ERKEN DÖNEM MİNYATÜR ÖRNEKLERİ

Türklerin resim ve minyatür sanatlarının tarihi, onların Orta Asya’da tarih sahnesine çıktıkları devirlere
kadar uzanmaktadır. Orta Asya’da köklü kültürü ile tarihte derin izler bırakmış olan Uygur Türkleri,
güzel sanatlar, özellikle resim ve minyatürde temayüz etmiş, Maniheizm, Budizm ve İslam devri olmak
üzere üç din çerçevesi içerisinde faaliyet göstermişlerdir. Maniheizmin Çin’de yayılmasına aracı olan
Uygurlar, Çin ve diğer Asya imparatorluklarıyla yakın kültürel ilişkiler kurmuş ve bu ilişkiler neticesinde,
resim tekniklerinin geniş bir coğrafya üzerindeki etkisi uzun bir süreci kapsamıştır. Orta Asya toprakları
üzerinde bugüne kadar yapılan kazı ve araştırmalar neticesinde Uygur şehir harabelerinde bulunan VIII.
TÜ

ve IX. yüzyıllardan kalma Budist ve Maniheist duvar resimleri ile minyatürler, Türk resminin bugüne
kadar bilinen en eski örnekleridir.
R

A. Grünwedel, A. Von Le Coq ve Aurel Stein’in Orta Asya’daki araştırmalarıyla ortaya çıkan Uygur
K

resimlerinin yanı sıra Turfan, Karahoça, Biş Balık kentlerindeki duvar resimleri, minyatürlü yazmalar bu
konuda Uygurların ne kadar gelişmiş olduklarını göstermektedir. Uygurlar Maniheist ve Budist
M

düşüncenin katkısıyla kitap basımını hızlandırmış ve onları resimlemişlerdir. Maniheist mabet

H TÜ
İN

duvarlarındaki resimlerin yanı sıra minyatürlerde, vakıf yapanlar, müzisyenler, kâtipler ve yapılara da
AY R

geniş yer verilmiştir.

YA

İslam minyatürüne doğrudan tesir eden iki yabancı unsurdan biri, Müslüman yöneticilerle samimi
R S

ilişkiler kurmuş olan Süryani ve Nesturi sanatçıların, İslam el yazmalarının resimlendirilişinde görev
U A

almış olup Hıristiyan sanat zevkini eserlerine yansıtmış olmalarıyla ilgilidir. Diğer bir unsur ise, Mani
N N

inancının kurucusu olan ve kendi yazmalarını resimlendiren ressam Mani olmuştur. M.S. 274’te Pers
kralı Behram tarafından idama mahkûm edilen ve dinî eğitim aracılığıyla resim sanatını geliştiren
N A

Mani’nin ölümünden sonra, Müslüman yöneticilerin himayesindeki takipçileri, halife Muktedir (908-
İS T

932) döneminde Horasan’a sığınmış ve burada bir resim okulu kurarak minyatür sanatının gelişimini
sürdürmüşlerdir.
A ID

Mani’cilerin dostu olan Me’mun’un Suriye manastırlarındaki eski metinleri aratması ve Arapçaya
TU E

tercüme ettirmesi ile her iki unsurun kaynaştığı görülmektedir. Bir üçüncü unsur olarak, Zerdüşt dininin
bazı gelenekleri de ilave edilebilmektedir. Bilindiği gibi Sasaniler’de plastik eserler yanında, renkli
R RS

portreler de rol oynamakta olup, X. asırda, eski bir yazmada, İran hükümdarlarının portrelerinin
AN

görülmüş olduğu nakledilmektedir. Kısmen dinî, kısmen dünyevî sahneleri canlandıran Uygur
minyatürleri daha sonra İslam minyatürünün kaynağını teşkil etmiştir. Uygur kâtip ve nakkaşlar IX.
yüzyılda Bağdat, Meraga ve Tebriz’e gelmişler, İslam minyatüründe parlak bir devre açmışlardır. Orta
Asya’dan İslam ülkelerine gelen Türk sanatkârlar özellikle Türk hükümdarları ve ileri gelenlerince
himaye altına alınmıştır. Bu suretle bu sanatkârlar en müsait şartlar içerisinde çalışma imkânı
bulmuşlardır. Uygur nakkaşlar, İslam ülkelerinde eserlerini daima Arapça takma adla imzaladıklarından,
N

hem hayatları hakkında bilgi edinilememiş, hem de İranlı ve Arap sanılarak çalışmaları onlara
O

maledilmiştir. Bağdat’ta ilk minyatür mektebini açanlar Selçuklu Türkleri olmuştur. Büyük Selçuklular
TL

devrinde tekâmül eden minyatür sanatı, Anadolu Selçukluları zamanında da devam etmiştir.

‘İslam resmi’ şeklinde ifade edilen tasvircilik, ancak Geç-Abbasiler devrinde, Bağdat Okulu diye
AR

tanımlanan eserlerde ortaya çıkmaktadır. Emeviler devrinde yapı süslemesi olarak uygulanan resim, bu
devirde kitap resmine dönüşmüştür. İslam inancına göre hakikatin ‘Söz’de belirmiş olması hasebiyle
I

İslam dünyasında mahiyeti büyük olan söz sanatı, bu dönemde Arap ve Fars dillerinde yazılan zengin
bir edebiyatın gelişmesine vesile olmuştur. Yazı sanatına göre daha sonraları ortaya çıkmış olan
minyatürün İslam kültüründe benimsenmesinde hat sanatının etken olduğu düşünülmektedir. Bu iki
sanatın kullandıkları plastik unsurların (nokta, çizgi, leke ve renk) da aynı olması, birlikte olmalarına
temel teşkil etmiştir. Tanrının, İslam inancına göre suret almaması ve manevi varlığının ‘İlahî Söz’de
 (Yaratıcı Buyruğu) belirmesi, İslam sanatçısına yüksek değerlerin somutlaştırılması yolunu kapatmıştır.
Bunun yerine sanatçı, madde dünyasından sıyrılma çabası içinde bu dünyayı ilahî bir görüntü olarak
vermeye çalışmaktadır.

İslam sanatçısının yolu soyutlama yolu olup, gerçeği gerçek olarak tanımlayan ne varsa resimlerinde
ortadan kaldırmış, gölge-ışık, perspektif gibi, nesnelere relief kazandıran ve onları mekânda göstermek
için uygulanan tüm anlatım araçlarını silmiştir. Böylelikle sadece renkler ve şemalar kalmakta, resim
burada nakış ve sembol halini almakta, bir yandan bu dünyanın gölge ve görüntü (zıll ü hayal) olduğuna
işaret etmekte öte yandan değişmeyen ‘Hakikat’i, Allah’ı bize düşündürmektedir. İslam kitap sanatının
TÜ

tarihini incelediğimizde, sanatçıların ilk olarak fırçalarını tabiat ilmi eserleri, metni resimle aydınlanan
Arapçaya çevrilmiş Yunan kitapları için kullanmış oldukları görülmektedir. Ayrıca o zamanlar resimsiz
R

tasavvur edilemeyen fizik ve tıp konuları üzerine yazılmış olan eserlerle, hidrolik makinaların yapılışını
K

veya yıldızların durumunu bildiren eserlere resimleriyle zenginlik vermeye çalışmışlardır.

Bu düşünce çerçevesinde oluşturulan eserlere örnek verecek olursak; Dioskorides’in Materia

M

Medica’sının, 12. yy’da Mihran İbn Mansur tarafından Süryanice’den Arapça’ya çevrilmiş hali olan
H TÜ
İN

Kitabu’l-Haşayiş’i, Es-Sufi’nin Sabit Yıldızlar adında astronomi ve burçlar üzerine yazılmış el yazması
AY R

kitabı, Pseudo-Galen’in Kitabu’t-Tiryak’ı, El-Cezeri’nin Otomata’sı, Ahmet İbn El Hüseyin İbn El-Ahsaf’ın
YA

Kitabu’l-Baytara’sı 11. 12. ve 13. yy’larda yazılmış bilimsel görüntüleme tarihi açısından kayda değer
R S

eserlerdendir.
U A

Artuklu sarayında hazırlandığı düşünülen Hariri’nin Mâkâmat’ı ile 13. yy Konyası’nda resimlendiği
N N

düşünülen Ayyukî’nin Farsça kaleme aldığı Varka ve Gülşah mesnevisi dönemin diğer eserlerindendir.
Ayrıca Konya’da Mevlâna ve müritlerinin sanata olan ilgileri bilinmekte olup, müritleri arasından
N A

Kaluyan ve Aynüddevle’nin tasvirde eşsiz olduklarından söz edilmektedir. Yine aynı dönemlere ait,
İS T

yurtdışındaki çeşitli müzelerde yer alan eserlerden bazıları; Hintli bir Brahman olan Bidpay’ın
hayvanlarla ilgili masallardan ibaret Kelile ve Dimne adlı eserinin Arapça ve Farsça tercümelerinin
A ID

muhtelif minyatürlü yazmaları, Natu’l-Hayevan adlı eserin British Museum’daki nüshası, İbn
TU E

Buhtişu’nun Menafiu’l-Hayevan adlı eserinin New York Pierpont Morgan Kütüphanesi’nde bulunan
1297 veya 1299 tarihli nüshası, Razî’nin Müfidu’l-Has adlı eserinin Meşhed’de İmam Rıza türbesinde
bulunan yaklaşık olarak 1200 yıllarına ait bir nüshası, Kitab-ı Semek-i Ayyar adlı Farsça eserin Bodleian
R RS

Kütüphanesi’ndeki nüshası ile el-Birunî’nin Asâru’l-Bâkiye adlı, Edinburgh Üniversitesi’nde bulunan

AN

1307-8 tarihli nüshası şeklinde özetlenebilir. Söz konusu eserleri ‘Selçuklu’ umumi adı altında toplamak
ve Selçuklu imparatorluğuna bağlı, birbirlerinden uzak yerlerde yapılmış farklı eserleri ise, Selçuklu
devrinde gelişen muhtelif çığırların verimleri olarak ele almak yerinde olacaktır.

KAYNAKÇA
N

“Minyatür”, Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, c. 13, Gelişim Yayınları, İstanbul,1986.

O

“Minyatür”, Görsel Büyük Genel Kültür Ansiklopedisi, c. 10, Görsel Yayınlar, 1984.
TL

AKBULUT ERSOY, Sevgi, Osmanlı Minyatür Tekniği, Ankara, İnkansa Matbaacılık, 2006.
AR

AND, Metin, Minyatürlerle Osmanlı-İslam Mitologyası, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2010.

AND, Metin, Osmanlı Tasvir Sanatları, İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2002.
I

AND, Metin, Ritüelden Drama Kerbelâ Muharrem Ta’ziye, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2002.

ARNOLD, Sir Thomas W., Painting in Islam, New York, Dover Publications, 1965.
 ASLANAPA, Oktay, “Türk Minyatür Sanatı”, Türk Dünyası El Kitabı, Ankara, Türk Kültürünü Araştırma
Enstitüsü Yayınları, 1992.

ATASOY, Nurhan, ÇAĞMAN, Filiz, Turkish Miniature Painting, İstanbul, R.C.D. Cultural Institute, 1974.

BARRY, Michael, Figurative Art in Medieval Islam and the Riddle of Bihzad of Herat (1465-1535),
Flammarion.

BOYDAŞ Nihat, Talik Yazıya Plastik Değer Açısından Bir Yaklaşım, İstanbul, MEB Yayınları, 1994.
TÜ

ÇAĞMAN, Filiz, TANINDI, Zeren, Topkapı Sarayı Müzesi İslâm Minyatürleri, İstanbul, Tercüman Sanat
ve Kültür Yayınları, 1979.
R

EL SHISHINI Naima, “A Comparative Aesthetic Analytic Evaluation of Some Ottoman Miniatures”, 9.

K

Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi, Bildiri Özetleri, c. 3, Milli Kütüphane Basımevi, Ankara, 1995.
M

ELMAS, Hüseyin, Çağdaş Türk Resminde Minyatür Etkileri, Konya, Konya Valiliği İl Kültür Müdürlüğü,
2000.
H TÜ
İN

AY R

FERHAD, Massumeh, BAĞCI, Serpil, Falnama The Book of Omens, Thames&Hudson, USA, 2009.
YA

GRUBE, Ernst, “Painting”, Tulip, Arabesques and Turbans Decorative Arts from the Ottoman Empire,
R S

London, Alexandria Press, 1982.

U A

İNAL, Güner, “Minyatür”, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, c. 2, YEM Yayıncılık, İstanbul, 1997.
N N

İNAL, Güner, “Uzak Doğuda Resim ve İslamda Minyatür”, Sanat Tarihi Yıllığı, İstanbul, İstanbul
N A

Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Enstitüsü, 1978-9.

İS T

İNAL, Güner, Türk Minyatür Sanatı Başlangıcından Osmanlılara Kadar, Ankara, Atatürk Kültür Merkezi,
A ID

1995.
TU E

İPŞİROĞLU, M. Ş., İslamda Resim Yasağı ve Sonuçları, İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1973.

KEŞ, Yusuf, “El-Cezeri’nin “Otomata” Diğer Adıyla “Kitab Fi Ma’rifat El-Hiyel El Hendesiye”deki
R RS

Minyatürlerin Teknik İllüstrasyon Bakımından İrdelenmesi”, Prof. Dr. Zafer Bayburtoğlu Armağanı
AN

Sanat Yazıları, Kayseri, 2001.

KUBICKOVA, Vera, Persian Miniatures, Czechoslovakia, Spring Books.

KÜHNEL,Ernst, , Doğu İslam Memleketlerinde Minyatür, Melahat Özgü (çev.), Suut Kemal Yetkin,
Ankara, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, sy. 2, 1952.
N

MAHİR, Banu, Osmanlı Minyatür Sanatı, Kabalcı Yayınevi, 2005.

O

MILSTEIN, Rachel, Miniature Painting in Ottoman Baghdad, USA, Mazda Publishers, 1990.
TL

Ottoman Empire in Miniatures,Turkish Republic Ministry of Culture and Tourism, The Historical
Research Foundation, İstanbul.
AR

PAL, Pratapaditya, Court Paintings of India (16th-19th Centuries), Kumar Gallery, New York, 1983.
I

Persian Painting, Text by Basil Gray, Editions d’Art Albert Skira, 1961.

PINDER-WILSON, R. H., Persian Painting of the Fifteenth Century, Faber and Faber Limited.

RENDA, Günsel, “Minyatür”, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, c. 2, YEM Yayınları, İstanbul, 1997.
 ŞEKERCİ, Osman, İslamda Resim ve Heykel, İstanbul, Nun Yayıncılık, 1996.

TANINDI, Zeren, Türk Minyatür Sanatı, Ankara, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1996.

Turks A Journey of A Thousans Years 600-1600, (Ed. David J. Roxburgh, Royal Academy of Arts,
London, 2005.

Türk Kitap Medeniyeti, İstanbul, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, 2008.

YURDAYDIN, Hüseyin G., “Başlangıcından XIII. Yüzyıl Sonlarına Kadar Müslüman Minyatürü”, Ankara
TÜ

Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Türk ve İslam Sanatları Tarihi Enstitüsü, Yıllık Araştırmalar Dergisi, sy. 2,
1957-8.
R

YÜCEL, Erdem, İslam Öncesi Türk Sanatı, İstanbul, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2000.
K
M

H TÜ
İN

AY R
YA

R S
U A
N N
N A
İS T
A ID
TU E
R RS
AN
N
O
TL
AR
I