See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/371126232

Miedź – kolejny przełom w ewolucji gojenia ran? (Copper – another

breakthrough in the evolution of wound healing?)

Article · April 2022

DOI: 10.15374/FLR2022010

CITATIONS

5 authors, including:

Kinga Spyrka Gadi Borkow

Uniwersytet im. Jana Długosza w Częstochowie MedCu Technologies Ltd
8 PUBLICATIONS   0 CITATIONS    154 PUBLICATIONS   7,755 CITATIONS   

SEE PROFILE SEE PROFILE

Marek Kucharzewski
Medical University of Silesia in Katowice
113 PUBLICATIONS   624 CITATIONS   

SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

ANA related papers View project

History of medicine View project

All content following this page was uploaded by Kinga Spyrka on 29 May 2023.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 FORUM LECZENIA RAN 2022;3(2):67–73 PRACA POGLĄDOWA
© Evereth Publishing, 2022

! Artykuł jest dostępny na zasadzie dozwolonego użytku osobistego. Dalsze rozpowszechnianie (w tym druk i umieszczanie w sieci)
jest zabronione i stanowi poważne naruszenie przepisów prawa autorskiego oraz grozi sankcjami prawnymi.
KINGA SPYRKA1 | JAKUB BRELA1 | MONIKA RĘBISZ-KASZUBA2 | GADI BORKOW3, 4 | MAREK KUCHARZEWSKI2

MIEDŹ  KOLEJNY PRZEŁOM W EWOLUCJI GOJENIA RAN?

COPPER – ANOTHER BREAKTHROUGH IN THE EVOLUTION OF WOUND HEALING?
ORCID*: 0000-0003-4897-8000 | 0000-0003-4384-082X | 0000-0002-5791-7667 | 0000-0001-6170-5344 | 0000-0001-7950-679X

STRESZCZENIE: Miedź od wieków była używana do eradykacji zakażeń bakteryjnych. Pierwia- 1 Centrum Leczenia Oparzeń
stek ten ma nie tylko działanie bakteriobójcze, ale również przyśpiesza proces angiogenezy im. dr Stanisława Sakiela
w Siemianowicach Śląskich, Polska
i epitelizacji. W niniejszej pracy omówiono rolę miedzi w procesie gojenia ran.
2 Katedra i Zakład Anatomii Opisowej
i Topograficznej Wydział Nauk
SŁOWA KLUCZOWE: angiogeneza, gojenie ran, miedź Medycznych w Zabrzu,
Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
ABSTRACT: For centuries copper has been used to fight bacterial infections. This element not 3 MedCu Technologies Ltd., Herzliya, Izrael
4 The Skin Research Institute, The Dead-Sea
only has a bactericidal effect, but it also accelerates the process of angiogenesis and epithe- & Arava Science Center, Masada, Izrael
lization. In the presented paper, the role of copper in the wound healing process has been
discussed. } KINGA SPYRKA
Centrum Leczenia Oparzeń
im. dr. Stanisława Sakiela
KEY WORDS: angiogenesis, copper, wound healing
w Siemianowicach Śląskich,
ul. Jana Pawła II 2,
41-100 Siemianowice Śląskie,
tel.: (32) 7357433,
e-mail: ikingaxd@gmail.com
Wpłynęło: 13.04.2022
Zaakceptowano: 22.04.2022
DOI: dx.doi.org/10.15374/FLR2022010
*według kolejności na liście Autorów

WSTĘP sprawia, że jej związki są bardzo atrakcyjnym materiałem

Miedź już w czasach antycznych była używana do wal-
ki z  infekcjami bakteryjnymi, grzybicznymi i  wirusowy-
mi. Obecnie metal ten jest wykorzystywany coraz częściej
w  leczeniu ostrych i  trudno gojących się ran. Pierwia-
stek posiada specjalne cechy, które zyskują coraz większe
uznanie zarówno w  produktach codziennego użytku, jak
i  w  medycynie. Miedź z  jednej strony posiada właściwo-
ści biobójcze, z  drugiej strony zaś bierze udział w  wielu
procesach fizjologicznych i metabolicznych, istotnych dla
prawidłowego funkcjonowania niemal wszystkich tkanek
w  organizmie człowieka. Miedź występuje w  takich pro-
duktach, jak mięso, warzywa i  zboże. Dzienne spożycie
miedzi dla dorosłych wynosi ~1 mg/kg masy ciała. Miedź
w  skórze człowieka bierze udział w  syntezie i  stabilizacji
białek macierzy zewnątrzkomórkowej oraz angiogenezie.
Połączenie tych dwóch odrębnych właściwości miedzi
aktywnym, poprawiającym funkcjonowanie skóry. Prowa-
dzone badania z zastosowaniem tlenku miedzi w poszew-
kach, skarpetkach czy opatrunkach wskazują pozytywny
wpływ na poprawę elastyczności skóry, eliminacje infekcji
i przyśpieszenie procesu gojenia ran. Miedź ma także wła-
ściwości przeciwdrobnoustrojowe, a  ryzyko wystąpienia
działań niepożądanych jest znikome, co czyni go obiecują-
cym środkiem używanym w medycynie [6].
ZASTOSOWANIE MIEDZI NA PRZESTRZENI
WIEKÓW
W  starożytnym Egipcie sproszkowany malachit (uwod-
niony węglan miedzi) był używany do leczenia ran, opa-
rzeń czy infekcji gałek ocznych. W papirusie Ebersa, dato-
wanym na około 1550 r. p.n.e., można znaleźć informację,

© Evereth Publishing, 2022

 FORUM LECZENIA RAN 2022;3(2)
! Artykuł jest dostępny na zasadzie dozwolonego użytku osobistego. Dalsze rozpowszechnianie (w tym druk i umieszczanie w sieci)
jest zabronione i stanowi poważne naruszenie przepisów prawa autorskiego oraz grozi sankcjami prawnymi.
że naczynia miedziane były używane do przechowywania
wody pitnej [29]. Najsłynniejszym lekarzem starożytnej
Grecji był Hipokrates z Kos (460–375 lat p.n.e.). W swoim
dziele „De Vulneribus” napisał, że opatrunki na rany za-
wierające sproszkowane związki miedzi były zalecane do
leczenia chorób płuc, pochwy i  przewodu pokarmowego
oraz owrzodzeń nóg, a infekcjom świeżych ran zapobiegano
przez posypywanie ich suchą, sproszkowaną miedzią. Zapa-
lenie stawów leczono poprzez noszenie bransoletek wyko-
nanych z miedzi. Natomiast wodę do picia przechowywano
w naczyniach wykonanych z tego metalu, co zapobiegało jej
zepsuciu.
Najbardziej znanym lekarzem starożytnego Rzymu jest
Aulus Cornelius Celsus (25 r. p.n.e.–45 r. n.e.), autor wiel-
kiej encyklopedii medycznej „De Medicina”. W dziele tym
miedź jest wymieniana jako ważny dla praktykujących le-
karzy lek w terapii chorób wenerycznych i niegojących się
owrzodzeń. W  starożytnym Babilonie związki miedzi były
używane do leczenia ran, a kobiety nosiły ozdoby wykona-
ne z tego metalu. Medycy w starożytnych Indiach stosowali
związku miedzi (siarczek miedzi i siarczan miedzy w lecze-
niu różnych schorzeń). Miedź była wykorzystywana przez
medyków w starożytnych Chinach do leczenia miejscowych
schorzeń skóry i  oczu, a  doustnie w  przypadku infekcji
ogólnoustrojowych. Ludy starożytnej Ameryki – Majowie,
Aztekowie czy Inkowie – używali materiału nasączonego
roztworem siarczanu miedzi do „dezynfekcji” ran chirur-
gicznych, powstałych podczas szeroko praktykowanej trepa-
nacji czaszki. Wskaźnik przeżycia tych osób wynosił powy-
żej 50%. Natomiast Fenicjanie przybijali miedziane paski do
dna swoich statków, aby powstrzymać porastanie ich przez
glony oraz aby zwiększyć ich prędkość i zwrotność. W staro-
żytnych Indiach przechowywano „świętą wodę z Gangesu”
w miedzianych naczyniach. Podczas dwóch wielkich euro-
pejskich epidemii cholery w XIX wieku miedź stłumiła wy-
buch epidemii wśród pracowników przemysłu miedziowe-
go. Pomimo wykazanych korzyści zainteresowanie miedzią
zmniejszyło się ze względu na ograniczone rozumienie me-
chanizmów działania przeciwdrobnoustrojowego i podstaw
wspomagania gojenia ran, a ponadto została ona zastąpiona
odkryciem antybiotyków [21, 29].
Obecnie związki miedzi mają szerokie zastosowane
w medycynie, a metaliczna miedź wchodzi w skład amalga-
matu, który od wielu lat jest stosowany przez stomatologów
w plombach dentystycznych. Związki miedzi są szeroko sto-
sowane w medycynie antropozoficznej poprzez wstrzyknięcia
doustne, podskórne lub miejscowe, w celu pobudzenia orga-
nizmu do samoleczenia. Maści oraz poszewki na poduszki
zawierające związki miedzi, które uwalniają jony Cu2+, stosuje
się w  regeneracji skóry, gdyż zapobiega zmarszczkom i  sta-
rzeniu skóry. Istnieją również kremy kosmetyczne do twarzy,
których aktywnym składnikiem jest miedź (np. Neutrogena
Visably Firm® Face Lotion SPF 20) [21, 29].
68
PIERWSZE BADANIA NAD MIEDZIĄ
W  1975 r. Guido Majno jako pierwszy doświadczal-
nie zademonstrował antybakteryjne właściwości dawnych
związków miedzi [49]. Opierając się na egipskim papirusie
odkrytym przez Edwina Smitha, zmielił malachit i chryzo-
kolę (uwodniony krzemian miedzi) na drobny proszek. Na-
stępnie na wyizolowane bakterie z rany nałożył ten proszek
i zauważył, że w jego pobliżu nie rozwijają się drobnoustro-
je. Zasugerował, że związki miedzi posiadają właściwości
antyseptyczne.
W pracy Rogersa i wsp. stwierdzono, że w rurach wodo-
ciągowych wykonanych z  miedzi występuje niższe skaże-
nie wody bakterią Gram-ujemną Legionella pneumophila,
niż w tych wykonanych ze stali nierdzewnej lub tworzywa
sztucznego [64]. W  innych doświadczeniach laboratoryj-
nych, obejmujących duże spektrum drobnoustrojów oraz
w różnych warunkach (temperatura i wilgotność), potwier-
dzono właściwości przeciwdrobnoustrojowe miedzi i jej sto-
pów [73, 77]. Wilks i wsp. badali przeżywalność wysokich
stężeń bakterii Escherichia coli O157 na różnych powierzch-
niach metalowych, takich jak stal nierdzewna, miedź i stopy
miedzi. Wykazali oni przeżywalność tej bakterii przez po-
nad 28 dni na stali nierdzewnej. Natomiast na powierzchni
miedzi nie wykryto drobnoustroju już po 90 min. w tempe-
raturze 20°C i 270 min. w temperaturze 4°C [77]. Stopy mie-
dzi wykazywały również właściwości antybakteryjne, przy
czym efekt ten wzrastał wraz z zawartością miedzi.
Badania kontynuowano, obserwując przeżywalność
Gram-dodatniej pałeczki Listeria monocytogenes na 25 róż-
nych stopach metali. Stwierdzono znaczne skrócenie czasu
przeżycia w przypadku stopów na bazie miedzi w porów-
naniu ze stalą nierdzewną. Na stali nierdzewnej żywe bak-
terie nadal można było odnaleźć po 24 godz., podczas gdy
na stopach miedzi już po 60 min. żadnej żywej bakterii nie
można było odnaleźć [78]. Wykazano również, że miedź jest
skuteczna przeciwko bakteriom opornym na antybiotyki,
takim jak MRSA (ang. methicyllin-resistant Staphylococcus
aureus) lub VRE (ang. vancomycin-resistant Enterococcus
– enterokoki oporne na wankomycynę) [54, 55, 72]. W ba-
daniu próbki z  miedzi i  stali nierdzewnej zaszczepiono
trzema szczepami gronkowca złocistego opornego na me-
tycylinę: MRSA, EMRSA-1 i EMRSA-16, i inkubowano je
w temperaturze 22°C oraz 4°C. Wyniki wykazały całkowite
zabicie gronkowca złocistego MRSA w  ciągu 45–90 min.
na czystej miedzi w  temperaturze pokojowej. Natomiast
całkowite zabicie tych trzech szczepów zostało osiągnięte
w  ciągu 6 godz. w temperaturze 4°C. W  przeciwieństwie
do tego, MRSA był nadal obecny po 72 godz. na stali nie-
rdzewnej [55].
W  innych badaniach in vitro porównano właściwości
przeciwbakteryjne kilku bioaktywnych opatrunków na
rany. Opatrunki impregnowane miedzią wykazały większą
© Evereth Publishing, 2022

! Artykuł jest dostępny na zasadzie dozwolonego użytku osobistego. Dalsze rozpowszechnianie (w tym druk i umieszczanie w sieci)
jest zabronione i stanowi poważne naruszenie przepisów prawa autorskiego oraz grozi sankcjami prawnymi.
redukcję Staphylococcus aureus i podobną redukcję Klebsiel-
la pneumoniae (pałeczki zapalenia płuc). Opatrunek z mio-
du Manuka wykazał podobną redukcję gronkowca złociste-
go w porównaniu z opatrunkami ze srebrem oraz mniejszą
redukcję pałeczek zapalenia płuc niż opatrunki ze srebrem
i  miedzią. Wyższe stężenie miedzi skutkowało większą re-
dukcją MRSA [54, 72].
W badaniach Borkowa i wsp. in vitro oraz na modelu zwie-
rzęcym sprawdzono skuteczność opatrunku zawierającego
tlenek miedzi. Badania in vitro wykazały silne działanie prze-
ciwbakteryjne i  przeciwgrzybicze opatrunku z  miedzią, co
powodowało zmniejszenie kolonizacji drobnoustroju w  ra-
nach o >99,9%. Badania porównujące skuteczność antybak-
teryjną opatrunków z tlenkiem miedzi i ze srebrem wykazały,
że te pierwsze skuteczniej zapewniały redukcję kolonizacji
bakteryjnej [17, 18]. Im wyższa zawartość miedzi w opatrun-
ku, tym większy efekt bakteriobójczy. Znaczący efekt bio-
bójczy wykazują opatrunki o  zawartości miedzi od 55% do
100%. Borkow i wsp. jako pierwsi zainicjowali badania doty-
czące produktów impregnowanych miedzią i ich właściwości
przeciwdrobnoustrojowych [14]. Włókna bawełniane i lateks
impregnowano związkami miedzi i porównano ich skutecz-
ność wobec bakterii (Escherichia coli, Staphylococcus aureus,
MRSA i  VRE), grzybów (Candida albicans) oraz wirusów
(HIV-1IIIB). Redukcja wszystkich czterech bakterii została
wykazana w ciągu 2 godz. od ekspozycji na tkaniny miedzia-
ne. Miedziana tkanina była również w stanie całkowicie zabić
grzyby w ciągu 60 min. ekspozycji, a impregnowane miedzią
rękawiczki lateksowe były w stanie zmniejszyć zakaźność obu
wirusów. Ten sam zespół przeprowadził również badania na
zwierzętach i wykazał, że tkaniny impregnowane miedzią nie
mają właściwości uczulających skórę. Od tego czasu prze-
prowadzono więcej badań, zwłaszcza na tkaninach impre-
gnowanych miedzią. Ten sam zespół badawczy przedstawił
wyniki badań biobójczych różnych tkanin impregnowanych
tlenkiem miedzi (bawełna, poliester, polipropylen i  nylon)
przeciwko szerokiej gamie bakterii, grzybów i  wirusów (55
rodzajów). Wykazano, że tkaniny miedziane redukują liczbę
żywych bakterii, grzybów i wirusów o >98,7% w ciągu od 20
min. do 4 godz. ekspozycji oraz że stosowanie tekstyliów me-
dycznych zawierających mikrocząstki tlenku miedzi zmniej-
sza infekcje nabyte w szpitalu [33, 51]. Niedawno wykazano,
że impregnowane tlenkiem miedzi maski na twarz neutrali-
zują wirusa SARS-CoV-2 w ciągu kilku minut od narażenia.
ROLA MIEDZI W LECZENIU RAN
Gojenie ran to złożony proces charakteryzujący się czte-
rema fazami: krwawienia i hemostazy, zapalenia, proliferacji
i przebudowy. W momencie urazu tkanka zostaje przerwana,
a płytki krwi sklejają się, uszczelniając uszkodzone naczynia
krwionośne. Następnie włókna fibryny zaczynają przylegać.
© Evereth Publishing, 2022
FORUM LECZENIA RAN 2022;3(2)
Po hemostazie neutrofile wnikają w miejsce rany i zaczynają
usuwać ciała obce, bakterie oraz uszkodzoną tkankę. Faza
zapalna trwa dalej z  wysoce fagocytarnymi makrofagami,
które są odpowiedzialne za usuwanie niefunkcjonalnych
komórek gospodarza, neutrofili wypełnionych bakteriami,
uszkodzonej macierzy i wszelkich pozostałych bakterii. Po
oczyszczeniu miejsca rany migrujące fibroblasty rozpoczy-
nają fazę proliferacji. Celem fazy proliferacji jest „odbudo-
wa” rany z nową tkanką ziarninową, która składa się z kola-
genu i macierzy zewnątrzkomórkowej. W macierzy rozwija
się nowa sieć naczyń krwionośnych, proces znany jest jako
angiogeneza. Komórki nabłonkowe pojawiają się w ranie, co
jest procesem znanym jako epitelializacja. W końcowej fazie
przebudowy kolagen tworzy stabilne wiązania poprzeczne
[63, 80]. Płytkopochodny czynnik wzrostu (ang. platelet-de-
rived growth factor – PDGF) odgrywa istotną rolę nie tylko
podczas hemostazy, ale także podczas kilku etapów gojenia
ran. Stymuluje nie tylko proliferację, migrację fibroblastów
i komórek mięśni gładkich, ale także migrację komórek za-
palnych, takich jak neutrofile i makrofagi [36]. Badania in
vitro wskazują, że migracja komórek stymulowana przez
PDGF jest zależna od miedzi oraz że miedź odgrywa istot-
ną rolę w  pierwszych dwóch etapach gojenia ran. Miedź
gromadzi się w  fazie zapalnej, gdzie wykorzystywana jest
przez komórki zapalne, takie jak makrofagi [8, 40, 76]. Rola
miedzi w ułatwianiu angiogenezy została już potwierdzona,
jednak dopiero nowe badania rzuciły światło na konkretne
właściwości miedzi [4, 5, 62]. Czynnik wzrostu śródbłon-
ka naczyniowego (ang. vascular endothelial growth factor
–VEGF) stanowi ważny czynnik wzrostu, który stymuluje
angiogenezę, kluczową część fazy proliferacji. Miedź jest
zdolna do indukowania ekspresji VEGF w keratynocytach,
co potwierdza zwiększona ekspresja VEGF w ranach leczo-
nych miedzią [66]. Co więcej, uwalnianie dwóch polipep-
tydów, również zaangażowanych w  angiogenezę: czynnika
wzrostu fibroblastów 1 (FGF-1) i  interleukiny 1α (IL-1α),
jest zwiększane przez miedź [61]. Stabilizacja fibronektyny
oraz wrastanie komórek są stymulowane przez niskie stęże-
nia miedzi [2]. Miedź tworzy również kompleksy z tripep-
tydem glicylo-l-histydylo-l-lizyną (GHK), które regulują
białka przebudowujące, takie jak kolagen, elastyna, metalo-
proteinazy, VEGF, czynnik wzrostu fibroblastów i  czynnik
wzrostu nerwów [58, 59]. Ponadto sieciowanie kolagenu
i elastyny jest katalizowane przez enzym zależny od miedzi
– oksydazę lizylową (LOX) [57].
Pozytywny wpływ produktów impregnowanych tlenkiem
miedzi na skórę wykazano również w dwóch podwójnie ran-
domizowanych próbach z użyciem impregnowanych miedzią
poszewek na poduszki. Borkow i wsp. przeprowadzili rando-
mizowane badanie z podwójnie ślepą próbą [12]. 57 ochotni-
ków w wieku od 40 do 60 lat spało na poszewce impregnowa-
nej tlenkiem miedzi lub na kontrolnej bawełnianej poszewce
na poduszkę przez okres 4 tygodni. Zdjęcie twarzy aparatem
69
 FORUM LECZENIA RAN 2022;3(2)

! Artykuł jest dostępny na zasadzie dozwolonego użytku osobistego. Dalsze rozpowszechnianie (w tym druk i umieszczanie w sieci)
jest zabronione i stanowi poważne naruszenie przepisów prawa autorskiego oraz grozi sankcjami prawnymi.

3D GFM PRIMOS wykonano na początku badania oraz po 2
i 4 tygodniach od jego rozpoczęcia. Aparat ten ocenia liczbę
i głębokość zmarszczek twarzy w skali trójwymiarowej. Spanie
na poszewce impregnowanej tlenkiem miedzi spowodowało
znaczną redukcję zmarszczek i  kurzych łapek oraz skutko-
wało ogólną poprawą wyglądu twarzy już po 2 tygodniach,
w porównaniu ze spaniem na normalnej poszewce. Podobne
badanie przeprowadzili Baek i wsp., chociaż wybrano dłuższy
okres badania (8 tygodni), a zdjęcia twarzy oceniono za po-
mocą trójwymiarowej (3D) analizy obrazu GFM PRIMOS na
początku badania oraz po 4 i 8 tygodniach [9]. Wyniki uzyska-
ne od 61 ochotników używających poszewki na poduszkę im-
pregnowanej tlenkiem miedzi lub kontrolnej wykazały znacz-
ny spadek kurzych łapek w grupie miedzi w porównaniu do
grupy kontrolnej. Wyniki te zostały potwierdzone w badaniu
Dykesa, w którym sprawdzano wpływ skarpet impregnowa-
nych tlenkiem miedzi na elastyczność skóry stopy [30]. W ba-
daniu z udziałem 60 zdrowych ochotników, z których przez
okres 4 tygodni połowa nosiła skarpetki impregnowane tlen-
kiem miedzi, a druga połowa nosiła identyczne skarpetki bez
miedzi, mierzono elastyczność skóry po obu stronach na po-
czątku badania oraz po 2 i 4 tygodniach od jego rozpoczęcia.
Wyniki wykazały wzrost średniej elastyczności skóry o 6,4%
po 2 tygodniach i  znaczny wzrost o  31,4% po 4 tygodniach
w grupie stosującej skarpetki z miedzią w porównaniu z gru-
pą kontrolną. W badaniu klinicznym dotyczącym pieluch dla
dorosłych impregnowanych tlenkiem miedzi u  pacjentów
w podeszłym wieku stwierdzono poprawę wyglądu ich skóry.
16 pacjentów używało miedzianych pieluch codziennie przez
okres 6 miesięcy. W trakcie badania nie zaobserwowano żad-
nych podrażnień skóry ani działań niepożądanych związanych
z  pieluchami. Po jednym miesiącu stosowania u  wszystkich
uczestników zaobserwowano poprawę wyglądu skóry [75].
Arendsen i  wsp. badali wpływ pończoch uciskowych im-
pregnowanych miedzią na stan skóry u  osób z  przewlekłą
niewydolnością żylną. Uczestnicy otrzymali pary badanych
pończoch uciskowych, z  których jedna była impregnowana
miedzią, a druga stanowiła pończochę kontrolną. Badanie to
wykazało znaczną redukcję lipodermatosklerozy przy użyciu
pończoch impregnowanych miedzią [7].
Zdolność jonów miedzi do przenikania przez naskórek i in-
dukowania ekspresji i sekrecji zewnątrzkomórkowych białek
skóry przez fibroblasty skóry wykazano w modelu in vivo skó-
ry [56]. W 2008 r. Borkow i wsp. wysunęli hipotezę, że rany
przewlekłe nie goją się w sposób prawidłowy ze względu na
zbyt niski poziom miedzi w  organizmie oraz że zewnętrzne
dostarczanie jonów miedzi może stymulować gojenie się ran
przewlekłych [13]. Hipotezę tę potwierdzono w modelu my-
szy z  cukrzycą i  trudno gojącymi się ranami pełnej grubo-
ści skóry – w  badaniu niezakażone rany u  myszy leczonych
opatrunkami impregnowanymi tlenkiem miedzi goiły się
szybciej, niż rany leczone opatrunkami zawierającymi srebro
lub opatrunkami bez substancji czynnej [11]. Wykazano, że
kluczową rolą opatrunków zawierających miedź była stymu-
lacja nowych naczyń włosowatych krwi (angiogeneza). Su-
gerowany mechanizm molekularny obejmował zwiększenie
poziomu czynnika indukowanego hipoksją 1α (Hif-1α), który
oprócz indukowania angiogenezy inicjuje łańcuch zdarzeń
prowadzących do migracji i proliferacji komórek śródbłonka,
migracji fibroblastów, rekrutacji komórek odpornościowych,
zwiększonego wydzielania białka macierzy zewnątrzkomór-
kowej i zwiększenia epitelizacji. Etap angiogenezy w gojeniu

Ryc. 1. Wybrane zastosowania miedzi.

Farba
przeciw- Środki
porostowa ochrony
osobistej

Cu
Plomba
Rury
stomato-
szpitalne
logiczna

Opatrunki Tekstylia

© Evereth Publishing, 2022

70

! Artykuł jest dostępny na zasadzie dozwolonego użytku osobistego. Dalsze rozpowszechnianie (w tym druk i umieszczanie w sieci)
jest zabronione i stanowi poważne naruszenie przepisów prawa autorskiego oraz grozi sankcjami prawnymi.
ran charakteryzuje się wytarzaniem ziarniny. Jednym z  naj-
bardziej znanych efektów klinicznego stosowania opatrunków
impregnowanych tlenkiem miedzi jest wytwarzanie ziarniny,
w  szczególności w  ranach przewlekłych [15, 52, 53]. Wobec
powyższego stosowanie opatrunków na rany zawierających
miedź skutkuje nie tylko ochroną ran i opatrunków na rany
przed patogenami, ale także przyspieszeniem gojenia ran po-
przez regulację czynników proangiogennych i  zwiększone
tworzenie naczyń krwionośnych [81].
MIEDŹ JAKO BEZPIECZNA ALTERNATYWA
W LECZENIU RAN
Miedź bierze udział w  wielu procesach fizjologicznych
i  metabolicznych, istotnych dla prawidłowego funkcjono-
wania prawie wszystkich tkanek w  organizmie człowieka.
Naturalnie występuje w wielu źródłach żywności, takich jak
mięso, warzywa i zboża, a zalecane dzienne spożycie miedzi
dla dorosłych wynosi ~1 mg/kg masy ciała [1]. W zależno-
ści od zawartości miedzi i formy miedzi przyjmuje się, że jej
przyswajalność w żołądku i jelicie cienkim wynosi od 15% do
97% [32, 68–70]. Różne transportery miedzi przenoszą spo-
żytą miedź przez błony komórkowe, po czym miedź wiąże się
z albuminą, glutationem i aminokwasami [10, 46, 50, 67].
Podstawowym miejscem wychwytu miedzi jest wątroba.
Wątroba kontroluje uwalnianie miedzi, a tym samym utrzy-
muje homeostazę miedzi [35]. Nadmiar miedzi wydalany jest
do żółci i usuwany z organizmu wraz z kałem [25, 71, 79]. Or-
ganizm ludzki wykorzystuje miedź do wrodzonej odpowiedzi
immunologicznej poprzez zwiększenie aktywności fagocytar-
nej i bakteriobójczej neutrofili oraz przeciwdrobnoustrojowej
funkcji makrofagów [28]. Takie symptomy, jak niedokrwi-
stość, neutropenia, mielopatia oraz neuropatia obwodowa
i wzrokowa, wskazują na niedobory miedzi [39, 42, 44]. Skut-
ki uboczne wynikające z nadmiernego spożycia miedzi zda-
rzają się rzadko, aczkolwiek mogą wystąpić w postaci takich
objawów, jak: nudności, wymioty, niedociśnienie, żółtaczka,
biegunka [41]. Nieustanne przyjmowanie dużej ilości miedzi
może prowadzić natomiast do uszkodzenia wątroby i  nerek
[26]. W przypadku choroby Wilsona dochodzi do patologicz-
nego gromadzenia się miedzi, co upośledza funkcje wątroby.
Choroba Wilsona jest rzadką chorobą autosomalną recesyw-
ną, dotykającą od 1/30000 do 1/100000 osób w populacji, wy-
wołującą różne zmiany w  układach i  narządach. W  wyniku
zaburzonego metabolizmu miedzi dochodzi do objawów [3]:
• wątrobowych: przewlekłe zapalenie wątroby, mar-
skość wątroby i niewydolność wątroby;
• neuropsychiatrycznych: drżenie, zaburzenia chodu,
dyzartria, drgawki i migrena, napady padaczkowe;
• w  gałce ocznej: złoto-brązowe zabarwienie rąbka
rogówki;
• psychiatrycznych: depresja, nerwice i psychoza.
© Evereth Publishing, 2022
FORUM LECZENIA RAN 2022;3(2)
Mimo że wysokie stężenie miedzi w organizmie jest tok-
syczne (Choroba Wilsona), egzogenne stosowanie miedzi jest
uważane za bezpieczne dla ludzi. Przykładem są miedziane
wkładki wewnątrzmaciczne, które przez 50 lat były z powo-
dzeniem stosowane przez kobiety i nie odnotowano znaczą-
cych skutków ubocznych wynikających z  ich użytkowania
[34]. Na całym świecie rury miedziane są szeroko stosowane
do dystrybucji wody ze względu na ich odporność na ko-
rozję. Miedź jest wykorzystywana w filtrach miedziano-sre-
browych do zwalczania Legionelli spp. oraz innych bakterii
przenoszonych przez wodę, a także w stomatologii poprzez
stosowanie w stopach amalgamatu [22, 38, 48]. Ponadto sto-
sowanie miedzi jako biocydu stało się niezbędne i jest często
stosowane w farbach przeciwporostowych, do konserwacji
drewna, do zwalczania zielonych alg w jeziorach, na polach
ryżowych, w kanałach, rzekach i basenach oraz w celu zapo-
biegania chorobie grzybiczej winogron (mączniak rzekomy)
(Ryc. 1) [23, 24, 45, 65, 74]. Badania przeprowadzone na
zwierzętach wykazały, iż tekstylia impregnowane miedzią
są bezpieczne i nie powodują podrażnienia skóry, uczulenia
ani żadnej innej niepożądanej reakcji [16, 18–20, 82]. Wiele
badań klinicznych potwierdza tę tezę również w przypadku
ludzi [37, 43, 47, 58]. Ludzkie komórki skóry są w  stanie
metabolizować i wykorzystywać miedź, a co za tym idzie ry-
zyko wystąpienia działań niepożądanych jest znikome [27].
W przeciwieństwie do komórek ludzkich, mikroorganizmy
są niezwykle wrażliwe na nadmierne stężenia miedzi [31].
Inne metale powszechnie stosowane w  opiece zdrowotnej
mogą powodować szkody dla środowiska. Pomimo że ludz-
kie komórki są również w stanie wykorzystywać aluminium
i inne metale śladowe, udokumentowano wynikające z jego
zastosowania problemy zdrowotne. Oprócz niekorzystnego
wpływu na drogi oddechowe dla pracowników przemysłu
aluminiowego, ilość glinu w wodzie pitnej również wpływa
na ryzyko upośledzenia funkcji poznawczych, demencji lub
choroby Alzheimera [60]. Natomiast tlenek miedzi jest nie-
rozpuszczalny, a produkty impregnowane tlenkiem miedzi
nie zanieczyszczają środowiska i  mają trwałe właściwości
przeciwdrobnoustrojowe.
KONFLIKT INTERESÓW: nie zgłoszono.
PIŚMIENNICTWO
1. Agency for Toxic Substances and Disease Registry. Toxicological profile for
copper. Cdc.gov (online); https://wwwn.cdc.gov/TSP/ToxProfiles/ToxProfiles.
aspx?id=206&tid=37 [download: 25.03.2022]
2. Ahmed Z, Briden A, Hall S, Brown RA. Stabilisation of cables of fibronectin with
micromolar concentrations of copper: in vitro cell substrate properties. Bioma-
terials 2004;25(5):803–812.
3. Ala A, Walker AP, Ashkan K, Dooley JS, Schilsky ML. Wilson's disease. Lancet
2007;369(9559):397–408.
4. Alessandri G, Raju K, Gullino PM. Angiogenesis in vivo and selective mobiliza-
tion of capillary endothelium in vitro by heparin-copper complex. Microcirc
Endothelium Lymphatics 1984;1(3):329–346.
5. Alessandri G, Raju K, Gullino PM. Mobilization of capillary endothelium in vitro
induced by effectors of angiogenesis in vivo. Cancer Res 1983;43(4):1790–1797.
71
 FORUM LECZENIA RAN 2022;3(2)
! 6.
Artykuł jest dostępny na zasadzie dozwolonego użytku osobistego. Dalsze rozpowszechnianie (w tym druk i umieszczanie w sieci)
jest zabronione i stanowi poważne naruszenie przepisów prawa autorskiego oraz grozi sankcjami prawnymi.
Arendsen LP, Thakar R, Sultan AH. The use of copper as an antimicrobial
agent in health care, including obstetrics and gynecology. Clin Microbiol Rev
2019;32(4):e00125–18.
7. Arendsen LP, Vig S, Thakar R, Sultan AH. Impact of copper compression stoc-
kings on venous insufficiency and lipodermatosclerosis: A randomised con-
trolled trial. Phlebology 2019;34(4):224–230.
8. Ashino T, Sudhahar V, Urao N et al. Unexpected role of the copper transpor-
ter ATP7A in PDGF-induced vascular smooth muscle cell migration. Circ Res
2010;107(6):787–799.
9. Baek JH, Yoo MA, Koh JS, Borkow G. Reduction of facial wrinkles depth
by sleeping on copper oxide-containing pillowcases: a  double blind, pla-
cebo controlled, parallel, randomized clinical study. J Cosmet Dermatol
2012;11(3):193–200.
10. Bligh SW, Boyle HA, McEwen AB, Sadler PJ, Woodham RH. 1H NMR studies of
reactions of copper complexes with human blood plasma and urine. Biochem
Pharmacol 1992;43(2):137–145.
11. Borkow G, Gabbay J, Dardik R et al. Molecular mechanisms of enhanced wo-
und healing by copper oxide-impregnated dressings. Wound Repair Regen
2010;18(2):266–275.
12. Borkow G, Gabbay J, Lyakhovitsky A, Huszar M. Improvement of facial skin cha-
racteristics using copper oxide containing pillowcases: a double-blind, place-
bo-controlled, parallel, randomized study. Int J Cosmet Sci 2009;31(6):437–443.
13. Borkow G, Gabbay J, Zatcoff R. Could chronic wounds not heal due to too low
local copper levels? Med Hypotheses 2008;70(3):610–613.
14. Borkow G, Gabbay J. Putting copper into action: copper-impregnated pro-
ducts with potent biocidal activities. FASEB J 2004;18:1728–1730.
15. Borkow G, Melamed E. Copper, an abandoned player returning to the wound
healing battle. In: Aghaei S (ed). Recent Advances in Wound Healing. IntechO-
pen, London, 2021.
16. Borkow G, Mellibovsky JC. Resolution of skin maladies of the trapped Chilean
miners: the unplanned underground copper-impregnated antifungal socks
"trial". Arch Dermatol 2012;148(1):134–136.
17. Borkow G, Okon-Levy N, Gabbay J. Copper oxide impregnated wound dres-
sing: biocidal and safety studies. Wounds 2010;22(12):301–310.
18. Borkow G, Roth T, Kalinkovich A. Wide spectrum potent antimicrobial efficacy
of wound dressings impregnated with cuprous oxide microparticles. Micro-
biol Res 2022;13(3):366–376.
19. Borkow G, Zhou SS, Page T, Gabbay J. A novel anti-influenza copper oxide con-
taining respiratory face mask. PLoS One 2010;5(6):e11295.
20. Borkow G. Safety of using copper oxide in medical devices and consumer pro-
ducts. Curr Chem Biol 2012;6:86–92.
21. Borkow G. Using copper to improve the well-being of the skin. Curr Chem Biol
2014;8(2):89–102.
22. Chen YS, Lin YE, Liu YC et al. Efficacy of point-of-entry copper--silver ionisation
system in eradicating Legionella pneumophila in a tropical tertiary care hospi-
tal: implications for hospitals contaminated with Legionella in both hot and
cold water. J Hosp Infect 2008;68(2):152–158.
23. Cooney JJ, Tang RJ. Quantifying effects of antifouling paints on microbial bio-
film formation. Methods Enzymol 1999;310:637–644.
24. Cooney TE. Bactericidal activity of copper and noncopper paints. Infect Con-
trol Hosp Epidemiol 1995;16(8):444–450.
25. Cousins RJ. Absorption, transport, and hepatic metabolism of copper and
zinc: special reference to metallothionein and ceruloplasmin. Physiol Rev
1985;65(2):238–309.
26. de Romaña DL, Olivares M, Uauy R, Araya M. Risks and benefits of cop-
per in light of new insights of copper homeostasis. J Trace Elem Med Biol
2011;25(1):3–13.
27. Denkhaus E, Salnikow K. Nickel essentiality, toxicity, and carcinogenicity. Crit
Rev Oncol Hematol 2002;42(1):35–56.
28. Djoko KY, Ong CY, Walker MJ, McEwan AG. The role of copper and zinc to-
xicity in innate immune defense against bacterial pathogens. J Biol Chem
2015;290(31):18954–18961.
29. Dollwet HH. Historic uses of copper compounds in medicine. Trace Elem Med
1985;2:80–87.
30. Dykes P. Increase in skin surface elasticity in normal volunteer subjects
following the use of copper oxide impregnated socks. Skin Res Technol
2015;21(3):272–277.
31. Edwards-Jones V. The benefits of silver in hygiene, personal care and healthca-
re. Lett Appl Microbiol 2009;49(2):147–152.
32. Ehrenkranz RA, Gettner PA, Nelli CM. Nutrient balance studies in premature
infants fed premature formula or fortified preterm human milk. J Pediatr Ga-
stroenterol Nutr 1989;8(1):58–67.
33. Gabbay J, Borkow G, Mishal J, Magen E, Zatcoff R, Shemer-Avni Y. Copper oxide
impregnated textiles with potent biocidal activities. J Ind Text 2006;35(4):323–335.
72
34. Goodwin TM, Montoro MN, Muderspach L, Paulson R, Roy S. Management of
Common Problems in Obstetrics and Gynecology. 5th edn. Wiley-Blackwell,
Chichester, 2010.
35. Harris ED. Cellular copper transport and metabolism. Annu Rev Nutr
2000;20:291–310.
36. Heldin CH, Westermark B. Mechanism of action and in vivo role of platelet-
-derived growth factor. Physiol Rev 1999;79(4):1283–1316.
37. Hostynek JJ, Dreher F, Maibach HI. Human skin penetration of a copper tripep-
tide in vitro as a function of skin layer. Inflamm Res 2011;60(1):79–86.
38. Huang HI, Shih HY, Lee CM, Yang TC, Lay JJ, Lin YE. In vitro efficacy of copper
and silver ions in eradicating Pseudomonas aeruginosa, Stenotrophomonas
maltophilia and Acinetobacter baumannii: implications for on-site disinfection
for hospital infection control. Water Res 2008;42(1–2):73–80.
39. Jaiser SR, Winston GP. Copper deficiency myelopathy. J Neurol
2010;257(6):869–881.
40. Johnson MDL, Kehl-Fie TE, Klein R et al. Role of copper efflux in pneumococcal
pathogenesis and resistance to macrophage-mediated immune clearance.
Infect Immun 2015;83(4):1684–1694.
41. Klaassen CD, Watkins JB. Casarett and Doull’s Toxicology: The Basic Science of
Poisons. 5th edn. McGraw-Hill, New York, 1996.
42. Klevay LM. "Myelodysplasia," myeloneuropathy, and copper deficiency. Mayo
Clin Proc 2005;80(7):943–946.
43. Krewski D, Yokel RA, Nieboer E et al. Human health risk assessment for alumi-
nium, aluminium oxide, and aluminium hydroxide. J Toxicol Environ Health
B Crit Rev 2007;10(Suppl. 1):S1–S269.
44. Kumar N. Copper deficiency myelopathy (human swayback). Mayo Clin Proc
2006;81(10):1371–1384.
45. La Torre A, Talocci S, Spera G, Valori R. Control of downy mildew on grapes in
organic viticulture. Commun Agric Appl Biol Sci 2008;73(2):169–178.
46. Lutsenko S, Kaplan JH. Organization of P-type ATPases: significance of structu-
ral diversity. Biochemistry 1995;34(48):15607–15613.
47. Macomber L, Imlay JA. The iron-sulfur clusters of dehydratases are pri-
mary intracellular targets of copper toxicity. Proc Natl Acad Sci USA
2009;106(20):8344–8349.
48. Mahler DB. The high-copper dental amalgam alloys. J Dent Res
1997;76(1):537–541.
49. Majno G. The Healing Hand: Man and Wound in the Ancient World. 1st edn.
Harvard University Press, Cambridge, 1975.
50. Marceau N, Aspin N, Sass-Kortsak A. Absorption of copper 64 from gastrointe-
stinal tract of the rat. Am J Physiol 1970;218(2):377–383.
51. Marcus EL, Yosef H, Borkow G, Caine Y, Sasson A, and Moses AE. Reduction
of health care-associated infection indicators by copper oxide-impregnated
textiles: Crossover, double-blind controlled study in chronic ventilator-depen-
dent patients. Am J Infect Control 2017;45(4):401–403.
52. Melamed E, Kiambi P, Okoth D, Honigber I, Tamir E, Borkow G. Healing of chro-
nic wounds by copper oxide-impregnated wound dressings – case series.
Medicina (Kaunas) 2021;57(3):296.
53. Melamed E, Rovitsky A, Roth T, Assa L, Borkow G. Stimulation of healing of
non-infected stagnated diabetic wounds by copper oxide-impregnated wo-
und dressings. Medicina (Kaunas) 2021;57(10):1129.
54. Michels HT, Noyce JO, Keevil CW. Effects of temperature and humidity on
the efficacy of methicillin-resistant Staphylococcus aureus challenged an-
timicrobial materials containing silver and copper. Lett Appl Microbiol
2009;49(2):191–195.
55. Noyce JO, Michels H, Keevil CW. Potential use of copper surfaces to reduce su-
rvival of epidemic meticillin-resistant Staphylococcus aureus in the healthcare
environment. J Hosp Infect 2006;63(3):289–297.
56. Ogen-Shtern N, Chumin K, Cohen G, Borkow G. Increased pro-collagen 1, ela-
stin, and TGF-β1 expression by copper ions in an ex-vivo human skin model.
J Cosmet Dermatol 2020;19(6):1522–1527.
57. Olczyk P, Mencner Ł, Komosinska-Vassev K. The role of the extracellular matrix
components in cutaneous wound healing. Biomed Res Int 2014;2014:747584.
58. Pickart L, Vasquez-Soltero JM, Margolina A. The human tripeptide GHK-Cu in
prevention of oxidative stress and degenerative conditions of aging: implica-
tions for cognitive health. Oxid Med Cell Longev 2012;2012:324832.
59. Pollard JD, Quan S, Kang T, Koch RJ. Effects of copper tripeptide on the growth
and expression of growth factors by normal and irradiated fibroblasts. Arch
Facial Plast Surg 2005;7(1):27–31.
60. Prabhu S, Poulose EK. Silver nanoparticles: Mechanism of antimicrobial action,
synthesis, medical applications, and toxicity effects. Int Nano Lett 2012;2:32–35.
61. Prudovsky I, Mandinova A, Soldi R et al. The non-classical export routes: FGF1
and IL-1alpha point the way. J Cell Sci 2003;116(Pt 24):4871–4881.
62. Raju KS, Alessandri G, Ziche M, Gullino PM. Ceruloplasmin, copper ions, and
angiogenesis. J Natl Cancer Inst 1982;69(5):1183–1188.
© Evereth Publishing, 2022

! Artykuł jest dostępny na zasadzie dozwolonego użytku osobistego. Dalsze rozpowszechnianie (w tym druk i umieszczanie w sieci)
jest zabronione i stanowi poważne naruszenie przepisów prawa autorskiego oraz grozi sankcjami prawnymi.
63. Richardson M. Acute wounds: an overview of the physiological healing pro-
cess. Nurs Times 2004;100(4):50–53.
64. Rogers J, Dowsett AB, Dennis PJ, Lee JV, Keevil CW. Influence of temperature
and plumbing material selection on biofilm formation and growth of Legionel-
la pneumophila in a model potable water system containing complex micro-
bial flora. Appl Environ Microbiol 1994;60(5):1585–1592.
65. Schultz TP, Nicholas DD, Preston AF. A brief review of the past, present and
future of wood preservation. Pest Manag Sci 2007;63(8):784–788.
66. Sen CK, Khanna S, Venojarvi M et al. Copper-induced vascular endothelial
growth factor expression and wound healing. Am J Physiol Heart Circ Physiol
2002;282(5):H1821–H1827.
67. Solioz M, Vulpe C. CPx-type ATPases: A class of P-type ATPases that pump he-
avy metals. Trends Biochem Sci 1996;21(7):237–241.
68. Strickland GT, Beckner WM, Leu ML, O’Reilly S. Turnover studies of copper in
homozygotes and heterozygotes for Wilson's Disease and controls: Isotope
tracer studies with 67Cu. Clin Sci 1972;43(5):605–615.
69. Strickland GT, Beckner WM, Leu ML. 1972. Absorption of copper in homozygo-
tes and heterozygotes for Wilson's disease and controls: isotope tracer studies
with 67 Cu and 64 Cu. Clin Sci 1972;43(5):617–625.
70. Turnlund JR, Keyes WR, Anderson HL, Acord LL. Copper absorption and re-
tention in young men at three levels of dietary copper by use of the stable
isotope 65Cu. Am J Clin Nutr 1989;49(5):870–878.
71. Turnlund JR. Human whole-body copper metabolism. Am J Clin Nutr
1998;67(Suppl. 5):S960–S964.
72. Warnes SL, Keevil CW. Mechanism of copper surface toxicity in vancomycin-
-resistant Enterococci following wet or dry surface contact. Appl Environ Mi-
crobiol 2011;77(17):6049–6059.
© Evereth Publishing, 2022
View publication stats
FORUM LECZENIA RAN 2022;3(2)
73. Weaver L, Michels HT, Keevil CW. Survival of Clostridium difficile on copper and
steel: futuristic options for hospital hygiene. J Hosp Infect 2008;68(2):145–151.
74. Weber DJ, Rutala WA. Role of environmental contamination in the trans-
mission of vancomycin-resistant Enterococci. Infect Control Hosp Epidemiol
1997;18(5):306–369.
75. Weinberg I, Lazary A, Jefidoff A, Vatine JJ, Borkow G, Ohana N. Safety of using
diapers containing copper oxide in chronic care elderly patients. Open Biol
2013;6(1):1–7.
76. White C, Lee J, Kambe T, Fritsche K, Petris MJ. A role for the ATP7A copper-
-transporting ATPase in macrophage bactericidal activity. J Biol Chem
2009;284(49):33949–33956.
77. Wilks SA, Michels H, Keevil CW. The survival of Escherichia coli O157 on a range
of metal surfaces. Int J Food Microbiol 2005;105:445–454.
78. Wilks SA, Michels HT, Keevil CW. Survival of Listeria monocytogenes Scott A on
metal surfaces: implications for cross-contamination. Int J Food Microbiol
2006;111(2):93–98.
79. Winge DR, Mehra RK. Host defenses against copper toxicity. Int Rev Exp Pathol
1990;31:47–83.
80. Xu W, Gu C, Wang Q, Lin Y, Zhang C, Borkow G. Reduction of SARS-CoV-2 in-
fectious titers by direct contact with cuprous-oxide impregnated face masks
external layers. Researchsquare.com (online) 2021; https://www.researchsqu-
are.com/article/rs-634763/v1 [download: 25.03.2022]
81. Yang T, Yao Q, Cao F, Liu Q, Liu B, Wang X-H. Silver nanoparticles inhibit the
function of hypoxia-inducible factor-1 and target genes: insight into the cyto-
toxicity and antiangiogenesis. Int J Nanomedicine 2016;11:6679–6692.
82. Zatcoff RC, Smith MS, Borkow G. Treatment of tinea pedis with socks conta-
ining copper-oxide impregnated fibers. Foot (Edinb) 2008;18(3):136–141.
73