LİNEER CEBİR DERS NOTLARI 5.

HAFTA

Elemanter Matrisler ve A−1 Bulmak İçin Bir Yöntem

Bu bölümde bir matrisin (eğer varsa) tersini bulmak için bir algoritma geliştireceğiz
ve tersinir matrislerin temel özelliklerini tartışacağız. Bir A matrisi üzerinde 3(üç)
elemanter satır operasyonu tanımlamıştık.

1) Bir satırı 0 6= c skaleri ile çarpmak.

SE
2) İki satırın yerini değiştirmek.

3) Bir satırı c skaleri ile çarpıp diğer satırla toplamak.

1) (Aynı) satırı 1
c
skaleri ile çarpmak.
KÖ
Eğer B matrisi; A dan bu listedeki işlemlerin uygulanmasıyla elde ediliyorsa; A
matrisi de B den;
AN
2) (Aynı) iki satırı yer değiştirmek.

3) Eğer B; A nın r1 . satırını c ile çarpıp r2 . satırını toplayarak elde edilmişse bu

ND

durumda (−c)r1 + r2 satır operasyonu ile A ya döner.

Tanım: A ve B matrisleri; biri diğerinden bir dizi elemanter satır operas-yonlarının

uygulanmasıyla elde ediliyorsa bu matrislere satır denktir denir.
HA

Tanım: In (n × n) birim matrisine bir tek satır elemanter operasyonun uygulan-

masıyla elde edilen matrise elemanter matris denir.

Örnek: (Elemanter Matrisler ve Satır İşlemleri)

 
1 0 0 0    
  


 1 0 3 1 0 0
1 0  0 0 0 1     
 ,  ,  0 1 0 ,  0 1 0 
  
 matrisleri elemanter mat-
0 −3
 
 0 0 1 0     
  0 0 1 0 0 1
0 1 0 0
rislerdir.

1
    
1 0 1 0
  −→ (−3)r2 −→  
0 1 0 −3
   
1 0 0 0 1 0 0 0
   
   
 0 1 0 0   0 0 0 1 
  −→ r2 ←→ r4 −→  
   
 0 0 1 0   0 0 1 0 
   
0 0 0 1 0 1 0 0
   
1 0 0 1 0 3
   
 0 1 0  −→ r1 −→ r1 + 3r3 −→  0 1 0 
   

SE
   
0 0 1 0 0 1
   
1 0 0 1 0 0
   

KÖ
 −→ r1 −→ 1r1 −→  0 1 0
   
 0 1 0 
   
0 0 1 0 0 1

Teorem: Eğer E; Im üzerinde bir satır operasyonunun uygulanmasıyla elde edilen

elemanter matris ve A m × n-tipinde bir matris ise; EA matrisi A üzerine aynı satır
AN
operasyonunun uygulanmasıyla elde edilen matristir.

Örnek: (Elemanter Matrislerden Yararlanma)

   
ND

1 0 2 3 1 0 0
   
A =  2 −1 3 6  matrisini ve E =  0 1 0  elemanter matrisini düşünelim.
   
   
1 4 4 0 3 0 1
HA

 
1 0 2 3
 
E; I3 ün 1.satırının 3 katının 3. satıra eklenmesiyle elde edilir. EA =  2 −1 3 6 
 
 
4 4 10 9

ve EA matrisi; A matrisinin 3. satırına 1. satırın 3 katı alınıp toplanmasıyla elde

edilen  
1 0 2 3
 
EA =  2 −1 3 6 
 
 
4 4 10 9
matristir.

2
Bu bölümün başında söz ettiğimiz gibi; eğer E; I birim matrisi üzerinde bir satır ele-
manter operasyonun uygulanmasıyla elde edilen elemanter matris ise E den yeniden
I yı üreten ikinci bir elemanter satır operasyonu vardır. Bu operasyonlar (işlemler)
ters operasyonlar olarak adlandırılır.

Örnek: (Satır İşlemleri ve Ters Satır İşlemleri)

     
1 0 1 0 1 0
  −→   −→  
0 1 0 7 0 1
r2 −→ 7r2 r2 −→ 71 r2

SE
     
1 0 0 1 1 0
  −→   −→  
0 1 1 0 0 1
r1 −→ r2 r2 −→ r1

KÖ
     
1 0 1 5 1 0
  −→   −→  
0 1 0 1 0 1
r1 −→ r1 + 5r2 r1 −→ r1 + (−5)r2
AN
Teorem: Her elemanter matris tersinirdir ve tersi de yine bir elemanter matristir.

Teorem: Eğer A n × n-tipinde bir matris ise aşağıdakiler denktir.

ND

a) A tersinirdir.

b) Ax = 0 denklemi yalnızca aşikar çözüme sahiptir.

HA

c) A nın satırca indirgenmiş eşelon formu In .

d) A elemanter matrislerin bir çarpımı olarak ifade edilir.

Teoremin ispatı mantıksal olarak (a) ⇒ (b) ⇒ (c) ⇒ (d) ⇒ (a) şeklinde yorum-
lanır.

Örnek: (Ters Bulma Algoritması)

 
1 2 3
 
A =  2 5 3  matrisinin tersini bulunuz.
 
 
1 0 8

3
 
1 2 3 1 0 0
 
 2 5 3 0 1 0  A nın yanına I yazılarak parçalanmış şekli elde edilir.
 
 
1 0 8 0 0 1

Parçalanmış matrisin sol yanına uygulanan satır operasyonlarının aynı anda sağ
tarafa uygulanmasıyla sol yanda I (birim) matrisi elde edene kadar devam edilir.
Sonuçta sağ tarafta oluşan matris başlangıçtaki matrisin tersidir.
   
1 2 3 1 0 0 1 2 3 1 0 0
   
−→  0 1 −3 −2 −→
   
 2 5 3 0 1 0  1 0 
   

SE
1 0 8 0 0 1 1 0 8 0 0 1
r2 → (−2)r1 + r2 r3 → r3 + (−1)r1
   

KÖ
1 2 3 1 0 0 1 2 3 1 0 0
   
 0 1 −3 −2 1 0  −→  0 1 0 −2 1 0  −→
   
   
0 −2 5 −1 0 1 0 0 −1 −5 2 1
r3 → 2r2 + r3 r3 → (−1)r3
AN
   
1 2 3 1 0 0 1 2 3 1 0 0
   
 0 1 −3 −2 1 −→  0 1 0 13 −5 −3  −→
   
0 
   
0 0 1 5 −2 −1 0 0 1 5 −2 −1
ND

r2 → r2 + 3r3 r1 → r1 + (−2)r2
   
1 0 3 −25 10 6 1 0 0 −40 16 9
HA

   
 0 1 0 13 −5 −3 −→  0 1 0 13 −5 −3
   
 
   
0 0 1 5 −2 −1 0 0 1 5 −2 −1
r1 → r1 + (−3)r3
 
−40 16 9
 
−1
Buradan A =  13 −5 −3  elde edilir.
 
 
5 −2 −1
Eğer n × n-tipinde bir A matrisi tersinir ise önceden bilenemez; buna rağmen son
teoremdeki (a) ve (c) ifadelerinin denkliği; A nın satırca indirgenmiş eşelon formu
In değilse tersinir olmadığını söyler.

4
Örnek: (Bir Matrisin Tersinir Olmadığını Gösterme)
 
1 6 4
 
A =  2 4 −1  matrisinin varsa tersini bulunuz.
 
 
−1 2 5
   
1 6 4 1 0 0 1 6 4 1 0 0
   
 2 4 −1 0 1 0  −→  0 −8 −9 −2 1 0 
   
   
−1 2 5 0 0 1 0 8 9 1 0 1
r3 → r1 + r3 , r2 → r2 + (−2)r1

SE
 
1 6 4 1 0 0
 
−→  0 −8 −9 −2 1 0 
 
  .
0 0 0 −1 1 1

KÖ
r3 → r2 + r3

Satırlardan biri 0 olduğundan A matrisinin tersi yoktur. Çünkü sol tarafta hiçbir
zaman birim matris oluşmaz.

SORU: Aşağıda verilen homojen sistemlerin aşikar olmayan çözümleri varsa bu-
AN

lunuz.
x1 + 2x2 + 3x3 = 0
ND

a) 2x1 + 5x2 + 3x3 = 0

x1 + 8x3 = 0

x1 + 6x2 + 4x3 = 0
HA

b) 2x1 + 4x2 − x3 = 0
−x1 + 2x2 + 5x3 = 0
      
1 2 3 x 0 1 2 3
  1     
C
. özüm: a)  2 5 3   x2  =  0  ve A =  2 5 3  dersek
      
      
1 0 8 x3 0 1 0 8
 
−40 16 9
 
A−1 =  13 −5 −3  olup sistemin yalnızca aşikar (0, 0, 0) çözümü vardır.
 
 
5 −2 −1

5
       
1 6 4 x1 0 1 6 4
      
b)  2 4 −1   x2  =  0  ve  2 4 −1  tersinir olmadığından
      
      
−1 2 5 x3 0 −1 2 5

sistemin aşikar olmayan çözümleri vardır.

ÖDEV 1. Aşağıda verilen matrislerin elemanter matris olup olmadığını belirleyiniz.

 
    1 1 0
1 0 −5 1  
a) b) c)  0 0 1 
     
−5 1 1 0  
0 0 0
 

SE
2 0 0 2  




  0 0 1
 0 1 0 0  1 0  
d)  e) f)  0 1 0 
 
 

 √ 
 0 0 1 0  0 3  
1 0 0

KÖ
 
0 0 0 1
   
1 0 0 −1 0 0
   
g)  0 1 9  h)  0 0 1 
   
   
0 0 1 0 1 0
AN

ÖDEV. 2. Aşağıda verilen E elemanter matrisi ve A için EA çarpımını A ya uygun

satır operasyonunu uygulayarak elde ediniz.
ND

   
0 1 −1 −2 5 −1
a) E =  , A= 
1 0 3 −6 −6 −6
HA

   
1 0 4 2 −1 0 −4 −4
   
b) E =  0 1 0 , A =  1 −3 −1 5
   
3 
   
0 −3 1 2 0 1 3 −1
   
1 0 4 1 4
   
c) E =  0 1 0 , A= 2 5 
   
   
0 0 1 3 6
   
−6 0 −1 −2 5 −1
d) E =  , A= 
0 1 3 −6 −6 −6

6
    
1 0 0 2 −1 0 −4 −4
   
e) E =  −4 1 0 , A =  1 −3 −1
   
5 3 
   
0 0 1 2 0 1 3 −1
   
1 0 0 1 4
   
f) E =  0 5 0 , A= 2 5 
   
   
0 0 1 3 6

     
0 1 1 0 r 1 → r2 0 1
C
. özüm: a) E =  , I2 =  −→ E=  . Buradan

SE

1 0 0 1 1 0
 
3 −6 −6 −6
EA =   elde edilir. Yani; A ya r1 → r2 operasyonunun uygu-

KÖ
−1 −2 5 −1

lanmasıdır.
     
1 0 4 1 0 0 r1 → r1 + 4r3 1 0 4
     
c) E =  0 1 0 , I2 =  0 1 0  −→ E= 0 1 0  .
     
AN
     
0 0 1 0 0 1 0 0 1
 
13 28
ND

 
Buradan EA =  2 5  elde edilir. Yani; A ya r1 → r1 + 4r3 operasyonunun
 
 
3 6
uygulanmasıdır.
HA

7
SORU: Aşağıda verilen matrislerin eğer varsa terslerini bulunuz.
     
1 4 −3 6 −1 3
a)   b)   c)  
2 7 4 5 3 −2
   
  3 4 −1 1 2 0
6 −4    
d)  e)  1 0 3  f)  2 1 2 
    
−3 2    
2 5 −4 0 2 1
     
1 1 2
−1 3 −4 − 1 0 1
   5 5 5   
 1 1 1
g)  2 h)  5 5 i)  0 1 1 
    
4 1  10

     
1 4 1

SE
−4 −2 −9 5
− 5 10
1 1 0
 
 √ √    1 0 0 0
2 3 2 0 2 6 6 



 √ √     1 3 0 0 

KÖ
j)  −4 2 k)  2 7 6  l) 
   
2 0  


     1 3 5 0 
0 0 1 2 7 7  
1 3 5 7
     
2 −4 0 0 −1 0 1 0 0 0 2 0
     
3 −2 6 
     
 1 2 12 0   2  1 0 0 1 
AN
m)   n)   p)  
 0 −1 2 0   0 −1 3
     
 0 0 2 0  0 
     
0 −1 −4 −5 0 0 1 5 2 1 5 −3
ND

C
. özüm:
a)
   
1 4 1 0 1 4 1 0
HA

  −→   −→
2 7 0 1 0 −1 −2 1
r2 → r2 + (−2)r1 r2 → (−1)r2
   
1 4 1 0 1 0 −7 4
  −→  
0 1 2 −1 0 1 2 −1 .
r1 → r1 + (−4)r2
 −1  
1 4 −7 4
Yani   =  şeklindedir.
2 7 2 −1

8
d)    
6 −4 1 0 6 −4 1 0
  −→  
−3 2 0 1 0 0 1 2
r2 → 2r2 + r1
olduğundan verilen matrisin tersi yoktur.
i)
   
1 0 1 1 0 0 1 0 1 1 0 0
   
−→ −→
   
 0 1 1 0 1 0   0 1 1 0 1 0 
   
1 1 0 0 0 1 0 −1 1 1 0 −1

SE
r3 → r1 + (−1)r3 r3 → r2 + r3

   
1 0 1 1 0 0 1 0 1 1 0 0

KÖ
   
−→ −→
   
 0 1 1 0 1 0   0 1 1 0 1 0 
   
0 0 2 1 1 −1 0 0 1 12 12 − 21
r3 → ( 12 )r3 r2 → r2 + (−1)r3
AN
   
1
1 0 1 1 0 0 1 0 0 2
− 21 1
2
   
 0 1 0 − 12 21 12 −→  0 1 0 − 12 1 1
   
2 2
 
    .
0 0 1 12 12 − 12 0 0 1 12 1
− 12
ND

r1 → r1 + (−1)r3

Yani;
HA

 −1  
1
1 0 1 2
− 12 1
2
   
=  − 21 1 1
   
 0 1 1  2 2

   
1 1
1 1 0 2 2
− 12
şeklindedir.

9
m)
   
2 −4 0 0 1 0 0 0 1 2 12 0 0 1 0 0
   
 2 −4 0
   
 1 2 12 0 0 1 0 0  0 1 0 0 0 
  −→   −→
   
 0 0 2 0 0 0 1 0   0 0 2 0 0 0 1 0 
   
0 −1 −4 −5 0 0 0 1 0 −1 −4 −5 0 0 0 1
r2 ↔ r1 r2 ↔ r2 + (−2)r1
r3 ↔ ( 12 )r3

   
1 2 12 0 0 1 0 0 1 2 12 0 0 1 0 0
   

SE
 0 −8 −24 0 1 −2 0 0   0 −1 −4 −5 0 0 0 1 
   
  −→   −→

 0 0 1   1 
1 0 0 0 2 0   0 0 1 0 0 0 2 0 
   
0 −1 −4 −5 0 0 0 1 0 −8 −24 0 1 −2 0 0

KÖ
r2 ↔ r4 r4 ↔ (− 81 )r4
r2 ↔ (−1)r2

   
1 2 12 0 0 1 0 0 1 2 12 0 0 1 0 0
   
 0 1 4 5 0 0 0 −1  0 0 0 −1 
   
 0 1 4 5
AN
  −→   −→
 0 0 1 0 0 0 21 0  1
   
 0 0 1 0 0 0 2 0 
   
1 1 1 1
0 1 3 0 −8 4 0 0 0 0 −1 −5 − 8 4 0 1
r4 ↔ r4 + (−1)r2 r4 ↔ r4 + r3
ND

   
1 2 12 0 0 1 0 0 1 2 12 0 0 1 0 0
   
0 0 0 −1  −1 
   
 0 1 4 5  0 1 4 5 0 0 0
HA

  −→   −→
0 0 12 0  1
   
 0 0 1 0  0 0 1 0 0 0 2
0 
   
0 0 0 −5 − 18 14 12 1 0 0 0 1 1
40
1
− 20 1
− 10 − 15
r4 ↔ r4 + (− 15 )r4 r2 ↔ r2 + (−4)r3

   
1 2 12 0 0 1 0 0 1 2 12 0 0 1 0 0
   
−2 −1  − 18 1
− 32
   
 0 1 0 5 0 0  0 1 0 0 4
0 
  −→  −→

 0 0 1   1 
1 0 0 0 2
0   0 0 1 0 0 0 2
0 
   
1 1 1 1 1 1 1 1
0 0 0 1 40
− 20 − 10 −5 0 0 0 1 40
− 20 − 10 −5
r2 ↔ r2 + (−5)r4 r1 ↔ r1 + (−2)r2

10
    
1 1 1 1
1 0 12 0 4 2
3 0 1 0 0 0 4 2
−3 0
   
− 18 1
− 23  0 1 0 0 − 18 1
− 32
   
 0 1 0 0 4
0  4
0 
  −→  .

 0 0 1   1 
1 0 0 0 2
0   0 0 1 0 0 0 2
0 
   
1 1 1
0 0 0 1 40
− 20 − 10 − 15 1
0 0 0 1 40 1
− 20 1
− 10 − 15
r1 ↔ r1 + (−12)r3

Yani;
 −1  
1 1
2 −4 0 0 4 2
−3 0
   
 1 1
 −8 − 32
  
 1 2 12 0 0 

SE
4

  = 

 0 0
  1 
2 0   0 0 2
0 
   
1 1 1
0 −1 −4 −5 40
− 20 − 10 − 51

KÖ
şeklindedir.

KÖŞEGENSEL, ÜÇGENSEL VE SİMETRİK MATRİSLER

AN
Bu bölümde çeşitli özel formlara sahip matrisleri inceleyeceğiz. Bu matrisler uygu-
lamaların geniş bir çeşitliliğinden doğar ve ilerleyen çalışmalarda önemli bir rol alır.
ND

Tanım: Köşegen üzerindeki bileşenler hariç bütün bileşenleri 0 olan karasel matrise
köşegensel matris denir. Örneğin;
 
6 0 0 0
HA

 
    1 0 0 
0 0 2 0    0 −4 0 0
 

 , ,
 0 1 0 ,
  gibi.
0 −5  
0 0   0 0 0 0 
0 0 1  
0 0 0 8

Genel olarak n × n tipinde köşegensel bir D matrisi;

 
d 0 ··· 0
 1 
···
 
 0 d2 0 
D= 
 ···
 

 
0 0 ··· dn

11
şeklindedir.
Köşegensel bir matrisin tersinir olması için gerek ve yeter şart köşegen üzerindeki
bileşenlerin hepsinin birden sıfırdan farklı olmasıdır. Yani;
 
1
0 ··· 0
 d1 
1
 0 d2 · · · 0 
 
−1
D = 
 ···
 

 
1
0 0 · · · dn

ÖDEV: DD−1 = In = D−1 D olduğunu gösteriniz.

SE
 
d 0 ··· 0
 1 
d2 · · ·
 
 0 0 
SORU: k bir pozitif tamsayı ve D =   olmak üzere Dk matrisi;
 ···
 

KÖ

 
0 0 ··· dn
 
dk1 0 ··· 0
 
dk2 · · ·
 
k
 0 0 
D = 
AN
 ···
 

 
k
0 0 ··· dn

olduğunu gösteriniz.
ND

C
. özüm: Tümevarım ispat yöntemiyle gösterelim.
 
d 0 ··· 0
HA

 1 
 0 d2 · · · 0 
 
1
k = 1 için; D =   olup doğrudur.
 ···
 

 
0 0 · · · dn
 
m
d 0 ··· 0
 1 
 m
 0 d2 · · · 0 

m
k = m için D =   doğru olsun.
 ···
 

 
m
0 0 · · · dn

12
   
dm
1 0 ··· 0 d1 0 ··· 0
  
dm ··· d2 · · ·
  
 0 2 0  0 0 
Dm+1 m
=D D=   ve
 ···  ···
  

  
0 0 ··· dm
n 0 0 ··· dn
 
dm+1 0 ··· 0
 1 
dm+1 ···
 
 0 2 0 
Dm+1 =
  bulunur.
 ···


 
0 0 ··· dm+1
n

SE
Örnek: (Köşegensel Matrislerin Tersleri ve Kuvvetleri)
 
1 0 0

KÖ
 
A =  0 −3 0  olmak üzere A−1 , A5 , A−5 matrislerini bulunuz.
 
 
0 0 2
     
1 0 0 1 0 0 1 0 0
     
−1  −5 
A =  0 − 31 0 , A5 =  0 −243 0 1
, A =  0 − 243 0 .
AN
   
     
0 0 21 0 0 32 0 0 1
32
ND

UYARI: Köşegensel matris çarpanı içeren matrislerin; çarpımını haesaplamak oldukça

kolaydır.
    
d1 0 0 a11 a12 a13 d1 a11 d1 a12 d1 a13
HA

    
 =  d2 a21 d2 a22 d2 a23
    
 0 d2 0   a21 a22 a23 
    
0 0 d3 a31 a32 a33 d3 a31 d3 a32 d3 a33
    
a a a d 0 0 da da da
 11 12 13  1   1 11 2 12 3 13 
 =  d1 a21 d2 a22 d3 a23
    
 a21 a22 a23   0 d2 0 
    
a31 a32 a33 0 0 d3 d1 a31 d2 a32 d3 a33
şeklindedir.
Yani; bir A matrisini köşegensel bir D matrisi ile soldan çarpmak; A nın ardışık
satırlarını D nin köşegen üzerindeki ardışık bileşenleri ile çarpmak demektir.

13
Tanım: Esas köşegen üstündeki bütün bileşenleri 0 olan karesel matrise alt üçgensel
ve esas köşegen altındaki bütün bileşenleri 0 olan karesel matrise üst üçgensel denir.
Alt üçgensel yada üst üçgensel matrislere üçgensel matris denir.

Örnek: (Üst ve Alt Üçgensel Matrisler)

 
a a a a14
 11 12 13 
 
 0 a22 a23 a24 
  4 × 4-tipinde genel bir üst üçgensel matristir.
 
 0 0 a33 a34 
 
0 0 0 a44

SE
 
a11 0 0 0
 
 
 a21 a22 0 0 
  4 × 4-tipinde genel bir alt üçgensel matristir.
 
 a31 a32 a33 0

KÖ

 
a41 a42 a43 a44

UYARI: Köşegensel matrisler; hem üst hemde alt üçgensel matrislerdir. Çünkü
esas köşegen üstündeki ve altındaki bütün bileşenler sıfırdır. Ayrıca eşelon formdaki
AN
karesel bir matris üst üçgenseldir. Çünkü esas köşegen altındaki bütün bileşenler
sıfırdır.
Aşağıdaki teorem; üçgensel matrislerin temel özelliklerinden bazılarını listeler.
ND

Teorem:

a) Bir alt üçgensel matrisin transpozu üst üçgensel matristir ve bir üst üçgensel matrisin
HA

transpozu alt üçgensel matristir.

b) Alt üçgensel matrislerin çarpımı; alt üçgensel matris ve üst üçgensel matrislerin
çarpımı üst üçgenseldir.

c) Üçgensel matrisin tersinir olması için gerek ve yeter şart köşegen üstündeki
bütün bileşenlerin sıfırdan farklı olmasıdır.

d) Tersinir bir üst üçgensel matrisin tersi üst üçgenseldir ve tersinir bir alt üçgensel
matrisin tersi alt üçgenseldir.

14
    
1 3 −1 3 −2 2
   
Örnek: A =  0 2 , B = −1  olmak üzere A ve B matrislerin
   
4   0 0
   
0 0 5 0 0 1

tersini ayrıca AB ve BA matrislerini hesaplayınız.

 
1 − 23 7
5
 
−1
C özüm: A tersinirdir. B tersinir değildir. A =  0 12 − 25  . Üstelik
 
.  
1
0 0 5
   

SE
3 −2 −2 3 5 −1
   
AB =  0 0 2  üst üçgensel ve BA =  0 0 −5  üst üçgensel mat-
   
   
0 0 5 0 0 5

KÖ
rislerdir.

Tanım:(Simetrik Matris) A karesel matrisi için eğer A = AT ise A ya simetrik matris

denir. Yani; A esas köşegene göre simetriktir.
AN
Örnek: (Simetrik Matrisler)  
  d1 0 0 0
  1 4 5  
7 −3   

  0 d2 0 0 
 ,  4 −3 0

,   matrislerinin transpozları kendi-
ND

−3 5  
  0 0 d3 0 

5 0 7  
0 0 0 d4
lerine eşit olduğundan bu matrisler simetriktir.
HA

Teorem: Eğer A ve B aynı tipten simetrik matrisler ve k herhangi bir skaler ise bu
durumda aşağıdaki ifadeler denktir:

a) AT simetriktir.

b) (A ± B) simetriktir.

c) kA simetriktir.

15
İspat:

a) (AT )T = A = AT

b) (A ± B)T = AT ± B T = A ± B

c) (kA)T = kAT = kA

UYARI: Simetrik matrislerin çarpımı; simetrik olmak zorunda değildir.

Örnek: (Simetrik Matrislerin Çarpımı)

     
1 2 −4 1 −4 3
A= , B =  , C =   simetrik matrislerini gözönüne
2 3 1 0 3 −1

SE
   
−2 1 2 1
alalım. AB =   simetrik değil, AC =   ve AC simetriktir.
−5 2 1 3

KÖ
Teorem: A ve B simetrik iken AB nin simetrik olması için gerek ve yeter şart
AB = BA olmasıdır.

İspat: (AB)T = B T AT = BA = AB olur.

AN
Simetrik Matrislerin Tersinirliği

Genel olarak simetrik bir matris tersinir olmak zorunda değildir. Örneğin;
 
ND

0 0 0
 
D= 0 d2 0  matrisi tersinir değildir fakat DT = D olduğundan simetriktir.
 
 
0 0 d3
HA

Teorem: Eğer A tersinir simetrik matris ise A−1 de simetriktir.

İspat: (A−1 )T = (AT )−1 = A−1 .

AAT ve AT A Çarpımları

AAT ve AT A formatındaki matris çarpımları uygulamaların çeşitliliğinden doğar.

Eğer A m × n tipinde bir matris ise AT n × m tipinde bir matristir. Bu durumda
AAT m × m tipinde ve AT A n × n tipindedir. Ayrıca (AAT )T = (AT )T AT = AAT
ve (AT A)T = AT (AT )T = AT A olduğundan bu çarpımlar daima simetriktir.

16
Örnek: (Bir Matrisin ve Transpozunun Çarpımı Simetriktir)
 
1 −2 4
A=  olmak üzere;
3 0 −5
   
  1 3 10 −2 −11
1 −2 4    
AT A =   −2 0  =  −2 4 −8 
  
3 0 −5    
4 −5 −11 −8 41
ve  
21 −17
AAT =  
−17 34

SE
olup AAT ve AT A çarpımları beklendiği gibi simetriktir.

Bu bölümden sonra AAT ve AT A matrislerinin tersinir olması için A nın üzerinde

KÖ
genel şartları elde edeceğiz. Ancak A nın karesel olması özel durumunda aşağıdaki
sonuca sahibiz.

Teorem: Eğer A tersinir bir matris ise AAT ve AT A matrisleri tersinirdir.

İspat: A tersinir olduğundan (AT )−1 = (A−1 )T olup AT da tersinirdir. Tersinir

AN

matrislerin çarpımı tersinir olduğundan AAT ve AT A çarpımları tersinirdir.

BU BÖLÜMDE NELER ÖĞRENDİK

ND

Kavramlar

• Köşegensel matris
HA

• Alt üçgensel matris

• Üst üçgensel matris

• Üçgensel matris

• Simetrik matris

17
 Kazanımlar

• Köşegensel bir matrisin tersinir olup olmadığını belirler.

• Köşegensel matris içeren çarpımı hesaplar.

• Bir matrisin üçgensel olup olmadığını belirler.

• Transpoz işleminin köşegen ve üçgensel matrislere nasıl etki yaptığını anlar.

• Bir matrisin simetrik matris olup olmadığını belirler.

SE
SORULAR

KÖ
1) Aşağıda verilen matrislerin tersinir olup olmadığını belirleyiniz.
 
    −1 0 0 0
  4 0 0 −1 0 0 



2 0      0 3 0 0 
a) b)  0 0 0  c)  0 2 0  d) 
      
0 −5  0 0 −3
 
    0 
1
0 0 5 0 0 3  
AN
0 0 0 2

C
. özüm: (a), (c), (d) matrisleri tersinir, (b) matrisi tersinir değildir.
ND

2) Aşağıda verilen çarpımları işlem yapmadan (gözlemleyerek) belirleyiniz.

  
3 0 0 2 1
HA

  
a)  0 −1 0   −4 1
  

  
0 0 2 2 5
 
  −4 0 0
1 2 −5  
b)   
 0 3 0 
−3 −1 0  
0 0 2
  
5 0 0 −3 2 0 4 −4
  
c)  0 2 0   1 −5 3 0
  
3 
  
0 0 −3 −6 2 2 2 2

18
    
2 0 0 4 −1 3 −3 0 0
   
d)  0 −1 0
   
 1 2 0  0 5 0 
   
0 0 4 −5 1 −2 0 0 2

C
. özüm:
   
6 3   −15 10 0 20 −20
  −4 6 −10  
a)  4 −1 b)  c)  −10
   
  2 6 0 6 
  12 −3 0  
4 10 18 −6 −6 −6 −6

SE
3) Aşağıda verilen matrisler için A2 , A−2 , A−k (k bir tamsayı) hesaplayınız.
 
    −2 0 0 0
1
  −6 0 0 2
0 0  
 0 −4 0 0 
 
1 0    

KÖ
a)   b)  0 3 0  c)  0 1 0  d) 
    
3
0 −2 0 −3 0 
 
     0
0 0 5 0 0 14  
0 0 0 2

4) Aşağıda verilen matrislerin simetrik olup olmadığını belirleyiniz

       
−8 −8 2 −1 0 −7
AN
3 4
a)   b)   c)   d)  
0 0 1 2 −7 7 4 0
     
0 1 2 2 −1 3 0 0 1
ND

     
e)  1 5 −6  f)  −1 5 1  g)  0 2 0 
     
     
2 6 6 3 1 7 3 0 0
HA

C
. özüm: (a), (b), (e), (g) simetrik değil, (c), (d), (f ) simetriktir.

5) Aşağıda verilen matrislerin tersinir olup olmadığını belirleyiniz.

   
  0 1 −2 5 2 0 0 0
−1 2 4    
−3 −1 0 0 
   
   0 1 5 6  
a)  0 3 0  b)   c) 
  
−3 1   −4 −6 0 0 
   
   0 0
0 0 5    
0 0 0 5 0 3 8 −5

C
. özüm: (a) tersinir, (b) ve (c) tersinir değil.

19
6) Aşağıda verilen matrislerin simetrik olması için bilinmeyenleri bulunuz.
 
  2 a − 2b + 2c 2a + b + c
4 −3  
a)   b)  
 3 5 a+c 
a + 5 −1  
0 −2 7

T
. özüm: a) A = A olduğundan a + 5 = −3 olup a = −8 bulunur.
C

7) Aşağıda verilen şartları sağlayan köşegensel bir A matrisi bulunuz.

   
1 0 0 9 0 0
   

SE
−2
a)A5 =  0 −1 0  b)A =  0 4 0 
   
   
0 0 −1 0 0 1

KÖ
C
. özüm:
   
1 0 0 1 0 0
   
5
a) A =  0 −1 0  alınırsa A =  0 −1 0  olur.
   
   
0 0 −1 0 0 −1
AN
   
1
0 0 9 0 0
 3   
b) A =  0 21 0  alınırsa A−2 =  0 4 0  elde edilir.
   
   
0 0 1 0 0 1
ND

8) Aşağıdaki ifadelerin doğru olup olmadıklarını belirleyiniz.

a) Köşegensel bir matrisin transpozu da köşegenseldir. (Doğru)

HA

b) Üst üçgensel bir matrisin transpozuüst üçgensel matristir. (Yanlış)

c) Bir üst üçgensel matris ile bir alt üçgensel matrisin toplamı köşegensel matristir.
(Yanlış)
d) Köşegen bir matrisin tersinir olması için gerek ve yeter şart köşegen üzerindeki
bütün bileşenlerin pozitif olmasıdır. (Yanlış)
e) Köşegensel bir matris ve alt üçgensel bir matrisin toplamı alt üçgensel matristir.
(Doğru)
f ) Bir matris hem simetrik hem de üst üçgensel matris ise köşegensel matristir.
(Doğru)

20
g) Eğer A ve B n × n tipinde ve A + B simetrik olacak şekilde matrisler ise A ve B
simetriktir. (Yanlış)
h) Eğer A ve B n × n tipinde ve A + B üst üçgensel matris olacak şekilde matrisler
ise A ve B üst üçgenseldir. (Yanlış)
i) Eğer A2 simetrik ise A da simetriktir. (Yanlış)

9) Aşağıda verilen matrislerin tersinir olması için bütün x değerlerini bulunuz.

   
2 4 1
x−1 x x x− 2
0 0

SE
   
a) A= 3  b) A= 1
x−
   
0 x+2 x x 3
0 
   
1
0 0 x−4 x2 x3 x− 4

KÖ
C
. özüm: a) A nın tersinir olması için esas köşegen üzerindeki bütün bileşenler 0
farklı olmalıdır. Yani; x 6= 1, x 6= −2, x 6= −4.

10) A n × n-tipinde simetrik bir matris olsun. Buna göre;

AN
a) A2 simetriktir.
b) 2A − 3A + I matrisi simetriktir.
gösteriniz.
ND

2 T T T T 2 2
C
. özüm: a) (A ) = (AA) = A A = AA = A olduğundan A simetriktir.
HA

21