
hayatının bedenle ruhun birbirinden ayrılışı
demek olan ölümle sona ermesidir.
Örf: Halkın sağduyusunun onayladığı/ kabul
ettiği yazılı olmayan kurallar/ yasalar.
Ötenazi: Sözlükte kolay ölüm, hızlı ölüm gibi
anlamlara gelir. Terim olarak ise, tıbben
tedavisi olmayan ve sürekli acı veren bir
hastalığa yakalanmış kimsenin hayatına
kendisinin ya da hukuki temsilcisinin izni ile
son verilmesidir.
P sözü bir olmama” gibi anlamlara gelir.şov
Pozitivizm: Olguculuk. Sadece pozitif
odluların bilinebileceğini, metafizik ve teoloji
(Din) nin bilgimsel bilgi alanının dışında
kaldığını düşünen bilgi felsefesi. Aguste
Comt’a göre insanlık Metafizik ve teolojik çağı
aşmıştır. Artık pozitif çağa gelmiştir. İlimin
dışında hiçbir bilgi ile ilgilenmemeliyiz.
Protestanlık: 16. yüzyılda Martin Luther
tarafından başlatılan reform hareketleri
sonucunda ortaya çıkmıştır. Bu grup; Katolik
kilisesinin günahları bağışlamasına, bunu malî
bir kaynak hâline getirmesine ve Vatikan’ın
kutsal kitap yorumunu kendi tasarrufunda
tutmasına itiraz eder.
R
Rahîm: Çok merhameti sonsuz olandır.
Rahmân: Çok Rahmet sahibi demektir.
Reformist Yahudilik: Avrupa’daki
Yahudiler arasında ortaya çıkan, din ile dünya
işlerini birbirinden ayırılmasını savunan laik bir
anlayışı temsil eden Yahudi mezhebidir.
Rezzâk: Maddi ve manevi lütuf ve ikramları
yaşam alanlarını hava, su ve besinle donatır.
Ribat: Sınır boylarında, derbentlerde
savaşçılar ve mücahitler için yapılmış, sur
içindeki kale mahiyetinde müstahkem zaviye,
müstahkem bina.
Rifailik: Ahmet Rifai (ö.1182) tarafından
kurulmuştur. Kenan Rıfai ve talebeleri
tarafından devam ettirilmektedir.
Ritüel: Bir dinî törenin uygulanması ile ilgili
kurallar bütününe denir.
Riya: Sözlükte “gösteriş, iki yüzlülük, özü
yapmak.
S
Sa’y: 1. Çalışma, çalışıp çabalama, emek sarf
etme, ceht gayret gösterme, koşma. 2. Hac
veya umre ibadeti sırasında Kâbe’nin yanında
bulunan Safa ile Merve tepeleri arasında dört
gidiş, üç geliş olmak üzere yedi kez gidip
gelme.
Sabır: Direnme ve dayanma gücü.
Sadaka: Allah yolunda harcama, Allah rızası
için fakirlere yapılan karşılıksız yardım ve her
türlü iyilik.
Sadık Haber: Vahyi ve peygamberlerden
gelen haberlerin tamamını kapsar.
Sahabi/Ashab: Arkadaş, dost, a takımı.
Hz. Muhammed’in çevresindeki arkadaşları.
Salih amel: Barışçık eylem. Uygun/ uyumlu
eylem. İnsan fıtratına uygun eylem. İyi, yararlı
işler.
Samiriler: Kendilerinin Yahudi olduklarını
söyleyen ancak diğer Yahudi grupları
tarafından Yahudi olarak kabul edilmeyen
mezheptir. Samiriler, Asurluların MÖ 722
yılında Kudüs’ün kuzeyindeki İsrail Krallığı’nı
yıkmasından sonra ortaya çıkmışlardır.
Samiriler, Yahudi kutsal kitaplarından sadece
Tevrat’ı kabul ederler.
Sanat: Arapça’da kelime olarak “yapmak,
etmek”, “işinde mahir olmak” anlamlarına
gelir.
Savurganlık: İsraf. Saçıp savurma, Tüketim
çılgınlığı. Tüketimde aşırıya gitmek.
Sekülarizm: Latincede “dünyevileşme”
anlamına gelen sekülarizm; hukuki konularda,
toplumu ilgilendiren sosyal kararlarda ve
siyaset biliminin işleyişinde din merkezli
görüşlerin tamamını reddeden düşüncedir.
Sekülarizm, İnsan aklının insana yeteceğini,
artık tanrısal bir aklın kılavuzluğuna ihtiyaç
duymadığına dair felsefedir.
Selim akıl: Sağlam akıl. İnsanın doğru karar
vermesini sağlayan, herhangi bir
olumsuzluktan veya ortamın kötülüğünden
etkilenmeyen, yaratılışındaki temizliği koruyan
akıl.
Semah: Alevilik-Bektaşilikte İlahî aşkı
ruhunda duymak anlamına gelen semah, o
aşkla Allah’ın (c.c.) güzel isimlerinden herhangi
birini anarak ayakta dönerek yapılır.
Semi: Allah’ın her şeyi işitmesi demektir.
Seyr-u Sülûk: Bir tarikata girme, intisap
etme ve o tarikatın gereklerini yerine getirerek
manevi bakımdan yol alma.
Sezgi : İçe doğma. İşrak. çabuk kavrayış,
derin anlayış. İrfan
Sırat-ı müstakim: Dosdoğru yol,
Doğrultucu yol.
Siyonizm: Günümüz Yahudi mezhepleri
dışında 19. yüzyılda ortaya çıkan, Kudüs ve
çevresinde Yahudi devleti kurmayı amaçlayan
yahudi hareketine siyonizm denir. Politik
siyonizm, Yahudi milliyetçiliğini ve seçilmişlik
iddiasını kullanarak Filistin’de devlet kurmayı
amaçlar. Dinî siyonizm ise mesih düşüncesini
önemser ve mesihin gelip Yahudileri diğer
milletlere egemen kılacağını savunur.
Sosyal değişme: Toplumsal hayatta
meydana gelen her türlü değişim ve dönüşüm/
yenilik/ bozulma/ dejenerasyon/ ilerleme.
Sufi: Tasavvufu bir hayat görüşü olarak
benimseyen, tasavvuf ehli kimse, derviş.
Suizan/Hüsnüzan: Zan kesin olmayan
bilgiye dayalı hüküm vermektir. Suizan bir kişi
hakkında kötü düşünmek ve kötü kanaate
sahip olmaktır. Hüsnüzan ise insanlar hakkında
iyi düşünmektir.
Sübjektif: İndii. Öznel. Yalnız bir kişiye
mahsus olan, tek bir zihin için muteber olan.
Sübûtî Sıfatlar: Allah (c.c.) ile beraber
başka varlıkların sınırlı olarak sahip olduğu
sıfatlardır. Hayat, ilim, semi, basar, irade,
kudret, kelam, tekvin.
Sünnet: Hz. Peygamber’in (s.a.v.) söz, fiil ve
onamalarını içeren örnek davranışlar. Hz.
Peygamber’in (s.a.v.) sözlerine kavli sünnet,
davranışlarına fiilî sünnet, sahabelerinin
yaptığı olumlu şeyleri onaylamasına ise takriri
sünnet denir. Sünnet-i müekkede: Hz.
Peygamberin farz ve vacibin yanı sıra devamlı
yaptığı, çok az terk ettiği iş, davranış ve
ibadetlerdir. Sünnet-i gayr-i müekkede: Hz.
Peygamberin bazen yapıp bazen terk ettiği iş,
davranış ve ibadetlerdir.
Ş ve kavramaya dayalı imana denir.
Şâfî: Şifa veren demektir.
Şafiilik: Şafii mezhebi, Muhammed b. İdris
eşŞafii’nin dinî yorum ve görüşlerini esas alır.
Şecaat: Yiğitlik, kahramanlık, cesaret gibi
anlamlara gelmektedir.
Şehadet: Tanıklık, şahitlik, bir şeyin
doğruluğuna inanma.
Gözle görülür şeyler, varlıklar, dünya (Şehadet
alemi)
“Allah’tan (c.c.) başka tanrı olmadığına ve Hz.
Muhammed’in (s.a.v.) onun kulu ve elçisi
olduğuna inanırım.” anlamına gelen “Eşhedü
en la ilahe illallah ve eşhedü enne
Muhammeden abdühü ve resulühü” cümlesini
gönülden, inanarak, anlamını bilerek
söyleyerek şehadet getirmek.
Allah (c.c.) yolunda veya onun korunmasını
emrettiği kutsal değerler olan, din, vatan,
namus, mal ve can güvenliği için mücadele
ederken ölme, şehitlik.
Şerr: Kötü, fena, kötü iş, bela, musibet.
Günah.
Şia: Hz. Peygamber’in vefatından sonra Hz.
Ali’yi (r.a.) ve ehl-i beytini halifeliğe (imamet)
en layık kişi olarak gören ve onu meşru halife
kabul eden; ondan sonraki halifelerin de onun
soyundan gelmesi gerektiğine inanan
toplulukların ortak adıdır.
Şirk: Allah’tan başkasına kulluk etmek.
Allah’tan başka varlıklara tanrısal sıfatlar
yakıştırmak.
T
Taassup: Bağnazlık, aşırı taraftarlık,
tutuculuk, körü körüne bağlılık, fanatizm.
Tahkikî iman: Delillere, bilgiye, araştırma
Tahrif: Saptırma, çarpıtma, değiştirme,
bozma, bozulma.
Taklidî iman: Atalardan gelen inançları
bilinçli bir tercih yapmadan aynen
benimsemek.
Takva: Sakınma duygusu. İnsanın iyi
davranışlara yönelten ve kötü davranışlardan
sakındıran özsorumluluk duygusu. (Şems:7-11)
(Vicdan) Allah korkusu. Allahtan sakınma.
Taoizm: Çin'de Lao Tzu (MÖ 604) tarafından
kurulmuştur. Taoizm, Çin, Japonya, Kuzey ve
Güney Kore'de yaygın bir dindir.
Tarikat Dönemi: Hicri 6. asırdan itibaren
tarikatların kurumsallaştığı ve sosyal hayatın
bir parçası haline geldiği dönemdir. Bu dönem,
İbn Arabi, Mevlana gibi büyük temsilcilerin
yetiştiği şiir ve edebiyatta tasavvufla ilgili
önemli eserlerin verildiği dönemdir.
Abdulkadir Geylani, Ahmet Yesevi, Ahmet Rifai
ve Bahauddin Nakşibend gibi meşhur
mutasavvıflar tarafından tarikat yapılarına
dönüştürülmüştür.
Tasavvuf Dönemi: Tasavvuf tarihcileri,
sufi ve tasavvuf kavramlarının kullanılmaya ve
ilk sufi adlarının duyulmaya başlandığı bu
döneme "Tasavvuf Dönemi" adını
vermektedirler. Hicri 2. asrın sonundan,
tarikatların kurumsallaştığı döneme kadar olan
yaklaşık dört asırlık zaman dilimini kapsar.
Cüneyd-i Bağdadi (ö.908), Ma'ruf Kerhi (ö.
815) ve Gazali (ö. 1111) gibi büyük sufi ve
mutasavvıflar bu dönemde yetişmiştir.
Zünnun-i Mısri (ö.858), Beyazıd-ı Bestami (ö.
874). 24
Tasavvuf: Mistisizm. İnsanın, Allah’ın
birliğinin zevkini bütün benliğinde hissederek
kendi iç âleminin derinliklerine ve dış âlemin
sırlarına ermek için takip ettiği düşünce ve
amel sistemi; yaratılış, bu âlem ve ölümden
sonrası üzerindeki düşünüş ve inanış yolu;
İslâm’ı ve imanı kulluğun gerektirdiği şekilde
ahlakı, özü ve ruhu ile yaşama disiplini.
Tasvir: Şekilsel anlatım. Betimleme.
Tebliğ: İletmek. Allah’ın mesajlarını insanlara
iletmek. Allah’a sözcülük yapmak.
Beliğleştirmek/ apaçıklaştırmak
Tebyin: Beyan etmek. Sözlükte “bir şeyin
açığa kavuşması, açıkça söyleme, anlaşılır bir
dille açıklama” anlamına gelir. Tebyin;
peygamberlerin, Allah’tan (c.c.) aldıkları
vahiyleri insanların anlayabilmeleri için yapmış
oldukları açıklamalardır.
Techîz: Sözlükte “hazırlamak, donatmak”
anlamlarına gelir. Dinî kavram olarak vefat
eden kişinin yıkanmasından kabre
defnedilinceye kadar yapılması gerekenlerin
tamamını ifade eder.
Tefrit: İnsanın söz ve fiillerinde gevşek ve
ihmalkâr davranması demektir. (İfratın zıddı)
Tefsir: Bir metnin –özelde Kuranın- içerdiği
manaların ortaya çıkarılması, yorumlanması.
Tefsir yapan kişiye müfessir denir.
Teheccüd: Yatsı namazından sonra gece
kalkarak kılınan nafile (sünnet) namazdır.
Teizm: Tanrıcılık. Yunancada “Tanrı” için
kullanılan “teos” kelimesinden türetilen teizm
düşüncesini benimseyene teist denilir. Teizm;
Tanrının varlığına, her şeyi kurguladığına
(Sünnetullah) ve kendi yaptığı kurgudan daha
güçlü bir iradesi (Mutlak İrade) olduğuna,
evrene müdahale etmekte olduğuna
inanmaktır. Vahiy/ Peygamber/ din gönderen,
Mucize yapan, Dua edene yardım eden… vs bir
tanrı anlayışı.
Tekfin: Ölünün kefenlenmesine denir.
Tekke: Bir tarikata mensup dervişlerin zikir
ve ibadet ettikleri ve içinde tarikatın
gerektirdiği şekilde yaşadıkları yer, dergâh.
Teklif: Kabul edilmek üzere sunulan şey,
Dinin emirleri, hükümleri.
Tekvin: Yaratmak demektir. Yüce Allah (c.c.)
kudret ve tekvin sıfatıyla dilediğini yoktan
yaratır.
Teravih: Ramazan’da yatsı namazından
sonra kılınan yirmi rekatlık nafile namaz.
Terbiye: Eğitim. Yetiştirmek. Arapça bir
kelime olup, ıslah etmek, düzene koymak,
idare etmek, eğitmek, gözetmek anlamlarına
gelir.
Teşri: Sözlükte “hüküm koyma, yasama” gibi
anlamlara gelir. İslam dininde hüküm koyma
yetkisi, Allah’a (c.c.) ve Hz. Peygamber’e aittir.
Teşyi: Ölünün tabuta konulup musallaya ve
cenaze namazından sonra da kabristana
taşınmasına denir.
Tevazu: Alçak gönüllü olmak, Tevâzu sahibi
insana mütevâzı denir.
Tevhid: Tek Allah’a inanmak. Kelime-i
Tevhid: “La ilahe illallah, Muhammedün
resulullah.” (Allah’tan başka ilah yoktur,
Muhammed Allah’ın elçisidir)
Tevil: Yorumlamak ve yordamak. Bir Ayetin
muhtemel yorumlarından birtini tercih etmek.
Tezhib: Arapça “zeheb (altın)” kelimesinden
gelen tezhib, altınla süslemek anlamına gelir.
Bir çeşit kitap süsleme sanatıdır. Tezhib
alanının sanatçılarına “müzehhib” denir.
Tezkiye: Temizlenme. Nefsi manevi
kirlerden arındırma, kusurlardan arıtıp temiz
duruma getirme.
Tövbe: Dönmek. Hatadan ve günahtan
dönmek. Etkin pişmanlık. (Nedamet)
Türbe: Sahabe, büyük âlimler, şehitler,
veliler, hükümdarlar, vezirler ve tarihte önemli
işler başarmış kişilerin mezarları üzerine
yapılan ve üzerleri kubbelerle örtülü bina.
U
Ubudiyyet: Kulluk, itaat, boyun eğme,
ibadet etme.
Uluhiyyet: İlahlık, tanrılık, ibadet edilen varlık
ve mabut.
Ü
Ümmet: Bir Peygamberin ardından gelen
topluluk, cemaat, millet, nesil.
Üsve-i hasene: Güzel bir model/ Rol
model. Ahzab Süresi 21. Ayette, Hz.
Muhammed’in bizim için güzel bir rolmodel
olduğu belirtilmektedir..
V Bugün dünyanın çeşitli yerlerinde (İsrail, ABD,
Vacip: Sözlükte yapılması gerekli, zorunlu
olan anlamına gelir. Kur’an ayetleri ile kesin
olarak emredilmeyen (delaleti Zanni) bu
yüzden farz denilemeyecek fakat sünnetten
daha güçlü delilleri olan dinsel hükümler. Fıtır
sadakası, vitir ve bayram namazları ile kurban
kesmek vaciptir.
Vahdaniyet: Allah’ın (c.c.) bir olması
demektir. Allah (c.c.) tektir. Eşi, benzeri, ortağı
yoktur.
Vahiy: Allahîn Peygamberlerinin kalplerine
dolaylı, şifreli/ gizli olarak mesajlarını iletmesi
tekniğidir.
Vakar: Ağırbaşlılık, heybet, ciddiyet, Onur,
haysiyet, izzet ve şeref. (Vakur)
Vasiyet: Tavsiye. Bir kimsenin vefatından
sonrasında kendine ait şeylerle ilgili
talimatları.
Vedûd (el-Vedûd): Çok seven anlamına
gelen Allah’ın ismi/ sıfatı.
Vehhâb: Karşılık beklemeden bol bol veren
demektir.
Vehim: Halüsinasyon. Evham. Gerçekte var
olmayan, fakat var olduğu sanılan, varmış gibi
tasarlanan düşünce ve zan. Yersiz korku ve
zan, şüphe.
Vücud: Allah’ın (c.c.) kendiliğinden /
Yaratılmaksızın (ezeli) var olması demektir.
Y
Yahudilik: Hz. Musa’yı takip eden kutsal
kitabı Tevrat olan “millî” bir tek tanrılı dindir.
Avrupa) 20 milyon civarında Yahudi vardır.
Dinin temel düşüncesi on emirde
özetlenmiştir. Musevi: Yahudi dininin
peygamberi olarak kabul edilen Hz. Musa’ya
(a.s.) izafeten Yahudilere Musevi, dinlerine ise
Musevilik denilmiştir.
Tanah (Tanak) ve Talmud: Yahudilikte kutsal
kitapların yazılı kısmına Tanah (Tanak), sözlü
kısmına da Talmud denir. Tanah; Tora (Tevrat),
Neviim (peygamberler) ve Ketuvim (kitaplar)
kitaplarından oluşur. Kippa: Yahudi erkeklerin
ibadet esnasında başlarına taktıkları şapka.
Şabat/Sebt: Yahudiler haftalık ritüellerini
(Kur’an-ı Kerim’in “sebt”) cumartesi
günlerinde sinagoglarda yaptıkları ibadetler.
Yahudilerin sembolleri: Davud yıldızı (Altı
köşeli yıldız), menora (yedi kollu şamdan),
Süleyman Mabedi ve Ağlama Duvarı.
Sinagog/Havra: Yahudilerin ibadet yerleridir.
Yakîn: Kesin ve güvenilir olan, aksine ihtimal
olmayan, şüphenin zıddı. İlgili olduğu olaya
uygun düşme koşuluyla sabit ve kesin inanç;
iman. Ölüm; hayatın sonu.
Yalan: Gerçek dışı söz söylemek, asılsız bilgi
ve haber vermektir. Yalan, doğruluğun zıttıdır.
Yeni dinî hareketler: Kişisel gelişimi veya
toplumsal dönüşümü amaçlayan ve genel dinî
düşüncenin yapısından kopan hareketler
şeklinde tarif edilebilir. Bu akımlar, bazı yaygın
din veya mezheplerin bir alt kolu olarak
meydana gelmekte ve kendilerini yeni bir din
olarak görmektedir. Ancak bunların hiçbiri din
bilimleri açısından başlı başına bir din olarak
kabul edilmez. Kendilerini bir din olarak
sundukları için yeni dinî hareketler olarak
isimlendirilmektedir. Bu hareketlerin hedef
kitlesi gençlerden oluştuğu için “gençlik
dinleri” olarak da tanımlanmaktadırlar.
“Milenyum Tarikatları”, “Kıyamet
Tarikatları”, “Reiki, Sahaja Yoga,
Transandantal Meditasyon” gibi dinî
hareketlere bağlı olanlar bulunmaktadır.
Yeniden Yapılanmacı Yahudilik: Muhafazakâr
Yahudilikten ayrılarak oluşan bu grup,
Yahudiliği Yahudi milletinin tarihleri boyunca
oluşturduğu bir kültür olarak değerlendirir.
Mesih inancını kabul etmezler.
Yesevilik: Hoca Ahmet Yesevi’nin görüş ve
düşünceleri çerçevesinde oluşmuş tasavvufi
bir akımdır. Hoca Ahmet Yesevi’nin güzel
ahlakı ve dinî değerleri konu alan şiirlerine
hikmet adı verilir. Onun şiirleri, "Divan-ı
Hikmet" adlı eserde toplanmıştır.
Z
Zahid: Dünyadan yüz çevirip, dinin
emirlerine titizlikle riayet eden, takva sahibi ve
mala, mülke değer vermeyen kişi.
Zan: Gerçeğini bilmeden ihtimal üzerine
hüküm verme, bu yolda verilen hüküm, sanı,
şüphe, kuruntu.
Zarûrât-ı diniye: İslam dinine göre
insanın dünyada ve ahirette fayda elde etmesi
için koruması gereken beş gaye denir. Bunlar;
dinin, hayatın (can), aklın, neslin ve malın
korunmasıdır.
Zâtî Sıfatlar: Sadece Allah’ın (c.c.) zâtına
has olan başka varlıklarda bulunmayan
sıfatlardır. Vücut, kıdem, beka, vahdaniyet,
muhalefetün lil havadis, kıyam binefsihi.
Zaviye: Osmanlı Devleti’nin ilk devirlerinde
genellikle yerleşim merkezleri dışındaki yollar
üzerinde, derbentlerde kurulan ve dinî-
tasavvufi inanç ve fikirleri yaymak, bölgenin
güvenlik ve asayişini sağlamak, gelip geçenleri
barındırmak, yedirip içirmek gibi işleri
üstlenen, Anadolu’nun Türkleşmesinde büyük
rol oynamış olan dinî ve sosyal kurum.
Zekât: Temizlenme, temizleme, arınma..
Çoğalma, bereketlenme, gelişme, büyüme.
Zzengin olan Müslümanların dinî bir görev
olarak her yıl mallarının ve paralarının yüzde
iki buçuğunu ibadet niyetiyle, fakirler başta
olmak üzere Kur’an-ı Kerim’in belirlemiş
olduğu yerlere vermeleri.
Zikir: Anmak, hatırlamak. Allah (c.c.)Allah’ı
anmak ve hatırlamak. Farkındalık (tezekkür)
Abbasiler Dönemi (750-1258),
Selçuklular Dönemi (1040-1308),
Osmanlılar Dönemi (1299-1923),

Züht Dönemi: Hz. Peygamber, sahabe ve

onlardan sonra gelenleri içine alan, tasavvuf
kavramının ortaya çıktığı hicri 2. asra kadar
olan dönemi kapsar.

Zühd: Ahirete yönelmek için dünyadan el

etek çekmek. Elde mevcut olsa bile gönülde
mal mülk sevgisine yer vermemek.

ÖNEMLİ BAZI BİLGİLER:

İSLAM MEDENİYETİNİN İZLERİNİN YOĞUN

OLARAK GÖRÜLDÜĞÜ BÖLGELER:
Hicaz Bölgesi, Kudüs ve çevresi, İran, Horasan,
Türkistan ve Mâverâünnehir Bölgesi, Şam ve
Bağdat Bölgesi, Hint Alt Kıtası, Endülüs,
Anadolu ve Balkanlar, Kuzey Afrika (Mısır ve
Mağrip Bölgesi)

İSLAM MEDENİYETİNİ TEMSİL EDEN BELLİ

BAŞLI DÖNEMLER:
Asr-ı Saadet Dönemi (622-632),
Dört Halife Dönemi (632-661),
Emeviler Dönemi (661-750),