'

DONG DIEN . TRO

. VA DIEN
A ' .A ' ?

28

Niem tlf, hew eua nitOe -Due va eung la rrr.t;it dieu Id di~u o thoi d6 ta kid eau
(zepalin) Hindenburg e6 chieu dai gan bang ba Zan san da bong, m¢t kht cf!- bay Zan
nh6t chua tung duqc che tq,o. Tuy duqc gifl a tren eao nho 16 6 chua khi hidro de
ehay nguy hilm, n6 da thlf,e hi~n nhieu chuyen bay vuqt Dq,i Wy Duong m¢t each an
toan. Tren thlf,c tef, cac khi cau cua Due, tat cd deu dung hydro va chua bao gio bt
tai nq,n do hidr6. Nhung vao ngay 6 thang nam nam 1937 sau 7 gib 21 phut t6i, khi
chiec Hindenburg dd san sang hq, xu6ng _san bay cua Hdi quan Hoa kt o Lakehurst,
bang New J<!rsey, con tau. da bung cha.y. D¢i bay cua n6 dd cha cho den khi can mua
dong roi mi)t phan kh6i khu. V1f,C Va cac day n~o VUa dUqc nem xuffng cho mi)t dt)i cua
Hdi qua.n o duai dat th'i ~a th6y lap vdi ngoai cua con tau bt gap song, khodng 1/3

191
tinh tit duoi tau. M¢t vai giay sau ng<;>n Zita da bung ra tit chO d6 va anh sang phat
do rl!c phia trong cua con tau. Trong v<mi 32 giay con tau dang chay roi xu6ng dat,
giet chet 36 nguai va lam bong nhieu nguai khac m¢t each klulng khiep. Tq,i sao, sau
rat nhieu chuyen bay an toan khi cau . dz'mg khi hydro lan nay d<i bung chay ?

2s-1. cAc n1tN TiCH CHUYEN DONG vA DONG DitN

Trang nam chuong truoc chu yeu ta xet hi$n tuqng tinh di~n, nghia la trubng
hqp cac di$n tich dang yen. Voi chuong nay, ta bat dau t~p trung vao dong di~n,
nghia la cac di~n tfch chuyen dqng.
Vi d\l ve cac dong di$n co rat nhieu tu ca~ dong di$n Ion t~o nen set den cac
dong di$n than kinh rat nho dieu khien cac ho~t d¢ng cua hap th!t chung ta. Cac
dong trong CaC day dan trong nha, trong CaC befog den va cac d\}ng C\l di~n rat quen
thuqc voi m9i ngubi. Mqt chum electron chuyen dqng qua m9t kh6ng gian chan kh6ng
tro~g ong hl.nh cua TV. Cac h~t tfch di$n voi cd hai dau chuyen d9ng trong khi da
b! i-On hoa cua cac den huynh quang, trong cac pin cua cac dai trandito va trong cac
acquy oto. Cac dong di~n qua cac chat ban dan duqc Cl trong cac may tinh b6 tui va
trong cac "chfp" dieu khien lo vi song va cac may riia bat ch~y bang di$n.
Tren quy mo toan cau, cac h~t tfch di$n b! bat t ren cac vanh dai btic x~ Van Allen
ch~y toi va Iui tren bau khf quyen giua cac cl;lc tu bac va nam. Tren quy mo cua M,
Ml)t Trbi, cac dong .kh6ng lo cua proton, electron va ion bay theo dubng ban kinh. tu
Ml)t Trbi b~w nen gi6 mQ,t troz. 0 quy mo Thien Ha, cac tia vu tr\l, la cac proton co
nangluc;ing cao, phong qua Thien ha tac la giai Ngan ha ct'1a chung ta.
Tuy mqt dong di$n la m9t dong cua di~n tich chuyen d()ng, nhung khong phai m9i
di$n tich chuyen d9ng deu t~o nen dong di$n. Neu ta noi m9t dong di$n di qua m<?t
ml)t da cho thi phai co m9t dong chay thl;lc sl;l cua cac di$n tich qua ml)t do. Hai vf
dl,l sau lam ro y cua ta.
1. Cac electron dan trong m9t do~n day dong co -l~p chuyen dqng hOn lo~n voi
v~n toe chung 10 6 m/s. Neu b~n cho m9t m~t phi\.ng gia d!nh di qua day do, cac electron
d!ln di qua no tu ca hai phfa voi mtic dq nhieu ti h~t trong mqt giay. Tuy nhien,
kh6ng CO S\i tr uyen di~n tlch thl;lc Sl;i theo mqt hUong nao do Va do do kh6ng CO dong
di$n. Tuy n hien, neu b~n noi cac dau day vao mqt acquy, b~n lam cho dong chuyen
dt;ing, tuy rat la yeu, da theo mqt chieu, nen bay gib co m9t sl;l chuyen di~n tfch thl;lc
Sl;l va do do CO dong di~:ri.
2. Sl;l chay cua nuoc qua mqt ong cling Ia sl;l chuyen dqng co huong cua di$n tich
duong (proton trong cac phan tii nuoc) voi mtic dq chung vai tri$u culong trong m9t.
giay. Tuy nhien, khong co sl;l chuyen di$n tfch thijc sl;l vi dong thbi l~i co sl;l chuyen
d<?ng cac di$n tfch am (electron trong cac phan tii nuoc) voi cung mt;>t mtic dq nhu
di~n tich duong va theo cimg mi)t chieu .

Trang chuong nay, chung ta se h~n che chu. yeu chi nghien ctiu - trong khuon
kh6 cua v~t If h9c c6 dien - cac dong di$n dung cua cac electron dcin chuyen dqng
qua cac vqt dan kim loq,i nhu cac day dong.

192
 28-2. DONG DIEN
. ' , ,.;,I
. ~

Hinh 28- la nhac chtlng ta, mt)t khung d:fo di~n

co l~p, du no co di~n tfch hay khOng, mQi diem ctia
no co cung mt)t di~n the. Di~n trubng khOng the
- t6n t?i 0 trong no ho~c song song voi mi";it cua no.
Tuy co the co cac electron dAn nhung kh6ng co h,tc
di~n t6ng hgp tac d\).ng len chtlng va do do. khong
co dong di~n.
Neu nhu o hlnh 28- lb ta mac them mt)t acquy
vao khung thl no khong con 0 cung mt)t di~n the
nua. Di~n trubng ben trong v~t li~u lam khung tac
d\).ng h,tc len cac electron dAn va t?o thanh mt)t dong
di~n. Sau mt)t thbi gian rat ngan, dong electron d?t'
tc'Ji tr?ng thai dttng. Khi do hi~n tugng hoan toan
tuang t\i nhu s\i chay thanh dong cua chat luu ma
ta da thao lu~n trong chuang 16 .
Hinh 28-2. Cho thay mt)t do?n ~ua mt)t v~t dAn,
mt?t phan cua khung dAn di~n trong do dong di~n
dugc thiet l~p . Neu di~n tfch dq chuyen qua mt)t
m~t phlmg tuong tugng (nhu aa' ch:ing h?n) trong
thoi gian dt thl do~g qua mi[lt du<;ic dinh nghia la
. dq
l = -dt (dinh nghi1:l dong
(a)
(bl
HINH 28-1. (a) M¢t khung de\ng can
b~ng tinh dien - Toan khung C! cung
m¢t ctien the va ctien truClng b~ng kh6ng
d mQi diem hen trong d6ng. (b) Them
m¢i acquy thiet l~p m¢i hieu dien the
gilia hai dau ctia ·khung. Cac dau d6
dU(,lc ·n6i vdi cac dien cljc cua acquy.
Hieu ctien the do t;;io nen m()t ctien
tnidng d ben trong khung va dien tnidng
lam cho cic dien tich chuyen d()ng
quanh khu_ng. sv djch chuy~n nay cua .
cac ctien tich t;;io nen m¢t dong ctien.
di~n) (28-1)

Ta co the tlm di~n tfch di qua ml)t trong khoang

thbi gian ttt 0 den t bang tfch phan
t

q =· I dq = I idt (28-2)
0

trong do dong i co the la mt)t ham cua thbi gian, hoi[lc

khOng d6i.
HINH 28-2. Dong i qua .v~t d!in
c6 cung gia tri d cac mi;it ph~ng
Duoi cac dieu ki~n ditng (nghia la dong khOng phai
aa', bb' va cc'. · la mt)t ham cua thbi gian), dong nhu nhau d6i voi cac
mi[lt bb' va cc' va tat ca cac· mi[lt ph:ing di qua hoan
toan v~t dAn, bat ke vi trf va s\i d!nh huong cua chtlng nhu the nao. Dieu do suy ra
tlt R\i ki~n di~n tfch dugc bdo toan. Du.oi cac dieu ki~n dttng ma ta da gia thiet 0 day,
mt)t electron phai di vao v~t dAn o mt)t dau thi phai co mt)t electron di ra o dau kia.
Theo cung mt)t each nhu v~y. neu ta co mt)t dong nuoc dang qua mt)t ong thi mt)t
giQt nuoc phai roi khoi ong khi mt)t giQt di vao dau kia cua ong. Lugng nuoc trong
ong .la mt)t d?i lugng bao toan.
D<1n vi SI cho dong di~n la culong tren giay hay ampe (A)
1 ampe = lA = 1 culong tren giay = 1C/s

193
 Ampe la m(lt don vi co ban cua M SI ; culong duc;ic dinh nghia ·theo. ampe, nhu
ta da trl.nh bay truoc day c'J chuong 23. Dinh nghia chinh thuc cua ampe duc;ic trl.nh
bay c'J chuong 31.
.. ·
Dong di(ln, nhtt dinh nghia bc'Ji (28-1), la m(lt d:;i.i lttc;ing vo httong vl. ca di(ln tich
va thbi gian c'J trong phttong trl.nh do deu la VO httong. Dieu do co the gay nen kho
khan nao do vi ta thttong bieu thi dong di(ln trong m(lt day dfrn bang m¢t miii ten ..
de chi chieu chuyen d¢ng cua di(ln tich. Tuy nhien, cac miii ten nhtt v?y khong phai
la vecto vl. chung khOng tuan theo cac dinh lu?t ve c¢ng vecto . Hinh 28-3a cho thay
m¢t v~t dfrn tach thanh hai nhanh c'J chO tiep xuc . Vl. di(ln tich dttc;ic_Mo toan, d¢ l~n
cua cac dong trong cac nhanh c¢ng l:;i.i phai cho d9 Ion cua dong trong v?t dfin, hay
(28-3)
Hl.nh 28-3b cho thay be cong ho~c dtnh
httong l:;i.i cac day trong khong gian kh6ng

- io lam thay d6i tinh dung dan cua (28-3). Cac

mui ten dong kh6ng phai la cac vecto ; chung
chi cho chieu (hay hu{:Jng) cua dong d9c theo
m<?t v?t dAn, chu khOng pMi chieu trong
khOng gian.
Chieu cua dong di~n

Trong hl.nh 28-1 b ta da ve cac miii ten

(b)
HfNH 28-3. He thuc io = i1 + ii dung <'l nut a
cha du . slj_ dinh hUdng trong kh6ng gian cua ba
dong nhU the nao. Dong dien la d:;ii lUc;lng vO
hUdn~_, kh6ng phai vectd.
chi dong di(in theo chieu ma m9t h:;i.t mang
di(in tich dttcing (bi dliy bc'Ji qtc dttong cua
acquy va hut Mi C\J'.C am) chuyen d¢ng trong
khung. Tren th1,1'.c te, cac h:;i.t niang di(ln tich
trong khung bang dong cua hl.nh 28- lb la
cac electron mang di(ln tfch am. Chung
chuyen d¢ng theo chieu nguc;ic vdi chieu cua
miii ten .chi dong di(jn . Th cung nhac l:;i.i rang
trong m¢t den huynh quang. Cac h:;i.t mang

di(ln tich cd hai dau deu hi(ln

di(ln ., Vl. cac h~t mang di(in tich
khac dau chuyen d(lng theo
chieu nguc;ic nhau nen ta p~ai
ch9n m¢t trong hai dong di(ln
tlch de bieu th! bc'Ji m9t miii
ten chi dong di(ln .
Khi ve cac miii ten chi
HINH 28-4. Hai qua cau ba11 4au khOng c6 dien tich, nay c6 dien ·
dong di(ln tren hinh 28-1 b tich do da c6 di1;n tich chuyen Ill qua· cau nay sang qua cau kia.
the6 chieu kim dong hO, ta da i3:;in khOng the n6i ctuc:ic la ho~c da thuyeIJ di1;n tieh dUdng tli qua
theo quy ttoc Heh sit : cau ben trai sang qua cau ben phai, ho~c da chuyen di1;n tich llm
lll qua ci\u ben phai sang qua cau ben. trai vi ket cue nhU nhau.

194
 Mui ten chi dong di~n dtrqc v~ theo chrnu chuy~n d()ng ci}.a cac h?t mang di~n
. tfch duong, th?m chf ca khi cac hl,lt tren thi.,tc ur cac h~t chuyen d()ng kh6ng
mang di~n tfch duong.

Chi khi ta quan tam dlfa co che chi' tiet cua si.,t chuy~n v?n di~n tfch thi ta moi
can chu y den dil'.u cua cac h~t tai di~n tfch tren thi.,tc te.
quy uoc nay la co the chap nh?n dugc. Vi m()t h~t mang di~n tfch duong chuyen
tu trai sang phai co cimg ni()t tac dvng nhu m()t h?t mang di¢.n tfch am chuyen d()ng
tu phai sang trai •. Hinh 28-4 cM.ng h~n, hai qua cau truoc do chua dugc tfch di~n
co the dugc tfch di~n bang each chuyen di~n tfch duong tu tr~fr sang phai hol).c di~n
tfch am tu phai sang trai : ca hai qua trinh do deu cho cung m()t ket qua cuoi cung.

BAI TOAN MAU 28-1

Nttoc chay qua m()t ong tuoi cay trong vuon voi luu lugng R la 450cm 3/s. Dieu ·
do tuong ung v(1i dong di~n tfch am ba.ng bao nhieu ?
Gidi. ·Dong di~n tfch am la toe d() ma .i;:ac pharr tu qua m¢t m~t phling nao do cat
ngang ong, nhan voi lugng di~n tfch am do moi phan tu mang. Neu p la khoi lugng
1
rieng cua nuoc va M la khoi luc;tng mol cua no thl luu lugng (tinh theo so . mol tren .
· dN
giay) ma nuoc chay qua ml).t bang Rp/M. Neu NA la so Av6gadr6, luu lugng dt ma
cac phan tu di qua ml).t phang bang
dN RpNA
dt = M
· (6 02 x 1<>23 phan tu/mol)
= (450 x 10-6 m3/s) (1000 kg/m3) ' 0,018kglmol
= 1,51 x _10 25 phan tu/giay
Moi phan tu nuoc chua 10 electron, 8 tu nguyen tu oxy va 1 tu moi trong hai
nguyen tu hydr6. Moi electron co di~n tfch -e . Do do dong tuong ung voi Sl,i chuyen
d()ng do cua di~n tfch am. bang
d ' dN
i =~
dt
= lOe -
dt
(lo electron/phan tu) x o,so x 10- 19 G/electr6n) x
x (1,51 x 1025 . phan tu/giay)
= 2,42 x 107 C/giay = 2,42 x 107 A
= 24,2 MA (Dap so)
Dong di~n tfch am nay hoan .toan bi bu tru Mi dong di~n tfch duong cua cac h?t
· nhan (tich di~n duong) cua ba nguyen tit t?o thanh phan tu nuoc. Nhu v?y khong co
dong t6ng c()ng cua di~n tf ch di qua 6ng nuoc. · ·

• Ditti nay khl'mg hoan toan dung. Trong tiet 30-4 ta se thao lul).n v~ hi~u ung Hall, c6 the dl.lc;lc dung trong
cac truCing hc;lp don gian de xac dinh dlfu thl,lc cua cac h<tt mang di¢n tich. ·

195
 28-3. M!T DO DONG

---+---~ I
Doi khi chung ta quan tam den dong i
:'': '\•@'{:::::':\~illik:: ::: ?'a ''t ,
:if':ttdifill!(f :t::r':t\J';i~Fth:t:m: trong m¢t v~t dan nao d? .- Khi khac ta li;ti
<J-- vd quan tam den dong di~n tfch a m¢t diem nao
<1--E do a ben trong m¢t v~t dan. M¢t hi;tt mang
<1---J di~n tfch (dttong)' a m¢t diem cho trti~ se

al chuyen d¢ng theo chieu cua di~n trttbng E ti;ti

I L ~1 '-• -
diem do. De mo ta cho dong do ta dua vao
mtj,t dq dong J, m¢t di;ti luqng vecto huong

, fil:·;=;:,;,:::~1,:::~ :,~.:.;.:.,; . theo chieu cua di$n trttong.

~lnh 28-5a cho thay m¢t trttong hqp don
Vd--t>
gian,. trong do m¢t dong i duc;:ic phan b6 deu
4--E tren tiet di~n cua m¢t v~t dan dong deu. M~t
<1---J
d¢ dong j trong trttong hc;:ip nay la kh6ng d6i
bl
: cho mQi diem a trong v?t dan va lien M voi
HiNI-1 28-5 . (a) Cac h:;it mang di¢n tich dUdng .
\dong i Mi
bi keo di v6i t6c d9 Yd theo chieu cua di¢n '.
tnJdng £.(b) Cac h:;it mang di¢n tich llm bi :r.-.
keo theo chieu ng~c
!:;ii. Theo quy u6c chifo = (28-4)
A
cua m~ t d9 dong J va cua miii ten chi dong . .
dien dUQC ve nhii neu cac h;,ll mang dien tich . trong do A la di~n tich ctia tiet di~n ctia v?t
Ia dudng. '. dan.
Don vi SI cho cl?t d¢ dong la ampe tren met vuong (Nm 2 ).
So sanh cac hinh 28-5a va 28-5b cho thay, chieu cua m~t d¢ dong J la chieu cua -
-
-~

di~n truong E , khong ph1:1- thu¢c vao dau cua cac hi;tt mang di~n tfch.
Voi m¢t m~t bat ki, phling ho~c kh6ng phling, qua do co dong i, m?t d¢ dong J
a cac diem tren m~t do lien M voi dong i Mi
=I JdA (28-5)
i
trong do vecto di$n tich d A duc;:ic lay vuong goc voi
m~t cua yeu to di~n tich vi phan.:..+ (Xem hlnh 25-2).
-
Voi tiet di~n aa' tren hlnh 28-2, J co d¢ Ion va chieu
khong d6i va song song 'voi d A : khi do (28-5) thanh
(28-4).
-
Trong tiet 16-9 ta da chi ra rang, trong dong
lttu, truong vecto, duc;:ic bieu th! bang m¢t day cac
vecto v?n toe ciia cac hi;tt chat li~u, co the dttc;:ic bieu
di~n bang m¢t . M cac dttong dong. Truong vecto,
bieu th! bang m¢t day cac vecto m?t d¢ dong trong
m¢t v?t dan, co the dttc;:ic bieu di~n theo cung m¢t HiNH 28-6. cac ctu6ng dong bieu dien
each nhtt v~y. Hinh 28-6, thµc te la hlnh 16-19, ciic vectd m~t d9 dong trong dong di¢n
tich ch:;iy qua m9t v~ t diin th ~t !:;ii.

* Phudng trinh (28- 5) cho thily .d ong la th6ng IU<:Jng 'cua m~t d¢ dong qua m()t mi;lt. B:;in c6 the xem !:;ii tiet
25-4, trong d6 chi.Ing ta thao lu~n m()t th6ng IUQng khac, Ct) the ia th6ng IUc,Jng cua dien tnJdng qua m()t mi;lt.

196
co the bieu thi cho dong htu qua m9t ong that li;ti ho~c cho dong di~n tich qua m9t
v?t diin that li;ti.
Tinh v~n toe djch chuy~n (tr6i)
Cac di~n tlt dfo trong m9t v?t diin bang dong co v?n toe co hu6ng hon d(Jn voi
d9 !On vao khoang 106 m/s. Dong co huong hay v{J,n t6c tr6i cua cac electron diin nhO
hon rat nhieu . :Oong trong cac day diin o trong nha chlmg hi;m, dugc d~c trung Mi
m9t v?n toe troi trung blnh chi vao khoang 10- 3 m/s.
De cho m¢t st;t tuang tt;t thich hgp, ta hay xet m9t dam dong nguoi dang .chi;ty
theo cac huong hOn loi;tn va kh6ng ngl:tng chen lan nhau. Neu dam dong dung tren
mC)f m~t hCJi nghieng ve m9t phia nao do, dam dong se troi ch~m xuong doc theo
chieu do. MC)t "v~n toe troi" nho nhung co huong se dugc chOng chat len chuyen d9ng
chen Ian hOn d¢n. Voi cac electron diin, chinh v~n toe troi do xac dinh dong di~n .
Bay gio ta hay danh gia v~n toe troi trong m9t day: diin dong deu ma di~n tich
chuyen d9ng qua. Hinh 28-5a cho thay cac hi;tt mang di~n tich chuyen d¢ng sang trai
voi v~n toe troi .vct dugc xem la kh6ng d6i. Theo quy uoc, ta gia thiet cac hi;tt mang
di~n tich la due1ng, ngay ca tren tht;tc te chung la cac electron diin (am) . So hi;tt tai
di~n trong m9t doi;i.n day dai L bang nAL, trong do n la so h1;tt trong m9t don vi the
tich. va A la di~n tich tiet di~n cua day. Di~n tich voi d9 lon
.llq = (nAL)e
di qua the tich do trong khoang thoi gian
.llt = L/vct
Tu (28-1), dong trong day dfo bang
.llq nALe
= ~
.llt
= ~~
L/vct
= nAev
ct
(28-6)

Giai doi voi vct va theo (28-4) (j = i/A) ta dugc

i j
vd = nAe = ne

0
- -
hay, mo r¢ng duoi di;tng vectCJ, ta co
J = (ne)vd (28-7)

day tich ne, ma don vi SI la culong tren met khoi (c/m 3 ), la m~t d(j di~n tich
cua hi;tt tai di~n. Voi cac h~ ma~g di~n tich due1ng ma ta luon luon gia thiet, ne la
due1ng va (28-7) tien doan J va vd cimg chieu.

'
BAI ,
TOAN " 28-2
MAU

M9t dau cua. m9t s<;1i day nh6m voi duong kfnh 2,5 mm dugc han vao m9t dau
cua m9t s<;1i day dong voi duong kfnh 1,8 mm. Day ghep do mang mC)t dong di~n dung
i = 1,3A. Hoi m?t d9 dong trong moi day ?
Gidi. Ta co the xem m~t di) dong khong d6i trong moi day (tru gan chO noi, 0 do
duong kfnh day thay d6i).

197
 Di~n tfch tiet di~n ctia day nhOm bang
1
AA 1 = 4 n d 2 = (n/4) (2,5 x 10-3 m)z

= 4,91 x. 10- 6 ·m 2 .
va m~t d9 dong dttqc cho bai (28-4) :
i 1,3A
2,6 x 1<>5 Nm 2
jAI AAI - 4,91 x 10-6 m 2
= 26 Ncm 2 (Dap so)
VI b~n c6 the nghi~m l~ la di~n tich tiet di~n ctia day dong hang 2,54 x 10- 6 m2 nen
. i l,3A
= 5,1 x 1<>5 Nm 2
Jcu = Acu -- = 2,54 x 10-6 m 2
= 51 Ncm 2 (Dap s6)
V~t li~u ctia hai day khac nhau khong c6 anh httang gi a day.

BAI TOAN MAU 28-3

Roi v~n toe troi ctia cac electron dAn tr ong day dong a bai toan mfru 28-2 ?
Gidi. V~n t6c troi duqc cho Mi (28-7) (vd = j/ne) .
Trang dong, trung blnh co gan nhu m(>t electron dAn tren m(>t nguyen hi. So
electron dAn n co trong m(>t dc1n vi the tich do do bang so nguyen t\i co trong m(>t
dc1n vi the tich va duqc tlm tu
3
-~ = .f_ ha . ( ~6 nguyen tlt/ m · = K.h6i lttqnglm3 )
NA M Y S6 nguyen tu/ mol K.hoi lugnglmol

0 day p la khoi htqng rieng ctia dong, N A Ia so Avogadro va M la khoi lugng mol
cua dong. Nhu v~y .
NAP
n = 11
(6,02 x loZ3 mol- 1) (9,0 x 1o3 kg/m3)
64 x 10-3 kg/mol
8,47 x 1028 electron/m3
Khi do ta co
5,1 x 10S Alm2
(8,i,7 x 1028 electronlm3) (1 ,6 x 10- 19 C/ electron)
3,8 x 10- 5 rp./s = 14cm/h (Dap so)
B~nco the hoi : "Neu cac electron dich ch~m nhtt v~y thl. t~i sao khi ta b~t den
cac bong den trong phong l~i sang len ngay ?" St,t nham Ian a diem nay la do khong
phan bi~t duqc gif:la v~n toe . troi ctla cac electron voi v~n t6c truyen st,t thay d6i ctia
di~n trttong dQc theo day ddn. Toe d9 sau gan nhu la toe d9 cua anh sang : cac

198
 ·,,,:

electron a bat kl ndi nao tro~g day ciing deu bat d~u djch h~u nhu tuc thbi. Tudng
tv, khi bi,m ma van ong nU'.oc tuoi vU'.bn, khi orig dang dily nuoc, m(>t song ap_su§'.t
ch1;1.y dQc theo ong voi v~n toe cua v~n toe am a trong nuoc. Con v~n t6c ban than ·
nuoc chuyen d(>ng qua 6ng- thap hdn nhieu (co the do dugc nhb m(>t v~t danh dau
nhu(>m mau)

BAI TOAN MAU 28-4

M9t bang lam bang silic, co d9 r<)ng w = 3,2 mm va chieu day t = 250 µm, mang
m<)t dong di~n i = 5,2 mA. Silic a day la m()t chat ban dan logi n (da dugc pha t1;1.p
P) . S\t .pha t1;1.p co tac dt.mg lam tang n (la so h1;1.t mang di~n tfch trong m<)t dan vj
the tich) Jen nhieu so voi silic tinh khiet. Voi silic dang xet, n = 1,5 x 1023 m- 3 •
a) Hai m~t d<) dong a trong bang ?
Giai. Tu <28-4) :
5,2 x 10-3 A
j_ = =
wt (3,2 x 10-3 m) (25o·x 10-6 m)
= 6500 Nm 2 . (Dap s6)
b) Hai v~n t6c troi ?
Giai. Tu (28- 7)

_6500Nm2
(1,5 x 1<>25 ni-3) (1,6 x 10-19 C)
= 0,27 m/s = 21 emfs · · (Dap s6)
V~n tOc troi (0,27 m/s) .cua cac electron a trong chat ban d!n Si nay rat Ion hC1n
v~n toe troi (3,8 x 10-s m/s) ma ta da tfnh dugc cho cac electron dAn a trong v~t
d!n bang dong a
bai toan m!u 28-3.

28-4. n1tN TRO vA DitN TRO SUAT

Neu ta dl}t cimg m<)t hi~u di~n the gifta cac dilu cua cac thanh gi6ng nhau ve .
hinh hQc, m()t thanh bang dong, m()t thanh bang thuy tinh thl se co dong di~n rat
khac nhau . Dl').c trung cua v~t dAn trong hi~n tugng nay la di~n tro cua no. Ta xac .
. . djnh . di~n tra cua m<)t v~t dAn giua hai diem hat kl bang each dl}t m(>t hi~u- di~n the
gifta cac diem do va do dong i. Khi do di~n tra bang
R = V/i (djnh nghfa cua R) (28-8)
DC1n vj SI cua di~n tra suy tu (28,;,..8) la von tren ampE!. T6 hgp nay )!:uat hi~n

1 6m
.= 10 = 1
thubng xuyen den muc ta cho no m<)t rnn rrnng ia. om (k{ hi~u Q) . Nghla la
von tren ampe = 1 V/A (28-9) ·
. . .
M<)t v~t dAn mac trong m1;1.ch ·de gay ra m<)t di~n tra nhat djnh nao do dugc gQi
la mqt di~n tro, xem hlnh 28-7. Ta bieu di~n m()t di~n tro trong sd ·do m~ch bang kl'
,A/\;1 •
hi~u -.Jyv v v-. Neu ta viet (28-8) duoi d1;1.ng i = . R .
v

199
·'''

HINH 28-7. Cac dien trd - Cac dai tron l a cac ma mau bieu
thi cho gia tri cua dien trd.
_ . tren m()t di$n trC1 di;ic bi$t nao do
ta thay "di$n trc1" la m()t thu~t ngft
dung. VC!i m()t hi$u di$n the cho
.:ruoc, S\i can tr(J dong can-g lCln,
dong di$n cang nhO.
Di$n trc1 cua m()t v~t d~n phl,1
thu()c vao each d~t hi$u di$n the
len no. Chilng· h~I?-' hl.nh 28-8 cha
thay m()t hi$u di$n the dttqc di;it
theo hai each len cung m.()t v~t d:in.
Cac dttbng dong cua m~t d() dong
cho thay cac dong trong hai trttbng
hqp se rat khac nhau va do do di$n
trC1 do dttqc cling rat khac nhau.
Nhtt ta da lam m()t vai Ian,
trong cac moi quan h$ khac nhau,
ta thttbng ~uon co m_9t cai nhin
tong quat va xet khong phai vC!i
m()t v~t di;ic bi$t ma vC!i m()t chat
nao do. Ta th1;ic hi$n dieu do bang
each kh6ng chu y den hi$u di$n the

-
ma den di$n trttbng E c1 m()t diem trong v~t li$u dttqc dung de lam di$n trc1. T~ay
cho vi$c xet dong i qua di$n trC1, ta xet m~t d9 dong J C1 diem dang xet. Thay cho
di$n trC1, ta xet dii?n trd suat p cua v~t li$u, dttqc dtnh nghfa la,
., 'P = E/J (dinh nghfa cua J>) . (28-10)
Don vi SI cua E Ia V/m va cua J la Nm 2 :
Don vi SI chap khi do la Q.m, d9c Ia "6m-
met"* : (a)
V/m V m2 v
Am= Q.m
Nm2 m A

- -
Ta co the viet (28-10) dttC!i d~ng vectC1 (6)

E = pJ
Cac phttong trlnh (28- 10) va (28-11) dung
chi vC!i cac v~t li$u dang huong, la cac v~t li$u ·
ma tfnh chat di$n cua _chung nhtt nhau theo
mQi chieu.
Ta thttbng noi den d() dan dii?n
dao cua di$n trC1 suat nen
(28-11) HINH 28-8. Hai each di;it hiett di¢n the !en
m¢t thanh dAn dien. Cac ch6 n6i v6i mau xam
d~m duQc xem c6 dien trd rat nho. Khi chung
· du(,lc t~o nhll d (a) di¢n trd do dll(,lc Ion hon
di¢n trd khi chung dll(,lc t~o nhu d (b).
rJ ctia m()t chat. D~i lttqng do dC1n gian la nghjch

(•) M¢t d1,mg cu du(,lc dung de do di¢n trd duQc g9i la <'.im ke : hoan toan khac v6i <'.im-met (Q.m), don vi
cua .dien trd suat.
+ Tru6c day ta da dung P de bifu thi cho ~t d¢ kh6i lllc,lng va m~t d() dien tich. Ta ciing da dung a de
bieu thi cho mi)t d¢ dien tich mi;it. 6 day ta dung cac ki hiett d6 v6i y nghia hoan toan khac : dung 13 khOng c6
du ki hiett r6t de dung.

200
 (J =~ (djnh nghia cua 6) (28-12)

Don vj SI cua tJ la (Q.m)- 1, dQc la "nghjch dao cua om-met". Don vj mhos tren
met doi khi ci.1ng duqc dung. Bang 28-1 li~t ke di~n tra suat cua m(lt so v*t li~u.
Bang 28-1
Di~n tra suat cua m(lt so v*t li~u C1 nhi~t d(l phong (20°C)

Di~n tro suat H~ s6 nhi~t cua

p (Q.m) di~n tro suat

a (K- 1)

Cac kim lo~i

dien hlnh
B~c 1,62 x 10- 8 4,1 x 10- 3
Dong 1,69 x 10- 8 4,3 x 10- 3
Nhom 2,75 x 10- 8 4,4 x 10-3

Tungsten ) . 5,25 x 10- 8 4,5 x 10- 3

Sat 9,68 x 10- 8 6;5 x 10-3

B~ch kim 10,6 x 10-:-8 3,9 x 10- 3

Manganina 48,2 X . 10- 8 0,002 x 10- 3
Cac chat ban ddn dien hlnh
Silic, s~ch 2,5 x 103 -70 x 10- 3
Silic, lo~i n b 8,7 x 10- 4
Silic, lo~i pc 2,8 x 10- 3
Cac chat di~n moi dien hlnh
Thuy tinh 1010 + 1014
Th~ch anh due .,... 1016

a) MQt h<;lp kim dUQc t;;io d(lc biet de c6 a nho.

b) Silic s;;ich dUQc pha t;;ip phCitpho de c6 n6ng dQ h;;it tai dien Mng 1023 m-
3
•

c) Silic s;;ich dUQc pha t;;ip nhl'>m de c6 n6ng dQ h;;it tai dien b~ng
23 3
10 m- •

Tinh di~n trll

Neu. ta biet di~n tra suat cua m()t chat nhu dong chang h~n, ta co the tfnh di~n
trCI cua m(lt do~n day vC1i duong kfnh da cho lam bang v*t li~u do. G9i A (xem hlnh
28-9) la di~n tich cua tiet di~n cua day, L la d(i dai cua day, va V la hi~u di~n the
gilia hai dau do~n day. Neu cac duong dong bieu di~n m*t d(l dong la deu dQc theo
day, di~n truong va m*t d(i dong se khong d5i a tn9i die:µi a trong day va co gia tr!
E = VIL va J = i/A (28-13)
Khi do ta co the ket hQp (28-10) va (28-13) de viet

201
 E VIL
.P =
J i/A
(28-14)

Nhung V/i la di~n trc1 R nen ta co thg viet l~i (28-14)

R =
: L I
;_;.;::t=:i':::t:;;:c: ':rn:=: :=: ;= ?;;-L
v cac d:;i.i luc;ing ma ta co th€ d9c trvc tiep tren cac
HINH 28-9. Hieu dien the v, duc;ic
di,it gilia hai di!u cua m(it do;.in d~y dai
L, c6 tiet ctien A, thiet l ~ p dong i.
L
.f A
Phudng trl.nh (28-15) chi ap dl;lng duc;ic cho mt?t
v?t dfin dong nhat, d:ing huong co tiet di~n deu, voi
hi~u di~n the duc;ic d~t nhu a hl.nh 28-8b.
Cac d~i luc;ing vl mo V, i va R la rat quan tr9ng
khi ta do di~n tren cac v?t dfin nao do. Chung la
dong hO do . Ta quay ve cac d~i luc;ing vi mo E, J va
.f khi quan tam den tlnh chat di~n Cd ban CUa v?t
chat nhtt trong Hnh V'l,iC nghien 'CUU cac v?t li~u ran
vii long.

.S.\ t thay doi theo nhi~t d(>

Gia tri cua da so cac tfnh chat v?t H thay d6i theo nhi~t d9, va di~n trc1 suat
khong phai la ngo~( l~. Chlmg hi;m, hinh 28-10 cho thay si,t thay d6i cua tfnh chat do
cua dong tren m9t khoang nhi~t d9 r9ng.
H~ thuc· gif:ta nhi~t d9 va di~n tro suat cua dong - va cho cac kim lo~i noi chdng
- tudng doi tuyen tfnh tren m¢t khoang nhi~t d9 kha r¢ng - voi cac M thuc tuyen
tfnh nhu v?y ta co thg viet, nhu
m¢t sv gan dung thvc nghi~m du
tot cho da so cac ml;lc dich kl thu?t,
.f - .f0 = .f0a (T-T 0 ) (28-16) r

0 day T 0
la nhi~t d9 duc;ic ch9n !O
lam moc va .P0 la di~n tro suat a
nhi~t d(> do . Thong thuong ta ch9n ~
~
/
~/
T 0 = 293K · (nhi~t d9 phong), voi
~
1\g·
n6
.f0 = 1,69 µQ.cm.
I~
~
......
/
v.
Vl. nhi~t d9 xuat hi~n trong v
(28-16) chi duoi d~ng hi~u, nen se
kh6ng .co gi khac bi~t khi b~n dung /
/
thang Celsius ho~c Kelvin trong v 70. Po
phudng trlnh do, vl. d9 Ion cua dt? /.
·o o . 200 400 ti'oo aoo 1000 ,1200
a tren cac thang do la nhu nhau. Nhifh:/_o ( K)
D:;i.i 1ttc;ing a trong (28-16) duc;ic g9i' .
la M so nhi# di~n tra, duc;ic ch9n
sao cho phuorig trinh phu hc;ip tot HINH 28-10. Dien trc'l su11t cua d6ng nhu m¢t ham cua nhiet
d¢. Dau cham tren dt1CJ!1g_ cong danh dau· cho diem m6c thudng
nhat voi thvc nghi~m trong khoang
gi,ip (nhiet d¢ phong,-To = 293K, Po = 1,69 x 10· 8 Q.m) .

202
nhi~t d9 da ch9n. M9t vai gia trj cua a cho cac kim loi;ii khac nhau dttQc ke C1 bang '
28-1.
Slj thay doi cua di~n tra suat theo nhi~t d9 rat chfnh xac. Thljc v?y, no d~ l~p
l~i dttQc den muc nhi~t k~ Mng di~n trd bq,ch kim da dttQc c6ng nh?n nhtt mc;>t chuan
thu cap de do nhi~t d9 'trong khoang 14 - 900 K tren thang nhi~t d9 quoc te (xem
tiet 19-5) . Khi dung d\{ng C\{ do de do nhi~t dQ, cac so h~ng ti l~ ~oi (T - To) 2 va .
(T ,- T 0 ) 3 da dttQc dtta them vao ve phai cua (28-16) ~e tang de;> chinh xac.
Khi cau Hindenburg
Khi khf cau Hindenburg da san sang de hl,l xuong dat va sau khi cac day neo
dttQc tha xu6ng cho d9i (J tren m~t dat, cac day tro nE!n am (va do do co the dfin
dong di~n) do mtta. Chung "n6i dat" khung kim lol,li cua khf cau (cac day dttQC buQC
vao khung) ; nghia Ia, chung tl,lo nen m¢t dttong dAn di~n gifia khung va mi;\t dat,
lam cho di~n the cua khung va cua mi;\t dat nhtt nhau. Dieu do dang If ra ciing se
noi dat lOp vai bcjc ngoai cua khf cau. Nhung Hindenburg la khf cau dau tien co vai
b9c dttQc sdn bang mQt chat co di~n tr(J suat Ion. Nhtt v?y voi Hindenburg lop vai
vAn gift di~n the cua khf quyen (J di) cao cua kh{ cau khoang 43m. Do co mtta d6ng,
di~n the do Ion so voi dat.

Vi~c dung cac day ro rang la da lam rach m9t trong cac buong chua hydr6 va lam
thoat hydr6 gifta buong Va vai bQC ngoai Cua khf CaU, gay nen Slj gQn song Cua lOp
vai b9c nhtt da m6 ta. Khi do da xay ~a m¢t tlnh hu6ng nguy hiem : lop vai ttot nttoc
mua dAn di~n va (J m¢t di~n the rat khac voi - di~n the cua khung. Ro rang la di~n
tfch da chl,ly dQC theo lOp vai uot va danh tia di~n qua hydr6 bj do ra den khung kim
lol,li cua khi cau va d6t chay hydr6 trong qua trinh do . Khi do slj chay da nhanh chong
lam b6c ltia cac buong chua hydro trong khf cau va lam rC1i con tau. Neu lOp xi Cl vai
b9c ngoai cua Hindenburg co di~n tro suat nho h<1n (gi6ng nhtt cac khi cau trttoc va
sau no), thl. tham h9a Hindenburg chac da kh6ng xay ra.

' , ~
BAI TOAN MAU 28-5

a) Hoi cttong de;> di~n trttong ton ti;ii trong v?t dAn lam bang dong C1 bai toan mfiu
28-2. .
Gidi. Trong bAi toan mftu 28-2, ta da tlm duQc m?t d9 dong J = 5,1 .x 105 Nm 2 .
Tu ba'n.g 28-1 ta thay di~n trCI suilf f cua dong bang 1,69 x 10- 8 Q.m. Do do tu
(28-11)
E = fJ = (1,69 x 10- 8 Q.m) (5,1 x 105 Nm 2 )
= 8,6 x· 10- 3 V/m (dong) (Dap so)
b) Hoi dt;> lon cua di~n truong o trong chat ban dAn Si 101,ii n C1 bai toan milu
28-4?
Gidi. Trong bai toan do ta da tlm duQc :1 6500 Nm 2 va tu bang 28-1 ta thay
f =- 8, 7 x 10- 4 Q.m. Do dp tu 'c28- ll)
E = pj = (8, 7 x 10- 4 Q.m) (6500 Nm 2 )
= 5, 7 V/m (Si lo~i n) (Dap so)

203
 Di~n truong a trong chat ban dan Si (5, 7 V/m) lOn hon dang ke so ·vCli di~n truong
0 trong v~t dan bang defog (8, 7 x 10- 3 V/m) . Ta c6 the hieu dtiCJC dieu do la do nong
d9 cac h~t tai di~n trong Si rat thap so . voi nong d9 trong dong. Tu M thuc (28-7)
j = nevd, ta thay vCli mt)t m~t d9 dong cho truoc, cac h~t tai di~n trong Si (do chung
rat ft) phai troi nhanh hdn. Dieu do co nghia la di$n truong tac di,mg len chung phai
m1,mh hem.

BAI TOAN MAU 28-6

M9t khoi sat co d~ng hlnh MP chu n_h~t voi kfoh thuoc 1,2 ,x 1,2 x 15 cm.
a) Hoi di~n tro cua khoi khi do giua hai m?t hlnh vuong ?
Gidi. Di$n tro suat cua s~t a nhi~t d9 phong bang 9,68 x 10- 8 Q.m (Bang 28-1)
Di$n tfch cua m~t vuong bang (1,2 x , 10- 2 m) 2 hay 1,44 x 10- 4 m 2 . Tu (28-15)
L (9,68 x 10-8 Q. m) (0,15m) .
R = p A = 1,44 x 10-4 m 2
= 1,0 x 10- 4 Q = 100 µQ (Dap so)
b) Roi di~n tro giua hai m?t chu nMt doi di(!n nhau ?
Gidi. Di$n tfch cua mi;it chu nMt bang (1,2 x 10- 2 m) (0,15m) hay 1,80 x 10- 3 m 2 .
Tl:c (28-15)

pL = (9,68 x 10-8 Q . m) (1,2 x 10-2 m)

R
A 1,80 x 10-3 m 2
= 6,5 x 10- 7 Q = 0,65 µQ (Dap so)
Ket qua nay rat nho hon ket qua tren vi khoang each L nhO hon va A ICfn hdn.
Trang moi phan, ta deu gia thiet rang bi$U di$n the dliCJC di;it l~n khoi tbeo each de
cho cac m?t ma giua chung can xac dinh di$n tro la cac mi;it dAng the (nhu ti·ong
hl.nh 28-8b). Neu khOng nhu v~y thl- (28-15) khong con dung nua.

28-5. DI.NH LU~ T OHM

Nhu ta vita inoi thao lu~n a tiet 28-4, mt)t di$n tro la m(>t v~t dan c6 m(>t di$n
trCI n~at djn"h .nao do . Dieu do co nghia la, no c6 cimg m(>t gia trj di$n trCI ngay ca
khi d(> lOn va chieu (St! phan Cl!C) cua hi$u di~n the dliCJC di;it len no thay_ d6i. M(>t
. so di,mg Cl;l dan di~n khac c6 the c6 di$n tra phl;l thut)c vao hi$u di$n the di;it vao_.
Hinh 28-1 la cho thay each phan bi~t cac dl,lng cv nhu v~y . Mt)t hi$u di$n the
. dti<;IC di;it len dl;lng Cl;l can kiem tra va dong i qua dl,lng Cl;l dliCJC do khi thay d6i V ca
ve dt) lOn lan ve chieu. Dau cua hi$u di$n the V duCJc ch9n theo quy uoc sao cho V
la duong khi dau tra'.i ·cua dl,lng Cl;l a di$n the cao hon Cl dau phai. Chieu cua dong
di$n dugc sinh ra (tu trai sang phai) theo quy ttClc se duCJc gan m(>t dau ct)ng. Khi

204
ct,tc mac nguqc l~i V (vC1i dau phai o di~n the cao hdn) ·khi do se la am, dong di~n do
do duqc gan m(lt dau tru.

/
+4
v +8
. +2 v
v . +6

0 / J
v +4

I
v +2
v
-2
v 0
/ ' '
/
~·
L l
-4
/
-4 -2 0 +2 +4 -2 -'f -2 0 +2 +~

(a) (b ) (c)

HINH 28-1 l. (a) Hi~ di en the v dll<;lc d ~t 1en hai dllu cua mQt d1,mg Cl,I, thiet l~p m(H do ng di en i. (b) Bifu di en
do ng i theo hi~ di en the d~ t vao v khi d1,mg c1,1 la m¢t dien trCI lOOOQ . (c) D6 thi khi d1,1ng c1,1 la m9t diot ban
dft n v6i chuyen tie p p- n.

Hinh 28-llb la do th! bieu di~n j theo V cho m(lt d\lng c\l:. No la m(lt duong
thang di qua goc nen tl so iN (la de? doc cua duong thang) nhu nhau vC1i m<;>i gia tr!
cua v. Dieu do co nghia la di~n tro R = V/i clia d\lng C\l kMng ph\l thu(lc vao de? lC1n
va st,t phan ct,tc cua hi~u di~n the V d~t vao d\lng C\l . ·
Hinh 28..:."1 lc la do th! cua m(jt d\lng C\l dftn di~n' khac. Dong ch~y ·q ua d\lng
C\l do chl co khi v la dudng va lCtn hdn khoang 1,5V. Va khi co dong di~n , h~
thuc gif:ta i va v khong tuy€n tinh ; no ph\l thu(lc vao gia tr! cua hi~u di~n the
di;.t vao d\lng C\l .
Bay gio ta co the phat bieu nhu sau

Dinh lu~t Ohm khang djnh rang dong di~n ch::;ty qua m(lt d\lng C\l tl l~ thu~n
vC1i hi~u di~n the· d~t ·ten d\lng C\l do.

Ta noi, d\lng C\l o hinh 28- llb (m(lt di~n t ro 1 OOOQ) tuan theo djnh lu~t Ohm.
D\lng C\l o hinh 28-1 ~c (la m{>t di<'.)t ban dftn co chuyf!n tiep p~n) kh6ng tuan theo
djnh lu~t do .

. M(lt dt,mg C\l dftn di~n tuan theo djnh lu~t Ohm khi di~n tro cua no khong '
ph\l thu(lc vao de? 1C1n va chieu cua hi~u di~n the d~t len no.

205
 Vi di~n t\:t hi~n d~i - va' do do phan Ion d~c diem cua nen van minh cong ngM hi~n
nay cua chung ta - ph1,1 thuC)c gan nhu hoan toan vao cac d1,1ng c1,1 khong tuan theo d!nh
lu~t ' Ohm. May tfnh bO tui cua b~n, ch:\ng h~n, co day rfty cac d1,1ng Cl,l nhtt v~y.
Co mC)t sai lam chung khi lay (28-8) (V = Ri) la slj phat bieu cua d!nh lu~t Ohm.
Khang dung ! Phttdng trl.nh do ddn gian chi la phudng trinh djnh nghia cua di~n tra
va dUQc ap d1,1ng cho m<?i d1,1ng c1,1 bat- ke co hay khong tuan theo djnh lu~t Ohm . Ban
chat cua dinh lu~t Ohm la dttbng bie~ dien cua i theo V la m()t dttbng th:\ng ; nghia
la, gia trj cua R · khong ph1,1 thu()c vao gia trj cua V.
Ta ding co the the hi~n djnh lu~t Ohm theo mC)t each t6ng quat hdn neu ta chu y
toi ~ac vff,t li~u dan di~n chu khong phai cac dt!-ng Cl!- dan di~n. H~ thuc thfch hc;Jp Ia
phudng trinh 28-li (E = pJ), ~9t d~ng tudng ung cua phuong trinh 28-8 (V = Ri).

M()t v~t li~u d!n di~n tuan theo dinh lu~t Ohm khi di~n tra suat cua no
khong ph1,1 thu()c vao d() ldn va chieu cua di~n trubng d~t len no.

Tat ca cac v~t li~u dong nhat, bat ke chung la cac chat dan di~n nhu dong ho~c ·
chat ban dan nhu silic (s~ch hay co pha t~p) cieu tuah theo djnh lu~t Ohm trong mc;>t .
khoang gia trj nao do cua di~n trubng. Tuy nhien, neu di~n frttbng qua m~nh, trong
· m9i trubng h<Jp se co slj l~ch khoi dinh lu~t Ohm.

28-6. DANG VI MO CUA DlNH LU!T OHM

De hieu dti<Jc tq,i sao cac v~t li~u tuan theo djnh lu~t Ohm, ta phai xet cac chi
tiet cua qua trinh dan d~~n (J muc de) nguyen t\:t . 0 day ta chl xet slj d!n di~n trong
cac kim lo~i nhu dong. Co· sa cho slj phan tfch cua ta la mau electron ti! do , trong
do ta gia thiet cac electron dftn trong cac kim lo~i chuyen d(>ng tlj do trong toan the
tfch cit.a m!u, gi6ng nhu cac phan t\:t cua m()t chat khf trong m(>t binh chua kin. Ta
cting gia thiet cac electron khong va ch~m voi nhau ma chl va ch~m voi cac nguyen
ti'.i cua ki:ril lo~i.
Theo v~t H c6 dien, cac electron phai tuan theo slj phan b6 v~n tac Maxwell nhu
cac phan tu khL Trong mot phan b6 do ·(xem tiet 21 . 7) v~n t6c trung binh cua electron
phai tl l~ voi ~an b~c h~ cua nhi~t d(> tuy~t doi. Tuy nhien, chuyen d()ng cua cac
electron ~hu yeu khOng t.heo cac d!nh lu~t cua v~t If e6 dien ma theo cac djnh lu~t
cua v~t lf lttQng tu. Hoa t '."t la, gia thiet rat gan voi thljc te lUQng t\:t l~i la cac di~n
t\:t chuyen dC)ng voi m(>t v~n t6c hi~u d1,1ng vhd duy nhat, chu yeu d()c l~p voi nhi~t
x
de) . Voi dong, vhd .:::: 1,6 10 6 m/s .
Khi ta d~t mC)t di~n truang len mC)t mau kim lo~i, cac electron chuyen dC)ng h6n
loi,:tn khOng nhu cu ma b! tr6i mC)t each ch~m ch~p theo chieu ngli<Jc voi chieu cua
di~n truang - voi mC)t v~n t6c troi trung binh vd - nhu ta da thay a trong bai toan
mftu 28-3,· v~n t6c t roi (khoang 4 x 10- 5 m/s) trong mC)t v~t dan bang kim loi,:ti dien
hinh nhO hdn v~n toe hi~u d1,1ng (1,6 _x 10 6 m/s) nhieu ve de) Ion . Hinh 28-12 gQi ra

206
moi quan M gitta hai v?n toe do. Cac dttbng
ben trai cha thay m(>t dttong di co the CU.a
electron khi chtta co di~n trttorig : Khi di tu
A den B, nc5 thi,tc hi~n 6 va ch:;tm. Cac dttbng
l~ch sang phai cho thay cac di~n bien co the

-
xuat hi~n nhtt the nao khi cc5 m9t di~n trttong
E dtt<JC dl;tt vaa. Ta thay rang cac electron bi
troi sang phai, ket thuc a B' chu kh6ng phai
a B . Hinh 28-12 da dttc;ic ve voi gia thiet
v d ::::: 0,02 vhd ; thi,tc te gan voi gia tr! HINH 28-12. Cac duilng ben trai xam bieu
v d ::::: 1o- 9 v hd hon nen si,t tr6i dttc;ic ve tren thi cho ·m(it e1ectr6n chuyen d(ing tu A den
hlnh da dugc phong d:;ti len nhieu . B v6i 6 llin va ch;;im. Cac duilng 1¢ch ben phiii
h,1c cho thily dllilng di c:ia n6 phiii nhll the
Chu_yen d(>ng cua electron trong m9t di~n nao khi c6 di¢n t.!:¥ilng E . Chu y Ia sl) tr6i
-=+
trttbng E nhtt v?y la t6ng hgp cua chuyen d9ng theo chit!u cua - E (Thl)c ra, cac duilng ben

-
do cac va ch:;tm hOn lo:;tn va do di~:n trttbng
E . Khi ta xet tat ca electron ti,t do, chuyen
d9ng hon lo:;tn cua chung trung blnh bang
phiii phiii hdi bi cong di vi cac dllilng di la
parabol ma theo d6 cac electr6n chuyen d(ing
giUa cac va ch;;im du6i tac d1,mg cua dien
truilng deu)
kh6ng va kh6ng dong gop gl vao v?n toe troi.
Nhtt v?y, v?n toe troi chi do tac d1:mg cua di~n trttong len cac electr6n ma th6i.
Neu m9t electron cc5 khoi ht<Jng m dtt<Jc d:}.t vaa trang m(>t di~n trttbng E, nc5 se
__co gia toe dttc;1c cha Mi djnh lu?t hai cua Niuton
F eE
a= = (28-17)
m m
Va ch:;tm cua electron co tfnh co ban la sau moi va ch:;tm, nhtt nguoi ta v~n hay
noi electron se hoan taan mat k{ uc ve v?n toe troi truck dc5 cua nc5. Khi do, moi
electron bat dau chuyen dC)ng theo m9t httong naa dc5 . Trang thbi gian trung blnh r
giUa cac va ch:;tm, m(>t ele~tron trung blnh thu dtt<Jc v?n toe troi vd = ar. Ngaai ra,
neu ta do v?n toe troi CUa tat Ca electron CJ m(>t thbi diem nao do, ta cii.ng dtt<JC gia
tr! trung blnh cua chung bang ar. Nhtt v?y, a m(H thoi diem nao do ve trung blnh
cac electron cc5 v?n toe troi v d = ar. _Khi do (28-17) cho ta
eEr
v = ar = - -. (28-18)
d m
Ket hgp ket qua nay voi (28-7) ta _dugc
j eEr
. vd = ne = m
Tu day co the viet

E -
-
(~)
e2 n r
j
·
So sanh bieu thuc nay voj (28-11) (E = fJ) cho
m
f = (28-19)
.e2 nr

207
 Phuong trlnh 28-19 ,co the lam cd sCI cho phat bieu : cac kim lo~i tuan theo d!nh
lu~t Ohm neu ta co the chung minh f la mi;>t hang so, kh6ng ph\l thu(>c cuong di? cua
-+ .
di?n trttong E . Vl n, m va e deu la hang so nen chi con can phai chung minh r, thoi
gian trung bl.nh (hay thai gian tlf, do trung btnh) giua cac va ch~m la mi;>t hang so,
di;>c l~p voi cU'.ong de) cua di?n trttong d~t vao. Qua v~y, !' CO the dU'.<;1C xem la hang
so vi v~n toe troi vct gay nen bai di~n trttong nho hon v~n toe hi~u d\lng v hd chung
me)t ti Ian.

BAI TOAN MAU 28-7

a) Tfnh thoi gian tlj do trung blnh r giUa cac va ch~m cua cac electron diin trong
defog.
Gidi. Tu (28-19) ta co
m
!'=--
n.e 2f
Ta lay gia tr! c~a n, so electron diln trong me)t don vt the tich cua dong tu bai
toan milu 28-3. Ta lay gia tr! cua f tu bang 28-1. Khi do milu so thanh
(8,47 x 1028 m- 3 ) (1,6 x 10- 19 C) 2 (1,69 x 10- 8 Q.m)
= 3,66 x 10- 17 C2 .Q/m 2 ~ 3,66 x 10- 17 kg/s
trong do ta da bien d6i cac don v! nhU'. sau
C2 .V c2J/C kgm 2/s 2 · kg
=
m2 m2 .A m C/s2 s
Khi do thoi gian tlj do trung blnh la
91x10-31 kg
r = ' = 25 x 10-14 s (Dap so)
3,66 x 10-17 kgls '
b), Tfnh ,quang dttong W do trung blnh A. cho cac va ch~m do. Gia thU' rang v~n
toe hi~u d\lng vhd = 1,6 x 10 6 m/s
Gidi. Nhu trong tiet 21-6, ta . d!nh nghia quang duong W do trung blnh tu
14 6
A. = rvhd = (2,5 x 10- s) (1,6 x 10 m/s)
= 4,0 x 10- 8 m = 40 nm (Dap so)
DC) dai nay vao khoang 150 Ian khoang each giua cac ion Ian c~n gan nhat trong
me)t m~ng tinh the dong.

28-7. NANG LU'ONG

. VA CONG SUAT TRONG CAC MACH
. DIEN
. \

Hinh 28-13 cha thay me)t m~ch gom m<?t acquy B dugc noi bOi · cac day diin co
di~n trCI bO qua dugc den me)t d\lng C\l ddn di~n nao do. D\lng C\l co the la mi;>t di~n

208
tro, mc?t acquy co the n~p l~i duqc, mc?t d¢ng cC1
ho~c mc?t dt,mg ct,J. di¢n nao khac. Acquy duy trl. 1n¢t
the hi¢u V 0 2 di$n CtjC cua no, va do do (nho CO
~ i_
cac day) 0 hai dau CUa dt,J.ng Cl,l di¢n VOi di~n the 0 i t
dau a lOn h<1n o dau b. a
+
-~

Vi co mc?t duong daJ\ gifta hai di¢n ci,tc cua acquy B ... ?
va vl. hi~u di~n the duqc duy tri, nen co mc?t dong b
dung i ch~y trong m~ch tu dau a den b. LU'.Qng di~n t. ii
tlch dq chuyen d¢ng gifta cac dau do trong khoang
thbi gian dt bang idt . Di¢n tfch dq nay chuyen qua
mc?t de? st,J.t the la V nen the nang di$n cua no giam
di mc?t lU'.Qng
HINH 28-13. MOt acquy B thi et l;:ip

•
dU = dqV = idtV. dong i trong mOt m1;1 ch co mOt d1,mg
c1,1 diin dic;n.
Nguyen H bao toan nang luqng doi hoi stj giam
ve the nang di$n phai duqc kem theo stj chuyen nang luqng sang mc?t d~ng khac.
Cong suat P lien quan den si,t chuyen do bang t6c de?. chuyen dU/dt nen
P = iV (t6c de? chuyen nang luqng di~n) (28-20)
Ngoai ra, cong suat P nay la . t6c de? chuyen nang lU'.Qng tu acquy sang dt,J.ng ct,J.
di$n. Neu dt,J.ng ct,J. do la mc?t d¢ng c<1 duqc n6i voi mc?t tai cC1 h<;>c thi nang luqng dugc
chuyen thanh cong tren tai. Neu dt,J.ng ct,J. la mc?t acquy dtj trft dang duqc n~p thl nang
luqng dU'.Qc chuyen thanh nang luqng hoa h<;>c dtj trft trong acquy duqc n~p. Neu. dt,J.ng
ct,J. la mc?t di$n tro thl nang luqng duqc chuyen thanh nhi~t nang va duqc the hi~n o ·
st! tang nhi~t de? cua di~n tro.
D<1n vt cua cong suat theo (28-20) la von-ampe. Ta co the viet no nhU'. sau
J c J
lV.A= 1 (c) (1-;) = 1;= lW

Qua trl.nh mc?t electron chuyen dc?ng qua mc?t di~n tro voi v~n t6c troi khOng d6i
rat gi6ng nhU'. khi mc?t hbn da r<1i qua nuoc voi v~n t6c cu6i khOng doi. D¢ng nang
trung blnh CUa electron khi no chuyen dQng dU'.QC gift khOng d6i va Sl,i mat the nang
di~n cua no xuat hi~n nhu nhi¢t nang trong di¢n tr o.

Trong ph~m vi vi mo, si,t chuyen nang lU'.Qng do la do cac va ch~m gifta electron
va cau true nwng cua di¢n tro, dan den S\j tang nh~(it de? cua m~ng. Nang lU'.Qng CC1 .
h<;>c duqc chuyen thanh nhi~t nang nhu v~y duqc noi la bi tieu tan (bt mat di) vl. st,t
chuyen do khOng thu~n nghtch .
Voi mQt di¢n tro, ta co the ket hQp (28:-8) (R = V/i) va (28-20) de duqc t6c dQ
tieu tan nang luqng di$n trong mc?t di$n tro ho~c bang
P = i2R (tieu tan tren di$n trd) (28-21)
hol).c bang
y2
p = R
(tieu tan tren di$n tro) (28-22)

209
 'l'uy (28-20) ap di,mg duqc cha
sv chuyen d6i nang luqng di$n sang
tat ca cac di;mg khac, cac phuong
trlnh 28-21 va 28-22 chi ap di,mg
duqc cho sv chuyen the nang di$n
thanh nhi$t nang trong m(it di$n
tr d.

Khi do ng di ¢n ch;,iy gu a cac cu(m day trong

m(i t lo m16 ng ba nh , nang luc.J ng di ¢n due.Jc
chuye n tha nh nhi ~t na ng cua cac cu(in day, lil m
ta ng nhi ~t d (i cua chung. Khi d 6 cac· cu(i n buc
X!) ra ti a ho ng ngo;;t i va anh sa ng nhin th i\y

due.Jc cte nu6ng ba nh ml.

' , :(

BAI TOAN MAU 28-8

B~n co m(it day de dot nong lam bang hqp kim ken-crom-sat, duqc gQi la nicrom
co di$n tr(J R = 72Q . Hoi cong suat tieu tan trong moi . truang hqp sau : (1) m(it
hi$u di$n the 120V duqc dl)t len toan chieu dai cua day. (2) day duqc cat lam hai va
hi$u di$n the 120V duqc d~t len m(it nlia day do ;
Gidi. Tti (28-22) cong suat t ieu tan trong truang hqp ( 1) bang

p = vz = (120V)2 = 200 W (Dap so)

R 72Q
Tro:rig truang hqp (2), di$n tr(J cua m(it nlia day bang (72Q)/2 hay 36Q . Nhu v~y
cong suat tieu tan Mi m9t nlia day bang
( i20V) 2
P' = = 400W (Dap so)
36Q
Do do, cong suat t6ng c(ing cua hai nua bang 800W hay 4 lan cong suat cua toan
day. Dieu nay co the gqi cho b~n y nghi sau : mua m(it cu(in day lam hep di$n, cat
no lam hai va noi l~i de duqc lttqng nhi~t gap 4 lan. ~i sao dieu do khong phai la
m¢t y tu(Jng tot ?

210·
BAI TOAN MAU 28-9

M<;>t day co chieu dai L = 2,35 m va duong kfnh d = ),63 mm mang m<)t dong
i = 1,24A. Day tieu tan nhi¢t nang voi toe d<) P = 48,5 mW. Day du<Jc lam 'bang v~t
li¢u nao ?
Gidi. Ta co the nh~n biet v?t li¢u qua di¢n t r a suat cua no. T u (28- 15) va (28-21)
ta c6
2 2
= i pL = 4i pL
A j[ d2
1
trong do A ( = 4 n d 2 ) la di¢n tfch cua tiet di¢n cua _day dan. Giai doi vC:1i p, di¢n
trO suat 'CUa v?t li¢u lam day, ta dli<JC '
n P d2 (n) (48,5 x 10-3 W) (1,63 x 10-3 m) 2
P= 4i2 L .
=
(4) (f,24A) 2 (2,35m)
~ 2,80 x 10- 8 Q .m (Dap so)
Nho bang 28-1, ta co the noi v~t liii)u lam day la nhOm .

28-8. CAC CHAT BAN DAN DI~N (Tl} CH ON )

Cac d\,lng C\,l ban dan la trai tim cua CUQC each m:;ing vi d i¢n tu da anh huang
rat Ion den CUQC song cua chung ta. Bang 28-r2 so san h .cac tfnh chat cua silic - m<)t
chat ban dan dien hinh - voi cac tfnh chat cua dong - m(it kim: lo:;ii dien hinh . Ta
thay rang, so voi dong, silic co (1) rat it h:;it ta~ di¢n, (2) di¢n t r a suat. l<'1n h~n nhieu
va (3) M so nhi¢t cua di¢n tra suat vua Ion, vua am. Nghia Ia, m~c du di¢n tra suat
cua dong tang theo nhi¢t d<), di¢n tra suat cua silic s:;ich l:;ii giam.
Bang 28-2
Vai tfnh chat di¢n cua dong va silica

Tinh chat Dan Vf ~

Dong Si lie _.

Lo:;ii v?t li¢u ' - Kim l o~i Chat ban dan

Nang d(i h:;it tai di¢n m-3 9 x 1028 1 x 1016
Di¢n tra suat Q .m 2 x 10-8 3 x 103 .
H¢ so nhi¢t cua di¢n
tra suat . K-1 +4 x 10- 3 -70 x 10- 3

a S6 li¢u dll<;Jc lam fron Mn m(>t chu so c6 nghia de de so sfmh

Di¢n tra suat cua silic s:;ich cao den muc no gan. nhu m(it chat di~n moi va do do
khOng duc;1c dun g tri,tc tiep trong cac vi m:;ich. Tfl,lh chat lam cho no tra nen huu i.ch

211
 la - nhu bang 28-2 cho thay - di$n trCI suat cua no co the giam m9t each ~o the
· khong che dtt<;1c bang each them m9t h.t<;1ng nhO cac nguyen t\.t "ti;lp chat" d?c bi$t, m9t
qua trinh du<;1c gQi la "u6ng thu6c kich thich".
Ta co the ket lu~n rang
vl. cac tinh chat di$n cua
chung khac nhau nhtt v~y
nen cac qua trlnh d:fo di$n
ca ban trong silic va dong
ciing phai rat khac nhau. Ta
se neu cac si,t khac nhau do
1·11·1111~1 chi tiet hem Cl chttong 46 ci.ia
phan mCI r9ng cua cu6n sach
W&W& nay ; Cl day ta ti,r h~n che chi
@@ xet d~c diem chinh ma th6i.
vatdan f)ien moi Ban dan Ta da thay Cl tiet 8-9
(a) (b) (c)
(x.em hlnh 8-1 7) la cac
electron Cl trong cac nguyen
t\t co l~p chiem cac muc nang
HINH 28-14. Cac muc nllng ltlc)ng dtlc)C phep cha cac electron 0
!rang m(>t chill rii n tao nen m(>t hinh anh cua cac vung dtlc)c phe p lttc:;lng gian do~n, moi muc
va khe dm. Phan gach cheo bieu thi m()t vung diiy m(>t phfo hoi;ic chua mc)t electron duy nhat .
day hoan toan. (a) Trang m(>t kim loai , vfmg h6a tri chi day m(lt Cac electron 0 trong cac chat
phan. (b) Trang "m(>t chilt each di~n, vimg h6a tri hoan toa n day va ran cftng chiem cac muc nang
khe giiia vung h6a tri va vting dlin ttldng d6i r(ing. (c) M(it chill ban
lttc:;1ng gian do~n, nhtt hl.nh
dlin gi6ng m(>t chill each dien trlt khe giiia vung h6a tri va vung dlin
28-14 cho thay. Cac muc do
ttldng d6i hep.
- rat nhieu - duc:;lc nen ch~t
thanh cac vung dttc;c phep gom cac muc rat sat nhau. Cac vimg each nhau bai cac
khe nang lttc:;1ng, bieu thi cho cac khoang nang lttc;ng ma cac electron trong chat ran
khong the co.
Trong m9t" v~t dftn kim lo~i nhtt dong (hl.nh 28-14a)vimg cao nhat co chua electron
- dttc:;1c gQi la vung h6a tr~ - chi day m9t phan . Neu muon cho di$n truong thiet l~p
duc:;1c dong thl ·phai co kha nang cho cac electron dftn tang nang lttc:;1ng cua chung.
Trong m9t kim lo~i nhtt dong, dieu do kh6ng co van de gi vl co nhieu muc nang luqng
trong trong vi.mg hoa tri.
Trong mc)t chat each di$n (hlnh 28-14b) vi.mg hoa tri hoan toan day. Cac muc
COn trong Cao hon tiep theo nam trong mc)t vung trong (dtic:;IC gQi la vung dan) each
vung hoa tri qua mc)t khe nang lttc;mg Ion . Neu co mc)t di$n trttong, dong di$n khong
the xuat hi$n vl khong co ca che nao cho phep mc)t electron co the tang nang luc:;1ng
cua no : nang lttc;ng de nhay len muc. ·nang lttqng con tr6ng gan nhat qua Ion .
. Mc)t chat ban dftil. (hl.nh 28-14c)" gi6ng nhtt mc)t chat each di~n, nhttng khe nang
lttc:;1ng gilta vung hoa tri va vung ddn du nho khien cho xac suat de cac electron co
the "nhay qua khe" nhCI ldch thich nhi$t kh6ng con qua nhO. Dieu quan tr9ng hon la,
cac t~p chat dttc:;1c them vao mc)t each co tfnh toan, tuc la co kiem soat, co the dong
gop cac h~t tai di(ln vao vimg ddn *. Da s6 cac di,mg C\l. ban ddn, nhtt trandito va diot,

• Nhung ch6 tr6ng (dL!c)c gQi la lo rr6ng) trong vung h6a tri cung co the dong· vai tro cua cac hat tai dit'~n.
Chi tit'!t dtlc)c trinh bay trang chtldng ·46.

212
dugc che t~o b~ng each pha t~p
chat co ch<;m 19c vao cac mien khac
nhau cua silic cac lo~i nguyen t\i
t~p chat th:lch h<;Jp.

Bay gio ta hay xem l~i (28-19),

bieu thuc cho di~n tra suat cua m(lt
v?t ddn, nho hl.nh anh cua vimg
nang 1ti<;Jng :
m
P=- (28-23)
.ne2r
Ta hay xet xem cac bien n va
r thay doi nhµ the nao khi nhi¢t
d(l tang len . n la so h~t tai di~n
trong m(lt de1n vi the tlch. va r la
thoi gian trung blnh giita va ch~m
cua cac h~t tai di~n.
Trong m(lt v?t ddn, n rat Ion
nhung gan nhu khong doi : nghfa
la, gia trj cua no khOng thay -doi
dang ke theo nhi¢t d(l. Si,t tan.g cua
HINH 28-15. MO hinh clia trandito d:lt.i tien. Ngay nay hang ngan
di~n tra suat theo nhi~t d(i cua cac
d1,1ng Cl,! d6 c6 the dll<;lc d~l Ien m(>t d~ mong, r(>ng vai mm.
kim lo~i (hl.nh 28-10) do si,t tang toe
d(l va ch~m cua cac h~t tai di~n,
duqc the hi~n ti:ong (28-23) nhu si,t giam cua r, thoi gian trung blnh giua ·cac va ch~m.
Trong m(lt chat ban ddn, n nhO nhung tang rat nhanh theo nhi~t d(l vi sv kfch
thfch nhi~t tang t~o nen nhieu h~t tM di~n he1n. Dieu do lam gidm · di~n tra suat khi
tang nhi¢t d(l, nhu da duqc chi ra bai M so nhi~t cua di~n tra la am cua cac chat
ban ddn trong bang 28-2. sv
tang ttie1ng tv .cua toe d(i va ch~m ma ta da noi voi kim
lo~i ciing xuat hi~n trong cac chat ban d~n , nhung anh huang cua no bi che lap Mi
S\j tang nhanh CUa SO h~t tai di~n.

Ta bat dau thay duqc hlnh anh vimg nang lu<;1ng - duqc dt,ia vung chac tren v?t
H luqng tit - co the giai thfch nhu the nao ve cac tinh chat cua cac chat ban dfin
di¢n. Khong phai ng1fo nhien ma trandito da du:qc phat minh Mi ba nha v?t lf (William
Shockley, John Bardeen va Walter Brattain) nhu: m(lt ting dl,lrig dl)c bi¢t cua v?t H
lu<;1ng tli vao cac v?t li~u ran (xem hinh 28-15) . Cac nha v?t H do. da do~t giai thuang
Nobel v~ v?t H nam 1956 cha cong trinh cua hQ .

28-9. CAC CH,{T SIEU DAN (TV CHON)

Vao nam 1911, nha v(l.t H nguoi Ha Lan Kammerlingh Onnes da phat hi~n
di$n
tra suat cua thuy ngan bien mat hoan toan a nhi¢t d(l duoi khoang 4K (xem hl.nh

213
 28-16). Hi$n ttt<;1ng sieu dan do co tam q uan
I
tr9ng r¢ng !On trong kI thu~t vi no co y nghia
la cac di$n tich co the chuyen d<?ng qua m9t
v~t sieu dan ma n:lng ltt<;1ng ~hong bj mat mat
do nhi$t. Cac dong di~n cam ung trong m9t
0.08 ! - - - + - -- ++-- -+--- - <
vong sieu d:in, chang h?n, co the ton t?i trong
nhieu nam ma kh6ng bj suy giam ma trong
2 6 m?Ch kh6ng can nguon di$n nao ca. M¢t vong·
sieu dan hi$n nay dang du'.<;IC dung a Tacoma,
bang Washington, de d\,i tru nang ltt<;1ng di$n :
HINH 28-16. Die n tro suat Clra thuy ngan
gia m Mn kii6 ng o nhi~t d() gan 4K. Tht'.1y ng':ln Khi nguon cung cap di$n . nang d?t cao diem
la m()t chat r~ n 0 nhiet d<) thap d6 . thi vong do tiep nh~n den 5 MW de khi S\I
tieu thl,l di$n nang d?t cao diem thi no l?i giai
phong nang ltt<;1ng do . Van de d?t ra trong slf phat trien cong ngh$ sieu dan la can
co nhi$t d<? thap de duy tri hi$n ttt<;1ng. Cac nam cham trong may gia toe Ion cua
Fermilab, chang h?n, : dtt<;1c nuoi boi dong di$n trong cac cu<?n day sieu d§:n, dtt<;1c gill
a nhi$t d<? khoang 4K, nhi$t d9 cua heli long.
Tuy nhien, nam 1986, ngttai ta da tim dttgc nhung v?t li$u gom moi co tfnh s,Ieu
dan a nhi$t d<? cao hon dang ke. Cac nhi$t d() sieu dan den l25K hi$n nay da duqc
thong bao va xac nh~n . Khi b?n dQc phan nay, cac nhi$t d() cao hon co the da dugc
cong bo, khong lo?i tru kha nang da den nhi$t d() phOng. Nhi$t d() soi binh thuang
cua nito long la 77K, nen chat lam l?nh kh6ng dat nay - re hon nu'.oc dong chai -
co the duqc dung de thay cho heli long dat hon nhieu. Cac ung dl,lng dugc d\1 kien
rat nhieu, tu cac doan tau dugc nang len bang tu truang, den cac may tinh xach tay den
cac d()ng CCI cong suat lon voi klch •
thttoc chi bang m()t qua h?nh nhan.
Khong the cho rang hi$n tu'.<;lng
sieu dan don th uan chi la S\I cai
thi~n d<?t bien trong qua trinh dan
di$n binh thttang da dttgc mo ta a
tiet 28-6 . Hai qua trinh hoan to~rn
khac nhau . Th\,ic · v~y , nhling v?t
dan di¢n tot nhat, nhu b?c va dong,
kh6ng the tro thanh sieu dan ; m?t
khic, m()t vai "chat sieu sieu dan"
moi du'.<;IC kham pha la cac v~t li$U
gom, ma trong cac dieu ki$n bl.nh
thu'ang la cac chat each di$n .
Gan 60 nam sau khi p 11at hi$n
ra hi$n tugng ma co che cu a hi$n 1 rt
tli<;lng sieu dfin van chua dtiQC giai
thich. Sau do John Bardeen* , Leo'9-. MQt nam cham c6 d<:1ng dia bi na ng b6ng le n tren mQt v~t
Cooper va Robert Schrieffer .da dtia li ~u sieu d ii n dLJ9c· lam l;;inh bo i ni tc1 lo ng . C o n ca vang v&n
nhon nhd bdi !Qi .

• · Chinh la .Jho n Bardeen cGng la ngLJCii da duc)c giai thuong Nobel n!1 m 1956 cho s\1 pha t minh trandito (xe m
T ie t 28-8). G iao s tl Ba rdeen la nguCii duy nhat duc)c t ~ ng ha i gi a i thuong No be l t rong cli ng m<) t Iinh vl,Jc.

214
 ra S\1 giai thfoh ve m~t H thuyet. Voi S\1 giai thfch do h9 da duqc t~ng giai thuC1ng
Nobel nam 1972. Trung tam cua H thuyet BCS - nhu no duc;sc gc;>i theo cac chu cai
dau cua cac nglidi de xuong ra no - la gia thiet cho rang cac hl;lt tai di~n khong phai
la cac electron rieng re ma la cac c~p electron. Cac cQ,p Cooper do xu si.t nhu cac hi;tt
don le voi cac tinh chat rat khac voi electron rieng bi~t .
Binh thubng cac electron day hhau nen can phai co m(>t co che d~c bi~t nao do
1

de cho chung co the ti;to thanh c~p. M(>t hlnh anh ban co dien giup cho ta hieu duc;sc
hi~n tuc;1ng BCS luc;sng tti nay nhtt sau. M(>t electron chi;ty qua m(>t mi;tng: nguyen tti
lam cho mi;tng bi bien di;tng m(>t it, ti;to ra m(>t nong d(> di~n tich duong tang cubng
trong m<)t thb~ gian rat ngan . Neu m(>t electron thu hai tie:ri den gan dung luc, no co
the bj hut vao mien do Mi di~n tfch duong va do . do se ti;tp thanh c~p voi electron
thu nhat. Duc;sc biet rang cac chat sieu ddn moi dlic;IC phat hi~n ct1ng hoi;tt d(>ng nhO
cac c~p Cooper nhung, cho den nay, chtta co m(>t si.t phu hc;sp hoan toan ve co che t~o
L thanh CaC C~p.

ON 'r!P vA TOM TAT

Dong di~n

. M(>t dong di~n i trong m(>t v~t ddn duc;1c ·djnh nghia bc'Ji
I

dq
= (28-1)
dt
0 day dq la luc;lng di~n tich (duong) di qua m(>t m~t cat ngang v?t ddn trong m(>t
thbi ·gian dt, chieu cua dong di~n la chi~u chuyen d(>~g cila di~n tfch duong. Don vj
SI cua dong di~n la ampe (A) : lA = 1C/s

M~t dq dong
-+
Dong (m(>t di;ti luc;1ng vo huong) lien M voi mf!,t d¢ dong J (m(>t vectd) Mi
i = J ·:Ja "A <28-5)
trong do d A la m(>t vecto vuong goc voi m<)t yeu to m~~voi di(ln t~ch dA va tfch phan
duc;sc lay theo m<)t m~t cat ngang v?t ddn. Chieu cua J C1 m<)t diem nao do la chieu
cua m<)t hl;lt tai di~n tlttong ppai chuyen d(>ng neu d~t no t:;ii diem do.

V~n toe troi trung hinh cua cac h~t tai di~n
Khi _m(>t di~n truong E dttc;IC thiet l?p trong ~Qt v?t dftn cac h::,tt t~ di~n (gia
thiet la dttong) thu duc;sc m(>t vf!,n t6c troi tru.ng binh v ct theo chieu cua E v?n toe
-+ .
vct .lien M voi m?t d9 dong Mi
-+ -+
J = (ne)vd (28-7)

trong do (ne) la m?t d(> di~n tfoh.

215
 bi~n tr(J cua m9t v~t din
Di~n tra : R giua hai m~t d.&ng the bat kl ci:1a m(>t v~t dan duqc dtnh nghia nhu la
R = V/i · (dtnh nghia cua R) (28-8)
trong do V la hi¢u di¢n the giua cac m~t do va i la dong di¢n. Ddn vt SI cua di¢n
tro la Om ((J) : lQ = lV/A. Cac phuong trlnh tttdng tv dt~h nghia di~n tra suat p
va d¢ dan di~n () cua v~t li~u

. (dtnh nghia cua p va eJ) (28-10), (28-12)

trong do E la di¢n trucmg duqc d~t vao . Don vt SI cua di¢n tro suat la om-met (Q .m) :

-
E = pJ -
xem bang 28-1. Phuong trlnh 28-10 tuong ung voi ph uong trlnh vectd

Di¢n tro R cua m(>t day dan di¢n co chieu dai L va tiet di¢n deu bang
(28-11)

L
R = P· A (28-15)

voi A la di¢n tfch ~ua tiet di~n.

Sl! thay doi cua p theo nhi~t dQ

Di¢n trc'J suat cua da s6 v~t li¢u ·ph\l thu(>c vao nhi~t d(>. Voi nhieu v?t li¢u, trong
do co cac kim lo~i, M thuc tuyen tfnh thvc nghi~m la
p - po =po a (T - To) (28-16)
0 day T 0 la nhi¢t d(> moc, .P0 la di~n trc'J suat c'J T 0 va a la M s6 nhi¢t (t rung
blnh) cua di¢n trc'J suat xem bang 28-1.
Dinh lu~t Ohm
M(>t vq,t dan nao do tuan theo dtnh luq,t Ohm neu di¢n trc'J cua no, duqc djnh
nghia bc'Ji (28-8), khong ph\l thu(>c vao hi~u di¢n the d~t vao. M(>t v<J,t li~u nao do
tuan theo djnh lu~t Ohm neu di(!n trc'J suat cua n~ ducjc djnh nghia Mi (28-10), khong
ph\l thu(>c vao d(> lon va chieu cua di(!n truang E d~t vao .
Di~n tr(J suat ell.a m9t kim lo~i

Bang each gia thiet cac electron dan trong m(lt kim lo~i du:qc t\,i do di chuyen
n hu cac phan tu trong m(>t chat khf, co the suy bieu thuc cho di¢n tro suat cua m<?t
kim lo~i.
m
f = e2 nr
(28-19)

trong do n la s6 electron trong m(>t don vj the tfch, T la thoi g!an trung blnh gnta
cac va ch~m cua m(>t electron voi cac ion cua m~ng tinh the kim lo~i. Sv vi(!c r khong
ph\l thu(>c vao E giai thich la cac kim lo~i tuan theo djnh lu*t Ohm .
Cong suat
Cong suat P hay toe d(> chuyen nang lu:qng trong m(>t d\lng C\l di¢n co hi~u di¢n
the V du:qc duy tri, bang
P = iV (toe d(> chuyen nang htqng di(!n) (28-20)

216
 St! tieu tan do di~n tro
Neu di,mg C1,l la m<)t diE;in trC1, ta e6 the viet cong sua'.t la
vz
P = i2 R =R (tieu tan do diE;in trC1) (28-21), (28-22)

Trang m9t diE;in trC1, the nang diE;in du<;Jc cac h:;it t:ii diE;in chuyen cho m:;ing ion va
chuyen hoa thanh n<)i nang.
Cac chat ban din di~n

Cac chat ban dan la cac v~t liE;iu co ft electron d:ln nhung co cac muc dlln diE;in
gan (ve m(lt nang lu<;Jng) voi cac vimg hoa tr! cua chung. Cac v~t liE;iu do trc1 nen diin
diE;in ho(lc do kfch thfch nh.iE;it cac electron ho(lc quan tr9ng hon la do pha tqp v~t liE;iu
bang cac nguyen tli t:;ip chat dong gop them electron vao vimg d:ln.
Cac chat sieu dln
Cac chat sieu dan mat het diE;in trc1 C1 nhi~t d9 thap. ViE;ic gan day da phat hiE;in
ra cac v~t liE;iu sieu d:ln C1 nhiE;it d9 cao dang ng:;ic nhien da dua den kha_ nang t:;io ra
cac d1,lng C1,l sieu d:ln lam viE;ic C1 nhiE;it d9 phong (ho(lc, trong truong h<;Jp xau ·nhat, C1
nhiE;it d¢ ni to long) .

cAu HOI

1. B:;in c6 tqe dua ra nhfl'.ng ket lu~n _gi khi ap d1,lng phttong trinh (28-5) cho m9t
mi).t kin co m<)t so day diin di qua theo cac chieu hOn d9n Mn trong co dong diE;in voi
d9 Ion khac nha1,1 ? ..
. 2. Trang quy ·uoc ctia chung ta cho chieu cua cac mui ten chi dong (a) co thu~n
l<;Ji hon khong, ho~c th~m chi co du<;Jc kh6ng, khi gh\ thiet tat ca ca~ h:;it tar diE;in deu
am ? (b) co thu~n l<;Ji hon kh6ng, ho(lc th~m chf co du<;Jc kh6ng, neu gQi cac elecfron
la hi;it duong va cac proton Ia h:;it am .?
3. Hay liE;it ke trong m<)t bang cac S\t giong nhau va khac nhs.u gifl'.a dong chay
cua diE;in tfch d9c theo m9t v~t d:ln voi dong chay cua nuoc qua m<)t 6ng nam ngang
va sv d:ln nhiE;it qua m(lt b$.n. Xet theo cac y nhu : cai gi gay nen dong chay, cai gi
ch6ng l:;ii no, h:;it. nao (ho(lc cai gi) tham gia vao d:;ii lu<;Jng do va don v! do dong chay .
. _ 4. Giai thfch (bang ngon ngfl'. ctia b:;in) t:;ii sao C1 ch~ong nay ta co thg c.o
E ~ O trong m<)t v~t d:ln trong khi a tiet 25-7 ta da lay E = 0 nhu m9t dieu tat
nhien ?
5. Ta hay n6i m<)t acquy vao m9t kh6i l~p phuong hang dt)ng tu hai dlnh xac d!nh
duong cheo ciia khoi. Cho m9t m(lt phiing gia thiet hoan toan di qua khoi l~p phuong
du;oi. m(>t goc nao do. (a) Dong i q'!~ m(lt phiing co d(>c I~p voi vj. trf va s\f djnh htWng

-
cua m(lt do kh6ng ? (b) Co m(>t vi trf va d!nh huong nao cua m:(lt phang ma voi no
J la khong d6i ve d9 Ion, chieu ho(lc ve ca d(> IOn va chieu kh6ng- ? (c) Phuong trlnh
(28-5) co dung cho m9i s\f d!nh huong ctia mi;it phang kh6ng ? (d) Phuong trinh 28-5
co dung cho m(>t m(lt kin co di;ing tuy y hay kh6ng .? M(lt kin. nay co the co ho(lc .
khong nam hoan toan hen trong kh6i l~p phuong.

217