A

AKAD ISLAMIYE

slm akaidine ait, en m him din m evzu lar cami, Y ksek

slm Enstitsnde tedris olunm ak zere tesb it edilm i olan
lm i T evhid ' = lm i K elm 'programn m u h tevi bulunm ak
tadr.

,, M e llifi:
F atih D ersiam larndan
Em ekli D iyanet leri Reisi
MER NASUH BLMEN

Sat ' Yeri: Cevat en Kitabev

Fatih, Aslanhane Cad. No. 20

A H M E D S A D M A T B ATATSn.
s t a n b u l -------------------------- 1 9 6 2
 H am d- sena A llah Taal hazretlerine m ahsustur k iP
.btn insanlar zat lhiyetini te v h it ve tasdik edecek
bir fatret ve kabiliyette yaratm tr.
S,alt- selm da Resuli zianmza olsun ki, btn
beeriyete cenab hakkn birliini, k u d ret ve azemetini*
en kuds hkm lerini talim ve telkin buyurm utur.
Salt- selm o m barek peygam berim izin btn al
ve ashabna da olsun ki, onlardan herbiri bir hidayet' v e
saadet yldz olup beeriyet ufuklarn tenvire almlar,,
kendilerine tbi olanlar pek nuran bir sahaya kavum u
lardr.

&

Bu eser lm i Tevhide ait olup, alt fasl zerine te r

tip olunm utur.
 BRNC FASIL

(Tevhidi Bari Hakkndadr)

Mndericat: Tevhit ilm ine giri Tevhit ilm inin ta

rifi, mevzuu, gayesi ve tedvini Ahkm eriye v e kay
naklar Drt delil Brhan ve kitab deliller Es
bab ilim, JMenahici kelm iye M enheci Kuran
Ehli snnet ve ehli bidat slm kelm frkalar Ak
l ahkm, mmkin, vacip ve m m teni ksm lar ve ahk
m Din ve akl Vcud-i bariye, itikadn ftr oldu
u Ycudi lh hakknda imkn lem, hds, hare
ket ve illet delilleri v e mabadet tabi deliller Maddiy-
yunun gr Tekmlclerin gr Kavanini ta-
biiyyenin m ahiyeti Tevhit ve tenzihi bar Sfat -
lhiye Vahdet delili irkin btln A llahu Taa-
lann ztn ve sfatlarn tefekkrn haddi Akln, his
sin, fikrin, tecrbenin bu husustaki hududu lh efal
Efali ibat Kesb ve ihtiyar Efali ibat hakkn
m uhtelif telkkiler.

(1) : T evhit ilm ine g ir i :

slm iyetin akaidine, ahlkiyatma, muam eltna dair
din ilim ler teesss etmi, bu hususta yzbinlerce ky
m etli eserler tasnif edilm itir ki, bunlar tedenberi isl-

3
m iyet leminin, belki de b t n ark ve garbn ktpha
nelerini tezyin edip durm aktadr.
M slm anlkta en byk esas, akaidi islm iyedir. Ne
zih, hikm et karin slm akideler ile ruhunu, vicdann
tenvire m uaf fak olam am b ir kim se hakik, indallah m ak
bul, akl ve hikm ete m uvafk olan b ir dine nail olabilm ek
iin slm itikadiyatna ait meseleleri velev icm alen ol
sun, bilip tasdik etm ek icap eder.
slm akaidinin esas kaidelerini hvi olan erayi ve
ahkm ilim lerinin m ebnas bulunan ilm e lmttevhid
vessfat denilm itir. nsanlar bu ilim sayesinde ek ve
phe felketinden, evham batile zulm etlerinden hals
olurlar. Cenab hakkn erk ve nezirden mnezzeh, b
t n sfat kem liye ile m ttesif olduunu delileriyle bile
rek onun tevhd ve tenzhe alrlar ve:
K i yek hest dier nist
Vahdeh lerke illh,
diyerek lisan ubudiyetlerini tezyine kalplerini tenvire
m uvaffak olurlar.
Evet, b it h alik zian v ard r ,bakas yoktur. O b ir
dir. Onun iin o rtak yoktur, ancak o vardr.

%
sjcfr

(2) Tevhit ilm inin tarifi, mevzuu, gayesi v e te d v in i:

Bu b ir ilim dir ki, bunda A llh taal hazretlerinin
zat ve sfatndan, nbvvet ve risalete ait m eselelerden
ve m kevvenatm m ebde ve m ead itibariyle ahvalinden,
yani: Bu hdisatm nereden vcude geldiinden, bunlar
vcude getiren zat brnin k u d ret ve azem etinden ve
bunlarn vcude getirilm i olm alarndaki hikm et ve m as
lahattan, kanuni islm zere bahseder. Y ani b u n lara dair,
din ve akl delillere istinaden m alm at verir. lm i Tev-

4f
hdin mevzuu, kudem aya gre Z atullahtr. nki b u ilim
de zatullahm sfatlarndan ve m abde ve meade ait fiil
lerinden kanun slm zere bahsolunur. M teahhirine
grebu ilm in mevzuu, m alm dur. Zira bu ilim de m al
m un ahvalinden bir haysiyet ile bahsolunur ki, bununla
din akideler, yakin olan delillerle bilinm i olur.
Tevhid ilm inin gayesine, m him faidelerine gelince,
bu da taklid hazizinden (ukurundan) yakn zirvesine
terakkidir ve m sterit olanlar irat ve m uanitleri de il
zam dr ve mslmanllarm akidelerini m btil olanlarn
derm eyan ettikleri phelerden hfsetm ektir. Binnetice,
dnya ve ahret saadetine kavum aktr.
B inaenaleyh ilm i tevhit, erafl ulum dur.
lm i tevhide, ilm i kelm nam da verilm itir. nki
bu ilim deki meselelerin en m ehuru kelm ullaha, yani
K u ram m binin m ahiyetine ait olduundan, bu cihetle
kendisine bu isim verilm itir.
M aam afih bu ilim deki m eselelerin gzelce inkiaf i-
in taati kelm a m bahase ve m nazaraya lzum grl
d cihetle de kendisine bu nam verilm itir.
lm i kelm n tedvinine gelince, bu ylece devre
ye ayrlm tr:
Birinci devre: tikade ait m eseleler, asr nebevide
m stakil bir ilim halinde m devven deildi. M slman-
lar lzm gelen m alm at bizzat K u ran kerim den ve
resuli ekrem ile gzide eshab kiram dan renebiliyorlar
d. Bilahare slm lem i genilemi, din lim leri de ilmi
tevhit, fkh ekber nam yla akaide ait b ir ilim, tedvin
etm ilerdir. Bu suretle ilm i kelm n birinci devresi v-
cude gelm itir.
D aha sonra, bir takm bidat erbab trem itir. B unlar
eri akidelerde delillere istinat etm eyen eyleri iltizam
ederek yanl dncelerde bulunuyor, ehli snnet mez.-

5
hebine. m uhalefete cret ediyorlard. B unlar kendi kana-
atlarna m stenit felsefe ile m ntehi kelm nvam y-
la bir ilim tedvinine de kalkm lard. B unun zerine h a
kiki surette din lim leri olan zatlar ehli snnete m ahsus
olmak zere dier b ir ilm i kelm tedvin ederek bidat
sahiplerinin neriyatna m ani olmu, onlarn iddialarn
en kuvvetli delillerle ip tal eylem ilerdir. B u suretle i-
kirici devre m eydana gelm itir. B ilahare slm m uhitin
de felsefenin ziyade intiarna m ebni slm limleri fel
sef nazariyelerin slm akaidine m nafi olan ksm n il
mi kelm da tetkik ve ten k it etm iler, gerek bir ksm
feylesoflarn ve gerek arkalarna dm olan bir yn
firak dalilenin yanl akidelerini, nazariyelerini kuvvet
li deliller ile redd cerhe m uvaffak olm ulardr. te bu
suretle de nc devre vcude gelmi, bir hikmeti is-
lmiye olm ak zere bugnk ilm i kelm (ilmi tevhit)
teesss eylem itir.

(3) : Ahkm eriye ve kaynaklar :

A hkm eriye balca ksm dr. Bir ksm itikadi-
yata aittir. lm i tevhit = ilm i kelam bu ksm m uhtevidir.
Dier b ir ksm da am eliyata, m uam elata m tealliktir ki,
ilm i fkh = hukuki islm iye ilm i de bu ksm camidir.
nc ksm da ahlkiyata kem alt kalbiyeye, tezkiye
yi ruhiyyeye dairdir. lm i ahlk, ilm i tasavvufta bu ks
m m tezam m m dr.
A hkm eriyyenin kaynaklarna, yani bu m barek
ahkm balca tasvir ve tenvir eden m ahazlarda edillei
erba denilen kitabullah ile sneni nebeviyyeden ve ic-
mai m m et ile kyas fukahadan ibarettir.

(4) : Drt d e lil:

Delil, lgatte m rit, rehber dem ektir. Istlahta, delil
bir eydir ki, onu bilm ekten baka bir eye bilgi lzm

6
gelir. Birinci eye Dal, ikinci eye de Medll deni
lir. D elilin cemi edilledir.
D eliller kat ve zanni ksm larna ayrlr, yle ki:
M evzui bahs olan m eseleleri tevile, tayire m sait olun
m ayacak b ir suretle isbat eden delillere k at deliller na
m verilir. K u ran kerim ile m tevatir hadislerin sarih
beyanat ve m cdehidini -kiramn b ir m eselede ittifak ve
itim ai bu kabildendir. Tevile, baka t rl tefsire, ihti
m ale m stenit olan b ir ksm delillerde birer delili zenni
nam yla yad olunur.
H aberi vahit ile m alm olan b ir ksm hadisler ve
m tehitlerden bazlarnn itihat ve kyas tarikiyle vki
olan beyanat bu kabildendir.

(5) : Drt delilin ta r ifi:

K itabullah, K u ran m bindir ki hatem l enbiya haz
retlerin e taraf lhden Cebraili em n vastasyla vahiy
v e inzal buyrulm utur. B unun nlnasyla nezmi celli i-
lhdir, k a tdir ,bir m ucizei celiledir.
Sneni nebeviye: Peygam beri zian efendimizin su
d u r eden szleri ile kasti fiillerden ve takrirlerden iba
re ttir. Resuli ekrem in m barek szlerine Sneni kavli-
ye, m barek fiillerine Sneni fiiliye ve yapldn gr
d b ir eye kar skt edip red ve inkr buyurm ad
na da Snneti takririye denir ki, o eyiri ciz oldu
una dellet eder.
cm ai m m et: B ir asrda bulunan slm m ctehitleri-
nin b ir hkm i er zerine ittifak etm eleridir. B ir hk
m i akl zerine ittifaka ve bilinm esi yalnz sarih nakle
m stenit olan eyler hakkm daki ittifaka icma ad veril
mez. lem in hdusuna ve kyam etin vukuuna ait ittifak-
lar gibi. Avam nasm birey hakkm daki ittifak da icma
saylmaz.
K yas fkaha: B ir eyde sabit olan hkm m islini

7
o hkm n illeti itihadiyesini haiz olduu cihetle di
er bir eyde de bir rey ve itihat neticesi olarak izhar
etm ektir.
Mesel: Budayn ribev m allardan olduu nes ile sa
bittir. B unu itihaden illeti ise, keyliyet ile cinsiyettir.
Bu illet ise, pirin ile darda da vardr. Binaenaleyh bu
daya kyas ile darnn da ribev m allardan olduuna rey
ile hkm edilir ki bu b ir kyastan baka deildir.

(6) : Burhan ve kitab d e lille r :

Burhan, hccet dem ektir. Y akniyattan mellef olan
bir kyastan ibarettir. Y akiniyat denilen eyler, bu kya
sn m ukaddim elerini tekil eder. Eer bu m ukaddim eler
iptidaen, haddizatnda y ak niyattan ise, bunlara zaruri-
yat denir.- Ve eer bilvasta yakiniyattan ise, bunlara da
nazeriyat nam verilir. Mesel: Be , onun nisfdr. On da
yirm inin nsfdr. O halde be, yirm inin drtte biridir de
nilse, bu m ukaddim eler yakiniyattan bulunm u olur. F a
k at bu lem hdistir, h er hdis ise bir muhdise m uhta
tr. Binaenaleyh bu lem de b ir m hdise m uhtatr de
nilse, b u m ukaddim elerde bilvasta, yani dier delillerin
m evcudiyetiyle yakiniyattan bulunm u, nazariyyat nam
n alm tr.
Velhasl, delilerin b ir ksm byle m antk ilmi bak
m ndan brhan deliller nam n alm aktadr. Bir ksm
deliler de K u ran kerim in yksek beyanatndan ibaret
olduundan, bunlara da kitab deliller nvan verilm ek
tedir. Mesel: Cenab hakkn vahdaniyeti hakknda:
( La_i! iVI 1 jlSj) )
ayeti kerm esi b ir kitab delildir.'

(7) : Esbab ilim :

lm sebepler, ilm kelm bakm ndan tr: Biri

8
akldr, kincisi havass selimedir, ncs de haberi
sadktr. Bu haberi sdk da haberi m tevatir ile haberi
enbiyadan ibarettir.
yle ki: Akl, b ir m evhibei lhiyedir, Nefsi nat-
kaye mahsus, bir ltif k u v v ettir ki, insan bu sayede lu-
m u f n u n u tahsile, nazariyat ve ilhiyyata, vukufa m s
ten it bulunur.
Havas selime de basire, samia, lamise, zaika ve am-
m e denilen be kuvvetten ibarettir.
H aberi sadka gelice, b u da haberi m tevatir ile ha
beri enbiyadan ibarettir.
H aberi m tevatir, yalan zere ittifak lar aklen caiz
olm ayan bir cem aatin haddizatnda m m kin ve mahsus
olan bir eye dair verm i olduklar haberden ibarettir.
N itekim grmediimiz m em leketlerin ve zatlarn varl
b u gibi h aberler ile m alm dur.
H aberi enbiya da nbvveti, risaleti haiz bulunm u
olan zevat liyenin vaktiyle verm i olduklar haberdir.
O nlar msum, vahyi ilhiyeye nail, nbvvetleri ibraz
na m uaffak olduklar m ucizelerle sabit olduundan, her
haber verdikleri ey m ahsi hak ik attir. u kadar var ki,
onlarn nam na rivayet edilen haberler, hadisler m uhtelif
m eratibe tabidir: M tevatir, m ehur, haberi vahit gibi k
sm lara ayrlrlar. M tevatir veya m ehur b ir surette ri
vayet edilegelmemi olan h ab erler b irer delili k a t mahi-
yetinde bulunm u olmazlar. O nlar zan ifade ederler.

(8) : M enahici k el m iy e :
B unlar balca drt ksm dr. Birincisi beyanat k r -
aniyyedir. kincisi ehadisi erifedir. ncs slm mc-
dehitlerinin icm aile sabit olan esaslardr D rdncs de
akl delillerdir. lm i kelm daki b tn m eselelerin isti-
natgh bunlardan ib arettir. N akl ve akl deliller ile sa
bit olm ayan b ir mesele, b ir akidei diniye tekil edemez.

9
 (9) : Menheci Kuran neden ibarettir?
K u ran ziman, b ir m uazzam mucizedir. O pek ru-
en, geni b ir tarik i hak ik attir: O, b ir kitab m bindir ki,
btn beeriyyete hitap eder. B tn insaniyyete refah ve
saadet yollarn gsterm itir. nsanlar cismen, ruhan, fik
ren kem alta sevkeder.
K u ran zim, akaide, ahlkiyyata, m uam elata, hadi-
sat kevniyyeye ve en m uazam tarih vakalara dair,
ayetleriyle beeriyyete en yksek ilim ve fazilet yollar
n telkin buyurm aktadr. N itekim bir edbi fazl:

dem itir. [1]

F ilhakika K u ran hikm etkarn; btn ulum ve fn
n n esasasn sarahaten veya iareten camidir. E lverir
ki bu ulvi kitab lhiden bihakkn istifadeye say- gay
re t edilsin.
Evet... U lem ay islm iyye; K u ran K erim den m ste-
fid olarak lm i K raati, ilmi tecvidi telf ederek K u ran-
m uciz-beyanm sahih bir surette tilveti tariklerini tayin
etmilerdir.-
Bir ksm ulem a da K u ran K erim deki evahidi er-
iyyeyi, edillei akliyyeyi gzelce idrak ederek Hak taal-
nn vahdaniyyetine ve sair sfat celilesine ait m eseleleri
cem te lif ederek ilmi, tevhidi ; ilmi usuli dn i t e
sise m uvaffak olm ulardr.
Yine bir ksm din lim lerim iz de K u ran K erim deki
m nakehat ve m farekata m rasa, hibeye, vasyyete, vak-

[1] Yan btn ilim ler kurandadr, Kuram mbin bunlar

icmalen, iareten cam bulunmaktadr. Fakat bundan insanlarn
anlaylar geri kalmtr, bunu hakkile anlayamamaktadrlar.

10
fa, sulh ve ibraya, cezaya, tazm inata, vasair m uam elata
m teallik ahkm cem ve izah ederek muazzam H ukuku
slm iyyeyi tekil eden lm i F kh tedvin erefine nail
bulunm ulardr.
Ulem ay islm iyyeden bir ksm da K u ran hikmet-
b ey an m k u ru n u slifeye ve b ir takm zevat liyyenin
ahvali seniyyelerine ait olan yt celleyi nazara alarak
tarihe, ve ksas enbiyya dair ilim leri tedvire himmet
etm ilerdir.
K u ram m binde tbba, teriha, heyete, hendeseye,
bedayii sra, usuli m nazaraya, tark i irad ve kaza a-
it b ir hayli yetler de m evcuttur. Bu cihetle K u ran az-
man, ulm u evailin esaslarn da havi bulunmutur.
M eahiri ulem adan Eb Bekr el-Arab Kanun t-
Tevil adndaki eserinde diyor ki: K u r?an mbin, 77 450
kadar ulm u hv bulunm aktadr.
Velhasl K u ran K erim daha nice acaib ve esrar, ha-
kaik ve hikem iiyat cm idir ki, onun haiz olduu men-
heci saadeti, tariki fadilet ve hikm eti gzelce takip eden
ler, dnyada da, hirette de terakkiyyata, kem lata ka
vuurlar.

***

(10) : Ehli snnet ve ehli b id a t:

Dini islm a slik olanlar balca iki frkaya ayrlm
lard r: Birincisi (Ehli Snnet) denilen muazzam bir fr
kadr. B unlar tam am en resulullahm izini takip eden, ki-
tab ile, snneti nebeviye ile am elde bulunan halis msl-
m anlardr. kincisi de (Ehli Bidat) dir k i bunlar, eshab
kiram ile tabiinin yapm adklar ve delili ernin iktiza
eylem edii h er em ri m htese tbi olan kim selerdir. Ma-
am afih, ehli snnetten m aada m uhtelif m ezahibi islmiye
r.m ntesiplerine erbab bidat denilir ki b unlar kfre olai

11
efal ve ve akvalden beri olduka ehli kbleden saylrlar.
Tekfir olunmazlar. Ehli kble ise. din islm, zaruriyat
dniyeyi cezmen tasdik ve ahadet kelim elerini telffuz
eden zatlardr.

(11) : slm kelm frk alar:

Resul ekrem sallallahu aleyhi vesellem efendim izin
ahirete irtihallerinden b ir m ddet sonra, m slm anlar a~
rasm da ilm ve siyas baz sebeplerden dolay bir takm
dift frkalar, m ezhepler zuhur etm itir. Bu slm frkala
rnn en bykleri onbirdir. Bunlar: Selefiyye, M atridi-
ye, Eariye, Mtezile, ie, Havari, Mrcie, Necariye, Ceb
riye ve M ebbiye nam yla yd olunan frkalardr. Bun
lardan Selefiye, M atridiye ve eheriye frkalar bir fr-
kai aciyeden ib arettir; bu n larn de ehli snnet olup,
itik a tla r kitabullaha, ehadisi erifeye, icm ai m m ete m s
ten ittir. A ralarndaki ihtilf usule ait olmayp cziyata
m tedair ve b ir ou m nazeati lfziye kabilinden m adud-
dur. B unlarn hi b iri dierini dellete nisbet etmez.
Hepsi de h id ay et zeredirler. D ier yedi frka ise, haddi
zatnda ehli bidat olan frkalarn balcalarm tekil et
m ilerdir. yle ki:
1 Selefiye: Selefi m m etin ve lem ai tabiinin yol
larna slik olan zatlardr.,- B unlar vazih delillere istin at
ederler. M teabihatten olan ayetlerin m nalarn ilm i i-
lhiye havale eylerler. K itab ile, snnet ile sabit ve eshab
kiram n ittifak larn haiz olm ayan m eselelere dalm azlar,
ihtiy atta bulunurlar.
2 M atridiye: E bu m ansur m atridi hazretlerini i-
tikadde im am ittihaz etm i olan zatlardr. Fkhan hanef
m eshebinde bulu n an larn ksm azami itikaden M atridi
mezhebine tabidir. H anefilerin gudem as Selefiye m eshe
binde idiler.
3 Eeriye: B unlar Ebl H asenil Eer hazretlerini

12
 itikadde im am ittihaz etm i zatlardr. M liki ve afi
m eshebinde bulunanlarn bir ou Eeriyyedir. Hambeli
m ezhebinde olanlarn byk b ir ksm Selefiye, bir ks
m da Eeriyedir.
4 M utezile: Vasl bni E taya tbi olan kim selerdir.
B unlara gre, kebireyi irtikp eden bir ahs ne m m in
dir, ne de kfirdir; tevbesiz ahirete giderse, cehennemde
ebediyyen kalr. M utezile frkasna gre, insanlar kendi
ihtiy arlarn yaratrlar. B unlar kaza ve kaderin tesirini
in k r ederler. Bu cihetle bunlara Kaderiye nam da
verilm itir.
5 ie: B unlar hazreti peygam berden sonra imame
tin hazreti Ali ile evldna ait olduunu iddia ederler.
B unlardan bazlar im am lar nebi veya ilh addetm iler
dir ki kendilerine galiye denir. B unlar hullu de, yani
Cenab hakkn bedeni insanda m tecelli olmasna da ka
il olm ulardr. A bdullah ibni Sebe galiyedendir. Aslen
yahudi iken sonra m slm an grnerek hazreti Osmann
ahadetine sebebiyet verm i, m am A linin ulhiyetini id
diaya kalkm, hulfai selse aleyhinde bulunm u, bu
suretle slm lem ini tefrikaya drm ek siyasetini takip
etm itir. ie nin b ir ubesini de Zeydiyye cem aati te
k il eder: B unlar Zeynl A bidin hazretlerinin olu Zeyde
m ensubiyet iddiasndadrlar. B unlara gre imamet, Haz
re ti F atim enin evldna m nhasrdr. B unlarn bir ou
F e r m eselelerde H anefiyyl m ezheptirler. Yemen ta ra
fnda bulunm aktadrlar.
ie frkasnn b ir de mamiyye ubesi vard r ki,
bu nlar da H azreti A linin im am etine nassi celi ile hk
m ederler, eshab kiram dan bazlarn haa tekfire
cret gsterirler. B unlardan m am Al ile onbir evld ve
ahfadnn im am etine kail olanlara sna aeriyye deni
lir. H azreti Osmann ahadeti zerine bir ksm msl-
m anlar H azreti A lnin tarafn iltizam etmi, onun hil-

13
fetine kail olm ulardr. Bu zatlara ' ieyi l denilm i
tir ki bunlar ehli snnet itikadnda bulunm ulardr. er
h i mevakfde beyan olunduu zere, ie frkas 22 fr
kaya ayrlm lardr. Balcalar yukarda yazdmz
frkadan ibarettir. B unlardan h e r biri de bir takm u
belere ayrm llardr.
6 H avari: B unlar m am Al hazretlerinin aleyhi-
hine huru eden kimselerdir.- B unlar m ttek olm ayanlar
ve hazreti Osman ile hazreti A ly i ve bunlara tbi olan
lar m m in saymazlar. B unlara gre, K u ran kerime, ve
lev h ata tarikiyle de olsun, m uhalefet eden her halde k
firdir.
7 M rcie: B unlar Ebu Seltis Semman nam ahsa
tabi olan kim selerdir. B unlar baz ubelere ayrlm lardr.
B unlara gre, iman, m arifetullah ile Cenab hakka hudu-
den, kalben m uhabbetten ve h ak taalya kar istikbar
terk eylem ekten ibarettir. K endisinde bu vasflar bulu
n an b ir ahs m m in km ildir. Velev ki m asiyetleri ir-
tiltp etsin.
8 Neccariye: M ham m et bni Hseyni Neccara ta
bi kim selerdir. B unlar eflin halki meselesinde ehli sn
n et itikadm dadrlar. F akat Kelam - lhnin hdusunu id
dia ederler, bu hususta-m tedile ile beraberdirler.
9 Cebriye: B unlar kh bni Sefvan nam ahsa tbi
kim selerdir. B unlara gre, insanlar hibir eye kadir de
ildirler, adeta cem dat kabilindendirler; her hdiseyi be
eriye m utlaka yalnz kaza ve kadere tbidir, bunlarda
ihsann ih tiy arlar m evcut olamaz.
10 M ebbihe: B unlar Cenab H akk m ahlkata
benzeten, hadiseler ile tem sil eden, ar zerinde m ste-
kir itik at eyleyen kim selerdir. B unlar bir asrda H azre
ti Ali ile H azreti M uaviye gibi iki im am n itim aim ca
iz grm lerdir.
Elyevm, slm lem indeki efradn en byk ksm

14
ehli snnet m ezhebindedirler. Siyas m aksat takip etmek
te olan birka frka daha vardr. M cerret ilmi m aksatlar
takip etm i olan dier ehli bidat frkalar ise, oktan be
ri m nkariz olm ulardr. A rtk bunlarn tarih e karm
olan yanl fikirlerine, kanaatlerine iltifat edilmemesi i-
cap eder.
*

(12) : Akl a h k m :
Akl hkm ler m m kin, vacip ve m m teni ksmlar
na ayrlr. B unlarn m ahiyeti ve hkm leri yledir:
Mmkin, vacib, im tina tasavvuru, zaruriyat ak-
liyyedendir. Tam bir akl, bir ey hakknda bu
vasftan biriyle hkm eder; Mesel, h er kil kim se bilir ki,
diri b ir insann zhayat olmas vcibtir, ktip olmas m m
kndr, ta olmas da m m tenidir. Yani, bir insan can
l b ir insan m ahiyyetini haiz olduka, bu -vasf cami
bulunur.
B unlar u cihetle tarif olunm ulardr:
1. yacip, ademi m m teni olan veya adem i m m kin
bulunm ayan eydir. Byle ademi m m teni olan bir mev
cudun vcud kendi zatnn m uktezas ise, ona lizatih va-
ciblvcud denir. Bu Cenab H akka m ahsustur. F akat v
cudu bakasnn ic a d ' ile vacib ise, ona da Vacibl vcud
ligayrihi denilir. Cenab hakkn vcuda gelmesini tak
dir buyurm u olduu b ir eyin sahay vcuda gelmesi gi
bi.
2. M mkn: V cudu da adem i de vacib olm ayan ey
dir. Dier bir tabir ile vcudu da adem i de m m teni bu
lunm ayan eydir. Bir insann tak d iri lh ile bin sene ya
amas gibi.
3. M m teni ise, ademi vacib olan, vcudu m m kin
bulunm ayan eydir. erki br gibi, cemi ezdad gibi, ge
ce ile gndzn b ir anda itim ai gibi. B u ksm hkm ,

15
vcuda gelmeyi kabil olm am aktr. Tabiri harla adem inin
intehakkk, vcudunun m stahil olmasdr.
Bu halde vcub; adem in im tina, demin m m kn
olmamas dem ektir. m kn ise, vcudun da, adem in de v-
cib olmamas, tab iri harla, vcudun da adem in de mm-
teni bulunm am as dem ektir.
m tinaa gelince, bu da ad em in . vcbu, vcdun a-
demi im kn dem ektir.
Lizatihi vcibin hassas vardr: Birincisi vcdu
nun bakasndan m stani olmasdr, bakasna m uhta,
m tevakkf bulunm am asdr. kincisi: K endisinin zat
kendisinin vcudunu tam am en m uktez bulunm asdr. -
ncs de haiz olduu evsaf ile zat bakalarndan m m
taz bulunm aktr. Byle vcbl vcd lizatih olm ak e
refi yalnz Cenab H akka m ahsustur. Onun zat ulhiyye-
ti hi b ir vehile bakalarna m uhta deildir.

*#

(13) : D in ve akl nedir?

Din, A llah taal hazretleri tarafndan vazolunm u
bir kanunu m bindir ki, akl sahibi olan insanlar ken
di ih tiy arlary la bizatihi h a y r olan um ura sevkeder. n
sanlar bu (kanunu m bin sayesinde halik kainatn zat ve
sfatna ait ahkm renir; ahlk, m eden vazifelerini
bilir, selm et ve saadet yollarn takib eder.
D ini lhyi peygam beran izam; taraf lhden bita-
rkilvhy telakk ederek m m etlerine tebli buyurm u
lardr.
Binaenaeyh dnin vz hakksi h ak taal hazretle
ridir; m enei aslsi de vahiy ve nbvvettir. Sair insan
lar kendi dncelerine gre din vazetmek, din nam na
sz sylem ek salahiyyetini haiz deildirler. B irta k m k
t telkinlerin zebnu olm ayan akll kim seler ise, hakik

16
dnin ulviyyetini, lzum unu, faidelerini takdir eder. Din
dar olm ay vesilei hidayet ve saadet bilir. Cahil, m fsit
kim selerin si telkntna, yanl kanaatm a asla kym et
verm ezler.
Akla gelince, insanlar iin m edar teklif akldr; akl
bulunm ayan, m ecnun bulunan kim seler ahkm dniyye
ile m kellef olmazlar. Binaenaleyh akl bir byk nimet
tir. A kln m ahiyyeti hakknda m uhtelif kaviller vardr.
Bir tarife gre akl, haddi zatnda m addeden mcerret,
bir cevheri ulvdir ki m addeye m ukarin bulunur; nefsi
natka nam n alr, herkes buna: (E ne= ben) diye iaret
te bulunur.
Dier bir tarife gre de akl, b ir cevheri rhandir ki,
A llahu taal bunu bedeni insana m teallik olm ak ze
re yaratm tr.
Baka b ir tarife gre de akl, kalpte m nceli bir nur
dur k i onunla hak ile batl m alm olur.
D aha dier b ir tarife gre de akl, bir k uvvettir ki,
onunla eyann h akikatleri m alm olur. A kln mahalli,
dim adr veya kalptir.
Velhasl, akl byk b ir nim ettir. B unu gzelce isti
m al etm ek lzm dr: B ir takm yanl telkkiyyata kym et
verip de akl selime, hsni tefek k rta m uhalif hareket
edenler dellete der, serm ayei hayatn gaib ederek
m ahrum iyetler iinde sner gider, lyk olduklar cezaya
kavuurlar.
Binaenaleyh dni lhnin fyuzatm dan istifade ede
rek akln nuraniyyatm tezyide almaldr.

(14) : V cudu briye itikadn ftr o ld u u :

H er kil kimse, b u kin at nazar itibara alnca bir
hlik kinatn varlna istidlalde bulunur, vcudu b-

F : 2 17
ry i tasdike m ecbur olur; kendinde b ir vahdeti ilhiyye i-
tikad tecelli eder.
B unun iindir ki, m edeniyyet lem inin haricinde, m e
sel dalar banda kendi bana yaayan bir insan bile,
bir tecr b e.zam an gelince, m esel yirm i, otuz sene yaa
m olunca b ir hlik kin atn varlna itikad etm ekle
m kellef olur.
u kadar var ki, b ir peygam beri ziann zuhurundan,
em ir ve nehyinden haberdar olm ad iin namaz, oru
gibi ahkm eriyye ile m kellef olmaz. N itekim zam a
n fetrette yaayanlar hakknda da hkm byledir.
M am afih b u hususda eim m ei eariyye ile eim m ei
m atridiyye arasnda ihtilf vardr. Eariyyeye gre, m -
cerred akl ve nazar, m arifetu llah d a kf deildir. H er
halde h ak taalya m ann vcubi, eri erif ile sabit -
lur. A rtk gaflet zerinde olup ulu hiyyet fikrinden ga
fil bulunan ehli fe tre t adem i m anndan dolay nra m s
tahak olmaz. Netekim : ( j*. j.Ju* UfUj )
nasS K u rnsi de b u n u gsterm ektedir ki, m aali lisi
yledir: Biz peygam ber gnderinceye kadar azab edici
ler olmadk.
F ak at eimmei m atrdiyye gre, A llah taalya man,
etm ek m uktezy fetrattr. H erkes aklen tevhidi brnin
hsnn idrak edebilir. H er insann fe tra t selmesi m ev-
cudiyyeti ilhiyyeye ahadet eder. nsan nazar dikkati
ne arpan binlerce levayihi fe tra t tem aa edince, bun
larn b ir m bdi azmin vcuduna ehadet ettiine aklen
kail olur.
K< A r JJ jl
[1] a,

[1] Her ot k i yerden biter; o haliki azim birdir, onun iin

ortak yoktur der.

18
 H azreti brahim in p arlak semvi ecram ile hliki
azm nm vcuduna istidlal etm esi buna p arlak b ir de
lildir. N etekim K u ran K erim de de: ( _^lsdLi -ljl
uijV lj ) buyurulm utur. Yani: Gklerin ve yerin
hliki olan A llah taalnn varlnda ek ve phe m i
v ard r?
( ..Ou i** ) yeti cellesine
gelince, bununla nefyedilen azaptan m aksat, azab dn
yadr, azab hiret deildir. Y ah u t b u yeti kerm enin
n tk olduu ademi tazip, aklen idraki m m kn olmayan
ahkm eriyyenin adem i icras haline aittir. Yoksa, ak
len tahsili m m kn olan m arifetu llah n terkine amil
deildir. B inaenaleyh m arifetu llah hususunda hi bir a-
kl sahibi m azur olamaz.

Varln bilm e ne hacet kreyi alem ile

Yeter ispatna halk ettii bir zerre bile

(15) : Vcudu lh hakknda imkn lem, huds, ha

reket ve illet delilleri ve m badettabi d e lille r :
V cudu lhyi isbat hususunda gerek m tekellim le-
rin ve gerek feylesoflarn birok delilleri vardr. mkn,
huds, hareket, illet delilleri ve m badettabi deliller bu
cm ledendir.
1) Bir kere im kn deliline bakalm : M alm olduu
zere b u lem, m m kinattandr. M m kin ise, lizatihi mev
cut olmayp, vcudu da, adem i de ciz bulunan eydir. O
halde h er m m kin kendisini icad edecek bir m essire
m uhtatr. yle ise, bu lem de b ir m essire m uhtatr.
B u m essir ise, m m kinat silsilesine dahil olamayacan
dan, bizzarure vcibl vcuddur.
Evet... Bu lem in vcudu zarur deildir. B unun a-
dem i bil tanakuz tasavvur olunabilir. B u lem in btn

19
 akam biribirine muzaf, birbirine m tevakkftr. A rtk
bunun liztihi m evcut ve kadm olmas kabil deildir.
nk bizat m evcut olan b ir ey, kendi zatndan baka
bir eye m tevakkf olmaz. O halde b u lem in b ir mu-
cidi, bir m essiri vard r ki, o bizzarure vciblvcud o-
lan A llahu taal hazretleridir.
2) H udus deliline gelince, bu da yle tasvir olun
m aktadr: Bu lem, sureti ile b t n eczas ile hdistir. H er
hdisin ise, bizzarure b ir m uhdisi vardr; binaenaleyh bu
lem in de hadis olmayp kadm b u lu n an bir m uhdisi v ar
d r ki, o da A llah taaldan baka deildir.
Huds, iki ksmdr: Biri hudsu zam ndir ki, bir
eyin sonradan v ar olmas, adem den vcuda gelmesi de
m ektir. D ieri de hudsu ztidir ki, bundan m aksat bir
eyin kendi vcudunda bakasna m uhta olmas dem ek
tir. Velev ki sonradan v ar olmu olmasn. Byle baka
sna m uhta olan eye de hdisi zt denir. Bu hudsu
ztiye yalnz filozoflar kail olm ulardr.
' Huds delli, m tekellim ne gre yle tasvir olunur:
B u lem batanbaa hudsu zam n ile hdistir. nki
bu lem, yn ve razdan m rekkeptir. Bir kere ya
hadistir. nki bunlar m adde ile eesam dan ibarettir. Mad
de ise, skn ve harek etten h l olm ad cihetle, bizza
ru re hdistir. Zra havadise m ahal olan ey de bizzarure
hdis bulunm u olur;
A razn hudsuna gelince, b u da bedhdir. Mesel
rzdan bulunan skndan sonra hareketin, hararetten
sonra brdetin, ziydan sonra zulm etin hudsu bilm -
ahede sabittir. H areketten m ukaddem olan sknun hu-
dusu da (Tareyn adem) delli ile, yani, u hareketin -
rz olmasyla sabittir. nki b u skn kadm olsayd, z-
il olup da yerine hereket kaim olamazd. Zr kadm in
zevli m m tenidir.
H udsu ztye kail olan feylesoflara gelince, b unlar

20
da u vehile cenab hakkn varlna istidlalde bulunu
yorlar.
Bu lem in hudsu zt ile hadis olmas, b ir m essiri
kadm in vcuduna ehadet eder. nki eczay ferdiyye-
nin yekdieriyle im tizacndan ecsamm husl ve b u su
re tle bedalar m ecm uas olan b u lem in byle vcuda
gelmi olmas bizzarure hdis olduundan, elbette alm
ve hakm. olan bir m uhdisi kadm in, bir snii azmin v
cuduna m ftekrdr, m stenittir.
Velhasl, m addenin kuvvet ve hareketin ezelyyeti-
ne kail olan bir ksm feylesoflar da heyeti m ecm a -
lem in bir snii hakim den, b ir m essiri ezelden m sta
ni olduunu iddia edem em ektedirler.
3) B ir kere de h arek et deliline bakalm : yle ki, bu
lem de her ey h arek et ve skndan hli deildir. p
he yok ki cisim leri tekil eden m addelerin m inel ezel m
teh arrik olduu kabul edilemez. nki herhangi b ir mad
denin h arek t hzras, sbk hareketlerinden hsldr.
Sabk h areketler de daha evvelki harekttan m tehassl-
dr. O halde bu harek etlerin maziye doru nm tenahi
b ir su rette devam etm esi kabil deildir. nki teselsl
m uhaldir. Binaenaleyh silsilei h arek etin bir bidayeti var
dr. Ye bu h arek t m addeye tahsis eden bir m essiri e-
zel m evcuttur ki, o da zt u l hiyyetten baka deildir.
unu da ilve edelim ki, her eyin bizzat harekette
bulunduu iddia edilemez. Bu hal m addelerdeki atalet
hassasiyle kabili telif deildir. nki fennen sabittir ki,
eyay tekil eden m addelerde atalet hassas vardr. Ya
n i m addenin hareket ve skna nisbeti m savidir. Madde
bir m u h arrik bulunm adka, m teh arrik olamaz. Ve bir
m sekkn bulunm adka da sakin olamaz. O halde, m ad
deler bu hareketlerinde b ir m essiri hriciye m uhtatr
lar. O m essiri azm ise, bu kintm hlik ve nzm o-
lan zt b r hazretleridir.

21
 4) B ir de illet deliline bakalm : M alm olduu izere
illet, b ir eydir ki onun zerine baka bir eyin vcudu
tevakkuf eder, ve b u ikinci eyden hari olup onun m
essiri bulunur.
Binaenaleyh b t n m m kinat silsilesi v e kendisini
tekil eden b t n eczas b ir illete, b ir m essire m uhta
tr.
lem in heyeti m ecm uasna m essir olan yine ken
disidir. V eya eczay lem den b ir czd r denile
mez. Byle b ir iddia batldr. nk byle m m kinattan
olan b ir ey, kendisinin m essiri, illeti vcudu olamaz.
Silsilei m m kinat, il gayrinnihye b iribirlerinin illet ve
m all de olamaz. Z ira silsilei m m kinat, ciheti ezele
doru il gayrinnihaye devam edemez. Byle b ir tesel
sl, b ilbrhan batldr.
yle de deniliyor ki: B u kinat, m m kinattan oldu
undan b ir illete, b ir m ucide m u h tatr ki, onun vcu
dunu ademine tercih etm i olsun. Bu halde o illet, bu
m m kinatm m ecm uu olamaz. nk illet, m allden m u
kaddem dir, b ir eyin kendi nefsine tekaddm ise, m m -
n en idir. Bu kinatn ileeti, cem i eczasdr da denilemez.
Z ira b u ecza da o m keyyenatn aynndan baka deil
dir. Bu m kevvenatm illeti, baz eczasdr da denilemez.
nk m ecm u m kevventm illeti, h er bir cznn de
illetidir. Z ra h er b ir cz. de illete m uhtatr.' O halde
bu m kevvenatm ne m ecm u, ne de herhangi b ir cz
kendisinin illeti m evcudiyeti olam ayacandan, kendisi
nin h n e b ir zta ihtiyac m tehakkaktr.
O halde tahakkuk etm i oluyor ki, btn bu silsilei
m kevvenat lizatih vcibilvcud olan b ir m bdii evve
le, bir m essiri z k u d rete m stenit ve m ntehi bulun
m aktadr. O m bdii azm an ise, zt brden baka de~-
ildir.
5) M badettabi delillere gelince: M alm dur ki, me-

'22
hu d olan tab iat lem inin fevkinde b ir nice lemler, mev
cudiyetler, m anev varlk lar da vardr. Aklmz, fikrimiz
bunlarn varlna ehadet eder. H er vehile doru sz
l olduklar, pek yksek b ir hilkati, ftra t haiz bulun
duklar, p ek vazh bir su rette sab it olan b ir ksm zevat
liyenin, peygam bern znn ibrazna m uvaffak olduk
lar hrikalar, m ucizeler de bu tab iat lem inin, b u m ad
de varlnn fevkinde bir nice lem lerin bulunduunu
isbat etm ektedir. Bhusus hlik k in at hazretlerinin v ar
l birok m badettabi deliller ile de sabittir. Ezcmle
denilm ektedir ki: Biz her eyden daha m kem m el bir
zat tasavvur etm ekteyiz. B u zat ekm el ise, h er kem al i-
le m uttasiftir. Vcud dahi b ir kem aldir: O halde tasav
v u r o zat ekm el vcud ile de m uttasiftir. nki vcud i-
le m ttesf olmasa, her eyden ekm el olamaz.
F ilhakika btn ukuli selime bu zt ekm elin varl
na hkm etm ektedir. Bu zat ekmel, yle m tehayyile-
mizin icad ettii b ir m evcudi zihnden ibaret deildir. Z-
ra h er vehile gayri m kem m el bulunuyoruz. G ayri m
kem m elden ise, ekm el sudr edemez. O halde bize b u ta
savvuru harite m evcut olan b ir zt ekm el ilham etm ek
tedir. O da tasavvur ettiim iz zt azam et sftm kendisi
dir.
M eahiri felasifeden (Sent Anselem ) diyor ki: Ml-
hidlerin en aklszlarnn, en gafillerinin bile zihninde be-
hem ahal b t n m evcudattan byk ve daha m kem m el
b ir zat tasavvuru m nas vardr. B u zat, yalnz zihnen
m evcut deil, zihnin haricinde de m evcuttur. Eer yle
olmasayd, ondan daha byk, daha m kem m el bir ey
tasavvur olunabilirdi. Binaenaleyh, fevkinda baka bir
ey tasavvuru kabil olm ayan o zat, hakkaten ve bilfiil
m evcut olan A llahu azmandr.

**#

23
 (16) : M addiyyn gr :
M addiyyna gre, b t n lemi tabiat, u grdmz
ecram semaviyye ve arzyye henz m ahiyyeti tam am iy-
le anlalam ayan esirden ibaret olan eczy ferdiyyenin
hli hareketin bulunan ezel ve gayri m tenh zerrtm
yekdieriyle tesadfi ve gayriur olarak birlem esi ne
ticesinde zuhura gelm itir.
B inaenaleyh bu lem in vucdu eczy ferdiyyenin
bizzat itim a ve im tizacndan husule gelmi olduundan,
artk baka b ir m cide m stenit deildir.
M addiyynun b u faraziyesi, b ir tasavvuru btldan
ib arettir; his ve tecrbeye m stenit olm ayan bir eyi ka
bul etm eyecekleri hakkm daki kendi iddialarna m nf-
dir, tenkuzu m cibdir, fenn kaidelere m uhaliftir, delile
m ukrin deildir, ilm en m ecrhtur, hi bir kym eti haiz
-deildir.
Madde; esirden, yani fezay kaplayan, son derece la
tif, kasid ve uurdan m ahrum , elastik ve seyylei bas-
tadan ibarettir.
Esirin henz ne olduu tam am iyle m alm deildir.
Z errttan, eczy ferdiyyeden ibaret olduu farzolun-
m aktadr. te kuvvet de bu nm tenh eczy ferdiyye
nin bizzat hiz olduu h arek t dim eden ibarettir.
M addiyynun b u fst faraziyyeleri, ilim ve fen er
bab tarafndan b ir ok k uvvetli delillerle iptal edilmi
tir.- Ezcmle deniliyor ki:
M addiyyn, his ve tecrbeye m stenit, brhna mu-
karin olm ayan dvalarn iltifata yan olm adna kani
dirler. O halde hi b ir vasta ile grlm esi kabil olm ayan
esrin vcuduna, h arek et ve ihtizazna ve bu vehile
manzum ei lem in tekevvnne nasl kani oluyorlar?
Bunlarn bu kanaatleriyle iddialar arasnda tenakuz yok
m udur?
u da m alm dur ki, bu k in atta her ey kavnni s~

24
biteye, bir hikm et ve gayeye m uvafk bir surette vcuda
geliyor, m cerret tesadf eseri olarak bu kadar bedalar
vcuda gelm i olduu nasl tasavvur olunabilir?
Fransz tabiyynunun m uhakkiklerinden olan Ed-
vard der ki: Acaib ve bedyiiyle sniinin kem li hikm e
tine, hlkm m azam et ve kudretine dellet eden b u me-
h dt kevniyyeyi baz kim selerin, tesadfe ham i veya
m addenin srm dan addetm eleri hakkm daki szlerinden
kil ve basr olan h er insan teaccb eder, utanr.
Velhasl bugn, m addiyyn nazariyyesinin hi bir
kym eti kalm am tr.

(17) : Tekm lclerin gr :

B ir takm noksan grl kim seler vardr ki, b u m-
kevvenatm sahai vcuda gelmesi hakknda pek yanl ku
ru n tu lard a bulunurlar. Bunlar, kendilerinin evham ve
hayalatna kym et vererek ak l ve er deliller ile sabit
bulunm u olan bir nice h akikatleri in k ara c ret/ ederler,
bu kinatn ve bilhassa nevibeerin kendi kendine b ir
tekm l neticesi olarak vcuda gelmi olduuna kani bu
lunurlar. Bunlar, kendilerinin b u yanl dncelerine
(TEKML NAZARYES) derler. Ne vahi gr...
Evet... Bu tekm lcler d erler ki: B tn sar- hil
k a t gibi insanlar da bir tekm l kanununa tevfikan bir
takm m ertebeleri katetm i, bir istihale neticesi olarak,
n eb atattan hayvanata, hayvanattan da insaniyete intikal
eylem ilerdir .
B unlarn bu iddialar hay alata m stenid, hayatn m en
eini izah edebilecek m eziyyetten m ahrum , bir faraziye-
den ibarettir. H albuki insanlar, Cenab H akkn kudretiy
le m stakil bir m ahlk olarak vcut sahasna gelm iler

25
dir, ilk babalar H azreti Adem dir, ilk valideleri de Haz-
re ti H avvadr. H azreti A dem k u d reti ilhiyye ile top
raktan, sudan b al k ta n yaradlm , kendisine ru h
denilen kuvvei hayatiye, ta ra f lhiden nefh olunm u
tur. N itekim K u rn m binde:

C (..

buyurulm utur.
Filvaki, bu k in atta b ir k an u n u tekam l cereyan et
m ekte bulunabilir. Cenab Hak, m uktazayi hikm et olarak
evvel m addeleri, sonra da b ir takm hayvanlar, daha
sonra da pek m kem m el b ir eseri h ilk at olan insanlar
vcuda getirm itir. B unlar b irer safhai tekm ldr, son
r a -insanlar da v ak it v ak it terak k iy ata nail oluyor, bir
ok eserler, keifler vcuda getirerek bu ftra t lem in
deki kem latm tecellisine hizm et ediyorlar.
F akat bu gibi b ir tekm l, H ak taalnm m uktazai
hikm etidir, onun varlna b ir m tekm il delildir. Onun
h er eyden vzh olan vcudu akdesini inkra asla Se
bep olamaz. unu da ilve edelim ki, Cenab hakkn bir i-
rade-i lhisi m uktazas olm ak zere, n eb atat ve hayva
n atn ve b t n insanlarn tekm l yoluyla vcuda gel
mi olm alar aklen caiz grlebilir. Ancak byle bir te
km ln vcudu hakknda b ir delili k a t, b ir NASSI E
RF bulunm adka buna kail olamayz. H ilkati kinat

[1] O, yle bir haliki kadirdir ki, sudan insan yaratmtr.

[2] Ve sizi -^-Pederiniz H azreti A d em i topraktan yarat
m olmas onun yetlerindendir, sonra siz Yer y z n e ya
ylp bir beer oldunuz.

26
hakkndaki nususu eriyyenin hilfna ind hkm ler ve
remeyiz.
Velhsl, tekm lclerin b u babdaki grleri, haya-
la t ve faraziyyata m stenittir, fenn, tecrb bir kym e
ti haiz deildir. A rtk yle ind, vhi nazariyyelere bi
nen bu kin at pek muazzam, pek m untazam b ir suret
te yaratm olan b ir H alk- hkim in varln hibir -'
kl, m tefekkir kim se inkr edemez.

M ( {y s.

(18) : Kavanini tabiiyyenn m ahiyyeti (k saca):

M alm olduu zere kanun, usul, nizam, kaide gibi
m nalar m tezam m indir. Cemi KAVANN dir. Tabi
tabirde tabiate m ensup dem ektir. Tabiat ise kainat, dehir,
hilkat, yaradlm , adet, zevk, yaradltaki h al ve key
fiy et ve insanlar ile hayvanlarn haiz olduklar hssalar
m nasm adr. O halde, kavanini tabiiyye de b u kinattaki
usu l ve nizamdan, sahai hilkattaki ahval keyfiyyattan
ib aret olmu olur.
Dier bir tabirle kanunu tabiat, iki ey arasndaki sa
bit, gayrim tehavvil b ir nisbetten ib arettir. Mesel: Dai
m a ayni tohum lardan ayni n eb atat husule gelir, parlyan
b ir ateten etrafa ziyalar, h a raretler intiar eder. te bun
larn arasnda byle sabit b ir nisbet vard r ki b u b ir ta
b ia t kanunudur.

[1] A llah Taeldan baka sizi merzuk eden bir halik var
mdr? Ve hi bir ey yoktur k i A llah Taalya hamd ile tebih
v e tevhidde bulunmasn. u kadar var k i siz onlarn bu tebih,
ve tenzihlerini anlayamazsnz.

27
 Evet... inde yaadm z bu lem, b ir bediay tabi
attr; bunda b ir nice hassalar, keyfiyyetler, k u d ret eser
leri yz gsterm ekte ve b u tabiat sahasnda bir nice m ut-
tarid, m untazam haller, b ir d d rat dairesinde cereyan
edip durm aktadr. O halde, b u tab iat nasl vcuda gelmi
tir? Bu tab iat byle h er v ak it m u ttarid surette cereyan
eder mi? Bu. tab ia t k anunlarna m uhalif hdiseler zuhur
edemez m i?
te tab ia t k anunlar bu noktai nazardan tetkika m uh
tatrlar. H akiki b ir dine m ensub olan btn insanlar ve
birok filozoflar, bu tab iat k anunlarnn kudret-i ilhiy-
ye ile vcuda gelmi olduuna kanidirler. Bu kanunlar
birer eser-i h ilk attir; b u n lar bizzat m evcut deildir, bel
ki kudret-i lhiye ile vcuda gelm itir. B unlardaki itt
rat, b ir tak d iri lhi eseridir, m uktezay- zti ve zaruri
deildir.
B inaenaleyh b u n lara m uhalif hdiselerin k u d reti il-
hiyye ile vcuda gelmesi, haddi zatnda kabil ve bilfiil
vakadr. N etekim Hz. brahim (A.L) atee atld hal
d e , b ir mucize olm ak z e re b u ateten asla m tees
sir olm am tr. Bazan en m hlik zehirler, sadmeler, baz
kim selere hi de te sir etm iyor. R ufalerin gsterdikleri
baz fevkalade h aller de m alm dur. u da m uhakkaktr
ki, h e r eyin tabiat kendisiyle kaim dir. K endisinden ev
vel m evcut, onun varlnda m essir. Mesel: nsann b ir
tab iat vardr. F ak at bu tab iat insandan evvel m evcut, o-
nun vcudunda m essir deildir. Belki insan ile beraber,
onun m uktezas olarak vcuda gelm itir. Eer insan y ara
tlm am olsayd, bu tabiatinden de bir eser bulunam azd.
A rtk hi b ir tabiat, kendisiyle m ttesil olan yaratm ,
vcude getirm i olamaz. B inaenaleyh tabiate yaratm ak
vasfm nisbet etm ek asla caiz deildir.
unu da ilve edelim ki, baz eylerin tabiat kanun
larna m nafi grldnden dolay haddizatnda gayri-

28
m m kin bulunduuna hkm edilem ez. N itekim asrmzda
ki tayyareler, siperi saikalar, telefon cereyanlar, en u-
zak yerlerdeki kim selerin seslerinin duyulup fotoraflar
nn alnabilmesi, atom kuvvetleri b irer fevkalde hdi
selerdir. B unlar b ir ka asr evvel sylense idi, b ir ok
kim seler bunlar istibd eder, im knna kil olmazlard.
Halbuki bizler, bugn bunlar alelde birer ey imi gi
bi grp duruyoruz. Binaenaleyh biz tabiat lem inin b
t n evsaf ve havassm a infaz nazar etm i bir halde de
iliz, daha nice garip ve gayrm utad halerin kudreti il-
hiyye ile vcuda gelmesi m m kndr. N itekim m u cize,
keram etler b u cmledendir.
O halde biz, tab iat kanunlarn b ir ibret ve intibah
nazaryla seyrederiz; bunlarn bu m kem m el varlndan
b ir ebed, ezel varln, yani b ir halk- Azim ann
m evcudiyeti celilesine intikal eyleriz. Onun vcudu akde-
sini tasdik ve tebcil etm eyi kendim iz iin en ulv b ir va
zife biliriz. .

(* z * LMo

( V^i9 o t )

CiJ C * ^ J s) i)J>
(19) : Tevhid ve tenzih-i B r i:
Tevhid; lgatte birletirm ek, b ir eyin birliine kil
olup hkm verm ektir. stlah ta tevhid, Cenab- H akkn
birliine, erk ve nazirden ber olduuna im an etm ektir.
Z at lhnin b t n fehim lerde tasavvur olunan, btn

[1] Gklerin ve yerin mlk A llah taalya mahsustur. A l-

lah taal her eye bihakkin kadirdir. phe yok ki semalarn
v e yerin yaradlnda ve gece ile gndzn birbirini takip et
m esinde akl sahipleri iin ayetler vardr.

29
vehim lerde, zihinlerde tahayyl edilen eylerden beri ol
duunu bilip itirafta bulunm aktr.
Tevhid-i lh u su retle tecelli eder :
1 A llah Taaly ru b u b iy etle bilmek,
2 H ak taalnm vahdaniyyetini ikrarda bulunm ak,
3 Z at lhiden ENDD ve nazairi, yani zat ul-
hiyyetin m arik vehm edilecek eyleri nefyeylem ek.
Tenzih ise, l g atta b ir zatn fena eylerden ber ol
duunu bilip itir af etm ektir; b ir zatn anna lyk ol
m ayan eylerden m nezzeh ve m berra olduuna itikad-
da bulunm aktr.
Tenzihi B ri de, cenab hakkn zat- uluhiyyetine l
yk olm ayan bilcm le noksanlardan ber olduunu bilip
itira f etm ektir ve H ak taaln m erk ve nezirden, m ahl-
kata it hdis sfatlardan m nezzeh olduunu kalben tas
dik ve lisanen ik ra r eylem ektir.
Velhsl, A llah Taal h azretleri zatnda birdir, vah-
daniyyet sfatna hizdir, kendisinden baka bir ilh daha
yoktur. S fatlarnda da b n azird ir, onun mukaddes, ka
dm sfatlarndan birine benzer b ir sfat hibir kim se h
iz deildir.
Tevhidi br hususunda biz m slm anlara m uhalif
olanlar; Seneviyye, Veseniyye, Sbie ve baz hukem a gi
bi nam lar ile yad olunan b ir takm ehli iraktir.
Seneviyye taifesi, halik lemin, teadddne kil ol
mu halik hay ran u r, halik erre de zulm et dem ilerdir.
Veseniyye ile Sibe taifeleri de uluhiyyetin irakine
kil olmu ve seniyye taifesi putlara, sabie taifesi de yl
dzlara tapm akta bulunm utur.
H ukem adan sanlan baz kim seler de Cenab H akka
H alikiyyet itibariyle erik ittih a t etm iler, eflkin hali
kn ukulden ib aret saym lard. Ne byk dalalet...
A llahu azim am n gerek zatnda ve gerek sfatlarn
da, erik ve nazirden m nezzeh olup her vehile vahda-

30
niyyeti haiz bulunduunu gsteren binlerce delil vardr.
B ir ksm ileride m ezkurdur. Biz b u rada yalnz u ayeti
celileyi teberrken okum akla halikm z tev h it ve lisa
n ubudiyyetim i tezyin edeceiz:

( k ju 'UJ t V I I j )

( Lr J f j O jj ,>

(20) : Sfat ilhiyye :

A llah tel h azretlerinin birok sfat elilesi var
dr. M tekellim lerden bazlar sfat ilhiyyeyi u
ksm a tak sim 'etm ilerd ir:
1 S fat nefsiyyedir ki, b:u vcut sfatm dan iba
re ttir. Bu sfat nefisi zattan ib aret oldua iin byle
Nefsiyye nam n olm utr.
2 S fat selbiyyedir ki, u be sfat celileden iba-

[1] Eer yer ile gklerde A llah taaldan baka ilhlar olsa
idi elbette Bu yerler ile gkler fesada urarlard. K en
dilerinde bu intizam grlem ezdi A llah taal hi bir ocuk
edinm emitr. Ve kendisiyle beraber hi bir tanr yoktur. Eer
yle olsayd elbette her tanr kendi yarattn gtrr Onun
varln, idaresini kendisine tahsis ederdi v e elbette onlarn
bazs zerine ykselir galebe alard A llah taal ise on
larn v a s ettiklerinden mnezzehtir.
De ki: Allah birdir. Allah yalvaranlarn mercidir. Dour
m am ve domamtr. Ve onlara hi bir kimse eit Akran
olmamtr.

31
 rettir: Kdem, Baka, M uhalefetl lil-havadis, kyam bii-
nefs, vahdaniyyet. Bu sfatlara Selbiye denilmesi, bun
larn lyk olm ayan vasflar zat lhden nefyettikleri
iindir. Mesel, kdem in m nas ademi evveliyyettir. Ba-
knm m nas da adem i intihadr. Evveliyyet ve intiha ise
m ahdudiyeti, zevali icap ettii iin zat brde m utasav
ver deildir, m enfidir.
3 Sfat sbutiyyedir ki, bunlarda u sekiz sfat
ilhiyyeden ib arettir: H ayat, kudret, irade, ilim, semi,
basar, kelam , tekvin. Bu sfatlara, sfat zatiyye ve sfa
t m en de denilir.
Earlere gre tekvin sfat, m stakil bir sfat de
ildir. Belki kudret sfatnn vcuda gelen eylere taallk
hassm dan ibarettir.
M utezile taifesi ise, sfat ezeliyyei ilniyyeyi inkr
etm ektedirler. O nlara gre byle kadim sfatlar bulunsa,
gayrullahn kdemi, kudem ann teaddd lzm gelir. Hal-
' buki bu iddia doru deildir. Teaddd, tegayrn fe ridir,
neticesidir. Zat ile sfat arasnda ise, tegayr bulunm a
d gibi, bu sfatlar da b irbirine m ugayir deildir.
Bu hususta kabul edilen udur ki, A llahu taalnh
bu sfat elilesi, m ahlkatn sfatlar gibi sonradan h-
dis olmu deildir. Belki ezeldir. Zat br ile kaim dir.
Hi bir v ak it zat lhiden ayrlm az. B u sfatlar zat br-
nin ne ayndr, ne de gayrdr. Bu sfatlarn sbutu b ir
ok eri, akl deliller ile sabittir.
Bu hususta selefi slihnin beyanat, kalbi tatm in et
m ektedir. yle ki: Bu zevata gre sfat ilhiyye, teak-
kul ve idrak itibariyle zat lhye tabidir, nasl ki zat
lhyi idrak, hakikati ilahiyyeye vukuf aklen m m kn
deilse, sfat ilahiyyenin zat uluhiyyeti zerine zaid
zatnn ayn olduuna bizim akle vukufum uz da m m kn
deildir. Bizler onun vcudu aklsini ve bu sfatlar ile
m uttasf olduunu aklen ve naklen bilir, tasdik ederiz.

32
Bizler yalnz bununla m kellefiz, tafsiltn ise, ilmi l
hye havale ederiz.
( ... (_r*J .. .d) dL. )
M eal lisi yledir: Onun, o haliki ziann misli gi
b i birey yoktur. Yani onun nezir ve ebihi asla m evcut
deildir. H er ne eyki hatrn a gelirse, phe yok k i Al-
lah u taal ondan bakadr.
Bizler birtakm hdiselerin, arzalarn bile hakay-
km a tam am en infaz nazar edemediimiz halde, zat ak-
desi lhnin hviyyeti sphaniyyesini, sfat cellesini
bihakkn id rak edebilmemiz nasl kabil olabilir. Elve
r ir ki onlarn varln, hakkyyetini bilip kuds dnim i
zin beyanat vehile tasdik edelim.

< y _ y -jlL I )

(21) : Sfat ilhiyenin m uhtasarca m n alar:

Sfat n e fsiy e :

[1] Bir Abdi lh olan Ebl Haan Siracettin Ema-

li nvanl manzumesinin iptidasnda Cenab Hakkn vahda-
niyesini ispat iin inci gibi parlak saf bir nazm ile der ki: B
tn yaratlmlarn ilh, yegne haliki olan mevlm z m tee-
v eliy i umurumuz kadimdir ve kem al vasflariyle muttasiftir. O,
hayat sahibidir, her eyi tedbir ve idare edicidir. Hak olan
v e her eyi takdir eden, cell sahibi bulunan ancak odur.

F: 3 33
 1 V cudu lh, Cenab hakkn.' zati kibriyasndan,
onui ezel ve ebed olan varlndan ibarettir.

Sfat S e lb iy e :
1 Kdem, vcudi lhnin adem ile m esbuk olma
yp ezel olmasdr.
2 Beka, A llah taalnm sonu olmayp kendisine a-
dem ve fenann lhik olm am asdr.
3 M uhalefet lilhavadis, Cenab hakkn zatnda s
fatlarnda, efalinde m evcut ve m adun hadiselerden hi bi
rin e m m asil ve m vafk olmamasdr.
4 K yam binefs, h ak taalnm btn m asivadan ga
n i olup b ir m ekne b ir m ahalle, b ir mucide, bir m uhas-
sise m hta olm aktan m nezzeh olmasdr.
5 V ahtaniyet, A llahu taalnm zatnda, sfatlarn
da, fiillerinde erik ve nezirden m nezzeh olmasdr. Ha-
lkyyet ve m abudiyetin zati akdesine m nhasr bulun
masdr.

Sfat Sbutiye = Z a tiy e :

1 H ayat, Cenab h ak ile kaim bir sfat kadim edir
ki onun kudret, irade, ilim, semi, baser gibi sfatlar ile
ittisafm m sahhih bulunur.
2 K udret, zat hakla kaim m ak d u ratta m essir b ir
sfattr k i Cenab h ak bununla iradesi vehile diledii
m m kin eyleri icat ve diledii eyleri idam buyurur.
3 rade, bu Cenab hakkn b ir kadim sfatdr ki
bununla diledii m m kin eyleri icat veya idam eder ve
diledii eyleri hsn ile kubh ile, ilim veya cehl ile m t-
tesf bir halde vcut sahasna getirir.
4 lim, bir kadim sfat ilhiyyedir ki bununla b
t n m alum at, btn klliyat ve cziyat zat hakka likiy-
le m nkeif olur.
5 Semi, cenab hak ile kaim bir sfattr ki, b t n

34
iitilecek eyleri nekadar gizli olursa olsun iitir.
6' Baser, vcudu h ak ile kaim bir sfattr ki bu
nunla h er hangi bir ey nekadar gizli, nekadar belirsiz
olursa olsun cenab hakka m nkeif olur. G rlm esine
hi b ir ey m ani olamaz.
7 Kelam, cenab hakkn kadim bir sfatdr ki herf
ve sevitten beridir. B tn vacipleri, m m kinleri, m ste-
hilleri b u sfat ile kullarna beyan buyurur.
8 Tekvin, Zat hakla kaim kadim bir sfattr ki
m m kinate tallu k eder. O nlarda iradei azeliyyesi vehile
m essir olur, onlar sahay vcude getirir. Bu sfata fiil,
halk, icat, ibda da denir.

(22) : Vahdet delili ve irkin butlan:

Y ukarda da yazld zere Hak tal hazretleri vah
detle m uttasftr. B una (V ahdaniyyeti lhiyye) denilir.
Evet... Cenab Hak; zatnda, sfat ve efalinde m tefer-
riddir. V ahdaniyyet sfat celilesini haizdir. N azir ve e
rik te n m nezzehtir.
O halde vahdaniyyeti ilhiyye ksm a ayrlr: Bi
risi: V ahdaniyyet fizzattr ki, bunun m nas: Cenab H ak
eczdan m rekkep deildir ve kendisiyle beraber m ahl-
k a t da tasarru f edecek baka b ir ilh yoktur. dem ektir.
kincisi vahdaniyyeti fissfattr ki bunun mnas: Hi bir
kim se iin sfat ilhiyyeden biriyle ittisaf kabil deil
dir. dem ektir.
ncs de: V ahdaniyyeti filefaldir ki bunun m a
nas da: Allah Teldan baka hi b ir kim senin y arata
ca bir fiil yoktur. dem ektir. H alik ancak H ak teldr,
k u llar ise ksibtir, halik deildir.
Allah. azim am n vahdet sfat elilesi, bir ok ak
l ve nakl deliller ile sabittir. Ezcmle bedihidir ki: Ce

35
nab hak, eczadan m rekkep olm am ak m anasna vahda-
niyyeti zatiyyeyi haiz olmasa m rekkep olmak lzm ge
lir. O halde b u n u n k lli bizzarure czne m uhta b u
lunur. htiy ise hudus alm etidir. H ak tel ise kadim
dir, hudustan m nezzehtir.
H ak tel hazretlerinden baka ilh olmadna, ya
n i eriki ve naziri bulunm adna gelince bu da bedihi-
dir. nk teaddd ilh farzedilse b u kainatn m te-
addid h alik lar olm ak lzm gelir; o halde bunlar b u a-
lem in yaradlnda ya ittifak etm i veya ihtilfta b u
lunm u olurlar. ttifak takdirinde bu alemi bunlarn b ir
den yaratm olm alar kabil olamaz. nki b ir eser ze
rin d e iki m essirin itim ai lzm gelir ki b u m uhaldir.
M aam afih bunlardan hi biri b ir m ucidi tam olmu o-
lamaz. Belki h er ikisi yalnz b ir k udreti tam m eye m
lik b ir aleti m rekkebeden ib aret olmu olur. H albuki
halik alem in m rekkep olmas k u d reti tam m eye m alik
olm am as asla caiz deildir. B u alem in b ir ksm n ilh,
dier ksm n da baka b ir ilh yaratm tr veya b u a-
lem i b ir ilh y a ra ttk tan sonra bunu dier ilh da ya
ra tm tr denilemez. nki birinci takdirde kudreti il-
hiyye tahdid, zat bari acz ile tavsif edilmi olur. kin
ci takdirde de hasl tahsil lzm gelir.
Kezalik: denilem ez ki, bu alem i yaratm aya m tead
dit ilhlardan h e r birinin k u d reti kfidir. u kadar var
ki bu alem i bunlardan yalnz b iri yaratm tr. nki bu
hlde tercih bil m reccih lzm gelir. Ye dierlerinin
halikyyeti tecelli etmemi, vcuduna b ir brhan bulun
mam olur. Bu tarzdaki delilere Brhan tevardn-
m verilm itir.
Cenab hakkn vahdaniyyetini, erik ve nazrdan m
nezzeh bulunduunu isbat eden b ir ksm deliller daha
vardr ki onlara da: B rhn tem n denilir. yle ki:
M teaddit ilh, b u lem in yaratlm asnda ihtilf edince

36
bu takdirde hal tasavvur olunur. yle ki: Y a hepsi
nin iradesi nfiz olur, veya hi birinin irdesi nfiz ol
maz. V eyahut birinin iradesi nfiz olup dierinin irade
si nfiz olmaz. Birinci tasavvura gre iki nakzn iti
m i lzm gelir. Y ni b ir ey b ir zam anda hem m evcut
hem de m dun olm ak icap eder. H albuki adem ile vcut
itim a edemez. kinci tasavvura nazaran nakizeynin irti-
f lzm gelir. Y ni b ir ey .ayni zam anda hem v ar hem
de yok olm am ak icap eder ki bu da kbil deildir. -
nc tasavvura gre de, iki ilhdan b iri kdir, dieri
ciz olm ak lzm gelir. D ilediini vcuda getirm ekten -
ciz olan b ir zat nasl ulhiyet stafn hiz olabilir?
V ahdniyyeti ilhiyye hakkm daki nakl delillere ge
lince K u ran Kerm ile ahdisi nebeviyye b u ulv delil
leri camdir:

Hu V/ I >
( f 3)

*1 [5 w ^ ^
[ i] < >,
ayat elilesi bu cm ledendir.

[1] Ve sizin ilhnz bir ilhdr. Allahtan baka yaratc m

vardr, eer yer ile gkte Allahtan baka ilhlar olsayd elbette
bu yer ile gk fesada urard.
De ki Allah birdir...
slm u be esas zerine kurulmutur: Allah taaldan
baka ilh bulunmadna, Hazreti Muhammedin resulullah oldu
una ahadet etmek, namaz klmak, zekt vermek, hac etmek,
Ramazan orucunu tutmak Bunlar islm iyetin artlandr.

37
 Binaenaleyh vahdaniyeti ilhiyenin sbutu zhir,
irkin teaddd ilhiyyenin b u tlan da bedihdir.

(23) : A llah telm n zatm v e sfatn tefekkrn

haddi, bu hususta akln, fikrin, tecrbenin hududu.
M alum olduu zere insan haddi zatnda fik ir ve te
fekkr hassasna, m alik, gzide b ir m ahluktur.
Fikir, m ehule teaddi,\ tevessl iin m alum olan u-
m u ru tertip etm ek dem ektir. Tefekkr de bir metlebe,
b ir gayeye kavum ak iin eyann meanisinde, hakayi-
kinde kalbin tasarrufta, team lde bulunm as dem ektir.
Gzel b ir fik ir ve tefekkr b ir takm eyann m ahi
yetini aydnlatr. nsan b ir takm cahalet zulm etlerin
den k u rta rr. nsan b u sayede hayrl, zararl olan ey
leri anlar. Kalp b u sayede tasfiyeye nail olarak bir ok
faidelerin tecelligh bulunur. B u cihetledir ki K u ran
K erim de insanlara tefekkrde bulunm alar em redilm i
tir,-N itekim bir ayeti kerim ede:

buyru lm u tu r ki: Size ancak b ir ey ile nasihat ederim

ki o> da A llah iin ikier ikier, b irer birer kalkp gidi
niz. Sonra da iyi dnnz m elindedir. Dier b ir aye
ti cellede de:

(' ^ j'jc' ^ *

38
buyru lm u tu r. Yni: N efislerinde b ir dnm edilerm i
d, A llah tel o gkleri ve yeri ve b unlarn aralarnda
k i ancak h ak ve hikm et ile ve m sem ma, m uayyen bir
ecer (m ddet) ile yaratm tr. H albuki insanlardan bir
oklar rablerinin likasn m ncirdirler.
H ak Tel hazretleri, bihakkn akl ve irfan sahiple
rini, m tefekkir olduklarn u yeti cellesiyle sen bu
yuruyor:

( i '(.[J j.jjij
j h i L '_w> l-_ / L * J i " J i .-. )

Yni: O tam akl sahipleri ol kim selerdir ki: ayak

ta iken, o tu ru r iken ve y an lar stne y atarken A llah
Tely zikrederler ve gklerin, yerin yaradln gzel
ce dnrler ve derler ki: E y rabbimiz, sen b u n lar bo
y ere yaratm adn, seni tenzih ederiz, artk bizleri ate a-
zabndan vikaye buyur.
B ir hadsi erifte de yle buyrulm utur;
( L) <Zjj3 Jk& )
Yni: B ir saat tefekkrde bulunm ak btn bir gece
nfile nam az klm aktan hayrldr.
Velhsl; fikir ve tefekkr gzel bir vazifedir. Biz-
ler bununla m em uruz, fak at b u tefekkrn sahas dnen
m uayyendir, yle ki: B u tefekkrden m aksat; H alik
kin atn ztn, yni hviyyeti ilhiyyesini dnm ek
deildir. Belki onun varln, onun kudsiyyet ve uHiyye-
tin e ahadet eden sr kud retin i ve bu s n kudretin
bedih s rette ahdet ve dellet ettiini m uazzam sfat
sphniyyeyi dnm ekten ibarettir.

39
 Evet bizim vazifemiz bu kinat u fevkimizde p ar
lay an sem avat ve zerinde yaadm z krem izi ve bu
yerlerdeki bedayi-i ftra t dnm ekten, bunlarn bu m
kemmel, m untazam varlyla b ir halik azim anm
varlna istidllde bulunm aktan ve byle akl, ftr b ir
kbiliyetle itikadm z takviye ederek u b u d iy e t. vazife
m izi ifaya alm aktan ibarettir.
Nitekim, b ir hadisi erifte:

buyurulm utur. Yni: H er ey hakknda tefekkre dal

nz, fak at zat- ilh hakknda tefekkre cret etm eyi
niz. nki yedinci sema ile K rsi arasnda yedi bin n u r
vardr. H ak tel ise b u nun fevkm dedir.
Evet... B uyurulm u oluyor ki: Zat ulhiyyeti idra
ke m ani yzbinlerce perde vardr. Beeriyyet bu idrak
kabiliyetini haiz deildir. Beeriyet ancak sr- lhiy-
yeyi tefekkr ederek bu n u n la m evcudiyyeti lhiyyeye
in tik al ve istidlal hassasn, kud retin i haizdir. Bu intikal
ve istidll ile m kelleftir. Yoksa kendi kabiliyetinin m il
yonlarca fevkinde bulunan b ir h akikati olduu gibi te
fek k r ve id rak ile m kellef, m em ur deildir. Belki bu
hususta h atay a m aruz kalabilecei iin b u tefekkrden
m em nudur.
Filhakika insan kendisi gibi m ahlkat hakkm daki
baz tefekkrlerinde bile h atay a der. O nun knhn
tefekkr ile kefetm i olamaz. Mesel: Biz fani bir m ah
lkuz. Bizlerdeki ru h la r da byle b ir m ahluktur. yle
sar sayesinde pek gzel bilir, anlar isek de onlarn asl
m ahiyetini, nasl b ire r vecher-i ltif bulunduunu bilip
tayin edemeyiz. O h alde b t n kin atn fevkinde olan

40
b ir Sani-i Hakimin, b ir H alik azm in zat- ehadiyyetini
ari- lhiyyetini lyk b ir vehile nasl bilip tayin ede
biliriz? Bu bizim kabiliyetim izin fevkm dedir.
F ahr-i Raz m erhum diyor ki: ( J ' j )
hadisi erifi ile iaret edilmi oluyor ki: H er kim H ak Te-
lnn kn-i azam etine, hviyyet-i celline kavum ak is
terse tah ay y r ve tereddd iinde kalr, belki gremez
bir hale gelir. nki Cell-i lhinin n u ru ukul bee-
riyyenin hadakalarn kr eder, bu hususta tark- kavim
udur ki: nsan, kaabiliyyeti dahilinde bulunan m utedil
bahislere dalsn, ta m ki kabiliyeti haricinde olan ey
leri terk eylesin.
bn-i Abbas hazretlerinden riv ay et olunuyor ki: Ne-
biyyi l an efendimiz b ir gn tefekkre dalm b ir ce
m aatin yanm a terif buyurdular, size ne oldu, neden ko
num uyorsunuz? Diye sual buyurdu. O nlar da: Ya ra-
slellh! A llah Tel hakknda tefekkrde bulunuyo
ruz. diye cevap verdiler. B unun zerine fahri lem haz
retleri: ( . . . il J^J' ) hadisi e
rifi irad buyurdular.
Demek oluyor ki: Biz kullar, H alikm zn srn te
fekkr ile m em uruz. Z atn tefekkr ile m em ur deiliz.
nki: ( < J L .J ^ LJ" ) diye buyrulm utur. E-
vet Zat- luhiyet hakknda h er ne ey hatrm za gelse
onun zat- akdesi onun hilfm adr. Onun fevkindedir. O-
n u idrak bizim kabiliyetim izin fevkm dedir.
N itekim dier b ir hadisi erifte de yle buyurul-
m utur: ( -lj I j )
Yni siz A llah Telnn m ahlkatn tefekkr edi
niz, Zat- lhiyyetinde tefekkre dalm aynz sonra he-
lk olursunuz.

41
 Evet biz V cud-u lhiyye ahadet eden sr- hil
katini dnmemeliyiz. Sem alarn yksekliini, devera
nn, m ilyonlarca parlak p arlak ecram ile m zeyyen ol
duunu, bunlarn b ir eye istinad etm eksizin fezada nasl
deveran ettiini dnelim , zerinde yaadmz kre-i
arza bakalm , ondaki rm aklar, denizleri ve sair ltif ltif
eserleri fikre dalalm. H er kim byle bir tefekkre nail
olursa bu sem alarn bu yerlerin, b tn bu sr hilkatin
bir sani-i hakim e, b ir H alik- kadm e m uhta olduunu
anlar; o m essiri ezelnin varlna, birliine im an eder.
Evet... te bizim aklmzn, hissimizin, fikrim izin,
tecrbem izin balca sahas b u r- hilkattir. Biz ken
dimize tevdi edilm i olan b u kuvvetleri gzelce istim al
edersek b ir halik azm in varlna k an i oluruz; Onun
yksek srn m lhaza edince Zat- kibriyasm m ka
dm, alm, b nazr olduunu, byle kudsi sfatlarla m ut-
tasf olduunu anlarz. te bizim iin tayin olunan hu-
dud bundan ib arettir; b u nun fevkine nazarlarm z infaz
edemeyiz; biz byle b ir infaz ile m kellef deiliz. Belki
bu hususta h atalara m aruz kalacam z iin byle b ir te
fekkrden m en edilm i bulunuyoruz.
Din--i slm : ilm - irfana, besar- basirete, hak tefek
k re m alik olan zatlara byk b ir kym et verm itir. Ni
tekim b ir ayeti cellede:

( j Lr^ V CrUjj

buyurulm utr. Yni: Deki bilenlerle bilm eyenler m

savi olur m u? A ncak selm akl sahipleridir ki hakkyle
dnrler, insaniyete lyk bir vecihle hareket ederler.
Dier b ir ayeti kerm ede de:

buyurulm utur. Yni: Deki hi kr ile grr kim se be

42
rab e r olur m u? Siz hi dnm ez misiniz? Evet, sr-
lhiyyeyi gzleriyle grp, ak llaryla dnen kim seler
ile b u n lar grm ekten, bu n larn b ir H alk- Ziana del
letini anlam aktan m ahrum b ulunan kim seler asla m sa
v i olamazlar.
nsan hilkatinin, kabiliyetinin m uktezasm a m uhalif
h arek et etm em elidir. Akln, hissini, fikrini gzel istim al
etm elidir. H ayatnda geirdii tecribe devrelerinden is
tifadeye alm aldr. M eahaza hi b ir insan uhdesine d
en b t n ubudiyyet vazifelerini kendi akl- ile, fikri ile
keif ve tayin edemez. B unun iindir ki Cenab H ak be-
eriyyete b ir ok peygam berler gnderm itir. Bizim pey
gam berim iz de b t n beeriyyete en m kem m el ve en
son peygam ber olm ak zere irsal buyrulm utur. Bee-
riyyet, b t n vazifelerini ve bahusus Z at H akkn varl
na, sfat- cellesine ait, en doru, en m akbul m alm a
t bu peygam berler sayesinde retm itir. B eeriyyet bu
peyam beran- izam dan asla m stani bulunm am tr.
O nlarn telkm atm a m uhalif tefekkrlerin, nazariyyelerin
hi b ir kym eti bulunam az. nki zat- lhiyyetin rza
sna m uvafk itikad ve am eliyyat, ancak peyam beran
ziana ittib a suretiyle tahakkuk etm i olur.
H lsai kelm : Dini slm, b ir dini hikm et karindir.
n san lar tak atlarn m fevkinde b ir eyle m kellef tu t
maz, onlara ancak ftr kabiliyetlerini gzelce istim al e-
derek asardan m essire, intizam k in attan bir haliki zi-
k u d retin varlna istidll etm elerini em reder. Ve bil
cm le dini vazifelerini liki vehile yapabilm eleri iin
de peyam beran izam e tb i olm alarn em ir ve ferm an
buyurm utur. A rtk beeriyet iin baka su rette selm et
ve saadet m utesavver deildir.
Ermek iin bir ufuki envere
Uym aldr hazreti peygambere
**$
43
 (24), : lh Efl; Efl-i bad; Kesb v e h tiy a r :
M lm olduu zere efal, filin cemidir. Fiil ise ilm-i
akaid stlahnca b ir araz- nisbdir ki, b ir eyin dier bir
eyde olan tesirinin nisbetinden ib arettir. K itabetin mek~
tupda, darbn m adrbdaki tesiri gibi. B ir fiil hangi bir
zt ile kaim, y an i onun yapm asyle vcuda gelm ekte ise
o zata da fail denir.
B ir eyin dier b ir eyden m teessir olmas nisbeti-
ne := haletine de infial denilir. M adrubun darbdan m
teessir olmas, b ir eyin tesehhn ile m tesehhin yani -
stlm akla stlm olm as gibi.
F iiller balca iki ksm a ayrlr: B ir ksm na Efl-i
lhiye denir. D ier b ir ksm na da efl-i ibad ad ve
rilir.
Asl fail~i H akik Cenab- H akdr, Ondan baka hi
b ir kim se b i r f i li, b ir hadesi m cerred kudretile vcuda
getirem ez. H alk ve cad edemez. B tn Ef al-i ibad, A llah
T elnn k ullarnda y aratt k u d ret ile kesb ve ihtiyar
ile eaiti m evcut, m evan m rtef olduu takdirde v
cuda gelir ki, bunlardan asl m essir olan yine kudreti
lhiyyedir. K ul kasib, A llah Tel ise H alkdr.
Kesb ile b ir faideyi celbe veya b ir zarar d e fa m ak-
z, m edd olan b ir fiil dem ektir. Cenab- H akkm efl-i
Sbhaniyyesi. kesb ile tavsf olunamaz. nk Hak Te
l H azretleri kendi ztna aid olacak bir faideyi celbden
veya b ir zarar, defden m nezzehdir.
M aam afih, k u llarn fiilleri; efl-i htiyariyve ve
efl-i ztrariyye nam iyle iki ksm dr. O turub kalkm ak,
yiyip imek, okuyup yazm ak gibi fiiller efl-i ihtiyariy-
yedendir. B unlarda kullarn kesb ve ih tiy ar vardr. U-
yum ak, uyanm ak, hazm etmek, nem a bulm ak gibi fiiller
de efl-i ztrariyyedendir. B unlar k u llarn ihtiyar ve
uuruna m u k arin ve m tevakkf deildir.
M aam afih b u iki ksm eflrn ikisi de sair hadisat gi

44
bi Cenab- A llahn iradesine, takdirine, tekvinine m uh
tatr, m tevakkftr. Cenab- H ak tak d ir v e ' bilfiil halk
etm edike hi bir zerre, hi b ir h arek et vcuda gelemez.
F ilhakika k in atta asl hkm ferm olan efl-i l-
hiyyedir. Bilcmle ecram ve ecsam b t n m addeleriyle,
kuvvetleriyle, hassalaryla taraf- lh den yaratlm tr.
Z h ayat m ahlkatm b t n efl-i, b t n tabyyat asar,
Cenab H akkn tekvin sfatnn teallukuyla yaratlm
tr/ B unlarda kudret-i lhiyyeden baka b ir m essir yok
tur. Bu hususda b t n erbab- edyan m ttefiktirler. An
cak b ir ksm frak- dlle ile feylesoflardan bazlar ve
tabyyunun ulat byle sahih b ir itikaddan m ahrum
bulunm ulardr.
Velhasl kullarn fiillerinde kendilerinin yalnz kesb
ve ih tiy arlar vardr. Yoksa onlar da hilkat sahasna ge
tiren yine kudret-i lhiyyedir, efl-i Sbhaniyyedir.
yle ki: A llah Tel k u llarn lihkm etin b ir takm va
zifelerle m kellef klm, ve kendi adalet-i lhsi ve
ltf-u Sbhaniyyesi eseri olarak onlara b ir irade ve kud
re t de verm itir. H er ahs nail olduu b u irad e ile m m
kn fiillerden dilediini tercih ve ih tiy ar edebilir. Ke-
zlik tercih ettii ey hakknda te sirat icrasna m sted
de bulunur. Bu hususta m uhtardr. H er ahs haiz oldu
u b u k u d reti hay ra da erre de sarfedebilir. F ak at her
hangi ahs kudretini, ih tiy arn b ir file tevcih edince
H ak Tel kendi k u d ret ve tekvin sfatlarnn tecellisi
ile, o fili yaratr. K udret-i hadisenin bilfiil te sir etm e
sine m eydan vermez. nk Cenab H akkm halikyyet
sfatna hi b ir kim se itirak edemez.
te kullarn kudret-i hdisesi, kendilerinin m esuli-
yetin i tem in iin yapm ak istedikleri eylere bil-kuvve
tesir icra etm i olur. V cuda gelen fiillerin taat veya
m asiyet olmasna vesile b u lu n u r ki, b u b ir kesb ve ih
tiy ar m eselesidir. Cenab H ak ise kullarnn b u gibi ef-

45
ali ihtiyariyesini onlarn bu ih tiy ar ve iradeleri vakfn
ca halk eder. B ununla huccet-i lhiyye tam am olmu o-
lur. A rtk hi b ir kim se Ben mazurum diye kendi ef-
al-i ihtiyariyyesinden dolay Cenab H akka kar itiraz-
salhiyattar olamaz. N itekim b ir ayet-i kerimede:
( I ^ ) buyurulm utur. Yni: A llah Tel
onlar kendi kesbleri sebebiyle nifaka, hzlane reddetti.
Evet: h tiy art- beeriyyede fiil lhdir, bunlara
halk- efal-i ib a t denir. yle istidlal olunur ki, eer ef
al-i beeriyye beeriyyetin kendi fiilleri olsayd, onlarn
tefaslm a m tteli olm alar lzm gelirdi. H albuki insan
la r b u fiillerin b ir oundan gafildirler. H alk edenin ise
h alk ettii eylere tam am en vakf olmas lzm gelir. N i
tek im bir ayet-i kerm ede: ( ^ ^ y \) buyrulm utur.
Y ni: Y aratan bilmez mi?
M aahaza insanlar yukarda da iaret edildii zere
lihikm etin b ir kesb kuvvetine, b ir ihtiyara m alik bulun
m ulardr. Bundan dolaydr ki, kendi efal-i ihtiyarla
rn d a n dolay m esuldrler. K endilerinde byle bir kaa-
biliyet m evcuttur. N itekim bir ayet-i kerim ede:
( L. JL.4ljl ) buyurulm utur. Yni: Ey insanlar
phe yok ki A llah Tel sizin yapacanz fiilleri bilir.
D ier b ir ayet-i cellede de: flljl ) buyu
rulm utur. Y n i: Ey insanlar phe yok ki H ak Tel
yapm adnz eylerden haberdardr.
Ancak unu da biliriz ki, insanlarn b u fiilleri, b u
kaabiliyetleri de yine Halk- azm anm birer eser-i
hilkatidir. N etekim K u ran- K erim de: ( j jL* Lj,
buyurulm utur. Bir hadis-i erifte ( / Lajs" <ljl
) diye varid olm utur. M anas: Yni b-
he yok ki H ak Tel h er bir sanat sahibinin ve sanatnn
saniidir, halikidir.

46
 Evet phe yok ki halk ve icat hasais-i lhiyyeden-
dir. Hak Tel hazretleri bir Hakm-i Kadirdir. Diledi
ini muktezay- hikmetine gre saha-i vcuda getirir.
Nitekim K uran Kerimde : [1] ( t-> L. J_ )
( U JU ) [ 2]
buyurulmutur. Dier ayet-i cellede de:

[3 3 C - A- _y l i

buyurulmutur.

te efal-i ilhiyye ve efal-i bad hakknda selef-i

mmetin icma bu suretle mnakit olmutur.
unu da ilve edelim ki; efal-i lhiyye, araz ile
muallel deildir. Yani Cenab Hak hi bir fiilini kendi-,
sine ait bir garaz, bir faide iin yaratm deildir. Hak
Tel bu gibi eylere ihtiyatan mnezzehtir. V e ken
disine hi bir ey yaratmak vacip veya kabih de sayla
maz. Halk-i Kinat hazretleri her vehile mkemmeldir.
Her ihtiyatan mnezzehtir. Her yaratt bir hikmete
mstenid olduundan kubhile mttasf olamaz. B ilakis
Zat- ehadiyyeti bir maslahata, bir faideye muhta, 0 -
nunla mkemmel olsa lizatihi naks olmak lzm gelir.
Zat- Akdesi lhi ise her trl noksanlardan mnezzeh
tir. Ancak saha-i vcude gelen fiiller mahlukata ait ol
mak zere bir takm faideleri, maslahatlar, hikmetleri
havidir. Ve insanlarn kendi ihtiyalarna binaen vcuda

[1] phe yok ki Allah taal dilediini iler.

[2 ] phe yok ki senin rabbin dilediini vcude getirir.
[3] Muhakkak her eyi vcude getiren, iade eden odur.
Mafiret eden, muhib olan, azim arn sahibi bulunan dilediini
yapan da odur. O, haliki ziandr amenna.

47
gelen hadiseler de yine insanlara ait garazlara, maksada
mstenid bulunmaktadr.

Sana yarabbi! Hamd- kr edip durmaktadr ekvan

Seni isbat iin her zerre bir brhan bahirdir.
Btn elvahi hilkatten, btn esrar fetretten
Seni ulviyyet- kutsiyyetin bir phe zahirdir.

(25) : E fali ibad hakkmdaki muhtelif telkkiler:

Kullarn fiilleri hakknda mehur alimlerin, feyle
soflarn bir ksm mezahip erbabnn muhtelif telkkile
ri vardr. Biz burada bunlarn bir ksmn hlasatan kay
dedeceiz. yle ki:
1 mam-l Haremeyn ile baz hukemaya gre:
E fali bd, eraiti mevcud, manialar mrtefi olduu
takdirde A lla h ' Telnm kullarnda yaratt bir kudret
ve intiyar ile vukua gelir. O halde kullar kendi e fal-i
ihtiyarlerini Cenab Hakkn kendilerine tevdi etmi ol
duu bir kudret sayesinde vcuda getirmi olacaklar ci
hetle bu fiilleri yine bir kudret-i lhiyye eseri demektir.
2 Baz zatlara gre de kudret-i lhiyye: Asl fii
le taalluk eder. Onu vcuda getirir. Kudret-i abd ise: O
fiilin taat veya masyet olmasna taalluk eyler. Nitekim
bir kimse bir yetime bir amar atsa bu amar kudret-i
lhiyye ile vuku bulmu olur. Fakat bu amarn atl
mas ocuun terbiyesi iin ise; bu bir taat saylr. Ona
mcerret eziyet iinse, bu da masyet olmu olur. Yani
bu taat ve masyet ciheti abdin kudret ve tesirine aittir.
3 Kaderiye tifesine gre Cenab Hak insanlarn
E fli iztrariyesinin halikdr, efli ihtiyariyesinin hali
k ise beeriyyetin kendisidir. Herkes kendi efli ihtiya-
riyesini yaratr, vcuda getirir. Byle olmasayd teklif
kidesi batl olurdu. nki bir insan cebren, bilidtirar
yapt eyden mesul olmaz, aksi takdirde adalete riyet

48
edilmemi olurdu. Kaderiyenin bu itikad bir ifratdr. Bir
kulu hlkyyet mertebesine ykseltmektir. Cenab Hak
insanlarn efli ihtiyriyesini onlarn irade ve ihtiyarla
rna binen yaratmakta olduu iin asla cebir lzm gel
mez. Maamafih kaderiyyenin bu tikd kendilerinin
kfrn cap etmez. nk bunlar kullar minkllilv-
cuh hlk tanmyorlar, belki kul kendi fiilini Hak Te-
lnm ona verdii letler, vstalar syesinde vcude ge
tirir, demektedirler. ( j5L ^ J * ) yeti elilesi
bunlar ilzam iin en kat bir delildir, buyurulmu olu
yor ki, Allahtan baka yaratc var mdr? elbet yoktur.
Amenna.

4 Cebriye taifesine gre ise btn efl-i ibadm

haliki Allah- Teldr. Kullarn bu fiillerde asla irade
si, ihtiyar yoktur. Kullarn hareketleri cemadatm hare
ketleri gibidir. Maamafih. Hak Telnn ilm-i ezelsi iba
dm efaline vukuundan evvel taalluk etmitir. A rtk bu
fiillerin vukuu zarurdir. Aksi takdirde lm-i Ezelnin
teayyr lzm gelir ki, buna hi bir mmin kail ola
maz.
Cebriyyenin bu itikad da bir tefrt-i mahzdr. n
sanlardaki efal-i ihtiyariyyeyi inkr kabil deildir. Hi,
bir kimsenin kasden hareketi ile bir arza sebebi ileayri
ihtiyar hareketi msavi midir? Kul kendi ihtiyarn,
kudretini bir f i le tevcih eder, Cenab- Hak da dilerse o~
nu yaratr. Kulun yaratmasna meydan vermez. lm-i e-
zel ise kullarn irade ve ihtiyara mani deildir. Bu e-
zel ilim, malumata tabdir, yni ona gre mtecelldir.
Hak Tel Hazretleri lyezelde olacak eyleri olacan
dan dolay ilm-i ezelsi ile bilir, yoksa bildii iin o ey
ler vcuda gelmi olmaz. Bunun iindir ki ilm-i lhi,
maluma tbidir denilir. Maamafih eer insanlardan ken
di ihtiyarlaryle baz fiiller sadr olmasa idi bunlardan

F : 4 49
dolay mesul olmamalar lzm gelirdi. Halbuki onlar
*
mesldrler. ( ) Ayet-i elilesi
bunu natktr. Cebriye mezhebi 4. Asr- Hicr ihtidala
rnda mnkariz olmutur. Bunlarn cebr-i mfrit denilen
bu mezhebine Firenkler Fatalizm derler.
Ehl-i Snnet ve cemaatn mezhebine gre bir cebr-i
mutavasst vardr ki, bu da abd iin kesb Allah Tel
iin de halk = Yaratma isbat etmektir.
5 cabiye denilen bir taifeye gelince, bu kinatta
hkmferma olan bir takm kavanin-i ftryye, kuvay
tabiyye birer hakik messirdir. Kinat silsilesi btn
bu kanunlarn eseridir.. Bu lemde her hdise tabiatin
la yeteayyer olan bu kanunlarna tbidir. Btn uzviy-
yat ve ayri uzviyyat bu tabi kanunlarn zebunudur.
Hi birinde ne hrriyet, ne de iktidar vardr.
cabiyeye gre btn hadiseler tabi kanunlara tab
olduundan artk insanlarda da efal-i ihtiyariyye yok
tur. nsanlardan sudur eden her fiil, bir illetler silsile
sinin bir zarur neticesidir. Artk insanlar, hrriyete, ik
tidara sahip saylmazlar.
cabiye taifesine gre kaza ve kader bu lemdeki
kanunlardan baka deildir. Bu taife, bir cebriye-i md-
diye mezhebini tekil etmektedir ki bunlara Firenkler
Determinizm derler.
cabiye bu kinattaki kuvvetleri, kanunlar birer ha
kiki messir sanyorlar, byk bir dalalet iinde yayor
lar. Bunlarn rad ettikleri deliller, iddilarn isbat ede
cek kuvveti asla haiz deildir. Kavanin-i tabiiyyenin
mevcudiyeti neden efl-i ihtiyariyyenin mevcudiyetine
mani, kaza ve kadere mnaf olsun? E fl-i ihtiyariyye
de bu kanunlar gibi beeriyyet leminin bir lazime-i ft-
ryyesidir. Bu kanunlar neden tebeddl edemesin? Bu
kanunlar zerine dier bir illetin, mesel irade-i cziy-
yenin inzimamiyle baka bir hdisenin vcuda gelmesi

50
nasl istibd edilebilir! Nitekim vakit vakit kavanin-i ta-
biiyyeye muhalif hadiseler vcuda gelmektedir. nsan
lar ftr kanunlar vakit vakit kendi arzularna elverili
bir halde kullanabiliyorlar, vaktiyle kanun-u tabiiyyeye
muhalif grlen eyler bugn umur-u diyeden sayl
maktadr. Hele mucizeler, kerametler sayesinde nice ha
rikalarn vcuda gelmi olduu herkese malumdur. Ba
husus bu kinatn, bu bedayi-i hilkatin varl bir Ha-
ik- z Kudretin varlna bedhi bir surette ahiddir.
Artk bu kanunlar vcuda getirmi olan o Halk-i Zan,
diledii zaman bu kanunlar tebdile kadir deil midir?
Amenna kdirdir. ( j js ^ ^ j )
unu da dnmelidir ki, eer insanlar irade ve ih
tiyara malik bulunmam iseler, yaptklar ilerden do
lay niin mesul bulunuyorlar. Bir can hakknda veri
lecek cezay hangi akl sahibi adalete mnafi grebilir?
Eer o caninin irade ve ihtiyar yok ise, kendini mazur
grmek icab etmez mi? Halbuki buna hangi bir akl sa
hibi kail olabilir?
Binaenaleyh icabiyenin iddias, akl ve manta mu
halif, mahedata mnafi olduundan hi bir kymeti
haiz deildir.
(26) : Feylezoflarn gr :
Bir ksm feylesoflara gelince, bunlar bu lem-i a-
nasrdaki btn mevcudatn halk ve icadn akllara is-
nad ederler. Nitekim tabiiyyunun gulat olan maddiyyun
da mevcudiyeti ilhiyeyi nefye cret de bulunduklar i-
in btn mevcudatn birer f i -i ilh olduuna kail ol
mamlardr.
Hkamadan bir ksmna gre ise akllar, bu sar-
tabiiyyenin halk ve icad hususunda esbab ve vesailden
ibarettir. O .halde bu hkema da bu sar- tabiiyyenin
halk ve icadn birer f il-i lh olmak zere kabul etmi
bulunuyorlar.
 Dier bir taraftan feylesoflar da ( ->=J./I
,19.1/1 Vlcej-uaiV ) diye bir akide-i sahifeye mp
tel olduklarndan onlara gre bir zattan ancak bir ey
sadr olur, mteaddit eyler sadr olmaz. Binaenaleyh
Allah- Taaldan sadr olan birinci mall vahid-i besit
olan bir cevher mcerreti akldan ibarettir. Bu akl ba
sit ise de, hakikaten vahip olmayp vcud f nefsih, v-
cub li gayrih ve imkn lizatih mnalar ve sfatlar i-
tibariyle on ksmdr. Bunlara Ukul- Aere denir. Do
kuz felek, bu ukullerden husule geldii gibi, felek-i ka
mer denilen dokuzuncu felek de akl-i ir saylmakta
dr.
Baz filozoflar da melaik-i kiram bu ukul- aere-
den ibaret sanmaktadrlar. Filozoflarn bu iddialar da
akla muhalif, delile gayrimukari, Zat- Uluhiyyetin kud
retini, halikyyetini tahdide medd olduundan her ve
hile btldr, mcerret bir kuruntudan ibarettir.
" Velhsl selmet-i akla malik, bu kinat mutabas-
srne temaaya nail olan herhangi bir insan, bir Halk-
z. anm varlnda phe edemez ve bu mkevvenatm
bedalarm temaa ettike bunlarm birer f i l-i ilh ese
ri olduunu itirafdan baka are bulamaz.

[1] V e eer gkleri ve yeri kim yaratt, gnei ve ay kim

msehher kld diye onlara soracak olsan elbette Allah diyecek
lerdir. Artk nasl oluyor da imandan iraz ediyorlar.

52
 K N C F A S IL

(Melike-i Kiram hakkndadr.)

Mndericat: Meleklerin mahiyeti ve akam, Risa

lede mttasif melekler Cin taifesi.

(1) : Meleklerin mahiyeti ve akam.

Allah taal hazretlerinin yaratm olduu bir ksm
ulv, msum, mkerrem kullar vardr ki onlar Melike-
i kiram denir. Mfredi melektir. Bunlar, nurdan yara
tlm pek latif bir mahiyete haiz, gnahtan mahfuz, dai
ma ibadet ve taatle meguldrler, daima bir zevki ma-;
nevi iinde yaarlar.
Meleklerin bir ksm arzdir, yer yznde bulunur
lar .Bir ksm da semv, ardir ki o ulvi makamlarda
yaarlar. Hafaze denilen insanlara mukari olup, onlarn
amellerini tesbit eden bir ksm melekler de arzdir.
Meleklerin bir ksm Cenab Hakk daima tebih ve
tahlille meguldr. Bir ksm kinatta baz hdiselerin
vukua gelmesiyle alkadar olup, mdebbirat namn al
maktadr. Dier bir ksm da vaktiyle yeryznde eref
vermi olan peygamberi izama vahyi ilhiyeyi isle
memur olunmutur.-
*

53
 (2) : Risaletie mttasif melekler.
Meleklerin bir ksm risaletle mttasif bulunmakta
dr. Bunlar Cebrail, Mikil, srafil. Ezrail namndaki
drt mbarek melektir. yle ki, Cebrail lh eriatleri
peygamberan ziana inzal ve teblie memur bulunmu
tur. Buna Cibril de denir. Mikail de mahlkate mukad
der olan rzklarn kavuturmaa memurdur. srafil de
iki defa sure nefh ile mkelleftir. Bir nefhe ile btn
halik, hayattandan mahrum kalacaktr. kinci nefhe ile
de btn halik yeniden hayat bulup, mahere sevk e-
dilecektir.
Ezrail de lecek kimselerin ruhlarn kabze memur
dur.
Mnkel ve Nekir namnda iki melek de vardr ki,
bunlarn vazifeleri de len ahslara kabirlerinde ve sa
ir meftun bulunduklar yerde akidelerinden, amellerin
den sual etmektedir.
Velhsl melekler ltif, nur cisimlerdir ki yemezler,
imezler, uyum alar, evlenmezler, tevelltte bulunmaz
lar, beer suretinde ve sair bir vehile temessle muk
tedir bulunurlar.
Meleklerin varl aklen ciz, naklen ise sabittir.
Yz binlerce muhtelif, mtenevvi mahlkat cam
olan bu muazzam kinatta, melike kiram namyla bir
takm yksek haslet ve mahiyete haiz mahlkatm bu
lunmas aklen asla istipat edilemez. Bunlarn varl ise
peygamberleri izam tarafndan haber verilmitir. Btn
semvi kitaplar da buna natktr. Nitekim bir ayet-i ke
rimede:

buyurulmutur ki, meli lisi udur:

O melekler Cenab Hakka, kendilerine emrettikleri
eylerde asla si olmazlar, memur edildikleri eyleri de
yaparlar.

54
 Meleklerden baka, bir de cin tifesi vardr ki bun
lar acsm havaiyeden olup, muhtelif ekr ile teekkl
ederler. Bir takim meakkatli ileri muktedir bulunur
lar. Bunlarn bir ksm mmin, mut, bir ksm ise si,
kfir bulunmaktadr. te eytan bu kabil cinlerdendir.
Cinlerin de mevcudiyeti aklen caiz, naklen sabittir. K u r-
n- Kerimde:

duyurulmutur: Hak taal cin taifesini de birer yalm

ateten yaratmtr, melindedir.

Cinlerin de insanlar gibi, bir takm ibadetlerle m

kellef olduklar:
v s_>

ayeti kerimesiyle sabittir.

Vaktiyle cinlerden bir taife, Resuli ekrem efendimi

zin n ezd i,saadetine gitmi, tilvet olunan K u ran- azi-
man dinlemi, erefi slama nil olmutur. Nitekim:

ayeti elilesi bunu natktr. Meii lisi yledir: Re

sulm, yadet o zaman ki cin taifesinden baz fertleri
Kuran- kerimi dinlemek iin sana evirmitik.
Hlsei kelm, bizler meleklerin varlna mutekit
olduumuz gibi, cinlerin varln da bilip tasdik ederiz.
Kudreti lhiye byle daha nice muazzam varlklar v-
cude getirmee maazziyadetin kfidir. Amenna...

*sf:

55
 NC F A S IL

(Semavi Kitaplar hakkndadr.)

Mndericat: Semav kitaplarn mahiyeti, Kuran-1

Kerimin nzul Kuran- Mbinin bir mucizeyi kela-
miye olduu.

(1) : Semav kitaplarn mahiyeti.

Hak taal hazretleri ilahiyata, ibadetlere, ahlkiya-
ta ve sair bir ksm idr, itimai hususlara dair bir ah
lk ve hekayiki ve bunlar ifade eden elfaz ve ibarat
baz peygamberlerine vahi tarikiyle telkil ve tebli bu
yurmutur ki bunlara Ktbi Semviye, Ktbi, l
hiye ve Ktb Mnzele nam verilmitir. Bu m
barek kitaplardan Tevrat Hz. Musaya, Zebur Hz. Da
vuda, ncal Hz. saya, Kuran- Kerim de bizim peygam
berimiz li zianmza ihsan buyurulmutur.
Dier semv kitaplar da bir ksm mbarek sahife-
lerden ibarettik ki, adetleri yzondur. Bunlardan on sa-
hife Hz. Ademe, elli sahife Hz. ta, otuz sahife Hz. d-
rise, on sahife Hz. brahime, on sahife de Hz. Musaya
verilmitir.
Biz mslmanlar, bu kuts kitaplarn hepsine iman
ederiz. u kadar var ki, bu kitaplardan yalnz Kuran-
Kerim, nazil olduu gnden beri bir kelimesi bile tebdil
ve tayire uramadan mevcudiyeti kutsiyesini muhafa
za etmekedir. Zaten:
( ^ ]>\ )

56
 phe yok ki, K uran- biz indirdik ve phesiz ki
onu koruyan da yine biziz, ayeti kerimesi de bunu bir
mucize olarah haber vermi bulunmaktadr. Baz millet
lerin ellerinde bulunan ve Kitab Mukaddes, Ahdi
Akid, Ahdi Cedid diye yad edilen kitaplar ise, asl-
larmm ayn deildir. Bunlar ktb semaviyeye has ul
v mahiyete haiz bulunmamaktadrlar. Tevrat, ncil gi
bi semv kitaplarn yalnz adlar kalm, asl nshala
r tebdil ve tayire urayarak tarihe karp gitmitir.

*
*

(2) : Kuran Kerimin nzuli:

Kurani mbin, peygamberi zan efendimize 23 se
ne iinde ayet ayet, sure sure nazil olmutur. Bununla
semav kitaplar nihayete ermi, btn beeriyyete hak
telnn son kitab hakayik beyan ihsan bulunmutur.
Kuran i,muciz beyan bir harikai belagattr, bir tim
sali hikmettir. Bunun tenziri asla kabil deildir. Bu ki
tab mbin, ebed bir mucizedir, K urani mbin btn
beeriyyete hitap eder, doruluu gsterir. Bu kitab i-
Ihi akaide, ibadetlere, ahlkyata, itimaiyata, tarihi a-
leme, kinatn tekevvnne, vad ve vaide ve bir nice
hikmet karin nasihatlere dair, mbarek ayetleri muhte
vi bulunmaktadr.
Kran mbinin btn ayetleri zaman nebeviden
beri fevkalade bir tevatir ile zamanmza kadar naklo-
luna gelmitir. Bu mbarek kitap her asrda yzbinlerce
zevatn hafzalarn tenvir etmektedir. Kyamete kadar
da tenvir edip duracaktr.' Btn beeriyyetin hakiki se
lmet ve saadeti itils bu ilh kitabn kutsi hkmleri
ne bihakkn riayet sayesinde tecelli eder.
Kurani azim, bni Abbas hazretlerinden rivayet o-
lunduu zere (66'60) ayeti celleden ibaret olup 114 su

57
reyi celleye mnkasim (taksim) bulunmaktadr. Btn
bu kutsal ayetleri Cibrili emin Cenab haldim emriyle
levhi mahfuzdan alarak vakit vakit gelmi, peygamberi
zianmza tebli etmitir.

A yeti kerimesi K u ran kerimin muhteviyatna ia

ret buyurmaktadr. Maali lisi yledir: phe yok ki
biz sizlere Dini meseleleri ak ak bildiren ayet
ler ve sizden evvel gelip gemi olanlardan meseleler,
tekva sahipleri iin de tler indirmiizdir.

(3) : Kuran mbinin M r mucizei kelmiye olduu :

K u rani kerim tenziri kabil olmayan bir mucizei be
lagattr; yle ki:
1 Kuran mbin Arap lisan zere nzul etmi,
btn ayetleri lefiz bakmndan son derece fasih, ahen-
gidar bulunmutur. En mehur edipler, muharrirler bu
nun ksa bir suresine bile bu nezire yazmaktan aciz kal
mlar ve bu aczlerini itiraf etmilerdir.
2 Kurani kerim binlerce ayetlerden mteekkil
olduu halde, btn bu ayetler fesahat ve belagata haiz
dir. Halbuki hangi muktedir bir muharririn yazlarna
baklrsa aralarnda bir ok farklar grlr. Bunlarn bir
ksm fasih beli saylacak mertebede bulunmaz.
3 Muamelata, ibadet ve taate, cezaya dair mevzu
lar hayalat airaneye mahal olmadndan bunlara dair
yazlarda en kuvvetli muharrirler bile fazla bir belaat
numunesi vcuda getiremezler. Halbuki Kuran azimin

58
bir ok ayetleri bu mevzulara ait olduu halde son de
rece beli bulunmutur.
4 Muhtelif mevzulara dair insanlarn yazacaklar
-eyler arasnda bir insicam ve irtibat bulunamaz. Kur-
ani kerimin mnderecat ise bir ok muhtelif mevzula
ra ait olduu halde yine btn ayetleri arasnda bir m
nasebet, bir ahenk vardr ki gzelce mlhaza edildike
bu hakikat tecelli eder.
5 nsanlar iin ksa bir ibare ile birok hakikatle
re iarette bulunmak kabil deildir. Kurani mbinin en
ksa ayetleri ise bilkis bir nice hakikatleri iareti m-
tezemmimdir.
6 Btn ayeti kuraniyyeye rekketen, gayri fa
sih lefizlerden beri en fasih, en menus elfaz haiz, en a-
hengidar bir intizam cam, birer hakikati natktr.
Beeriyyetin asarnda ise bu kadar muhasin (gzel
likler) itima etmi olamaz.
7 Kuran azimanda istikbale ait verilmi olan
bir ksm haberler bilhare olduu gibi meydana k
mtr. Byle mehul eyleri vaktinden evvel haber ver
mek ise bir mucize eseridir.
8 Kuran hakikat beyan en ksa bir suresine bir
nezira vcude getirmelerini islmiyete kar cephe alm
olan btn muhaliflere teklif etmi, buna dair olmaya
caklarn da haber vermi, bilvaki bu hakikatte tecelli
etmi, hi bir muhalif byle bir nezire vcude getirme
e kadir olamamtr.
te bu da bir mucizei kuraniyyedir. Velhasl k u r
an muciz beyan bir kutsi kitab lh olduuna da asla
phe edilemez.

59
 Dnyada btiin suhen verann,
Yazdklar en bcdi eserler,

Kuran meali iktirann

Bir suresine nazire olmaz.

Her ayeti bi neziri Kran,

Bir mucizei ebet karindir.

Her levhei dil peziri kuran,

Yarap ne gzel, ne dilniindir,

60
 DRDNC F A S IL

(Nbvvet ve Risalet Hakkndadr)

Mndericat: Nbvvet ve Risaletin mahiyeti Ne

bilerin ve Resullerin sfatlar Kablel slm eriatler
slm eriati Peygamberlerin says Vahyin mahi
yeti ve imkn Vahyin ksm ve mertebeleri Vahy
ile ilham arasndaki farklar Vahyin vukui Haber ve
akam Vezaifi tebli Nbvvet ve risaleti Muham^
metliye Mucizat bakireyi ahtnediyye Mucizat his-
siyye ve aklyenin nevileri.

*
**

(1) : Nbvvet ve risalet:

Bir ksm yksek zatlar: nsanlar haktan ve din ve
dnyevi ahkmdan haberdar etmek zere taraf lhden
memur olmulardr. Bu zatlara enbiya, mrseln ve pey-
gamberan izam denir. Bunlarn bu mbarek vazifeleri
ne de nbvvet, risalet, peygamberlik denilmektedir.
Nebi ile resul arasnda fark vardr. yle ki: Nebi,
kendisine vahyi lh tecelli eden, kendisinden evvelki
bir resuln eriyeti ile amele ve bu eriyet hkmlerini
kendi mmetine teblie memur olan zattr. Cemi Enbi
yadr.
Resul da kendisine taraf lhden vahi ihsan buyu
rulan ve yeni bir eriyat ile bir kitap ile memur olan

61
zattr ki bu eriyat hkmlerini, mmetine teblia me
mur bulunmu olur. Resuln cemi de Rsldr. Resule
mrsel, ceminde de mrselin dahi denilir. Binaenaleyh,
her resul nebi olduu halde, her nebi, resul deildir. N i
tekim bizim peygamberi zianmz hem nebi, hem dere-
suldur: Ve btn enbiyann da, mrselinin de eftalidir,
ahiridir.
Nbvvet ve risalet aklan caiz, naklen sabittir. Ce
nab hak kullarn budiyyet ve insaniyet vazifelerinden
haberdar etmek hikmetine mebni bir ksm al zatlar
peygamber gndermitir. Bunlarn bu ulv vazifelerini
inkr, aklan asla caiz olamaz. Bu zatlarn bilfiil gnde
rilmi olduu ise teva tren sabittir. Ve onlarn bu husus
taki memuriyetleri, ibrazna muvaffak olduklar mucize
ler ile de bedahat derecesinde sabit bulunmutur.
Evet... Nbvvet ve risalet; bir hikmeti lhiye, bir
atifeti sbhaniyye mktezadr. nsanlar bu sayede ubu
diyet vazifelerini renmi, hakiki istikbalden haberdar
olmulardr. Artk hi bir kimse kendi cahaletini maze
ret makamnda irat etmee selhiyettar olamaz. Nitekim
K u ran kerimde :

iA OO

buyurulmutur ki, maali lisi yledir: B ir ksm, pey

gamberleri mjde verici ve korkutucu olarak gnderdik.
Ta ki nasm peygamberlerden sonra Cenab hakka kar
hccetleri, mazeret dermeyan etmee selahiyetleri kal
masn. Allah Tel ise azizdir, hakimdir.

(2) : Nebilerin ve resullerin sfatlar:

Peygamberan izam hazerat masumdurlar. Kendile-

62
rinden gnah, hakikate muhalif beyanat sadir olmaz. On
larn haklarnda: smet, emanet, sdk, fetanet, sfatlar
vaciptir. Onlarn haklarnda masiyet, hyanet, kizb, gaf
let sfatlar mmtenidir. Onlarda kaste mukarin olmak
szn sehven ve nisyana mstenit olup ehemmiyeti haiz
buluhmayan baz eyler zuhur edebilir ki buna Zelle
denir. Bu nihayet evla olan bir eyi terk etmektir. Haz-
reti Ademden zuhur eden zelle = memnu aaca teker-'
rb gibi.
Peygamberler hakknda mertebelerini tenkise med-
di olmayan yemek, imek, teehhl etmek, tevalt, hayat,
memat, rahat, nakmet gibi eyler ise caizdir. Bunlar be-
eriyyetin muktezasdr. Fakat bu hallerde de onlarn
mstesna bir vaziyeti vardr. Onlar nimetlere kr eder,
nakmetleri de sabr ile karlar, vazifelerini kemali me
tanetle ifaya alm bulunurlar.
*
**

(3) : Kablel slm eriatlar:

Hazreti Ademden itibaren beeriyyete peygambera-
n zian vastasyle eriatler = lh kanunlar tebli bu-
yurulmutur. Fakat son eriat lhye nebilerin, resul
lerin hatemi olan Hazreti Muhammet aleyhisselm vas-
tasiyle umum beeriyete tebli buyurulmutur. Artk k
yamete kadar beeriyetin kendisine imtisal ve inkyat e-
decei, i bu eriyeti islmiyyeden baka deildir.
Eski kavimlerden her birine bir eriat lhye tebli
edilerek kendilerine dnyev, uhrev vazifeleri gsteril
mi, tima, ahlk saadetlerini temin edecek lh h
kmler olduunu: ( Llr-- ) )
ayeti cellesi natktr. Bu mbarek ayet: Sizden hepiniz
iin bir eriat bir ak yol yaptk, sizlere vazifelerinizi
bildirdik, hidayet yolunu gsterdik maalindedir.

63
 (4) : slm eriyeti:
eriyeti islmiyye hatemerayidir. Her trl m
kemmeliyeti haizdir. Her zamann ihtiyalarna maziya-
detin kfidir. Gerek akaide ve gerek mamelta ve gerek
ahlka, itimaiyata dair, en mkemmel ahkm havidir.
Kendisine muhalif olan bir ksm sabk er hkmler
mensuhtur. Kendisinin ahkm ise kyamete kadar bak
dir.
eriyeti islmiye, insanlar rizayi lhiyi tahsile, dn
yevi ve uhrev hayatlarn gzelce tanzime ve binnetice
madd ve manev sahalarda selamet ve saadete kavutur
maa yegne vesiledir.
Filhakika beeriyyet, lh eriatlere teden beri
muhta bulunmutur. Beeriyyet, mesudane yaayabil
mek iin br ok ulvi ahkma riayet mecburiyetindedir
ler, yle ahkm ki: nsanlar arasnda en mutedil bir su
rette msavat ve adaleti temin eder, insanlarn ihtiras
larna mani olur, insanlarn ruhlarn aydnlatr, insan
lar yksek tasavvurlara, akidelere nil klar, btn mu
amelelerde ammeye ait menfaatleri cami bulunur, ihti
raslarn, taallplerin, tesirine meydan vermez, herkesin
haddi hareketini pek mfit, makul bir surette gsterir,
insanlar yaradllarndaki gayeden haberdar eder, b
tn beeriyyete en nezih dnceleri, inanlar, hareket
leri telkin buyurur.
te btn bu ykse, bu nafi hkmleri cami olan
ey, eraiyi ilhiyeden baka bir ey deildir. A rtk bu
hal, beeriyyet hakknda rahmeti ilhyyenin tecellisin
den baka neye hamlolunabilir?.. N e mutlu bu atifeti i-
lhyeyi takdir edenlere!..
*
*#
(5) : Peygamberlerin Says:
Hak Tel hazretleri Adem aleyhisselmdan hateml
enbiya efendibize kadar bir ok peygamberler gnder
mitir. Bunlarn adedini Cenab Hak bilir. Nitekim K u r
an kerimde :

^ . * _ J b J < - 4 * A c

buyurulmutur. Yni: And olsun ki senden evvel de

bir ok peygamberler gnderdik, onlardan bazlarnn
kssalarn sana bildirdik ve onlardan kssalarn sana
bildirmediimiz zatlar da vardr.
Maamafih yz yirmi drt veya yz on peygam
ber gnderilmi olduu mervidir. Biz bu hususu ilmi l
hiye havale ederiz. Btn peygamberlere icmalen iman
etmi bulunuruz.
Kuran mbinde yirm i be peygamberi ziann m
barek isimleri tasrih buyurulmutur ki u zatlardan iba
rettir: Hazreti Adem dris Nuh Hut Salih
brahim Lut smail shak Yakup Yusuf
Eyyub ayb Musa Harun Davut Sley
man lyas lyese Zlkifl Yunus Zekeriy-
ya Yahya sa Hazreti Muhammed Mustafa aley-
himsselt vesselm..

(6) : Vahyin mahiyeti ve im kn:

Vahy: Lgatde kelm, Kitap, irsal, ifam gibi mana
lara gelir. Lisan- eriyatta: Cenab Hakkn diledii ey
leri peygamberlerine birer tarik ile ilm, ifam ve talim
buyurmas demektir.
Vahy, haddizatnda mmkin ve b ilfiil vakidir. Ce
nab Hale diledii eyleri bir ksm mmtaz kullarndan

F: 5 65
dilediklerine bildirebilir. Nitekim kuran kerimde bir
vahyi lhden ibarettir. ( j 1 ) ayeti e
lilesi bunu natktr: Buyurulmu oluyor ki: O Kuran
kerim taraf lhden tebli ve ilka buyurulmu olan bir
vahiyden baka deildir.

(7) : Vahyin ksm ve mertebeleri:

Vahyi lhnin muhtelif ksmlar, mertebeleri var
dr. Ez cmle birincisi: Ryay saliha tarikidir. Vahyi i-
lh bisetin iptidasnda ekseri ryay saliha ile zuhur e-
der ki istinas hasl olsun. kincisi ilham tarikidir. Ce
nab Hak diledii eyleri enbiyay kiramn kalplerine u-
yank bir halde iken bila vasta ilka ve ilham buyurur..
ncs kitap tarikidir ki, hak tel hazretleri diledii,
peygamberine diledii ahkm melek vastasyle olmak
szn ilham ve ifham buyurur. Hazreti Musaya tevrafi
levhalar bu vehile nazil olmutur. Drdncs de me
lek gndermek tarikidir k i 1 Allahu aziman diledii
peygamberine diledii eyleri melek vastasiyle tebli v e
ilm buyurur. Resuli Ekrem efendimize Cibrili eminin
vakit vakit gelip .ahkm islmiyeyi teblide bulunmu
olmas gibi.'
*

(8) : Vahy ile ilham arasndaki fark lar:

Vahy ilhamdan eamdr.- nki vahy ilham tariki ile-
olduu gibi sair tariklerle olabilir, Maamafih dier bir
nazardan da ilham vahiyden eamdr. Zira evliyaullahn.'
kalplerine tlu eden baz esrar ilhyye, maarifi rabba-
niyyede bir nevi ilham eseridir. Fakat bu, vahy sayl
maz. Her vahy ise bir ilham rabbani, bir teblii supha-

66
ni demektir. Bir de ilham, baz zatlarn kendi ahslarna
ait bir tecelli eseri olabilir. Vahy ise umume tevecch
eden hkmleri muhtevi bulunur. Ve peygamberi iza
ma mahsus bir imtiyaz saylr.

(9) : Vahyin vukuu:

Vahyi lhnin vukuu; aklan caiz, naklen sabittir. U-
luhiyet ve nbvvet sabit olduktan sonra vahyin vuku
unda tereddt olunamaz. Cenab Hak diledii eyleri di
ledii muhterem kullarna her hangi bir vastayle bildir
mee kadirdir.' Amenna...
Vahy ve ilham gibi ali sfatlar inkr etmek insann
pek mzlim bir ruha, pek fasit bir itikade sahip olma
sn icap eder.

*U l ^ t u i) j S j }

4 , ^ jy _ *

Nazmi K uranisinde bir tevcihe gre vahye ruh ve nur

tesmiye buyurulmutur. Bu ayeti kerime u maaldedir:
ylece dier peygamberlere vahyettiimiz gibi
sana da emrimizden bir ruh = bir kitap vahyettik. Hal
buki sen evvelce kitap nedir, iman nedir bilmez
din. Fakat biz o ruhu o kitab bir nur kldk, o-
nunla kullarmzdan dilediklerimize hidayet ederiz. p

67
he yok ki sen de doru bir yola rehberlikte bulunur
sun.
Filhakika, vahyi ilh ebed hayat temine vesile ol
duu iin kuts, manev bir ruhtur, beeriyete hidayet
ve saadet yollarn gsterip aydnlatt cihetle bir ebed
nurdur. Bu nurdan hakkyla mstefit olmamz Cenab
Haktan niyaz eyleriz. Bundan mahrumiyet phe yok ki
insan ebed hayattan, ebed feyz ve saadetten mahrum
brakr.
*

(10) : Haber ve akam:

Haber, haddizatnda sdka da kizb e de ihtimali olan
sz demektir. Haberler: Haberi vahit, haberi mehur, ha
beri mtevatir namyla ksmdr;
Haberi vahit, bir iki kimsenin bir ey hakknda ver
mi olduu haberdir. Haberi mehur da tavatr derece
sine varmayan bir cemaatn vermi olduklar haberdir.
Haberi' mtevatir ise kizb zere ittifaklar adeten tecviz
edilemiyecek bir byk cemaatn vermi olduklar ha
berdir.
Haberlerin hkmne gelince: Peygamber efendimiz
den nakledilen bir haber* eer haberi ahat kabilinden i-
se bununla amel olunur. Fakat bu ilim ifade etmez, bu
tikadi meselelerde bir hccet, bir delil olamaz. Bu ha
ber eer bir haberi mehur ise, burada ilim, yakn ifade
etmezse de ilminan kalbi mucip olur, bunu inkr eden
ahs tedlil edilir. Fakat sahih olan kavle nazaran tekfir
edilmez.
Fakat bu haber kizb zere ittifaklar mtesavver ol
mayan bir cemaatn mttesif birer byle cemaatten ri
vayet edegeldikleri bir haberi mtevatir ise hem ilmi
hem de muktezasyla ameli icap eder. Mmkini tekfir o-
lunur.

68
 (11) : Vezaifi T e b li :
Peyamberan zian; din hkmleri mmetlerine
tebli vazifesiyle mvezzef bulunmulardr. Onlarn hak
larnda ismet, emanet, sdk, fatanet sfatlar vacip oldu
u gibi, teblii eriat sfat da vaciptir. Onlarn hakla
rnda masiyet, hyanet, kizip, gaflet sfatlar mmteni ol
duu gibi kitmam eriyan sfat da mmtenidir.

^ ^ -K a 3 'o S >

. ^ \

ayeti kerimesi de gsterdii vehile her peygamberi zi

an uhdesine den din hkmleri mmetine tebli et
mi, mmetini irade alm hi bir kimseden bir faide
beklemedii halde mehsa emri lhye riayet, beeriyeti
uyandrmaa, ykseltmee hizmet iin fevkalde bir na-
zaat ve ulviyetle almtr. Bu muazzam nimetin kad
rini bilenler ebed saadete ermilerdir. Bunun kadrini
bilmeyip inkrda, muhalefette bulunanlar da ebed fel
kete maruz kalmlardr.
Yukarda kaydettiimiz ayeti kerme u maaldedir:
V e eer siz beni tekzip ederseniz phe yok ki sizden
evvelki kavimler de peygamberlerini tekzip etmi, onla
rn yalan sylediklerine kail olmulardr. Peygamberle
rin zerine den ise dini ahkm ak bir surette
tebliden baka deildir.
A rtk o ali zevate byle muhalefet edenler, maruz
kalacaklar felketleri dnsnler!..
Resuli kibriyann emrini bir kerre krmaktan
Semalardan dp bin para olmak bence asandr.
Btn aba ve ecdadn, btn evld ve ahvadn
Benim de ruhi naadm Resulullaha kurbandr.
*
69
 (12) : Nbvvet ve risaleti Muhammediyye:
Peygamberi alian efendimiz mildn 571 inci senesi
Nisan ayna msadif rebilevvelin on ikinci gn pazar
tesi gecesi sabaha kar beeriyyet ufuklarn tenvir bu
yurmutur: mr azizinin krknc senesinde nbvvet
manspma nail olmu sene sonra da risalet merte
besine itil ederek ahkm slmiyyeyi btn halka teb
lie memur olmutur. Tam yirm i sene slmiyet ah
kmn kavmine vesair milletlere tebli etmi, bir ok
muvaffakiyyetlere nail olmu, slmiyet gnei ark ve
garp ufuklarn tenvire balamtr.

/> 9 ^ L -L l jlp j I

A yeti kerimesiyle nazm kuranisi resuli ekrem efen

dimizin btn beeriyyetin en byk, en son peygamberi
olduunu natktr.
Bu iki ayeti kerme, u maaldedir: Habibim ya Mu
hammedi.. Ben seni gndermedim, ancak btn nasa
mjdeci ve azaptan tahsir edici olmak zere gnderdim.
Fakat insanlarn ou bu hakikati bilmezler Mu
hammet aleyhisselm sizin erkeklerinizden hi biri
nin babas deildir. Fakat o, hak talnn resuldr ve

70
peygamberlerin sonuncusudur. Allah tel ise her eyi
bihakkn bilicidir.
te resuli ekrem efendimizin byle hateml enbiya,
eftelil mrselin olmasnda Cenab hakkn bi payan ilmi
nin, hikmetinin muktezasdr.
*

(13) : Mucizat bahireyi Ahm ediyye:

Peygamber efendimizin nbvvet ve risalet iddia
snda bulunduu tevatren sabit olduu gibi, bir nice
parlak, fevkalde mucizeler ibraz buyurmu olduu da
kati surette sabittir.
Mucize, harikulade bir eydir ki bununla nbvvet
iddiasnda bulunan zatn stkm ishar, kadrini il mak
sut bulunmu olur.
Mucizelerin zuhuru, bir hikmeti ilhiyye ve bir ati-
feti sphaniyye icabdr ki bunlar gren veya tevatren
iiten bir kimsenin artk phe ve tereddtte bulunma
sna mahal kalmam olur.
Mucizeler ise, haddizatnda mstakil deildir. p
he yok ki, Cenab Hak nice harikalar yaratmaa kadir
dir. Buna kail bulunmamak kudreti ilhiyyeyi inkra
muaddi olur.
Bir de keramet vardr ki bu da veliyyullah olan bir
zatn elinde nbvvet iddiasna mukarin olmakszn
zuhur eden harikulde bir eyden ibarettir. Bu harika o
zatn hakknda bir ikram lh demektir, onun indi l
hideki makbuliyetine bir nianedir.
Bir de sihir vardr ki bu badii nazarda harikulde
bir ey gibi grnr ise de haddizatnda harikulde de
ildir. Belki bu bir takm sebeplere mstenittir ki her
kim o sebepleri bilirse bunlar izhara kadir olur.
Sihir, gayri meru sebeplere mstenit, eran mem
nu olduu iin mrtekipleri indallah mesul bulunurlar.
i];**
71
 (14) : Mucizat hissiyye v akliy yenin mahiyeti ve
nevileri:
Peygamber efendimizin mbarek mucizeleri bir iti
bar ile mucizat hissiye mucizat akliyye namyla i-
ki ksmdr. Mucizat hissiyye, hazreti peygamberin n
bvvet ve risaletine hissen ahadet eden bir nice yk
sek, harikulade eylerdir. nikak kamer (Ayn para
lanmas gibi).
Mucizat akliye Resuli Ekrem efendimizin peygam
berliine aklen ahadet eden bir nice ali fevkalde hal
ler ve eserlerdir. K u ram kermin ayetleri gibi.
Mucizat hissiye balca yle nevidir:
1 Peygamber efendimizin vcudu saadetine baz
almetler vardr. Mbarek ecdadndan kendisine intikal
eden bir nuru nbvvet nasiyeyi pkinde parlamas,
iki mbarek krei arasnda, mbarek kalbinin hizasn
da hatem nbvvet denilen bir nianenin bulunmas,
zat erifinde fevkalde bir hsn ve bahann tecelli edip
durmas gibi.
2 Resuli Ekrem efendimizin sfat nebevilerine ait
bir ok ali umurdur. Btn mekrimi ahlk ile mutta-
sf bulunmas gibi. Fesahat ve tlagatla, evkat ve mer
hametle, ecaat ve metanetle, sdk ve istikametle, ittisaf
bu cmledendir.
3 Nebiyi alianmzm zat ve sfatndan hari bu
lunan bir ksm harikalardr. Mbarek parmann bir
iareti ile kamerin ayrlp sonra birlemesi, mbarek
parmaklarndan leziz sularn nebean, att talarn gi
dip dmanlarn. gzlerine isabeti bu cmledendir.
Resuli Ekrem efendimizin mucizat akliyeleri dey-
lece alt nevidir.
1 Hi bir kimseden bir ey okuyup yazmad hal

72
de btn kemalt ve maarifi haiz, en mkemmel bir e
riat tesisine muaffak olmas.
2 Beleti zamanna kadar okumam, yazmam, i-,
lhiyat vesaire ile megul olmam olduu halde bilha
re bu hususta btn beeriyyete bir saadet rehberi olan
Kuran Kerm gibi bir ruciz beyan kitab ityan buyur
mas.
3 Risalet vazifesi urunda her trl fedakrla
katlanp dnya devletine, varlna asla temayl buyur
mamas.
4 Dualarnn indi lhde mstecap olmas. Nite
kim kisray acem hakknda: Yarabbi onun mlkn
parala diye dua buyurmutu. Filhakika aradan ok za
man gemeden Kisrann saltanat nihayet bulmu, onun
memleketi slm mcahitleri tarafndan feth olunmutur.
5 Gemi ve gelecek zamanlara ait bir takm mu-
gayyebattan haber vermi olmas. stanbulun feth edi
lecei hakkmdaki tebiri nebevi gibi.
6 Yksek evsafnn btn ktp salihada mez
kr olup, bu hakikati btn ehli kitaba kar iddia et
mi bulunmas: Sallllahu aleyhi vesellem.

*
#*

73
 BENC F A S IL
(Yevm il Ahiret Hakkndadr)

Mndericat: Bes bedel mevt hakkndaki akl ve nak

li deliller Kyamet elmetlerine ait balca eyler
Ahiret hayatna mteallik balca eyler.

(1) : Bes bedelmevt hakkndaki akl ve nakl deliller:?

Malum olduu zere hayat sahibi olan mahlukat -
lme mahkumdur. Bir insan ne kadar ok yaayacak o-
lursa olsun, gene bir gn lecektir. Bu lm haline
M evt denir.
nsan lnce ruhu da lyk olduu bir makama er
dirilir. Bu bir Kyam eti Sura dr. Fakat bu mahluka-
tn lm muvakkattir. Bir gn gelecek btn bu lm
mahlukat ruhlarnn kendilerine iadesiyle yeniden diri
lip kalkacaklardr ki bu da bir bes halidir. Bunu m
teakip maher denilen bir leme sevk edileceklerdir.
Dnyadaki amellerine gre ya mkfat veya mcazat g
receklerdir. Bu da bir Kyam eti Kbr dr, bir ahiret
hayatdr.- Bizler lehlhamd bu ahiret gnne bu ebed
hayat alemine de mutekidiz. phe yok ki bu kainat
yoktan varetmi olan habibi aziman bu kinat yok
ettikten sonra tekrar yaratmaa kadirdir. Madunu ilhe
elbetteki onu ibdaden, hi yoktan varetmekten kolaydr.

74
A rtk madumu iade, kudreti ilhiyeye nazaran neden
caiz, vaki olmasn.
Maamafih insanlar lp vcutlar zerrate mnkalip
ve bsbtn nabut olsalar da onlarn eczay asliyeleri
mahv olmayacaktr. te insanlar bu eczay asliyeleri i-
le yeniden terekkp ederek hayat bulacaklardr. N ite
kim bir hadisi erifte:

( *

buyurulmutur. Yni: Btn Adem oularm toprak y i

yecektir. Acbzzenep denilen uzuv mstesna.
nsanlar bundan yaratlmlar ve bundan terekkp
ederek yeniden vcude geleceklerdir. Kudreti ilhiyyeyi
dnen bir insan, bu gibi yaratllarn imknnda ve
eren beyan buyurulan vukuunda asla phe edemez. Bi-
dayeten bir katre sudan = meniden vcude geldiimizi
dnmeli deilmiyiz.

(. s )

ayeti kermesi bu hususta phe edenleri ikaze kfidir.

Bu mbarek ayet u maaldedir: Biz ilk yaratta aciz
mi gsterdik ki tekrar yaradta aciz bulunalm?... Hayr
onlar yfeni yaradltan bir phe iindedirler.
Evet... phe yok ki insanlar ve sair btn mahlu-
kat yoktan var eden bir haliki aziman bunlar lp
zerrata mnkarip, bsbtn nabut olduktan sonra da
kudreti azimesiyle tekrar yaratmaa kadirdir. te:

0 j" u L .U a ?

75
ayeti elilesi de bu hakikati natlctr. Yni: Resulum o
mnkirlere deki bu rm kemikleri ilk evvel kim ya
ratt ise yine o yaratr, yeniden diriltir. O haliki zi kud
ret bu yaratm olduu eylerin btn tafsiltn, keyfi-
yatn bilir. Onlar yeniden yaratmaa kudreti azimesi
maazziyadeten kfidir.

(2) : Kyamet Almetlerine ait balca eyler:

Ahiret hayatna takaddm eden baz hadiseler var
dr ki onlara elamat kyamet, erat saat denilir.
Bunlarn balcalar unlardr:
1 Bir duhann zuhurudur ki krk gn devam e-
decektir. Bunun isabet ettii mminler nezleye tutulmu
gibi olacak, kfirler de serho gibi bir hale gelecektirler.
2 Deccal adnda bir ahs zuhur ederek rbubiyet
iddiasnda bulunacak ve istidra suretiyle bir takm ha
rikalar ...gsterecektir.
stidra: Fk veya kfr zahir olan bir ahsn e-
linde matlubuna uygun olarak zuhur eden harikadr. Ba
z dualarnn kabul edilmesi gibi. Bu hal o ahsn daha
ziyade azab ilhiyeye uramasna sebep olacaktr.
3 Bir dbbenin = bir nevi hayvann yerden
karak nas ile konumasdr. Bunun Mekkei mkerreme-
de cebeli sefadan veya Taiften kaca mervidir.
4 Gne muvakkat bir zaman iin marip tara
fndan doacaktr.
5 sa aleyhisselm semadan yer yzne inip bir
mddet eriat Muhammediye ile amel edecektir.
6 Yecc, mecc adnda iki kabile yer yzne ya
ylp fesada alacaklardr.
7 hasef = yer batmas vuku bulacaktr ki bu
nun biri arkta, biri maripte, ncs de ceziretl a-
rapta zuhur edecektir.

76
 8 Yemen tarafndan dehetli bir ate zuhur ede
cektir.
Bu almetlerin hepsi de haddizatnda caiz, mmki-
nl vuku olup edillei seniye ile sabittir. Bu gibi hadi
seler kudreti lhiye ile lihikmetin vukua gelebilir. A r
tk bunlar istibade, tevile mahal yoktur. (
( -r-15 )
*
*#

(3) : Ahiret hayatna ait balca eyler:

Ahiret haytna vuku bulacak eylerin balcalar
unlardr:
1 Suali kabir. yle ki: Her len kimse kabrine
den edilince veya denizde gark olup lnce veya bir
hayvan tarafndan yenilip onun karnna girince kendine
tevecch edecek kitab anlayacak bir derecede ruhu ken
disine iade edilir. Sonra kendisine mnker ve nekir a-
dmda iki melek gelip ona: Rabbin kimdir, peygambe
rin kimdir, dinin nedir, kblen neresidir? diye sualde
bulunurlar. Eer o kimse mmin olarak lm ise bun
lara gzelce cevap verir, gzlerinin nnde cennet kap
lar alr, byk bir nee iinde kalr. Fakat kfir ve
ya mnafk ise ne diyeceini bilemez. Gzleri nnde
cehennem kaplar alr. eit eit ikaplara maruz ka
lr. Nitekim bir hadisi erifte:

j ^ * v y j * * )

buyurulmutur. Yni: Kabir ya cennet bahelerinden

bir bahedir veya ate ukurlarndan bir ukurdur.
2 Hari Ecsad: yle ki: lm olan btn insan
lar vakti gelince bir hayat bularak kabirlerinden, bulun
duklar yerlerden kalkacaklardr.: M evkf denilen bir

77
mahale sevk olunacaklardr. Orada muhasebeye tabi ola
caklardr. Dnyadaki amellerinden sual olunacaklardr.
Defteri amelleri alacak, kendi amellerine, kendi eczay,
bedeniyeleri de ahadette bulunacaklardr. Nitekim bir
yeti kermede:

^ 1 5 ^ L J f 'J j ,

C-

buyurulmutur. Yni: Kyam et gn muhakkak gele

cektir. Orda phe yoktur, ve muhakkak ki allah tel
kabirlerde bulunanlar da diriltip kaldracaktr. Dier
bir yeti kermede de:

V ^ L -U c \ ~>

buyurulmutur.
Maali lisi yledir: te rabbine yemin olsun ki
btn onlara yapm olduklar eylerden elbet ki sual e-
decektir.
3 Mizan: yle ki: Yeniden hayat bulup kalkacak
insanlarn dnyada iken yapm olduklar amelleri mi
zana vurulacaktr. Hayrl amelleri galip olanlara kitap
lar Defteri amelleri sa tarafndan verilecek, bun
lar byk bir kurtulua nail olacaklardr. Kt amelleri
galip olanlara da kitaplar sol tarafndan verilecek b
yk bir hsrana urayacaklardr.
Enbiyay izam ile ehitler, sddklar bu muhasebeden
mstesnadrlar. Velhasl herkes ahirette amellerinin kar
lna kavuacaktr. Nitekim kuram mbinde:

78
 ( oJ> y^Cr^j) v ^ ^
( - . * s {& * )
m
buyurulmutur.
Yni: Artk her kim zerre miktar hayr yaparsa o-
nu grr ve her kim zerre miktar er ilerse onu da g
recektir.
4 Havzi kevser: yle ki: Maher gnnde pey
gamber efendimize ihsan buyrulan pek ltif, pek leziz bir
havuz vardr ki, bunun suyundan imek nimetine nail o-
lan mminler kendilerine ariz olan iddetli hararetten
kurtulup byk bir zevke nail olacaklardr. (
jr>J I ) ayeti kermesi bir ok mfessirlere gre bu
havz kevseri natktr.
5 efaat: yle ki: Ahir et gnnde bir ksm g
nahkr mminlerin afivleri ve bir ksm zevatn da fazla
ltf ilhiyeye nailiyetleri iin enbiyayi izam ile ekbi-
ri mmet, cenab haktan istirhamda bulunacaklardr. En
byk efaatkrmz, peygamberi zianmzdr. efaati
uzma, makam mahmut ona mahsuzdur. Bir ayeti ker
mede:

buyurulmutur ki maali lisi yledir: O kyamet g

nnde efaati fayda vermez ancak cenab hakkn kendi
sine izin verdii ve sylemesine raz olduu zatn efaa
ti fayda verir.
Resuli Ekrem efendimiz de ( jL IJ / y ^ l )
buyrulmutur ki: Benim efaatim mmetimden byk

79
gnahlar ilemi olanlar hakknda vaki olacaktr. de
mektir.
6 Srat: yle ki: Bu cehennem zerine uzatlm
bir muazzam kprdr. Btn nas bunun zerinden mer
tebelerine gre geecektir. Muti olan mminler bunun -
zerinden sratle geip cennete gireceklerdir. Kfirler ile
bir ksm asiler bundan geemeyip cehenneme decek
lerdir. Nitekim bir ayeti cellede:

buyurulmutur. Yni: Sizden bir kimse yoktur ki ill

cehenneme urayacaktr. Bu rabbin zerine kati surette
hkm ve kaza klnm bir hakikattir.
7 Cennet: yle ki; bu, elyem mevcut bir dari se
vaptr. Bir ebed saadet lemidir: Mminler burada ilel-
edeb kalp bir nice niem ilhiyeye ve ryeti sphaniye-
ye nail olacaklardr. Bu nimetlerin envaini, muhasinini
idrakten akllar cizdir. Bir ayeti kerimede :

C*Jj \>i LstV-vy ^ )

buyurulmutur. Yani: O yle bir Cennettir ki ona kul
larmzdan mttaki olanlar vris klacaz.
8 Ryetullah: yle ki, Cennete dahil olan m-
minler Cenab Hakk an uluhiyetine lik bir vehile
grmek nimetine nail olacaklardr. Ryeti lhiye, ak
len caiz, naklen sabittir. Madem ki Hak Taal hazret
leri bir mevcudu hakikidir, artk grlmesi de mmkn
dr. Bunun vuku bulaca ise,

( [r J )

ayeti kerimesiyle sabittir. Yani: O gnde bir takm yz

80
ler parldamakta bulunacak, rablerine nazar edecektir.
Bir hadisi erifte de:

(* ^ **a A - O

buyurulmutur. Yani: Atiyen, rabbinizi greceksiniz.

Bedir gecesinde kameri grdnz gibi. Biribirinize
mzir, hail de olmayacaksnz.
( ) gibi baz nususi di
niye ise, Cenab hakkn bitarikP ihata ryet olunama
yacan mirdir. Yoksa, alelitlak ademi ryete bir de
lil deildir. V e btn mminler iin en byk gayei a-
mal ryetullah erefine nailiyettir.
9 Cehennem: yle ki, elyevm mevcut bir da-
ri azaptr.- Bir atein mahaldir. Burada kfirler ilelebed
kalacaklardr. Asi olan bir ksm mminler de muvak
kat bir zaman kalacak; sonra aff lhiye mazhar olup
kurtulacaklar ve cennete gireceklerdir: Nitekim bir a-
yeti kerimede:

(- *^y Vjb p rtj

buyurulmutur. Yani: phe yok ki ibadet ve taat sahip
leri Cennette bulunacaklardr. Facir ( = gnahkr) olan
lar da Cehenneme gireceklerdir. Ceza gn onlar ku-
atacaktr.
Dier bir ayeti kerimede de:

diye beyan buyurulmutur. Meli lisi yledir: p

F: 6 81
he yok ki Allah taal kendisine erik ittihaz, edilmesini
af ve mafiret,, etmeyecektir. Bunun dunundaki gnah
lar ise, diledii kimse hakknda af ve'Vsatr buyuracak
tn Her kim lak taalya ortak koarsa, byk bir gnah-
ile iftirade bulukmu olur.
Hlsai kelm:. Btn bu uhrev ahval kudreti lhi
ye ile sabittir. Bunlara dair .btn semavi kitaplar ma
lumat vermitir. Adaleti ilahiye de bunlarn vcudunu
mstelzimdir. Bizlerin gaye hilkatimiz ise, Allah Taa-
j*
l hazretlerini tasdik etmek, ona/ubudiyette bulunmak,
onun btn emirlerine, nehilerinfe itaat ve riayet ederek
eltaf sbhaniyesine mazhar olmaktr. Nitekim Kuran-
Kerim de: ( ) buyu-
rulmutur. Yani: Ben cinleri, insanlar yaratmadm, il
l bana ibadet etsinler iin yarattm. A rtk halik ke
rim hazretlerinden muvaffakiyetler niyaz ederiz.

82
 A L T IN C I' F A S IL
(Kaza ve kader ile hsn ve kbh hakkndadr)

Mndericat: Kaza ve kaderin mahiyeti Kazann

akam Kaza ve kadere imann lzumu Hsn ve
kubhn mahiyeti Hsn ve kubhn akam Hasen
ile kabihin akam eraiti imann altnda keli
meyi ahadetin izah.
*
$

( 1 ) : Kaza ve kaderin m ahiyeti:

Kaza ,ve kader meselesi pek mhimdir. Pek ziyade
tamika mtevakkftr. Bu bapta din alimlerinin ve fey
lesoflarn bir ok mtalaalar vardr. Ezcmle: Matri-
diyeye gre: Kader, ileride olacak eylerin zamann, me
knn, evsaf ve havassn vesair tefsiltm Allah teal-
nn ezelde bilip takdir ve tahdit etmesinden ibarettir. Bu
halde kader; ilim ve irade sfatna racidir. Kadere, tak
diri ezel de denir. Kazade Allah azimanm ezelde i-
rade ve takdir buyurmu olduu eyleri zaman hull
edince ilim ve iradesine muvafk olarak vcut sahasna
getirmesidir ki bu da tekvin sfatna racidir.
Eariyeye gre ise, kader bir eyi maaziyadetil ih-
km halk ve icat etmektir. Kazade her mahlukun v
cude gelecei hsn kubh, nefu zarar gibi evsaf ile ve
havi olduu zaman ve mekn ile ve zerine tereddp ede-

83
:cek sevap ve ikap ile irade ve tehdit etmek demektir.
Mutezile taifesi ise kullardan sadir olan ihtiyar fiil
lerde kaza-, ve-- kaderin vcudunu mnkirdirler.
Onlar,' 1)11 fiillere ilmi lhinin taallukunu isbat e-
derler. Fakat-bu fiillerin vcudunu bu ilmi lhiye isnat
etmezler. Belki kullarn ihtiyar ve kudretlerine isnat
ederler. Cebirden kanmak mlahazas ile byle bir ka-
naatde bulunurlar. Halbuki bu iddealar mecruhtur.
( jJU. j * Ja ) nazmi kuranisine muhaliftir.
Feylesoflara gelince bunlar kaza ve kader bahsinde
derler ki: Mevcut olan eyler ya hayri mehizdir, ken
dilerinde asla er yoktur. Ukulu aere ve eflk gibi, ve
ya kendilerinde hayr galiptir, kreyi kamerin altnda
bulunan bu alem gibi. nki bu alemde mesel bir ok
maraz var ise de shhat ve afiyet bundan daha ziyade
dir. Kezalik: elem var ise de lezzet daha okadr. Son
ra bu alemi btn erlerden bilklliye tenzih etmek mm
kn olamaz. nki erlerden tamamen beri olan birinci
ksmdr. O halde hayr kasti evvel ile vaki kazaye du-
huli asli ve zati ile dahil bulunmutur. er ise bizzaru-:
re vakidir, kazaya bitteba vel araz dahil bulunmak
tadr. Byle hayr galip olan bir lemin iltizam olun
mas ise lzmdr. nk az bir er iin ok bir hayr
terketmek bir erri kesir olmu olur. Mesel: Hikmete
muafk deildir ki hayat leme vesile olan yamurlat,
baz hanelerin inhidamna sebep olacandan dolay veya
karada denizde bulunanlarn mteellim olmamalar i-
in terk edilsin. Nitekim bir vcudu kurtarmak iin ba
z uzuvlarn kesilmesine rza gsterilir. nk byk
menfaat bundadr. te bu lemin baz erleri muhtevi
olmakla beraber takdir ve halk buyurulmu olmas da
bundaki menfaatlerin kesretine msteniddir.

84
 (2) : Kazann akam:
Kazai lh mbrem ve muallak nam ile balca iki
ksma ayrlmtr. yle ki: Kaza, levh mahfuzda ya
mbrem olarak tesbit edilmitir ki bu her halde zuhu
ra gelir; Veya bir eye mallak olarak yazlmtr ki bu
mehv isbat kabildir. Nitekim Kran kermde:
( ^b\rl
buyurulmu tur. Yni: Allah taal dilediini imha ve di
lediini tesbit eder. Onun nezdi uluhiyetinde mukadde
ratn yazl olduu bir mml kitap, bir levhi mahfuz
vardr.
Maamafih, ilmi lhiye nazaran btn eya mbrem-
dir.- Cenab hakkn bildii takdir buyurduu h e r ' ey
mutlaka o vehile tahakkuk edecektir.
Saadet ve akavet kazai mbrem ksmmdandr. Sa
adet iman zere lmektir velev ki kendisine kfr te-
kaddm etmi olsun. ekavet te kfr zerine lmektir.
Velevki kendisine iman tekaddm eylemi olsun. A rtk
hatime, sabka zerine dellet eder. Bunda ise tebeddl
yoktur.
*

(3) : Kaza ve kadere imann lzumu:

Malum, olduu zere kaza ve kader meselesi pek m
himdir. Bunlar tamamen tamik ve tefsire beeriyyetin
kabiliyeti kfi deildir. Biz bunlarn varlna iman et
mekle beraber yksek mahiyetlerini ilmi lhiye havale
eyleriz. htiyat tariki budur. Evet biz mslmanlar :
( ) nezmi erifine isti
naden cenab hakkn dilediini vcude getireceine ira
de buyurduu eye hkmedeceine itikat ederiz.
( ^ S L jU ^ jrV j, ) nezmi kuranisi mktezasnca

85
da hak telnn. kfr irke raz olmadna mutekit bu
lunuruz. una da mutekidiz ki Cenab hakka ait olan ka
za ve kaderden maksut, Allahu telnn iradesini, kud
retini tamikten ibarettir. nki btn mkevvenat, Hak
telnn dilemesi ile, yaratmas iledir. Bu halikiyet ise
kudreti, iradeyi muktazidir. Zira Cenab haliki ziane
kar cebr ikrah cari olamaz. Her inahluk, her hadise
onun ilm ve iradesine kudret ve hikmetine mebni vcu
de gelir.
Ancak hak tel hazretleri kemali adi ve hikmet ile
mttesif olduundan kullarna da bir kudret ve irade,
bir ihtiyar kabiliyeti vermitir. Bir kul bu haiz olduu
kabiliyeti hayra sarf ederse Cenab hakta onun iin hayr
yaratr, bilkis erre sarf ederse Cenab Allah ta onun
hakknda erri vcude getirir. A rtk bu hikmet karin fiili
lhide, kazai rebbanide bir cebir ve tazyik bahis mevzu
olamaz.- Kullar da kendilerini bu ihtiyari fiillerinden do
lay mazur, kazai kaderin penesinde zebun gremezler.
nu da ilve edelim ki: Kazaye, iradeyi ilhiyeye
rza her hangi bir maksiye rizayi icap etmez. Mesel bir
kimse hakknda kfrn mukadder olmas, o kimsenin
sui haline fena ihtiyarna mebni olduundan bu husus
taki taktiri ilh muktazai hikmettir. Binaenaleyh bu
taktire raz olunur. Fakat o kimsenin yle kendi irade
siyle kfr iltizam etmi olduundan bu kfr maksi o
ahsn sui iradesine mebni olduundan buna raz olama
yz. Bu esasen memnu bir fiil olduundan sahibini ma
zur gremeyiz.
Velhasl: Allahu telnn iradeyi ezeliyesi kullarnn
ihtiyar hdisine tabi ona gre mtecelli olmaktadr. E-
vet Hak telnn ilmi ezelisi iin atideki ihtiyarlar,
hadiseleri muhit olduundan iradeyi ezeliyesi kullarnn
bu ihtiyarlarna, bu fiillerine gre lyezelde lihikmetin
tecelli etmekte bulunmaktadr. Bu teklif alemi bunu ik

86
tiza etmektedir. Artk bunda bir cebir ve tazyik bahis
mevzuu olamaz. A rtk hi bir kimse kendi efali ihtiya
risinden dolay kendisini mecbur, mazur gremez.
fi 4

Evet ns amellerine gre cazalandrlrlar. Amelleri

hayr ise cezalar da hayr olur, amelleri er ise cezalar
da er bulunur.
Neticei kelm: Allah telnm her fiili her irade ve
taktiri lizatih hasendir. Kullarn fiilleri ise ksmen ha-
sen, ksmen gabihtir. Binaenaleyh kullar bu fiillerine gre
mcazata ve mkfata kavuurlar.
Birinci fasldaki efal bahsine ve kesip, ihtiyar bah
sine de mracaat.

*
**

(4) : Hsn ve kubhun mahiyeti:

Hsn; lgatte gzellik demektir. Kubuh te irkin
likten ibarettir. stilhta ise hsn bir eyin dnyada
methe, ahirette de sevaba mteallak olmasdr. badet
ve taat gibi. Veya teba mlayin olmasdr. Ferah gibi.
Veyahut bir eyin bir sfat kemal olmasdr. lim gibi.
Kubuh te bir eyin aklen ve eren mstehen olup dn
yada zemme, ahirette azaba veya itabe mahal bulunma
sdr. Kfr gibi ve sair menhiyat irtikap gibi.

(5) : Hsn ve kubln akam:

Hsn ile Kubh, liaynihi, ligayrihi ksmlarna ayrlr.
yle ki: arii mbinin emrettii eylerdeki gzellik, .ya
liaynihi hsndr ki bu emredilen eyin zatndaki bir
gzellikten dolay olan bir hsndr. Veya ligayrihi h
sndr ki bu da bakasnda sabit olan bir gzellikten
husule gelen hsndr. Mesel: man ile emrolunmu-
tur. mandaki gzellik ise liaynihi bir hsndr. Keza-
lik cihat ile de emrolunmutur. Cihad ise insanlar tazi-
be, beldeleri tahribe sebep olaca cihetle ondaki gzel
lik lizatihi bir hsn deildir. Belki dini lhiyi ner ve
ilne slm varln mdafaaya vesile olaca cihetle
hsndr. Binaenaleyh bunun gzellii ligayrihi bir h
sndr.
Liaynih hsn de iki ksmdr: Birisi, ligayrihi hs
ne asla benzemeyen hsndr. Allah Telya imanm
gzellii gibi. Bu husustaki teklifi lh asla sakt olmaz.
nsan ikrah halinde de kalben mseddik olmak icap eder.
Dieri de ligayrihi hsne benzeyen bir liaynihi hsn
dr. Lisanen ikrarn gzellii gibi.
Ve oru ile zekt ve haccin gzellikleri gibi ki bun
lar da bir az zahmet bulunaca iin bunlardaki hsn,
ligayrihi hsne benzemektedir. Bu kabilden olan memu-
runbihler hakkmdaki teklifi rabbani baz sebeplere bina
en sakt olabilir. Cebri ikrahe veya hali ekze mebni ik
rar terk gibi.
Kuphe gelince: Bu da liaynihi kubh ile ligayrihi ku-
bh ksmlarna ayrlr. yle ki: E fali hissiyeden olan
bir ey, mutlak surette nehyedilmi olursa bundaki ku-
bh, liaynihi olmu olur. Haksz yere vuku bulan bir ka
til hadisesinin kubhu gibi. Bir karineye, bir muvakkat
sebebe mukarin olan bir nehiy de ligayrihi kubh ikti
za eder. Zevceye det esnasnda takarrubun kubhu gibi
ki bu, eza karinesine mebni ligayrihi kuby bulunmutur.
Hsnile kubuh, mevzular ve mahiyetleri itibariyle
de akl ve eri ksmlarna ayrlr.- yle ki:
1 Hsn, bir sfat keml, kubuh ta bir sfat nok
san olmaktr. lm ile cehil'-gibi.
2 Hsn, gareze uygun olmak, kubuh de gareze mu-

-88
halif bulunmaktr. Adalet ile zulm gibi. Bu manadaki
hsn ve kubha: Maslahat ve mefsedet nam da verilir.
3 Hsn teba mlyin olmak, kubuh ta teba mu
halif bulunmaktr. Tatl ile ac gibi. Bu manaca olan
hsn ve kubuh, akldir. Bunlarn gzelliini, irkinlii
ni akl anlayabilir velev ki bunlarn hakknda eran bir
emir veya nehy bulunmu olmasn. Bu hususta ittifak
vardr.
4 Hsn, dnyada methe, ahirette de sevaba ve
sile olmaktr. Kubuhde, bilakis dnyada zamma, ahiret-
de de ikabe sebebiyet vermektir. badetler ile masiyet-
ler gibi. Bu manaca olan hsn kubhn akl mi, yoksa
er mi olduunda ihtilf olunmjutur. Bu hususta,
meshep vardr.
Birinci mezhep, eer mezhebidir. Bu meshebe gre
hsn emrin mucebidir. Yni: Emir memurun bihin hs
nn icap eder. Memurun bih, arii hekim tarafndan em-
redildii iin gzel olmutur. Yoksa o haddi zatnda g
zel olduundan dolay emredilmi deildir. Mkellefler
bunu byle bilmelidir, yoksa memurun bihin haddi za
tnda gzel olup olmamas bizce mehuldr. A k l ise a-
rii mbinin bu husustaki hkmn idrake bir vesiledir.
Bu hkmn muktezayi hikmet olduuna kani bulunur. *
Tabiri ahar ile bir eyin hsnne veya kubhne hkme
den eri eriftir. A k l ise bu husustaki hitab arii fehme,
nakilin stkn marifete alettir. Binaenaleyh kendilerine
peygamber gnderilmemi olan ehli fetret, ahkm eri-
yeden hi bir ey ile mkellef olmazlar. (
. ) ayeti kermesi buna delildir. n
ki bu ayeti celle onlardan, o kendilerine peygamber gn
derilmemi kimselerden azab nehyetmitir.
kinci mezhep mtezile, kerramiye, ferahime mes-
hebidir. Bu mezhebe gre memurun bih haddi zatnda

89
gzel olduu iindir ki emredilmitir. Menhiyyn anhde
haddizatnda aklan irkin olduundan dolaydr ki nehy
olunmutur. Bu husustaki gzellie, irkinlie hkme
den akldr, velev ki bu hususta eri erifin beyanat bu
lunmasn.- mann gzellii, kfrn irkinlii gibi. u ka
dar var ki eri erif, gzellii veya irkinlii aklan ka
pal bulunan baz eylerin gzelliini veya irkinliini
aa vurur, beyan buyurur.
nc mezhep te cumhuru Hanefiyyenin mezhebi
dir. Bunlara gre hsn, emrin medluludr, muktezas-
dr. Mamurn bih hasen olduu iindir ki arii hekim
tarafndan emrolunmutur. Bu babda hakim, mucib olan
akl deil eri eriftir. nki gzel olan bir eyden dola
y Allahu Telnn ahirette mkfat vereceine aklhk-
medemez. Cenab Hak zerine bir ey vacip deildir.
Belki bu hususta hakim olan eri mbindir. Cenab hak
kn bu babdaki tebirat lhsidir. A k l ise aciz bir alet
tir. Havaden ayrlamaz, u kadar var ki akl, Cenab hak
kn verdii bir kabiliyet sayesinde baz eylerin hsn
kubhn mdriktir, mbeyyindir: V elev ki onlarn hak
knda bir hkm er varit olmam olsun. Nitekim ma-
rifetullah gibi, mcizate nazar ile shhati nbvvete in
tikal gibi. eri erifin tavakkuf ettii hususlarda akl
rrfbeyyin, mdrik bulunur. Bunun iindir ki fetret za
mannda yaayanlarda bir tecrbe zaman geirdikleri
takdirde marifetullah ile mkellef bulunmu olurlar.
nk akl buna kani olabilir. A k l bsbtn muattal
deildir. mam azam der ki:
 Yni: Btn afak ve enfs Cenab Hakkn varl
na dellet ettii iin artk Hak tely bilip tasdik et
memek hususunda hi bir kinie iin bir mazeret derme-
yan etmee imkn yoktur. Nitekim:

( 1>

yeti elilesi de buna iaret etmektedir.

Buyurulmu oluyor ki: Ey din vazifelerini ifa et
memi olan insanlar!.. y i dnerek bir ahsn dne
cei bir mddet kadar sizi muammer klmadk m. Sizlere
korkutan da geldi, buna ramen neden kfr isyan iinde
terki hayat ettiniz.
Bu yeti kermedeki nezir = korkutandan murat,
peygamberler, kitaplardr veya akldr, veya baz karip-
lerin lmleridir. nsan bunlardan bir intibah dersi al
mal deilmidir? te bu yeti celilede ehli fetretin tev
hidi bari ile mkellef olduuna iareti havidir.
1:5" 1*3 ) ayeti kermesine gelince, de
niliyor ki bu tazipten murat, uhrev tezp deildir. Bu
nunla dnyev tezip, mesel istihsal tarikiyle ihlk mak
sut olabilir. Maamafih bununla uhrev tazip murat olsa
da bunun menfi bulunmas, bu tazibk istihkaka mnafi
deildir. Yni: Bu imandan mahrum olan fetret ehli bir
afvi lh olarak muazzap olmasalar da haddi zatnda bu
azaba mstehik olurlar.
Maamafih bu ademi tazipten murat; Namaz, oru gi
bi ibadetleri yapmadklarndan dolay ehli fetretin mu
azzep olmayacaklarn beyandan ibaret olabilir. nki
bunlar arii mbinin emri beyan olmadka mcerret a-
kl ile bilinecek eylerden deildir. Marifetullah ise by
le deildir.
Baz zevata gre de; ehli fetret ne iman ile ve nede

91
kfr ile mttesif olmadklar takdirde mazzep olmazlar.'
Fakat kfr ve inkr cihetini iltizam etmi olurlarsa a-
hirette muazzep olurlar. Bunlar mademki kfr cihetini
iltizam etmiler, bunlar gzelce dnp te iman cihe
tini iltizam etmeli deilmidirler? Neden akllarn, d
ncelerini sui istimal etmiler o halde elbette azaba
mstaik bulunmulardr.

(6) : Has en ile kabihin akam:

Hasen ve kabih olan eyler muhtelif nikat nazardan
liaynihi hasen, ligayrihi hasen, liaynihi kabih, ligayrihi
kabih gibi ksmlara ayrlrlar. yle ki: Liaynihi hasen,
zati itibariyle gzellii haiz olan eydir. Doru sz gibi.
Ligayrihi hasen de bir eyin zati itibariyle deil belki
makul, meru bir sebepten dolay gzellie ^haiz olan
eydir. Bir mazlumu bir caniden kurtarmak iin syleni
len bir 'yalan sz gibi.
Liaynihi kabih te: Dine, ahlka muhalif olan herhan
gi bir eydir. Kfr ve isyan gibi. Ligayrihi kabiha ge
lince bu da haddizatnda meru iken bir sebepten dola
y irkin saylan eydir. Menhi gnlerde tutulan oru gi
bi.
Memurun bihlerin hkmne gelince: Aleltlak liay
nihi hasen olan bir memurunbihin hkm, onun ya eda
edilmesiyle veya vcubunu izale eden bir eyin ariz ol
masyla zimmetten sakt olmasdr. Mesel: Farz bir na
maz, eda olunmas ile zimmetten sakt olaca gibi cin
net veya hayz gibi bir arza ile de sakt olur.
Ligayrihi hasen olan bir memurunbihin hkm de
onun gzelliine vasta olan eyin vcubi ile vacip, su
kutu ile sakt olmasdr: Mesel: Abdest byle bir hsne
haizdir. Bunun bu gzelliine vasta olan namaz vacip

92
olunca bu abdest te vacip olur. Namaz vacip olmaynca
aptest de vacip, yani farz olmaz.
Taraf lhden vuku bulmu olan bir emrin liaynihi
mi, yoksa ligayrihi mi gzel olduuna bir karine bulun
mazsa bunun liaynihi hasen olmas iktiza eder. nk
mutlak, kemaline sarfedilir.

*
**

(7) : mann artlar altnda kelimei ahadetin

izah:
Malum olduu zere imann eraiti, esaslar altdr.
Bunlar, Allahu telya ve onun meleklerine, kitaplarna,
peygamberlerine, ahiret gnne ve kadere iman etmek
ten ibarettir. Nitekim: Ament billhi ve meliketihi..;
kavli erfi bu alt art camidir.' Bizim bu risalede bu
tertip zere alt fasla ayrlm bulunmaktadr. Ament
billh kavli erifinin sonunda da:

* a ^ s - L y i l , <w l i l U W 3/ J . y i ?

buyuruluyor. Bu ahadet ise islmm artlar cmlesin-

dendir.
Demek oluyor ki bir insan bu alt esase kalben iman
ederse indallh mmin olmu olur. Fakat onun bir m
min, islmiyeti kabul etmi bir mvehhit olduunu hal
kn bilmesi, hakknda slm hkmlerinin cereyan iin
bu imann izhar etmesi lzmdr. Bu izhar ise kelimei a
hadeti okuyarak ehli slm itikad zere olduunu iln
ve itiraf etmekle tahakkuk eder.
Binaenaleyh kelimei ahadet en kuts bir tabirdir.
Bu mbarek kelime ile ruhunun saffetine, kalbinin

93
kanaat ve selmetine bir parlak niane olmak zere, li
sann tezyin eden bir insan, hakiki bir mmin olduunu
gstermi olur.
Evet: Hakka itikadn, slm esaslarn kabul etme
nin en nurani nianesi, almeti bu kelimei ahadettir.
nki islmiyetin hulsas Allahmzn birliine, hazreti
peygamberimizin risaletine kalben inanp bunlar lisan i-
le ikrar etmekten ibarettir. Bir zat, Allahu teldan ba
ka ilh, mabud olmadna kanaat etmi olunca irk ve
tuyan zulmetlerinden kurtulur, pek k bir ubudiyet sa
hasna can atm olur: Hazreti Muhammedin muhterem
bir abdi ilh ve resuli phani olduuna kanaat ve a
hadet edince, Allahu telmn dini celilini hakkyle kabul
etmi, uhdesine den itikad, amel, ahlk, tima va
zifeleri gzelce kavram, bunlarn birer iradei ilhiyye
birer hikmeti sphaniyye eseri olduuna kalben kani, li-
sanen kail bulunmu, bu sayede de ebed saadete ermi
olur.
Binaenaleyh kelimei ahadet ile lisan ubudiyetini
tenvir eden bir mmin, imann balca esaslar olan vah
daniyeti ilhyeye, kudret ve azameti sphaniyeye, n
bvvet ve ris aletin hakkaniyetine, resli kirame nzul
etmi olan, semav kitaplara, bu kuds kitaplarn haber
verdii kaza ve kadere, mebdei hilkata, alemi melekte,
alemi hir ete ve bu ahiret leminin ihtiva eyledii har
nere, sual ve cevaba, cennet ve cehenneme ve sair din
esaslara, namaz, oru, zekt, hac gibi ubudiyet vazifele
rine mutekit, bulunmu olduunu itiraf etmi olur. nki
peygamber efendimizin nbvvet ve risaletine ahadet,'
onun bu hususlara dair haber .vermi olduu btn h aki-,
katleri kabul etmi olma mtezammindir. Bu hakikat
leri kabul ve ikrar etmekte olan uyank ruhlu bir insan
ise hakikaten pek mnevverdir. Hakik istikbalini laik
vehile temin etmi, mesut bir zattr. A rtk atisi pek

94
nuran, pek muhasin perver bir halde memmen bulunan
byle bahtiyar bir insan her vehile tebrike liktir. Al-
lahu tel hazretleri bu gibi muhterem kullarnn ade
dini teksir buyursun, amin vel hamd lillhi rabbil le
min...