KÜTLELER

DİYAGRAMI
ve
TOPRAK DAĞITIMI
 Zemin Kütlelerinin
Dağıtımı
• Bir geçkinin boykesitte çizilmesinde genel olarak dikkat
edilmesi gereken esas, yapılabildiği oranda yarma ve
dolgu alanlarının birbirlerini dengeler durumda
olmasını sağlamaktır.
• Şekilde görüldüğü gibi boykesitte kırmızı çizginin siyah
çizgiye göre geçirilmesinde yarma alanlarının
toplamının dolgu alanlarının toplamına eşit olması
sağlanmaya çalışılmaktadır.
 Toprak Dağıtımının Amaçları

1) Toprak işlerinde en ekonomik dengelemeyi

sağlamak
2) Dolgu yapımı için kullanılacak kazıların
taşımasında ortalama taşıma mesafesini hesaplamak
3) Bu taşıma mesafesine göre en uygun nakliye makine
grubunu seçmek (Dozer, skreyper, ekskavatör,
kamyon vb.)

20
Dolgu kesimlerinin doldurulması
üç şekilde mümkün olabilir

1) Yarmadan çıkan zemin, dolgu için uygun özelliklere

sahip ise, yarmalardan çıkan toprak, dolgu inşaatında
kullanılır.
2) Yarma kesimlerinden çıkan toprak, dolgu için
elverişli değilse, yarma kesimleri dışından uygun
yerlerden ve dolgu için uygun nitelikteki toprağın
dolguya getirilmesi (ödünç). Ödünç, yol kenarından
sağlanırsa, “paralel ödünç”; daha uzaklardan
getirilirse, “nokta ödünç” adı verilir.
3) (1) ve (2) nin karması ile dolgu yapılabilir.
21
 Yarmadan çıkan toprak;

-Dolgu için uygun ise, dolguya taşınır

-Dolgu için uygun değilse veya dolguda kullanımı ekonomik değilse

veya dolguda gereksinim duyulan miktardan fazla ise, yarmadan çıkan
toprak, “depo” ya gönderilir. Yarma kazısından çıkan toprak, yol
kenarına depo edilirse “yan depo” veya “paralel depo” adını alır. Yol
kenarına depolama olanağı bulunmayan kesimlerde, uygun yerlere
depo edilmesi gerekir, buna “nokta depo” adı verilir.

22
 Boyuna taşıma
Dolgu Yarma

Dolgu Yarma

Ödünç Depo

Paralel Nokta Paralel Nokta

Dolgunun tamamen ödünçle Yarmanın tamamen depoya

yapılması gönderilmesi
23
 Dolgunun, yarma toprağı ve ödünç toprağı ile yapılması

Boyuna taşıma
Dolgu Yarma

Ödünç Depo

Paralel Nokta Paralel Nokta

24
 Problem
1) Geçki boyunca, her yarma kesiminden çıkarılan toprak, boyuna
taşıma ile dolguya mı? Yoksa depoya mı konulacak?
2) Dolgu kesimleri, yarmadan çıkan toprakla oluşturulacaksa, hangi
kesimlerdeki dolguların oluşturulacağı? Ve artan toprak nereye
depo edilecek?
3) Yarmadan çıkan toprak, dolguda kullanılacaksa ve dolgu için
yeterli değilse, hangi ödünç noktasından dolguya taşıma
yapılacak?

Problemlerin, çözümü için “kütleler diyagramı” ndan yararlanılır.

25
 Kütleler Diyagramı
Birikmiş
Hacim(m3) Karşılaştırma çizgisi (K.Ç.)

1000
Yarma

500

0
km
500
Dolgu

1000

Kütleler diyagramı, hacimler tablosunun son iki kolonunda gösterilen

“birikmiş hacimler” ile mesafe (km) arasında yarmalar (+), dolgular (-) kabul
edilerek çizilen diyagramdır.
Diyagramın, maksimum noktalarını içeren kesimleri “tepe”, minimum
noktalarını içeren kesim ise “vadi” olarak adlandırılır.
26
 Kütleler Diyagramının
Özellikleri
1) Kütleler diyagramında, herhangi bir noktadaki ordinat, o noktaya
kadar olan hacimlerin cebrik toplamını, diğer bir deyişle
dengelenmeyen yarma veya dolgu hacmini verir. Dikkate alınan
nokta, karşılaştırma çizgisinin üstünde ise, dengelenmemiş
yarma hacmini, altında ise dengelenmemiş dolgu hacmini
gösterir.
2) Kütleler diyagramının son noktası, karşılaştırma çizgisinin
üzerinde ise, yol kesiminin tümü üzerinde yarma ve dolgu
hacimleri birbirini dengeliyor demektir.
3) Kütleler diyagramının son noktası, karşılaştırma çizgisinin
üzerinde ise yarma fazlası; altında ise dolgu fazlası var demektir.
4) Kütleler diyagramında, herhangi iki noktanın ordinatları
arasındaki cebrik fark, iki nokta arasındaki dengelenmemiş
27
hacme eşittir.
5) Kütleler diyagramında oluşan, kapalı alanlar yarma ve dolguların
birbirini dengelediğini gösterir.
6) Kütleler diyagramında artan eğimler yarmayı, azalan eğimler
dolguyu gösterir.
7) Kütleler diyagramında, maksimum noktalar yarmadan dolguya geçiş
olduğunu; minimum noktalar ise dolgudan yarmaya geçiş olduğunu
gösterir.
8) Kütleler diyagramında, karşılaştırma çizgisine paralel çizilerek
oluşturulan kapalı alanlar, kendi içerisinde yarma ve dolguyu
dengelediğini gösterir.
9) Kütleler diyagramında dengeleme amacıyla oluşturulan kapalı
alanlarda; tepe kesimlerinde taşımalar soldan sağa; vadi
kesimlerinde taşımalar sağdan sola doğrudur.
10) Tünel, köprü bulunan kesimlerde toprak dengelemesi köprü veya
tünele kadar kesim arasında düşünülür.
11) Kütleler diyagramında minimum nokta, boykesitte maksimum;
maksimum olan nokta da boykesitte minimuma karşılık gelir. 28
 Kütleler diyagramı
V (m3) M1

V2-V1
V2
V1 V3 V3-(-V4)
a b c V4

M2

a b
Boykesit

c d
 Yarmadan dolguya geçiş noktası(tepe)

Dolgu Yarma

- eğim + eğim

Ödünç Depo
Dolgudan yarmaya geçiş noktası (vadi)

Dengelenmiş alanlar

Her maksimum veya minimum noktasına, boykesitteki bir geçiş noktası

tekabül eder.
Kapalı alan karşılaştırma çizgisi üstünde ise taşıma yönü soldan sağa ( )
altında ise taşıma yönü sağdan sola ( )
Kütleler diyagramında kapanmayan kısımlar karşılaştırma çizgisi üstünde
kalıyorsa depo (yarma fazlası) altında kalıyorsa ödünç (dolgu fazlası).
V (m3)

Köprü Tünel

Köprü ve tünele kadar olan kesimler kendi içerisinde dengelenir

31
 BOYUNA TAŞIMA, DEPO VE
ÖDÜNÇ MALİYETLERİ

Yolların gövdesinin oluşturulmasında, boyuna taşıma, depo ve ödünç

işlemlerinin uygun bir şekilde birleşimi dikkate alınır.

Bu birleşimde en önemli faktör, maliyettir.

32
 Taşıma Maliyeti

Taşıma maliyeti, mesafe ile orantılıdır.

Taşıma momenti en az olan çözüm seçilir.
Taşıma momenti: 1 m3 zemini 1 m
uzaklığa taşınmasıyla yapılan işe “taşıma
momenti” denir.

33
 K L

K’ DV
L’

L L’

K’ K

34
 KL  K 'L'
M
2

DV hacmindeki zemini, M kadar mesafe taşımak için gerekli

taşıma momenti

A=DV*M

Bir şantiyede, birden fazla farklı özellikler gösteren bir çok taşıma aracı
olduğunu düşünelim. Bunlar T1, T2, ...Tn araçları olsun. Herbirinin mesafeye
bağlı maliyet fonksiyonları

M1= F1(l); M2= F2(l); ...; Mn= Fn(l)

35
 T1, T2, ... Tn araçlarının ekonomik çalıştıkları mesafeye göre sıralı
olduklarını düşünelim.

F1(l)= F2(l) ; F2(l)= F3(l); ...; Fn-1(l)= Fn(l)

M (Maliyet)

Me2
T3

Me1 T2

Değişik araçlar için maliyet

fonksiyonları
T1

l (mesafe)
36
le1 le2
 Taşıma uzaklık-maliyet ölçeği
M
(TL/m3)

Me1 M200 M300 Me(n-1)

M100

100 200 300

le1 le2 le(n-1)

T1 T2 T3 Tn
l
(m)

Taşıma uzaklık-maliyet grafiği ile elde edilen sonuçları uygulamada

kolaylıkla yararlanılabilir bir duruma getirmek için «taşıma uzaklık
maliye ölçeği» oluşturulur.
l uzaklık sınırları belirlenir. Karşılaştırma çizgisinin üstüne, alttaki
uzaklıklara karşılık gelen maliyet yazılır.
Bu amaçla her uzaklık, o uzaklıkta ekonomik çalışan taşıma aracının
maliyet bağıntısında yerine konularak gerekli maliyet değerleri elde 37
edilir.
 Araç seçimi
le1, le2 T1 ve T2 araçlarının ekonomik taşıma
mesafe sınırlarıdır.

0<l<le1 aralığında T1 aracı seçilir

le1<l<le2 aralığından T2 aracı seçilir
l> le2 ise T3 aracı seçilir

38
 le1

T1
A B

T2
C D
T3

le2

A-B arasındaki bütün mesafelerde T1 aracı;

AB den büyük C-D arasındaki taşımlarda T2 aracı
CD den büyük mesafelerde T3 aracı seçilir
 Depo ve Ödünç Maliyetleri
Depo maliyeti iki kısımdan oluşur

1) Depo yeri için ödenecek kira veya istimlak bedeli(Mdi (TL/m3)

2) Taşıma maliyeti [Md(l) (TL/m3)]

Böylece 1 m3 zeminin depo maliyeti

Md= Mdi + Md(l)

 G

Depo

Ödünç
Ödünç maliyeti üç kısımdan oluşur
1) Ödünç yeri için ödenecek istimlak veya kira maliyeti
(Moi (TL/m3))
2) Kazı maliyeti (Mok (TL/m3)
3)Taşıma maliyeti (Mo(l) (TL/m3)

1 m3 zeminin ödünç maliyeti

Mö= Moi + Mok+ Mo(l)
 Toprak Kütlelerinin Dağıtımı
Sorular:
• Yarmalardan çıkan zeminlerin dolguların oluşturulması için mi
kullanılacağı yoksa depoya mı verilecekleri, yarmalardan çıkan
zeminlerin dolguda kullanılması söz konusu ise hangi kesimden
çıkan zeminlerin hangi kesimlerdeki dolgulara taşınacakları, hangi
kesimlerdeki yarmaların depoya verilecekleri,
• Dolguların oluşturulması için boyuna taşımadan mı, ödünçten mi
yararlanılacağı, hangi kesimlerdeki dolguların yarmadan çıkan
zeminle, hangi kesimlerdeki dolguların ödünçle oluşturulacaklarıdır.

Bu sorular, kütleler diyagramında karşılaştırma çizgisine paralel ve

kapalı olan «birinci dereceden dağıtma çizgileri» yardımıyla yanıtlanır.
 Toprak Kütlelerinin Dağıtımı

Birinci dereceden dağıtma çizgileri nin geçirilmesinde aşağıdaki

varsayımlardan yararlanılır:
1. Gözönüne alınan kütleler diyagramı kesiminde yarmalardan çıkan
zeminlerin tümü dolgu oluşturmaya elverişlidir.
2. Gözönüne alınan kütleler diyagramının her kesiti için depo ve
ödünç olanağı vardır.
3. Gözönüne alınan kütleler diyagramı kesiminde depo maliyeti Md
ve ödünç maliyeti Mö sabittir. Dolayısıyla Md+ Mö=M=St dir.
Hacimler Diyagramı (Kütleler Diyagramı)
 Toprak Kütlelerinin Dağıtımı
le1
M
ΔV
I J
lm
K L

Ortalama Taşıma Uzaklığı λ = IJ/2

1 m3 zemini bu uzaklığa götürmenin maliyeti M (λ) olur.
Buna göre ΔV hacmindeki dilim için boyuna taşıma ile dengeleme
maliyeti M (λ) . ΔV olur.

Md+ Mö>M (λ) ise boyuna taşıma

Md+ Mö<M (λ) ise depo veya ödünç
 Toprak Kütlelerinin Dağıtımı

Md+ Mö>M (λ) durumundan

Md+ Mö<M (λ) durumuna geçişte, arada özel bir durum söz
konusudur. Bu özel duruma karşı gelen ΔV dilimi için:

Md+ Mö=M (λ) dır. Bu durumdaki ortalama taşıma uzaklığı λ =lm ile
gösterilişe lm boyuna taşıma ile depo ve ödünç seçenekleri arasında
ekonomiklik sınırını veren uzaklık olarak tanımlanmış olur. Bu
çizginin üzerindeki dilimler için boyuna taşıma, bu çizginin altındaki
dilimler için depo ve ödünçle dengeleme yapmak daha ekonomik
olacaktır.
 Depo, Ödünç ve Boyuna
Taşıma Seçeneklerinin
Bulunması Durumunda
M (TL/m3)
Seçim M= F(l)

Md+ Mö

Md+Mö<M depo veya ödünç

Md+Mö>M ise boyuna taşıma

lm
l(m)
 Bir Çok Tepe ve Vadiden Oluşan Bir
Kütleler Diyagramında Toprak Dağıtımı

lm

1. Derece
Dağıtma çizgisi

D
D Ö
Ö
D
Ö

Karşılaştırma
çizgisi
Bir Çok Tepe ve Vadiden Oluşan Kütleler
Diyagramında Girişim Olması Durumunda
Toprak Dağıtımı
Kütleler
diyagramı

lm

Boykesit

İki defa yarma yapılan kesim(girişim)

İki defa dolgu yapılan bölge (girişim bölgesi)
 Girişim Durumu
• Bir kütleler diyagramında birinci dereceden dağıtım
çizgileri belirli bir yarma kesiminden o yarmada
sağlanabilecek zemin hacminin iki katı bir yarma
alınması yada belirli bir dolgu kesiminde o dolgunun
oluşturulması için gerekli zemin hacminin iki katı zemin
gönderilmesi gibi anlamsız ve geçerliliği olmayan bir
çözüm ortaya çıkıyorsa bu dağıtım .İzgileri arasında
«girişim» var denir.
• Bu girişimi ortadan kaldırmanın yolu bu iki çizgi yerine
bunların arasından geçen tek çizgi çizmektir.

52
 Girişimi kaldırmak için; b’+d’ = Girişim oluşturduğu için
c’ olmalıdır uygun değil

Kütleler
diyagramı
c
b’
D
D c’ d’
a
Ö b lm

Boykesit

Depo Depo

ödünç
V lm

a b

Girişimi kaldırmak için a= b

olmalıdır
 ÖZEL DURUMLAR
Depo ve Ödünç yerlerinin belli olması
 Son noktada ödünç
istenmiyorsa yeni dağıtma
çizgisi

D
Ö
 Bruckner Yöntemiyle Toprak
Dağıtımı

Varsayımlar
1) Kütleler diyagramında yarmadan çıkan zeminler,
dolgu için elverişlidir.
2) Kütleler diyagramında yarma fazla oluşursa,
dolgunun ödünçten karşılanmasına izin verilmez.
3) Kazı fiyatı sabittir
4) Taşıma maliyeti taşıma uzaklığı ile orantılıdır.
 Diyagramın Amaç ve Özellikleri
Amaç; dağıtma çizgisi adı verilen ve taşıma uzaklıklarını
gösteren yatay çizgilerden, en ekonomik taşımayı vereni
bulmaktır.

Eğrinin özellikleri:
• Her maksimum veya minimum noktasına, boykesitte bir
geçiş noktası tekabül eder.
• Yer çizgisi veya dağıtma çizgisi ile ayrılan kapalı alanda
yarma dolguyu dengeler.
• Taşıma yönleri uygun olarak (yarmadan dolguya)
gösterilir.
• Farklı düzeyde dağıtma çizgileri çizilebilir; ancak aynı
hacmi iki defa almamaya dikkat edilmelidir. 58
• Yükselen kısımlar kazıyı, alçalan kısımlar
dolguyu gösterir.
• Eğrinin dağıtma çizgisi ile sınırladığı, kapalı
alan; maksimum ordinat olan (V) hacmindeki
toprağın, ortalama L0 mesafesine taşınması
gerektiğini gösterir.
• Diyagram tam yer çizgisi üzerinde biterse,
dolgu ve yarmaların cebirsel toplamı sıfır olur;
yani yarmalar dolguları dengeler.
• Diyagram yer çizgisi üzerinde biterse, kazı
fazlası, yani depo;
• Yer çizgisi altında biterse, dolgu fazlası, yani
ödünç olur.
59
 Kütleler diyagramında toprak dağıtımı yaparken öyle bir doğru
çizmeli ki, dağıtma çizgisinin altındaki mesafelerin toplamı,
dağıtma çizgisinin üstündeki mesafelerin toplamına eşit olsun.

Brükner yöntemine göre

dağıtma çizgisi

a b c d D
D

Karşılaştırma
Çizgisi(K.Ç.)

a + c = b + d olmalı
veya  Mesafe   Mesafe
 İkinci Dereceden Dağıtım Çizgileri ve Toprak
İşlerinde Taşıma Maliyeti

Birinci dereceden dağıtma çizgileri belirlendikden sonra, toprak

dağıtımında hangi taşıma araçları ile hangi kesimlerin toprağının
taşınacağını belirlemek için ikinci dereceden dağıtma çizgileri çizmek
gerekir.

İkinci dereceden dağıtma

V1
T1 çizgileri

V2 T2

V3 T3
İkinci Derece Dağıtma Çizgileri

Toprak taşıma, buldozer, Paletli Skreyper,

Motoskreyper ve kamyonlarla yapılabilir. Bunların
ekonomik taşıma uzaklıkları;
Buldozer : 0 – 100 m
P. Skreyper : 100-350 m
M. Skreyper : 350 -1250 m
Kamyon : >1250 m
62
 V1
T1
Kütleler diyagramı
T2
V2

V3 T3 K.Ç.
a b c d e f g
Vö
T3

T2 h

T1 Ödünç Boykesit

a-b km lerindeki yarma f-g km lerindeki dolguya,

b-c km leri arasındaki yarma e-f km lerindeki dolguya,
c-d km leri arasındaki yarma d-e km lerdeki dolguya taşınır
 Ortalama taşıma mesafeleri

V1 L1
Kütleler diyagramı

V2 L2

V3 L3 K.Ç.

Lö
 Proje ortalama taşıma mesafesi

V1
L1

L2
V2

V1 * L1  V2 * L 2  Vi * L i
L ort  L ort  i 1
V1  V2 n
 Vi
i 1
 lm
lm

K.Ç.
A B C lm D E

Depo
Depo

Ödünç Ödünç
 B
V(m3) 1. Dereceden Dağıtma çizgisi

A C

Karşılaştırma
D F
çizgisi

E
Kütleler diyagramı

ABC ve DEF alanları

Boykesit dengelenmiş alanlardır 67
İkinci dereceden dağıtma çizgisi tablosu ve taşıma maliyeti

Taşıma Taşınacak zemin Ortalama taşıma Birim taşıma Taşıma

yörüngesi hacmi(m3) uzaklığı (m) maliyeti maliyeti
çıkış varış (TL/m3) (TL)
a-b f-g V1 L1 M(L1) V1.M(L1)
b-c e-f V2 L2 M(L2) V2.M(L2)
c-d d-e V3 L3 M(L3) V3.M(L3)
ödünç g-h Vö Lö M(Lö) Vö.M(Lö)
Toplam
Taşıma SM
Maliyeti
69
İkinci dereceden dağıtma çizgisi tablosu ve taşıma maliyeti

Taşıma Taşınacak zemin

Taşıma Aracı
Ortalama
Türü taşıma Birim taşıma Taşıma
yörüngesi hacmi(m3) uzaklığı (m) maliyeti maliyeti
çıkış varış (TL/m3) (TL)
o-k depo Vd Md Vd.Md
k-g h-l V3 T3 λ3 M(λ3) V3.M(λ3)
g-e f-h V2 T2 λ2 M(λ2) V2.M(λ2)
e-m m-f V1 T1 λ1 M(λ1) V1.M(λ1)
ödünç ls Vö Mö Vö.Mö
Toplam
Taşıma SM