Wskaźnik gęstości zaludnienia Polski i jego

regionalne zróżnicowanie

Wprowadzenie
Przeczytaj
Grafika interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Wskaźnik gęstości zaludnienia Polski i jego regionalne
zróżnicowanie

Źródło: pixabay.com, domena publiczna.

Gęstość zaludnienia, czyli liczba osób przypadająca na określoną jednostkę powierzchni (na
przykład na 1 km2), jest wypadkową dwóch zjawisk demograficznych: ruchu naturalnego
i ruchu wędrówkowego. Pierwszy czynnik obejmuje takie elementy jak: urodzenia, zgony,
małżeństwa i rozwody. Elementy te wpływają na przyrost naturalny ludności na danym
obszarze. Do drugiego natomiast należy zaliczyć: emigrację (odpływ ludności) oraz
imigrację (przypływ ludności). Dotyczą one zarówno migracji wewnątrz gminy, powiatu,
województwa lub kraju, jak również migracji zagranicznych. Te wszystkie elementy
kształtują przyrost rzeczywisty ludności. Może się zdarzyć, że dany obszar będzie
charakteryzował się dodatnim przyrostem naturalnym, lecz po uwzględnieniu ruchu
migracyjnego okaże się, że ludności stamtąd ubywa i gęstość zaludnienia maleje. Z drugiej
strony – inny obszar może charakteryzować się przewagą zgonów nad urodzeniami,
jednakże skala tego zjawiska będzie mniejsza niż napływ ludności z zewnątrz i –
w konsekwencji – gęstość zaludnienia w tym rejonie wzrośnie.

Twoje cele

Zdefiniujesz i obliczysz wskaźnik gęstości zaludnienia.

Scharakteryzujesz główne prawidłowości przestrzennego rozkładu gęstości
zaludnienia w Polsce.
Wskażesz regiony w Polsce o dużej i małej gęstości zaludnienia oraz wymienisz
przyczyny tego zróżnicowania.
Porównasz wskaźnik gęstości zaludnienia w Polsce i w innych krajach europejskich.
Ocenisz skutki nierównomiernego rozmieszczenia ludności w Polsce.
Przeczytaj

Wskaźnik gęstości zaludnienia (Wg) to stosunek liczby mieszkańców danego obszaru do

powierzchni, którą ta ludność zamieszkuje. Podaje się go zwykle w osobach na 1 km2. Na
świecie wynosi on średnio 59 os./km2, w Polsce zaś – 123 os./km2. Często używa się także
wskaźnika fizjologicznej gęstości zaludnienia (Wfg), który określa, ilu mieszkańców danego
obszaru przypada na powierzchnię gruntów ornych. Podaje się go w osobach na hektar
gruntów ornych. Wskaźnik obrazuje możliwość wyżywienia ludności danego obszaru.
Średnio na świecie wynosi on około 5 os./ha, a w Polsce – około 2,5 os/ha.

Wzór na gęstość zaludnienia: Wg = L/P

Wzór na wskaźnik fizjologicznej gęstości zaludnienia: Wfg = Pg/L

Wg – wskaźnik gęstości zaludnienia

Wfg – wskaźnik fizjologicznej gęstości zaludnienia
L – liczba ludności w danym miejscu i okresie
P – powierzchnia obszaru w danym okresie
Pg – powierzchnia gruntów ornych w danym okresie

Polecenie 1

Oblicz wskaźnik gęstości zaludnienia Krakowa w 2018 roku, wiedząc, że jego powierzchnia
wynosiła wówczas 326,85 km2, a liczba ludności – 771 069 osób.

W rozmieszczeniu ludności w Polsce można doszukać się pewnych prawidłowości. Przede

wszystkim ludzie koncentrują się w aglomeracjach miejskich – w dużych miastach i na
terenach w ich bliskim sąsiedztwie. Spora gęstość zaludnienia występuje na obszarach
uprzemysłowionych, na przykład na Górnym Śląsku. Większe wskaźniki obserwowane są na
terenach, gdzie w strukturze zatrudnienia dominuje przemysł lub usługi. Jeżeli zaś chodzi
o tereny rolnicze, to większa koncentracja ludności występuje na obszarach
o rozdrobnionym rolnictwie, na przykład w Małopolsce i na Podkarpaciu, a mniejsza –
w obrębie wielkopowierzchniowych gospodarstw. Dużej gęstości zaludnienia nie sprzyjają
tereny leśne, o dużej jeziorności, obszary podmokłe i górskie. Na gęstość zaludnienia
wpływają zarówno czynniki przyrodnicze, jak i pozaprzyrodnicze. Do pierwszej grupy
można zaliczyć:

rzeźbę terenu (na obszarach o bardzo

urozmaiconej rzeźbie terenu wskaźniki
gęstości zaludnienia są niższe, natomiast
na równinach, wyżynach, nizinach czy
lekko falistych kotlinach – wyższe);
gleby (żyzne gleby Kujaw, Równiny
Wrocławskiej i Wyżyny Lubelskiej
sprzyjają lepszemu rozwojowi rolnictwa
Obszary wiejskie w Polsce charakteryzują się z reguły
i większej koncentracji ludności);
małą gęstością zaludnienia. Szczególnie dotyczy do
powierzchnie leśne (niższe wskaźniki
tzw. ściany wschodniej.
gęstości zaludnienia odnotowuje się na Źródło: Pixabay License,
obszarach o dużej lesistości, m.in. na h ps://pixabay.com/pl/service/terms/#license, dostępny w
internecie: www.pixabay.com.
pojezierzach);
występowanie jezior i obszarów
podmokłych (bagienne obszary pojezierzy, Podlasia i Polesia są obszarami o mniejszej
koncentracji ludności).

Ważnym czynnikiem, który wpływa na większą gęstość zaludnienia, jest występowanie

surowców mineralnych i związany z tym rozwój przemysłu wydobywczego
i przetwórczego. Dobrym przykładem takiego regionu jest Wyżyna Śląska, gdzie powstanie
Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (przede wszystkim na bazie złóż węgla
kamiennego) zadecydowało o bardzo dużej koncentracji ludności. Województwa
mazowieckie, śląskie, wielkopolskie, małopolskie i dolnośląskie przyciągają do siebie
ludność z innych regionów ze względu na wysoki poziom rozwoju
społeczno‐gospodarczego, niskie bezrobocie, większe możliwości podjęcia zatrudnienia
i lepszy standard życia. Szczególnie gęsto zaludnione w tych województwach są
aglomeracje, gdzie koncentruje się wiele obiektów usługowych: uczelnie wyższe, miejsca
pracy, kina, teatry, kawiarnie itp.

Od zakończenia II wojny światowej do lat 90.

Miasto o największej gęstości zaludnienia w Polsce
w 2020 roku to Legionowo (3980 os./km 2). Średnia
dla Polski to 122 os./km 2.
XX w. ludność chętniej migrowała ze wsi do
miast, co było związane z większym
uprzemysłowieniem ośrodków miejskich,
lepszymi warunkami życia i możliwością
podjęcia pracy. Obecnie, w wyniku dużego
bezrobocia, wysokich kosztów utrzymania,
hałasu i gorszej jakości środowiska
naturalnego, obserwowany jest odpływ
ludności z miast do strefy podmiejskiej. Wiele
dużych miast odnotowuje spadek gęstości
Źródło: Roman Eugeniusz, CC BY-SA 3.0, zaludnienia na korzyść otaczających je
h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/, dostępny w
internecie: commons.wikimedia.org.
obszarów podmiejskich lub jeszcze większych
ośrodków miejskich takich jak Warszawa,
Gdańsk, Poznań czy Wrocław. Szczególnie drastyczne spadki tego wskaźnika obserwuje się
w centrum i na wschodzie kraju.

W przypadku zagadnień dotyczących geografii społeczno‐ekonomicznej należy na wiele

zjawisk patrzeć przez pryzmat czynnika historycznego. W okresie zaborów na ziemiach
leżących w granicach zaboru pruskiego ludność koncentrowała się głównie miastach.
Przyczyną tego był silny wówczas rozwój przemysłu, zwłaszcza górnictwa i hutnictwa.
W Galicji zaś większa gęstość zaludnienia występowała na obszarach wiejskich, między
innymi za sprawą uwłaszczenia chłopów. W 1815 r. utworzono Królestwo Polskie, na terenie
którego w Łodzi rozwinął się przemysł włókienniczy. Spowodowało to wzrost gęstości
zaludnienia w regionie łódzkim. Natomiast po II wojnie światowej, w wyniku wytyczenia
nowych granic kraju, nastąpiło przesiedlenie Polaków ze wschodu na Ziemie Odzyskane.
Jednakże ze względu na dużą niechęć Polaków do migracji oraz niepewność co do dalszego
losu, przyrost liczby ludności na tych nowo przyłączonych obszarach był nieduży.

Gęstość zaludnienia Polski w podziale na powiaty

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/, oprac. na podstawie danych
BDL GUS..

Powyższe czynniki doprowadziły do tego, że przestrzenne zróżnicowanie koncentracji

ludności w Polsce przybiera kształt trójkąta o wierzchołku w Trójmieście i podstawie
rozciągającej się mniej więcej od Wrocławia do Rzeszowa ze znacznie podwyższonymi
wartościami wskaźnika gęstości zaludnienia w dużych miastach i strefach podmiejskich.
Jak już wspomniano, wskaźnik gęstości zaludnienia w Polsce wynosi 123 os./km2 – od 59
os./km2 w województwach podlaskim i warmińsko‐mazurskim do 368 os./km2
w województwie śląskim. W układzie powiatów najmniejszą wartością wskaźnika odznacza
się powiat bieszczadzki (49 os./km2), a największą – Świętochłowice, czyli miasto na
prawach powiatu (3757 os./km2).

Wskaźnik gęstości zaludnienia według województw w 2018 roku

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/, oprac. na podstawie danych
BDL GUS.

W Europie największą gęstością zaludnienia charakteryzują się małe państwa (w Monako na

1 km2 przypada średnio ponad 18 tysięcy osób). Podobną do Polski gęstością zaludnienia
cechuje się Albania i Dania (120–130 os./km2). Najmniejsze wartości wskaźnika występują
w Rosji i na Islandii (odpowiednio: 8 i 3 os./km2).
Wskaźnik gęstości zaludnienia w wybranych krajach europejskich w 2018 roku
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/, oprac. na podstawie danych
BDL GUS.

Obszary gęsto i słabo zaludnione wykazują zróżnicowane cechy i – w zależności od punktu
widzenia – są one odbierane w sposób pozytywny lub negatywny. W dużych aglomeracjach
odnotowuje się wyższy wzrost gospodarczy, istnieje większy rynek zbytu i więcej ofert
dobrze płatnej pracy. Możliwy jest szybszy rozwój zawodowy i intelektualny. Z drugiej strony
obszary te narażone mogą być na bezrobocie i liczne problemy społeczne wynikające ze
zmian koniunktury gospodarczej. Należy także mieć na uwadze większą presję na
środowisko. Natomiast tereny o niskiej gęstości zaludnienia odznaczają się bardzo szybkim
wyludnianiem. Trudno jest tam uzyskać wyższy poziom rozwoju
społeczno‐ekonomicznego. Takie perspektywy prowadzą do jeszcze większej skali
emigracji zarobkowych. Plusem natomiast jest lepsza jakość środowiska tych obszarów.
Obecnie możliwe jest uzyskanie funduszy unijnych m.in. na wspieranie działań
prośrodowiskowych na obszarach o cennych warunkach przyrodniczo‐ekologicznych,
a także z tytułu ,,różnicowania w kierunku działalności nierolniczej”, np. zakładania
gospodarstw agroturystycznych i promowania takich obszarów oraz przyciągania tam
kolejnych inwestorów. Władze Białegostoku bardzo intensywnie próbują zniechęcić
młodych ludzi do opuszczania terenów Podlasia i wyjazdu do Warszawy. Zachęcają również
innych do osiedlania się w tym regionie. Służyć temu mają m.in. nowe galerie handlowe,
modernizacja głównych ciągów komunikacyjnych i powstawanie kolejnych miejsc pracy.
Białystok
Źródło: SilverTree CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/, dostępny w internecie:
commons.wikimedia.org.

Słownik
aglomeracja

zespół miast wzajemnie ze sobą powiązanych funkcjonalnie i poprzez zabudowę;

w przypadku, gdy dominującym jest jeden ośrodek, mówi się o aglomeracji
monocentrycznej, a o policentrycznej (konurbacji), gdy brak jest dominującego ośrodka

akcja „Wisła”

masowe wysiedlenia ludności cywilnej z terenów Polski południowo‐wschodniej na

Ziemie Odzyskane po II wojnie światowej w 1947 roku

gospodarstwo agroturystyczne

gospodarstwo rolne, które oferuje formę wypoczynku zbliżoną do warunków wiejskich

(poznanie wiejskich obyczajów, zajęć, kosztowanie tradycyjnej, ekologicznej żywności
itp.)

suburbanizacja

faza urbanizacji polegająca na przenoszeniu się ludności z centrum miasta do strefy

podmiejskiej

Ziemie Odzyskane
północna, zachodnia i południowo‐zachodnia część współczesnej Polski, która została
przyznana Polsce po II wojnie światowej
Grafika interaktywna

Polecenie 1

Przeanalizuj poniższe mapy dotyczące wskaźnika gęstości zaludnienia. Czy potrafisz podać
przyczyny bardzo wysokich lub bardzo niskich jego wartości dla kilku zaznaczonych
obszarów? W razie trudności kliknij w odpowiedni numer.

Obszary o wysokiej gęstości zaludnienia

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Obszary o niskiej gęstości zaludnienia

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Zaznacz poprawne dokończenie zdania.

Powierzchnia województwa mazowieckiego wynosi 35 558 km 2. W 2017 roku liczba

mieszkańców była równa 5 384 617. Gęstość zaludnienia województwa mazowieckiego
w 2017 roku:

 była o 23% mniejsza niż średnia gęstość zaludnienia w Polsce.

 była o 19% większa niż średnia gęstość zaludnienia w Polsce.

 była o 19% mniejsza niż średnia gęstość zaludnienia w Polsce.

 była o 23% większa niż średnia gęstość zaludnienia w Polsce.

Ćwiczenie 2 輸

Spośród 4 propozycji zakończenia zdania podanego poniżej wybierz fałszywe zakończenie.

Gęstość zaludnienia w Polsce:

 jest wyższa niż w Szwecji.

 jest niższa niż w Niemczech.

 jest zbliżona do gęstości zaludnienia na Litwie.

 jest niższa niż w Belgii.

Ćwiczenie 3 輸

Przyporządkuj podane obszary do odpowiednich kategorii.

rejony o wysokiej gęstości zaludnienia:

powiat wejherowski

Bieszczady

powiat pruszkowski Kurpie

rejony o niskiej gęstości zaludnienia:
powiat drawski

Równina Wrocławska

Ćwiczenie 4 輸

Dokończ prawidłowo poniższe zdanie.

Wysoka gęstość zaludnienia w Polsce rozciąga się na obszarze przypominającym:

 romb o wierzchołkach w Trójmieście, Lublinie, Krakowie i Gorzowie Wielkopolskim.

 trójkąt o wierzchołku na Górnym Śląsku i podstawie od Szczecina do Białegostoku.

 trójkąt o wierzchołku na północy i podstawie na południu kraju.

Ćwiczenie 5 醙

Przyporządkuj wymienionym obszarom przyczyny ich małej lub dużej gęstości zaludnienia.

położenie w obrębie Ziem Odzyskanych

ściana wschodnia
oraz słabe warunki rozwoju rolnictwa

brak surowców mineralnych, duże

aglomeracja krakowska powierzchnie leśne, wysiedlenia
powojenne w ramach akcji „Wisła”

rozwój przemysłu hutniczego w Nowej

Górny Śląsk
Hucie

migracje młodych ludzi do dużych

rejon Bieszczad miast, niskie dochody z pracy
w rolnictwie

rozwój przemysłu wydobywczego

Pojezierze Drawskie
i przetwórczego w GOP-ie

Ćwiczenie 6 醙

Oceń, czy stwierdzenia są prawdziwe czy fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Bieszczady charakteryzują
się bardzo dużą gęstością  
zaludnienia w skali Polski.
Ziemie Odzyskane po II
wojnie światowej,
szczególnie oddalone od
większych ośrodków  
miejskich, odznaczają się
niskimi wskaźnikami
gęstości zaludnienia.
Powierzchnie leśne
i położenie w rejonie
stożków sandrowych to  
czynniki, które sprzyjają
rozwojowi osadnictwa.
Ćwiczenie 7 醙

Uporządkuj poniższe mapy w kolejności od województwa z największą gęstością zaludnienia

醙
do najmniej zaludnionego.

Źródło: grafiki – TUBS, NordNordWest, CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0, dostępne w internecie:
commons.wikimedia.org.

Ćwiczenie 8 難

Na podstawie zmiany w gęstości zaludnienia woj. opolskiego na przestrzeni lat 2002–2019

opisz przyczyny tego zjawiska. Czy według ciebie taki trend jest zjawiskiem pozytywnym czy
negatywnym? Odpowiedź uzasadnij.
Dla nauczyciela

SCENARIUSZ LEKCJI

Imię i nazwisko autora: Monika Piechowicz‐Kruk

Przedmiot: geografia

Temat zajęć: Wskaźnik gęstości zaludnienia Polski i jego regionalne zróżnicowanie

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum/technikum, zakres podstawowy, klasa III

Podstawa programowa

XV. Społeczeństwo i gospodarka Polski: rozmieszczenie ludności i struktura demograficzna,

saldo migracji, struktura zatrudnienia i bezrobocie, urbanizacja i sieć osadnicza, warunki
rozwoju rolnictwa, restrukturyzacja przemysłu, sieć transportowa, atrakcyjność
turystyczna. Uczeń:

1. formułuje twierdzenia o prawidłowościach w zakresie rozmieszczenia ludności

i wyjaśnia przyczyny jego zróżnicowania.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się,
kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne

Uczeń:

definiuje i oblicza wskaźnik gęstości zaludnienia,

charakteryzuje główne prawidłowości przestrzennego rozkładu gęstości zaludnienia
w Polsce,
wskazuje regiony w Polsce o dużej i małej gęstości zaludnienia oraz wymienia
przyczyny takiego zróżnicowania,
porównuje wskaźnik gęstości zaludnienia w Polsce i w innych krajach europejskich,
ocenia skutki nierównomiernego rozmieszczenia ludności w Polsce.

Strategie nauczania: konektywizm

Metody nauczania: metoda „burzy mózgów”, miniwykład, pogadanka, grafika interaktywna,
metoda „JIGSAW”, czyli uczenie się we współpracy, metoda „analizy pola sił”

Formy zajęć: praca indywidualna, praca w parach, praca w grupach, plenum

Środki dydaktyczne: tablica interaktywna/monitor dotykowy lub tablety, podręcznik, atlas

geograficzny, mapa Polski

Materiały pomocnicze

Dane statystyczne opublikowane na stronie internetowej Głównego Urzędu

Statystycznego.

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca

Nauczyciel zapisuje lub wyświetla definicję gęstości zaludnienia z e‐materiału. Po

krótkim wprowadzeniu dzieli uczniów na pary. Każda para uczniów otrzymuję kartkę
A4, którą dzieli na trzy kolumny, i wypisuje:
czynniki wpływające na gęstość zaludnienia,
skutki dużego odpływu ludności,
skutki dużego przypływu ludności.
Każda para, odwołując się do już posiadanej wiedzy i doświadczeń, sporządza notatki.
Następnie na plenum nauczyciel prosi uczniów, aby podali wypisane przez siebie
czynniki wpływające na gęstość zaludnienia. Zapisują je na tablicy.
Uczniowie zapoznają się z treścią wstępu do e‐materiału, omawiają z nauczycielem
dotychczasowe zapisy i uzupełniają informacje.
Po pogadance nauczyciel podsumowuje zebrane informacje i przedstawia temat lekcji.

Faza realizacyjna

Uczniowie zapoznają się z tekstem bloku „Przeczytaj”. Następnie nauczyciel dzieli

uczniów na 6 grup, które pracują zgodnie z zasadami metody Jigsaw. Każda grupa
analizuje jeden z czterech tematów, który wcześniej wylosowała:
1. rozmieszczenie ludności w Polsce ze względu na ukształtowanie terenu;
2. rozmieszczenie ludności w Polsce ze względu na występowanie surowców
mineralnych;
3. rozmieszczenie ludności w Polsce ze względu na czynniki historyczne;
4. rozmieszczenie ludności ze względu na czynniki rozwojowe (np. stopień
rozwoju przemysłu, infrastruktura drogowa, rynek pracy);
5. rozmieszczenie ludności ze względu na czynniki społeczne i ekonomiczne
(np. jakość życia, wysokość zarobków itd.);
6. plusy i minusy słabo i gęsto zaludnionych obszarów.
 Następnie grupy przedstawiają swoje tematy na plakatach A3 i omawiają zawarte
w nich informacje na podstawie treści bloku tematycznego. Następnie uczniowie
konfrontują treści poznane w innych grupach. Każdy uczeń powinien mieć możliwość
omówienia tematu swojej grupy. Potem nauczyciel podsumowuje na plenum zebrane
informacje w formie miniwykładu.
Na plenum uczniowie zapoznają się z treściami grafiki interaktywnej. Uczniowie
dobierają się w pary i – stosując metodę „analizy pola sił” – rozpisują na kartce A4 siły
pobudzające przyrost liczby ludności i siły ograniczające przyrost liczby ludności
w Polsce. Nauczyciel podsumowuje zebrane informacje w formie miniwykładu.

Faza podsumowująca

Nauczyciel podsumowuje etapy lekcji, zestawiając je z założonymi celami i wprowadza

uczniów do fazy ćwiczeń na podstawie poznanego materiału. Uczniowie wykonują
ćwiczenia z e‐materiału.
Omówienie wyników ćwiczeń. Nauczyciel pyta o to, co było dla uczniów nowe lub
trudne. Uczniowie dzielą się swoimi doświadczeniami.

Praca domowa

Sprawdź w źródłach gęstość zaludnienia wybranego przez siebie powiatu. Określ, czy
jest duża czy mała w skali kraju i czym jest to spowodowane. Uzasadnij swoją
wypowiedź.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania danego multimedium

Grafika interaktywna może zostać wykorzystana w ramach podsumowania zajęć oraz

podczas innych lekcji dotyczących demografii Polski.