Historia Polski (Henryk Zieliński)/Epilog i
bilans
Epilog i bilans
Wrzesień 1939 r. oznaczał załamanie się nie tylko Polski
międzywojennej, ale całego porządku europejskiego,
zwanego systemem wersalskim. Polska stanowiła zbyt
węzłowe — i słabe — jego ogniwo, by zły los całego
tego systemu mógł ją ominąć. Czy można jednak na tym
stwierdzeniu, nieco fatalistycznym, poprzestać i uznać,
że żaden wysiłek, żadna koniunktura wewnętrzno- i ze-
wnętrznopolityczna nie mogły tego losu od niej odwrócić
lub przynajmniej złagodzić jego skutków? I dalej: skoro
już do katastrofy doszło, to czy oznacza to, że wszystko,
co zdziałano w latach drugiej niepodległości, poszło na
marne?
Odpowiedź na te pytania każe zastanowić się nad obiek-
tywnymi i subiektywnymi przesłankami bezpieczeństwa
II Rzeczypospolitej oraz — co się z tym ściśle wiąże
— zewnętrznymi i wewnętrznymi gwarancjami jej
niepodległego bytu. Zmusza też do podjęcia próby spo-
rządzenia bilansu jej osiągnięć i zadłużeń. One bowiem
w wielkim stopniu determinowały jej siłę i odporność na
zagrożenia, których nie skąpił jej ówczesny niespokojny
świat.
II Rzeczpospolita przejęła po rządach zaborczych nie
tylko spuściznę zacofania i zaniedbań w gospodarce,
oświacie, kulturze, ustawodawstwie itp., lecz także
dezintegrację polskiego obszaru i wspólnoty narodowej
we wszystkich niemal dziedzinach życia, od pewnych
nawyków w stylu życia i pracy poczynając, a np.
na dysproporcjach w rozwoju sieci komunikacyjnej
kończąc. Nawarstwiły się na to dodatkowo, odmienne
od zaborczych, podziały z czasów okupacji i ruiny,
jakie pozostawiła po sobie I wojna światowa. W sumie
złożyło się to na bardzo niski próg wyjścia ku nowej
przyszłości w niepodległej ojczyźnie, na domiar mocno
zróżnicowany w różnych zaborach.
Nierównomierności te oraz wynikające z nich dla bu-
downictwa państwa zadania można by w wielkim skrócie
ująć — za A. Jezierskim — w następujących punktach:
— odmienność struktur społecznych;
— silnie zróżnicowany poziom kultury i cywilizacji;
— odmienne systemy prawne;
— nierówny, ale ogólnie niski, poziom oświaty;
— ostry niedobór kadr administracji państwowej i
terenowej;
— znikomy stopień wzajemnych powiązań gospodar-
czych między dzielnicami kraju (byłymi zaborami);
— odmienny układ rynków zbytu i źródeł surowców;
1
1
— nieprzystosowany do potrzeb państwa układ komuni-
kacyjny — kolejowy, drogowy i morski;
— odmienny system kredytowo-pieniężny, z wyraźnie
zróżnicowaną strukturą cen;
— całkowity brak bądź wyraźny niedorozwój niektórych
gałęzi przemysłu;
— niski poziom infrastruktury gospodarczej i społecznej.
„Do konsekwencji, nie mających bezpośrednio związku
z gospodarką — podkreśla tenże autor — dodać trzeba
odmienność obyczajów, a nawet cech psychicznych lud-
ności. Rozbiory wstrzymały proces integracji narodowej
uniemożliwiając formowanie się rynku narodowego,
stanowiącego gospodarczą podstawę tej integracji. Fakt,
iż z Warszawy do Poznania trzeba było podróżować
przez Toruń, a jadąc z Kielc do Krakowa zmieniać za
Miechowem pasmo ruchu z prawostronnego na lewo-
stronny, stanowić może ilustrację odmienności prowincji
polskich, ich ograniczonych związków”.
Był to więc w sumie balast bardzo ciężki, zadania
do wykonania ogromne. W jakiej mierze z nimi się
uporano?
Wydaje się, że bilans tamtego dwudziestolecia stosunko-
wo najkorzystniej przedstawia się w dziedzinie integracji
administracyjnej, prawnej, oświatowej i kulturalnej.
Przemawia za tym szybki postęp na polu rozbudowy i
unifikacji ustawodawstwa socjalnego w całym kraju —
oraz nie mniej godny uwagi rozwój oświaty wszystkich
szczebli. Za swego rodzaju wskaźnik syntetyczny pod
tym względem przyjąć można wykonywanie obowiązku
szkolnego w szkole podstawowej (ludowej, powszech-
nej). Tuż przed wojną tylko w zaborze pruskim był on
wykonywany prawie w 100%, w zaborze austriackim
w ok. 85%, natomiast w największym, najludniejszym
zaborze rosyjskim nie sięgał nawet 20%. Na całości
ziem polskich, które po 1918 r. weszły w skład niepod-
ległej Polski, sięgał on wówczas ok. 54, 5%. W niecałe
dziesięć lat później odsetek ten wynosił już 93, 3%
(spadł jednak w latach trzydziestych do ok. 90%). Był
to niewątpliwie skok wielki, jakościowy. Oczywiście,
nie zawsze i nie wszędzie rozwój ten zaspokajał nawet
całkiem niezbędne potrzeby społeczne i kulturalne.
Dotyczy to m.in. spraw tak zasadniczych, jak problemu
bezrobocia, dostępu młodzieży wiejskiej do wyższych,
a nawet średnich szczebli nauczania, swobodnego roz-
woju kulturalnego mniejszości narodowych (czyli 1 /3
ogółu ludności Polski), budownictwa mieszkaniowego i
urządzeń komunalnych w mieście i na wsi itp. Niemniej
jednak obok głębokich cieni nie brakowało i świateł w
2
tych dziedzinach.
W jeszcze większym stopniu odnosi się to do rozwoju
kultury i nauki w Polsce odrodzonej, choć był to nadal
rozwój dość jednostronny, głównie na polu kultury i nauk
humanistycznych. Nauki techniczne (i ogólna kultura
techniczna) ciągle mocno odstawały od potrzeb i profilu
społeczeństwa nowoczesnego. Poniekąd syntetyczny
tego wskaźnik stanowił bardzo słaby postęp motoryzacji,
a także — w nieco mniejszym stopniu — radiofonii.
Pod względem liczby samochodów (w 1938 r. I na
1000 mieszkańców) Polska ustępowała nie tylko krajom
wysoko rozwiniętym, lecz także wielu krajom średnio,
a nawet słabo rozwiniętym, jak Portugalia, Finlandia,
Rumunia, Węgry czy Brazylia.
Nie zmienia to faktu, że kultura narodowa „wybuchła”
w niepodległej Polsce z siłą i jasnością, którą chyba
tłumaczyć można tylko swoistym prawem odwetu za
czasy zaborczej dyskryminacji i zdławienia. Świadczył o
tym dowodnie rozkwit literatury polskiej, znaczony na-
zwiskami tej miary, jak Żeromski, Reymont, Strug, Staff,
Tuwim, Broniewski, Słonimski, Dąbrowska, Nałkowska,
Kossak-Szczucka, Gojawiczyńska, Iłłakowiczówna,
Leśmian, Lechoń, Zegadłowicz, Kaden-Bandrowski i
inni. Wybitne również osiągnięcia odnotowywał polski
teatr, muzyka i plastyka — osiągnięcia honorowane
niejednokrotnie wysokimi wyróżnieniami między-
narodowymi. Co nie. mniej ważne, ów rozkwit, nie
hamowany obecnie sztucznymi przegrodami, ogarniał
cały kraj i stawał się własnością całego narodu. Znaczące
placówki teatralne i wydawnicze rozwijały się nie tylko
w paru wielkich, tradycyjnie silnych ośrodkach kultural-
nych, jak Warszawa, Kraków czy Lwów, ale często także
w mniejszych, jak Katowice, Toruń, Bydgoszcz, Wilno
czy Lublin. Bodaj największy udział w rozszerzeniu
się komunikacji kulturalnej na cały obecnie kraj, a
tym samym integracji społeczeństwa polskiego miały
prasa i czasopiśmiennictwo, a w latach trzydziestych
także radiofonia, dysponująca nie tylko najsilniejszą w
Europie radiostacją w Raszynie, ale ponadto 7 stacjami
regionalnymi.
Obalenie kordonów zaborczych wyzwoliło nie znaną
przedtem aktywność społeczną, kulturalną i naukową.
Powstawały lub rozszerzały zasięg swej działalności
organizacje i instytucje, które w czasach niewoli bądź
w ogóle nie mogły powstać, bądź z trudem tylko prze-
dzierały się przez granice „swych” zaborów. Mowa tu
w szczególności o związkach zawodowych, stowarzy-
szeniach naukowych, nauczycielskich, młodzieżowych,
krajoznawczych, instytucjach i organizacjach gospo-
darczych itp. W ten sposób procesy integracyjne w
płaszczyźnie administracyjnej, prawnej, systemu oświaty
itp., realizowane niejako z urzędu przez państwo, były
pogłębiane i ugruntowywane przez inicjatywę oddolną,
społeczną. Tędy też wiodła droga przełamywania uprze-
dzeń i niechęci międzydzielnicowych, początkowo dość
silnych (zwłaszcza w starszym pokoleniu) w stosunkach
między Polakami z różnych dawnych zaborów.
Ogromną rolę w tych procesach odgrywały znacznie
2
większe obecnie możliwości samookreślenia ideowo-
politycznego różnorodnych odłamów i orientacji w
społeczeństwie. Odzwierciedliło się to najwyraźniej w
tworzeniu nowych partii politycznych lub ekspansji już
istniejących. Towarzyszyły temu częstokroć burzliwe
dyskusje lub polemiki, do niedawna jeszcze często
przytłumione wymogiem narodowej solidarności prze-
ciwko wynaradawiającej polityce zaborców, a także
hamowane dotkliwymi ograniczeniami swobody języka
polskiego. Skrępowania te obecnie odpadły. Widocz-
ny od pierwszych dni wolności wzrost namiętności
politycznych i ostrości wspomnianych polemik, np.
w łonie ruchu robotniczego czy między tzw. obozem
belwederskim a endecją, mógł wywoływać wrażenie
wzrostu wewnętrznego skłócenia w wolnej ojczyźnie
— a więc zjawiska zgoła przeciw stawnego procesowi
integracji narodowej. Wrażenie takie jednak byłoby
powierzchowne i fałszywe. Swoboda polemik i dyskusji
ideologicznych stwarzała przesłanki do ujawnienia się
postaw i poglądów ideowo-politycznych w całej ich
wielobarwności i autentyczności, wzbogacała w sposób
zasadniczy życie ideowo-polityczne i duchowe narodu,
uwalniała je od gry pozorów, w tym także od tendencji
ku solidaryzmowi społecznemu, tak silnych zwłaszcza
w zaborze pruskim. W rezultacie odpadnięcie dotych-
czasowych skrępowań, a w parze z tym i ujawnienie w
całej pełni panoramy zróżnicowań ideowo-politycznych,
stawało się ważną dźwignią podnoszenia kultury poli-
tycznej narodu, deformowanej dotychczas anormalnymi
warunkami jego rozwoju. Nawet dotkliwe ograniczenia
swobód obywatelskich w czasach sanacyjnych nie
potrafiły już tego procesu zniweczyć ani też unicestwić
dorobku pierwszego dziesięciolecia niepodległości na
polu demokratyzacji życia politycznego.
Program rządu lubelskiego z 1918 r., walka Rad Dele-
gatów Robotniczych w latach 1918-1919, konstytucja
marcowa 1921 r., demokratyczna ordynacja wyborcza,
wolność prasy i stowarzyszeń, szybki i prężny rozwój
związków zawodowych, aktywizacja i rozwój ruchu
ludowego nie tylko w Galicji, ale i pozostałych byłych
zaborach — wszystko to wytworzyło w społeczeństwie
polskim potrzeby i nawyki, które nawet w późniejszych
latach dyktatury pomajowej odżywały uporczywie z siłą
trudną do opanowania. Świadczyły o tym wymownie
inicjatywy w rodzaju Centrolewu, protesty przeciwko
Brześciowi, wielkie strajki robotnicze i chłopskie w
latach trzydziestych, w tym potężny strajk chłopski z
1937 r., próby utworzenia antyfaszystowskiego frontu
demokratycznego, znaczone m.in. lwowskim Kongresem
Pracowników Kultury w 1936 r. czy rezonansem, jaki
w tych kołach budziły prasa i czasopiśmiennictwo
lewicowe w rodzaju „Oblicza Dnia”, „Sygnałów” czy
„Dziennika Popularnego”. Przy wszystkich niedomaga-
niach i słabościach systemu demokracji parlamentarnej,
który w ówczesnych warunkach stanowił niewątpliwie
jedną z podstawowych gwarancji demokracji politycznej
w ogóle, zdołał się on zakorzenić stosunkowo szybko w
mentalności politycznej społeczeństwa. Bojkot wyborów

z 1935 r. stał się — na pozór paradoksalnie — wymow-
nym świadectwem przywiązania społeczeństwa do zasad
parlamentaryzmu.
Przywiązanie to stanowiło zarazem ważny składnik kul-
tury politycznej społeczeństwa. Nie rozwinięte jeszcze
należycie badania nad tą problematyką nie pozwalają
w sposób udokumentowany ukazać i wykazać, jakie
miejsce w ogólnym bilansie dwudziestolecia zajmuje
ewolucja również w tej dziedzinie. Nie ulega wszakże
wątpliwości, że postęp demokratyzacji stanowił con-
ditio sine qua non rozwoju ogólnej kultury politycznej
społeczeństwa II Rzeczypospolitej. Potwierdza to m.in.
jego odporność na nasilające się w latach trzydziestych
tendencje faszyzacyjne. Wbrew presjom zewnętrznym i
wewnętrznym nie zdołały one uzyskać w nim przewagi
nad postawami im wrogimi lub przynajmniej krytycz-
nymi. Na uwagę pod tym względem zasługuje m, in.
silny opór, jaki siły demokratyczne w Polsce stawiały
rozpętywaniu jadu antysemityzmu w społeczeństwie.
Za ważne kryterium kultury politycznej uznać trzeba
znaczenie czynnika narodowościowego i wyznaniowego
w życiu publicznym, jako czynnika określającego w
istotnym stopniu rzeczywistą miarę równości wszyst-
kich obywateli wobec prawa oraz praworządności w
państwie. Trzeba powiedzieć, że bilans dwudziestolecia
na tym polu nie napawał optymizmem. W polityce
mniejszościowej kolejnych rządów II Rzeczypospolitej
trudno dopatrzyć się jakiejś względnie jednolitej, dłu-
gofalowej, a przede wszystkim tolerancyjnej koncepcji
programowej. Nie tylko nie potrafiły one rozwiązać
nabrzmiałych problemów z tej dziedziny, ale nawet zaha-
mować czy złagodzić zaogniających się antagonizmów,
zwłaszcza w stosunkach polsko-ukraińskich. Jednym z
podstawowych i nie wysychających źródeł tych antago-
nizmów pozostawała sprawa szkolnictwa ukraińskiego
(i białoruskiego), które w ramach tzw. utrakwizacji
uległo za czasów polskich drastycznej redukcji, niemal
likwidacji. Eskalacja terroru i kontrterroru sprawiała, że
stosunki polsko-ukraińskie u schyłku dwudziestolecia
przedstawiały się gorzej niż w jego początkach.
Życie publiczne w Polsce międzywojennej podlegało
intensywnej często presji elementów klerykalnych. Za
czynnik „zastoju i regresji” uważa J. Bardach „postę-
pującą klerykalizację życia, widoczną w szczególności
w szkolnictwie”. Zdecydowanie ujemny wpływ na
poziom kultury politycznej społeczeństwa wywierały
niektóre pisma i gazety, ściśle związane z Kościołem, jak
„Rycerz Niepokalanej”, „Mały Dziennik” i kilka innych.
Przesądzał o tym prymitywizm upowszechnianych przez
nie treści światopoglądowych i ideowo-politycznych, a w
szczególności duch napastliwej nietolerancji w stosunku
do inaczej myślących. Były to pisma o wysokich nakła-
dach, z reguły bardzo tanie, które za pośrednictwem
rozlicznych kanałów kolportażu, m.in. poprzez parafie,
docierały do najszerszych mas ludności w kraju.
Były to wówczas w Kościele, prasie i czasopiśmiennic-
twie katolickim postawy dominujące. Ale w postaci na
razie zalążkowej zaczęły się ujawniać również orientacje
3
3
odmienne, będące zapowiedzią katolicyzmu „otwartego”
— otwartego na problemy społeczne, moralno-polityczne
i filozoficzne nowej epoki. Orientacje te, ograniczone
do nielicznych środowisk inteligencji katolickiej (jak
zwłaszcza grupa wokół kwartalnika „Verbum” i ks. W.
Korniłowicza, kapelana słynnego zakładu dla młodzieży
niewidomej i upośledzonej w Laskach pod Warszawą),
nie mogły jednak wówczas jeszcze stanowić alternatywy
dla orientacji „integrystycznej”, reprezentowanej przez
Kościół oficjalny, jego hierarchię i zdecydowaną więk-
szość kleru.
Problem wpływu czynnika wyznaniowego na rozwój
kultury politycznej w II Rzeczypospolitej nie ograni-
czał się rzecz jasna do rzymskokatolickiej większości
jej mieszkańców. Zaznaczał się on także w postawie
mniejszości narodowych sprzyjając krzewieniu się i
wśród nich nastawień konserwatywnych, nieraz wręcz
obskuranckich, a także nacjonalistycznych. Jeśli chodzi
o mniejszość ukraińską świadczyła o tym dobitnie
rola metropolity greckokatolickiego we Lwowie, ar-
cybiskupa A. Szeptyckiego. Inne motywacje leżały u
podstaw siły oddziaływania ortodoksyjnych środowisk
konserwatywno-klerykalnych na drugą wielką mniej-
szość w Polsce, mianowicie żydowską, w tym również
młodzież żydowską. Pisze o tym J. Żarnowski: „Kariera
młodego pokolenia miała tu też z góry określone formy,
a edukacja na terenie b. zaboru rosyjskiego w wielkim
jeszcze stopniu odbywała się w religijnej szkole —
chederze [...]. J. Chedery i talmud-tory było to siedlisko
legendarnego wprost zacofania, obskurantyzmu i fana-
tyzmu”. Nie ma potrzeby rozwodzić się szerzej, iż tego
rodzaju mentalność nie tylko nie służyła podnoszeniu
kultury politycznej społeczeństwa, ale stanowiła również
trudną do pokonania przeszkodę na drodze jego integra-
cji.
Tendencje dośrodkowe i odśrodkowe, krzyżujące się w
życiu politycznym i kulturalnym II Rzeczypospolitej,
pozostawały w bliskiej współzależności z charakterem
ustrojowym państwa. Jako państwo kapitalistyczne, roz-
dzierane klasowymi sprzecznościami i antagonizmami,
nie mogło ono ich przezwyciężyć nie zmieniając swego
charakteru. Nie mogło też wyeliminować ze swego
życia niektórych dotkliwych tendencji odśrodkowych, w
szczególności tych, które swe źródło miały w stosunkach
narodowościowych i otaczającym je klimacie nacjona-
listycznych uprzedzeń. Nie ulega jednak wątpliwości,
że wiele zależało od położenia gospodarczego państwa,
podnoszenia poziomu życia ludności, usuwania występu-
jących w tej mierze dysproporcji itp.
Rozdział gospodarczy w bilansie II Rzeczypospolitej
przedstawiał się raczej skromnie, i to zarówno na polu
industrializacji, jak i produkcji rolnej. Źródła niedoro-
zwoju w tej ostatniej dziedzinie tkwiły przede wszystkim
w niskiej kulturze rolnej oraz wysoce niekorzystnej
strukturze stosunków własnościowych na wsi. Reformy
rolne w dwudziestoleciu, zbyt nieśmiałe i połowiczne, nie
mogły w sposób odczuwalny naprawić tych stosunków.
Nie potrafiły m. in. odwrócić od wsi lub choćby złagodzić
4
jednej z największych jej plag, mianowicie problemu
kilku milionów ludzi „zbędnych”, bezproduktywnie
wegetujących na wsi. Wprawdzie miasto na ogół nie
cierpiało na niedostatek produktów rolnych, Polska
nawet je eksportowała, ale była to w dużej mierze tzw.
podaż głodowa, niejako wymuszona koniecznością uzy-
skania przez chłopów środków pieniężnych na pokrycie
najbardziej niezbędnych potrzeb i zobowiązań, często
kosztem daleko idących wyrzeczeń. Dzieło naprawy
stosunków agrarnych i podniesienia produkcji rolnej
hamowała dodatkowo dyskryminacyjna polityka naro-
dowościowa na wielkich rolniczych obszarach kresów
wschodnich i w ten sposób pogarszała też całościowy
bilans kraju w tej dziedzinie.
Nieco lepiej przedstawiał się dorobek II Rzeczypospolitej
na polu rozwoju przemysłu oraz integracji gospodarczej
trzech byłych zaborów. Jak już wspomniano, spuścizna
pozaborcza obciążyła Polskę niepodległą hipoteką
niezwykle ciężką, w tym jaskrawymi dysproporcja-
mi między poszczególnymi dzielnicami. W niemałej
mierze polityka dyskryminacji i degradacji ziem pol-
skich do roli surowcowo-agrarnego zaplecza państw
zaborczych zdeterminowała też już przed odzyskaniem
niepodległości podział kraju na Polskę „A” i „B”. Był
to niewątpliwie jeden z najszkodliwszych elementów
pozaborczego dziedzictwa, ciążącego na niej dotkliwie
przez całe dwudziestolecie. Natomiast zrobiono niemało,
aby usunąć lub złagodzić inne nierównomierności, a
także przynajmniej w części nadrobić zapóźnienia i
wypełnić luki w wyposażeniu przemysłowym kraju.
Dotyczyło to m. in. kolejnictwa, rozwoju energetyki,
budowy lub rozbudowy niektórych gałęzi przemysłu, jak
elektrotechniczny, chemiczny, zbrojeniowy, lotniczy.
Od podstaw stworzono gospodarkę morską przez zbudo-
wanie wielkiego i nowoczesnego portu gdyńskiego. Nie
mniej doniosłe znaczenie — szczególnie ze względu na
obronność kraju — miało podjęcie budowy Centralnego
Okręgu Przemysłowego w widłach Wisły i Sanu. Nieza-
leżnie od czysto gospodarczych i produkcyjnych owoców
tych inicjatyw miały one swoje implikacje polityczne,
społeczne i wojskowe: stanowiły dalszy krok na drodze
uniezależnienia się od Niemiec i Gdańska, stwarzały no-
we stanowiska pracy w regionach o dużych nadwyżkach
„zbędnej” siły roboczej, zapewniały bezpieczniejszą
lokalizację przemysłowi zbrojeniowemu itp.
Inicjatywy te, jakkolwiek zbyt skromne, a przede wszyst-
kim zbyt spóźnione, zasługują na uwagę także z innego
punktu widzenia, mianowicie jako przejaw rosnącej
roli państwa w kształtowaniu podstaw i kierunków jego
gospodarczego rozwoju. Łączyło się to z wprowadza-
niem do gospodarki państwowej, głównie przez min. E.
Kwiatkowskiego, elementów długofalowego planowania
i w ogólności z dążeniem do zwiększenia regulującej
roli państwa. Nie jest przypadkiem, że właśnie w tych
latach nasiliły się w Polsce dyskusje na temat tzw.
etatyzacji i w ogóle tendencje etatyzacyjne, zmierzające
do przejmowania przemysłu, zwłaszcza z rąk kapitału
obcego, przez państwo. Gospodarcze i społeczne skutki
4
wielkiego kryzysu gospodarczego dawały rzecznikom
tych tendencji dogodne argumenty do ręki.
Osiągnięcia te nie mogły wszakże przesłonić domi-
nującej cechy gospodarki Polski międzywojennej,
mianowicie jej stagnacji. Przy wszystkich wątpliwo-
ściach i zastrzeżeniach, jakie budzić może porównywanie
rozwoju gospodarczego ziem polskich przed I wojną
światową i w latach niepodległości, dowodzi tego zbyt
wiele ważnych i zbieżnych kryteriów, by przechodzić
do porządku dziennego nad ich wymową. I tak nawet
w najlepszych latach produkcja przemysłowa Polski
nie przekroczyła poziomu z roku 1913, jej udział w
światowej produkcji przemysłowej nie wzrastał, ale
malał; mimo wspomnianych dążeń etatyzacyjnych nadal
ważne sektory gospodarki pozostawały pod kontrolą
kapitału zagranicznego, utrzymywały się mimo wszystko
ostre dysproporcje między poziomem cywilizacyjnym
w różnych regionach kraju, poziom kultury rolnej (z
wyjątkiem b. zaboru pruskiego) wykazywał cechy
analogiczne. W sumie były to zjawiska o znaczeniu zbyt
podstawowym, by ich cień nie przytłumiał świateł, o
których mowa była wyżej.
Bezpieczeństwo II Rzeczypospolitej zależało w wielkim
stopniu od jej wewnętrznej zwartości, siły gospodarczej,
politycznej i wojskowej. Nawet jednak przy maksymal-
nym wykorzystaniu nowych możliwości rozwojowych w
warunkach niepodległego państwa nie mogło ono wła-
snymi tylko siłami zagwarantować sobie bezpiecznego
i spokojnego bytu. Jako państwo średniej wielkości,
położone w jednej z najbardziej newralgicznych stref
starego kontynentu, musiało ono stale i bacznie oglądać
się na zmienne układy w stosunkach na arenie między-
narodowej i odpowiednio do nich się przystosowywać.
Dotykamy w ten sposób niezwykle istotnego problemu
obiektywnych i subiektywnych przesłanek bezpie-
czeństwa Polski w dwudziestoleciu międzywojennym.
Ustalenie, które z nich kwalifikują się jako obiektywne,
a które jako subiektywne, zależy od kryteriów podziału,
jakie się zastosuje. Wydaje się, że za kryterium takie
przyjąć można siłę historyczną i trwałość pewnych
wyznaczników pozycji Polski, determinujących jej
swobodę ruchów w świetle realiów ówczesnej Europy.
Oczywiście jednak nawet przyjęcie tego kryterium nie
przesądza sprawy jednoznacznie, m. in. ze względu
na niejednoznaczność pojęcia „historyczna trwałość”
owych wyznaczników.
Nie ulega wątpliwości, że jedną z podstawowych
przesłanek obiektywnych pozycji II Rzeczypospolitej
było jej geograficzne położenie w centrum Europy,
między dwoma wielkimi mocarstwami, na styku świata
kapitalistycznego i świata nowego, socjalistycznego. Do
kategorii przesłanek obiektywnych zaliczyć trzeba też
jej słabość i niedorozwój gospodarczy, charakteryzujące
położenie krajów europejskich na wschód od Łaby, w
wypadku Polski pogłębione w wyniku dyskryminacyjnej
polityki gospodarczej państw zaborczych. Przezwycię-
żenie tego zacofania wymagało pracy pokoleń i w tym
sensie stanowiło ono w zasadzie również obiektywną

determinantę pozycji Polski. To samo powiedzieć trzeba
o pewnych motywacjach socjo- i psychologicznych w
mentalności i postawach społeczeństwa, historycznie
głęboko w nim zakorzenionych — takich jak nieufność
i wrogość wobec byłych zaborców, niektóre stereotypy
i wyobrażenia o innych narodach lub społecznościach,
przedziały międzydzielnicowe itp. Przemiany w świado-
mości społeczno-politycznej, z reguły bardzo powolne
i trudne, zależały na domiar nie tylko od klimatu
wytwarzanego przez politykę wewnętrzną i zagraniczną
państwa polskiego, ale także od postawy jego partnerów.
I w tym zakresie występowały określone realia społeczne
i polityczne, które ze względu na swą trwałość uznać
wypada za obiektywne ramy tej polityki.
Należały tu, po pierwsze, kapitalistyczny charakter
ustrojowy II Rzeczypospolitej, który mimo wszelkich
wstrząsów przetrwał przez dwadzieścia lat niepodległo-
ści, i — po drugie — przynależność i zależność Polski
od funkcjonowania ówczesnego systemu stosunków
międzynarodowych, tj. systemu wersalskiego.
Bezpieczeństwo państwa wymagało dostosowania
subiektywnych koncepcji polityki zagranicznej do obiek-
tywnych realiów jego położenia. Najogólniej biorąc,
dominowały w niej w latach międzywojennych dwie
orientacje, z których jedną można by nazwać orientacją
„francuską”, drugą zaś orientacją „mocarstwową”.
Pierwsza z nich, dominująca w polskiej polityce zagra-
nicznej w latach dwudziestych, oplatała się wokół osi
sojuszu z Francją jako głównej zewnętrznej gwarancji
bezpieczeństwa Polski. Druga, realizowana w myśl
wskazań Piłsudskiego przez min. J. Becka w latach
trzydziestych, zmierzała do uniezależnienia Polski od
sojusznika francuskiego i stanowiła w niemałej mierze
reakcję na niepewności i rozczarowania, których on
Polsce nie skąpił, zwłaszcza od czasów układów lokar-
neńskich. Wszelako istotą tej orientacji było zbliżenie
do III Rzeszy, rozumiane nie tylko jako środek nacisku
na Francję, ale jako koncepcja długofalowa, mająca
awansować Polskę z pozycji francuskiego przyczółka nad
Wisłą do rangi europejskiego mocarstwa. Miała temu
służyć zasada „równej odległości” od Berlina i Moskwy.
W rzeczywistości wyraźną preferencję miały dobre
stosunki z Niemcami, co w miarę wzrostu ich potęgi
groziło nieobliczalnymi konsekwencjami. Naprawdę ani
jedna, ani druga orientacja nie zapewniały i nie mogły
zapewnić Polsce bezpieczeństwa, albowiem sojusznik
francuski był zbyt słaby, odległy i krótkowzroczny,
natomiast partner niemiecki zbyt silny i przez swe
nieprzejednanie odwetowe aspiracje zbyt niebezpieczny.
Zasadnicza słabość obu orientacji tkwiła w niedostatecz-
nej trosce o najważniejsze gwarancje bezpieczeństwa,
mianowicie o przyjazne lub choćby poprawne stosunki
z sąsiadami. W praktyce, ze względu na wspomniane
dążenia Niemiec, mogły tu wchodzić w rachubę tylko
Czechosłowacja i Związek Radziecki. Odmienność
ustrojowa Polski i ZSRR stanowiła niewątpliwie istotne
utrudnienie w nawiązaniu przyjaznych stosunków mię-
dzy obu państwami. Wyrównywało ją jednak w znacznej
5
5
mierze wspólne zagrożenie z zachodu, jak o tym świad-
czyła m. in. reakcja ZSRR na układy lokarneńskie czy
jego żywa aprobata dla projektu paktu wschodniego. W
jeszcze większym stopniu dotyczyło to relacji Polska —
Czechosłowacja, zwłaszcza w latach trzydziestych, kiedy
zagrożenie niemieckie także wobec Czechosłowacji
nakazywało obu krajom słowiańskim sprowadzenie
dzielących je różnic do właściwych proporcji. Oczy-
wiście, wymagało to od Becka porzucenia jednego z
kanonów jego polityki w środkowej Europie, wedle
którego „Czechosłowacja to fikcja”, a „istnienie państwa
czechosłowackiego — jak to odnotował J. Szembek —
to absurd”, wymagało też rezygnacji z mocarstwowych
aspiracji uczynienia z Polski organizatora i przewodniej
siły tzw. trzeciej Europy.
Już tylko ten przykład wskazuje, że przy wszystkich skrę-
powaniach i ograniczeniach o charakterze obiektywnym,
w tym również wynikających z oblicza ustrojowego
państwa polskiego, jego koła rządzące miały wcale
szeroki margines swobody działania, umożliwiający im
przynajmniej niepogarszanie obiektywnie niewątpliwie
trudnego położenia Polski. Ale przykłady takie można
by mnożyć. I tak np. nie zmieniłaby ona swego cha-
rakteru ustrojowego, gdyby w 1919 r. przyjęła bardzo
korzystne dla siebie radzieckie propozycje pokojowe,
gdyby nie odrzuciła projektu paktu wschodniego w
1934 r., gdyby swój system obronny rozbudowywała nie
tylko na wschodzie, lecz także na zachodzie, gdyby nie
uczestniczyła w rozbiorze Czechosłowacji w 1938 r.
Nie była bowiem Polska skazana na rolę przedmiotu w
polityce międzynarodowej, mogła być i była także jej
ważnym podmiotem.
Dotyczy to zwłaszcza pierwszych lat niepodległości,
początków lat trzydziestych oraz końca lat trzydzie-
stych. Pierwszy z tych okresów to okres kształtowania
zasadniczych orientacji polskiej polityki zagranicznej
wobec trzech najważniejszych sąsiadów: Niemiec,
Czechosłowacji i Rosji Radzieckiej. W szczególności
charakter stosunków z tą ostatnią w wielkiej mierze
zależał od Polski, a ściślej mówiąc od Piłsudskiego.
Odrzucił on wówczas radzieckie propozycje pokojowe,
przedstawione w imieniu rządu radzieckiego przez Julia-
na Marchlewskiego podczas obrad w Mikaszewiczach,
podobnie jak wspomniane już inicjatywy z grudnia 1919
i stycznia 1920 r. Były to propozycje, które nie tylko nie
kwestionowały podstaw ustrojowych Polski, nie tylko
zapewniały jej korzystne regulacje terytorialne, lecz
także — co najważniejsze — stanowiły dobrą przesłankę
do stopniowego przezwyciężania nawarstwień nieuf-
ności, dzielących narody polski i rosyjski. Tę szansę
przekreślono.
W latach 1932-1934, gdy w Niemczech do głosu docho-
dził hitlerowski faszyzm, Polska ponownie stanęła przed
dylematem brzemiennego w skutki wyboru swej orien-
tacji politycznej. W tym niezwykle ważnym momencie
na czele polskiej polityki zagranicznej stanął Józef
Beck, główny rzecznik „polityki równowagi” między
Niemcami a ZSRR, w istocie rzeczy polityki niebez-
6

piecznego lawirowania między nimi, polityki paktów w państwie, marszałek Rydz-Śmigły, w rozmowie z
dwustronnych, mających zastąpić system zbiorowego francuskim ministrem spraw zagranicznych, Georgesem
bezpieczeństwa. W warunkach ogromnej dysproporcji Bonnetem.
sił była to polityka skazana na niepowodzenie, nie Nie ulega wątpliwości, że ten sposób myślenia politycz-
mówiąc już o tym, że w świetle ówczesnych tendencji ku nego miał swe źródła nie tylko w starych resentymentach
faszyzacji życia politycznego w Polsce można było mieć antyrosyjskich, spotęgowanych w czasach zaborów i
uzasadnione wątpliwości co do rzetelności owej „polityki rusyfikacji. Miał je również w nie mniejszej mierze w
równowagi”. Ujawniło się to z całą wyrazistością, m.in. antykomunistycznym nastawieniu kolejnych rządów II
w 1934 r., kiedy Polska wspólnie z Niemcami storpe- Rzeczypospolitej, przesłaniającym im niejednokrotnie
dowała podjętą przez Francję i popartą przez Związek trzeźwe, realistyczne spojrzenie na realia międzyna-
Radziecki ideę tzw. Locarna wschodniego. Była to rodowe i racje bezpieczeństwa państwa. Do realiów
kolejna szansa zagwarantowania nie naruszalności granic tych należała zwłaszcza słabość i niezdecydowanie
Polski Ci innych krajów środkowej Europy) i równocze- sojuszników Polski na zachodzie, boleśnie ujawnione
śnie przełamania uprzedzeń do Związku Radzieckiego podczas „śmiesznej wojny” na zachodzie. Do oceny dróg
i Czechosłowacji — szansa ponownie zaprzepaszczona. i bezdroży polskiej polityki zagranicznej są to sprawy
Zadecydowały o tym nie obiektywne, ale subiektywne najważniejsze. Z tego też względu rozdział „polityka
założenia polskiej polityki zagranicznej, stojącej na zagraniczna” w ogólnym bilansie II Rzeczypospolitej
stanowisku, że — jak to sformułował wiceminister J. rzuca na międzywojenne dwudziestolecie cień głęboki,
Szembek — „z punktu widzenia interesów polskich niekiedy ostro kontrastujący ze światłami, których w
jest rzeczą dla nas w każdym razie niewątpliwą, że ze tym bardzo nierównym bilansie także przecież niemało.
wszystkich reżimów, jakie mogłyby rządzić Niemcami,
reżim aktualny, to jest hitlerowski, jest dla nas najdo-
godniejszy, czego najlepszym dowodem, żeśmy mogli
się z nim porozumieć”.
W podobnym duchu wypowiadali się ministrowie Beck i Tekst udostępniony jest na licencji Creative Commons
Szembek niejednokrotnie, można więc te słowa uważać Attribution-Share Alike 3.0.
za autentyczną wykładnię programu polskiej polityki Dodatkowe informacje o autorach i źródle znajdują się
zagranicznej, a nie tylko zrozumiałej na tym polu na stronie dyskusji.
zmiennej taktyki. Potwierdziły to zresztą posunięcia ul.
Wierzbowej w okresie konferencji monachijskiej 1938
r., która zalegalizowała rozbiór Czechosłowacji, jak też
stanowisko Becka wobec anglo-francusko-radzieckich
rokowań w Moskwie latem 1939 r., będących ostatnią
przed tragicznym wrześniem 1939 r. próbą powstrzy- Udziela się zgody na kopiowanie, dystrybucję i/lub
mania ekspansji III Rzeszy. I w tym wypadku nad modyfikację tego tekstu na warunkach licencji GNU
obiektywnymi wymogami bezpieczeństwa państwa Free Documentation License w wersji 1.2 lub nowszej,
i narodu, nakazującymi współdziałanie nie tylko z opublikowanej przez Free Software Foundation.
mocarstwami zachodnimi, ale i z ZSRR, wzięły górę Kopia tekstu licencji umieszczona została pod hasłem
nastawienia subiektywne, w dużej mierze emocjonalne. GFDL. Dostepne jest również jej polskie tłumaczenie.
Stwierdzają to autorytatywnie autorzy wydanych w
Londynie Polskich Sił Zbrojnych — dzieła, będącego Informacje o pochodzeniu tekstu możesz znaleźć w
reprezentatywną wykładnią postawy i poglądów polskich dyskusji tego tekstu.
kół rządzących przed wojną. Uważały one, że Związek
Radziecki „to niebezpieczeństwo poniekąd wyższego
rzędu [niż niemieckie — H. Z.], grożące poprzez Polskę
całej Europie”. Niełatwo wyjaśnić, a tym bardziej uza-
sadnić ów pogląd w kategoriach racjonalnego myślenia,
jeśli zważyć, że był to już czas najwyższego zagrożenia,
idącego od strony Niemiec i dostrzegalnego niemal
gołym okiem. A jednak tkwiła w tym jakaś logika,
mianowicie logika polityki zagranicznej państwa o
określonym charakterze ustrojowym, uważanego i uwa-
żającego się za przedmurze tego — kapitalistycznego
— ustroju. W tym świetle cech swoistej racjonalności
nabierają nawet tezy, wpadające w tonację mi styczną,
jak np. następująca: „Z Niemcami ryzykujemy utratę
wolności; Rosjanie odbiorą nam duszę”. Ale nie mówił
tego mistyk — mówiła to pierwsza wówczas osoba

6
 7

1 Text and image sources, contributors, and licenses

1.1 Text
• Historia Polski (Henryk Zieliński)/Epilog i bilans Źródło: https://pl.wikisource.org/wiki/Historia_Polski_(Henryk_Zieli%C5%84ski)
/Epilog_i_bilans?oldid=950006 Autorzy: Julo, Wieralee oraz Tommy Jantarek

1.2 Images
• Plik:CC_some_rights_reserved.svg Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/79/CC_some_rights_reserved.svg Li-
cencja: Public domain Autorzy: Ten plik jest pochodną pracą: CC SomeRightsReserved.png
Artysta: Praca pochodna: Jelte
• Plik:Gnu-fdl.png Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/11/Gnu-fdl.png Licencja: GPL Autorzy: MediaWiki SVN.
Artysta: Brion VIBBER

1.3 Content license

• Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0

7
 Historia Polski (Henryk Zieliński)/Posłowie
historiograficzne
Posłowie historiograficzne
Dzieje II Rzeczypospolitej ściągały baczną uwagę
historyków polskich niemal od chwili zakończenia II
wojny światowej. Naukowe owoce tego zainteresowania
kazały jednak czekać na siebie dość długo. Złożyły się
na to rozliczne przyczyny, wśród nich przede wszystkim
krótkość dystansu historycznego, dzielącego pierwsze
lata powojenne od klęski wrześniowej, zniszczenie lub
rozproszenie wie lu ważnych materiałów źródłowych,
zasobów archiwalnych i bibliotecznych, brak odpowied-
niej kadry historyków, wreszcie — last but not least —
presja klimatu rozrachunkowego, nasyconego głębokim
rozgoryczeniem i emocjami, zrozumiałymi po klęsce,
ale nie sprzyjającymi spokojnej, rzeczowej analizie
naukowej tak niedawnej i bolesnej przeszłości.
Ewolucja ilościowa i jakościowa badań nad ćwierć-
wieczem 1914-1939, a zwłaszcza dwudziestoleciem
międzywojennym, znalazła w pewnej mierze swe od-
zwierciedlenie w podstawowej dokumentacji twórczości
naukowo-historycznej lat powojennych, w wydawanej
systematycznie przez Instytut Historii PAN Bibliografii
historii polskiej. Wykazuje ona, że liczba publikacji
na temat II Rzeczypospolitej wynosiła w 195 o r.
zaledwie 34 pozycje, 1955 — 130, 1965 — 342, 1975
— 491, a także, iż ich udział w całokształcie twórczości
historiograficznej zwiększał się z roku ni rok wydatnie.
Przede wszystkim jednak istotnym zmianom uległ jej
profil tematyczny i charakter. Przeważające począt-
kowo pozycje raczej publicystyczne lub opracowania
tzw. demaskatorskie ustępowały od drugiej połowy lat
pięćdziesiątych artykułom i rozprawom naukowym,
mono grafiom, wydawnictwom źródeł. Rodziła się w ten
sposób podstawa, na której z czasem powstać, mogły
długo i niecierpliwie oczekiwane ujęcia syntetyczne
dziejów drugiej niepodległości. Czy i w jakiej mierze
jest to podstawa dostatecznie szeroka i solidna dla takich
przedsięwzięć — oto pytanie, które stawało i staje przed
każdym historykiem, podejmującym tego rodzaju próbę,
niewątpliwie jedną z najtrudniejszych w pracy historyka.
Jest rzeczą niemożliwą na parudziesięciu stronach druku
dokonać pełnego przeglądu nawet tylko ważniejszych
pozycji spośród kilku setek opracowań, traktujących o
czasach II Rzeczypospolitej i okolicznościach, w jakich
powstała, tj. w czasach I wojny światowej. Dlatego też
uwagi poniższe odnoszą się jedynie do tej części niema-
łego dorobku historiografii polskiej, której przedmiotem
są najbardziej węzłowe wątki problemowe ćwierćwiecza
1
8
1914-1939 i której wyniki stały się w głównej mierze
podstawą niniejszego opracowania. Dotyczy to również
niektórych wydawnictw źródeł, w tym i materiałów
pamiętnikarskich. Na szczególną uwagę z tego punktu
widzenia zasługują próby ujęć syntetycznych, częścio-
wych lub całościowych. Stanowią one bowiem niejako
propozycję selekcji i hierarchizacji nie tylko podsta-
wowego zespołu faktów, wymagających — zdaniem
autorów tych prac — odpowiedniego wypunktowania
w syntezie, lecz także ustalenia właściwych propor-
cji między poszczególnymi wątkami problemowymi,
rozłożenia akcentów na określone punkty ciężkości,
wyboru najwłaściwszych kryteriów ocen, słowem —
wymodelowania owego ogólnego obrazu jako pewnej,
spójnej całości.
Stosunkowo wcześnie ukazały się pierwsze ujęcia
syntetyczne czasów I wojny światowej bądź jako frag-
menty większych całości, bądź wyłącznie tym czasom
poświęcone. Pierwszą próbę tego rozdziału podjął H.
Wereszycki w Historii politycznej Polski w dobie popo-
wstaniowej 1864 — 1918, Warszawa 1948. Z natury
rzeczy książka jego opierała się głównie na materiałach
i pracach jeszcze przedwojennych. Znaczną ich część
znamionowało piętno sporów „orientacyjnych” z okresu
pierwszej wojny. Dotyczy to tak ważnych dla tego okresu
opracowań i pamiętników, jak m. in. R. Dmowskiego, M.
Seydy, W. Lipińskiego, I. Daszyńskiego, L. Bilińskiego,
K. Srokowskiego i innych. Niewolne od tego piętna były
częściowo nawet prace zawodowych historyków, jak
M. Bobrzyńskiego Wskrzeszenie państwa.polskiego, t.
I: 1914 — 1918, Kraków 1920, t. II: 1918 — 1923,
Kraków 1925; St. Kutrzeby Polska odrodzona 1914 —
1921, Kraków 192 1; W. Sobieskiego Dzieje Polski,
t. III, Warszawa 1925 czy, w jakiejś mierze, także
znacznie późniejsze i najlepiej udokumentowane dzieło
z tej dziedziny, J. Dąbrowskiego Wielka wojna 1914
— 1918, Warszawa 1937, wreszcie też skądinąd ciągle
bardzo cenne wydawnictwo źródeł w opracowaniu K.
W. Kumanieckiego Odbudowa państwowości polskiej.
Najważniejsze dokumenty 1912 — styczeń 1924, War-
szawa — Kraków 1924. Przezwyciężenie owej presji
orientacyjnych sporów i przeniesienie rozważań na temat
„sprawy polskiej” podczas I wojny na grunt naukowy to
bodaj najważniejsze osiągnięcie książki Wereszyckiego.
Od tej chwili zarówno kwestia selekcji i hierarchizacji
faktów, jak też zachodzących między nimi współzależ-
ności, a w rezultacie i ocen mogła zostać sprowadzona
na grunt naukowej dyskusji. Ułatwiła i poszerzyła ją
2
wydana wkrótce pierwsza powojenna próba naszkicowa-
nia, wprawdzie w sposób raczej materiałowy, położenia
gospodarczego ziem polskich podczas I wojny w książce
J. Rutkowskiego Historia gospodarcza Polski, t. II (czasy
porozbiorowe do 1918 r.), Poznań 1950.
Rosnące zainteresowania okresem I wojny i narodzin
niepodległej Polski (do czego przyczyniła się i czterdzie-
sta rocznica odzyskania niepodległości) zaowocowały
nowymi studiami i przyczynkami naukowymi dopiero
jednak — z przyczyn przed chwilą wspomnianych — w
drugiej połowie lat pięćdziesiątych. Zaczęły się wtedy
pokazywać już także prace, podejmujące niektóre wę-
złowe „wielkie” problemy epoki (jak ewolucja poglądów
i działalności poszczególnych partii politycznych, znisz-
czenia wojenne i ich skutki społeczno-polityczne, walka
o charakter ustrojowy powstającego państwa polskiego i
jego granice, znaczenie rewolucji rosyjskich dla Polski,
stanowisko mocarstw Ententy itp.). Prace te, niekiedy
o zakroju syntez węzłowych problemów lub procesów
w określonych ramach chronologicznych, stwarzały
dobrą podstawę wyjściową dla całościowych syntez
I wojny światowej i początków II Rzeczypospolitej.
Odnosi się to w szczególności do obszernego i niezwykle
bogato udokumentowanego dzieła H. Jabłońskiego
Polityka Polskiej Partii Socjalistycznej w czasie wojny
1914—1918 r., Warszawa 1958, które, wykraczając
swą treścią daleko poza zapowiedź w tytule, ukazało
w nowy sposób całokształt stosunków wewnętrznych
w Polsce i niemało światła rzuciło też na niektóre
implikacje międzynarodowe sprawy polskiej. Spojrzenie
na nią przez pryzmat interesów mocarstw centralnych
stało się przedmiotem m. in. studiów J. Pajewskiego,
Mitteleuropa. Studia z dziejów imperializmu niemieckiego
w dobie pierwszej wojny światowej, Poznań 1959, oraz L.
Grosfelda, Polityka mocarstw centralnych wobec sprawy
polskiej w latach pierwszej wojny światowej, Warszawa
1962. Sięgnęli oni przy tym do nie wykorzystywanych
jeszcze dotychczas źródeł austriackich i niemieckich,
dzięki czemu mogli ukazać kwestię polską w kontekście
nie tylko bieżącej polityki rządów mocarstw centralnych,
ale także ich planów i zamierzeń urządzenia Europy
środkowej po zwycięskim zakończeniu wojny. Problem
ten interesował również historyków niemieckich z RFN
i NRD, w szczególności W. Conzego, I. Geissa, F.
Fischera, W. Baslera.
Nieco gorzej pod tym względem przedstawiała się
sprawa z piśmiennictwem na temat stosunku państw
Ententy do kwestii polskiej. Wprawdzie i z tego zakresu
pojawiło się sporo prac, przeważnie jednak mniej
lub więcej fragmentarycznych. Jeszcze w pierwszej
połowie lat sześćdziesiątych główne źródło wiedzy w tej
dziedzinie stanowiły bądź prace przedwojenne, jak M.
Seydy, R. Dmowskiego czy Dąbrowskiego, bądź wydane
za granicą. Wśród tych ostatnich stosunkowo najpeł-
niejszy obraz stosunku mocarstw Ententy do kwestii
polskiej przekazywała książka historyka emigracyjnego
T. Komarnickiego Rebirth of the Polish Republic. A
Study in the Diplomatic History of Europę 1914—1920,
9
Melbourne—London—Toronto {1975). Oparta głów-
nie na opublikowanych materiałach źródłowych oraz
prasie nie wnosiła ona na ogół elementów nowych do
zagadnienia, niemniej jednak stanowiła niewątpliwy
krok naprzód w stosunku do literatury przedwojennej.
Zapóźnienie to zaczęła nadrabiać historiografia w kraju
dopiero z chwilą ukazania się książek M. Leczyka
Komitet Narodowy Polski a Ententa i Stany Zjednoczone
1917—1919, Warszawa 1966, oraz J. Pajewskiego
Wokół sprawy polskiej. Paryż—Lozanna—Londyn
1914—1918, Poznań 1970.
W ten sposób stopniowo poszerzał się grunt dla cało-
ściowego obrazu I wojny światowej na ziemiach polskich
oraz losów sprawy polskiej na arenie międzynarodowej
w tym okresie. W piętnaście lat po książce H. Were-
szyckiego ukazało się pierwsze syntetyczne ujęcie tych
zagadnień, poświęcone w całości i wyłącznie czasom
I wojny, mianowicie J. Holzera i J. Molendy Polska w
pierwszej wojnie światowej, Warszawa 1963. O tym, jak
bardzo potrzebna była ta książka, świadczy kilka jej
wznowień, które dawały autorom okazję do uzupełnień
i zmian w miarę publikacji wyników nowych badań. Na
szereg lat stała się podstawowym źródłem informacji
o sprawach polskich w latach 1914—1918 (do książki
dołączony m. in. cenny „słowniczek organizacji poli-
tycznych i społecznych”) oraz ważnym etapem na drodze
do wytworzenia sobie obrazu powstawania niepodległej
Polski.
W kilka lat później pojawiły się kolejne próby syntez
tego okresu, mianowicie S. Kieniewicza Historia Polski
1795—1918, Warszawa 1968, oraz H. Zielińskiego
Historia Polski 1864—1939, Warszawa 1968, w których
autorzy sporo miejsca poświęcili i czasom I wojny.
Niemniej były to fragmenty większych całości, z ko-
nieczności więc ujęte skrótowo. W jedenaście lat po
pierwszym wydaniu pracy Holzera i Molendy ukazała
się wreszcie najobszerniejsza jak dotąd synteza I wojny
w postaci odrębnego tomu Historii Polski, PAN pod red.
Ż. Kormanowej i W. Najdus, t. III, cz. 3, Warszawa
1974 (opracowali: T. Cieślak, K. Dunin-Wąsowicz, A.
Galos, L. Grosfeld, J. Holzer, Z. Landau, J. Molenda,
W. Najdus, J. Pajewski, K. Rosen-Zawadzki, J. Toma-
szewski i K. Wajda). Dzięki uwzględnieniu w szerokiej
mierze problematyki gospodarczej, demograficznej,
międzynarodowo-politycznej, wojskowej i oczywiście
wewnętrzno-politycznej jest to dzieło faktograficzne
najpełniejsze w naszej literaturze na temat I wojny.
Jego wartość podnosi fakt, że wykorzystano w nim
nie tylko istniejącą już literaturę przedmiotu krajową
i zagraniczną, lecz niejednokrotnie sięgano także do
nowych źródeł archiwalnych i prasowych. W pewnym
stopniu natomiast obniża te walory jego wieloautorski
charakter, jak też położenie głównego nacisku na
stronę faktograficzną, co naraża na szwank jednolitość
koncepcji i wykładu tej wielkiej pracy i nie sprzyja
także formułowaniu tak istotnych w syntezie wniosków
uogólniających. Stąd wymogom tego rodzaju pracy
bardziej odpowiada ostatnio opublikowana znakomita

książka J. Pajewskiego Odbudowa państwa polskiego
1914—1918, Warszawa 1978. Równocześnie J. Buszko
opublikował Historię Polski 1864—1948, Warszawa
1978, w której jeden z rozdziałów w sposób zwięzły
traktuje o I wojnie światowej.
Trudniejsza i dłuższa była droga do syntetycznego ujęcia
dziejów II Rzeczypospolitej, które w przeciwieństwie do
zamkniętego już rozdziału I wojny nie mogły z natury
rzeczy stać się przedmiotem badań na szerszą skalę
przed wrześniem 1939. Tylko niektóre ważne problemy
dwudziestolecia międzywojennego, głównie związane
z jego początkami (jak zwłaszcza walka o granice na
zachodzie, wschodzie i południu, sprawa konstytucji
i ustroju parlamentarnego itp.) oraz kilka innych z
okresu także późniejszego (np. niektóre zagadnienia
gospodarcze, mniejszościowe, oświaty i parę innych)
doczekały się już wówczas opracowań, mogących stać
się punktem wyjścia do badań bardziej wszechstronnych
i pogłębionych, a z czasem i do syntezy. Z tego punktu
widzenia obok wspomnianych już prac S. Kutrzeby,
M. Bobrzyńskiego czy W. Sobieskiego na szczególną
uwagę zasługuje rzecz A. Próchnika Pierwsize piętna-
stolecie Polski niepodległej. Zarys dziejów politycznych,
publikowana w odcinkach w „Robotniku”, ale której
pełny tekst i w postaci książkowej ukazał się po wojnie
(Warszawa 1957). Ta pierwsza na taką skalę próba
syntetycznego ujęcia historii II Rzeczypospolitej, mimo
że pisana poniekąd na bieżąco, do dziś zachowała
walory, niejednokrotnie wykorzystywane i w pracach
późniejszych, zwłaszcza gdy chodzi o zawarte w niej
materiały i oceny na temat stosunków wewnętrznych,
międzypartyjnych, roli i funkcjonowania sejmu, źródeł
i charakteru przewrotu majowego, ogólnej ewolucji
ustawodawstwa socjalnego i politycznego itp.
Niemniej potrzebne były dalsze intensywne poszukiwa-
nia i studia, aby obraz przedstawiony przez Próchnika
rozwinąć, zweryfikować, a przede wszystkim uzupełnić
wątkami tematycznymi przezeń pominiętymi bądź
tylko zamarkowanymi z braku odpowiednich źródeł.
Dodatkowy bodziec w tym kierunku stanowiło ukazanie
się w tymże czasie na emigracji obszernej Najnow-
szej historii politycznej Polski 1864—1945, pióra W.
Poboga-Malinowskiego, której t. III, cz. I (Londyn 1956)
w całości poświęcony jest Polsce międzywojennej.
Wprawdzie tendencyjny charakter tej książki nakazuje
odnieść się do niej z dużą dozą krytycyzmu, ale nie
zmienia to faktu, że wprowadziła ona w obieg naukowy
materiał faktograficzny i interpretacyjny, nad którym nie
można po prostu przejść do porządku dziennego, tym
bardziej że autor, blisko związany z piłsudczykowską
elitą władzy, miał dobre rozeznanie w polityce rządów
sanacyjnych i musi być traktowany nie tylko jako
historyk, ale poniekąd także żywe źródło historyczne.
Ale i w kraju, w nowym klimacie społeczno-politycznym
po październiku 1956, badania nad dziejami dwudziesto-
lecia międzywojennego ożywiły się wyraźnie. Przyczy-
niały się do tego wydatnie powołane wówczas do życia
nowe czasopisma naukowohistoryczne z profilem historii
10
3
najnowszej, zwłaszcza „Najnowsze Dzieje Polski” (od
1958 r., później pod tytułem „Dzieje Najnowsze”),
„Z pola walki” (1958), „Roczniki Dziejów Ruchu
Ludowego” (1958), wznowione po wieloletniej przerwie
katowickie „Zaranie Śląskie” (1957) i kilka innych; rów-
nież w czasopismach ogólnohistorycznych i regionalnych,
jak „Kwartalnik Historyczny”, „Przegląd Historyczny”,
„Sobótka”, „Zapiski Historyczne”, „Przegląd Zachodni”,
„Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”
problematyka historii XX w. znajdowała obecnie więcej
uwagi i miejsca. Niemało interesujących materiałów,
m. in. wspomnieniowych, wnosiły do tej problematyki
paryskie „Zeszyty Historyczne” (1962) i londyńska
„Niepodległość” (wznowiona po wojnie w 1950 r.).
Istotne znaczenie miało też podjęcie publikacji serii
wydawnictw źródeł z tego zakresu chronologicznego,
niekiedy wielotomowych, m.in. Dokumenty i materiały
do historii stosunków polsko-radzieckich, pod red. N.
Gąsiorowskiej, (t. I pt. Materiały archiwalne do historii
stosunków polsko-radzieckich), Warszawa 1957; reedycja
organu teoretycznego KPP „Nowego Przeglądu” (ale
tylko z lat 1922—1929) przez Zakład Historii Partii
przy KC PZPR, t. I (rocznik 1922), Warszawa 1957;
Rady Delegatów Robotniczych w Polsce (także przez
Zakład Historii Partii), t. I, Warszawa 1962; Źródła
do dziejów powstań śląskich, pod red. K. Popiołka,
t. I, cz. 1, Wrocław— —Warszawa—Kraków 1963,
Sprawy polskie na konferencji pokojowej w Paryżu 1919
r. Dokumenty i materiały, pod red. R. Bierzanka i J.
Kukułki, t. I, Warszawa 1965; Materiały źródłowe do
historii polskiego ruchu ludowego (wyd. przez Zakład
Historii Ruchu Ludowego przy NK ZSL), t. I, Warszawa
1966; Programy stronnictw ludowych, w opr. S. Laty
i W. Stankiewicza, Warszawa 1969; II Zjazd Komu-
nistycznej Partii Robotniczej Polski, Protokoły obrad i
uchwały, w opr. G. Iwańskiego, H. Malinowskiego i
F. Świetlikowej, Warszawa 1968; Archiwum polityczne
Ignacego Paderewskiego, (wyd. przez Instytut Historii
PAN), t. I, Wrocław 1973, Diariusz i Teki Jana Szembeka
1935—1945, opr. T. Komarnicki, t. I, London 1964.
Duży udział w poszerzaniu podstawy źródłowej do
badań nad dwudziestoleciem międzywojennym miały
coraz liczniejsze również publikacje pamiętników i
wspomnień, jak również edycje przemówień, artykułów
i innych wystąpień publicznych wybitnych działaczy
politycznych i społecznych oraz niejednokrotnie „szere-
gowych” przedstawicieli różnych warstw społecznych.
Ograniczając się jedynie do najczęściej przez historyków
wykorzystywanych w pracach historycznych, wymień-
my tu przykładowo pamiętniki lub pisma M. Rataja,
W. Witosa, M. Romeyki, J. Skotnickiego, A Bożka,
ambasadorów francuskich w Warszawie J. Laroche’a
i L. Noela, min. J. Becka (tylko w językach obcych,
nie wydany w kraju), A. Pragiera, K. Morawskiego,
A. Fiderkiewicza, M. Koszutskiej, A. Warskiego, N.
Barlickiego, A. Wysockiego i wielu innych.
Stworzenie podstaw naukowych do ujęć syntetycz-
nych wymagało wypełnienia białych plam w naszej
4
historiografii, wyjaśnienia problemów czasem nawet
faktograficznie spornych, wreszcie przezwyciężenia tez,
mających swe źródło nie tyle w racjach naukowych,
ile dyktowanych bieżącymi, zmiennymi potrzebami
opacznie rozumianej walki ideologicznej. Twierdzenia o
agenturalnej roli PPS — relikt „teorii socjalfaszyzmu”
— w polskim ruchu robotniczym, dominujące nie tylko
w publicystyce, ale nieraz i w pracach historycznych
i podręcznikach szkolnych, o „jawnie faszystowskim”
charakterze „Polski przedwrześniowej” i inne podobne
nie są jedynymi przykładami tego typu walki ideolo-
gicznej. Oceny te, dodajmy, nie mogły nie przenieść
się i na przywódców odpowiednich ruchów i partii
politycznych. Sytuacja w historiografii polskiej wyma-
gała szczerej dyskusji zarówno na temat interpretacji
i stosowania w praktyce historiograficznej niektórych
ogólnych założeń metodologii marksistowskiej, jak i
ponownego przemyślenia pewnych ważnych zagadnień
szczegółowych. Nie jest przypadkiem, że właśnie wtedy,
w końcu lat pięćdziesiątych, pojawiła się książka W.
Kuli Rozważania o historii (Warszawa 1958), a VIII
Powszechny Zjazd Historyków Polskich w Krakowie
(także 1958) należał do najburzliwszych w powojennych
dziejach Polskiego Towarzystwa Historycznego. Nie jest
też przypadkiem, że w tym okresie oraz na początku
lat sześćdziesiątych rozwijały się na łamach czasopism
naukowych, a często i tygodników społeczno-literackich
dyskusje tak żywe, jak np. na temat obiektywnych i
subiektywnych przesłanek porażki rewolucji socjali-
stycznej w Polsce 1918/19 (głównie w „Z pola walki”),
na temat „polityki Becka”, czyli w istocie przyczyn
klęski wrześniowej, w związku z książką J. Kirchmayera
1939 i 1944. Kilka zagadnień polskich, Warszawa 1957
(głównie na łamach „Życia Literackiego”, „Tygodnika
Powszechnego”, „Świata”, „Przeglądu Kulturalnego”,
„Nowej Kultury”, „Polityki”), czy wreszcie — w kilka
lat później — na temat charakteru, funkcji i roli polskiej
państwowości w okresie międzywojennym (głównie w
„Miesięczniku Literackim”).
Jak już wspomniano, stosunkowo nieźle zaawansowane
były zapoczątkowane jeszcze przed wojną badania na
temat początków drugiej niepodległości, zwłaszcza jeśli
chodzi o kwestie terytorialne i stosunki odrodzonego
państwa polskiego z sąsiadami. Ale i w tej dziedzinie
wiele jeszcze pozostawało do zrobienia, sprostowania i
wyjaśnienia. Świadczy o tym ogromna literatura, m. in.
na temat konferencji pokojowej oraz walki o rewindy-
kację ziem zachodnich. Tak np. zagadnienie konferencji
pokojowej znalazło nowe wszechstronne oświetlenie w
obszernej pracy zbiorowej Problem polsko-niemiecki w
traktacie wersalskim pod red. J. Pajewskiego, Poznań
1963, w książkach Z. Wroniaka Sprawa polskiej granicy
zachodniej w latach 1918—1919, Poznań 1963; R.
Bierzanka Państwo polskie w politycznych koncep-
cjach mocarstw zachodnich 1917—1919, Warszawa
1964; M. Leczyka, op. cit., W. Balceraka Powstanie
państw narodowych w Europie środkowo-wschodniej,
Warszawa 1974 (na szerokim tle dążeń narodowowy-
11
zwoleńczych narodów Europy środkowej podczas i po
I wojnie). Problematyka ta przewijała się też mniej lub
więcej obszernie w licznych pracach, poświęconych
powstaniom i plebiscytom na ziemiach zachodnich, jak
m.in. K. Popiołka Trzecie śląskie powstanie, Katowice
1946; H. Zielińskiego Położenie i walka górnośląskiego
proletariatu w latach 1918—1922 Warszawa 1957;
T. Jędruszczaka Polityka Polski w sprawie Górnego
Śląska 1918—1922, Warszawa 1958; J. Przewłockiego
Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa na
Górnym Śląsku w latach 1920—1922, Wrocław 1970;
W. Zielińskiego Polska i niemiecka propaganda plebi-
scytowa na Górnym Śląsku, Wrocław 1972; Powstanie
wielkopolskie 1918—1919 pod red. K. Piwarskiego,
Poznań 1958; Studia z historii powstania wielkopolskiego
1918/1919, pod red. Z. Kaczmarczyka, Poznań 1962;
Powstanie wielkopolskie 1918—1919, pod red. Z.
Grota, Poznań 1968; S. Kubiaka Niemcy a Wielkopolska
1918—1919, Poznań 1969; A. Czubińskiego Powstanie
wielkopolskie 1918—1919. Geneza — charakter —
znaczenie, Poznań 1978; W. Wrzesińskiego Plebiscyty
na Warmii i Mazurach oraz na Powiślu w 1920 roku,
Olsztyn 1974; P. Łossowskiego Między wojną a pokojem.
Niemieckie zamysły wojenne na wschodzie w obliczu
traktatu wersalskiego, marzec — czerwiec 1919 roku,
Warszawa 1976 (mowa tu o rzadko poruszanych w
naszej literaturze historycznej powiązaniach planów wo-
jennych niemieckich, skierowanych przeciwko Polsce, z
podobnymi planami przeciwko krajom nadbałtyckim, a
także Rosji Radzieckiej).
W istotnym stopniu pogłębiły zrozumienie charakteru
i trudności polskich rewindykacji na zachodzie, oparte
często na archiwaliach zagranicznych, opracowania
poświęcone stosunkom dwustronnym Polski z innymi
krajami. Dowodzą tego m.in. prace A. Szklarskiej-
Lohmannowej Polsko — czechosłowackie stosunki
dyplomatyczne w latach 1918—1925, Wrocław 1967; P.
Łossowskiego Stosunki polsko-litewskie w latach 1918—
1920, Warszawa 1966; M. Nowak-Kiełbikowej Polska
— —Wielka Brytania w latach 1918—1923. Kształto-
wanie się stosunków politycznych, Warszawa 1975; a w
szczególności prace o stosunkach z Francją i oczywiście
Niemcami, jak zwłaszcza J. Kukułki Francja a Polska
po traktacie wersalskim 1919—1920, Warszawa 1970,
oraz J. Krasuskiego Stosunki polsko-niemieckie 1919—
1925, Poznań 1962. Wśród wielu innych jeszcze prac i
monografii, wiążących się z ustalaniem tej najbardziej
niebezpiecznej granicy w Europie, jaką była „wersalska”
granica polsko — niemiecka, na specjalną uwagę zasłu-
guje dzieło, stawiające sobie za cel prześledzenie historii
tej granicy na przestrzeni tysiąclecia stosunków polsko
— niemieckich, mianowicie książka G. Labudy Polska
granica zachodnia. Tysiąc lat dziejów politycznych,
Poznań 1971. Nie trzeba specjalnie podkreślać, że
tego rodzaju syntetyczne ujęcie, odbierając poniekąd
decyzjom wersalskim cechę epizodyczności czy fał-
szywej kalkulacji dyplomatycznej, ukazuje zagadnienie
walki o tę granicę w jedynie właściwym wymiarze, tj.

jako kolejne ogniwo w długim historycznym procesie i
zarazem jako problem nie tylko polsko — niemiecki,
lecz w całym tego słowa znaczeniu europejski.
Niezwykle duże i trudne zadania stanęły przed histo-
riografią polską na polu zbadania rozwoju stosunków
polsko-radzieckich u progu dwudziestolecia i właściwej
ich oceny. Dotyczyło to zwłaszcza roli i znaczenia
rewolucji rosyjskich 1917 r. dla odzyskania niepod-
ległości przez Polskę, genezy i charakteru wojny
polsko-radzieckiej 1919-1920, stosunku Polski do
„białej” Rosji, miejsca Polski w montowanym przez
mocarstwa imperialistyczne antyradzieckim tzw. kor-
donie sanitarnym, polskich planów „federacyjnych” i
„inkorporacyjnych” itp. Sprawy te, w literaturze między-
wojennej często w ogóle pomijane lub zniekształcane,
wymagały nie tylko innego potraktowania i sposobu
ujmowania, ale w nie mniejszym stopniu nowych,
źródłowych opracowań. Wspomniane już wielotomowe
wydawnictwo źródłowe Dokumenty i materiały... samą
swą objętością świadczyło o rozmiarach zadłużeń
historiograficznych na tym polu. Jednocześnie celowe
przemilczanie przed wojną znaczenia i wpływu rewolucji
rosyjskich na powstanie niepodległej Polski sprzyjało
niekiedy — niejako na zasadzie prawa ruchu wahadła —
do ich eksponowania jako niemal wyłącznego czynnika i
źródła niepodległości Polski. Jednakże monokauzalizm
pozostawał w sprzeczności z metodologią naukową
i musiał z czasem ustąpić pola poglądom bardziej
wyważonym. Doniosłą wagę przemian rewolucyjnych
w Rosji 1917 r. uwypukliły silnie, ale jednocześnie z
należytym uwzględnieniem innych czynników — przede
wszystkim dążeń i walki samego narodu polskiego —
najbardziej reprezentatywne dzieła polskiej historiografii
powojennej, jak m.in. zbiorowa praca czołowych histo-
ryków polskich Rewolucja Październikowa a Polska pod
red. T. Cieślaka i L. Grosfelda, Warszawa 1967, czy
cytowana już praca J. Pajewskiego Odbudowa państwa
polskiego. Nawiązując do licznych opinii historyków na
ten temat, Pajewski ujmuje zagadnienie, jak gdyby w
wielkim syntetycznym skrócie, w słowach: „Zasadniczą
przyczyną odzyskania niepodległości była postawa
narodu polskiego, była jego wola przetrwania katastrofy
niewoli, była jego wola odzyskania niepodległości.
Chwilę dziejową, w której wyzwolenie się dokonało, wy-
znaczyła sytuacja międzynarodowa”. Nawiasem mówiąc,
podjęcie tej tematyki stanowiło nowe i ważne ogniwo
zapoczątkowanej jeszcze przed wojną i kontynuowanej
także po wojnie dyskusji wokół problemu szerszego i
ogólniejszego, mianowicie roli czynników zewnętrznych
i wewnętrznych oraz ich współzależności jako przesłanek
odzyskania niepodległości. Jak się wydaje, w ostatnich
latach historiografia polska skłania się ku silniejszemu
eksponowaniu roli czynników wewnętrznych. Jest to
zarazem przyczynek do innej ważnej dyskusji me-
todologicznej: znaczenia przesłanek obiektywnych i
subiektywnych w kształtowaniu procesów historycznych,
m.in. tego rodzaju, jak wzmiankowane już polemiki
wokół walki o charakter ustrojowy państwa polskiego i
12
5
jej wyników w latach 1918- 1919 czy przyczyn klęski
wrześniowej.
Inne ważne pytanie, które stawało przed badaczami
tego okresu dziejów II Rzeczypospolitej, dotyczyło
walki o jej kształt terytorialny, w tym wypadku od
wschodu. Polegało na tym, czy i w jakiej mierze polityka
wschodnia ówczesnej Polski (a właściwie Piłsudskiego)
była następstwem gry sił i interesów wielkich mocarstw
imperialistycznych, posługujących się Polską jako swym
narzędziem polityczno-wojskowym przeciwko nowej
Rosji, w jakiej zaś mierze wynikała z własnych inicjatyw
i koncepcji rządów Polski. Inaczej mówiąc — w jakiej
mierze była ona podmiotem, a w jakiej przedmiotem
politycznych i wojskowych łań w Europie środkowej.
Wiązało się to ściśle z szeregiem bardzo istotnych i
konkretnych zagadnień, o których przed chwilą była
mowa i do których należało się ustosunkować.
Badania w tych kierunkach zaczęły rozwijać się póź-
niej niż w zakresie stosunków polsko-niemieckich,
niekiedy też odbijały się na nich ujemnie trudności
z dostępem do źródeł, a także pewne niedomagania
warsztatowe. Niemniej posunęły one znacznie naprzód
wiedzę o stosunkach polsko-radzieckich w początkach
II Rzeczypospolitej, wydobywając na światło dzienne
szereg mało znanych faktów, m. in. w monografiach J.
Lewandowskiego Federalizm. Litwa i Białoruś w polityce
obozu belwederskiego XI. 1918—IV.1920, Warszawa
1962; tegoż autora Imperializm słabości. Kształto-
wanie się koncepcji polityki wschodniej pilsudczyków
1921—1926, Warszawa 1967; A. Leinwanda Polska
Partia Socjalistyczna wobec wojny polsko-radzieckiej
1919—1920, Warszawa 1964; W. Gostyńskiej Stosunki
polsko-radzieckie 1918—1919, Warszawa 1972, a
przede wszystkim pracy A. Juzwenki Polska a „biała”
Rosja (od listopada 1918 do kwietnia 1920 r.), Wrocław
1973, wreszcie także książka A. Skrzypka Związek
Bałtycki. Litwa, Łotwa, Estonia i Finlandia w polityce
Polski i ZSRR w latach 1919—1929, Warszawa 1972.
Szereg artykułów i przyczynków z tej dziedziny ukazało
się na łamach ukazujących się periodycznie od 1965 r.
„Studiów z Dziejów ZSRR i Europy Środkowej” oraz
„Z Dziejów Stosunków Polsko-Radzieckich. Studia i
Materiały”. Należy dodać, że problematyka stosunków
polsko-radzieckich (podobnie jak polsko-niemieckich)
stała się przedmiotem wielu opracowań za granicą, nie
tylko w Związku Radzieckim, lecz także w krajach
zachodnich, zwłaszcza w Anglii, Stanach Zjednoczonych
i obu państwach niemieckich.
Prześledzenie i charakterystyka walki o kształt terytorial-
ny państwa wymagały, jak widać, wiele czasu i wysiłku
badawczego. Bodaj w jeszcze większym stopniu odnosi
się to do walki o kształt i charakter ustrojowy niepod-
ległej Polski. W tej dziedzinie trzeba było zaczynać od
podstawy wyjściowej jeszcze skromniejszej. Dążenia i
ruchy strajkowe robotników, fermenty społeczne na wsi,
powstanie, rozwój i upadek rad delegatów robotniczych,
konflikty wewnętrzne w łonie ruchu robotniczego,
sprawa reformy rolnej i szereg innych pozostawały w
6
historiografii międzywojennej na marginesie znacznie
odleglejszym niż sprawy terytorialne i związane z nimi
dyplomatyczne przetargi.
W rezultacie problemy modelu ustrojowego powstające-
go państwa to oddzielny i obszerny rozdział twórczości
historiograficznej po wojnie. Znalazły one silne odbicie
nie tylko w pracach z zakresu historii politycznej, ale w
nie mniejszym stopniu historii gospodarczej.
Okres walki o charakter ustrojowy państwa nie trwał
długo, zaledwie kilka lat, był jednak niezwykle ważny,
gdyż w dużej mierze niejako żłobił koleiny, którymi
przez długie lata toczyć się miał wehikuł państwowy. To-
też nie jest przypadkiem, że i w historiografii zaznaczają
się dość wyraźnie cezury chronologiczne lat 1918—1921
(uchwalenie konstytucji marcowej, traktat ryski, decyzje
Rady Ambasadorów i Ligi Narodów w sprawie podziału
Górnego Śląska), czasem nawet tylko 1918—1919 —
lata „narodzin” państwowości polskiej. Początki drugiej
niepodległości bywają też często zamykane w przedziale
czasowym 1918-1923/24 (przełamanie hiperinflacji,
początki stabilizacji gospodarczej, załamanie się wyso-
kiej fali ruchów strajkowych, ostateczne uznanie przez
Radę Ambasadorów także polskiej granicy wschodniej
według traktatu ryskiego). Niejednokrotnie okres ten,
zwłaszcza w opracowaniach o zakroju syntetycznym,
bywa wydłużany do przewrotu majowego 1926 r.
jako kolejnej doniosłej cezury chronologicznej w życiu
państwa i społeczeństwa, ale i w tych opracowaniach
wymienione uprzednio przedziały czasowe są z reguły
wyraźnie wyodrębniane. Dlatego też prace, obejmujące
niekiedy nawet wąskie chronologicznie wycinki dziejów
tych przełomowych lat, ze względu na wagę i preceden-
sowy charakter zapadłych w tych latach rozstrzygnięć,
stanowią istotne tworzywo syntezy, a więc to, co z
punktu widzenia założeń niniejszego przeglądu i całości
tej książki wydaje się zasługiwać na szczególną uwagę.
Do prac tego typu należy m. in. książka H. Jabłońskiego
Narodziny Drugiej Rzeczyospolitej 1918-1919, Warszawa
1962. Nie pomijając międzynarodowych okoliczności
powstania niepodległego państwa polskiego, główną
uwagę skupił w niej autor właśnie na stosunkach we-
wnętrznopolitycznych w kraju u progu niepodległości,
m. in. na przegrupowaniach w układzie sił politycznych
po zakończeniu wojny oraz na wnikliwej analizie postawy
społeczeństwa polskiego w okresie pierwszych wyborów
do Sejmu Ustawodawczego, a także na charakterze
sprzeczności, dzielących obóz endecki i „belwederski”.
Istotny udział w rozświetleniu skomplikowanych sto-
sunków wewnątrz- i międzypartyjnych oraz fermentów
społecznych w tym okresie mają też prace J. Holzera
Polska Partia Socjalistyczna w latach 1917-1919, War-
szawa 1962, oraz W. Stankiewicza Konflikty społeczne
na wsi polskiej 1918-1920, Warszawa 1963.
Rozbicie Rad Delegatów Robotniczych oraz uchwała o
reformie rolnej w połowie 19l9 r. faktycznie przesądziły
walkę o charakter ustrojowy państwa na korzyść ustroju
burżuazyjno-demokratycznego, nie przesądzały jednak
jeszcze, jaki będzie model tego ustroju, czy dominować
13
w nim będą treści i tendencje demokratyczne, czy
konserwatywne i nacjonalistyczne.
Doniosłą rolę pod tym względem miało do spełnienia
podjęcie głębokich reform społeczno-politycznych
i socjalnych, niezbędnych zwłaszcza na najbardziej
zacofanym w tej dziedzinie obszarze, stanowiącym
trzon niepodległej Polski, na terenie byłego Królestwa.
Jednakże w przeciwieństwie do historyków wsi i ruchu
ludowego, którzy w swych pracach z reguły wiele uwagi
poświęcali węzłowej dla wsi kwestii reformy rolnej,
historycy ruchu robotniczego nie okazywali na ogół
większego zainteresowania problematyce reform socjal-
nych, a jeśli ją podejmowali, to raczej marginesowo
i z przesadnym nieraz krytycyzmem (jako reformy z
reguły „wymuszone”, niepełne. spóźnione, w praktyce
nie respektowane itp.) Pierwsze gruntowniejsze prace
na te tematy w postaci monografii książkowych zaczęły
się ukazywać dopiero w latach sześćdziesiątych. Jako
przykłady można tu wymienić m. in. : M. Święcickiego
Instytucje polskiego prawa pracy w latach 1918-1939,
Warszawa 1960; J. Jończyka Ochrona pracy kobiet i
młodocianych w polskim przmyśle w latach 1918-1939,
Warszawa 19661; A. Ajnenkiela Położenie prawne ro-
botników rolnych w Polsce (1918-1939) Warszawa 1962;
M. Ciechocińskiej Próby walki z bezrobociem w Polsce
międywojennej, Warszawa 1965. Pełniejszą i całościową
charakterystykę ustawodawstwa socjalnego stawili
dopiero autorzy syntetycznych ujęć historii gospodarczej
Polski Z. Landau i J. Tomaszewski w swej Gospodarce
Polski międzywojennej, t. I: W dobie inflacji, Warszawa
1967, a zwłaszcza w dziele Robotnicy przemysłowi w
Polsce 1918—1930. Materialne warunki bytu, Warszawa
1971. Mimo to dokładniejsze rozpoznanie problemów
warunków bytowych i ustawodawstwa socjalnego w
tamtych czasach wymaga i dziś jeszcze sięgania do
obfitej w tym zakresie literatury i wydawnictw między-
wojennych, w szczególności do znakomitej „Statystyki
Pracy”, „Przeglądu Gospodarczego” oraz wydanej przez
Ministerstwo Opieki Społecznej Polityki społecznej
państwa polskiego 1918-1939, Warszawa 1935.
Niezależnie od zadłużeń historiografii polskiej na polu
badań ustawodawstwa socjalnego, reform społecznych
i w ogóle warunków pracy i bytu szerokich warstw
społeczeństwa, już dotychczasowe osiągnięcia w tej
dziedzinie wskazują, że problemy te grały dużą rolę w
polityce odrodzonego państwa, zwłaszcza w pierwszych
latach jego istnienia. Jest to zarazem istotny przyczynek
do wspomnianego wyżej zagadnienia szerszego, także
politycznego — walka o model ustrojowy państwa.
Problematyka reform społecznych z natury rzeczy wią-
zała się ściśle z ogólnym obrazem życia gospodarczego w
Polsce i przemian w nim zachodzących. Pod tym wzglę-
dem polska historiografia powojenna już stosunkowo
wcześnie wydała sporo wartościowych opracowań, w tym
również o zakroju syntetycznym, przeważnie opartych
na gruntownych badaniach źródłowych. Wymienić tu
można przykładowo prace J. Popkiewicza i F. Ryszki
Przemysł ciężki Górnego Śląska w gospodarce Polski

międzywojennej (1922—1939), Opole 1959, Z. Landaua
i J. Tomaszewskiego pierwszy popularny całościowy
Zarys historii gospodarczej Polski 1918-1939), Warszawa
1960 (później dwukrotnie wznawiany); H. Jędruszczak
Płace robotników przemysłowych w Polsce w latach
1924—1939), Warszawa 1963; M. M. Drozdowskiego
Polityka gospodarcza rządu polskiego 1936—1939)
Warszawa 1963, a przede wszystkim wspomniane już,
fundamentalne prace Z. Landaua i J. Tomaszewskiego
o gospodarce międzywojennej (t. I i II, ten ostatni do-
prowadzony do 1929 r.) i robotnikach przemysłowych,
tudzież M. Mieszczankowskiego Struktura agrarna
Polski międzywojennej, Warszawa 1960. Problematyce
gospodarczej Polski w czasach II Rzeczypospolitej
wiele miejsca poświęca również obszerna synteza I.
Kostrowickiej, Z. Landaua i J. Tomaszewskiego Historia
gospodarcza Polski XIX i XX wieku, Warszawa 1966.
Jednakże charakter czy raczej model ustrojowy nowo
powstałego państwa zależał w nie mniejszej mierze od
jego struktur politycznych oraz zasięgu swobód demo-
kratycznych, przysługujących jego obywatelom. Z tego
punktu widzenia do katalogu “wielkich problemów” w
czasach drugiej niepodległości wpisać należy m. in. pro-
blem zmian w układzie sil politycznych oraz roli sejmu
i w ogóle parlamentaryzmu w Polsce międzywojennej,
w tym również genezy, charakteru i funkcjonowania
konstytucji w niepodległej Polsce. Te ostatnie sprawy
stały się przedmiotem kilku monografii, początkowo
nie wolnych od „demaskatorskich” wyjaskrawień,
później jednak znacznie bardziej wyważonych, przede
wszystkim dzięki pogłębionemu spojrzeniu na tradycje
parlamentaryzmu polskiego, powiązaniugo z funkcjo-
nowaniem systemu parlamentarnego w innych krajach
europejskich, a także z realiami sytuacji politycznej w
Polsce przed i po 1926 r. Mowa tu o pracach m. in.
M. Pietrzaka Rządy parlamentarne w Polsce w latach
1919—1926, Warszawa 1969; A. Ajnenkiela Spór o
model parlamentaryzmu polskiego do roku 1926, War-
szawa 1972; tegoż Parlamentaryzm II Rzeczypospolitej,
Warszawa 1975; S. Krukowskiego Geneza konstytucji
Z I7 marca 1921 r., Warszawa 1977. Duże znaczenie
dla historyka dziejów politycznych mają też publikacje
historyków prawa, w szczególności Historia państwa
i prawa Polski (1918-1939) pod red. F. Ryszki, cz. I,
Warszawa 1962, oraz J. Bardacha, B. Leśnodorskie-
go, M. Pietrzaka Historia państwa i prawa polskiego,
Warszawa 1976, w której obszerna część 3, pióra M.
Pietrzaka, prawie w całości poświęcona jest okresowi
II Rzeczypospolitej. Ze względu na swój syntetyczny
charakter te dwie ostatnie pozycje z konieczności ekspo-
nują i charakteryzują jedynie problemy najistotniejsze i
najbardziej węzłowe, co tym bardziej podnosi ich walor
w oczach historyka “ogólnego” i w jego warsztacie.
Już w pierwszych latach niepodległości ujawniły się tak-
że inne istotne zagadnienia, których rozpoznanie stanowi
ważną przesłankę dla opracowań o aspiracjach syntezy
historycznej. Mowa tu m. in. o kwestii stosunków między
Kościołem i państwem, ważkiej nie tylko ze względu na
14
7
silną, historycznie ugruntowaną pozycję katolicyzmu i
Kościoła w życiu narodu, ale również wówczas nader
aktualnej z uwagi na rozbieżne stanowiska na ten temat
w sejmowych debatach nad konstytucją, a w kilka lat
później nad tekstem konkordatu z Watykanem; nie
mówiąc już o właściwie nieustannych sporach i konflik-
tach wokół nauczania religii w szkołach. Problemy te
znalazły odbicie głównie w kilku obszernych studiach
historycznych i prawnohistorycznych, zamieszczonych w
czasopismach naukowych bądź pracach zbiorowych, jak
Szkice zdziejów papiestwa, pod red. naukową K. Piwar-
skiego, wyd. 2, Warszawa 1961. Stosunkowo nieliczne
są też odrębne monografie na ten temat, co niewątpliwie
łączy się z niezwykle obszerną i rozproszoną podstawą
źródłową do tych badań (zwłaszcza podstawą prasową),
jak też z nie zawsze łatwym dostępem do niezbędnych
źródeł. Mimo to książka W. Mysłka Kościół Katolicki
w Polsce w latach 1918—1939 (Zarys historyctny),
Warszawa 1966, jak też J. Wisłockiego Konkordat polski
Z 1925 roku. Zagadnienia prawno-polityczne (tu m.
in. obszerna bibliografia), stanowią obiecujący punkt
wyjścia do dalszych badań na tym polu.
Nie mniej węzłowym problemem II Rzeczypospolitej
było zagadnienie mniejszości narodowych, ich położenia,
stosunku do państwa i odwrotnie. Zachodzi wyraźna
dysproporcja między rangą tego problemu a skromnym
miejscem, jakie zajmuje on w powojennej historiografii
polskiej. Wyjątek pod tym względem stanowi jedynie
mniejszość niemiecka, która stała się przedmiotem
wielu artykułów, przyczynków i także opracowań mo-
nograficznych, choć przeważnie regionalnych. Wskazać
tu trzeba m. in. na prace M. Cygańskiego Mniejszość
niemiecka w Polsce centralnej w latach 1919—1939,
Łódź 1962; R. Staniewicza Mniejszość niemiecka w
województwie śląskim w latach 1922—1923, Katowice
1965, K. Grünberga Niemcy i ich organizacje polityczne
w Polsce międzywojennej, Warszawa 1970, T. Falęckiego
Niemieckie szkolnictwo mniejszościowe na Górnym Śląsku
w latach 1922—1939, Katowice 1970; H. Rechowicza
Sejm śląski 1922—1939,, Katowice 1965; S. Potockiego
Położenie mniejszości niemieckiej w Polsce 1918—1938,
Gdańsk 1969; T. Kowalaka Spółdzielczość niemiecka na
Pomorzu 1920—1938, Warszawa 1965; tegoż autora
Prasa niemiecka w Polsce 1918—1939, Warszawa 1971;
A. Szefera Mniejszość niemiecka w Polsce i Czechosło-
wacji w latach 1933—38, Kraków 1967. Niemało uwagi
poświęcili mniejszości niemieckiej w Polsce także histo-
rycy zachodnioniemieccy, jak T. Bierschenk, O. Heike,
R. Breyer, G. Rhode i kilku innych. Na uwagę zasługuje
próba porównawczego spojrzenia na rolę mniejszości
niemieckiej w Polsce i innych krajach Europy środkowej
w postaci międzynarodowej konferencji naukowej na ten
temat, zorganizowanej przez Śląski Instytut Naukowy w
Katowicach i uwieńczonej pracą zbiorową pod red. H.
Batowskiego Irredenta niemiecka w Europie środkowej
i południowo-wschodniej przed II wojną światową,
Katowice-Kraków 1971.
Zdecydowanie gorzej przedstawia się stan badań i ich
8
wyniki, jeśli chodzi o trzy największe mniejszości w
Polsce międzywojennej, tj. Ukraińców, Białorusinów
i Żydów, zwłaszcza dwie ostatnie. Poza monografiami
S. Bronsztejna Ludność żydowska w Polsce w okresie
międzywojennym. Studium statystyczne, Wrocław 1963,
J. Tomaszewskiego Z dziejów Polesia. Zarys stosunków
społeczno-ekonomicznych, Warszawa 1963, oraz A.
Bergman Rzecz o Bronisławie Taraszkiewiczu, War-
szawa 1977 (gdzie sporo interesujących materiałów o
białoruskiej “Hromadzie”) bodaj na palcach obu rąk
dałoby się zliczyć artykuły naukowe w czasopismach
historycznych o tych mniejszościach (głównie w “Biu-
letynie Żydowskiego Instytutu Historycznego”). Nieco
lepiej przedstawia się historiograficzny obraz spraw
ukraińskich, omawianych m. in. (także jeśli chodzi o
okres międzywojenny) w monografii A. B. Szcześniaka
i W. Szoty Droga do nikąd. Działalność organizacji
ukraińskich nacjonalistów i jej likwidacja w Polsce,
Warszawa 1973; R. Torzeckiego Kwestia ukraińska w
polityce III Rzeszy (1933—1945), Warszawa 1972; M.
Iwanickiego Oświata i szkolnictwo ukraińskie w Polsce
w latach 1918—1939, Siedlce 1975; dopiero ostatnio
ukazała się ważna, na bogatym materiale źródłowym
oparta, praca M. Papierzyńskiej-Turek Sprawa ukra-
ińska w Drugiej Rzeczypospolitej 1922—1926, Kraków
1979. Można do tego dorzucić pewną liczbę artykułów
i przyczynków oraz fragmentów ogólniejszych prac o
problematyce mniejszościowej, jak np. S. Mauersberga
Szkolnictwo powszechne dla mniejszości narodowych w
Polsce w latach 1918—1939, Wrocław 1968, czy W.
Michowicza Walka dyplomacji polskiej przeciwko Trak-
tatowi Mniejszościowemu w Lidze Narodów w 1934 r.,
Łódź 1963, czy wreszcie w paru pracach napisanych, ale
nie ogłoszonych drukiem. W pewnej mierze wypełniają
te dotkliwe luki opracowania na temat działalności KPP,
KPZB i KPZU - jak zwłaszcza J. Radziejowskiego
Komunistyczna Partia Zachodniej Ukrainy 1919—1929.
Węzłowe problemy ideologiczne, Kraków 1976, oraz
prace J. Kowalskiego (patrz poniżej). Dopiero ostatnio
ukazała się cenna książka A. Chojnowskiego Koncepcje
polityki narodowościowej rządów polskich w latach
1921—1939, Wrocław 1979. Oparta na solidnym
materiale źródłowym, wypełnia ona w niemałym stopniu
wspomniane luki, ale równocześnie ujawnia, jak wiele
jest na tym polu do zrobienia. Nadal wartościowym
źródłem dla badaczy tych problemów pozostaje obfita
literatura międzywojenna, w szczególności redagowane
przez L. Wasilewskiego “Sprawy Narodowościowe” —
jedno z najlepszych czasopism tego typu i tego profilu
w Europie międzywojennej. Nadal też ważnym źródłem
informacji o położeniu mniejszości żydowskiej pozostaje
dwutomowe wydawnictwo 'Żydzi w Polsce Odrodzonej,
Warszawa 1933-1934. Warto przy tym podkreślić, że
problematyka mniejszościowa w Europie środkowej i
Polsce budzi stosunkowo szerokie zainteresowanie w
historiografii ZSRR oraz w Europie zachodniej.
Problemy mniejszościowe w kraju zazębiały się nie-
jednokrotnie blisko z położeniem i walką mniejszości
15
polskiej za granicą, zwłaszcza w Niemczech. Sprawom
tym niemało miejsca poświęcała już historiografia pol-
ska w dwudziestoleciu międzywojennym. Stosunkowo
wcześnie stały się one przedmiotem zainteresowania
historiografii polskiej także po wojnie. Przez szereg
lat wiele artykułów i innych materiałów na ten temat
zamieszczał zwłaszcza poznański “Przegląd Zachodni”.
Z czasem zainteresowanie to wyraziło się również w
opracowaniach monograficznych bądź pracach zbioro-
wych, przede wszystkim W. Wrzesińskiego Ruch polski
na Warmii, Mazurach i Powiślu w latach 1920—1939,
Poznań 1963; tegoż autora Polski ruch narodowy w
Niemczech 1922—1939, Poznań 1970; K. Joncy Polityka
narodowościowa III Rzeszy na Śląsku Opolskim w latach
1933—1940. Studium polityczno-prawne, Katowice
1970; w pracy zbiorowej Polacy w republice weimarskiej
i w III Rzeszy, Olsztyn 1965; K. Fiedora Antypolskie
organizacje w Niemczech 1918—1933, Wrocław 1973
i innych. Pojawiły się też prace na temat położenia
mniejszości polskiej w innych krajach, Francji, Stanach
Zjednoczonych, Czechosłowacji.
Uwagę wielu historyków ściągały wydarzenia i poczy-
nania, które w sposób szczególnie wyrazisty, niekiedy
dramatyczny, ujawniały przemiany w układzie sił
politycznych kraju, a także niektóre wydarzenia ze-
wnętrzne o szczególnym znaczeniu dla jego położenia
na arenie międzynarodowej. Była już o tym mowa w
związku z początkami Polski niepodległej. Ale i w latach
późniejszych przeżywała ona wstrząsy, brzemienne w
daleko idące następstwa społeczno-polityczne. Dotyczy
to np. przewrotu majowego oraz wielkiego kryzysu
gospodarczego.
Geneza, przebieg i skutki przewrotu majowego mają
bardzo obszerną literaturę, przeważnie jednak mocno
rozproszoną. Z reguły uwzględniane są szeroko w opra-
cowaniach syntetycznych, dziejach partii politycznych,
biografistyce itp. Na uwagę zasługują zwłaszcza prace
i artykuły L. Hassa, H. Jabłońskiego, A. Garlickiego,
A. Czubińskiego, D. Nałęcz, T. Nałęcza, J. Żarnow-
skiego, M. Pietrzaka, J. Tomaszewskiego, T. Feder, H.
Piaseckiego, B. Woszczyńskiego, W. Jędrzejewicza,
W. Władyki, K. Sawiekiego i innych. Wiele miejsca
zajmują też w licznych wspomnieniach i diariuszach, jak
K. Morawskiego, W. Grzybowskiego, M. Rataja, W.
Witosa, J. Laroche'a, A. Pragi era, J. Grzędzińskiego,
a zwłaszcza M. Romeyki (Przed i po maju, t. I-II,
Warszawa 1967). Dopiero jednak w ostatnich latach
pojawiły się opracowania całokształtu problematyki
majowej „rewolucji bez rewolucyjnych konsekwencji”,
charakteryzujące ją w całej jej złożoności. Należy do
nich praca J. Rothschilda Piłsudski’s coup d'etat, New
York-London 1966 (gdzie m. in. też obszerna bibliogra-
fia) oraz A. Garlickiego Przewrót majowy, Warszawa
1978, dająca najpełniejszy obraz tych wydarzeń, oparta
m. in. na materiałach, zgromadzonych w Instytucie im.
J. Piłsudskiego w Nowym Jorku.
Problematyka wielkiego kryzysu gospodarczego
doczekała się wielu opracowań mniej lub więcej

szczegółowych, nieraz monograficznych (w tym i
regionalnych), przeważnie traktujących o położeniu
i walkach strajkowych mas robotniczych, rzadziej o
położeniu wsi. Próba ukazania wielkiego kryzysu jako
całości w odrębnym syntetycznym ujęciu, podjęta swego
czasu przez L. Grosfelda w pracy Polska w latach
kryzysu gospodarczego 1929—1933, Warszawa 1952,
jest już przestarzała. Gdy chodzi o sprawy wsi w tym
okresie, to na uwagę zasługuje zwięzła i treściwa rzecz
J. Ciepielewskiego Polityka agrarna rządu polskiego
w latach 1929—1935, Warszawa 1968. Ukazało się
też szereg wartościowych opracowań monograficznych
o tematyce społeczno-gospodarczej, w których okres
kryzysu jest najczęściej wyraźnie wyodrębniany. Jest
to regułą w pracach o charakterze syntetycznym, jak
przede wszystkim prace Z. Landaua, J. Tomaszewskie-
go, l. Kostrowickiej czy także we wspomnianych już w
innym kontekście publikacjach na temat ustawodawstwa
socjalnego, położenia prawnego robotników czy innych
publikacjach przekrojowych przez dwudziestolecie.
Wielki kryzys był nie tylko zjawiskiem gospodarczym,
ale miał też swe implikacje polityczne. Nie jest przypad-
kiem, że rządy sanacyjne, początkowo jeszcze względnie
liberalne, na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych
usztywniły system dyktatury sanacyjnej, czyniąc ją coraz
bardziej totalitarną i reakcyjną (“rządy pułkowników”,
drastyczne dalsze ograniczenia roli sejmu, aresztowania i
wybory brzeskie itp.). W parze z tym dokonywały się nie
mniej ważne i charakterystyczne przesunięcia w układzie
sił politycznych, przeciwnych sanacji, znajdując swój
wyraz m. in. w powstaniu Centrolewu, zjednoczeniu
ruchu ludowego, zaostrzeniu się fermentów społecznych
i wzroście fali strajkowej w mieście i na wsi. Znaczenie
tych procesów, a zwłaszcza przemieszczeń na lewicy
i w centrum oraz syndromu Brześcia, odzwierciedliło
się wyraźnie w historiografii, m. in. w postaci prac
A. Czubińskiego Centrolew. Ksztaltowanie się i rozwój
demokratyznej opozycji antysanacyjnej w Polsce w latach
1926—1930, Poznań 1963; S. Stęborowskiego Geneza
Centrolewu, Warszawa 1963; S. Laty Ruch ludowy a
Centrolew, Warszawa 1965.
W kilka lat później, po śmierci Piłsudskiego, przemiany
w układzie sił politycznych zaznaczyły się także w
sanacyjnym obozie rządzącym, ulegającym postępującej
“dekompozycji”, sfinalizowanej zastąpieniem BBWR
równie nieudanym tworem politycznym — Obozem
Zjednoczenia Narodowego (Ozonem. Genezę, charakter
i kierunki tej ewolucji prześledził w zwięzłym, ale
treściwym studium T. Jędruszczak (Piłsudczycy bez
Piłsudskiego, Warszawa 1963), a po kilkunastu latach nie
mniej interesującą książkę poświęcił tym zagadnieniom
J. Majchrowski (Czynniki jednoczące naród w myśli
politycznej Obozu Zjednoczenia Narodowego, Kraków
1978). Przy tej okazji dały o sobie znać niejednorodność
obozu sanacyjnego (czy raczej piłsudczykowskiego) i
drzemiące w nim tendencje odśrodkowe, niekiedy wręcz
lewicujące. Doprowadziły one m. in. do odwrócenia się
od tego obozu popierającego go przez wiele lat potężne-
16
9
go Związku Nauczycielstwa Polskiego czy też powstania
w końcu lat trzydziestych Klubów Demokratycznych,
wywodzących się w dużej mierze z lewicowej inteli-
gencji w tymże obozie. Wiele światła na te zagadnienia
rzucają Materiały do historii Klubów Demokratycznych
i Stronnictwa Demokratycznego w latach 1936-1937,
wstęp i oprac. L. Chajna, cz. 1-2, Warszawa 1964.
Przegrupowania w układzie sił politycznych zaznaczyły
się także w kołach opozycji, choć nie na taką skalę,
jak w czasach Centrolewu, i nie w kierunku na lewo.
Pisze o tym H. Przybylski, Front Morges w okresie II
Rzeczypospolitej, Warszawa 1972.
Dalej idące cele w walce o zmiany w stosunkach i
układzie sił politycznych — mianowicie stworzenie
„jednolitego frontu”, „frontu ludowego”, demokratycz-
nego „frontu antyfaszystowskiego” — stawiał sobie
ruch robotniczy, przede wszystkim KPP. Problemy z
tym związane znalazły silne (choć o bardzo nierównej
wartości naukowej) odbicie w licznych publikacjach
regionalnych, rzadziej w pracach traktujących te zagad-
nienia w skali ogólnokrajowej, jak praca F. Kalickiej Z
zagadnień jednolitego frontu KPP i PPS w latach 1933
— 1934, Warszawa 1967, czy — w skali stołecznej —
Z. Szczygielskiego Walka o jednolity front w Warszawie
1933 — 1935, Warszawa 1972.· Jednakże prace te
nie sięgają poza rok 1935, a więc czasów, kiedy jed-
nolitofrontowe decyzje VII Zjazdu Międzynarodówki
Komunistycznej z 1935 r. miały być w praktyce reali-
zowane. Tę lukę w pewnej mierze wypełniają niektóre
opracowania o zakroju syntetycznym, zwłaszcza J.
Kowalskiego Komunistyczna Partia Polski 1935 — 1938,
Warszawa 1975.
Przemiany, zachodzące w stosunkach wewnętrznych,
znajdowały z reguły swe odzwierciedlenie mniej lub
bardziej dokładne w opracowaniach poświęconych
dziejom poszczególnych partii i ruchów politycznych.
Z punktu widzenia syntezy historii II Rzeczypospolitej
opracowania te mają o tyle istotne znaczenie, że z natury
rzeczy ujmują owe przemiany w formie skrótowej i
przedstawiają je niejako w ekstrakcie, a więc to, co —
zdaniem poszczególnych autorów — w nich najważniej-
sze.
Zrobiono pod tym względem dużo, choć nadal niektóre
ważne fragmenty panoramy partyjno-politycznej II Rze-
czypospolitej czekają na ujęcia o ambicji syntetycznej.
Odnosi się to m.in. do KPP, która stała się wprawdzie
przedmiotem wielu prac, ale stosunkowo niewielu o
takich właśnie ambicjach. Prace te zresztą obejmują
niejednokrotnie tylko pierwsze pięciolecie niepodległej
Polski (do II Zjazdu KPRP), jak np. popularny zarys H.
Malinowskiego Powstanie i pierwszy okres działalności
KPP, Warszawa 1958, czy F. Świetlikowej Komuni-
styczna Partia Robotnicza Polski 1918-1923, Warszawa
1968, Z uwagi na specyficzne warunki powstawania i
późniejszej działalności oraz charakter i rolę odegraną
w czasie powstań i plebiscytu śląskiego należy też
zwrócić uwagę na F. Hawranka Ruch komunistyczny na
Górnym Śląsku w latach 1918-1921, Wrocław 1966,
10
oraz wzmiankowaną pracę J. Radziejowskiego o KPZU.
Na wszechstronnej podstawie źródłowej oparta jest
obszerna historia KPP w ostatnim dziesięcioleciu jej
istnienia, pióra J. Kowalskiego, pt. Trudne lata. Problemy
rozwoju polskiego ruchu robotniczego 1919 — 1935,
Warszawa 1966, oraz wspomniana już Komunistyczna
Partia Polski 1935 — 1938. Nieunikniona kontro-
wersyjność pewnych ujęć czy ocen nie podważa wagi
tych niewątpliwie najpoważniejszych jak dotąd prób
naukowego przedstawienia dziejów KPP (do obu tomów
dołączone obszerne zestawienia bibliograficzne). Istotne
jest dążenie autora do osadzenia historii polskiego ruchu
rewolucyjnego w szerszym kontekście ogólnej sytuacji
społeczno-politycznej w Polsce lat trzydziestych oraz
stosunków między KPP a innymi partiami robotniczymi
oraz ludowymi. W dużym skrócie przedstawiał dzieje
KPP H. Rechowicz, Konsekwentna lewica, Warszawa
1972 w której wywód autora jest jasno podporządkowa-
ny tezie zawartej w tytule.
Dzieje największej partii w polskim ruchu robotniczym,
PPS, spotykały się również z żywym zainteresowaniem
historyków, o czym świadczyły wymienione już prace
H. Jabłońskiego i J. Holzera. Z czasem zainteresowania
te rozszerzyły się na późniejsze okresy jej działalności
i objęły prawie całość jej dziejów międzywojennych.
Złożyły się na nią m.in. książki A. Tymienieckiej Polity-
ka Polskiej Partii Socjalistycznej w latach 1924—1928,
Warszawa I969; B. Głowackiego Polityka Polskiej Partii
Socjalistycznej w latach 1929—1935, Warszawa I979,
oraz J. Żarnowskiego Polska Partia Socjalistyzna w latach
1935—1939, Warszawa 1965. Ta wieloautorska całość
historii PPS, choć przypadkowa i oczywiście niejedno-
rodna, stwarzała jednak w sumie stosunkowo pełny jej
obraz, tym bardziej że wzbogacały go inne monografie,
jak np. L. Ziaji PPS a polityka zagraniczna 1926—1939,
Warszawa 1974, wspomniana już praca A. Leinwanda o
stanowisku PPS wobec wojny polsko-radzieckiej prace
na temat ruchu związkowego, młodzieżowego (jak E.
Rudzińskiego Działalność polityzna OM TUR w latach
1931— 1936, Warszawa 1961), wreszcie liczne prace
regionalne, dotyczące głównie Górnego Śląska, Zagłębia
Dąbrowskiego, Łodzi i niektórych innych ośrodków
ruchu robotniczego. Nie pominięto też dziejów lewico-
wych nurtów w PPS, jak PPS-Opozycja, PPS-Lewica,
Niezależna Socjalistyczna Partia Pracy, o których pisali
m.in. L. Hass i K. Kawecka. Treściwe i nader pożyteczne
ujęcie popularne dziejów PPS od jej początków po rok
1948 dał J. Holzer (PPS. Szkic dziejów, Warszawa 1977).
Spośród mniejszych partii robotniczych tylko niektóre
doczekały się opracowań o charakterze syntetycznym.
Wymienić tu można T. Monasterskiej Narodowy Zwią-
zek Robotninczy 1905—1920, Warszawa 1973 oraz
R. Wapińskiego Działalność Narodowej Partii Robot-
niczej na terenie województwa pomorskiego w latach
1920—1930, Gdańsk 162. Duże natomiast zadłużenie
ma historiografia polska wobec ruchów robotniczych
mniejszości narodowych ukraińskiej i żydowskiej, nie
wyłączając “Bundu”, choć tradycje jego walki o prawa
17
robotniczesięgają końca XIX w.
Ważny składnik ruchu robotniczego stanowił zawsze
ruch związkowy. Wagę, jaką doń przywiązują historycy
polscy, poświadcza specjalne czasopismo poświęcone
jego dziejom i walce, “Kwartalnik Historii Ruchu
Zawodowego”, na którego łamach L. Kieszczyński
opublikował m.in. cenną Kronikę ważniejszych wydarzeń
z historii ruchu zawodowego i strajkowego (od początku
1939 r.). Istotne znaczenie dla badań nad ruchem
związkowym ma również sporządzony przez L. Hassa
obszerny informator pt. Organizacje zawodowe w Polsce
1918—1939, Warszawa 1963, jak również opracowania
dziejów ruchu zawodowego różnych pionów (kolejarze,
marynarze i portowcy, metalowcy, robotnicy rolni,
budowlani, drukarze i szereg innych), a także prace o
rozwoju ruchu zawodowego w poszczególnych miastach
i regionach.
Cały ten obfity dorobek stworzył podstawę do podjęcia
próby opracowania syntezy historycznej dziejów pol-
skiego ruchu robotniczego. Dorobek ten narastał jednak
głównie w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych.
Dlatego też pierwsza tego rodzaju inicjatywa, J. Ko-
walskiego Zarys historii polskiego ruchu robotniczego w
latach 1918-1939, cz. I: Lata 1918-1928, Warszawa
1959, oparta na zbyt skromnej podstawie i jednostronna,
nie mogła spełnić roli naukowej syntezy dziejów polskie-
go ruchu robotniczego; także poprawione i rozszerzone
drugie jej wydanie (Warszawa 1962) wymogom tym
jeszcze nie odpowiadało. Pewien postęp zarówno w
płaszczyźnie faktograficznej, jak i interpretacyjnej sta-
nowi kolejna tego rodzaju inicjatywa w postaci wydanej
przez Zakład Historii Partii przy KC PZPR Historii
polskiego ruchu robotniczego 1864-1964, t. I: 1864-1938,
Warszawa 1967, w której ćwierćwiecze 1914-1939
opracowali F. Tych, J. Kowalski, H. Malinowski, L.
Kieszczyński i S. Ajzner. I ta pozycja jednak „nie
kusi się — jak głosi wstęp — o ujęcie całości ruchu,
wszystkich [podkr. oryg.) składających się nań nurtów
politycznych. Za wyraźny cel stawiano sobie bowiem
w pierwszym rzędzie oświetlenie dziejów prekursorów
Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej”, mianowicie
“Proletariatu”, SDKPiL, PPS, PPS-Lewicy i KPP.
Zupełnie skrótowo potraktowano czasy międzywojenne
w pracy zbiorowej o charakterze raczej szkoleniowym,
zatytułowanej Polski ruch robotniczy. Zarys historii, pod
red. A. Czubińskiego, Warszawa 1972.
Wraz z ruchem robotniczym czołowe miejsce na mapie
politycznej II Rzeczypospolitej zajmował ruch ludowy.
Jego umiejscowienie na tej mapie nastręczało jeszcze do
niedawna o tyle duże trudności, że był to ruch przez wiele
lat nie tylko silnie zróżnicowany i zdezintegrowany pod
względem ideowo-politycznym, ale na domiar równie
silnie rozproszony i płynny pod względem organiza-
cyjnym. Tym większego znaczenia dla syntezy całości
dziejów n Rzeczypospolitej nabierają wszelkie prace,
ukazujące charakter, wpływy i ewolucję poszczególnych
stronnictw ludowych i tym samym przyczyniające się do
rozświetlenia i jakiegoś uporządkowania zachodzących

między nimi relacji. Chodziło przecież o ruch polityczny,
który aspirował do “rządu dusz” na wsi — a więc w
stosunku do dwóch trzecich ludności kraju.
Podobnie jak w wypadku ruchu robotniczego, również
pierwsza próba syntezy dziejów ruchu ludowego pióra
T. Reka Ruch ludowy w Polsce, t. II (1918—1926) i
III (1926—1929), Warszawa 1947, znacznie wyprze-
dziła badania monograficzne i — obciążona treściami
swoiście dydaktycznymi — odbiegała od wymogów
syntezy naukowej. Podejście to uległo istotnej zmianie z
chwilą powołania do życia “Roczników Dziejów Ruchu
Ludowego”. W ślad za licznymi materiałami i studiami
na łamach “Roczników” przyszły — podobnie jak po
powstaniu “Z pola walki” w historiografii ruchu robot-
niczego — coraz liczniejsze monografie, a nawet prace
o charakterze syntetycznym. Doczekało się takiego
opracowania najbardziej wpływowe ugrupowanie w
ruchu ludowym w postaci książki J. R. Szaflika Polskie
Stronnictwo Ludowe Piast 1926—1931, Warszawa 1970
(w rzeczywistości obejmującej i okres 1918—1926), a
także niektóre inne partie chłopskie, jak pióra A. Wię-
zikowej Stronnictwo Chłopskie 1923—1931, Warszawa
1963; B. Dymka Niezależna Partia Chłopska 1924—
1927, Warszawa 1972 (wcześniej o tejże partii popularna
praca S. Jareckiej, Warszawa 1961), czy J. R. Szaflika
Z dziejów Zjednoczenia Lewicy Chłopskiej „Samopomoc”
1928—1931, Warszawa 1968 (wcześniej publikacja
źródeł do dziejów tejże organizacji, przygorowana przez
B. Dymka i L. Hassa, Warszawa 1964).
Gorzej ma się rzecz z piśmiennictwem historycznym
na temat innych stronnictw ludowych, w tym PSL
„Wyzwolenia” oraz zjednoczonego w 1931 r. Stron-
nictwa Ludowego, choć i one były przedmiotem wielu
badań i publikacji. M. in. utworzeniu i wewnętrznym
stosunkom w łonie Stronnictwa Ludowego dużo uwagi
poświęcił J. Borkowski w pracy Postawa polityczna
chłopów polskich w latach 1930—1935, Warszawa
1970. Odnosi się to również do czołowej organizacji
młodzieży wiejskiej „Wici”, której rozwojem, dąże-
niami i obliczem społeczno-politycznym zajęli się w
oddzielnych monografiach m. in. D. Gałaj, J. Kowal, J.
Borkowski, S. Jarecka. Istotne rozszerzenie horyzontów
badawczych na polu historii ruchu ludowego przyniosły
liczne również prace regionalne, dotyczące m. in. Wiel-
kopolski, Kieleckiego, Lubelskiego, Rzeszowskiego,
Łódzkiego, Pomorza, wśród nich obszerne i bogato
udokumentowane książki M. Stańskiego Rozwój ruchu
ludowego na Pomorzu Gdańskim w latach 1920—1926,
Poznań 1960, czy zwłaszcza Z. Hemmerlinga Ruch
ludowy w Wielkopolsce 1919—1939, Warszawa 1971.
Nie mniej istotny wkład do syntezy historii ruchu
ludowego stanowią prace, poświęcone pewnym spe-
cjalnym i ważnym dziedzinom jego działalności, np.
problemom samorządu chłopskiego, spółdzielczości,
oświaty i samokształcenia, prasy itp. Wymieńmy tu dla
przykładu H. Trockiej Spółdzielczość w programach i
polityce stronnictw ludowych do roku 1939, Warszawa
1969; A. Łuczaka Samorząd terytorialny w programach
18
11
i działalności stronnictw ludowych, Warszawa 1973;
A. Paczkowskiego Prasa polityczna ruchu ludowego
1918—1931, Warszawa 1970.
Historiografia polskiego ruchu ludowego może poszczy-
cić się stosunkowo silnie rozbudowaną biografistyką,
wyprzedzającą niewątpliwie wszystkie inne partie i nurty
polityczne II Rzeczypospolitej. Świadczy o tym nie tylko
bardzo pożyteczny zbiór życiorysów politycznych 24
czołowych przywódców ruchu ludowego (Przywódcy
ruchu ludowego. Szkice biograficzne. Praca zbior. pod
red. A. Więzikowej, Warszawa 1968), ale także parę
innych biografii o dużej wartości naukowej, jak S. Gizy
Jan Dąbski. Biografia, Warszawa 1969, czy zwłaszcza
A. Zakrzewskiego Wincenty Witos. Chłopski polityk i
mąż stanu, Warszawa 1977, która zarówno ze względu
na rangę polityczną Witosa, jak też dokumentację i war-
stwę interpretacyjną stanowi jedno z najwybitniejszych
osiągnięć polskiej biografistyki powojennej. Również
dokumentacja pamiętnikarska ruchu ludowego należy
do silnych jego stron i odpowiednio szeroko wykorzy-
stywana jest przez historyków. Dotyczy to nie tylko
wielu czołowych przywódców ruchu, jak Witos, Rataj,
Thugutt, lecz również niejednokrotnie szeregowych
jego działaczy. Ruch ludowy jest jedynym wielkim
ruchem politycznym w Polsce międzywojennej, który
— jak już wspomniano — dysponuje opublikowanym
po wojnie zbiorem swych podstawowych dokumentów
programowych.
Poważny dorobek historiografii polskiego ruchu lu-
dowego stał się dobrą podstawą do realizacji ujęć o
charakterze syntetycznym. Wśród kilku tego rodzaju
prób za najpełniejszą i najbardziej dojrzałą uznać należy
dwutomowy Zarys historii polskiego ruchu ludowego,
którego t. II, pióra J. Borkowskiego, J. Kowala, S. Laty,
W. Stankiewicza i A. Więzikowej, obejmuje okres
1918—1939, Warszawa 1970.
Na tle względnej obfitości dorobku historiograficznego
na temat ruchów ludowych znacznie skromniej przed-
stawia się piśmiennictwo dotyczące partii politycznych
centrum i prawicy. Odnosi się to również do najbardziej
wpływowej wśród nich — Narodowej Demokracji,
zwłaszcza w okresie międzywojennym. Poświęcono jej
wprawdzie niejeden artykuł (głównie pióra R. Wapiń-
skiego, J. J. Tereja, S. Rudnickiego, A. Micewskiego
i kilku innych historyków), jednakże na palcach jed-
nej ręki policzyć można szersze opracowania na ten
temat. W jednym z nich pisze J. J. Terej: „Jest rzeczą
niezrozumiałą, że jak dotychczas brak jest w zasadzie
pełniejszych, naukowych opracowań dziejów tego wiel-
kiego obozu politycznego. Dotyczy to w pewnym stopniu
lat 1887—1918, a zwłaszcza okresu 1918—1945”. Toteż
nawet bardzo skrótowa historia Narodowej Demokracji
cytowanego autora (Idee, mity, realia. Szkice do dziejów
Narodowej Demokracji, Warszawa 1971) nie może być
w tym przeglądzie pominięta. Inna praca tegoż autora:
Rzeczywistość i polityka. Ze studiów nad dziejami najnow-
szymi Narodowej Deomkracji, Warszawa 1971, dotyczy
głównie postawy i działalnosci tej partii w okresie II
12
wojny światowej. Z większych prac o endecji wymienić
należy jeszcze R. Wapińskiego Endecja na Pomorzu
1920—1939, Gdańsk 1966. W tej sytuacji nie można
nie wspomnieć i o książce A. Micewskiego Roman
Dmowski, Warszawa 1971, mimo jej publicystycznego
charakteru oraz ubóstwa i jednostronności jej podstawy
materiałowej. W sumie trudno nie zgodzić się z refleksją
R. Wapińskiego, wyrażoną we wstępie do cytowanej jego
pracy, iż zadłużenie polskiej historiografii w badaniach
nad dziejami i polityką polskich klas posiadających
„stanowi jedną z zasadniczych przeszków na drodze
do opracowania pełnej syntezy tego okresu dziejów
narodowych. Brak ten jest tym ostrzejszy, że właśnie te
klasy odgrywały kierowniczą rolę w ówczesnym życiu
państwa”.
Uwagi powyższe w nie mniejszym stopniu odnoszą
się i do innego głównego obozu politycznego polskiej
prawicy, mianowicie obozu sanacyjnego. Ze względu na
wspomnianą już uprzednio niejednorodność tego obozu,
silne w nim tendencje odśrodkowe oraz wielowarstwo-
wość gruntu społecznego i ideologicznego, z jakiego
wyrastał przed majem 1926 (o czym szeroko informuje
m. in. A. Garlickiego U źródeł obozu belwederskiego,
Warszawa 1978), jak też z uwagi na jego dominującą
pozycję w państwie, niedostatek badań w tej dziedzinie
odbija się na pełności obrazu II Rzeczypospolitej w
historiografii może jeszcze bardziej ujemnie niż w
wypadku Narodowej Demokracji. W tym kontekście na
uwagę zasługują — poza już wspomnianymi pracami
T. Jędruszczaka, J. Majchrowskiego, A. Garlickiego,
L. Hassa, A. Czubińskiego, J. Żarnowskiego i innych
— wyniki badań nad postawą i rolą kół stronnictw
konserwatywnych, na ogół sympatyzujących z obozem
piłsudczykowskim. Mowa tu o artykułach i pracach S.
Rudnickiego, J. Jaruzelskiego, a w szczególności W.
Władyki, autora pionierskiej monografii Działalność
polityczna polskich stronnictw konserwatywnych w latach
1926—1935, Wrocław 1977.
Stosunkowo mniejszą rolę w życiu politycznym II Rze-
czypospolitej odgrywała Chrześcijańska Demokracja.
Nie stanowiła jednak bynajmniej w pejzażu politycz-
nym II Rzeczypospolitej jakiejś quantité négligeable.
Miała silne powiązanie z klerem i Kościołem, do jej
przywódców należał Korfanty, a sympatyzowały z nią
inne wybitne indywidualności polityczne, jak Sikorski,
Paderewski, gen. J. Haller. Sprawy te przedstawiła
rzeczowo B. Krzywobłocka w swej obszernej monografii
Chadecja 1918—1937, Warszawa 1974, a ostatnio H.
Przybylski w książce Chrześcijańnska Demokracja i
Narodowa Partia Robotnicza w latach 1926—1937,
Warszawa 1980. Także w cytowanej już, wcześniejszej
pracy tegoż autora o Froncie Morges kwestie te zajmują
wiele miejsca.
Ogólnie stwierdzić można, że pejzaż partyjno-polityczny
II Rzeczypospolitej, widziany oczyma historiografii
polskiej, przedstawia się dość bogato i wielobarwnie.
Nie jest jednak wolny od luk (dotyczy to zwłaszcza
partii mniejszości narodowych), a w każdym razie
19
dysproporcji, szczególnie ostrych przy zastosowaniu kry-
terium bezpośredniego wpływu określonych sił i ruchów
politycznych na losy państwa. Ocenę tę łagodzi w pewnej
mierze ukazanie się obszernego opracowania J. Holzera
Mozaika polityczna Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa
1974. W świetle wspomnianych wyżej dysproporcji
fakt, że książka Holzera ma w pewnej mierze charakter
encyklopedyczny, podnosi tylko jej użyteczność zarówno
informacyjną jak i naukową. W odmiennej konwencji,
poniekąd eseistyczno-publicystycznej, skonstruowana
jest interesująca książka A. Micewskiego Z geografii
politycznej II Rzeczypospolitej. Szkice, Warszawa 1964;
stała się ona przedmiotem licznych recenzji i dyskusji.
Jako państwo średniej wielkości, położone w jednym z
najbardziej newralgicznych miejsc Europy, była Polska
w znacznej mierze uzależniona od zmiennych układów
sił na arenie międzynarodowej. Oczywiście i tej pro-
blematyce poświęciła historiografia polska dużą uwagę.
Podobnie jak w opracowaniach na temat położenia
wewnętrznego, również w kwestiach międzynarodowych
uwagę skupiała przede wszystkim na wydarzeniach i
procesach, mających szczególnie silny wpływ i znaczenie
dla jej pozycji w stosunkach międzynarodowych. Była
już o tym mowa w związku z pierwszym okresem nie-
podległości i walką o kształt terytorialny państwa, której
opisy i charakterystyka należą niewątpliwie do najsilniej
rozwiniętych wątków problemowych w historiografii
polskiej. Ale i po zamknięciu się rozdziału walki o
granice wydarzenia międzynarodowe nie pozostawiały
Polski w spokoju.
W latach dwudziestych do wydarzeń takich należały
przede wszystkim przemiany w układzie sił na konty-
nencie, zapoczątkowane układami lokarneńskimi z 1925
r. Historycy polscy sprawom tym nie szczędzili badań
i publikacji. Najpełniejsze odbicie i w pewnym sensie
podsumowanie znalazły one w monografii W. Balceraka
Polityka zagraniczna Polski w dobie Locarna, Wrocław
1967. Za główny walor tej pracy uznać trzeba to, iż
jej punkt ciężkości stanowi nie tyle sama konferencja
lokarneńska i jej przebieg, ile pytanie, jak i dlaczego
do niej doszło oraz jakie dalekosiężne przemiany ona
zapoczątkowała.
Jeszcze więcej uwagi poświęciła historiografia polska
znacznie bardziej niespokojnym latom trzydziestym, a
szczególnie reorientacji polskiej polityki zagranicznej z
kierunku paryskiego na kierunek berliński (zwłaszcza
w kontekście polsko-niemieckiej deklaracji o nieagresji
i projektów zawarcia tzw. paktu wschodniego) oraz
wydarzeniom ostatniego „roku przed klęską”. Obok
szeregu drobniejszych prac i przyczynków na temat roku
1934 pojawiły się stosunkowo rychło także opracowania
monograficzne, jak — niewolna od uproszczeń i prze-
jaskrawień — praca K. Laptera Pakt Piłsudski-Hitler.
Polsko-niemiecka deklaracja o niestosowaniu przemocy z
26 stycznia 1934 roku, Warszawa 1962; T. Kuźmińskiego
Polska, Francja, Niemcy 1933—1935. Z dziejów sojuszu
polsko-francuskiego, Warszawa 1963; J. Jurkiewicza
Pakt Wschodni. Z historii stosunków międzynarodowych

w latach 1934—1935, Warszawa 1963.
Obfitość literatury historycznej na temat ostatniego roku
pokoju sprawia, że trzeba pominąć szereg wartościowych
prac, by zwrócić uwagę jedynie na książki o zakroju
mniej lub więcej syntetycznym. Należy do nich nie-
wątpliwie podstawowa, jeśli chodzi o międzynarodowe
uwarunkowania zbliżającego się wybuchu, pozycja H.
Batowskiego Kryzys dyplomatyczny w Europie. Jesień
1938 — wiosna 1939, Warszawa 1962. Z szerokim
uwzględnieniem stosunków wewnętrznych w Polsce
omawia genezę wojny polsko-niemieckiej M. Turlejska,
Rok przed klęską (1 września 1918 — 1 września 1939),
Warszawa 1962. Ze względu na szczególną rolę W.
M. Gdańska, jako bezpośredniej przyczyny rozpętania
wojny przez III Rzeszą, należy też odnotować prace
poświęcone temu właśnie zagadnieniu, zwłaszcza B.
Dopierały Gdańska polityka Józefa Becka, Poznań 1967.
Odnotujmy wreszcie spojrzenie z emigracji na genezę
wybuchu wojny, w sposób najbardziej reprezentatywny
ujęte w wydanych przez Instytut Historyczny im. gen.
Sikorskiego Polskich Sił Zbrojnych w drugiej wojnie
światowej, t. I, cz. 1, Londyn 1951.
Zagadnienia, o których mowa, koncentrowały na so-
bie również uwagę autorów syntetycznych opracowań
historii polskiej polityki zagranicznej, w szczególności
stosunków z Niemcami, Francją i Czechosłowacją.
W sposób najpełniejszy — gdy chodzi o stosunki
polsko-niemieckie — została ona przedstawiona we
wzmiankowanej już pracy J. Krasuskiego Stosunki
polsko-niemieckie 1919—1925 oraz kolejnej pozycji
tegoż autora Stosunki polsko-niemieckie 1926—1932,
Poznań 1964, wreszcie M. Wojciechowskiego Stosunki
polsko-niemieckie 1933—1938, Poznań 1965.
Skromniej przedstawia się obraz stosunków polsko-
francuskich. Do najważniejszych pozycji należy tu
gruntowna praca J. Ciałowicza Polsko-francuski sojusz
wojskowy 1921—1939, Warszawa 1970, w szerokiej
mierze uwzględniająca polityczną problematykę stosun-
ków między Warszawą i Paryżem. Ważny jej fragment
omawia Z. Wroniak w pracy Polska—Francja, 1926—
1932, Poznań 1971.
Żywe zainteresowania stosunkami polsko-
czechosłowackimi wiązało się w historiografii polskiej w
niemałej mierze z ich funkcją hamującą lub stymulującą
stosunki polsko-niemieckie i polsko-francuskie. W
książce M. Pułaskiego Stosunki dyplomatyczne polsko-
czechosłowacko-niemieckie od roku 1933 do wiosny
1938, Poznań 1967, znajduje to poniekąd odzwiercie-
dlenie już w tytule pracy. Podobna refleksja wiąże się
z wartościową książką P. S. Wandycza France an her
Eastern Allies 1919—1925, Minneapolis 1962, chro-
nologicznie — ale oczywiście nie od strony podstawy
źródłowej i materiałowej — prawie pokrywającą się
ze wzmiankowaną już wyżej książką A. Szklarskiej-
Lohmannowej o stosunkach polsko-czechosłowacnych.
Istotne ogniwo w dopełnieniu ewolucji stosunków
polsko-czechosłowackich stanowią prace J. Kozeńskiego
Czechosłowacja w polskiej polityce zagranicznej w latach
20
13
1932—1938, Poznań 1964; K. Lewandowskiego Sprawa
ukraińska w polityce zagranicznej Czechosłowacji w
latach 1918—1932, Wrocław 1974, wreszcie również
kilka cennych artykułów W. Balceraka.
Do najdonioślejszych i najtrudniejszych zagadnień w
polskiej polityce zagranicznej należało ułożenie i nor-
malizacja stosunków polsko-radzieckich. Historiografia
polska poświęciła im kilka opracowań, gdy chodzi
o pierwsze lata niepodległości. Nierównie skromniej
przedstawia się ten dorobek dla lat późniejszych, lat
pokoju. Sprowadza się on do kilku zaledwie szerszych
opracowań, jak J. Kumanieckiego Po traktacie ryskim.
Stosunki polsko-radzieckie 1921—1923, Warszawa 1971;
M. Leczyka Polityka II Rzeczypospolitej wobec ZSRR
w latach 1925—1934. Studium z historii dyplomacji,
Warszawa 1976, czy wspomniana już książka A. Skrzyp-
ka, tylko pośrednio zresztą podejmująca problematykę
polsko-radzieckiego sąsiedztwa. Wiele artykułów i przy-
czynków z tej dziedziny ukazało się we wzmiankowanych
już wyżej specjalnych periodykach, poświęconych sto-
sunkom polsko-radzieckim. Niemniej dysproporcja
między podstawami źródłowo-materiałowymi dla ba-
dania tych zagadnień i ich historycznym znaczeniem a
monograficznymi owocami tych badań utrzymuje się
duża.
Zainteresowanie historyków polskich polityką zagra-
niczną II Rzeczypospolitej obejmują przede wszystkim
jej stosunki z sąsiadami, co potwierdza też cytowana już
praca P. Łossowskiego o stosunkach polsko-litewskich,
a także polsko-łotewskich (w książce Kraje bałtyckie
na drodze od demokracji parlamentarnej do dyktatu-
ry (1918—1934), Wrocław 1972). Pojawiły się też
monografie dotyczące innych krajów, głównie Europy
środkowej, np. Węgier (M. Koźmiński) Jugosławii (A.
Garlicka). Warto w związku z tym podkreślić pewną
ogólniejszą tendencję, charakteryzującą rozwój polskich
badań historycznych w ostatnich latach, mianowicie
tendencję do kompleksowego i komparatystycznego po-
dejmowania tych badań w skali całej Europy środkowej.
Wyraża się ona nie tylko w powołaniu do życia periodyku
„Studia z Dziejów ZSRR i Europy Środkowej”, lecz
również w analogicznie sprofilowanych konferencjach
naukowych i publikacjach z nich wyrosłych, jak np. Ład
wersalski w Europie środkowej. Konferencja naukowa w
Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie,
2—3 grudnia 1969 r., Wrocław 1971; Dyktatury w
Europie środkowo-wschodniej 1918—1939. Konferencja
naukowa w Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk,
2—3 XII 1971, Wrocław 1973; Przyjaźnie i antagoni-
zmy. Stosunki Polski z państwami sąsiednimi w latach
1918—1938, opr. H. Bułhak i in., pod redakcją J.
Żarnowskiego, Wrocław 1977.
Istotne novum na polu przygotowań do syntezy historii
Polski w czasach najnowszych stanowi zaznaczający
się rozwój prac z zakresu biografistyki — dziedziny do
niedawna zdecydowanie deficytowej. Obok wymienio-
nych już uprzednio prac tego typu w ramach badań nad
ruchem ludowym (gdzie rozwijają się one owocnie już
14
od pewnego czasu) wskazać tu można na J. Tomickiego
Norbert Barlicki 1880—1941. Działalność polityczna,
Warszawa 1968; M. Orzechowskiego Wojciech Korfan-
ty. Biografia polityczna, Wrocław 1975; F. Kalickiej
Julian Brun-Bronowicz. Życie, działalność, twórczość,
Warszawa 1973; R. Wapińskiego Władysław Sikorski,
Warszawa 1978; Twórcy polskiej myśli politycznej. Zbiór
studiów, pod red. H. Zielińskiego, Wrocław 1978; M. M.
Drozdowskiego Iggnacy Jan Paderewski. Zarys biografii
politycznej, Warszawa 1979.
Mimo fragmentaryczności powyższego przeglądu nie-
trudno dostrzec, że niemałe osiągnięcia historiografii
polskiej w ostatnim dwudziestoleciu przybliżały z roku
na rok realną możliwość stworzenia naukowej syntezy
najnowszych dziejów Polski. Rozeznanie w piśmiennic-
twie historycznym oraz naukowa ostrożność nakazywały
podejmować to zadanie etapami, obejmującymi wy-
odrębniające się mniej lub więcej wyraźnie określone
odcinki chronologiczne, jak czasy I wojny światowej,
okres budowy państwowości polskiej 1918—1921 (lub
1923), okres rządów parlamentarnych (do 1926) lub
inne, odpowiednio naukowo uzasadnione. Tę właśnie
drogę rzeczywistości obrali historycy XX w. Stosunkowo
najwcześniej — co zrozumiałe — powstały naukowe syn-
tezy historii Polski (lub „sprawy polskiej”) 1914—1918,
o których była już mowa. W parę lat po nich zrodziła
się pierwsza próba syntetycznego ujęcia dalszych etapów
historycznych w postaci popularnej, ale odpowiadającej
rygorom naukowej ścisłości, książki A. Ajnenkiela Od
»rządów ludowych« do przewrotu majowego. Zarys
dziejów politycznych Polski 1918—1926, Warszawa
1964. Jej parokrotne wznowienia dowodziły, jak bardzo
była użyteczna i potrzebna. Dalszym ważnym krokiem
na drodze ku pełniejszej syntezie była tzw. PAN-owska
Historia Polski, pod red. L. Grosfelda i H. Zielińskiego,
opr. A. Ajnenkiel, T. Jędruszczak, Z. Kolankowski, B.
Leśniodorski, H. Zieliński, t. IV, cz. 1 (1918—1921),
Warszawa 1969 (w wersji makiety: 1966). W tym
samym czasie ukazała się też pierwsza próba syntezy
całego ćwierćwiecza 1914—1939, pióra H. Zielińskiego
Historia Polski 1864—1939, Warszawa 1968 (w której
okres 1914—1939 stanowił 2/3 tekstu), początkowo
jako skrypt, potem jako podręcznik uniwersytecki. Po
kilku latach pojawiły się kolejne ujęcia syntetyczne, teraz
już także całego ćwierćwiecza 1914—1939, mianowicie
Dzieje Polski, praca zbior. pod red. J. Topolskiego,
Warszawa 1975 (autor historii dwudziestolecia mię-
dzywojennego: A. Czubiński), a w trzy lata później J.
Buszki Historia Polski 1864—1948, Warszawa 1978. Na
uwagę zasługuje też obszerne opracowanie syntetyczne
Politics in Independent Poland 1921—1939. The Crisis of
Constitutional Government, Oxford 1972. Wywołało ono
szerokie echo w czasopismach historycznych w kraju,
jak też za granicą.
Prace te różnią się oczywiście od siebie znacznie nie
tylko w warstwie interpretacyjnej i ocen, lecz również
hierarchizacją faktów i zjawisk, proporcjami określonych
wątków problemowych itp. Są jednak wszystkie w tym
21
sensie tradycyjne (w mniejszym lub większym stopniu),
że dając zdecydowaną przewagę historii politycznej,
w pewnej mierze także gospodarczej i problematyce
kultury i oświaty, w nikłym tylko stopniu ukazują obraz
społeczeństwa, jego dnia powszedniego, rozwarstwienia
cywilizacyjnego, nawyków i obyczajów, standardów
wyżywienia i mieszkania, potrzeb i wymagań w tych
dziedzinach itp. Nieobecność tych niezwykle istotnych
składników obrazu historycznego ma swe źródła niewąt-
plwie w utartym od dziesiątków lat sposobie myślenia
i pisania wśród zdecydowanej większości historyków,
wynika jednak w niemałej mierze również z braku lub
niedostatku głębszych badań w tym kierunku. Dopiero
w ostatnich latach te bariery i przeszkody podlegają
stopniowemu wykruszaniu. W historiografii polskiej
najdalej w tym kierunku poszedł J. Żarnowski w swej
pionierskiej książce Społeczeństwo Drugiej Rzeczypospo-
litej 1918 — 1939. Warszawa 1973.
Niejako ukoronowanie wieloletniego wysiłku badawcze-
go historyków polskich XX w. stanowi pierwsza wersja
(makieta) historii Polski okresu międzywojennego —
dzieło zbiorowe pod ogólną redakcją Cz. Madajczyka,
powstałe w Instytucie Historii PAN. Mowa tu o Historii
Polski, t. IV, cz. 2, 3 i 4 pod red. T. Jędruszczaka,
obejmującej lata 1921 — 1939, Warszawa 1978 (cz. I,
lata 1918 — 1921, ukazała się — przypomnijmy — w
roku 1969). Łączna objętość tego dzieła (wszystkich
czterech części) przekracza 2 500 stron. Jego autorami
są: A. Ajnenkiel, M. M. Drozdowski, T. Jędruszczak,
W. Stankiewicz, P. Stawecki, H. Zieliński, J. Żarnowski
(cz. 2); J. Borkowski, A. Czubiński, L. Grosfeld, H.
Janowska, H. Jędruszczak, M. Nowak-Kiełbikowa (cz.
3); Z. Baranowicz, M. M. Drozdowski, B. Jaczewski,
H. Janowska, T. Jędruszczak, M. J. Kwiatkowski, S.
Marczak-Oborski, S. Mauersberg, A. Paczkowski, K.
Ryżewska, K. Sierocka, P. Stawecki, J. Toeplitz, J.
Żarnowski (cz. 4). Historia Polski, t. IV jest nie tylko
najdokładniejszym, ale i najbardziej wszechstronnym
przedstawieniem całokształtu dziejów II Rzeczypo-
spolitej: ukazuje zarówno zachodzące w niej procesy
polityczne i gospodarcze, jak też w dziedzinie oświaty,
nauki i kultury. Warto podkreślić, że tym ostatnim
problemem — oświaty, nauki i kultury — poświęcono
blisko 450 stron druku. Wydaje się to być kolejnym
świadectwem stopniowego przezwyciężenia barier i
nawyków, zacieśniających najczęściej twórczość histo-
riograficzną do problematyki politycznej i gospodarczej.
Toteż stwierdzić można, że Historia Polski PAN wprowa-
dza w obieg naukowy nie tylko niezwykle bogaty zasób
informacji historycznej, lecz w istotnej mierze poszerza
także horyzonty historycznego patrzenia na niedawne
dzieje Polski.
 15

1 Text and image sources, contributors, and licenses

1.1 Text
• Historia Polski (Henryk Zieliński)/Posłowie historiograficzne Źródło: https://pl.wikisource.org/wiki/Historia_Polski_(Henryk_Zieli%
C5%84ski)/Pos%C5%82owie_historiograficzne?oldid=949984 Autorzy: Julo, Wieralee oraz Tommy Jantarek

1.2 Images

1.3 Content license

• Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0

22
 Historia Polski (Henryk Zieliński)/Rozdział 1

Polska i sprawa polska podczas I wojny światowej politycznych na ziemiach polskich, na ewentualne ich
Wybuch wojny i pierwsze działania wojenne. Przesłanki zjednoczenie, całkowite lub przynajmniej częściowe. W
dwóch „orientacji“ wśród polityków polskich rozumieniu ówczesnych czołowych przywódców poli-
tycznych z różnych ugrupowań, od PPS po Narodową
Demokrację, należało w związku z tym dokonać wyboru
U progu I wojny światowej w układzie sił w Europie
dokonały się przesunięcia, otwierające przed polskimi pomiędzy blokami państw centralnych i Ententy, między
Niemcami, Austro-Węgrami a Rosją, jako potencjalnym
aspiracjami niepodległościowymi nowe, lepsze perspek-
tywy. Zarysowały się one już w końcu XIX w, kiedy oparciem dla realizacji nadziei polskich. Jednakże
powstanie Trójprzymierza (Niemcy, Austro-Węgry, wieloletnie i bolesne doświadczenie historyczne uczyło
Włochy), a nieco później Trójporozumienia, czyli aż nadto dowodnie, że tego rodzaju nadzieje były iluzją.
Ententy (Francja, Anglia, Rosja), stało się zapowiedzią W wypadku ugrupowań konserwatywnych, Narodowej
podziału Europy na dwa wielkie bloki wojskowo- Demokracji i innych grup prawicowych za dokonaniem
polityczne. Samo istnienie tych bloków nosiło w sobie takiego wyboru przemawiały także interesy klasowe
zarodek wojny. W początkach XX w. konflikty między wielkiej burżuazji i obszarnictwa, wiążące te koła ekono-
blokami lub poszczególnymi uczestniczącymi w nich micznie i politycznie silniej bądź z Rosją, bądź z Austrią,
mocarstwami stopniowo coraz bardziej zaostrzały się, bądź wreszcie z Niemcami. Motywacje te, utożsamiane
zwłaszcza od momentu sfinalizowania Ententy w 1907 z polskim interesm narodowym, pozostawały jednak w
r. Aneksja Bośni i Hercegowiny przez Austro-Węgry cieniu haseł narodowo-politycznych i choć ujawniane i
w 1908 r. dorzuciła nowy materiał zapalny w stosunki piętnowane przez działaczy lewicy, jak J. Marchlewski,
między Rosją, niezwykle wyczuloną na punkcie swych A. Warski i niektórzy inni, nie docierały na ogół do
wpływów na Bałkanach, i Austro-Węgrami, a pośred- świadomości politycznej społeczeństwa polskiego. W
nio także Niemcami. Postępująca szybko rozbudowa potocznej opinii publicznej funkcjonowały programy i
niemieckiej floty wojennej pogłębiała wrogość między koncepcje z silnie wyeksponowanymi akcentami patrio-
Anglią i Niemcami. Tak zwany drugi kryzys marokański tycznymi i niepodległościowymi i one też kształtowały
w 1911 r., kiedy to Niemcy zbrojną demonstracją za postawy polityczne społeczeństwa, szukającego w tych
pomocą kanonierki „Panther“ w porcie marokańskim programach wskazań w sprawie dróg do wolności i
Agadir usiłowały wymusić swój współudział w marokań- niepodległości.
skich zyskach kolonialnych, omal nie doprowadził już Już na szereg lat przed wybuchem wojny w kierowni-
wtedy do wybuchu zbrojnego konfliktu, w którym Anglia czych kołach polskiego życia politycznego zaczął się
zarysowywać zupełnie wyraźnie podział na dwie główne
zdecydowanie opowiadała się po stronie Francji. Dwie
wojny bałkańskie w latach 1912-1913 ujawniły z całą orientacje polityczne, z których jedna wiązała rozwój i
przyszłość sprawy polskiej z Rosją carską (i Ententą),
ostrością splot i sprzeczności interesów wśród państw
bałkańskich i Turcji, jak również pomiędzy wielkimi druga zaś upatrywała perspektywę przyszłości opierając
się na Austro-Węgrzech (i — z konieczności — na
mocarstwami imperialistycznymi.
Pokój w Bukareszcie z 10 sierpnia 1913 r. właściwie nie Niemczech). Pierwsza z tych koncepcji, sformułowa-
na już w 1908 r. przez Dmowskiego w jego znanej
zadowalał żadnego z wielkich mocarstw, zwłaszcza Nie-
miec i Austro-Węgier. Zasadnicze bowiem, obok Turcji, książce Niemcy, Rosja i kwestia polska, wychodziła z
oparcie tych państw na Bałkanach stanowiła Bułgaria, założenia, że głównym i najbardziej niebezpiecznym
która w drugiej wojnie bałkańskiej straciła znaczną część wrogiem narodu polskiego są Niemcy. Tylko w oparciu
zdobyczy z pierwszej. Główna zaś przeszkoda ekspansji o potęgę słowiańskiej Rosji Polska może przeciwstawić
austro-niemieckiej na Bałkanach, Serbia, uzyskała się niemieckiemu Drang nach Osten. Jednocześnie —
wydatne powiększenie swego obszaru i siły. powiadał Dmowski — to oparcie stwarza realną szansę
Ogólny wzrost napięcia w Europie nie pozostawiał przynajmniej na zjednoczenie wszystkich zaborów w
wątpliwości, że wybuch wojny jest tylko kwestią czasu. jednym państwie, co z kolei stworzyłoby pomyślniejsze
Fakt, że mocarstwa zaborcze znalazły się w dwóch prze- warunki do uzyskania większych swobód narodowych
ciwstawnych sobie blokach, budził w polskich partiach i w ogóle rozwoju gospodarczego oraz politycznego
politycznych nadzieje na zmianę położenia Polski. Nie narodu polskiego.
sądzono na ogół, by zarysowujący się konflikt mógł Koncepcja oparcia się na Austro-Węgrzech ukształtowała
przywrócić jej pełną niepodległość, liczono raczej na się nieco później i nie przybrała postaci tak skrysta-
mniejsze lub większe rozszerzenie swobód narodowo- lizowanej ani jednolitej, jak koncepcja Dmowskiego.

1
23
2
Już od 1908 r. rozwijał się wśród części młodzieży
polskiej w Galicji, zwłaszcza zachodnich, kierowany
przez Piłsudskiego ruch o charakterze powstańczym i
niepodległościowym, przygotowujący do wystąpienia
zbrojnego przeciwko Rosji.
Ruch ten, mimo że tolerowany przez władze austriackie,
budził pewien niepokój i wątpliwości w kołach kon-
serwatystów galicyjskich z uwagi na swoje powiązania
kadr owe z tzw. Organizacją Bojową PPS, a także na
osobę samego Piłsudskiego, nazbyt „czerwonego“ w ich
oczach. W gruncie rzeczy nie było między nimi a Piłsud-
skim poważniejszych różnic, jeśli chodzi o stosunek do
zagadnienia współpracy z rządem austriackim. Również
program tzw. austro-polskiego rozwiązania kwestii pol-
skiej, będący polityczną osią orientacji proaustriackiej,
różnic tych nie wywoływał.
Stosunkowo najpełniej program ten został zresztą sfor-
mułowany dopiero w 1915 r. w projekcie hr. Stürgkha,
premiera austriackiego. Przewidywał on, że po usunięciu
z Królestwa Rosjan „dawne rosyjsko-polskie obszary“
zostałyby włączone w skład monarchii habsburskiej i
w jej ramach „zjednoczone z przeznaczonymi do tego
częściami Królestwa Galicji w Królestwo Polskie“. Nie
oznaczałoby to jednak — jak to interpretowali niektórzy
politycy, a także historycy — przekształcenia całości
monarchii w państwo trialistyczne, czyli w państwo,
w którym nowe „Królestwo Polskie“ miałoby pozycję
równorzędną dwom pozostałym jego członom — Austrii
i Węgrom. Projekt hr. Stürgkha przyjmował za podstawę
raczej zasadę tzw. subdualizmu, tzn. polegał na tym,
że Polska i Austria tworzyłyby jeden człon związku
dualistycznego wyższego szczebla z Węgrami.
28 czerwca 1914 r. student serbski Gawryło Princip za-
strzelił w Sarajewie następcę tronu austro-węgierskiego,
arcyksięcia Franciszka Ferdynanda i jego małżonkę
Zofię.
Austro-Węgry, podszczuwane przez cesarza Niemiec
Wilhelma II, wystosowały do rządu serbskiego niesły-
chanie ostre i obraźliwe ultimatum z 48-godzinnym
terminem odpowiedzi. Dnia 28 lipca Austro-Węgry wy-
powiedziały wojnę Serbii, 1 sierpnia Niemcy Rosji, a 3
sierpnia Francji. Dnia 4 sierpnia w związku z pogwałce-
niem neutralności Belgii do wojny przeciwko Niemcom
przystąpiła Wielka Brytania, a 6 sierpnia Austro-Węgry
przeciwko Rosji. Nieco później (październik 1914) po
stronie państw centralnych wystąpiła Turcja, a w rok
później także Bułgaria, Włochy, początkowo neutralne,
wypowiedziały w maju 1915 r. wojnę Austro-Węgrom.
W sierpniu 1916 r. to samo uczyniła Rumunia. Również
na Dalekim Wschodzie rozgorzała wojna, gdy w końcu
sierpnia 1914 r. Japonia wypowiedziała ją Niemcom.
Wreszcie w kwietniu 1917 r. do wojny przeciwko
Niemcom przystąpiły także Stany Zjednoczone, które
zresztą od samego początku udzielały Entencie daleko
idącego poparcia politycznego, gospodarczego, a nawet
wojskowego.
Zgodnie z doktryną wojenną, opartą na z dawien dawna
opracowanym planie Schlieffena, Niemcy przyjęły kon-
24
cepcję „wojny błyskawicznej“, która powinna zakończyć
się rozbiciem Francji w ciągu 6 tygodni. W niemieckim
sztabie generalnym zdawano sobie bowiem dobrze
sprawę z tego, że przy alianckiej przewadze gospodar-
czej, materiałowej i ludzkiej oraz przy konieczności
prowadzenia wojny na dwa fronty, przeciągnięcie się jej
na dłuższy czas musiałoby zakończyć się klęską.
Uderzenie niemieckie na Francję poprzez neutralną,
niezdolną do dłuższej obrony Belgię miało na celu uzy-
skanie owego „błyskawicznego“ zwycięstwa na froncie
zachodnim, aby po tym skierować całą siłę niemiecką na
front wschodni i wspólnie z armią austriacką rozprawić
się z osamotnioną już Rosją.
Plany niemieckie nie zostały jednak zrealizowane.
Przeszkodził temu stosunkowo długi opór Belgów, a
przede wszystkim zatrzymanie ofensywy niemieckiej
na Paryż w zaciekłej bitwie nad Marną w dniach 6-9
września 1914 r. Począwszy od tej chwili wojna na
zachodzie zaczęła stopniowo przybierać charakter wojny
pozycyjnej.
Inaczej rozwijała się kampania na wschodzie. Ogólne
warunki prowadzenia wojny różniły się tu w sposób
istotny od warunków na zachodzie. Ogromne przestrze-
nie wschodniego teatru działań wojennych sprawiały
w szczególności, że doniosły wpływ na ich przebieg
miał istniejący tu układ sieci komunikacji kolejowej i
drogowej, łączącej ten obszar z państwami walczącymi.
W założeniu zarówno mocarstw centralnych, jak i
Rosji teatrem działań wojennych miały być przede
wszystkim ziemie polskie, zwłaszcza ziemie Królestwa
Polskiego, Prus Wschodnich i Galicji. Manewrowanie
masami wojsk zależało w wielkim stopniu od gęstości
sieci kolejowej i dróg bitych. Pod tym względem w
najdogodniejszym położeniu było naczelne dowództwo
niemieckie, w najgorszym rosyjskie. Gęstość dróg bitych
w zaborze pruskim przewyższała przeszło trzykrotnie
nasycenie nimi Królestwa. Bardzo rozrzedzona była
m. in. sieć dróg w jego lewobrzeżnej części, a więc na
przedpolu granicy rosyjsko-niemieckiej. Tylko około
10 linii kolejowych wiodło od tej strony ku granicy
niemieckiej i austriackiej, podczas gdy od strony zaboru
pruskiego i Galicji było ich 50. Ponadto tylko część
torów w Królestwie miała rozstaw normalny (pozostałe
szeroki, rosyjski), co dodatkowo komplikowało powią-
zania komunikacyjne między trzema zaborami.
Wszystko to sprawiało dowództwu rosyjskiemu poważne
trudności w zapewnieniu niezbędnego zaopatrzenia
wojsk, zwłaszcza operujących na lewym brzegu Wi-
sły. Już przed wojną zresztą oceniało ono z troską i
obawą możliwość utrzymania tych terenów w swym
posiadniu. Fortyfikacje i twierdze rosyjskie nad samą
Wisłą (jak Modlin, cytadela warszawska, Dęblin) nie
mogły zrekompensować zasadniczych słabości rosyjskiej
koncepcji obrony na zachodzie.
Jednakże w pierwszej fazie wojny słabości te nie ujawniły
się jeszcze z całą ostrością. Co więcej, Rosjanie wyko-
rzystali silne zaangażowanie niemieckie na zachodzie i
sami podjęli ofensywę w Prusach Wschodnich.

Rzucone do niej dwie armie rosyjskie (generałów Ren-
nenkampfa i Samsonowa), prawie dwukrotnie liczebnie
silniejsze niż rozmieszczona tu armia niemiecka, miały
za zadanie opanowanie Prus Wschodnich i dotarcie
do linii dolnego biegu Wisły. Początkowo ofensywa
rosyjska (sierpień 1914) przyniosła pewne sukcesy,
co zmusiło dowództwo niemieckie do przerzucenia
części sił z frontu zachodniego do Prus Wschodnich (i
tym samym ułatwiło Francuzom zatrzymanie ofensywy
niemieckiej oraz zwycięstwo w decydującej wówczas
bitwie nad Marną). Ale sukcesy rosyjskie w Prusach
Wschodnich trwały krótko. Było to następstwem nie
tylko wzmagającego się oporu niemieckiego, ale w nie
mniejszej mierze chaosu i zamieszania w dowodzeniu
rosyjskim, powolności w mobilizacji, trudności i nie-
dostatków w zaopatrzeniu walczących wojsk rosyjskich,
niedostatecznych dostaw nawet amunicji itp.
Już w końcu sierpnia wzmocnione siły niemieckie pod
dowództwem gen. Paula von Hindenburga (jego szefem
sztabu był gen. Erich Ludendorff), wykorzystując swą
przewagę właśnie przede wszystkim w zakresie spraw-
ności organizacyjnej, koordynacji dowodzenia, dobrej
łączności i komunikacji, zadały armiom rosyjskim
ciężką klęskę w bitwie pod Tannenbergiem (niedaleko
Grunwaldu). Poniosły one bardzo ciężkie straty w
ludziach i sprzęcie (w czasie bezładnego wycofywania
się wielu utopiło się w bagnach mazurskich).
Znacznie groźniejszą w swych potencjalnych skutkach
okazała się przeprowadzana na większą skalę ofensywa
rosyjska na południowym odcinku frontu. Zapoczątko-
wana w ostatnich dniach sierpnia 1914 r., doprowadziła
ona wkrótce do zdobycia przez Rosjan Lwowa, a później
i Przemyśla, wówczas potężnej twierdzy austriackiej.
Armie rosyjskie (z których jedną dowodził gen. Brusi-
łow) przekroczyły San i Wisłokę. Pod koniec 1914 r.
front w Galicji ustalił się na pewien czas mniej więcej
na linii Gorlice—Łowczówek—Tarnów—rzeka Nida.
Oznaczało to zagrożenie Krakowa i całej zachodniej
Galicji, a nawet górnośląskiego zagłębia przemysłowego.
Toteż jeszcze w czasie trwania ofensywy rosyjskiej
szef sztabu armii austro-węgierskiej, gen. Conrad von
Hoetzendorf, zwrócił się do naczelnego dowództwa
niemieckiego z prośbą o natychmiastowe skierowanie
na zagrożony front dywizji niemieckich. Pomocy tej
Niemcy, w trosce o podtrzymanie swego najważniej-
szego sojusznika (a także o bezpieczeństwo Górnego
Śląska), nie odmówili. Naczelne dowództwo wszyst-
kich niemieckich sił zbrojnych na froncie wschodnim
powierzono Hindenburgowi (listopad 1914). 2 maja
1915 r. silna grupa uderzeniowa niemiecko-austriacka,
dowodzona przez generała niemieckiego Augusta von
Mackensena, przełamała pod Gorlicami front rosyjski,
uprzednio poddany niezwykle ciężkiemu ostrzałowi
artyleryjskiemu.
Bitwa pod Gorlicami stała się punktem zwrotnym w
wojnie na wschodzie. W ciągu kilku tygodni prawie
cała Galicja z Przemyślem i Lwowem znalazła się z
powrotem w rękach austriackich.
25
3
W ślad za sukcesami w Galicji wojska niemieckie
podjęły działania ofensywne również w Królestwie. Po
raz pierwszy użyły w nich, w walkach pod Bolimowem
(na wschód od Łowicza), gazów trujących. W sierpniu
1915 r. Niemcy zajęli Warszawę, a wkrótce potem gen.
Hans von Beseler zdobył potężną twierdzę modlińską.
Również inne twierdze rosyjskie (Osowiec, Grodno,
Dęblin, Brześć Litewski) nie zahamowały na dłuższy
czas ofensywy niemieckiej. W końcu września osią-
gnęła ona rubież Dyneburg, jezioro Narocz, Delatycze,
Baranowicze, Pińsk, Kostiuchnówka, Ołyka, Dubno,
Krzemieniec, Buczacz.
Naczelny Komitet Narodowy,
Piłsudski, Legiony
Głównym teatrem działań wojennych na wschodzie były
ziemie polskie. Ich udział w wojnie na tym się jednak nie
kończy. Były one ponadto zmuszone dostarczyć armiom
zaborczym „siłę żywą“ w postaci rekruta. Według
szacunku K. Rosen-Zawadzkiego powołano do nich
z poszczególnych zaborów (w granicach niepodległej
Polski z 1923 r.) do armii niemieckiej — ok. 780 tys.
mężczyzn; do armii austriackiej — ok. 1402 tys. i do
armii rosyjskiej — ok. 1196 tys.
W sytuacji, gdy głównym teatrem działań wojennych
na wschodzie stały się ziemie polskie, nie mogła być
dla stron walczących obojętna postawa społeczeństwa
polskiego. Ani Rosja, ani mocarstwa centralne nie
kwapiły się jednak jeszcze do jakichś dalej idących
kroków politycznych w tym zakresie.
Od razu w pierwszych dniach wojny dowództwa armii
trzech państw zaborczych wystosowały odezwy do
ludności polskiej. Niemcy i Austriacy mówili o wolności,
niepodległości i sprawiedliwości, które z sobą przynoszą
Polakom w Królestwie, zachęcając ich jednocześnie do
udzielenia poparcia wkraczającym oddziałom. Naczelny
dowódca armii rosyjskiej, brat cara, wielki książę
Mikołaj Mikołajewicz, zapewniał, że zjednoczona z
trzech części Polska doczeka się „pod berłem Cesarza
Rosyjskiego [...] swobody w swej wierze, języku i
samorządzie“.
W istocie rzeczy były to frazesy bez pokrycia. Już sam
fakt, że wymienione odezwy były podpisane jedynie
przez dowódców wojskowych, a nie przez rządy czy
inne kierownicze czynniki polityczne, miał pod tym
względem swoją wymowę. Resztę złudzeń rozpędziła
brutalna praktyka rządów okupacyjnych na te renach
zajętych. Dotyczyło to w szczególności postępowania
władz niemieckich. Deprymujące wrażenie na społe-
czeństwie polskim wywarło zwłaszcza bezwzględne
zbombardowanie artyleryjskie Kalisza w sierpniu 1914
r. pod pretekstem dywersji antyniemieckiej.
Również w płaszczyźnie politycznej nie uczyniono nic,
co by można było interpretować jako zmianę polityki
trzech państw zaborczych w stosunku do Polaków.
Nie bacząc na to, czynniki polityczne polskie, repre-
4
zentujące wspomniane już dwie orientacje, podjęły
różne kroki polityczne, organizacyjne i wojskowe,
zmierzające do sprecyzowania swego stanowiska wobec
zachodzących wydarzeń.
Jeszcze w listopadzie 1912 r. powstała w Galicji Komisja
Tymczasowa Skonfederowanych Stronnictw Niepod-
ległościowych (od listopada 1913 r. nosząca nazwę
Komisji SSN), skupiająca w swym gronie PPSD Galicji i
Śląska Cieszyńskiego, PPS-Frakcję, Polskie Stronnictwo
Ludowe i parę mniejszych partii i grup. Objęła ona
polityczny patronat nad paramilitarnymi, legalnymi
organizacjami „strzeleckimi“, tworzonymi od paru lat
w Galicji przez Józefa Piłsudskiego, powierzając mu
jednocześnie funkcję Komendanta Głównego Polskich
Sił Zbrojnych. Chciała wziąć pod swój „wpływ i kontrolę
wszystkie przygotowawcze czynności, zmierzające do
wytworzenia zorganizowanej siły zbrojnej w Polsce“.
Ale Komisja nie działała w próżni politycznej. Bynaj-
mniej nie wszystkie polskie organizacje paramilitarne
w Galicji skłonne były podporządkować się KSSN i
Piłsudskiemu.
Nawet w samej KSSN zaznaczyły się rozbieżności,
prowadzące do sporów i rozłamów. Przede wszystkim
jednak musiał Piłsudski i KSSN liczyć się z ciągle
dominującymi w Galicji wpływami konserwatystów
oraz pamiętać o swym uzależnieniu wojskowym od
dowództwa austriackiego.
Od układu stosunków w trójkącie: KSSN — konser-
watyści — władze wojskowe (a ściślej mówiąc wywiad
wojskowy) austriackie — zależało w decydującej mie-
rze, czy i w jakim stopniu dążenia Piłsudskiego miały
szanse realizacji. Tymczasem stosunki na tych trzech
osiach układały się w sposób mocno skomplikowany i
podlegały różnym grom i intrygom politycznym. Rząd
i dowództwo austriackie gotowe były, owszem, wyko-
rzystać Piłsudskiego i jego oddziały — ale głównie do
celów wywiadu i dywersji na tyłach frontu rosyjskiego
w Królestwie. Były jednak przeciwne nadawaniu tej
współpracy charakteru politycznego, a w szczególności
traktowania Piłsudskiego jako partnera i rzecznika
polskich aspiracji politycznych. W tych sprawach władze
austriackie wolały mieć do czynienia z wypróbowanymi
już w toku wieloletnich kontaktów konserwatystami
galicyjskimi.
Ci ostatni z kolei nie mieli zbytniego zaufania do „so-
cjalisty“ Piłsudskiego i popierającej go lewicy. Również
oni nie kwapili się do uznawania go za odrębną siłę
polityczną. Jednocześnie nie mieli już, jak dawniej,
monopolu na sprawowanie władzy w Galicji. Nie mogli
całkowicie zlekceważyć rosnącej popularności Piłsud-
skiego oraz nastrojów, które szerzyły się zwłaszcza
wśród młodzieży organizowanej przezeń pod hasłami
walki o niepodległość. Zresztą tak konserwatyści, jak
i Piłsudski mieścili się w końcu w tych samych ramach
orientacji proaustriackiej.
Wreszcie Piłsudski. Wprawdzie nie był bynajmniej
socjalistą, ale rzeczywiście miał za sobą, jak wspomnia-
no, poparcie partii socjalistycznej, części ludowców,
26
liberalno-demokratycznej inteligencji i młodzieży.
Pragnął zademonstrować na zewnątrz poprzez „czyn
zbrojny“ istnienie nie rozwiązanej sprawy polskiej.
Stworzenie polskiej siły zbrojnej uważał za podstawową
przesłankę jej ożywienia i zarazem zalążek przyszłej
armii polskiej. „Od sił naszych — głosiła odezwa KSSN
z 28 lipca 1914 r. — naszej wartości i zdecydowania
zależą nasze zwycięstwa, a od tych nasze prawa po
wojnie [...] Nasze organizacje militarne — zawiązek
polskiej armii — spełnią swoje zadanie“.
Ale zależność od pomocy Austrii wykluczała wówczas
możliwość walki o pełnię „praw naszych“, tzn. walki
o rzeczywistą niepodległość i stworzenie prawdziwej
„armii polskiej“. Piłsudski i jego polityczni sojusznicy
zdawali sobie z tego dobrze sprawę. W innej odezwie,
jeszcze Komisji Tymczasowej SSN z grudnia 1912 r.,
ujmowano te sprawy w sposób nieco bardziej skonkrety-
zowany, ale też bardziej zawężony. Mówiło się w niej, że
złączone w KTSSN organizacje „uważają walkę zbrojną
— w razie rozpoczęcia wojny wybuchnąć mającej
przeciwko zaborczemu caratowi rosyjskiemu — jako
najbliższy, jedynie możliwy cel zbrojnej organizacji ludu
polskiego. Wyzwolenie Królestwa Polskiego z niewoli
rosyjskiej — oto nasze zadanie w czasie wojny mocarstw
przeciw Rosji“. I dalej: „Jak długo Austro-Węgry wal-
czyć będą w interesie swojej państwowości przeciwko
Rosji, są one naszym naturalnym sprzymierzeńcem. Ich
zwycięstwo [...] będzie w naszym interesie“. Później, już
po roku trwania wojny, potwierdzał to sam Piłsudski w
liście do jednego z czołowych przywódców konserwaty-
stów galicyjskich Władysława L. Jaworskiego. Piłsudski
pisał wtedy: „Jako cel polityczny udziału w wojnie
stawiałem sobie połączenie obu zaborów — Galicji i
zaboru rosyjskiego — we wspólny organizm w związku
z Austrią“.
Wyrażona w tych i innych wypowiedziach. orientacja
polityczna Piłsudskiego nie oznacza, iż jego aspiracje
polityczne mogą być identyfikowane ze stanowiskiem
konserwatystów. Szły one zapewne dalej niż u tych
ostatnich, niewątpliwie były bardziej elastyczne, le-
piej zharmonizowane z nastrojami znacznej części
społeczeństwa polskiego i lepiej też dopasowane do
zmieniającej się sytuacji wojenno-politycznej. Wyni-
kały stąd nierzadko mniejsze lub większe kolizje we
wspomnianym trójkącie, których treścią były najczęściej
próby przynajmniej częściowego wyswobodzenia się
politycznego Piłsudskiego spod kurateli konserwatystów,
a w miarę możności — i c. k. czynników wojskowych
austriackich.
W wyniku porozumienia z przedstawicielami wywiadu
austriackiego Piłsudski skoncentrował swe oddziały
strzeleckie w Krakowie, skąd 6 sierpnia 1914 r. wyru-
szyły one do Królestwa, aby tam — jak obiecywał —
spowodować wybuch powstania polskiego przeciwko
Rosji. Jednakże obietnice te nie spełniły się: ludność
polska odnosiła się z głęboką nieufnością do poczynań
zbyt ściśle związanych z interesami i zamiarami obcych,
również zaborczych władz austriackich.

Z biegiem czasu nieufność ta pogłębiała się. Sprawoz-
danie miesięczne o sytuacji w Królestwie z kwietnia
1915 r., sporządzone na podstawie raportów polskich
wysłanników z Galicji, mówiło o niezadowoleniu
ludności polskiej w związku z rekwizycjami, rabun-
kową gospodarką itp. ze strony władz austriackich na
okupowanych ziemiach Królestwa. „Ludność powiatu
olkuskiego bardzo ściśle łączy istnienie Legionów
głosiło dalej sprawozdanie — z Austrią; każdy wybryk
lub niedopatrzenie władz austriackich odbija się mo-
mentalnie na usposobieniu ludności do Legionów jako
sprzymierzeńców Austrii“.
Ale wróćmy do sierpnia 1914 r. Dążąc do wzmocnienia
swej pozycji oraz pragnąc odciąć się od sił niewiele
mających wspólnego z hasłami niepodległościowymi,
Piłsudski postanowił działać w imieniu tajnego Rządu
Narodowego. Miał on jakoby powstać 3 sierpnia w War-
szawie i wydać odezwę, w której powoływał „Ob. Józefa
Piłsudskiego“ na „komendanta polskich sił wojskowych“
i nakazywał „wszystkim ulegać [jego] rozporządze-
niom“. W ślad za tym ogłosił odezwę również Piłsudski,
zapowiadającą m.in., że Polska, która „przestała być nie-
wolnicą“, sama będzie stanowić o swoim losie i budować
swoją przyszłość. „Kadry armii polskiej — głosiła dalej
odezwa — wkroczyły na ziemię Królestwa Polskiego,
zajmując ją na rzecz jej właściwego, istotnego, jedynego
gospodarza, Ludu Polskiego“. Armia ta niesie „całemu
Narodowi rozkucie kajdan, poszczególnym zaś jego
warstwom warunki normalne go rozwoju“. Dlatego też
„z dniem dzisiejszym cały naród skupić się winien w
jednym obozie pod kierownictwem Rządu Narodowego.
Poza tym obozem zostaną tylko zdrajcy, dla których
potrafimy być bezwzględni“.
Rzekomy „rząd narodowy“ w Warszawie był czystą
mistyfikacją. Jego odezwę, powołującą Piłsudskiego na
komendanta polskich sił wojskowych, napisał w Krako-
wie — na polecenie Piłsudskiego — Leon Wasilewski.
Niezręczne to pociągnięcie, rychło zdemaskowane, chy-
biło celu. Na trasie przemarszu oddziałów Piłsudskiego
w Królestwie (Miechów-Kielce) próbowano tworzyć
tzw. Komisariaty Wojskowe Rządu Narodowego, mające
stać się zalążkami polskiej administracji na tych tere-
nach. W szczególności miały one mobilizować ludność
miejscową do udzielania wszelkiego rodzaju pomocy
tym oddziałom, a jednocześnie werbować tę ludność
do wojska polskiego. Nie dało to jednak w praktyce
żadnych rezultatów. Odnosiła się ona nadal niechętnie, a
niekiedy wręcz wrogo do akcji werbunkowej.
1. Pierwsza kompania kadrowa w Kielcach (1914)
Fiasko „agitacji wojną“ w Królestwie i polityczna kom-
promitacja z „rządem narodowym“ osłabiły poważnie
pozycję Piłsudskiego. Władze wojskowe austriackie
zażądały w formie ultymatywnej bądź całkowitego
włączenia jego oddziałów do armii austriackiej, bądź ich
27
5
rozwiązania. Nieodzowna stała się pomoc polityczna ze
strony wpływowych kół konserwatystów galicyjskich,
także zresztą zainteresowanych w tym, by uratować
i obrócić na swoją korzyść kapitał polityczny, jaki
przynosiły inicjatywy wojskowo-niepodległościowe
Piłsudskiego.
Inicjatywa polityczna przeszła teraz w ręce prezesa Koła
Polskiego przy wiedeńskiej Radzie Państwa, prezydenta
Krakowa, dr. Juliusza Leo. Uzyskał on od rządu i czyn-
ników wojskowych w Wiedniu zgodę na powołanie do
życia formacji Legionów polskich oraz polskiego ciała
politycznego, które by sprawowało nad nimi nadzór. Nie
uzyskał natomiast żadnych określonych zobowiązań ani
informacji co do zamierzeń i planów rządu austriackiego
w sprawie polskiej. Nie przeszkodziło mu to zwołać 16
sierpnia 1914 r. do Krakowa zebrania posłów z Koła
Polskiego przy parlamencie wiedeńskim i sejmie gali-
cyjskim, z udziałem przedstawicieli KSSN i Centralnego
Komitetu Narodowego, reprezentującego orientację
endecką, na którym to zebraniu uchwalono powołanie
do życia Naczelnego Komitetu Narodowego oraz utwo-
rzenie dwóch Legionów (zachodniego i wschodniego).
Przewodniczącym Komitetu został Juliusz Leo, po
nim zaś, od listopada 1914 r. — Władysław Leopold
Jaworski, przywódca konserwatystów krakowskich.
Ważną funkcję kierownika Departamentu Wojskowego
w NKN, czuwającego m.in. nad rekrutacją i organizacją
Legionów, powierzono Władysławowi Sikorskiemu.
Utworzenie NKN oznaczało likwidację KSSN oraz
oczywiście rezygnację z posługiwania się fikcją „rządu
narodowego“ w Warszawie.
Jak już wspomniano, miały być stworzone dwa Legiony:
Zachodni i Wschodni, każdy po 8 tys. żołnierzy spośród
mężczyzn, nie podlegających powszechnemu obowiąz-
kowi służby wojskowej w armii austro-węgierskiej lub
ochotników z Królestwa.
Legiony podlegały naczelnemu dowództwu austriackie-
mu i miały składać przysięgę według formuły, przyjętej
w austriackim pospolitym ruszeniu. Natomiast komenda
w Legionach była polska, również polskie umundurowa-
nie. Dowódcy niższych szczebli (do dowódcy kompanii
włącznie) byli obieralni. Nie istniały w Legionach stop-
nie oficerskie, tylko funkcje dowódcze (np. komendant
kompanii, batalionu itp.).
Swym obliczem ideowo-politycznym Legion Zachodni
różnił się poważnie od Legionu Wschodniego. W pierw-
szym przeważały wpływy dawnego KSSN i Piłsudskiego,
w drugim — Narodowej Demokracji, która niechętnie i
z oporami angażowała się zarówno w działalność NKN,
jak i organizowanie ruchu zbrojnego przeciw Rosji.
Sukcesy sierpniowo-wrześniowej ofensywy rosyjskiej
przyśpieszyły bieg wypadków. Pod wpływem agitacji kół
endeckich oraz konserwatystów wschodniogalicyjskich
(tzw. podolaków) Legion Wschodni faktycznie rozpadł
się, a wkrótce potem przedstawiciele tych kół wycofali
się także z NKN.
Nastąpiła też reorganizacja Legionów. Podzielono je na
dwie brygady, I i II (wiosną 1915 r. stworzono jeszcze
6
III Brygadę pod dowództwem płk. S. Szeptyckiego),
z których każda składała się z 2-3 pułków. Piłsudski,
początkowo komendant I pułku piechoty w Legionie
Zachodnim, został komendantem I Brygady. W II
Brygadzie Legionów stopniowo wybijał się płk Józef
Haller, który po pewnym czasie objął jej dowództwo.
Już w toku tych reorganizacji i zmian dochodziło
niejednokrotnie do tarć i spięć, w szczególności między
Piłsudskim a Naczelną Komendą Legionów Polskich,
która z ramienia naczelnego dowództwa armii austro-
węgierskiej kierowała sprawami organizacji Legionów
oraz była łącznikiem między nim a NKN. Również
stosunki między NKN a Piłsudskim dalekie były od at-
mosfery wzajemnego zaufania. Nadal nie rezygnował on
z prób uniezależnienia się od galicyjskich i austriackich
czynników politycznych i zdobycia sobie bardziej samo
dzielnej pozycji politycznej.
Temu celowi służyć miała powołana do życia w począt-
kach września 1914 r. na ziemiach Królestwa, zajętych
przez wojska niemieckie, tzw. Polska Organizacja
Narodowi (PON), której trzon polityczny stanowili
ludzie ściśle związani z Piłsudskim, z Władysławem
Jodko-Narkiewiczem na czele. W wyniku rozmów,
przeprowadzonych przez wysłanników PON, doszło do
umowy z dowództwem IX armii niemieckiej. Ustalono
m.in., że PON będzie mogła prowadzić akcję werbun-
kową w Królestwie (na terenach opanowanych przez
Niemców), a w zamian za to dostarczać będzie armii
niemieckiej informacji wywiadowczych z Królestwa pod
władzą rosyjską. Dowództwo IX armii zastrzegło się
przy tym wyraźnie, że umowa nie ma w żadnej mierze
charakteru politycznego. Faktycznie nie weszła ona
zresztą w życie, gdyż niemieckie działania ofensywne
załamały się, a równocześnie PON nie potrafiła się
wywiązać z przyjętych przez siebie zadań.
Jeszcze bardziej charakterystyczne pod względem
politycznym były rozmowy, jakie w tym samym czasie
toczył Jodko-Narkiewicz z udziałem Sikorskiego w
Berlinie z niemieckimi władzami rządowymi i jednym
z przywódców partii Centrum, posłem Erzbergerem.
Dobre dojście do tych kół miał Wojciech Korfanty,
który przygotował grunt do wspomnianych rozmów
i w nich również uczestniczył. Ich przedmiotem były
perspektywy rozwiązania sprawy polskiej po wyparciu
Rosjan z Królestwa i zwycięstwie Niemiec. Rozmówcy
polscy, w szczególności Jodko-Narkiewicz i Korfanty,
pragnęli przekonać swych niemieckich partnerów do idei
utworzenia wówczas w oparciu o Niemcy państwa pol-
skiego na obszarach Królestwa oraz kresów wschodnich
(Litwy, Białorusi). Korfanty podsuwał nawet ryzykancką
politycznie myśl, mianowicie, że realizacja tych planów
„pozwoliłaby w najlepszy sposób uregulować kwestię
polską w Prusach, ponieważ w rejonie Grodna i Mińska
znajdują się wielkie, żyzne ziemie, czekające na osad-
nictwo, na które mogłaby się przesiedlić znaczna część
ludności polskiej Prus“ (in die ein erheblicher Teil der
polnischen Bevölkerung Preussens übersiedeln könne).
Ale nawet tak zachęcające sugestie nie skłoniły Niem-
28
ców do jakichkolwiek zobowiązań politycznych. Nie
znajdowali się jeszcze wówczas, we wrześniu 1914 r.,
w położeniu, które by ich zmuszało do podejmowania
w taki sposób zawsze ryzykownej politycznie kwestii
polskiej.
Zdawali sobie niewątpliwie sprawę, że mogłoby to
wprowadzić niepożądane dysonanse w ich stosunki z
sojusznikiem austro-węgierskim, a i ranga polityczna
rozmówców nie skłaniała zapewne polityków niemiec-
kich do podjęcia tych zagadnień w sposób bardziej
zasadniczy.
Tak więc próba przeorientowania się Piłsudskiego i jego
politycznych przyjaciół na silniejszego kontrahenta nie-
mieckiego spełzła na niczym. Niemniej, choć pozostała
epizodem bez konkretnych następstw, stanowiła nie-
zwykle charakterystyczny przyczynek dla odtwarzania
dróg i bezdroży, na jakie musieli wchodzić ci, którzy
swe dążenia niepodległościowe zawężali tylko do części
Polski i wyobrażali sobie, że można je zrealizować
opierając się na którymś z państw zaborczych.
Tymczasem oddziały legionowe znajdowały się już w
ogniu walk. Licho wyposażone, uzbrojone przeważnie
w przestarzałą broń, płaciły tym wyższą cenę krwi za
wykonanie trudnych zadań bojowych, jakie stawiało
przed nimi dowództwo austriackie.
Bataliony I Brygady Legionów pod komendą Piłsudskie-
go brały zarówno udział w działaniach ofensywnych, jak
i odwrotowych armii austriackiej w Królestwie i Galicji
niemal bez przerwy od sierpnia do grudnia 1914 r. Był to
okres wojny ruchomej, w toku której oddziały I Brygady
przemierzały w walce rozległe przestrzenie od Krakowa
przez Kielce po Dęblin, by z kolei stawić czoło ofensywie
rosyjskiej na południe i wschód od Krakowa, w rejonie
Makowa Podhalańskiego, Limanowej, Nowego Sącza
i Tarnowa. Wśród wielu potyczek do najcięższych
w tym okresie należały bój pod Krzywopłotami (k.
Dąbrowy Górniczej) i — szczególnie krwawy — pod
Łowczówkiem (k. Tarnowa — grudzień 1914). W tym
samym czasie II Brygada toczyła niemniej ciężkie walki
w Karpatach Wschodnich, na Rusi Zakarpackiej i Buko-
winie. Również II Brygada „Karpacka“ znajdowała się
przez blisko 6 miesięcy w nieprzerwanej akcji bojowej,
w której toku ponosiła ciężkie straty (szczególnie w
bitwie pod Mołotkowem, październik 1914).
Dopiero na początku 1915 r. obydwie brygady zostały
odesłane do odwodów, gdzie we względnym spokoju
mogły dokonać niezbędnych uzupełnień, zreorganizować
się i wypocząć. Dopiero wtedy też otrzymały konieczne
wyposażenie i uzbrojenie, odpowiadające wymogom
ówczesnej wojny (m. in. zamiast dotychczasowych
przestarzałych karabinów jednostrzałowych Werndla
otrzymały pięciostrzałowe nowoczesne karabiny Mann-
lichera, więcej ciężkich karabinów maszynowych itp.).
Wiosną 1915 r. obydwie brygady zostały ponownie
rzucone na front i podobnie jak poprzednio — z dala
od siebie. Brały udział w kontrofensywie austriacko-
niemieckiej, zapoczątkowanej wspomnianą już wielką
bitwą pod Gorlicami. I Brygada poniosła ciężkie straty

w bitwie pod Konarami (maj 1915), walczyła później
na Lubelszczyźnie i Podlasiu, wreszcie nad Styrem na
Wołyniu, gdzie pozostała w walkach pozycyjnych aż
do wielkiej letniej ofensywy rosyjskiej 1916 r. (ofen-
sywy Brusiłowa). Tutaj też zostały skierowane pułki II
Brygady i III Brygady. Po raz pierwszy od wybuchu
wojny znalazły się one obok siebie, na jednym odcinku
frontu. Był to okres największej siły Legionów, liczących
wówczas łącznie 15-20 tys. żołnierzy.
Sytuację tę postanowił wykorzystać Piłsudski do sil-
niejszego związania z sobą także II i III Brygady oraz
umocnienia swej pozycji w stosunku do NKN i władz
austriackich. Chciał bowiem wymusić na nich sprecyzo-
wanie stanowiska co do zamierzeń w sprawie polskiej, a
także większego usamodzielnienia Legionów polskich.
W tym celu stworzył na froncie tzw. Radę Pułkowni-
ków, składającą się z wyższych oficerów wszystkich
trzech brygad, która wysyłała do NKN wspólne pisma
i memoriały z odpowiednimi żądaniami. Akcja ta
wymierzona była m. in. przeciwko kierowanemu przez
W. Sikorskiego Departamentowi Wojskowemu NKN
oraz Naczelnej Komendzie Legionów jako instytucjom
w szczególnym stopniu krępującym aspiracje i dążenia
polityczne Piłsudskiego.
I ta akcja Piłsudskiego nie dała pożądanych rezultatów.
Na pewien czas przerwała ją zresztą ofensywa Brusiłowa,
której potężny impet uderzył gwałtownie również w
odcinek frontu, trzymany przez Legiony. Wykazały one
w tych walkach, szczególnie podczas zażartej bitwy pod
Kostiuchnówką (lipiec 1916), ponownie nieustępliwą
odwagę i brawurę. Nie mogło to jednak oczywiście
decydująco wpłynąć na bieg wydarzeń na froncie, na
którym operowały milionowe armie. Tymczasem armia
austriacka wycofywała się. Również Legiony musiały
wycofać się z linii rzeki Styr do rzeki Stochód, gdzie
ponownie — w miarę słabnięcia ofensywy rosyjskiej —
walki przybrały charakter wojny pozycyjnej.
W toku dwuletniej kampanii wojennej Legiony poniosły
ciężkie straty. Oblicza się je na ok. 15 tys. rannych
i zabitych. Po dwóch latach walk młody żołnierz le-
gionowy stał się żołnierzem wytrawnym, o wysokich
walorach bojowych, a jego męstwo i odwaga wyróżniały
go wśród innych formacji armii austro-węgierskiej.
Źródłem tej postawy były przekonanie i wiara, że
walczy rzeczywiście o niepodległą Polskę, że Legiony
polskie są zalążkiem narodowej armii polskiej, której
nie wolno przynieść ujmy. Obok szczerego patriotyzmu,
cechującego młodzież w Legionach, panowało w nich
silnie rozwinięte poczucie koleżeństwa. Dotyczyło to
zwłaszcza I Brygady, gdzie przekształciło się ono w
swoistą „sitwę legionową“, która wówczas jeszcze nie
miała tych ujemnych cech stosunków klikowych, jakie
przybrała później, w niepodległej Polsce. Komendant I
Brygady, Józef Piłsudski, zyskiwał sobie wśród tej mło-
dzieży autorytet, przechodzący często w bezkrytyczne
uwielbienie. Pozyskiwał zwolenników także zresztą w
innych kręgach społeczeństwa, zwłaszcza we wspomnia-
nych już ugrupowaniach lewicowych, co w sumie już
29
7
wtedy wytwarzało wokół osoby „Komendanta“ swoistą
legendę jako przywódcy politycznego i wojskowego,
realizującego polski „sen o szpadzie“. Stawał się w ten
sposób siłą polityczną, która mimo takich czy innych
porażek odgrywała coraz większą rolę w życiu narodu.
Koncepcje Dmowskiego. Aktywiści, pasywiści
Ale druga orientacja — orientacja prorosyjska i pro-
aliancka — nie pozostawała bezczynna. Jeszcze w
sierpniu 1914 r. partie i pojedyncze osobistości, sprzyja-
jące tej orientacji, ogłosiły kilka deklaracji, depesz itp.,
wyrażających wierność Rosji i życzenia jej zwycięstwa
w starciu z „teutońską nawałą“, jak również nadzieje
na „zjednoczenie rozerwanego na trzy części narodu
polskiego“.
W listopadzie 1914 r. powstał Komitet Narodowy
Polski. Jego faktycznym kierownikiem politycznym
został Roman Dmowski, przywódca największej siły
politycznej w tej orientacji — Narodowej Demokra-
cji. Tak więc w ślad za NKN, politycznym sztabem
orientacji na mocarstwa centralne, obecnie również i
orientacja przeciwna stworzyła sobie podobnego rodzaju
wspólne kierownictwo (w którym obok endecji dużą rolę
odgrywali też tzw. realiści z Erazmem Piltzem na czele,
zdecydowani rzecznicy oparcia się na Rosji) i jednolitą
reprezentację. W odezwie programowej KNP określał
jako swój cel polityczny dążenia do „rozbicia złowrogiej
potęgi niemieckiej i zjednoczenia Polski pod berłem
monarchy rosyjskiego“. Idąc dalej w tym kierunku
próbował stworzyć — podobnie jak to się stało w Galicji
przeciwko Rosji — coś w rodzaju legionu polskiego
u boku armii rosyjskiej, mającego walczyć przeciwko
mocarstwom centralnym. Inicjatywa ta nie wywołała w
społeczeństwie polskim praktycznie żadnego oddźwięku
i już wkrótce zakończyła się fiaskiem.
Niewiele też owoców przyniosły inicjatywy polityczne
KNP i Dmowskiego, zmierzające do uzyskania od rządu
rosyjskiego jakichś konkretnych planów czy obietnic
na temat urządzenia spraw polskich przez Rosję po
zwycięskiej wojnie. Gdy latem 1915 r. Rosjanie zaczęli
się pod naporem niemieckim wycofywać z Królestwa,
dopiero wtedy premier rosyjski Goremykin zdobył
się na oświadczenie, zapowiadające podjęcie pewnych
bardziej zasadniczych kroków, mających zapewnić
Polsce autonomię „pod berłem monarchów Rosji“. Była
to przysłowiowa musztarda po obiedzie.
Z chwilą zajęcia Królestwa przez armie państw cen-
tralnych zostało ono podzielone na dwie okupacje:
austriacką i niemiecką, rozgraniczone w ogólnym zarysie
wzdłuż Pilicy i Wieprza.
Siedzibą władz okupacji austriackiej były początkowo
Kielce, a później Lublin, gdzie rezydował generał-
gubernator austriacki, początkowo gen. E. Diller, później
gen. K. Kuk. Również Niemcy utworzyli na terenie
swojej okupacji generał-gubernatorstwo z siedzibą w
Warszawie. Generał-gubernatorem został tutaj gen. H.
8
H. Beseler.
Zwolennicy orientacji prorosyjskiej znaleźli się po
zajęciu Królestwa przez wojska niemieckie i austriackie
w trudnym położeniu politycznym. Stanęli oni na stano-
wisku przyjęcia wobec okupantów postawy bierności,
postawy pasywnej. Z tego też powodu określani byli
często mianem „pasywistów“ — w przeciwieństwie do
rzeczników orientacji przeciwnej, określanych mianem
„aktywistów“. W rzeczywistości i pasywiści potrafili
nawiązać kontakty polityczne, a szczególnie gospodarcze
z okupantami. Przede wszystkim jednak dążyli do
politycznego i gospodarczego zorganizowania się w
nowych warunkach — tak, aby w odpowiedniej chwili
wykorzystać swe ciągle duże możliwości polityczne i
gospodarcze w duchu swej ogólnej orientacji. W taki
sposób powstało w październiku 1915 r. tzw. Między-
partyjne Koło Polityczne, skupiające znowu — obok
kilku drobniejszych partii i grupek politycznych —
przedstawicieli dwóch głównych ugrupowań, reprezentu-
jących orientację prorosyjską, mianowicie narodowych
demokratów i realistów.
Również wśród aktywistów na terenie Królestwa do-
konywały się pewne przegrupowania wewnętrzne. O
ile w Galicji NKN, mimo kłopotów z Piłsudskim i
po części z Narodową Demokracją, potrafił na ogół
jeszcze utrzymać swą dominującą pozycję w życiu
politycznym polskim, o tyle w Królestwie, na terenie
okupacji niemieckiej, pozycja jego była znacznie słabsza.
Pozostawało to zresztą w związku z wyraźnie słabszą i
coraz bardziej słabnącą rolą Austro-Węgier w stosunku
do potęgi partnera niemieckiego. Linię polityczną NKN
w Królestwie popierało jedynie niewielkie ugrupowanie
pod nazwą Liga Państwowości Polskiej. Inny odcień
orientacji aktywistycznej reprezentowali skrajni germa-
nofile. Również bardzo nieliczni i wysoce niepopularni w
społeczeństwie polskim, skupiali się oni wokół przywód-
cy tzw. Narodowego Związku Chłopskiego, Aleksandra
Zawadzkiego oraz Władysława Studnickiego, niestru-
dzonego autora memoriałów i petycji do szuflad władz
niemieckich.
Trzeci i najważniejszy odcień orientacji aktywistycznej
w Królestwie stanowiły wreszcie — jak to określa Jan
Molenda — „stronnictwa niepodległościowe skupione
wokół Piłsudskiego, zwane obozem niepodległościo-
wym, obozem Piłsudskiego, a w Królestwie także lewicą
aktywistyczną“. Siły te zgrupowały się z końcem 1915
r. w Centralnym Komitecie Narodowym, którego pod-
stawę stanowiły PPS, Narodowy Związek Robotniczy,
mniejsze ugrupowania niepodległościowe inteligencji,
a także powstałe w tymże czasie Polskie Stronnictwo
Ludowe (później zwane potocznie PSL „Wyzwolenie“).
Oznaczało to poważne poszerzenie frontu oddziaływania
lewicy niepodległościowej i wpływów ideologii Piłsud-
skiego w Królestwie. Powiązania te odzwierciedliły się
w życiu politycznym polskim nie tylko w Królestwie w
czasie wojny, ale także w latach późniejszych, w Polsce
już niepodległej.
Ani Międzypartyjne Koło Polityczne, ani Centralny Ko-
30
mitet Narodowy nie były monolitami i nie oddzielały ich
od siebie nieprzekraczalne linie podziałów politycznych.
Nie różniąc się w sposób zasadniczy swym obliczem
klasowym, obydwa te obozy znajdowały niejednokrotnie
płaszczyzny wspólnych działań, zwłaszcza — jak o tym
niżej będzie mowa — w instytucjach powstałych w
wyniku aktu 5 listopada i w atmosferze społecznych
napięć, wywołanych rewolucjami rosyjskimi.
Przeciwko orientacjom na zaborców — orientacja na
rewolucję
Od obu tych orientacji, spekulujących na konflikcie
między zaborcami, od biegało zasadniczo stanowi-
sko rewolucyjnego ruchu robotniczego, SDKPiL i
PPS-Lewicy. W swej agitacji i działalności politycznej
odżegnywały się one zdecydowanie od haseł niepod-
ległościowych oraz od powiązań z którymkolwiek z
zaborców, SDKPiL stała zresztą na stanowisku, że
w warunkach wojny imperialistycznej wszelka wal-
ka o niepodległość jest anachronizmem, a jedynie
rewolucyjna walka zjednoczonego proletariatu o znisz-
czenie imperializmu w ogóle ma historyczny sens i cel.
Pierwszym krokiem na tej drodze powinna być walka
przeciwko wojnie imperialistycznej — jak to z całym
naciskiem proklamowały międzynarodowe konferencje
socjalistyczne w Zimmerwaldzie (1915) i Kienthalu
(1916) w Szwajcarii, z udziałem Lenina i przedstawicieli
polskiego rewolucyjnego ruchu robotniczego; m. in. A.
Warskiego i S. Łapińskiego. Na gruncie krajowym obie
polskie partie rewolucyjne prowadziły nieprzejednaną
walkę zarówno z aktywistami (zwłaszcza z koncepcjami
piłsudczykowskimi), jak i z pasywistami.
Z różnych względów nie była to walka łatwa. Nieza-
leżnie od „normalnych“ w czasach pokoju szykan i
represji, jakim podlegał rewolucyjny ruch robotniczy w
państwach zaborczych, jego działalność w warunkach
reżimu wojennego została jeszcze bardziej skrępowana.
Ponadto trzon tego ruchu – SDKPiL — był osłabiony
na skutek trwającego od 1911 r. wewnętrznego podziału
w partii na „zarządowców“, skupionych wokół Zarządu
Głównego partii, i „rozłamowców“, czyli zwolenników
Zarządu Krajowego.
Wielu przywódców obu partii rewolucyjnych znajdowało
się w rozproszeniu i przebywało za granicą, co poważ-
nie przeszkadzało usunięciu istniejących rozbieżności
(nastąpiło to dopiero w 1916 r.), a przede wszystkim
utrudniało należyte rozpoznanie i rozumienie potrzeb i
dążeń narodu.
Tak np. negowanie możliwości powstania niepodległych
państw na gruzach państw zaborczych prowadziło do
tego, że partie rewolucyjne potępiały nie tylko obie
orientacje polityczne z ich rachubami na pomoc któregoś
z zaborców, lecz także nie doceniały szczerze patrio-
tycznych dążeń niepodległościowych młodzieży i innych
warstw społeczeństwa polskiego, wyrażających się m.in.
w ochotniczym zaciągu do Legionów i bynajmniej

nie uzależnianych od przyzwolenia ze strony rządów
mocarstw zaborczych.
Miało to następstwa polityczne tym bardziej ujemne,
że i w organizacjach partii rewolucyjnych, szczególnie
w PPS-Lewicy, nie brakowało głosów domagających
się powiązania dążeń niepodległościowych z hasłami
rewolucyjnvmi.
Tymczasem partie te — a także żydowski Bund —
główny swój wysiłek koncentrowały wokół organizo-
wania tanich kuchni robotniczych, spraw pośrednictwa
pracy, spółdzielczości robotniczej itp., co przy niezwykle
ciężkim i wciąż pogarszającym się położeniu material-
nym i żywnościowym mas pracujących miało ogromne
znaczenie, ale jednak w sposób istotny zawężało pole
oddziaływania politycznego na społeczeństwo.
Niby-niepodległość, czyli akt
5 listopada 1916 r.
Rok 1916 przyniósł poważne zmiany zarówno na arenie
międzynarodowej, jak i w życiu politycznym narodu pol-
skiego. Wydarzenia na frontach ostatecznie przekreśliły
nadzieje Niemiec na rychłe, zwycięskie zakończenie woj-
ny. Długotrwała i niezwykle krwawa bitwa pod Verdun
(luty-czerwiec 1916) ponownie skończyła się niepowo-
dzeniem wojsk niemieckich, przynosząc im blisko ćwierć
miliona strat w samych tylko zabitych.
Bezpośrednio po tym rozpoczęła się wielka ofensywa
sprzymierzonych nad Sommą. Nie przyniosła ona co
prawda sukcesów, ale wykazała ich wyraźną przewagę
techniczną i materiałową (pierwsze użycie czołgów). By-
ła też świadectwem, iż inicjatywa wojenna przechodzi
do rąk aliantów. W tym samym czasie rozpoczęła się na
wschodzie gigantyczna ofensywa pod dowództwem gen.
Brusiłowa. Nie doprowadziła ona do klęski wojsk państw
centralnych, ale zmusiła je do poważnego miejscami od-
wrotu, a przede wszystkim przyniosła im nowe, nader
ciężkie straty w ludziach, sprzęcie i materiale wojennym.
Nie udało się też Niemcom w największej bitwie morskiej
I wojny światowej — u brzegów Jutlandii — złamać bry-
tyjskiej przewagi na morzu.
Inne niepowodzenie spotkało państwa centralne na Bał-
kanach. Rumunia zdecydowała się przystąpić do wojny
po stronie koalicji, w odpowiedzi wojska niemieckie i au-
triackie zajęły część Rumunii z Bukaresztem. Ten woj-
skowy sukces nie równoważył jednak politycznej poraż-
ki, jaką stanowiło opowiedzenie się Rumunii po stronie
aliantów.
W połowie 1916 r. w armii niemieckiej zaszły poważne
zmiany organizacyjne i personalne, będące następstwem
niepowodzeń w realizacji planu Schlieffena. Na naczel-
ne stanowiska dowódcze (szefa sztabu generalnego armii,
czyli faktycznego naczelnego wodza, oraz na stanowisko
pierwszego generalnego
2. Krajobraz po bitwie pod Verdun w 1916 r.
kwatermistrza) powołano faldmarszałka von Hindenbur-
31
9
ga i gen. Ludendorffa.
Nowe dowództwo, a zwłaszcza Ludendorff, skupiło w
swych rękach w praktyce całkowite kierownictwo nie
tylko sprawami wojskowymi, lecz także politycznymi
Rzeszy. Obok tego faktycznego rządu, któremu ulegał
też cesarz Wilhelm II, kanclerz Bethmann-Hollweg
musiał się zadowolić rolą drugoplanową.
W grudniu 1916 r. państwa centralne zwróciły się do
koalicji z propozycjami pokojowymi, było bowiem coraz
bardziej widoczne, że czas pracuje na korzyść aliantów.
Nie chcąc jednak łatwo rezygnować z dotychczasowych
zdobyczy, nie formułowały warunków ani ustępstw, do
których byłyby gotowe dla osiągnięcia pokoju. W tej
sytuacji Ententa, świadoma swej stopniowo rosnącej
przewagi, odrzuciła ogólnikową notę pokojową państw
centralnych.
Państwa centralne natomiast coraz dotkliwiej odczu-
wały niedostatek rezerw ludzkich, braki surowcowo-
materiałowe, aprowizacyjne i w ogóle coraz większe
trudności gospodarcze. Na dzień 1 sierpnia 1916 r.
straty Niemiec i Austro-Węgier wynosiły: ok. 2360 tys.
osób zabitych na polu walki oraz ok. 7420 tys. ciężko
rannych i ciężko chorych, czyli łącznie ok. 9780 tys.
ludzi. Wszystko to skłaniało niemieckie dowództwo
wojskowe, jak również kierownicze czynniki polityczne
do zwrócenia baczniejszej uwagi na rezerwy jeszcze nie
w pełni wykorzystane. Ich zdaniem kryły się one m.in.
na ziemiach okupowanych Królestwa, zwłaszcza jeśli
chodzi o materiał ludzki. Uruchomienie tych rezerw wy-
magało jednak czegoś więcej niż zastosowania środków
okupacyjnego przymusu wojskowo-administracyjnego
— wymagało środków politycznych.
W przekonaniu tym umacniali władze austriackie i
niemieckie niektórzy politycy polscy, jak Tytus Fi-
lipowicz, Władysław Sikorski, Władysław Studnicki
i inni. Pierwsi dwaj przygotowali w grudniu 1915 r.
poufny memoriał do władz austriackich, w którym
dowodzili, że w Królestwie można by zmobilizować
do armii jeszcze ok. 1 miliona mężczyzn zdolnych do
noszenia broni. Podobnie szacował potencjał ludzki w
Królestwie W. Studnicki w innym memoriale, złożonym
władzom niemieckim. Równocześnie podkreślał, że jego
uruchomienie musiałoby być dokonane przez „państwo
polskie“, które Niemcy powinni stworzyć utrzymując je
pod swoją kontrolą i nadzorem.
Na uruchomienie rezerw polskich nalegały coraz silniej
naczelne dowództwo niemieckie i austriackie, które
po wielkich i krwawych bitwach 1916 r. tym bardziej
gorączkowo szukały nowego „mięsa armatniego“. Głów-
ny kwatermistrz armii niemieckiej, gen. Ludendorff,
ujmował zagadnienie w liście do niemieckiego wice-
ministra spraw zagranicznych w lipcu 1916 r. bardzo
jasno i treściwie: „Stwórzmy Wielkie Księstwo Polskie
z Warszawy i Lubelskiego, a zaraz potem polską armię
pod dowództwem niemieckim“.
Stopniowo w niemieckich kołach rządzących, poli-
tycznych i wojskowych, dojrzewały nowe koncepcje
„rozwiązania sprawy polskiej“. Pozostawały one w ści-
10
słym związku także z niemieckimi planami gospodarczej
przebudowy Europy o zasięgu znacznie szerszym niż
kwestia Polska sama w sobie. Przedmiotem żywego
zainteresowania i dyskusji w owych latach w Niemczech
była myśl stworzenia potężnego bloku gospodarczo-
politycznego (i także wojskowego) w środkowej Europie
pod przewodem Niemiec. Swe najpełniejsze ujęcia
znalazła ta myśl w głośnej książce F. Naumanna pt.
Mitteleuropa (1915 ). Wokół Niemiec (i. Austro-Węgier)
miałyby się skupić mniejsze państwa i narody środkowej
Europy, ściśle związane gospodarczo, wojskowo i poli-
tycznie z główną — decydującą — potęgą tego bloku,
tj. Niemcami. W tej „Europie środkowej“ nie mogłoby
zabraknąć i Polski, oczywiście jednak jako państewka
półzależnego, całkowicie podporządkowanego niemiec-
kiemu hegemonowi bloku.
A zatem coś takiego należało stworzyć. Wymagało to
jednak uprzedniego zdjęcia z porządku dziennego je-
dynej w gruncie rzeczy względnie konkretnej koncepcji
rozwiązania sprawy polskiej, mianowicie koncepcji
austro-polskiej. Na dobrą sprawę rząd niemiecki nigdy
nie odnosił się do niej z entuzjazmem, choć początkowo
zdecydowanie też jej nie odrzucał. Względy natury
wojskowej i gospodarczo-politycznej, o których wy-
żej mowa, kazały mu to uczynić obecnie i wystąpić
z koncepcją własną. Sprzyjała temu okoliczność, że
wydarzenia wojenne na froncie wschodnim (a także
włoskim) jeszcze silniej uwypukliły rosnącą przewagę
Niemiec nad ich austro-węgierskim partnerem pod
każdym względem.
Wiosną 1916 r. kanclerz Bethmann-Hollweg odrzucił
oficjalnie koncepcję austro-polską. Negatywne stano-
wisko rządu Rzeszy motywował m.in. obawą przed
nadmierną koncentracją żywiołu słowiańskiego w mo-
narchii naddunajskiej, co osłabiłoby pozycję polityczną
Niemców austriackich, a ponadto sprzyjałoby wytwo-
rzeniu się wśród Polaków dążeń irredentystycznych,
niebezpiecznych nie tylko dla Austrii, lecz także dla
Niemiec z ich ponad 3, 5-milionową ludnością polską.
Po dalszych rokowaniach, mimo wielu różnic, rządy
obu państw centralnych uzgodniły swe stanowiska na
konferencji w Pszczynie, w październiku 1916 r. 5
listopada 1916 r. ukazała się odpowiednia proklamacja,
podpisana w imieniu i z polecenia obu cesarzy przez
generalnych gubernatorów: austriackiego gen. von Kuka
i niemieckiego gen. von Beselera.
Powstające na mocy tego dokumentu „samodzielne
państwo“ polskie składałoby się z ziem polskich „pano-
waniu rosyjskiemu wydartych“, z tym że granice tego
państwa byłyby sprecyzowane później. Miało ono być
monarchią dziedziczną i mieć konstytucyjny ustrój.
Podstawowe elementy suwerenności państwowej tego
nowego tworu: granice, sprawa własnej armii, polityki za
granicznej, głowy państwa, struktury najwyższych władz
państwowych — wszystko to pozostało w zawieszeniu.
Proklamacja dwóch cesarzy nie wywołała szerszego
oddźwięku ani tym bardziej entuzjazmu w społeczeń-
stwie polskim, które po prostu nie miało zaufania ani do
32
pobudek, ani do celów, które przyświecały mocarstwom
centralnym. Najbliższe dni wykazały, jak dalece uzasad-
niona była ta nieufność. Dnia 9 listopada Beseler ogłosił
ochotniczy zaciąg do armii polskiej (Polska Siła Zbrojna
— Polnische Wehrmacht), która na domiar byłaby
„tymczasowo przyłączona“ do wojska niemieckiego.
Bardzo trafnie te manewry oceniły obie rewolucyjne
partie robotnicze SDKPiL i PPS-Lewica. Centralny
Komitet Robotniczy PPS-Lewicy charakteryzował akt
5 listopada jako przede wszystkim „sposób, by zmusić
ludność Polski do nowych, odtąd rzekomo dobrowolnych
ofiar, by wydobyć z kraju okupowanego setki tysięcy
przymusowych robotników i żołnierzy, potrzebnych
rządom mocarstw centralnych“. W nie mniej ostrych i
trafnych słowach wyrażała swe stanowisko SDKPiL.
Na terenie Królestwa istniały w tym czasie dwa wspo-
mniane już bloki stronnictw i partii politycznych:
aktywistyczny Centralny Komitet Narodowy, i pa-
sywistyczne Międzypartyjne Koło Polityczne. Partie
wchodzące w skład obu tych bloków były często efe-
merydami, a stanowisko ich ulegało fluktuacjom, w
zależności od aktualnej sytuacji politycznej. W rezultacie
Beseler w swych zabiegach o utworzenie „samodzielnego
państwa polskiego“ nie bardzo wiedział, na kogo mógłby
liczyć. Grupki i partie aktywistyczne przyjęły co prawda
proklamację z 5 listopada z zadowoleniem, a niekiedy
nawet z entuzjazmem (konsekwentnie w duchu germa-
nofilstwa występował zwłaszcza W. Studnicki), ale to nie
mogło wystarczyć — w proklamacji chodziło przecież
o utworzenie nie tyle państwa polskiego, ile polskiej
armii posiłkowej. Zresztą i w łonie ugrupowań aktywi-
stycznych występowały coraz wyraźniej zastrzeżenia i
akcenty krytyki pod adresem okupantów. Dotyczyło to
zwłaszcza PPS i PSL. Akcenty te zaostrzały się w miarę
przedłużającego się daremnego oczekiwania na reali-
zację przyrzeczeń aktu 5 listopada, przy jednocześnie
pogłębiającej się eksploatacji ekonomicznej Królestwa i
jego ludności.
Polityka gospodarcza okupanta w Królestwie należała do
najistotniejszych współczynników całokształtu sytuacji
wewnątrzpolitycznej w Królestwie.
Grabież dobrze zorganizowana
Decydujące znaczenie miała polityka okupanta nie-
mieckiego, pod którego panowaniem znalazły się
najważniejsze ośrodki przemysłowe Królestwa, jak
Warszawa, okręg łódzki i większość Zagłębia Dąbrow-
skiego. Na blisko 10 mln mieszkańców Królestwa ponad
6,5 mln, czyli 66% zamieszkiwało obszar okupacji
niemieckiej.
Na obszarze tym skupiało się 78% zakładów przemysło-
wych i 78% robotników, wytwarzających 85% wartości
produkcji przedwojennej Królestwa.
Naczelną wytyczną niemieckiej polityki gospodarczej
w Królestwie było maksymalne, bezwzględne wy-
korzystanie jego zasobów surowcowych i potencjału

gospodarczego do celów wojny. W praktyce sprowadzało
się to do wywożenia do Niemiec surowców, maszyn
i urządzeń fabrycznych, wyciskania, co się dało, z
produkcji rolnej i żywnościowej.
W ostatnich latach wojny władze niemieckie niejed-
nokrotnie dewastowały cenne obiekty przemysłowe w
celu uzyskania z nich określonych, stosunkowo drobnych
elementów potrzebnego im wyposażenia, jak instalacji
elektrycznych, kabli, pasów transmisyjnych itp. Z wież
kościelnych zdejmowano dzwony, zrywano pioruno-
chrony, rynny, klamki od drzwi, jeśli były z miedzi czy
cyny. Niezależnie od tego, wywieźli Niemcy z Królestwa
tysiące kompletnych obrabiarek, silników parowych,
spalinowych i elektrycznych, kotłów różnego rodzaju,
urządzeń elektrycznych itd.
Prawdziwa plaga rekwizycji dotknęła również wieś.
Oprócz wyśrubowanych do maksimum świadczeń w
płodach rolnych, władze rekwirowały bez przerwy
konie, bydło, nierogaciznę. Według szacunkowych
obliczeń liczba koni obniżyła się w czasie wojny na
terenie okupacji austriackiej do 64% stanu z 1914 r., a
w okupacji niemieckiej do 54%. Ocenia się, że ubytek
koni na ziemiach polskich, które później weszły w
skład państwa polskiego, wynosił łącznie 890 tys. sztuk.
Podobnego rzędu straty i ubytki poniosło rolnictwo
na ziemiach polskich w całym inwentarzu żywym, jak
bydło rogate, nierogacizna, owce itp. W latach okupacji
wywieźli Niemcy ogółem 12,3 mln q zbóż chlebowych i
15,5 mln q kartofli. W niektórych okolicach kraju pod
koniec wojny do prac w polu używano siły pociągowej...
ludzkiej. W sposób zupełnie rabunkowy trzebił okupant
lasy (m. in. Puszczę Białowieską). Wyrąbano lub w
inny sposób zniszczono ponad 17% wszystkich lasów na
ziemiach polskich.
3. Kuchnia polowa na jednej z ulic Warszawy
Za pomocą najbardziej drakońskich środków zmuszano
Polaków do „dobrowolnego” wyjazdu na roboty do
Niemiec, zatrzymawszy uprzednio ok. 350 tys. polskich
robotników sezonowych, przybyłych jeszcze przed
wybuchem wojny. Stosowano ograniczenia aprowi-
zacyjne w stosunku do robotników wykazujących –
jak się to urzędowo nazywało – „wstręt do pracy”, tj.
odmawiających wyjazdu na roboty do Niemiec. Wresz-
cie na miesiąc przed proklamowaniem „niepodległej
Polski” aktem 5 listopada 1916 r. gen. Beseler zarządził
przymusowy pobór mężczyzn do pracy. Niejednokrotnie
stosowano już wówczas łapanki w tym celu, stanowiące
jak gdyby pierwsze jaskółki tego, co na znacznie szerszą
skalę przyniosła druga okupacja niemiecka 1939-1945.
Całokształt tej polityki odbijał się boleśnie na położeniu
ludności polskiej. Racje żywnościowe w miastach były
niezwykle skromne: wynosiły zaledwie 3/4, a z czasem
tylko 2/3 tego, co otrzymywali mieszkańcy miast w
Niemczech. Wartość kaloryczna spożycia na 1 miesz-
33
11
kańca w Królestwie wynosiła przed wojną przeciętnie
blisko 3100 kalorii dziennie, podczas gdy na wiosnę
1918 r. sięgała ona już tylko 890 kalorii (licząc łącznie
żywność na kartki oraz nabywaną w wolnym handlu).
Wskaźniki kosztów utrzymania i płac robotniczych w
Warszawie w latach 1914-1918 ilustruje tab. 1.
Tab. 1
Wskaźniki kosztów utrzymania płac robotniczych w
Warszawie w latach 1914-1918
Źródło: Historia Polski PAN. t. III, cz. 1, pod red. Ż.
Kormanowej i W. Najdus, Warszawa 1974, s. 481
Na wsi było pod tym względem z natury rzeczy nieco
lepiej, ale i tutaj sytuacja była bardzo ciężka. Stosunkowo
najkorzystniej układała się ona na terenie ziem zaboru
pruskiego, choć i tam zaznaczył się spadek wydajności
z 1 ha, zmniejszenia się powierzchni zasiewów i inne
ujemne zjawiska. Wszystko to sprzyjało rozwijaniu się
spekulacji artykułami pierwszej potrzeby, dodatkowo
utrudniającej życie ludności. Ceny żywności rosły
znacznie szybciej niż zarobki. Na dłuższą metę prowa-
dziło to do dotkliwego obniżenia standardu wyżywienia
szerokich mas, a w konsekwencji do równie poważnego
obniżenia zdrowotności publicznej. Odczuły to najsilniej
warstwy najbiedniejsze w wielkich miastach, wśród
których szybko podnosiła się krzywa śmiertelności i
coraz częściej zaczęły gościć choroby zakaźne, przede
wszystkim gruźlica, tyfus, jaglica, dyfteryt i inne. Jedną
z wielu ilustracji tych niepokojących zjawisk był fakt, że
podczas gdy w 1913 r. zanotowano w Warszawie niecałe
21 zachorowań na gruźlicę na 10 tys. mieszkańców, to
już w pierwszym półroczu 1917 r. liczba tych zachoro-
wań wzrosła do ponad 113.
Na drodze do umiędzynarodowienia sprawy polskiej.
Rewolucja lutowa w Rosji
Niezwykle ciężkie i wciąż pogarszające się położenie
ludności polskiej w okupowanym Królestwie, jak rów-
nież ewolucja polityczna sprawy polskiej (zwłaszcza
po akcie 5 listopada), nie pozostawały bez echa w
kołach emigracji polskiej na zachodzie Europy i w
Ameryce. Już od stycznia 1915 r. działał w Szwajcarii z
siedzibą w Vevey Komitet Generalny Pomocy Ofiarom
Wojny, na którego czele stał Henryk Sienkiewicz,
wspomagany przez niestrudzonego Antoniego Osu-
chowskiego. Nazwisko wielkiego pisarza było podstawą
nie tylko moralnej, lecz także materialnej działalności
Komitetu. Spływały doń datki i ofiary z wielu krajów
Europy i Ameryki, przekazywane następnie do kraju
dla najbardziej potrzebujących. Ze względu na filantro-
pijny charakter Komitetu Sienkiewicz starannie unikał
wszelkiego angażowania się politycznego, choć jego
zdecydowana nieufność do Niemiec była dobrze znana.
Pomoc materialna dla Komitetu Sienkiewicza, jak
12
również dla innych organizacji i osób działających na
rzecz sprawy polskiej płynęła przede wszystkim ze środ-
ków Polonii amerykańskiej. Już na krótko przed wojną
istniał tam polski Komitet Obrony Narodowej, który po
wybuchu wojny wspierał materialnie i politycznie przez
pewien czas akcję legionową Piłsudskiego i w ogóle
kierunek polityczny NKN. Nie trwało to jednak długo,
gdyż najsilniejsze organizacje polonijne w składzie
KON, mianowicie Związek Narodowy Polski oraz
Zjednoczenie Polskie Rzymsko-Katolickie, odmówiły
popierania sił zbyt jawnie związanych z orientacją na
państwa centralne i na domiar niewolne od wpływów
„socjalizujących”.
4. Ignacy Paderewski
W październiku 1914 r. powstał Polski Centralny Komi-
tet Ratunkowy, którego honorowym prezesem i najwyż-
szym autorytetem moralno-politycznym stał się wkrótce
Ignacy Paderewski. Wbrew swej nazwie PCKR był in-
stytucją nie tylko filantropijną, lecz rozwijał także sze-
roką działalność polityczną. W praktyce sprowadzała się
ona głównie do inicjatyw i wystąpień Ignacego Paderew-
skiego, którego wielka już wtedy popularność zarówno w
środowisku Polonii amerykańskiej i polskich kołach po-
litycznych zachodniej Europy, jak i szerokie kontakty z
wielu wybitnymi osobistościami w Stanach Zjednoczo-
nych i Europie otwierały mu drzwi do gabinetów czoło-
wych polityków tych krajów.
Na terenie Europy zachodniej dużą rolę w popularyzowa-
niu spraw i dążeń polskich odgrywała Centralna Agencja
Polska w Lozannie, powstała z końcem 1915 r. i wkrót-
ce całkowicie opanowana politycznie przez polityków en-
deckich i do nich zbliżonych, jak — poza Romanem
Dmowskim — Erazm Piltz, Marian Seyda, Maurycy Za-
moyski i in. Zbierała ona i sporządzała różnego rodza-
ju materiały informacyjne i polityczne, dotyczące sprawy
polskiej, rozsyłała je redakcjom gazet, starała się docierać
z nimi do polityków zachodnioeuropejskich, organizowa-
ła spotkania polityków polskich, przebywających w kra-
jach zachodniej Europy itp. W stolicach tych krajów mia-
ła swych przedstawicieli i emisariuszy, od których czer-
pała informacje i powierzała im określone zadania poli-
tyczne. Nie miała jednak w tej dziedzinie monopolu.
Nie zasypiali gruszek w popiele także rzecznicy koncep-
cji odmiennych. W tejże Szwajcarii, w Bernie, funkcjono-
wało związane z NKN Biuro Prasowe, prowadzone przez
Karola Badera, a później Michała Rostworowskiego, czy
stowarzyszenie „La Pologne et la guerre“, rozwijające
dość szeroką działalność informacyjno-publicystyczną.
Dużym autorytetem osobistym cieszył się w szwajcar-
skim środowisku polskim Gabriel Narutowicz, profesor
politechniki w Zurychu, niezwykle aktywny był tam rów-
nież wybitny historyk („chodząca encyklopedia“) Szy-
mon Askenazy — obydwaj czynni w sienkiewiczowskim
Komitecie Pomocy Ofiarom Wojny. W Paryżu wielką ak-
34
tywnością odznaczał się lewicujący Komitet Wolnej Pol-
ski (zbliżony do orientacji aktywistycznej w kraju), któ-
rego duszą był dr Bolesław Motz (a uczestniczyła w nim
m.in. Maria Skłodowska-Curie). W Londynie wielką ak-
tywność rozwijał osobiście Roman Dmowski, a także da-
leki od niego politycznymi sympatiami August Zaleski.
Nie zapominali politycy polscy o Włoszech, gdzie dzia-
łali m.in. Konstanty Skirmunt i Maciej Loret.
Proklamowanie aktu 5 listopada pogłębiło polaryzację
stanowisk w polskich kołach emigracyjnych na zacho-
dzie. Z inicjatywy Centralnej Agencji Polskiej w Lo-
zannie grono związanych z nią polityków, z Romanem
Dmowskim na czele, ogłosiło tzw. deklarację lozańską,
ostro krytykującą akt 5 listopada. Z protestem przeciwko
niemu jako „nowemu podziałowi Polski“ wystąpił rów-
nież Polski Centralny Komitet Ratunkowy z Paderew-
skim na czele. Przeciwko ogłoszeniu „deklaracji lozań-
skiej“ oponował zdecydowanie Sienkiewicz, który też od-
mówił swego pod nią podpisu. Zdaniem J. Pajewskiego
przyczyn tej odmowy było kilka, wśród nich zwłaszcza
troska o „zachowanie ściśle neutralnej, apolitycznej po-
stawy, której wymagało od niego stanowisko prezesa Ko-
mitetu Pomocy Ofiarom Wojny. Niewątpliwie wyczuwał
[Sienkiewicz] — pisze dalej J. Pajewski — również traf-
nie, że niezależnie od intencji niemieckich akt 5 listopada
będzie miał dla sprawy polskiej znaczenie pozytywne“.
Natomiast z zadowoleniem powitał akt listopadowy Ko-
mitet Obrony Narodowej w Ameryce, jak również Ko-
mitet Wolnej Polski.
Z punktu widzenia położenia sprawy polskiej na are-
nie międzynarodowej akt 5 listopada miał pod pewnymi
względami następstwa pozytywne. Padły w nim po raz
pierwszy od dziesiątków lat zapowiedzi stworzenia nie-
podległej Polski — i to w sposób oficjalny, z ramienia
rządów dwóch wielkich mocarstw. Niezależnie od rze-
czywistych intencji autorów tego dokumentu, zmuszał on
do zajęcia stanowiska w tej sprawie także i inne rządy —
w szczeǵlności trzecie mocarstwo zaborcze, Rosję i jej
sojuszników.
O wysoce dwuznacznym i w gruncie rzeczy zdecydowa-
nie niechętnym stanowisku rządu carskiego była już mo-
wa wyżej. Jego sojusznicy — Francja i Wielka Brytania
— zdawali sobie dobrze sprawę z drażliwości Rosji car-
skiej na punkcie sprawy polskiej i dlatego starannie uni-
kali wszelkiej nie uzgodnionej z caratem wzmianki na te-
mat Polski. Konsekwentnie przestrzegali zasady, że jest
to sprawa wewnętrzna ich wielkiego i ważnego sojuszni-
ka. Stanowisko to nie uległo zasadniczej zmianie po akcie
5 listopada. Niemniej przyczynił się on do wzrostu zainte-
resowania opinii publicznej na Zachodzie sprawą polską.
Dotyczy to zwłaszcza Francji, gdzie na ten temat coraz
więcej pisywała prasa, a w Izbie Deputowanych premier
Briand znalazł się pod silną presją części posłów, przede
wszystkim socjalistów, domagających się odeń energicz-
nego wystąpienia wobec rządu carskiego w sprawie nie-
podległości Polski. Zresztą niezależnie od tego rząd fran-
cuski obawiał się, żeby milczenie aliantów w tej kwestii
nie ułatwiło państwom centralnym realizacji ich zamie-

rzeń w Polsce, tzn. wystawienia armii polskiej i skiero-
wania jej na front.
W Stanach Zjednoczonych odbywała się w 1916 r. kam-
pania wyborcza, w której wyniku nowym prezydentem
— w niemałej mierze dzięki głosom polskim — zo-
stał Woodrow Wilson. Nieskrępowany zobowiązaniami
sojuszniczymi wobec Rosji, tym łatwiej mógł podnieść
sprawę polską na forum międzynarodowym. Coraz trud-
niej było rządowi carskiemu przechodzić nad nią do po-
rządku dziennego. Tak zrodził się rozkaz cara Mikoła-
ja II do armii i floty z 25 grudnia 1916 r., zapowia-
dający „stworzenie Polski wolnej, złożonej ze wszyst-
kich trzech obecnie rozdzielonych części“. Oczywiście,
ta „wolna Polska“ pozostawałaby — jak to miesiąc wcze-
śniej wyjaśniał premier rządu carskiego, Aleksander Tre-
pow — „w nierozdzielnej łączności z Rosją“. W świe-
tle tych ograniczeń i zastrzeżeń o wiele większe znacze-
nie miało orędzie prezydenta Wilsona do Senatu Stanów
Zjednoczonych z 22 stycznia 1917 r., w którym uznał on
„za sprawę oczywistą“, że „mężowie stanu wszędzie są
zgodni, iż powinna powstać zjednoczona, niepodległa i
samoistna Polska“.
Orędzie Wilsona stanowiło ważny krok naprzód na dro-
dze umiędzynarodowienia sprawy polskiej. Toteż wywo-
łało ono w polskiej opinii publicznej szerokie echo, a na-
wet entuzjazm. Tylko w części był on uzasadniony. Jak
to bowiem kanclerzowi Bethmann-Hollwegowi wyjaśnił
nieco później ambasador amerykański w Berlinie, James
Gerard, prezydent miał w orędziu na myśli Polskę w ta-
ki sposób „zjednoczoną“, jak to widział akt 5 listopada.
Ale o tym opinia publiczna nie wiedziała, nie wiedział też
Paderewski, który zwrot o Polsce „zjednoczonej“ Wilso-
nowi był podsunął.
W sposób bardzo nieśmiały i co gorsze wysoce dwu-
znaczny podejmował sprawę polską rząd francuski.
Znalazło to odbicie w rozmowach i porozumieniach
francusko-rosyjskich z końca 1916 i początku 1917 r.
Dotyczyły one wzajemnego uznania celów wojennych i
aspiracji terytorialnych obu państw po zwycięskiej woj-
nie. W zamian za poparcie Rosji dla francuskich rewin-
dykacji terytorialnych w stosunku do Alzacji i Lotaryngii
premier i minister spraw zagranicznych Francji, Briand,
zapewnił rząd carski, iż Francja przyznaje mu swobodę w
ustaleniu zachodnich granic Rosji. Była to innymi słowy
zgoda nie tylko na utrzymanie w granicach carskiej Rosji
Królestwa Polskiego, lecz także ewentualne zaokrąglenie
zaboru rosyjskiego dalszymi ziemiami polskimi.
Realizacji tych zamierzeń przeszkodziły rewolucje rosyj-
skie. Abdykacja Mikołaja II i obalenie caratu przez rewo-
lucję lutową w Rosji otworzyły drogę do władzy nowym
siłom. społecznym i politycznym. Ich stosunek do sprawy
polskiej kształtował się z gruntu odmiennie od stanowi-
ska kolejnych, rządów carskich. Martwa na arenie mię-
dzynarodowej do schyłku 1916 r. kwestia niepodległo-
ści Polski, z rezerwą i dwuznacznie podejmowana przez
rządy mocarstw w miesiącach zimowych 1916/17, we-
szła obecnie, po rewolucji lutowej, w nowy etap, roku-
jący realne nadzieje na jej rozwiązanie zgodne z auten-
35
13
tycznymi aspiracjami narodu polskiego. Odezwa Piotro-
grodzkiej Rady Delegatów Robotniczych z 27(14) marca
1917 r. stwierdzała uroczyście, że „demokracja w Rosji
stoi na stanowisku uznania samookreślenia politycznego
narodów i oznajmia, że Polska ma prawo do całkowitej
niepodległości”. W trzy dni potem z deklaracją w spra-
wie Polski wystąpił także powstały w wyniku rewolucji
rosyjski burżuazyjno-demokratyczny Rząd Tymczasowy
księcia Lwowa. Deklaracja ta również uznawała prawo
Polaków do posiadania niepodległego
5. Odezwa Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotni-
czych i Żołnierskich
państwa polskiego, złożonego z ziem o większości
polskiej. W przeciwieństwie jednak do odezwy robotni-
ków Piotrogrodu, obwarowywała to uznanie istotnymi
zastrzeżeniami. I tak niepodległa Polska miałaby być
złączona z Rosją „wolnym związkiem militarnym“, a
zmiany terytorialne państwa rosyjskiego miały uzyskać
„zgodę“ konstytuanty rosyjskiej. Ale i wówczas jeszcze
mocarstwa zachodnie, mając na uwadze utrzymanie
sojuszu z Rosją za wszelką cenę, nie ośmieliły się
wyjść dalej niż niejasne deklaracje rosyjskiego Rządu
Tymczasowego. Także przystąpienie do wojny po stronie
Ententy w kwietniu 1917 r. Stanów Zjednoczonych
początkowo niewiele pod tym względem zmieniło.
Wzrost aktywności politycznej społeczeństwa polskiego
w 1917 r.
Tymczasem eksploatacja gospodarcza okupowanego
Królestwa i jego ludności zaostrzała się z miesiąca na
miesiąc, a w parze z tym rosły nastroje niezadowo-
lenia i oporu przeciwko rządom okupantów. Usiłowa-
li oni je złagodzić przez pewną liberalizację stosun-
ków politycznych oraz zwiększenie swobód narodowych
i kulturalnych dla Polaków na obszarach okupowanych.
Dotyczyło to m.in. tworzenia organizacji oświatowo-
kulturalnych polskich, organizacji zawodowych, a tak-
że partii politycznych. Pozwalano na publiczne manife-
stacje narodowo-polityczne, np. obchody rocznicowe ku
czci uchwalenia Konstytucji 3 maja, wybuchu powstania
listopadowego itp. Ze szkół zniknął oczywiście język ro-
syjski, wrócił język polski. Pobudziło to wydatnie aktyw-
ność społeczną na rzecz odbudowy szkolnictwa polskie-
go; czego owocem był m.in. znaczny wzrost liczby dzieci
w szkołach elementarnych (w 1914 r. 34 na 1000 miesz-
kańców, w 1917 r. już 76). W listopadzie 1915 r. władze
niemieckie wyraziły zgodę na otwarcie w Warszawie pol-
skiego uniwersytetu i politechniki.
Ważną dźwignią aktywizacji politycznej społeczeństwa
stały się przeprowadzone w drugiej połowie 1916 i pierw-
szej połowie 1917 r. wybory samorządowe do rad miej-
skich w Królestwie. Wyborcy, podzieleni na kilka kurii,
nie mieli równego prawa wyborczego. Wskutek tego (a
także niekompletności wyników) nie można na ich pod-
stawie odtworzyć obrazu siły i wpływów poszczególnych
partii politycznych w miastach. Można jednak na posta-
14
wie wyników głosowania w kurii robotniczej (w której
wszyscy mieli równe prawo wyborcze) zorientować się
ogólnie, że w głównych ośrodkach przemysłowych Kró-
lestwa największe wpływy wśród robotników miał Naro-
dowy Związek Robotniczy (10327 głosów) i PPS-Frakcja
(9920), a w dalszej kolejności PPS-Lewica (6321), ży-
dowski Bund (3801) i SDKPiL (3210). Niemniej i w
tej kurii sporo głosów padło na listy stronnictw burżu-
azyjnych polskich i żydowskich (Narodowa Demokracja,
Chrześcijańska Demokracja, folkiści i in.); należy jednak
dodać, że do kurii tej należeli nie tylko robotnicy.
W grudniu 1916 r. władze okupacyjne wydały rozpo-
rządzenie o powołaniu do życia Tymczasowej Rady Sta-
nu, mającej „współdziałać przy tworzeniu dalszych urzą-
dzeń państwowych” państwa polskiego utworzonego ak-
tem 5 listopada. W skład Tymczasowej Rady Stanu wcho-
dziło 25 członków mianowanych przez władze okupa-
cyjne. Jej kompetencje były ograniczone do opiniowania
spraw przez nie przedstawianych, wysuwania wniosków
co do urządzenia stosunków wewnętrznych w Królestwie,
współdziałania w zakresie tworzenia sił zbrojnych oraz
podejmowania kroków regulujących życie gospodarcze.
Wszystko to jednak musiało być zatwierdzone przez ad-
ministrację
6. Manifestacja polska ku czci 125 rocznicy Konstytucji
3 maja w Warszawie w 1916 r.
okupacyjną. Powołanie do życia TRS zmierzało m.in.
do zneutralizowania fatalnego wrażenia, jakie na społe-
czeństwie polskim wywarło wspomniane już zarządzenie
z 9 listopada o rekrutacji ochotników polskich do wojska.
Ale ten nieśmiały krok naprzód na drodze „tworzenia
dalszych urządzeń państwowych“ był zbyt połowiczny,
aby mógł wywołać większe wrażenie w społeczeństwie
polskim, a w szczególności odsunąć na dalszy plan
jego troski aprowizacyjne i dolegliwości, powodowane
rabunkową gospodarką okupantów. Innego rodzaju nie-
pokój i niezadowolenie budziła ich polityka w sprawie
utworzenia armii polskiej.
Już w drugiej połowie 1915 r. doszło do kilku mniejszych
strajków robotników, przede wszystkim w Warszawie.
W 1916 r. liczba tych wystąpień, przeważnie zresztą
żywiołowych, znacznie wzrosła, obejmując swym za-
sięgiem poszczególne zakłady lub branże przemysłowe
także w okręgu łódzkim i Zagłębiu Dąbrowskim. Wiosną
1917 r. sytuacja zaostrzyła się jeszcze bardziej. Obok
strajków, ogarniających niekiedy już i większe zakłady
przemysłowe (np. fabryki „Gerlach i Pulst“, „Parowóz“ w
Warszawie, kopalnie w Zagłębiu Dąbrowskim) zdarzały
się wypadki (w Warszawie, na Śląsku Cieszyńskim, w
niektórych miejscowościach w Galicji) rozruchów gło-
dowych. Szerzyła się wśród chłopów postawa biernego
oporu przeciwko bezwzględnie ściąganym kontyngen-
tom. Coraz częściej trzeba było posługiwać się w tych
akcjach wojskiem, ponieważ niejednokrotnie chłopi
stawiali opór także czynny.
36
Rozczarowania aktywistów
Rozczarowanie — także w kołach aktywistycznych
— budził stosunek państw centralnych do sprawy
utworzenia armii polskiej. Pogłębiały się rozdźwięki
między Piłsudskim a szefem Departamentu Wojskowego
NKN Sikorskim. Dostrzegając, że karta austriacka
coraz mniej się liczy, Piłsudski i jego zwolennicy tym
usilniej dążyli do większego usamodzielnienia się i
uwolnienia spod kontroli NKN. Wobec bezskuteczności
tych wysiłków Piłsudski zrezygnował w lipcu 1916 r. ze
stanowiska komendanta I Brygady. Podniosło to jego
autorytet w kołach lewicy niepodległościowej, choć nie
oznaczało bynajmniej zerwania z orientacją aktywi-
styczną. Wydanie aktu 5 listopada zdawało się otwierać
nowe możliwości przed aktywistami; w tym również
na polu tworzenia polskiej „armii narodowej“. W skład
Tymczasowej Rady Stanu — jako kierownik jej referatu
wojskowego — wszedł także Józef Piłsudski. Jednak że
prawdziwe zamiary Niemiec nie miały nic wspólnego ani
z utworzeniem niepodległej Polski, ani też polskiej armii
narodowej. „Mimo wyraźnej pod tym względem sytuacji
— Piłsudski — jak stwierdza jego historyk-apologeta,
Wacław Lipiński — od tej współpracy się nie uchyla.
Podobnie jak Niemcy tylko własne interesy w tej grze z
Polską mają na oku — również i Piłsudski pragnie dla
interesów Polski grę tę wykorzystać“. Rychło jednak
okazało się, że podjęcie kolejnej gry politycznej z wie-
lokrotnie potężniejszym partnerem niemieckim — jeśli
Piłsudski istotnie tak rozumował — było (podobnie jak
w 1914 r. przy pomocy Polskiej Organizacji Narodowej)
bądź błędem w kalkulacji politycznej, bądź odbiciem
dążeń dalekich od „maksymalizmu”, przypisywanego
Piłsudskiemu przez piłsudczykowską historiografię lat
międzywojennych.
Po akcie 5 listopada władze austriackie przekazały
Legiony do dyspozycji Tymczasowej Rady Stanu i władz
niemieckich. Pod tą nową władzą miały się one stać
podstawą Polskiej Siły Zbrojnej, tworzonej z inicjatywy
Beselera. Odmawiał on jednak uporczywie wszelkich
ustępstw wobec żądań TRS i Piłsudskiego, dotyczących
m. in. oparcia organizacji Polnische Wehrmacht na
kadrach całkowicie podporządkowanej Piłsudskiemu
Polskiej Organizacji Wojskowej. Dowództwo polskiej
„armii narodowej” miało spoczywać w rękach niemiec-
kich, co miało być podkreślone odpowiednim tekstem
przysięgi wojskowej żołnierzy tej armii. Również w
innych dziedzinach swej działalności Tymczasowa
Rada Stanu dotkliwie odczuwała swój marionetkowy
charakter. Wszystko to wytwarzało kryzys polityczny w
obozie aktywistycznym. Pogłębił go w sposób istotny
wybuch rewolucji lutowej w Rosji. W świetle przemian,
jakie tam zachodziły, i stosunku rewolucji rosyjskiej
do sprawy polskiej parodia niepodległości Polski „po
niemiecku” tym bardziej rzucała się w oczy i tym
większe wywoływała wzburzenie.

Z chaosu i zamieszania politycznego, charakteryzujące-
go postawy różnych ugrupowań obozu aktywistycznego
w pierwszej połowie różnych ugrupowań obozu akty-
wistycznego w pierwszej połowie 1917 r, najwcześniej
praktyczne wnioski polityczne wyciągnęła PPS oraz
Piłsudski. W lutym 1917 r. zaczął się rozpadać Cen-
tralny Komitet Narodowy, m. in. wskutek faktycznego
odsunięcia się odeń PPS. Na początku maja wycofała się
ona oficjalnie z Tymczasowej Rady Stanu (choć jeszcze
przez parę miesięcy jej przedstawiciel brał udział w
pracach Rady).
Na początku lipca to samo zrobiło Polskie Stronnic-
two Ludowe „Wyzwolenie” i Partia Niezawisłości
Narodowej, a także Piłsudski. Równocześnie polecił
on legionistom — zgodnie z powszechnie panującymi
wśród nich nastrojami antyniemieckimi — aby odmówili
złożenia przysięgi żołnierskiej, żądanej od nich przy
włączeniu do Polskiej Siły Zbrojnej. Tak też się stało.
W odpowiedzi na ten „kryzys przysięgowy” władze
okupacyjne internowały ich (byli to głównie legioniści
z I i III Brygady) w Szczypiornie i Benjaminowie. II
Brygada, składająca się przeważnie z żołnierzy obywateli
Austro-Węgier, złożyła nową przysięgę i wróciła pod
komendę austriacką; brała udział w walkach 1917 i 1918
r. jako tzw. Polski Korpus Posiłkowy pod dowództwem
gen. Zygmunta Zielińskiego, przy którym pozostali m.in.
płk Józef Haller, ppłk Michał Żymierski, mjr Włodzi-
mierz Zagórski. Wkrótce potem Niemcy zastosowali
represje wobec Piłsudskiego: wraz z jednym ze swych
najbliższych współpracowników, płk. Kazimierzem
Sosnkowskim, został on 22 lipca 1917 r. aresztowany i
internowany w twierdzy Magdeburg.
Z trudnej pod względem moralno-politycznym sytuacji,
w jaką wmanewrował się Piłsudski przez współpracę
z Tymczasową Radą Stanu i Niemcami w pracach
organizacyjnych nad stworzeniem wysoce niepopularnej
Polskiej Siły Zbrojnej, zdołał on raz jeszcze wyjść nie
tylko obronną ręką, ale w gruncie rzeczy zyskać na
autorytecie i popularności.
W raporcie politycznym austriackiego Generalnego
Gubernatorstwa w Lublinie z 3 I lipca, 1917 r. o
nastrojach politycznych w Królestwie podkreśla się
najpierw, że początkowo „temu rewolucyjnemu prądowi
w masach, który w rewolucji rosyjskiej znalazł silną
pożywkę i bodźce, przywódcy polityczni lewicy [w Kró-
lestwie] nie potrafili przeciwstawić żadnych sukcesów
politycznych [i] groziło im raczej, że stracą wszelki
wpływ i znaczenie w masach. Odbyły się zebrania partii
lewicowych, na których gwałtownie atakowano nawet
Piłsudskiego za to, że uprawia on niezrozumiałą dla mas
»politykę kompromisów« z władzami okupacyjnymi“.
Ale po jego aresztowaniu nastroje te — stwierdza dalej
raport — uległy zmianie. W wielu miastach okupacji
austriackiej doszło do „poważnych manifestacji ulicz-
nych [...] zaaranżowanych przez elementy lewicowe“.
W rezultacie „autorytet Piłsudskiego po aresztowaniu
poważnie wzrósł“ i „można prawie na pewno stwierdzić,
że dopiero teraz będzie Piłsudski wynoszony jako
37
15
narodowy bohater i męczennik“. W ten sposób sami
Niemcy najlepiej przyczynili się do zatarcia w pamięci
publicznej nie tylko jego kilkuletniej współpracy z
władzami niemieckimi i austriackimi, lecz także faktu,
że jego program niepodległościowy nie wychodził w
tych latach poza ramy rozwiązania kwestii polskiej w
duchu koncepcji austro-polskiej czy niemiecko-polskiej.
W szeregach PPS i PSL
„Wyzwolenie“.
Plany „konsolidacyjne“
W rzeczywistości jednak — jak to podkreśla też
wspomniany wyżej raport i inne świadectwa — kolejny
manewr polityczny Piłsudskiego, tak ważny dla odnowy
jego legendy, wiązał się ze zjawiskami znacznie głębszej
natury, a w szczególności z ogólnie szybkim wzrostem
fermentów społecznych i nastrojów antyokupacyjnych
ludności, wydatnie spotęgowanych i przyśpieszonych
przez lutową rewolucję rosyjską. Ich dalszą konse-
kwencją były wspomniane już zjawiska kryzysowe w
Tymczasowej Radzie Stanu i w partiach politycznych
— tak z orientacji aktywistycznej, jak i pasywistycznej.
Nawet Koło Sejmowe (Koło Polskie w Wiedniu i sejm
galicyjski) uchwaliło w maju 1917 r. rezolucje, głoszące
dążenie narodu polskiego do odzyskania „zjednoczonej,
niepodległej Polski, z dostępem do morza“.
Znacznie silniej uwydatniła się ta ewolucja w partiach
lewicowych, które stosunkowo najlepiej znały prawdziwe
nastroje wśród robotników, chłopów i demokratycznej
inteligencji.
Jeśli chodzi np. o robotników warszawskich, to spra-
wozdanie OKR PPS w Warszawie z pierwszej połowy
1917 r. charakteryzowało ich nastroje następująco:
„Linia polityczna ogólnonarodowa, której hołdował cały
obóz aktywistyczny, a więc i nasza partia, linia polityki
środkowoeuropejskiej [tj. zorientowanej na państwa
centralne — H.Z.], w umysłach robotniczych dawno
zbankrutowała. Egzekutywa okręgu urządziła kilka
większych masówek w fabrykach, wszędzie tam mówcy
nasi spotykali się z protestami przeciwko naszemu
programowi politycznemu. Rewolucja rosyjska dokonała
wreszcie tego dzieła: ugruntowała już zupełnie niechęć
do naszego dotychczasowego stanowiska“. Na XIII
Zjeździe PPS w Piotrkowie (czerwiec 1917) przyjęto
uchwały ostro krytykujące politykę okupantów oraz
odrzucające sojusze z partiami prawicowymi. Przede
wszystkim jednak Zjazd uchwalił program walki o
całkowitą niepodległość Polski, obejmującej wszystkie
ziemie polskie, a więc i ziemie zaboru pruskiego (choć
uchwały Zjazdu nie wymieniały ich expressis verbis).
Oznaczało to zerwanie z aktywizmem. Znacznie wolniej
i ostrożniej szła w tym kierunku polityka PPSD Galicji
i Śląska Cieszyńskiego pod przewodem Daszyńskiego,
który ciągle jeszcze nie mógł wyzwolić się spod wpływu
projektów austro-pruskiego rozwiązania kwestii polskiej.
Podobna ewolucja polityczna widoczna była też w
16
postawie innych stronnictw lewicy niepodległościowej,
zwłaszcza PSL „Wyzwolenie“. Rada Naczelna tego
stronnictwa wysunęła na swym zebraniu na początku lip-
ca 1917 r. w Warszawie postulaty niepodległego państwa
polskiego, składającego się z wszystkich ziem polskich,
z dostępem do morza, o charakterze demokratyczno-
republikańskim, którego najwyższą władzą byłby sejm,
wybrany w sposób „najbardziej demokratyczny“. Także
w PSL „Piast“ w Galicji pogłębiał się krytyczny stosunek
do mocarstw centralnych i aktywizmu.
W parze z tymi przemianami szły próby skonsolidowania
nowych porozumień i konstelacji politycznych na mniej
lub bardziej zmodyfikowanych podstawach. Wobec
rozpadnięcia się wspomnianego wyżej Centralnego
Komitetu Narodowego, stronnictwa lewicy niepodle-
głościowej z PPS i PSL „Wyzwolenie“ postanowiły
zharmonizować swe poczynania w ramach nowego
porozumienia pod nazwą Komisji Porozumiewawczej
Stronnictw Demokratycznych. Znacznie dalej szły plany
konsolidacyjne Piłsudskiego. Zamierzał on doprowadzić
do pewnej koordynacji działań lewicy z siłami prawi-
cowymi zarówno w obozie aktywizmu, jak i w łonie
orientacji proalianckiej, tj. przede wszystkim z Mię-
dzypartyjnym Kołem Politycznym. Celowi temu miały
służyć wąskie porozumienia typu mafijnego, których
zadaniem byłoby ustalenie uzgodnionej linii postępowa-
nia w gronie czołowych przywódców poszczególnych
grup i partii politycznych. Jedno z tych porozumień,
tzw. Konwent Organizacji A, grupowałoby przywódców
partii lewicowych, drugie — Konwent Organizacji B —
przywódców partii prawicowych.
W praktyce udało się zrealizować jedynie — już po
aresztowaniu Piłsudskiego — koncepcję Konwentu Or-
ganizacji A pod przewodnictwem jednego z najbardziej
zaufanych współpracowników Piłsudskiego i działacza
PPSD, Jędrzeja Moraczewskiego; pomysł z Konwentem
Organizacji B spalił na panewce, gdyż różnice poglądów
i ambicji okazały się zbyt duże.
Również z inicjatywy sił prawicowych podejmowano
próby konsolidacyjne, skierowane ku partiom centro-
wym i lewicowym. Ich głównym promotorem była Liga
Narodowa (organizacja o charakterze mafijnym). Próby
te zakończyły się tylko częściowym powodzeniem, m. in.
wciągnięto do Ligi Wincentego Witosa i Włodzimierza
Tetmajera z PSL „Piast“, co niewątpliwie przyczyniło
się do przejścia tego stronnictwa na pozycje proalianckie
i przybliżyło PSL do Narodowej Demokracji.
Ożywienie polityczne także
w zaborze pruskim
Tętno życia politycznego w zaborze pruskim po re-
wolucji lutowej także uległo przyśpieszeniu, ale nadal
pozostawało znacznie wolniejsze niż w Królestwie i
Galicji. W niemałej mierze był to skutek ciągle jeszcze
— mimo endeckiej większości w Kole Polskim w
Berlinie — dużego wpływu na opinię publiczną kół
38
klerykalnych i ugodowych. Wprawdzie w wystąpieniach
posłów endeckich w Berlinie pojawiły się niejednokrot-
nie akcenty protestu przeciwko niezmiennie antypolskiej
polityce rządu pruskiego, ale mimo to posłowie ci równie
niezmiennie aż do roku 1918 głosowali za kredytami
wojennymi, zgodnie z życzeniami rządu. Wielką, choć
krótkotrwałą karierę polityczną, robił „król prasy pol-
skiej“ na Śląsku — Adam Napieralski. Przeszedłszy
całkowicie na stronę ugody i współpracy z rządem
niemieckim, cieszył się jego poparciem (politycznym,
wykorzystując je do rozwijania swego prasowego kon-
cernu, teraz również na terenie okupowanego Królestwa
(gdzie m. in. założył nową gazetę „Godzina Polski“,
pierwszą w Polsce „gadzinówkę“).
Zapowiedź jakichś nowych inicjatyw stanowiło powsta-
nie jesienią 1916 r. tajnego Komitetu Międzypartyjnego,
w którym dominowali politycy narodowodemokratyczni,
stawiającego sobie za cel organizowanie i kierowanie
pracą polityczną w zaborze pruskim oraz utrzymywanie
kontaktów z innymi zaborami i emigracją. Tu i ów-
dzie powstawały tajne organizacje niepodległościowe
młodzieży. Do ożywienia dążeń niepodległościowych
przyczyniły się manifestacje i obchody, związane z naro-
dowymi rocznicami historycznymi, jak np. konstytucji
majowej. Okazją do licznych manifestacji patriotycz-
nych stała się śmierć Henryka Sienkiewicza (1916), a
zwłaszcza 100 rocznica śmierci Tadeusza Kościuszki
(1917).
Pogarszająca się sytuacja gospodarcza i aprowizacyjna
w połączeniu z coraz cięższymi stratami ludzkimi
na frontach, dotykającymi tragicznie i wiele rodzin
polskich, wzmagała nastroje antywojenne. Szczególnie
silnie dały one o sobie znać na Górnym Śląsku, a także w
niektórych miastach przemysłowych Pomorza (zwłasz-
cza w Gdańsku). Fala gwałtownych strajków na Górnym
Śląsku nasiliła się bardzo już latem 1917 r., by w 1918
r. przybrać jeszcze większe rozmiary. Dominowały w
nich akcenty klasowe i antywojenne, ale pojawiały się
też postulaty narodowe.
W kręgu Rady Regencyjnej. Komitet Narodowy Polski
w Paryżu
Koła konserwatywne i wielkoobszarnicze w Królestwie,
orientujące się dotychczas w dużej mierze na Rosję car-
ską przeciwko państom centralnym, zaczęły wykazywać
w tym czasie coraz większe skłonności do współpracy z
okupantami. W znacznym stopniu odnosiło się to również
do Narodowej Demokracji i środowisk jej bliskich.
W sprawozdaniu z końca marca 1917 r. dla austro-
węgierskiego c. i k. ministra spraw zagranicznych, hr. O.
Czernina, podkreślano silnie odmienność, a nawet prze-
ciwstawność ewolucji postaw politycznych pod wpływem
rewolucji lutowej w kołach lewicowych i „mieszczań-
skich“ w Królestwie Polskim. Jak czytamy w tym spra-
wozdaniu, „nie obeszło się bez tego, żeby rewolucja ro-
syjska nie wywarła głębokiego wrażenia także na partiach

mieszczańskich, choć w całkiem przeciwstawnym sensie
[niż w kołach lewicowych — H. Z.]. Pozostają one —
czytamy dalej — pod silnym wrażeniem występujących
obecnie tendencji komunistycznych i obawiają się złych
następstw tych tendencji dla polskich właścicieli ziem-
skich w Rosji i dlatego chciałby znaleźć ochronę u państw
centralnych“. W tej sytuacji nie było przypadkiem, że gdy
jesienią 1917 r. powołały one do życia namiastkę władzy
monarszej w postaci trzyosobowej Rady Regencyjnej, w
skład jej weszli arcybiskup warszawski Aleksander Ka-
kowski, książę Zdzisław Lubomirski i wielki obszarnik
Józef Ostrowski — wszyscy do niedawna związani mniej
lub więcej wyraźnie z pasywizmem.
Pogłębiający się w obozie aktywistycznym kryzys poli-
tyczny, szczególnie w lewicowych odłamach tego obo-
zu, ujawnił się z dużą ostrością w sierpniu 1917 r. Nawet
Tymczasowa Rada Stanu, nie mogąc doczekać się odpo-
wiedzi na swe postulaty, po przekazaniu oddziałów legio-
nowych na powrót w skład armii austro-węgierskiej po-
dała się do dymisji.
Był to jednak przejaw kryzysu nie tylko w łonie akty-
wizmu polskiego, lecz także w polistopadowej polityce
niemieckiej w kwestii polskiej. Pogarszające się położe-
nie wojenno-polityczne mocarstw centralnych, a przede
wszystkim umiędzynarodowienie sprawy polskiej po de-
klaracji prezydenta Wilsona ze stycznia 1917 r. i w wyni-
ku rewolucji lutowej, zmuszało je do uściślenia swego sta-
nowiska. We wrześniu 1917 r. generał-gubernatorzy nie-
miecki i austriacki ogłosili patenty o „najwyższej władzy
państwowej Królestwa Polskiego“, zapowiadające m.in.
utworzenie wspomnianej już Rady Regencyjnej (mającej
być „wprowadzoną w urzędowanie przez monarchów mo-
carstw okupacyjnych“) oraz Rady Stanu, czyli czegoś w
rodzaju parlamentu. Ważniejsze, że w tymże czasie oku-
panci postanowili wreszcie przekazać w ręce polskie są-
downictwo i szkolnictwo, które w ten sposób po blisko
półwieczu rusyfikacji stało się w Królestwie całkowicie
polskie. Niezależnie od tego można było obecnie przy-
stąpić do szkolenia kadr administracji państwowej, orga-
nizowania i opracowania jej struktur, do prac nad aktami
prawnymi, normującymi różne dziedziny życia publicz-
nego itp. Niektóre z tych poczynań, jak np. wypraco-
wanie organizacji, struktury i kompetencji ogniw władzy
rządowej, ustroju szkolnictwa i sądownictwa, stalY się za-
lążkiem systemu i aparatu administracji w niepodległej
już Polsce. Również opracowane przez komisje Tymcza-
sowej Rady Stanu i ministerstwa w rządach Rady Regen-
cyjnej projekty niektórych przedsięwzięć gospodarczych
(np. dotyczących scalenia gruntów rolnych, melioracji,
służebności itp.) stały się pożytecznym punktem wyjścia
późniejszych działań po odzyskaniu niepodległości.
Wszystko to działo się już w cieniu bezpośredniego za-
grożenia klas posiadających przez “bolszewicką anar-
chię". Tylko siła niemiecka mogła to zagrożenie odwró-
cić. To jednak wymagało wspomnianej reorientacji w
obozie pasywistycznym, czego znamiennym przejawem
był m. in. skład Rady Regencyjnej. Natomiast czołowi
przywódcy polityczni orientacji prorosyjskiej i proalianc- Natychmiast po rewolucji Rosja wycofała się z wojny i
39
17
kiej z zespołu KNP, działający bądź w Rosji, bądź już
w krajach zachodnich (głównie w Szwajcarii), zaczęli po
upadku caratu tym usilniej zabiegać o pozyskanie dla
sprawy polskiej rządów mocarstw zachodnich. Zadanie
mieli obecnie o tyle ułatwione, że po upadku caratu i po
proklamacji Rządu Tymczasowego ks. Lwowa z 30 mar-
ca 1917 r., rządy Francji i Anglii nie były już tak skrępo-
wane w sprawie polskiej, jak za czasów caratu. Po Rewo-
lucji Październikowej skrępowanie to było jeszcze słab-
sze.
W czerwcu 1917 r. rząd francuski podjął decyzję stwo-
rzenia u boku armii francuskiej autonomicznej armii pol-
skiej. W sierpniu tegoż roku powstał w Szwajcarii Ko-
mitet Narodowy Polski, będący w pewnym sensie konty-
nuacją polityczną KNP, powstałego jeszcze w 1914 r. w
Warszawie. W miesiąc później został on uznany za “ofi-
cjalną organizację polską" przez rząd francuski, a nieco
później także przez rządy Anglii i Włoch. Wkrótce też
przeniósł swą siedzibę do Paryża, gdzie pozostawał do
końca swego istnienia, tj. do 1919 r.
Były to kroki o tyle połowiczne, że podejmując je rząd
francuski ciągle powoływał się na marcową proklama-
cję rosyjskiego Rządu Tymczasowego, co oczywiście po-
ważnie ograniczało ich polityczny sens i dalszy bieg roz-
woju spra wy polskiej uzależniało niejako od aprobaty
rządu rosyjskiego.
Rewolucja Październikowa i jej
następstwa. Polacy w Rosji
Tymczasem jednak wybuchła w Rosji nowa rewolucja -
Rewolucja Październikowa, która położyła definitywnie
kres nie tylko caratowi, ale i wszelkiej innej “białej” Rosji.
Rewolucja Październikowa, otwierając nowy rozdział w
dziejach ludzkości w ogóle, szczególne i bezpośrednie
znaczenie miała dla krajów środkowej Europy, a zwłasz-
cza krajów i-narodów ujarzmionych przez carat. Olbrzy-
mie znaczenie dla dalszego biegu wojny miał rosyjski
przykład wyjścia z wojny przez rewolucję. Jednocześnie
w dekrecie o pokoju z 8 listopada 1917 r. rewolucyj-
na Rosja Lenina proponowała światu zasady, na których
miałyby się oprzeć stosunki w powojennym, pokojowym
świecie. Miał to być “pokój bez aneksji i kontrybucji”
- a więc z przywróceniem wolności narodom ujarzmio-
nym i bez narzucania komukolwiek rujnujących cięża-
rów ekonomicznych. W innym podstawowym dokumen-
cie Rewolucji Październikowej, w Deklaracji praw naro-
dów Rosji z 16 listopada 1917 r., proklamowano uroczy-
ście “prawo narodów Rosji do swobodnego samookre-
ślenia aż do oderwania się i utworzenia samodzielnego
państwa”. Miało to dla Polski szczególne znaczenie. Re-
wolucyjna Rosja traktowała te hasła i zasady jako jedy-
nie odpowiadające interesom klas i narodów uciskanych.
Dowiodła tego w praktyce nie tylko przez rozdział zie-
mi między chłopów i inne podobne kroki rewolucyjne w
kraju, lecz także na arenie międzynarodowej.
18

wszczęła w Brześciu nad Bugiem rokowania o pokój z ski i Paderewski, docierali do rządów i czołowych prze-
państwami centralnymi (listopad 1917 - marzec 1918). wódców mocarstw zachodnich (m. in. do prezydenta Wil-
Domagała się w nich m. in. maksymalnego zagwaranto- sona), informując ich osobiście o postulatach polskich.
wania praw narodu polskiego - we wszystkich zaborach i Zostały one sformułowane również na piśmie w posta-
okupacjach - do swobodnego wypowiedzenia się o swo- ci szeregu memoriałów i innych dokumentów (m. in. w
im losie. Jednakże Rosja zrewolucjonizowana i wyczer- obszernym memoriale Dmowskiego z lipca 1917 r. pt.
pana wojną była wtedy zbyt słaba, by żądania te móc Zagadnienia środkowo — i wschodnioeuropejskie), prze-
przeforsować. Co więcej, sama musiała podpisać bardzo kazywanych następnie zainteresowanym politykom i dy-
niekorzystny dla siebie traktat pokojowy, na mocy które- plomatom Ententy.
go Niemcy i Austro-Węgry m. in. okupowały Ukrainę i Dodajmy od razu, że kontakty te przynosiły nieraz do-
znaczną część Białorusi. Natomiast nie można” było zlek- tkliwe rozczarowania co do rzeczywistego stosunku tych
ceważyć ogromnej siły agitacyjnej i wpływu, jaki hasła rządów wobec spraw polskich. Ale i te rozczarowania sta-
i dążenia rewolucyjnej Rosji wywierały we wszystkich nowiły swoiście ważny materiał w celu lepszego przygo-
krajach, które walczyły, jak Polska, od pokoleńo odzy- towania się do zbliżającej się konferencji pokojowej.
skanie swej wolności i niepodległości.
Tymczasem wojna ciągle jeszcze trwała, choć po nadej-
Musiały się z tym liczyć największe mocarstwa, zwłasz- ściu wojsk amerykańskich szala zwycięstwa jeszcze wy-
cza że hasła te - odpowiednio zastosowane i realizowane raźniej przechyliła się na stronę aliantów. Nie przynio-
- mągły przyczynić się poważnie do rozsadzenia od we- sła Niemcom sukcesów wojskowych bezwzględna wojna
wnątrz państw centralnych z ich skomplikowaną wielona- podwodna, przeciwnie - miała dla nich jak najgorsze na-
rodowościową strukturą. Były to momenty, które wpły- stępstwa polityczne i moralne w opinii światowej. Jedynie
nęły w pewnej mierze na ogłoszenie również na zacho- na wschodzie Niemcy zanotowały pewne sukcesy. Mo-
dzie programu, przyświecającego państwom Ententy w gły tu narzucić młodej i bardzo jeszcze nieokrzepłej wła-
ich walce. Sformułował go najpełniej prezydent Wilson dzy radzieckiej warunki najbardziej uciążliwe, gdyż była
w swoim orędziu z 8 stycznia 1918 r. składającym się z ona całkowicie zajęta umacnianiem swych pozycji i za-
14 punktów (stąd także zwanym w skrócie “14 punktów ciętą walką ze swymi wewnętrznymi wrogami, popiera-
Wilsona”). W punkcie 13m. in. opowiadał się za utwo- nymi zresztą zarówno przez państwa centralne, jak i przez
rzeniem niepodległego państwa polskiego, “które winno zachodnie.
obejmować ziemie zamieszkałe przez bezspornie polską Wśród interwentów antyradzieckich były i korpusy pol-
ludność, mieć zapewniony wolny i bezpieczny dostęp do skie, organizowane przez polskich generałów z armii car-
morza”.
skiej spośród służących w niej żołnierzy i oficerów Po-
W zestawieniu z dotychczasową milczącą ostrożnością laków. Ogólna koordynacja tej akcji znajdowała się w
Ententy w sprawie polskiej był to niewątpliwie ogromny rękach powstałego w czerwcu 1917 r. w Piotrogrodzie
postęp. Naczelnego Polskiego Komitetu Wojskowego (tzw. Na-
Niedaleka przyszłość miała jednak pokazać, że i te sfor- czpolu), którego prezesem był Władysław Raczkiewicz.
mułowania były wysoce wieloznaczne, co też w czasie Tworzenie się oddziałów polskich umożliwił postępują-
konferencji pokojowej odbiło się nader ujemnie na re- cy szybko rozkład armii rosyjskiej. Oddziały te - jak to
windykacjach polskich. głosiły ich dowództwa i Naczpol - miały za zadanie obro-
nę ludności polskiej, nie mieszając się przy tym do we-
Dalszym krokiem naprzód na drodze przywrócenia nie- wnętrznych spraw Rosji. W rzeczywistości były to naj-
podległości Polsce w płaszczyźnie stosunków międzyna- częściej jednostki, które niejednokrotnie wspomagały ro-
rodowych była deklaracja premierów Fran cji, Wielkiej syjskie siły kontrrewolucyjne.
Brytanii i Włoch z 3 czerwca 1918 r., w której oświad-
czyli oni, Dotyczyło to w szczególności I Korpusu Polskiego, któ-
ry zaczął się organizować w połowie 1917 r. na terenie
iż “utworzenie Polski zjednoczonej i niepodległej, z Białorusi. Spośród trzech polskich korpusów (dwa pozo-
dostępem do morza, stanowi jeden z warunków pokoju stałe powstały nieco później na Ukrainie i w Besarabii)
trwałego i sprawiedliwego oraz przywrócenia panowania był to korpus najsilniejszy, liczący ponad 20 tys. ofice-
prawa w Europie”. rów i żołnierzy. Na czele korpusu stał gen. Józef Dowbór-
Muśnicki. W styczniu i lutym 1918 r. korpus prowadził
7. Prezydent Wilson ogłasza w styczniu 1918 r. w Kon- niemal regularne walki z oddziałami radzieckimi. Gdy
gresie Stanów Zjednoczonych deklarację „14 punktów” Niemcy zaczęli się w tym czasie posuwać w głąb teryto-
rium radzieckiego, korpus, na podstawie specjalnej umo-
Do spopularyzowania w krajach zachodnich dążeń nie- wy między Dowbór-Muśnickim a władzami wojskowymi
podległościowych i rewindykacji terytorialnych Polski niemieckimi, zamienił się w swego rodzaju wojsko po-
przyczyniała się — jak już o tym była mowa — dzia- mocnicze armii niemieckiej. Nie przeszkodziło to Niem-
łalność informacyjno-propagandowa oraz dyplomatyczna com rozbroić je w maju 1918 r., gdy wykonało ono już
Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu. Przypomnij- swoje zadania na rzecz Niemców. Mimo wszystko oba-
my też, że przedstawiciele Komitetu, zwłaszcza Dmow- wiali się oni tolerować większą polską jednostkę zbroj-

40
 19

ną, o silnych nastrojach antyniemieckich, przede wszyst- mianowicie gubernię chełmską. Wywołało to w Polsce
kim ze względów politycznych. W rezultacie izolowany powszechne oburzenie nie tylko na państwa centralne,
zupełnie, w otoczeniu wrogiej mu ludności białoruskiej, protektorów „niepodległej“ Polski, ale i na działającą z
rozpadający się pod wpływem docierającej doń rewolu- ich ramienia Radę Regencyjną.
cyjnej agitacji, korpus ten bez walki skapitulował przed Jeszcze przed zakończeniem rokowań brzeskich sytuacja
Niemcami i przestał istnieć (maj 1918). w kraju uległa dalszemu zaostrzeniu na skutek coraz
Podobny los spotkał pozostałe korpusy polskie na bezwzględniejszej eksploatacji okupowanego kraju,
Ukrainie, gdzie zajmowały się one głównie ochroną mnożących się rekwizycji, bezrobocia, a nawet głodu.
Potwierdził to m. in. powszechny strajk robotników
polskich majątków ziemskich przed niebezpieczeństwem
ze strony chłopów. Jedynie II Korpus, dowodzony Warszawy w styczniu 1918 r., a w ślad za nim podobne
strajki we wszystkich większych skupiskach Króle-
wówczas przez gen. J. Hallera, przeciwstawił się zbrojnie
pod Kaniowem (maj 1918) Niemcom. jednakże wobec stwa. Choć nie wszędzie strajki te przybrały charakter
strajków powszechnych, to jednak zamanifestowały w
przewagi niemieckiej został również rozbrojony. Generał
Haller zdołał przedostać się na północ, do Murmańska, niespotykanej dotąd skali i masowości siłę nastrojów an-
tywojennych, antyokupacyjnych, niepodległościowych,
a stamtąd do Francji, gdzie — opromieniony chwałą
walki z Niemcami — został z ramienia KNP powołany ogarniających klasę robotniczą Polski.
na stanowisko naczelnego wodza tworzonej we Francji
armii polskiej. Na ten zapalny grunt padły niby iskry wiadomości o
Ale były w Rosji i takie siły polskie, które udzielałyprzetargach brzeskich i „odstąpieniu“ przez państwa
pełnego poparcia rewolucji. Rekrutowały się one także centralne ziem polskich marionetkowemu rządowi
głównie z przebywających w Rosji Polaków, byłych żoł- ukraińskiemu. Ruch masowego protestu ogarnął Kró-
nierzy armii carskiej oraz spośród robotników polskich,
lestwo, całą Galicję i Śląsk Cieszyński. Przybierał
ewakuowanych w czasie wojny do Rosji, Organizatorami postacie różnorodne — poczynając od nowych wielkich
tego poparcia polskich robotników i żołnierzy były strajków, poprzez masowe wiece, pochody, bojkot władz
komitety SDKPiL i PPS-Lewicy, działające w skupi- okupacyjnych, zamykanie sklepów itp., a kończąc na sa-
skach polskich w Rosji, Reprezentację tych sił stanowił
botowaniu komunikacji kolejowej i krwawych starciach
powołany przez rząd radziecki Komisariat do Spraw z policją i wojskiem okupacyjnym. Zaostrzały się też po-
Polskich, na którego czele stanął jeden z czołowych ważnie stosunki polsko-ukraińskie w Galicji Wschodniej.
przywódców SDKPiL — Julian Leński-Leszczyński, Wrzenie ogarnęło w znacznym stopniu wieś. Zebrania
Wielu Polaków wzięło udział w walce zbrojnej prze- protestacyjne odbywały się także w Wielkopolsce,
ciwko oddziałom kontrewolucyjnym bądź bezpośrednio gdzie ponadto zaczął się rozwijać w przyśpieszonym
w szeregach Armii Czerwonej, bądź też w oddziałach tempie tajny ruch, którego celem było przygotowanie
polskich w jej skład wchodzących, Niektórzy polscy wystąpienia zbrojnego. Skupiał on Polaków powstałej w
działacze rewolucyjni odegrali poważną rolę organizato-
lutym 1918 r. Polskiej Organizacji Wojskowej, do której
rów władzy radzieckiej na różnych szczeblach — w tym napływali głównie harcerze, członkowie „Sokoła“, Pola-
i najwyższych, jak Feliks Dzierżyński przewodniczący cy z armii niemieckiej. Z pewnym niepokojem patrzył
Wszechrosyjskiej Komisji Nadzwyczajnej do Walki z na to powstały w lipcu 1918 r. z inicjatywy polityków
Kontrrewolucją (tzw. Czeki). endeckich Centralny Komitet Obywatelski nastawiający
się na pokojowe przejęcie władzy. Przystąpiono do
tworzenia tzw. Straży Obywatelskiej, której zadaniem
8. Julian Marchlewski w gronie słuchaczy Szkoły Czer- miała być jednak nie walka zbrojna o niepodległość, ale
wonych Komunardów zabezpieczenie istniejącego porządku.
Chełmszczyzna odstąpiona za zboże nacjonalistom
ukraińskim Państwa centralne u kresu sił

W warunkach pogarszającej się szybko sytuacji woj-
skowej, gospodarczej i politycznej państw centralnych
również pozycja Rady Regencyjnej i powoływanych
przez nią rządów w Królestwie stawała się coraz trud-
niejsza. Autorytet ich w oczach społeczeństwa polskiego
był zawsze znikomy i malał z dnia na dzień. Zresztą same
mocarstwa centralne zadały mu ciężki cios polityczny,
gdy w toku rokowań o pokój z Rosją Radziecką w
Brześciu zawarły w lutym 1918 r. tajne porozumienie
z na wpół zbankrutowanym już, nacjonalistycznym
rządem Ukraińskiej Republiki Ludowej, któremu w
zamian za dostawy zboża odstąpiły część Królestwa,
W tym samym czasie Niemcy i Austro-Węgry przecho-
dziły ciężkie wstrząsy wewnętrzne i niepowodzenia na
frontach wojny. W masach ludowych tych krajów na-
rastały fermenty i protesty przeciwko przedłużającej się
wojnie, nie dostatkom i głodowi. Mimo stosowania dra-
końskich środków .mnożyły się strajki i inne akcje pro-
testacyjne. Wielką rolę w ich organizowaniu odgrywał,
powstały jeszcze w 1916 r., “Związek Spartakusa”, a w
szczególności czołowy rzecznik walki z wojną i military-
zmem - Karol Liebknecht. Ruch strajkowy w Niemczech
przybrał poważne rozmiary już w 1917 r., aby zaostrzyć
się znacznie w 1918 r. Olbrzymi strajk w styczniu 1918 r.

41
20
miał charakter wyraźnie polityczny (był w dużej mierze
skierowany przeciwko pokojowi brzeskiemu) i antywo-
jenny. Z różnym nasileniem ruch strajkowy trwał przez
cały rok 1918. Także w wojsku dawały się zauważyć ob-
jawy znużenia i niechęci do walki, zwłaszcza na fron-
cie wschodnim, gdzie dochodziło do bratania się żołnie-
rzy niemieckich i austriackich z rosyjskimi. Rozpaczliwe
ofensywy niemieckie w marcu i sierpniu 1918 r. załamały
się po ciężkich stratach.
Wydarzenia na frontach przyśpieszyły bieg wydarzeń po-
litycznych. 29 września 1918 r. Bułgaria, ogarnięta już re-
wolucyjnymi niepokojami, jako pierwsza wśród państw
centralnych zawarła odrębny rozejm z państwami Enten-
ty. Tego samego dnia niemieckie dowództwo wojskowe
zwróciło się do Wilhelma II z żądaniem natychmiasto-
wego podjęcia rokowań pokojowych. Nowo utworzony
niemiecki “rząd ludowy” (z udziałem socjaldemokratów)
i nowy kanclerz Rzeszy, ks. Max von Baden, skierowali
5 października prośbę o rozejm do prezydenta Wilsona.
30 października rozejm podpisała Turcja, a 3 listopada
Austro-Węgry. 11 listopada 1918 r. delegacja niemiecka
pod przewodnictwem min. Erzbergera udała się do Com-
piègne w północno-wschodniej Francji i podpisała tam
rozejm, podyktowany przez naczelnego wodza wojsk En-
tenty, marszałka Focha.
W społeczeństwie polskim u progu
niepodległości
Ostatnie tygodnie wojny na ziemiach polskich stały pod
znakiem prób i wysiłków, podejmowanych przez siły po-
lityczne różnych kierunków, zmierzających do przejęcia
władzy w Polsce, która - w to nikt nie wątpił - już niedłu-
go stać się miała rzeczywiście niepodległa i zjednoczo-
na ze wszystkich trzech zaborów, nie wyłączając pruskie-
go. Z całą niezbędną jasnością zakomunikował to rządo-
wi i parlamentowi Rzeszy niemieckiej w Berlinie poseł
Wojciech Korfanty w swym wystąpieniu w Reichstagu 25
października 1918 r. Polacy domagają się - mówił - “zjed-
noczonej z wszystkich trzech zaborów Polski z bezpiecz-
nym przystępem do morza, tzn. z wybrzeżem polskim,
zamieszkałym przez bezspornie polską ludność". "Żąda-
my - mówił dalej - polskich powiatów Górnego i Śred-
niego Śląska, Poznańskiego, Prus Zachodnich i polskich
powiatów Prus Wschodnich”.
Tymczasem jednak w Warszawie i Królestwie najbar-
dziej palący był - w oczach działaczy i przywódców po-
litycznych - problem zarysowującej się po odejściu oku-
pantów “próżni politycznej”, problem władzy “leżącej na
I ulicy”.
Naród polski domagał się pełnej niepodległości - przede
wszystkim wypędzenia okupantów - ale oczekiwał także
większej sprawiedliwości społecznej, a więc daleko idą-
cych przemian społecznych. W jednym z raportów rządu
Rady Regencyjnej z początków października 1918 r. cha- Była to zarazem kolejna próba porozumienia się prawicy
rakteryzowano nastroje w społeczeństwie jako “przede z siłami lewicy, zmierzająca - jak to wyjaśniano w kołach
wszystkim nienawiści do Niemców”, a wśród chłopstwa zbliżonych do rządu - do zatrzymania, “anarchii w Polsce,
42
ponadto “największej pożądliwości na grunta skarbowe,
donacyjne i folwarczne”. Zaspokojenie tej “pożądliwo-
ści” miałaby przynieść “rewolucja”, rozumiana zresztą
najczęściej w sposób bardzo mglisty i oznaczająca - jak
zauważał wspomniany raport - “wszystko: wyzbycie się
znienawidzonych rządów okupacyjnych i zabezpiecze-
nie wolnego rozwoju sprawy polskiej w myśl aspiracji
maksymalnych i utrwalenie demokratycznych podwalin
ustroju państwowego i natychmiastowe ustanie rekwizy-
cji, wprowadzenie wolnego obrotu artykułami żywności,
usunięcie spekulacji, zaopatrzenie miast w przedmioty
koniecznej potrzeby i podniesienie zarobków'" i obdziele-
nie ziemią małorolnych i bezrolnych - cokolwiek jeszcze
zamarzyć zdoła wyrobnik lub włościanin, nie wyrosły z
nieszczęsnej atmosfery czasów pańszczyźnianych”. Nie-
zależnie od tego, czy i jak rozumiały masy ludowe słowo
“rewolucja” - faktem jest, że ze stanem dotychczasowym
pogodzić się nie chciały.
W ostatnich tygodniach wojny, gdy władza okupan-
tów praktycznie przestawała już funkcjonować, jedyny
względnie zorganizowany aparat władzy znajdował się w
rękach Rady Regencyjnej i jej rządu, któremu podlega-
ła m. in. niewielka (ok. 5 tys. ludzi) Polska Siła Zbroj-
na. Jednakże marionetkowy charakter Rady Regencyj-
nej i jej społecznie konserwatywne oblicze pozbawiały
ją szans na skuteczne działanie, zwłaszcza w czasach tak
trudnych i przełomowych, jak jesienne miesiące. 1918 F:
Niemniej rząd Rady Regencyjnej nie rezygnował i wtedy
z prób utrzymania pewnej kontroli nad biegiem wydarzeń
i wypełnienia w jakiś sposób powstającej próżni politycz-
nej. Służyły temu celowi wysiłki, zmierzające do oparcia
rządu na szerszej podstawie społeczno-politycznej w po-
staci pozyskania doń ludzi i partii, nie skompromitowa-
nych jawną współpracą z okupantami.
W tym właśnie celu Rada Regencyjna wydała 7 paź-
dziernika manifest do narodu polskiego, ogłaszający, iż
przyjmuje ona zasady pokojowe 14 punktów Wilsona,
w szczególności punkt 13 dotyczący odbudowy niepodle-
głej Polski, a także, że zamierza stworzyć nowy rząd “zło-
żony z przedstawicieli najszerszych warstw narodu i kie-
runków politycznych”. Apel Rady Regencyjnej przyniósł
tylko połowiczny efekt w postaci gotowości opanowane-
go przez endecję Międzypartyjnego Koła Politycznego
do “wzięcia na siebie ciężaru rządów w chwili przełomo-
wej”. Tak powstał 23 października nowy rząd pod kie-
rownictwem przewodniczącego MKP Józefa Świeżyń-
skiego. Ale i ten rząd nie mógł liczyć na szersze poparcie
społeczeństwa. Nie pomógł Świeżyńskiemu także swoisty
zamavh stanu z 3 listopada wymierzony przeciwko Ra-
dzie Regencyjnej. W kolejnym manifeście (wydanym bez
porozumienia z Radą) rząd zapowiadał tworzenie “pod-
walin pod gmach zjednoczonej, wolnej Polski Ludowej”,
przy poparciu stronnictw, reprezentujących interesy “lu-
du pracującego”.
 21

rodzaju bolszewizmu rosyjskiego”, którego “da się unik-

nąć tylko przez wciągnięcie do roboty państwowej ludu
pracującego”. I ta próba zakończyła się fiaskiem. Mimo
to stanowiła znamienne odzwierciedlenie metod i środ-
ków, do jakich musiały uciekać się siły polityczne bur-
żuazji w celu utrzymania swych pozycji, jak też odbicie
nastrojów, dominujących w masach. W tym sensie nie
pozbawiony trafności był późniejszy sąd Piłsudskiego o
ludziach, którzy te próby podejmowali: “Jest charaktery-
styczne, że w tym czasie wszyscy, którzy byli przeciw-
nikami pewnych słów, nieraz bardzo surowo je sądząc -
sami zaczynają te właśnie słowa wypowiadać. Więc mó-
wią o szerokich warstwach pracujących, o konieczności
udziału ludu w tym czy innym, o konieczności ludowładz-
twa - wszyscy przeciwnicy ludowładztwa i warstw pracu-
jących. Dochodzą oni do tego, że nienawidząc tych okre-
śleń, spokojnie podpisują te wszystkie słowa w aktach
urzędowych”.

Tekst udostępniony jest na licencji Creative Commons

Attribution-Share Alike 3.0.
Dodatkowe informacje o autorach i źródle znajdują się
na stronie dyskusji.

Udziela się zgody na kopiowanie, dystrybucję i/lub

modyfikację tego tekstu na warunkach licencji GNU
Free Documentation License w wersji 1.2 lub nowszej,
opublikowanej przez Free Software Foundation.
Kopia tekstu licencji umieszczona została pod hasłem
GFDL. Dostepne jest również jej polskie tłumaczenie.

Informacje o pochodzeniu tekstu możesz znaleźć w

dyskusji tego tekstu.

43
22 1 TEXT AND IMAGE SOURCES, CONTRIBUTORS, AND LICENSES

1 Text and image sources, contributors, and licenses

1.1 Text
• Historia Polski (Henryk Zieliński)/Rozdział 1 Źródło: https://pl.wikisource.org/wiki/Historia_Polski_(Henryk_Zieli%C5%84ski)
/Rozdzia%C5%82_1?oldid=950084 Autorzy: Julo, Wieralee oraz Tommy Jantarek

1.2 Images
• Plik:CC_some_rights_reserved.svg Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/79/CC_some_rights_reserved.svg Li-
cencja: Public domain Autorzy: Ten plik jest pochodną pracą: CC SomeRightsReserved.png
Artysta: Praca pochodna: Jelte
• Plik:Gnu-fdl.png Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/11/Gnu-fdl.png Licencja: GPL Autorzy: MediaWiki SVN.
Artysta: Brion VIBBER

1.3 Content license

• Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0

44
 Historia Polski (Henryk Zieliński)/Rozdział 2
Niepodległości trudne początki
Ogólna charakterystyka sytuacji i najważniejsze zadania
Wolność zawitała do Polski w ostatnich dniach paździer-
nika i pierwszych dniach listopada 1918 r. Z końcem paź-
dziernika zaczął się rozpadać austriacki zlepek narodów,
3 listopada cesarz austriacki Karol I zdecydował się na
rozejm i wycofanie się z wojny, w tymże dniu bunt ma-
rynarzy niemieckich w Kilonii zapoczątkował rewolucję
listopadową w Niemczech, 9 listopada rewolucja ogarnę-
ła Berlin i zmusiła do abdykacji cesarza Wilhelma II, w
dwa dni później Niemcy skapitulowały.
Gen. Beseler uciekł z Warszawy. W niemieckich od-
działach okupacyjnych pogłębiał się proces rozprzężenia,
który wcześniej już ogarnął oddziały armii austriackiej.
Na ulicach Warszawy i innych miast zaczęto rozbrajać
żołnierzy niemieckich i austriackich. Czyniła to z wiel-
kim zapałem i satysfakcją przeważnie skupiona w POW
młodzież, często uczniowie, nie napotykając na ogół opo-
ru rozbrajanych żołnierzy. Jedynie w warszawskiej Cyta-
deli i paru innych punktach doszło do ostrzejszych zbroj-
nych starć.
Wzruszenie i radość z odzyskanej niepodległości ze-
pchnęły w tych dniach na plan dalszy troski i dolegli-
wości, pod których brzemieniem uginał się naród. „Nie-
podobna oddać tego upojenia, tego szału radości, jaki
ludność polską w tym momencie ogarnął. Po 120 latach
prysły kordony. Nie ma »ich«: Wolność! Niepodległość!
Zjednoczenie! Własne państwo! Na zawsze! Chaos? To
nic. Będzie dobrze. Wszystko będzie, bo jesteśmy wol-
ni od pijawek, złodziei, rabusiów, od czapki z bączkiem,
będziemy sami sobą rządzili... Cztery pokolenia nada-
remno na tę chwilę czekały, piąte doczekało. Od rana do
wieczora gromadziły się tłumy na rynkach miast; robot-
nik, urzędnik porzucał pracę, chłop porzucał rolę i leciał
do miasta, na rynek dowiedzieć się, przekonać, zobaczyć
wojsko polskie, polskie napisy, orły na urzędach, rozczu-
lano się na widok kolejarzy, ba, na widok polskich poli-
cjantów i żandarmów“. Tak pisał świadek wydarzeń, pre-
mier i minister Jędrzej Moraczewski. Głęboko i na dłu-
go w pamięć współczesnych zapadły te nastroje. Jeszcze
w wiele lat później wspominał te chwile inny świadek
tych wydarzeń, wówczas 21-letni młodzieniec, Marian
Romeyko: “Dzień 9 listopada przyniósł od dawna oczeki-
waną przez wszystkich wiadomość: kapitulacja Niemiec.
Warszawę ogarnął szał entuzjazmu. Był to pierwszy dzień
rozbrajania Niemców, a właściwie mówiąc samorozbra-
jania [...]. Warszawa poczuła się wolna. Radość wyle-
gających na ulice tłumów by- ła bezgraniczna. Nikomu
nie przychodziło do głowy, by w podobnej chwili zajmo-
1
45
wać się polityką. Umysły wszystkich zajęte były wyda-
rzeniem o kapitalnym znaczeniu: klęska Niemiec [...]. W
nocy z 9 na 10 listopada cała Warszawa wyległa na uli-
ce w nieprawdopodobnym podnieceniu. Zapomniano o
wszystkich waśniach. Odezwa nowego rządu »lubelskie-
go« [o czym niżej – H.Z.]. nie znajdowała oddźwięku w
szerokich masach. »Warszawka« odkuwała się na Niem-
cach za trzy i półletni okres okupacji [...]. Tłumy urzą-
dzały polowania na Niemców, szukały trofeów”.
Jest zrozumiałe, że w świetle napięć uczuciowych i emo-
cjonalnych, towarzyszących wielkiej chwili dziejowej, ja-
ką w oczach narodu polskiego było odzyskanie niepodle-
głego bytu po 123 latach niewoli oraz zakończenie peł-
nej cierpień i wyrzeczeń wojny, reakcje tego rodzaju były
czymś naturalnym. Niemniej jednak chłodniejsza reflek-
sja pozwalała już wówczas dostrzec, jak wielkie i ważne
niewiadome trzeba było wyjaśnić i rozwiązać, aby odro-
dzone państwo odpowiedziało nadziejom i pragnieniom
z jego odrodzeniem wiązanym.
Wśród tych niewiadomych na czoło, jako najważniejsze
i najpilniejsze, wysuwały się dwa zasadnicze problemy:
kształtu terytorialnego i kształtu ustrojowego państwa.
W końcu 1918 r. zasięg terytorialny powstającego pań-
stwa polskiego obejmował tylko tę część ziem polskich,
na których faktycznie ustała władza okupantów i zabor-
ców. W praktyce były to ziemie b. Królestwa i Galicji -
a i to nie wszystkie. Od wschodu przytykały do Króle-
stwa tzw. obszary etapowe nad Bugiem, pozostające pod
władzą administracji wojskowej niemieckiej na wscho-
dzie (tzw. Oberost). W Galicji Wschodniej rozwijał się
ukraiński ruch zbrojny, tak że jedynie Lwów pozostawał
pod władzą polską, sprawowaną przez Tymczasowy Ko-
mitet Rządzący. Na Śląsku Cieszyńskim funkcjonowały
władza polska i czeska. N a mocy porozumienia między
polską Radą Narodową w Cieszynie a czeskim Narod-
nim Vyborem z 5 listopada 1918 r. władzy polskiej pod-
legała część polska, a władzy Narodniego Vyboru część
czeska Śląska Cieszyńskiego. Przede wszystkim jednak
poza zasięgiem władzy polskiej znajdował się cały zabór
pruski. W sumie więc u progu niepodległości powstające
państwo polskie obejmowało zaledwie ok. 140 tys. km²
i ok. 14,5 mln ludności. Nie miało ono nigdzie określo-
nych granic, nie było jeszcze zjednoczone z trzech byłych
zaborów.
Wbrew nastrojom radości i euforii perspektywy w tej
dziedzinie nie przedstawiały się bynajmniej dobrze. Przy-
pomnijmy, że 13 punkt Wilsona, mówiący o utworze-
niu niepodległej Polski, obejmującej ziemie “zamieszka-
2
łe przez bezspornie polską ludność", z “wolnym i bez-
piecznym dostępem do morza”, wcale nie przesądzał po-
wrotu ziem b. zaboru pruskiego i Górnego Śląska do Pol-
ski już choćby dlatego, że germanizowane przez dziesię-
ciolecia ziemie te miały silny niekiedy nalot niemiecki,
a urzędowe statystyki niemieckie fałszywie pomniejszały
siłę żywiołu polskiego. “Nie należało się bowiem łudzić -
pisał na ten temat Marian Seyda - jakoby w Waszyngtonie
na kwestię polską tak patrzono, jak to sobie wyobrażało
społeczeństwo nasze w kraju i zagranicą. Przeciwnie, po-
twierdzały się nasze obawy, że, gdy w Ameryce mówiono
o państwie polskim, jego ludności »bezspornie polskiej«
i jego »wolnym, bezpiecznym« dostępie do morza, my-
ślano nie o wcieleniu do Polski ziem, dających jej bez-
pośrednie oparcie o morze, lecz o neutralizacji Wisły”.
Potwierdza to w całej pełni koronny świadek tych wy-
darzeń, Roman Dmowski. We wrześniu 1918 r. spotkał
się on z prezydentem Wilsonem, przedstawiając mu sta-
nowisko polskie w sprawach granic. Po rozmowie stwier-
dzał: “Obawialiśmy się, że sprawa w Ameryce stoi źle, ale
nie przypuszczaliśmy, że tak źle, jak się okazało. Sekcja
polska Komisji House' a [jednego z najbardziej zaufanych
doradców prezydenta - H.Z.] miała z góry instrukcję, aże-
by się ziemiami zaboru pruskiego wcale nie zajmowała.
Znaczy to - zauważał dalej Dmowski - że ci, od których
instrukcja wyszła, nie mieli wcale zamiaru poruszać na
konferencji pokojowej sprawy oderwania ziem Zaboru
pruskiego od Niemiec i spodziewali się, że ta sprawa nie
przyjdzie wcale pod dyskusję".
Rozejm w Compiègne z 11 listopada obaw tych bynaj-
mniej nie rozpraszał. Mimo zabiegów polskich pomijał
także całkowicie sprawę zaboru pruskiego. Co więcej, na
zasadzie wyjątku przewidywał, że ewakuacja wojsk nie-
mieckich ze wschodu, zagrożonego przez “bolszewizm”,
nastąpi w terminie późniejszym, niż z innych obszarów
okupowanych, mianowicie “z chwilą - jak to formułował
art. XII rozejmu - gdy alianci uznają moment ewakuacji
za właściwy, biorąc pod uwagę sytuację wewnętrzną tych
obszarów”. W ten sposób w pierwszych, najtrudniejszych
tygodniach organizowania się państwa i kształtowania je-
go granic otaczały je z trzech stron kleszcze niemieckie.
W sposób nie mniej palący domagał się rozwiązania pro-
blem kształtu ustrojowego państwa. I w tym wypadku ra-
dosny entuzjazm pierwszych dni niepodległości nie mógł
przytłumić na dłuższą metę potrzeb i dążeń mas ludo-
wych, w miarę upływu wojny coraz donośniej manifesto-
wanych, a w roku 1918 przybierających charakter zapal-
ny. Powszechna bieda, często głód, brak pracy, spekula-
cja, niepokój o rozproszone rodziny, głęboka troska o nie-
pewne jutro - wszystko to sprawiało, że ogólna radość z
odzyskanej niepodległości mieszała się z niepokojem, na-
dzieje z obawami, wiara w Polskę wolną i sprawiedliwą z
niepewnością, jaka będzie ona naprawdę. Wincenty Wi-
tos odnotował w swych wspomnieniach - jeszcze w czasie
wojny - swego rodzaju dwugłos chłopski na temat przy-
szłej niepodległej Polski. Był to najpierw głos polskiego
chłopa spod Wadowic, żołnierza austriackiego, któremu
46
- nawet na froncie - wiosenne zmartwychwstanie w przy-
rodzie przywodziło na myśl zmartwychwstanie swej Oj-
czyzny. W liście do żony przekazywał jej słowa nadziei,
że ta “nasza Polska” także zmartwychwstanie, a wojna ry-
chło się skończy. “Teraz - pisał - podczas majowego na-
bożeństwa proście tej Matki Boskiej o zmartwychwstanie
dla naszej Polski i jak najrychlejszy koniec wojny”. Nie-
co później, w czasie swej podróży w pierwszych dniach
listopada 1918 r. z Krakowa do Lublina i z powrotem,
odnotował Witos głos inny, chłopa spod Brzeska, któ-
ry nie ukrywał charakterystycznych obaw: “Wiesz co ci
powiem, 53 prezesie - mówił - ja też jestem dobry Po-
lak, pragnę całą duszą, by Polska powstała, cieszę się na
ten dzień, w którym się to stanie, nie żałuję naszej krwi i
ofiar, ale radość moją wciąż mąci obawa, że my dostanie-
my własne państwo, ale niewoli się nie pozbędziemy. Tak
ja jak i wszyscy chłopi są przekonani, że niewola może
być jeszcze większa niż teraz, bo chłopi jeszcze teraz są
za głupi, a panów i urzędników będzie za dużo. Byłoby
może lepiej, by to nastąpiło później, gdy chłopi zmądrze-
ją".
Silne i masowe oparcie miała idea niepodległości w kla-
sie robotniczej. Najbardziej dobitnie wyrażało się ono w
sposób pośredni - poprzez coraz bardziej zdecydowane i
masowe wystąpienia robotnicze przeciwko rabunkowym
rządom okupacyjnym w Polsce. Z czasem, zwłaszcza po
rewolucjach rosyjskich, wystąpienia te w coraz większym
stopniu przybierały charakter walki politycznej i coraz
wyraźniej odbiegały od bezdroży polityki aktywistycz-
nej, którą przez pierwsze lata wojny uprawiało kierow-
nictwo PPS. W parze z tym szła społeczna radykalizacja
haseł i dążeń robotniczych, do czego w niemałej mierze
przyczyniły się powroty Polaków z rewolucyjnej Rosji.
Gdy w listopadzie 1918 r. rewolucja wybuchła i w Niem-
czech - Polska znalazła się niejako na skrzyżowaniu dróg
rewolucji europejskiej, w sensie nie tylko politycznym,
lecz także geograficznym. Już w początkach października
1918 r. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych rządu Rady
Regencyjnej podnosiło w jednym z raportów - zapewne
nie bez przesady - alarm na ten temat. “Położenie, w któ-
rym znalazło się Królestwo za sprawą wojny - czytamy
w tym raporcie - z samej natury rzeczy i już od samego
początku musiało sprzyjać rozwojowi agitacji radykalnej
i socjalistycznej [...]. Ale najgwałtowniejszej, bezpośred-
niej podniety robocie przewrotowej dostarczył dopiero -
jak zresztą należało się spodziewać niechybnie - ruch re-
emigracyjny. Wielotysięczne, dziś już na setki tysięcy ob-
liczać się dające rzesze wygnańcze niosą z sobą do kra-
ju dwie rzeczy groźne i niełatwo dające się opanować:
rozprzężenie społeczne, jako dominują cą cechę własną
i celową, zorganizowaną agitację przewrotową, jako na-
leciałość rosyjską [...]. To awangarda przewrotu, bo kraj
nie może im dać ani chleba, ani przytułku”. W podobnych
nastrojach wracali reemigranci polscy z Niemiec, a tak-
że jeńcy rosyjscy lub uciekinierzy z niewoli niemieckiej,
śpieszący do domu, by otrzymać kawał ziemi z dzielo-
nych w Rosji obszarniczych majątków. Z pewnością by-
najmniej nie wszyscy oni mogli być uważani za świado-

mą, zorganizowaną “awangardę rewolucyjną". Nie zmie-
nia to faktu, że stanowili szczególnie podatną glebę dla
haseł rewolucyjnych, a zarazem ich świadomych lub nie-
świadomych propagatorów. Toteż nie jest przypadkiem,
że już wtedy wprowadzono w Polsce coś w rodzaju kwa-
rantanny politycznej, określanej w wielu dokumentach
urzędowych jako ważniejsza niż kwarantanna sanitarna.
Nawet w dniach listopadowych, w dniach największe-
go patriotycznego napięcia, hasła i dążenia społeczno-
wyzwoleńcze nie zeszły z porządku dziennego. W środo-
wiskach robotniczych i wtedy ponawiały się mniejsze lub
większe wystąpienia strajkowe, wiece i manifestacje, do-
chodziło do starć z żandarmerią i wojskiem. W Dąbrowie
Górniczej przybrały one postać strajku powszechnego dla
poparcia wybranej 8 listopada Rady Delegatów Robotni-
czych i zakończyły się krwawo. Z punktu widzenia walki
o władzę tworzenie Rad Delegatów Robotniczych mia-
ło szczególne znaczenie. Wzmagały się też niepokoje na
wsi, gdzie problemem najbardziej palącym był chłopski
głód ziemi oraz dotkliwy wyzysk robotników rolnych.
Również oni już w listopadzie podejmowali strajki, nie-
kiedy o gwałtownym przebiegu. W kołach zbliżonych do
Narodowej Demokracji charakteryzowano te nastroje w
październiku 1918 r. w słowach pełnych niepokoju (i w
swoistej stylizacji): “zauważono już od paru miesięcy, że
chłop na wsi w Królestwie przede wszystkim zhardział,
że stał się nieszczery wobec duchowieństwa i właścicieli
ziemskich, że patrzy spode łba na wszystko, co dworskie,
i że w głowach szerokich mas ludowych lęgnie się bezwa-
runkowo jakaś ukryta myśl zaborcza i destrukcyjna, choć
wyraźnie dotąd nie skrystalizowana”. W czasie kampa-
nii wyborczej do Sejmu Ustawodawczego na przełomie
1918/1919 r. “punkt główny - jak wspomina Maciej Rataj
- i bodajże jedyny, który obchodził i animował wyborców
włościańskich, to było hasło reformy rolnej, nie w jakiejś
formie sprecyzowanej, choćby zarysowanej w konturach,
lecz jako »ziemia dla tych, którzy na niej pracują«. To
wystarczało! O reszcie kandydat nie potrzebował myśleć
i mówić, bo go o to nie pytano. Małą niesłychanie rolę
w akcji wyborczej odgrywały (także w miastach) zagad-
nienia konstytucji, choć danie konstytucji państwu było
pierwszym celem i zadaniem, dla którego miał się zebrać
sejm. Wyborca wiejski kierował się raczej wyczuciem,
instynktem, komu można więcej osobiście zaufać, kto nie
oszuka i »nie zaprzeda panom«".
Nastroje w masach robotniczych i chłopskich przenika-
ły różnymi kanałami do wiadomości szerszej opinii pu-
blicznej. Sprzyjało to pogłębionej refleksji nad problema-
mi charakteru ustrojowego państwa także w kołach nie
związanych bezpośrednio z ruchem robotniczym czy lu-
dowym, czego wyrazem był m.in. pogląd na te sprawy
wyrażony na krótko przed końcem wojny w warszawskim
“Przeglądzie Porannym": “Czas najwyższy, aby uświado-
mić sobie w Polsce, że dotychczasowego ładu utrzymać
się nie da. Reforma agrarna i jak najdalej idąca reforma
stosunku kapitału do pracy [...] oto dwa naczelne wska-
zania, które wśród zagadnień społecznych wysunięte być
47
3
winny”. .
Nie był to głos odosobniony. Ale nie brakowało też gło-
sów o jednoznacznie odmiennej wymowie, wymierzo-
nych przeciwko “radykalnym eksperymentom”, nawołu-
jących w tym kontekście do tworzenia “energicznej wła-
snej organizacji”, ostrzegających przed “terrorem zmobi-
lizowanej ulicy” itd. itd. Sygnalizowało to, że wśród ugru-
powań zasadniczo zgodnych co do burżuazyjnego cha-
rakteru ustrojowego nowo powstającego państwa, istnia-
ły jednak poważne rozbieżności co do modelu tego pań-
stwa - mniej lub więcej demokratycznego bądź też raczej
zachowawczego i klerykalnego.
Walka o kształt terytorialny i ustrojowy państwowości
polskiej toczyła się nie tylko na ziemiach polskich. Wy-
niki tej wałki zależały w dużej mierze od układu sił na
arenie międzynarodowej - zwłaszcza gdy chodzi o granice
Polski. Najważniejsze było jednak oczywiście to, co dzia-
ło się nad Wisłą, w szczególności, jakie siły polityczne i
jakie koncepcje polityczne brały tutaj górę. Decydujące
znaczenie pod tym względem miały zwłaszcza początki
niepodległości, które poniekąd wyznaczały koleiny dal-
szego rozwoju II Rzeczypospolitej.
Zaczątki polskiej władzy państwowej.
Lubelski rząd Daszyńskiego
Pierwsze próby tworzenia władzy polskiej podejmowano
jeszcze pod koniec okupacji, na krótko przed kapitula-
cją Niemiec. Dnia 28 października 1918 r. powstała w
Krakowie Polska Komisja Likwidacyjna, składająca się z
przedstawicieli stronnictw polskich, działających w Gali-
cji. Stawiała ona sobie za zadanie przejęcie władzy na te-
renie okupacji austriackiej. W Cieszynie powstała wspo-
mniana już polska Rada Narodowa.
Jeśli chodzi o Królestwo, to szerzące się tu już od pewne-
go czasu strajki, ruchy chłopskie i inne fermenty społecz-
ne - podobnie zresztą jak w Galicji - sprawiały, że wszel-
kie próby stworzenia tu rządu o charakterze buriuazyjno-
ob szarniczym groziły wywołaniem daleko idących kom-
plikacji społecznych. W jeszcze większym stopniu doty-
czyło to wysiłków podejmowanych przez skompromito-
waną całkowicie Radę Regencyjną. Zdawano sobie z te-
go sprawę, zwłaszcza w partiach tzw. lewicy niepodległo-
ściowej - PPS i PSL “Wyzwolenie”. Od nich to wyszła
inicjatywa stworzenia rządu o charakterze lewicowym i
zdecydowanie wrogim wobec okupantów oraz ich mario-
netkowych tworów w rodzaju Rady Regencyjnej i jej in-
stytucji. W ten sposób powstał w nocy z 6 na 7 listopada
1918 r. w Lublinie Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki
Polskiej, na którego czele stanął przywódca PPSD Igna-
cy Daszyński, a w którego skład weszli również głównie
przedstawiciele PPS i PSL “Wyzwolenie”. Kompetentne
potwierdzenie tej właśnie genezy rządu lubelskiego dał
sam Daszyński, gdy pisał: “Najprostszą było rzeczą dążyć
do utworzenia rządu koalicyjnego [podkr. Daszyńskiego
- H. Z.]. Ale położenie masy polskiej było w listopadzie
1918 roku takie, że nie można było o czymś podobnym
4
zamarzyć. Dokoła Polski panowała zwycięska rewolucja.
Rosja i Ukraina miały już od roku rząd bolszewicki, w
Niemczech doszli do władzy najskrajniejsi socjaliści le-
wicowi (wraz z prawicowymi), na Węgrzech gotowali się
do objęcia rządów komuniści. Polskie klasy posiadają-
ce skostniały w »pasywizmie«: chłopi, robotnicy i patrio-
tyczna inteligencja znajdowali się w stanie silnego pod-
niecenia rewolucyjnego [podkr. Daszyńskiego - H. Z.].
Objęcie rządu przez kapitalistów miejskich czy wiejskich
wywołałoby tak silne fermenty w masach, że rozumiały
to nawet konserwatywne społeczne sfery w Królestwie i
Galicji i nie szły do rządu”. Odmiennie od PKL w Ga-
licji oraz Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu (o czym
niżej), mających charakter władz regionalnych, rząd Da-
szyńskiego od początku aspirował do roli rządu central-
nego, rządu dla całego powstającego państwa polskiego.
Stosunkowo najpóźniej, bo dopiero w połowie listopada,
powstał zalążek polskiej władzy rządzącej w Poznaniu w
postaci Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej (która wy-
brana została w grudniu). Naczelna Rada Ludowa sta-
nowiła centralne przedstawicielstwo społeczeństwa pol-
skiego w zaborze pruskim, włącznie z Górnym Śląskiem
i Pomorzem, gdzie jej ekspozyturami były tzw. Podko-
misariaty NRL w Bytomiu i Gdańsku. Trzyosobowy Ko-
misariat, w którym dominującą rolę odgrywał Wojciech
Korfanty , był instytucją o orientacji zdecydowanie en-
deckiej, mającej w Wielkopolsce i na Pomorzu szczegól
nie szerokie wpływy.
Odrębne miejsce wśród tych zespołów politycznych zaj-
mował Komitet Na rodowy Polski w Paryżu, kierowany
- jak już o tym była mowa - przez Romana Dmowskiego
i również oparty w zdecydowanej przewadze na Narodo-
wej Demokracji i jej sojusznikach. Nie dysponując moż-
liwościami wykonywania władzy w kraju, KNP miał sil-
ną pozycję w zakresie polityki zagranicznej Polski. Aspi-
rował do tego, by być wyłącznym jej reprezentantem na
arenie między narodowej, co ułatwiała mu znakomicie
tradycja proalianckiej orientacji w czasie wojny i silne po-
parcie rządu francuskiego. Sprzyjało tym aspiracjom i to,
że siedzibą Komitetu był Paryż - miejsce, gdzie zbiegały
się wówczas nici polityki międzynarodowej i gdzie miała
się odbyć konferencja pokojowa.
Kluczowe jednak znaczenie w walce o objęcie i ukształ-
towanie władzy w Polsce miały nie czynniki emigracyj-
ne, ale siły i ośrodki działające w kraju, wśród nich zaś
te, które działały w Królestwie. Wobec całkowitej już
kompromitacji Rady Regencyjnej wchodził tu w rachubę
przede wszystkim rząd lubelski. Na jego korzyść prze-
mawiał też niewątpliwie najbardziej radykalny program,
sformułowany w manifeście z 7 listopada, ogłaszający
m. in. wprowadzenie wszystkich podstawowych swobód
demokratycznych, postępowego ustawodawstwa socjal-
nego z 8-godzinnym dniem pracy na czele, upaństwo-
wienie lasów itp. oraz zapowiadający w dalszej przyszło-
ści przymusowe wywłaszczenie wielkiej własności ziem-
skiej, upaństwowienie najważniejszych gałęzi przemysłu,
wprowadzenie powszechnego, bezpłatnego i świeckiego
48
nauczania itp. Był to w sumie najbardziej radykalny pro-
gram społeczno-polityczny, na jaki zdobyła się kiedykol-
wiek niekomunistyczna lewica polskiej demokracji. Była
to jednak równocześnie demokracja burżuazyjna. Prze-
ciwstawiając się siłom reakcji społecznej w rodzaju Na-
rodowej Demokracji, lewica ta była też zdecydowanie
przeciwna perspektywie rzeczywistej rewolucji socjali-
stycznej. Zajmowała stanowisko jak gdyby dwufronto-
we i w chwilach krytycznych swój główny wysiłek kon-
centrowała na froncie antyrewolucyjnym. Po latach na-
pisze o tym jeden z czołowych przywódców PPS, Mie-
czysław Niedziałkowski, iż rząd lubelski “skierował sta-
nowczo, po męsku, nieodwołalnie budownictwo państwo-
we na szlak demokracji, ściśle mówiąc demokracji parla-
mentarnej. W Lublinie - pisał - w dniu 7 listopada r. 1918
zadano cios śmiertelny komunizmowi w Polsce”.
W kraju dojrzewała sytuacja rewolucyjna. Wyrażało się
to nie tylko w mno żących się strajkach robotników prze-
mysłowych, próbach opanowania przez nich niektórych
fabryk czy kopalń i w innych manifestacjach, lecz także
w sytuacji na wsi, gdzie już w listopadzie rozpoczęły się
masowe strajki robotników rolnych, wypadki wyrębu la-
sów państwowych. Szczególnym jednak niepokojem na-
pawały burżuazję i obszarnictwo tworzące się licznie od
pierwszych dni listopada rady delegatów robotniczych,
często nader radykalne, niekiedy na stawione zdecydo-
wanie rewolucyjnie. Pierwsza z tych rad powstała 5 listo-
pada w Lublinie, a wkrótce po niej powstały dalsze we
wszystkich większych skupiskach robotniczych, przede
wszystkim w Zagłębiu Dąbrowskim, Warszawie, Łodzi i
w szeregu innych miast. Z czasem liczba rad delegatów w
Królestwie przekroczyła 100. Do najbardziej rewolucyj-
nych należała Rada Delegatów Robotniczych w Zagłębiu
Dąbrowskim, w której przewagę miała SDKPiL i PPS-
Lewica (później komuniści). W innych radach przeważa-
li najczęściej delegaci z PPS i innych, mniejszych partii.
Jednakże i w tych radach komuniści mieli z reguły po-
ważne wpływy i stanowili najczęściej największą po PPS
siłę polityczną. Tak było m. in. w Radzie Warszawskiej.
W postaci rad robotnicy polscy stworzyli instrument, któ-
ry w toku dalszej ewolucji i konsolidacji mógł się stać za-
czątkiem centralnej władzy ludu pracującego w skali nie
tylko regionalnej, ale i ogólnokrajowej. Zjawiska podob-
ne, choć znacznie rzadziej i na mniejszą skalę, występo-
wały też na wsi, gdzie również - tu i ówdzie - powstawały
lokalne władze rewolucyjne spośród robotników rolnych
i biedoty chłopskiej.
Władza oddana w ręce Piłsudskiego
Dnia 10 listopada przybył do Warszawy, zwolniony przez
rząd niemiecki z twierdzy magdeburskiej, Józef Piłsud-
ski. Już od pewnego czasu zabiegi o jego zwolnienie czy-
niły zarówno Rada Regencyjna, jak i PPS. Na prawicy
i na lewicy bowiem zdawano sobie dobrze sprawę z te-
go, że do opanowania pełnej napięcia sytuacji w kraju
potrzebna jest jednostka o dużej popularności w społe-
czeństwie, zdolna skupić wokół siebie maksimum zaufa-
 5

nia możliwie szerokich rzesz ludności. we władzy i z wpływu na kształtowanie jego ustrojowego
Piłsudski miał szczególnie wiele danych po temu. Od sze- modelu. W związku z tym przeciwstawiła się zdecydo-
regu lat był silnie związany z ruchem robotniczym, orga- wanie zamiarowi powierzenia misji utworzenia nowego
nizował “czyn zbrojny” na rzecz nie podległości w cza- rządu ponownie Daszyńskiemu, któremu nie mogła da-
sie wojny, w końcowym jej okresie stał się przedmio- rować niebezpiecznie demokratycznych treści manifestu
tem re presji ze strony okupantów, co Jeszcze silniej pod- lubelskiego z 7 listopada. Domagała się, by w nowym ga-
niosło jego autorytet. Miał w kraju rzesze oddanych so- binecie, pod innym przewodnictwem, znalazło się kilka
bie zwolenników, częściowo już zorganizowanych w sze- miejsc - w szczególności resort spraw zagranicznych - dla
przedstawicieli “sił narodowych”.
regach Polskiej Organizacji Wojskowej. Inni działali w
różnych partiach i ugrupowaniach politycznych, zwłasz- Dwa oblicza rządu Moraczewskiego
cza spośród tzw. lewicy niepodległościowej. Koordyno-
wał te poczynania powołany do życia jeszcze w czasie W gruncie rzeczy - jak stwierdza Daszyński W swych
wojny przez Piłsudskiego wspomniany już tzw. Konwent pamiętnikach także Piłsudski pragnął rządu koalicyjne-
A. Także ugrupowania i osobistości z prawicy społecznej go, “lecz i on liczył się z przeszkodami i zdecydował się
oczekiwały przybycia Piłsudskiego z radością i nadzie- na rząd ludowy” (podkr. Daszyńskiego). Tylko taki bo-
ją. Jeden z regentów, ks. Zdzisław Lubomirski, witał go wiem rząd mógł wówczas, w listopadzie 1918 r. opano-
osobiście na dworcu w Warszawie. Z westchnieniem ulgi wać narastające fermenty i załagodzić burzliwe nastroje
powtarzał kilkakrotnie: “Wreszcie przyjeżdża, ach, jak w masach. W tej sytuacji Piłsudski - acz niechętnie - po-
to dobrze”. Wyrażał w ten sposób nie tylko swój osobisty wołał do życia rząd, zbliżony swym składem i orientują
pogląd. “Wtedy wszystkie stronnictwa - stwierdzał póź- polityczną do rządu lubelskiego (18 listopada 1918). Na
niej - od najskrajniejszej prawicy od lewicy żądały od nas czele nowego rządu, który na wzór lubelskiego także na-
oddania władzy Piłsudskiemu” . Według drugiego regen- zywał się “rządem ludowym”, stanął przedstawiciel pra-
ta, arcybiskupa Aleksandra Kakowskiego, “Piłsudski był wicy PPS (i przyjaciel polityczny Piłsudskiego) - Jędrzej
wtedy człowiekiem opatrznościowym [podkr. w oryg. - Moraczewski.
H.Z.], jedynym, który mógłby stać na czele odradzają-
cej się Polski”. Nawet Narodowa Demokracja, skądinąd W porównaniu z rządem lubelskim nowy gabinet
zdecydowanie wroga wobec Piłsudskiego, tolerowała go stanowił pewien krok w prawo. Kilka ważnych tek
wówczas - świadoma, że był on rzeczywiście “mężem ministerialnych objęli w nim “fachowcy”, formalnie
opatrznościowym” burżuazji polskiej w tym trudnym dla bezpartyjni, ale faktycznie bliscy ideologii i poglądom
niej okresie. Zresztą i zwolnienie Piłsudskiego z Magde- prawicy społecznej. O przesunięciu w prawo świadczył
burga przez rząd niemiecki w dużej mierze dyktowały te również program nowego rządu, zawarty w manifeście z
względy: rządowi Scheidemanna nie mogło być obojętne, 21 listopada. W porównaniu z manifestem lubelskim z 7
czy najbliższy sąsiad na wschodzie będzie krajem socjali-listopada był on hardziej ogólnikowy, bardziej wygładzo-
stycznym, czy burżuazyjnym i jaki będzie jego stosunek ny, wycofywał się z niektórych konkretnych przyrzeczeń
do Niemiec. Do rozproszenia wątpliwości w tej sprawie natury społeczno-gospodarczej zawartych w tamtym
przyczyniła się na pewno rozmowa, jaką z polecenia rzą- dokumencie. Było to następstwo zaleceń Piłsudskiego
du niemieckiego przeprowadził z Piłsudskim jeszcze w pod adresem nowego rządu, skierowanych 14 listopada
Magdeburgu 31 października 1918 r. hr. Kessler. W roz- (jeszcze na ręce Daszyńskiego) i głoszących m.in., że
mowie tej Piłsudski niedwuznacznie dał do zrozumienia, jego prowizoryczny charakter „nie dozwala na przepro-
że po powrocie do Polski będzie przede wszystkim zwal- wadzenie głębokich reform społecznych, które uchwalić
czać niebezpieczeństwo rosyjskie i “bolszewizm”. Powie- może tylko Sejm Ustawodawczy”. W tychże zaleceniach
domagał się „zwołania go w możliwie krótkim kilkumie-
dział też, że jeśli chodzi o Poznańskie i Pomorze (pomija-
jąc zupdnie Górny Śląsk), to “obecne pokolenie Polaków sięcznym terminie”. Z punktu widzenia sprawy wówczas
z własnej inicjatywy nie zacznie o to wojny”. Nie mogło najbardziej zasadniczej, mianowicie walki o charakter
to nie wywołać zadowolenia w niemieckich kołach rzą- ustrojowy państwa, problemy zaakcentowane przez
dowych. Wkrótce Piłsudski został zwolniony i odjechał Piłsudskiego miały rzeczywiście podstawowe znaczenie:
do Warszawy. ustalenie struktury najwyższych władz państwowych, a
następnie usankcjonowanie ich i zalegalizowanie przez
Zaraz po przyjeździe Rada Regencyjna przekazała Pił- Sejm Ustawodawczy stanowiło istotny krok na drodze
sudskiemu pełnię swej władzy, przede wszystkim w spra- do rozstrzygnięcia walki o charakter nowo powstającego
wach wojskowych. To samo uczynił Daszyń ski składając państwa.
na ręce Piłsudskiego dymisję w imieniu swoim i swego
rządu. Pragnął w ten sposób dać “więźniowi z Magde-
burga” większą swobodę ru chów w formowaniu nowego
gabinetu. Sprawę skomplikowało jednak stanowi sko Na- 9. Rząd Moraczewskiego z Naczelnikiem Państwa
rodowej Demokracji, która wprawdzie gotowa była - do Józefem Piłsudskim.
czasu - tolerować Piłsudskiego na czele państwa, ale nie W pierwszym rzędzie siedzą od lewej: S. Thugutt, J.
zamierzała bynajmniej rezygnować całkowicie z udziału Moraczewski, J. Piłsudski, L. Supiński, L. Wasilewski

49
6
Rozumiał to dobrze i Moraczewski, rozumiał zwłaszcza
konieczność pośpiechu w działaniu. Już w cztery dni po
swej nominacji na prezydenta ministrów (jak wówczas
brzmiała godność premiera rządu) przedłożył projekt
dekretu o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki
Polskiej, zatwierdzony natychmiast przez Piłsudskiego.
Dekret ten ustanawiał m.in. funkcję Tymczasowego Na-
czelnika Państwa i przekazywał ją w ręce Piłsudskiego.
Tytulatura ta nawiązywała do demokratycznych tradycji
„naczelnika w sukmanie” — Tadeusza Kościuszki.
Już w tydzień później, 28 listopada, ukazał się dekret o
ordynacji wyborczej do Sejmu Ustawodawczego, a wraz
z nim inny dekret Naczelnika Pań stwa, zarządzający
przeprowadzenie wyborów 26 stycznia 1919 r.
Dekret o ordynacji wyborczej był pierwszym w dziejach
Polski dokumentem, wprowadzającym do polskiego
życia politycznego demokratyczne, pięcioprzymiotni-
kowe prawo wyborcze. Przysługiwało ono wszystkim
obywatelom polskim od 21 roku życia, bez względu na
pochodzenie, wyznanie, narodowość itp. Prawo głoso-
wania uzyskiwały także kobiety. Dekret o wyborach
nakazywał przeprowadzić je na terenach, podlegających
faktycznej władzy rządu polskiego w Warszawie. Nie
oznaczało to jednak rezygnacji z innych ziem polskich,
w tym ziem zaboru pruskiego, włącznie z Górnym
Śląskiem i Mazurami. Zostały one również objęte
dekretem (podział na okręgi wyborcze, ich numeracja),
co wywołało protest rządu niemieckiego. W zestawieniu
z dość obojętnym i raczej sceptycznym stanowiskiem
Piłsudskiego w sprawie granic zachodnich dekret o
wyborach świadczył, że pozostawało ono w wyraźnej
sprzeczności z dążeniami nie tylko ogółu społeczeń-
stwa polskiego, lecz także poglądami dominującymi
w rządzie polskim i nawet w kołach skądinąd bliskich
Piłsudskiemu.
Kilka innych dekretów i zarządzeń rządu Moraczewskie-
go dotyczyło ważnych i pilnych zagadnień społecznych.
Wymienić tu należy przede wszystkim dekret z 23
listopada o 8-godzinnym dniu i 46-godzinnym tygodniu
pracy. Należał on do najbardziej postępowych w ów-
czesnej. Europie aktów ustawodawstwa pracy. Niemałe
znaczenie w tej dziedzinie miały też późniejsze dekrety
wprowadzające inspekcję pracy oraz inny — o obowiąz-
kowym ubezpieczeniu robotników na wypadek choroby.
Próbował też rząd przynajmniej złagodzić najbardziej
dokuczliwe plagi chwili — lichwę i spekulację w dziedzi-
nie aprowizacji oraz godzącą w interesy najbiedniejszych
i bezrobotnych samowolę kamieniczników w sprawach
mieszkaniowych[1] .
Posunięcia te i podobne wprowadziły budownictwo
państwa na tory demokratyczne i postępowe w sensie
demokracji burżuazyjnej. Równocześnie bowiem rząd
Moraczewskiego nie żałował wysiłków mających na
celu stłumienie lub przynajmniej zahamowanie fer-
mentów rewolucyjnych w kraju. Nie ukrywał tego w
swych późniejszych wypowiedziach i sam Moraczewski.
Stwierdzał w nich m.in., że „w Warszawie na porządku
50
dziennym było zabieranie fabryk pod zarząd robotników,
którzy usuwali poprzednie dyrekcje i zarządy”. Ale —
dodawał — „rząd pieniędzy delegacjom robotniczym
systematycznie odmawiał, bo ich po pierwsze nie miał,
a głównie dlatego, że w ten sposób zmuszał robotni-
ków do porzucenia swych zakusów na samodzielne
prowadzenie produkcji. Zawsze zbywałem robotników
obietnicami [...] ale nie dawałem im ani jednej marki”.
Nie zawsze jednak środki tego rodzaju wystarczały. W
wypadku ostrzejszych spięć trzeba było uciekać się do
siły policyjnej, zwłaszcza że niektóre Rady Delegatów
Robotniczych próbowały tworzyć własną egzekutywę
zbrojną w postaci tzw. czerwonych gwardii. Dekretem z
5 grudnia rząd rozwiązał organizacje zbrojne o charakte-
rze niepaństwowym i równocześnie utworzył państwową
milicję ludową. Ściśle mówiąc, milicja ludowa istniała
już w czasach wojny, ale była wtedy czymś w rodzaju
wewnętrznej straży bezpieczeństwa w łonie PPS. Prze-
kształcona obecnie w instytucję państwową, nie straciła
przez to swego w dużej mierze robotniczego charakteru.
Niejednokrotnie milicja ludowa nie pozwalała się użyć
przeciwko robotnikom lub wręcz opowiadała się po ich
stronie.
W następstwie tych posunięć rząd Moraczewskiego
był przedmiotem ostrych ataków zarówno ze strony kół
prawicy społecznej, która zarzucała mu jego „czerwony”,
„socjalistyczny” charakter, jak i ze strony rewolucyjnej
lewicy ruchu robotniczego, uważającej go za rząd
„reakcyjny”. Nie oznacza to jednak bynajmniej, ażeby
linia polityczna, a zwłaszcza ideologiczna rządu Mora-
czewskiego przebiegała w równej odległości od pozycji
jego przeciwników tak z lewa, jak i z prawa. Oskarżając
z pasją siły prawicy za ich polityczną hipokryzję i
wstecznictwo, dążył Moraczewski do ograniczenia ich
wpływu i znaczenia w życiu publicznym. Nie wykluczał
jednak całkowicie współpracy z nimi. Na lewo od siebie
widział natomiast przepaść nie do przebycia. Stanowisko
to odzwierciedlało niejako dwa oblicza walki o cha-
rakter państwa: o jego burżuazyjny lub socjalistyczny
ustrój (przeciwko rewolucyjnej lewicy) oraz o jego
demokratyczny model w ramach ustroju burżuazyjnego
(przeciwko siłom prawicy, reprezentowanej głównie
przez Narodową Demokrację i wspieranej niekiedy przez
PSL „Piast”).
10. Roman Dmowski
Tę szczególną i dwoistą rolę rządu Moraczewskiego,
a przede wszystkim Piłsudskiego i w ogólności obozu
piłsudczykowskiego w ówczesnych warunkach, uznawał
poniekąd także obóz endecki, którego polityczny sztab
główny w postaci KNP działał wówczas w Paryżu pod
przewodnictwem Romana Dmowskiego. Dał temu wy-
raz przez wysłanie w grudniu 1918 r. do Warszawy swe-
go przedstawiciela w osobie prof. Stanisława Grabskiego.
Zaopatrzony w odpowiednie instrukcje Komitetu miał on
tam rozejrzeć się w sytuacji i nawiązać kontakt z Piłsud-
skim i „kołami lewicowymi”. Uzgodnienie tych instrukcji

nie przyszło Komitetowi łatwo: nieufność i wrogość do
„socjalistycznego rządu” warszawskiego sięgała tak głę-
boko, że nawet chwilowa tylko i ograniczona współpra-
ca z nim wywoływała w tym zespole poważne opory i
rozbieżności. Ostatecznie górę wzięła argumentacja jego
niekwestionowanego przywódcy, Romana Dmowskiego,
który niewątpliwie najlepiej rozumiał wysokość stawki
politycznej, o jaką toczyła się walka w kraju. Przeciw-
stawiając się głosom, żądającym podjęcia otwartej wal-
ki z rządem Moraczewskiego, Dmowski zwracał uwagę,
że „prócz nas i ludzi sprawujących dziś władzę w kraju
są i inne czynniki, z którymi musimy się liczyć: bolsze-
wizm, głód i intrygi wśród Aliantów”. „Musimy — mó-
wił — dążyć do kompromisu z żywiołami, które uchodzą
za wolnościowe”. Dlatego „mając na względzie, że grozi
nam dzisiaj na wewnątrz wojna domowa lub bolszewizm,
zgadzamy się na kompromis i nawet na zachowanie wła-
dzy przez żywioły lewicowe, aż do chwili zwołania sejmu
regularnego i przesądzenia sprawy polskiej na kongresie
pokojowym”. Posunął się nawet do stwierdzenia, iż nale-
ży „cenić ten rząd” i poprzeć go. Na kolejnym posiedze-
niu KNP 2 listopada 1918 r. na wiadomość o powierzeniu
i Piłsudskiemu stanowiska Naczelnika Państwa, stwier-
dził: „Fakt ten należy uważać za pomyślny”. Parę miesię-
cy później wyjaśnił obrazowo motywy, jakie dyktowały
mu przyjęcie takiej właśnie postawy i sformułowanie od-
powiednio kompromisowych instrukcji dla Grabskiego.
“Jesteśmy - mówił - otoczeni ze wszystkich stron przez re-
wolucje: rosyjską, węgierską, niemiecką. Nie mamy zaś
armii. Zrobiliśmy więc z konieczności to, co w przyro-
dzie robią zwierzęta słabe, pozbawione kłów i pazurów:
przybraliśmy zabarwienie ochronne”.
Przy tego rodzaju nastawieniu misja Grabskiego w War-
szawie mogła zakończyć się powodzeniem, tym bardziej
że i ze strony Piłsudskiego gotowości do kompromisu,
opartego na podobnych motywach, nie brakowało. W
szczególności nie ukrywał Piłsudski, że i on jest zwolen-
nikiem rządu koalicyjnego. Rozumiał też pilną potrze-
bę pomocy materialnej (przede wszystkim w dziedzinie
uzbrojenia) i politycznej ze strony Francji, co bez po-
średnictwa KNP byłoby niemożliwe. Według Grabskie-
go, osiągnięto nawet ogólne porozumienie w sprawach
polityki zagranicznej i granic wschodnich Polski. Rezul-
tatem tej misji była m.in. zgoda KNP na dokooptowanie
do swego składu przedstawicieli Piłsudskiego. Nie pod-
ważyło to dominującej roli Dmowskiego i jego przyjaciół
politycznych w Komitecie, natomiast niewątpliwie pod-
niosło jego autorytet jako organu reprezentującego obec-
nie nie tylko jeden nurt polityczny, lecz także rząd i opi-
nię publiczną w kraju.
O ile rozmowy z Piłsudskim przyniosły zatem z punktu
widzenia dążeń i celów KNP dobre owoce, o tyle zdecy-
dowanie negatywnie oceniał Grabski rozwój stosunków
wewnętrznych w kraju, politykę rządu Moraczewskiego
i dążenia PPS. Pocieszano się jednak w KNP, że “rząd so-
cjalistyczny się skompromituje i straci wszelkie wpływy,
do czego idzie szybkimi krokami, bo według wiadomo-
51
7
ści otrzymanych z kraju nie tylko gwiazda Piłsudskiego
z dnia na dzień blednie, ale w ogóle wpływ i urok PPS
maleją. Eksperyment ten ma jednak to w sobie niebez-
pieczeństwo - ostrzegał Dmowski - że kraj tym czasem
się anarchizuje”. Co więcej, alarmował, grozi niebezpie-
czeństwo, że w wypadku utworzenia rządu koalicyjnego
PPS może przejść do opozycji i “połączy się z bolszewi-
zmem”. Obawy te świadczyły o małym rozumieniu rze-
czywistych dążeń kierownictwa PPS, były też charakte-
rystyczne dla ówczesnej propagandy antykomunistycznej
jako przykład posługiwania się straszakiem bolszewizmu
przy wszelkich okazjach.
W rzeczywistości rząd Moraczewskiego zwalczał zdecy-
dowanie ruch rewolucyjny, a i sam był ostro atakowa-
ny przez obie jego partie - SDKPiL i PPS-Lewicę, które
wtedy właśnie przygotowywały się do zjednoczenia.
Zjednoczenie partii rewolucyjnych
w Komunistyczną Partię Robotniczą
Polski
W połowie grudnia 1918 r. powstała jedna, rewolucyjna
partia robotnicza - Komunistyczna Partia Robotnicza
Polski. Była to jedna z pierwszych partii komunistycz-
nych w Europie i jedna z pierwszych w szeregach
powstałej w 1919 r. Międzynarodówki Komunistycznej
(III Międzynarodówki), zwanej potocznie Kominternem.
Powstanie KPRP przyniosło zjednoczenie, a w konse-
kwencji wzmocnienie polskiego rewolucyjnego ruchu
robotniczego. Programowe uchwały i rezolucje I za-
łożycielskiego zjazdu KPRP podkreślały z całą siłą
solidarność polskich komunistów z rewolucją rosyj-
ską i rewolucją w Niemczech. Prokłamowały walkę
o przeprowadzenie rewolucji socjalistycznej również
w Polsce jako pierwsze i naczelne zadanie polskiego
ruchu robotniczego. Zapowiadały energiczne poparcie
i rozbudowę sieci Rad Delegatów Robotniczych miast i
wsi, które powinny się połączyć „w jeden wielki scen-
tralizowany organizm, zdolny do objęcia całej władzy
w ścisłej łączności z rządami proletariackimi i Radami
Robotniczymi innych krajów”.
KPRP zdecydowanie odcinała się od „rządu ludowego”
Moraczewskiego, uważała go za parawan, służący celom
burżuazji. W przekonaniu komunistów szkodził on
interesom klasy robotniczej, tym bardziej że „otworzyła
się era bezpośredniej walki o urzeczywistnienie ustroju
socjalistycznego, era rewolucji socjalnej”.
Rewolucja socjalna miała też rozwiązać wszelkie
problemy narodowe i po łożyć kres antagonizmom
narodowym. Dlatego też za bezprzedmiotowe a nawet
szkodliwe uważała KPRP wówczas dążenia do tworzenia
niepodległych państw narodowych. „W okresie między-
narodowej rewolucji socjalnej — głosiła jedna z uchwał
Zjazdu — burzącej podstawy kapitalizmu proletariat
polski odrzuca wszelkie hasła polityczne, jak autonomia,
usamodzielnienie, samo określenie, oparte na rozwoju
form politycznych okresu kapitalistycznego. Dążąc
do dyktatury, do przeciwstawienia wszystkim swoim
8

wrogom swojej własnej rewolucyjnej siły zbrojnej, si, którzy zawsze Polaków gnębili, chcą wnieść do Pol-
proletariat zwalczać będzie wszelkie próby stworzenia ski swój wielkoruski szowinizm, osłonięty mianem ko-
kontrrewolucyjnej burżuazyjnej armii polskiej, wszelkie munizmu”. Propagandę antyradziecką ułatwiał fakt, że -
wojny o granice narodowe: dla międzynarodowego z całkowicie różnych przyczyn - tak Niemcy, jak i rząd
obozu rewolucji socjalnej nie ma kwestii granic; opiera radziecki zdecydowanie potępiali politykę mocarstw En-
się on na zasadzie wspólności interesów międzynaro- tenty. Ponadto izolacja polityczna pobitych Niemiec i re-
dowej klasy robotniczej, wykluczając wszelki ucisk wolucyjnej Rosji skłaniała oba te państwa do wzajemne-
narodowy i usuwając grunt spod wszelkich zatargów go zbliżenia, co w Polsce niemal automatycznie wywoły-
na tle narodowym i językowym zarówno w obecnych wało obawy i podejrzenia.
terytoriach granic, jak w stosunku do rozproszonych tzw. W tych warunkach jedną z podstawowych przesłanek
mniejszości narodowych”.
szerokiej recepcji haseł rewolucyjnych w społeczeństwie
polskim było umiejętne zharmonizowanie jego dążeń
niepodległościowych z dążeniami do głębokich przemian
11. Adolf Warski społecznych. Nie można było tego oczekiwać od ugru-
Tezy tego rodzaju niezgodne były z odczuciami i dąże- powań burżuazyjnych. Ze swej strony część przywódców
niami narodu od ponad 120 lat walczącego o odzyskanie komunistycznych zbyt głęboko jeszcze tkwiła w luksem-
niepodległości. Z punktu widzenia celów ruchu rewo- burgistowskich tradycjach ujmowania kwestii narodowej,
lucyjnego były ponadto pozbawione cech realistycznej aby uporać się z tym niezwykle trudnym zadaniem, do-
oceny sytuacji. Wyjaśniał to później krytycznie jeden z tychczas jedynie przez Lenina w Rosji rozwiązanym. W
czołowych przywódców KPRP, Adolf Warski: „historia rezultacie programowi radykalnych i zasadniczych prze-
narzucała nam kłopoty. Polska rzeczywiście »wybuchła« obrażeń społecznych przeciwstawiła burżuazja koncepcję
dla nas i nie wiedzieliśmy, co z tym fantem począć. państwa “narodowego” jako antidotum na “powszechną
Mówiliśmy sobie zawsze, że nas granice nie obchodzą, rewolucję społeczną". W ten sposób koła te usiłowały po-
i nie zdawaliśmy sobie zupełnie sprawy ze znaczenia stawić społeczeństwo przed wyborem między perspekty-
państwa, nie rozumieliśmy, że właśnie rewolucja stawia wą socjalizmu antyniepodległościowego lub niepodległo-
przed nami to zagadnienie”. ści antysocjalistycznej.
W istocie rzeczy była to alternatywa zmistyfikowana,
W sposób równie nierealistyczny oceniał I Zjazd także in-przyjmowana w sze regach klasy robotniczej, a także
ne składniki ówczesnej sytuacji, w tym zagadnienie zna- wśród chłopstwa co najmniej z nieufnością, a nierzadko
czenia rewolucji niemieckiej dla Polski, która — zdaniem ze zdecydowanym sprzeciwem. W rozmowie z jedną z
KPRP — „zmierza z żelazną koniecznością do dyktatury delegacji robotniczych premier “rządu ludowego” Mora-
proletariatu, do bezpośredniego urzeczywistnienia spo- czewski przyznawał: “Gdybym ja wierzył tak w rewolu-
łecznego programu rewolucji, zwalczając wszelkie zaku- cję, jak wy [robotnicy - H. Z.] wierzycie, zaprawdę inne
sy zahamowania jej za pomocą konstytuanty i parlamen- podpisywałbym dekrety. Ale nie wierzę w twórczość ani
tów »ogólnonarodowych«.”. Rewolucyjna Rosja i rewo- dobroczynność rewolucji”. Również we wspomnieniach
lucyjne Niemcy “wyzwolą - jak to nieco wcześniej for- i dokumentach z tych czasów (np. I. Daszyńskiego, M.
mułowała SDKPiL - nie tylko proletariat, lecz Polskę i Rataja, S. Łańcuckiego, materiałach z powstań śląskich
ludzkość całą!" Stanowisko takie w pewnym sensie mo- itp.) spotkać się można niejednokrotnie ze stwierdzenia-
gło demobilizować polską klasę robotniczą, kwestionując mi i opiniami, mówiącymi, że w tych warstwach spo-
potrzebę walki o sprawiedliwe granice z Niemcami. Nie łecznych dominowały nastroje i tendencje do skojarze-
sprzyjało również dążeniom do celów ogólnodemokra- nia lub wręcz utożsamiania Polski niepodległej z Polską
tycznych (czego wyrazem był m. in. bojkot zbliżających “ludową", z Polską sprawiedliwości społecznej, zrodzo-
się wyborów do Sejmu Ustawodawczego, często maksy- ną na gruncie głębokich, rewolucyjnych przemian spo-
malistyczna postawa w Radach Delegatów Robotniczych, łecznych i ustrojowych. Niemniej nie należy też lekcewa-
a także na polu taktyki strajkowej itp.). Wiele było w tym
żyć rozmiarów zamieszania ideowo-politycznego, wpro-
stanowisku improwizacji i swoistego rewolucyjnego po- wadzanego uporczywie do świadomości poważnych odła-
śpiechu, nie liczącego się z realiami. mów społeczeństwa o rzekomej przeciwstawności socja-
Wpływ rewolucji rosyjskiej i niemieckiej na nastroje ro- lizmu i niepodległości.
botników w Polsce był niewątpliwie ogromny, ale też na- Wybór był tym trudniejszy, że kierownictwo PPS umia-
potykał w Polsce specyficzne opory i bariery psycholo- ło przystosować się w swych wystąpieniach zewnętrznych
giczne. Miały one swe korzenie w fakcie, że przykłady do rewolucyjnych nastrojów w masach. Natomiast przy-
rewolucji przychodziły z państw zaborczych, z których do wódcy i prasa KPRP niekiedy wręcz demonstracyjnie od-
niedawna jeszcze płynęły do Polski jedynie ucisk i prze- cinali się od aspiracji niepodległościowych. Do wyjątków
śladowania. Niełatwo było przezwyciężyć narosłe przez należeli jeszcze komuniści, jak Warski i nieliczni inni
wieki uprzedzenia i wrogą niechęć wobec wszystkiego, działacze, rozumiejący, że sprawa niepodległości naro-
co płynęło “stamtąd”. Miał rację Lenin, gdy mówił, że w dowej, szczególnie w warunkach polskich tamtych lat, nie
Polsce “straszą robotników tym, że Moskale, Wielkoru- może być uważana za jakąś quantité négligeable.

52
 9

Podobnie miała się rzecz z innym kluczowym proble- rzeczy”.

mem owych czasów - z problemem chłopskim i stosun- Mobilizacja sił prawicy: zamach na rząd
ków agrarnych. Komuniści głosili wprawdzie hasło ode- Moraczewskiego i jego upadek
brania ziemi obszarnikom, ale nie przewidywali jej po-
działu między indywidualnych chłopów. Miała ona zo-
stać uspołeczniona. Wynikało to w nie małej mierze stąd, Rząd Moraczewskiego nie miał zaufania ani lewicy, ani
że traktowali chłopów - inaczej niż Lenin - jako warstwę prawicy, ani w gruncie rzeczy samego Piłsudskiego. Z
mniej lub więcej reakcyjną. Ograniczało to poważnie ich niemałym trudem udało mu się przełamać opór Połskiej
wpływy na wsi, gdzie interesowali się w praktyce tylko Komisji Likwidacyjnej w Krakowie przeciwko podpo-
położeniem robotników rolnych. rządkowaniu się centralnej władzy rządu w Warszawie;
nastąpiło to dopiero 31 grudnia 1918 r. To samo uczyniły
Chłopskie nadzieje i niepokoje. lokalne władze polskie w Przemyślu i Cieszynie, miano-
“Republika tarnobrzeska” wicie tamtejsze rady narodowe. Był to niewątpliwie waż-
ny krok naprzód na drodze jednoczenia ziem polskich,
Tymczasem i wieś me pozostawała poza zasięgiem fer- choć na polu unifikacji administracyjnej poszczególnych
mentów społecznych. byłych dzielnic zaborczych wszystko jeszcze pozostawało
Dawały one o sobie znać już w listopadzie, a przybrały do zrobienia.
jeszcze bardziej na sile i rozmiarach w grudniu. Szczegól- Nadal nie rozstrzygnięta pozostawała kwestia Lwowa i
nie charakterystyczne były wypadki w kilku powiatach w znacznych obszarów Galicji Wschodniej, zamieszkanych
widłach Wisły i Sanu, szczególnie w powiecie tarnobrze- w większości przez Ukraińców. W listopadzie 1918 r.
skim. Niezwykle ostre tutaj kontrasty w strukturze po- proklamowali oni powstanie Zachodnio-Ukraińskiej Re-
siadania ziemi na niekorzyść chłopów uwypuklały z całą publiki Ludowej, która miałaby objąć ziemie ukraińskie,
jaskrawością ich krzywdę społeczną i mobilizowały do wchodzące w skład b. monarchii austro-węgierskiej (po
walki o większą sprawiedliwość w tej dziedzinie. Chłopi rzekę San na zachodzie) z perspektywą złączenia się z po-
próbowali tworzyć własne władze lokalne, tworzyć coś wstałą już wcześniej Ukraińską Republiką Ludową (czyli
w rodzaju milicji chłopskiej, usiłowali zawładnąć oko- Ukrainą naddnieprzańską) pod rządami tzw. Dyrektoria-
licznymi folwarkami, dzielić znajdowany w nich inwen- tu w ramach “Wielkiej Ukrainy”. Oznaczało to wejście w
tarz, paszę itp. Duży posłuch i autorytet zyskali sobie jako konflikt zbrojny nie tylko z Polską, lecz także utworzo-
chłopscy przywódcy radykalni działacze, ks. Eugeniusz ną w grudniu 1918 r. Ukraińską Socjalistyczną Republi-
Okoń i Tomasz Dąbal. Przez szereg tygodni rozwijał się ką Rad, która również dążyła do zjednoczenia wszystkich
w tych okolicach swoisty porządek ludowo-rewolucyjny, ziem ukraińskich, ale pod władzą radziecką.
wyróżniający ten rejon kraju spośród innych jako “repu- Już od pierwszych dni listopada rozgorzały gwałtowne
blikę tarnobrzeską". Dopiero pod koniec roku 1918 i na walki polsko-ukraińskie we Lwowie (gdzie większość
początku 1919 udało się władzom za pomocą brutalnych mieszkańców stanowili Polacy). W walkach tych ochot-
represji zdławić niebezpieczną “anarchię" w “republice nicze oddziały polskie wyparły jeszcze w listopadzie od-
tarnobrzeskiej”. działy ukraińskie, zaprowadzając w mieście władzę pol-
Także w innych rejonach kraju występowały zjawiska po- ską, sprawowaną przez Tymczasową Komisję Rządzącą.
dobne, choć na mniejszą skalę. Strajki robotników rol- Jednakże na pozostałych ziemiach Galicji Wschodniej
nych były na porządku dziennym w wielu innych po- walki trwały nadal przez szereg miesięcy.
wiatach. Przybierały one niekiedy postać “strajków czar-
Ale i na ziemiach podlegających już władzom polskim
nych”, polegających m. in. na zaniechaniu 'obsługi inwen- napięcia nie ustawały. Mimo przeszkód i szykan rozwijał
tarza żywego i innych prac nie cierpiących zwłoki. Do-
się ruch rad, dochodziło do krwawych starć z manifestu-
magano się powszechnie podwyżki płac i deputatów, po- jącymi robotnikami w miastach i robotnikami rolnymi na
lepszenia fatalnych warunków mieszkaniowych, skróce-
wsi. Pod koniec listopada i w grudniu sytuacja pod tym
nia dnia pracy, wprowadzenia opieki lekarskiej, bezpłat- względem wyraźnie się zaostrzyła. I tak w najsilniejszym
nej szkoły itp. Zdarzały się wypadki napaści na dwory, ośrodku ruchu rewolucyjnego, w Zagłębiu Dąbrowskim,
a zwłaszcza wyrąb lasów. Związek Ziemian, czołowa or- doszło w końcu listopada ponownie do krwawych starć z
ganizacja właścicieli ziemskich, domagał się użycia woj- robotnikami (w których 5 z nich poniosło śmierć), a w
ska przeciwko strajkującym robotnikom. Skarżył się, że parę tygodni później do wielkiego strajku powszechne-
“z wielu okolic dochodzą ścisłe wiadomości, że włościa- go. W tym też czasie wysłane z Krakowa do Zagłębia od-
nie rąbią lasy państwowe, majorackie i prywatne, a coraz działy wojska rozbroiły oddziały zagłębiowskiej “czerwo-
częściej notowane są wypadki uchwał samodzielnego po- nej gwardii”. Pomnożyły się i zaostrzyły różnego rodza-
działu ziemi większej własności”. Szczególnie ostro pro- ju wystąpienia robotnicze także w innych ośrodkach ro-
testował on przeciwko postępowaniu milicji ludowej, któ- botniczych, a nawet w mniejszych miasteczkach i wresz-
ra “jest klęską, od której wszystko złe pochodzi”. Obszar- cie na wsi, jak m. in. w Zamościu i Kozłowie, w pow.
nicy nie ukrywali nadziei, że “przyjdą koalicyjne wojska, płockim. Specyficzny charakter polityczny miała wielka
rząd obecny ustąpi i wtedy będzie całkiem inny porządek demonstracja robotników Warszawy, na placu Saskim,

53
10

gdzie protestowali oni przeciwko internowaniu radziec- żył on nie tyle pozycje polityczne sił, któremu patronowa-
kiej misji Czerwonego Krzyża. W każdym z tych starć ły, ile niezdolnego do energicznego działania, ślamazar-
padły ofiary w zabitych i rannych. nego rządu. Miarę zawodu i rozczarowania dopełniło to,
Coraz ostrzejsze ataki na rząd Moraczewskiego przypusz- że on sam (na życzenie Piłsudskiego) podał się 16 stycz-
czały siły prawicy społecznej, w szczególności Narodowa nia 1919 r. do dymisji. Fakt, że uczynił to na dziesięć
Demokracja. Była to ofensywa tym groźniejsza, że nie dni przed wyborami do Sejmu Ustawodawczego, był in-
ograniczała się do działań i demonstracji politycznych, terpretowany powszechnie jako kapitulacja lewicy przed
ale godziła także w gospodarcze podstawy polityki rzą- prawicą. Stanisław Thugutt, którego dymisja rządu za-
skoczyła poza Warszawą, potraktował to - jak pisze - po-
dowej, nie wyłączając jej najtrudniejszego i najbardziej
newralgicznego wówczas odcinka, jakim była aprowiza- dobnie: “ustępować na kilka dni przed wyborami znaczy-
ło tyleż, co pewna przegrana”.
cja miast. “Bogaci - pisał później Moraczewski - odma-
wiają płacenia podatków, bojkotują pożyczkę państwo- Podstawowy konflikt epoki.
wą, wprowadzają sabotaż na wszystkich polach gospo- a miejsce Polski w Europie
darki państwowej, uprawiają lichwę artykułami codzien-
nej potrzeby, sprzedają i wywożą żywność za granicę". Trudności w stosunkach wewnętrznych ważyły na pozycji
Siły te podejmowały też coraz śmielsze wystąpienia po- rządu Moraczewskiego najciężej, spychając na plan dal-
lityczne, mające na celu zahamowanie przemian demo- szy problemy międzynarodowe. Jednakże i one wywie-
kratycznych. Przeciwstawiały się nawet przeprowadzeniu rały na nią swój ujemny wpływ, choć w sprawach po-
wyborów do Sejmu Ustawodawczego. Niespokojne o ich lityki zagranicznej rząd niewiele miał do powiedzenia.
wynik proponowały, by zamiast Sejmu powołać do ży- Dominującą rolę na tym polu odgrywał Komitet paryski
cia Naczelną Radę Narodu Polskiego, w której zasiedliby Dmowskiego, a w kraju - osobiście Piłsudski. W prak-
wyznaczeni przez poszczególne partie (z wyjątkiem ko- tyce minister spraw zagranicznych w rządzie, Leon Wa-
munistycznej) delegaci. Ostro atakowano politykę kadro- silewski, otrzymywał instrukcje w tej dziedzinie nie od
wą rządu i jego poszczególnych członków, w tym zwłasz- premiera i rządu, lecz od Piłsudskiego, z którym łączyły
cza min. Thugutta (“polskiego Robespierre'a”), uważa- go bliskie stosunki osobiste.
nego wielce przesadnie za najbardziej “czerwonego” z
Już w pierwszych miesiącach niepodległości stanęły
ministrów. (Bardzo dogodnym punktem zaczepienia do przed Polską zagadnie nia, których rozstrzygnięcie miało
tych ataków, obliczonych na wywołanie “patriotycznych”
znaczenie nie tylko doraźne, ale niejedno krotnie wpro-
emocji, było zarządzenie Thugutta, nakazujące usunię- wadzało Polskę na tory rozwiązań długofalowych i w
cie korony z orła na godle państwowym, m. in. także w ten sposób przesądzało lub przynajmniej przygotowywa-
pierwszych seriach polskich znaczków pocztowych tego ło przesłanki do kształtowania się pewnych generalnych
czasu.) kierunków i koncepcji polskiej polityki zagranicznej.
“Przeglądem sił prawicy” - jak to określił jeden z pouf- Wśród zagadnień najbardziej zasadniczych na czoło wy-
nych raportów dla rządu - stał się przyjazd do Warszawy 1 suwała się kwestia miejsca Polski w Europie, w szczegól-
stycznia 1919 r. Ignacego Paderewskiego, wielkiego arty- ności jej rola w podstawowym konflikcie epoki, jakim.
sty i patrioty, związanego politycznie z Komitetem pary- była walka świata imperialistycznego z siłami rewolucji,
skim Dmowskiego. Przyjazd ten stał się bowiem okazją która w ślad za Rosją ogarniała i inne kraje Europy. Pol-
do wielkich manifestacji, wymierzonych swym ostrzem ska, jako bezpośredni sąsiad rewolucyjnej Rosji, musiała
przeciwko rządowi Moraczewskiego i popierającym go sprecyzować swe stanowisko wobec niej jaśniej i rychlej
siłom lewicy. niż większość innych państw. Dobrosąsiedzkiemu uregu-
Skrajne koła endeckie, a także niektóre organizacje pra- lowaniu stosunków z rewolucyjną Rosją sprzyjały kolej-
wicowe o charakterze ekstremistycznym, jak Towarzy- ne·jej posunięcia o szczególnej wadze politycznej dla Pol-
stwo “Rozwój”, Konfederacja Narodu itp., uznały, że ski. Jeszcze przed zakończeniem wojny - 29 sierpnia 1918
nadszedł czas ostatecznej, zbrojnej rozprawy z “rządami r. - rząd radziecki wydał dekret o anulowaniu traktatów
ludowymi”. Próbę zamachu na rząd przeprowadzono w rozbiorowych rządu carskiego z Prusami i Austrią jako
nocy z 4 na 5 stycznia przy poparciu części wojska. Przy- sprzecznych „z zasadą samookreślenia narodów i rewo-
gotowali go i kierowali nim płk Marian Januszajtis, Tade- lucyjnym poczuciem prawnym narodu rosyjskiego, który
usz Dymowski, ks. Eustachy Sapieha, Jerzy Zdziechow- uznał niezaprzeczone prawo narodu polskiego do niepod-
ski i inni sympatycy endecji. Mimo aresztowania kilku ległości i jedności”. Wkrótce po Compiègne uczynił dal-
ministrów (m. in. Moraczewskiego, Thugutta i Wasilew- szy ważny krok w tym kierunku, anulując także postano-
skiego) zamach skończył się żałosnym, ośmieszającym wienia traktatu brzeskiego, uważanego przez Niemcy za
zamachowców fiaskiem. Wojsko w zdecydowanej więk- podstawę prawną okupacji niemieckiej na wschodzie, na
szości stanęło za Piłsudskim, który zamachowców suro- terenach Oberostu. Rychło jednak miało się okazać, że
wo skarcił... i zwolnił. Także rząd nie pociągnął zama- nie wpłynęło to na stanowisko rządu Moraczewskiego —
chowców do odpowiedzialności. Toteż mimo operetko- czy raczej stanowisko Piłsudskiego — w sprawach jego
wego charakteru zamachu i jego niepowodzenia podwa- polityki wschodniej.

54

Tymczasem stosunki z Rosją Radziecką determinowa-
ły w dużej mierze także charakter powiązań i zależno-
ści Polski od innych krajów, przede wszystkim od En-
tenty i zwłaszcza Francji, traktującej Polskę m. in. ja-
ko narzędzie swych antyradzieckich planów na wschodzie
Europy. Nie pozostawiał co do tego wątpliwości poufny
memoriał, przygotowany dla rządu francuskiego (praw-
dopodobnie przez francuskie Ministerstwo Spraw Zagra-
nicznych) z dnia 20 grudnia 1918 r., w którym pisze się
m. in.: „Polska jest obecnie niezbędnym ekranem między
bolszewizmem rosyjskim i rewolucją niemiecką. Jest ona
[Polska] jednym z solidnych ogniw kordonu sanitarnego,
który trzeba rozciągać wokół Rosji chorej i niosącej za-
razę. Nie skończymy z bolszewizmem inaczej jak tylko
wtedy, gdy będziemy mogli oprzeć się na Polsce i posłu-
żyć się jej armiami”.
Polityka Polski na wschodzie determinowała w nie mniej-
szym stopniu także ułożenie się jej stosunków z drugim
wielkim sąsiadem, z Niemcami, w szczególności sprawę
odzyskania ziem zaboru pruskiego i granic zachodnich
budującego się państwa polskiego. Wszystkie te skompli-
kowane i ważne zagadnienia stanęły na porządku dzien-
nym w całej swej rozciągłości i konkretności nieco póź-
niej — szczególnie w związku z mającą się niedługo ze-
brać konferencją pokojową w Paryżu. Niemniej już za
czasów rządu Moraczewskiego, trzeba było podejmować
określone decyzje, których implikacje nie pozostawały
bez wpływu na charakter i kierunki ogólnej orientacji
polskiej polityki zagranicznej w niedalekiej przyszłości.
I tak np. już wtedy podjął Piłsudski zasadnicze decyzje
w sprawie przygotowania ekspansji na wschód, do czego
wstępem miałoby być stworzenie pewnych faktów doko-
nanych na Litwie. Nie sprzyjało to oczywiście unormo-
waniu stosunków z Rosją Radziecką. Co więcej, w ce-
lu uregulowania sprawy ewakuacji wojsk niemieckich z
tych terenów Piłsudski i rząd Moraczewskiego postano-
wili nawiązać stosunki dyplomatyczne z Niemcami. Na-
stąpiło to w zaledwie tydzień po ich kapitulacji i ustaniu
okupacji niemieckiej ziem polskich. Niemcy były pierw-
szym i wówczas jedynym państwem, z którym Polska te-
go rodzaju stosunki nawiązała. Wywołało to w Warsza-
wie oburzenie tak powszechne i gwałtowne, (dochodziło
np. do manifestacji ulicznych przed tymczasową siedzi-
bą posła niemieckiego), że już w niecały miesiąc później
niefortunny poseł niemiecki hr. Kessler (ten sam, z któ-
rym Piłsudski uspokajająco rozmawiał przed swym zwol-
nieniem z Magdeburga) musiał opuścić swą placówkę dy-
plomatyczną w stolicy Polski. Miało to swe reperkusje
polityczne także za granicą, szczególnie we Francji, gdzie
— jak pisał w liście do Piłsudskiego jeden z jego sym-
patyków - „uchodzi Pan powszechnie [podkr. w oryg. -
H.Z.] za germanofila”.
Natomiast atmosfera naplęcia towarzyszyła rozwojowi
ciągle nieuregulowanych stosunków polsko-radzieckich.
Za “brutalne łamanie prawa międzynarodowego” uznał
rząd polski aresztowanie w Moskwie byłego przedstawi-
ciela Rady Regencyjnej (traktowanej przez rząd radziec-
ki jako administracyjny “organ okupacji niemieckiej”).
55
11
Protestował też przeciw zajęciu przez wojska radzieckie
części Litwy i Białorusi (Mińszczyzny). Szczególne jed-
nak zaognienie wniosło w stosunki polsko-radzieckie in-
ternowanie misji radzieckiego Czerwonego Krzyża pod
przewodnictwem wybitnego polskiego działacza komu-
nistycznego, Bronisława Wesołowskiego, a następnie jej
odstawienie do granicy, gdzie tuż przed jej przekrocze-
niem została ona - z wyjątkiem jednego jej członka - wy-
mordowana.
Wszystko to obciążało położenie międzynarodowe Pol-
ski dodatkowymi komplikacjami i sprawiało, że już od
samego zarania niepodległości było ono nie mniej trudne
niż sytuacja wewnętrzna nowo powstałego państwa. Rząd
polski nie mógłby stawić skutecznie czoła tym trudno-
ściom bez pomocy politycznej, gospodarczej i wojskowej
z zewnątrz. Jedynym jej źródłem w ówczesnych warun-
kach politycznych na arenie międzynarodowej mogła być
tylko Francja. Rozumiał to i Piłsudski. Był to niewątpli-
wie ważny, dodatkowy bodziec, skłaniający Naczelnika
Państwa do utworzenia rządu koalicyjnego oraz porozu-
mienia z KNP w Paryżu. Zdawał sobie sprawę, że “więcej
niż kiedykolwiek jesteśmy zależni od Aliantów. Dziś są
oni panami sytuacji jako zwycięzcy. Granice Polski za-
leżne są wyłącznie od nich. Musimy nie tylko liczyć się
z nimi, ale jeśli już nie schlebiać, to mieć na uwadze ich
prestiż, zwłaszcza prestiż Francji”. Przypieczętowywało
to rezygnację z rządu Moraczewskiego. “Kwestia pomo-
cy Ententy - stwierdzał Piłsudski przy innej okazji - stała
się sprawą najbardziej palącą i stąd konieczność gabine-
tu Paderewskiego, przez którego, jak liczę, pomoc ta bę-
dzie mogła być uzyskana [...] chciałem za cenę gabinetu
fachowego uzyskać zgodę z Komitetem Paryskim”.
Rząd Paderewskiego i pierwsze
wybory sejmowe
Rząd Ignacego Paderewskiego objął władzę 16 stycznia i
pozostawał u steru państwa do końca listopada 1919 r. W
nowym gabinecie prezydent ministrów Paderewski został
ponadto ministrem spraw zagranicznych, natomiast Sta-
nisław Wojciechowski - późniejszy prezydent Rzeczypo-
spolitej - ministrem spraw wewnętrznych. Ministrowie w
nowym gabinecie w większości nie należeli do partii po-
litycznych, ale swymi sympatiami skłaniali się przeważ-
nie ku orientacji, którą można by określić jako centro-
prawicową.
Powołanie rządu Paderewskiego złagodziło nieco anta-
gonizm między obozem piłsudczykowskim a Komite-
tem Narodowym Polskim. Orientacja polityczna Pade-
rewskiego, a także niektóre jego cechy charakterologicz-
ne sprzyjały odegraniu przezeń roli swego rodzaju me-
diatora. Paderewski, choć związany ideologicznie i po-
litycznie z KNP i w ogólności z nurtem narodowodemo-
kratycznym (lub raczej chrześcijańskodemokratycznym),
odnosił się niekiedy dość krytycznie do poczynań Dmow-
skiego. Jednocześnie był człowiekiem stosunkowo łatwo
ulegającym nastrojom chwili i emocjom. Silna indywidu-
12

alność Piłsudskiego sprawiała, że “książę pianistów” pod- ale także “np. tradycję endeckiej pracy oświatowej na wsi
dawał się jej w wielu istotnych sprawach i niejednokrot- oraz wpływ kleru”. Jak wynika z innych źródeł, wpływy
nie ptzyjmował za swoje życzenia i poglądy Naczelnika duchowieństwa oddziaływały zwłaszcza bardzo silnie na
Państwa. postawę wielkiej masy nowych wyborców - kobiet, szcze-
Niemal automatycznym następstwem stworzenia nowego gólnie na wsi. Wśród robotników i w miastach rozczaro-
rządu było oficjalne uznanie Polski, jeszcze w ciągu stycz- wanie budziły niezdecydowanie i kapitulacyjne tenden-
nia i lutego 1919 r., przez wielkie mocarstwa. Nastąpiło cje w łonie kierownictwa PPS, ujawnione niedwuznacz-
też, jak już wspomniano, rozszerzenie składu KNP, co z nie w okresie zamachu Sapiehy - Januszajtisa. Wreszcie
- rzecz może najważniejsza - dała o sobie znać olbrzymia
kolei wyjaśniło i uregulowało jego pozycję na mającej się
w najbliższym czasie rozpocząć konferencji pokojowej w przewaga materialna i organizacyjna ugrupowań burżu-
azyjnych, m. in. na polu prasy, propagandy i innych form
Paryżu.
agitacji przedwyborczej.
Przede wszystkim jednak należało przeprowadzić rozpi-
sane już wybory i uporządkować strukturę najwyższych Postawami wyborców, którzy w ogromnej większości po
władz państwowych. raz pierwszy w życiu wyrażali w ten sposób swą wolę po-
lityczną, rządził często przypadek wyrosły z dezorienta-
Wybory odbyły się 26 stycznia 1919 r. na razie tylko na cji. To samo zresztą powiedzieć można o niemałej części
obszarze b. Królestwa i Galicji Zachodniej. Na obszarze wybranych posłów, rozproszonych w kilkunastu klubach
tym wybrano ogółem 296 posłów (z czego 70 z Galicji). poselskich. Ich mnogość tłumaczyła się nie tyle zróżni-
W kilku okręgach przeprowadzono je w miesiącach póź- cowaniem ideologicznym czy politycznym, ile grą am-
niejszych, w Wielkopolsce, w okręgach białostockim i bicji personalnych, nieraz zawiści, prowadzących często
bielskim dopiero w czerwcu. Za przedstawicieli ludno- do rozłamów w klubach, secesji i ogólnej płynności ukła-
ści terenów, na których wybory nie mogły się odbyć (jak du sił politycznych w sejmie. Ucierpiała na tym najbar-
Pomorze, Górny Śląsk. Galicja Wschodnia), uznano tym- dziej Narodowa Demokracja (występująca pod nową na-
czasowo posłów polskich wybranych w ostatnich wybo- zwą Związku Ludowo-Narodowego), której początkowy
rach do parlamentów państw zaborczych. Ogółem w Sej- stan posiadania mandatów poselskich w Sejmie Ustawo-
mie Ustawodawczym zasiadało w czerwcu 1919 r. 394 dawczym (36%) stopniał do końca jego kadencji prawie
posłów, w tym 359 nowo wybranych. o połowę (19%), oraz PSL “Wyzwolenie” (z 15% do nie-
Frekwencja wyborcza była na ogół wysoka. Wyjątkowo całych 6%). Płynność układów w sejmie poważnie ha-
tylko spadała po niżej 60%, przeważnie obracała się w mowała i utrudniała jego pracę, wpływała też ujemnie na
granicach 70-80% uprawnionych do głosowania. stabilność rządów i w ogólności stosunków w państwie w
początkach jego niepodległości. W gabinecie Paderew-
Wbrew swoim obawom największy sukces odniosła Na- skiego w ciągu niecałych 11 miesięcy jego urzędowania
rodowa Demokracja, na której listy padło w Królestwie prawie wszystkie kluczowe resorty miały co najmniej po
45,5% głosów, a w Wielkopolsce (w czerwcu) nawet dwóch lub trzech ministrów.
97%; jedynie w Galicji, gdzie z dawien dawna silne pozy-
cje posiadał ruch ludowy, miała wyniki słabsze (10,5%). Na jednym z pierwszych posiedzeń, 20 lutego I9I9 r.,
W mocno rozbitym ruchu ludowym stosunkowo najlep- Sejm Ustawodawczy podjął uchwałę o strukturze i hie-
sze wyniki osiągnęły PSL “Piast” - ale tylko w Małopol- rarchii najwyższych władz państwa, powierzającą Józe-
sce (34%) - i PSL “Wyzwolenie” w Królestwie (22%). fowi Piłsudskiemu dalsze sprawowanie urzędu Naczel-
Niewątpliwą porażkę przyniosły wybory PPS, która w nika Państwa. Uchwała ta, potocznie zwana “małą kon-
Królestwie uzyskała tylko 8,7%, a w Małopolsce (PPSD) stytucją", odzwierciedlała wyraźnie dążenia i obawy naj-
- 17,9%. Mniejszości narodowe, przede wszystkim ży- silniejszego wówczas w sejmie ugrupowania - Związ-
dowska, uzyskały ok. 12% głosów. Komunistyczna Par- ku Ludowo-Narodowego. Jego przywódcy zdawali sobie
tia Robotnicza Polski, wychodząc z założenia, że wybo- sprawę, że władza w państwie, ciągle wstrząsanym ostry-
ry do parlamentu “burżuazyjnego” stoją w sprzeczności mi fermentami społecznymi, nie może się jeszcze obejść
z dążeniami rewolucyjnymi, zaleciła bojkot aktu wybor- bez lewicowej “barwy ochronnej”, którą mimo wszystko
czego, co jednak nawet w środowiskach robotniczych nie lepiej zapewniało nazwisko byłego przywódcy PPS i lewi-
spotkało się z szerszym odzewem. cy niepodległościowej niż któregokolwiek wodza z pra-
wicy. Równocześnie jednak pragnęła ona roztoczyć nad
W sumie były to - w świetle nasilających się wówczas fer- Piłsudskim możliwie wszechstronną kontrolę, zwłaszcza
mentów społecznych i licznych przejawów radykalizacji - nad jego polityką w sprawach wojskowych i zagranicz-
wyniki dość zaskakujące, szczególnie jeśli chodzi o głosy nych, a także w ważnych i pilnych sprawach personalnych
na listy Narodowej Demokracji i PPS. Analizując prze- (np. obsada zagranicznych placówek dyplomatycznych,
bieg i wyniki wyborów Henryk Jabłoński zwraca m. in. najwyższych stanowisk w tworzącej się armii itp.). Dla-
uwagę na fakt, że w warunkach ówczesnych siły prawicy, tego też “mała konstytucja” przekazywała Naczelnikowi
zwalczając wszelkimi sposobami ruch rewolucyjny, “mu- Państwa w gruncie rzeczy funkcje przede wszystkim re-
siały w dalszym ciągu tolerować pewne hasła demokra- prezentacyjne. natomiast rzeczywistą władzę koncentro-
tyczne, a nawet same nimi się posługiwać". Potrafiły wy- wała w ręku premiera i rządu, z kolei bardzo silnie uza-
zyskać nie tylko dążenia i obawy drobnomieszczaństwa,

56
 13

leżnionych od sejmu i jego marszałka (którym został je- dowi francuskiemu, a 60% korpusu oficerskiego - zwłasz-
den z czołowych przedstawicieli narodowodemokratycz- cza na wyższych szczeblach dowodzenia - stanowili ofice-
nej prawicy, Wojciech Trąmpczyński). rowie francuscy. Ostatecznie dopiero w październiku ar-
Oblicze polityczne nowego rządu (a poniekąd i sejmu) mia Hallera stała się w pełni częścią składową armii pol-
oraz jego plany na najbliższą przyszłość odzwierciedlało skiej, podporządkowaną polskiemu naczelnemu dowódz-
w sposób charakterystyczny programowe exposé Pade- twu, tj. Piłsudskiemu. Innym ważnym składnikiem budo-
rewskiego, wygłoszone 20 lutego. Przeplatały się w nim wanej przez niego armii miałaby się stać tzw. armia wiel-
słowa uwielbienia dla mocarstw Ententy z silnymi ak- kopolska pod dowództwem gen. Dowbora-Muśnickiego,
b. dowódcy II Korpusu Polskiego spod Mińska i Bobruj-
centami antyradzieckimi, egzaltowane, ogólnikowe za-
powiedzi “polepszenia losu robotnika naszego”, oraz da- ska. Jednakże i ta armia, również zresztą całkowicie pod-
porządkowana wpływom politycznym endecji, nie mogła
nia ziemi “ludowi naszemu piastowemu” z oskarżeniami
pod adresem “garstki wichrzycieli porządku publiczne- na razie wejść w skład ogólnopolskiej armii narodowej.
Właśnie wtedy bowiem toczyła ciężkie boje z Niemca-
go”, odpowiedzialnej jakoby za trudności aprowizacyjne.
Równocześnie. premier pomijał palącą sprawę reformy mi w powstaniu wielkopolskim (o czym niżej). Zresztą
rząd nie dysponował wówczas dostatecznymi zasobami
rolnej, zalecał ufne oczekiwanie na “sprawiedliwy wy-
rok konferencji pokojowej” w sprawie polskich granic za- uzbrojenia, umundurowania i innego wyposażenia. Nie
chodnich, “wichrzycieli” dostrzegał tylko na lewicy itd. zdołał też jeszcze zorganizować należytej sieci admini-
itd. Był to w sumie obraz rzeczywistości polskiej mocno stracji wojskowej. Wszystko to sprawiało, że mimo wysił-
zniekształcony, obraz, który - jak to niedawno wykazał ków i widocznego pośpiechu w tej dziedzinie budowa no-
zamach na rząd Moraczewskiego, a w niedalekiej przy- wej i silnej armii polskiej musiała potrwać jeszcze przy-
szłości wykazać miała konferencja pokojowa w Paryżu - najmniej kilka miesięcy.
fałszywie orientował kierunki polskiej polityki tak zagra- Zebranie się Sejmu Ustawodawczego i uchwalenie ma-
nicznej, jak i wewnętrznej. łej konstytucji stanowiło ważny etap budowy państwa, a
Polityka w wojsku, wojsko także istotną cezurę w walce o jego ustrojowy charakter.
w polityce Wyniki wyborów umocniły ugrupowania burżuazyjne w
przekonaniu, że niezależnie od dzielących je sprzeczności
i konfliktów, generalna linia polityczna przez nie repre-
Wkrótce po uchwaleniu “małej konstytucji” sejm uchwa- zentowana jest aprobowana przez większość społeczeń-
lił ustawę o poborze rekruta do armii, której młode pań- stwa, Wyłonienie Sejmu Ustawodawczego w powszech-
stwo właściwie niemal nie posiadało. Jednakże formuło- nych wyborach oznaczało niejako legalizację charakteru
wane w toku dyskusji sejmowej przez przedstawicieli róż- ustrojowego i struktury państwa przez najwyższy, suwe-
nych klubów poselskich motywacje wniosku wskazywały renny jego organ.
jednoznacznie, że tworzące się siły zbrojne miały służyć
przede wszystkim ekspansji na wschód. Piłsudski, głów- Wszystko to jednak nie dawało podstaw do wniosku, iż
ny jej promotor, dążył równocześnie do tego, by trzon ka- zapadły już w tych sprawach ostateczne rozstrzygnięcia,
drowy armii stanowili oddani mu oficerowie i żołnierze z że walka o kształt ustrojowy, a zwłaszcza terytorialny
legionów i POW. państwa jest już zakończona. Zarówno wewnątrz kraju,
jak i na are nie międzynarodowej rozwijały się ważne
Stwarzało to jeszcze jedną płaszczyznę konfliktów z Na- wydarzenia i trudne procesy, których ostateczne rezultaty
rodową Demokracją, która wolała w tej roli widzieć od- niełatwo było przewidzieć.
dane sobie kadry i oddziały tzw. armii błękitnej (od kolo-
ru mundurów) pod dowództwem gen. Józefa Hallera. Li- Dziedzictwo rządów zaborczych
czyła ona około 50 tys. żołnierzy, dobrze wyszkolonych i okupacyjnych
i uzbrojonych, ale ciągle jeszcze przebywała we Francji.
Przyjazd tej armii do Polski budził niepokój rządu nie- Najważniejsze zadania na polu gospodarczym i społecz-
mieckiego, który m.in. nie dopuścił, by powróciła ona nym, przed jakimi w połowie listopada 1918 r. stanął
do kraju drogą morską przez Gdańsk (w obawie, aby jej rząd Moraczewskiego, czekały w połowie stycznia 1919
przemarsz przez Pomorze nie doprowadził tam do wybu- r. nadal na rozwiązanie. Należały do nich w szczegól-
chu powstania polskiego lub wręcz przyłączenia tej dziel- ności: wydźwignięcie kraju z niezwykle trudnej sytuacji
nicy do Polski). W rezultacie dopiero w kwietniu, maju gospodarczej, szczególnie krytycznej w dziedzinie apro-
i czerwcu 1919 r. armia Hallera wróciła do kraju trans- wizacji; przeprowadzenie szeregu zasadniczych reform
portami kolejowymi przez Niemcy. Ale i wtedy jeszcze społeczno-gospodarczych, wśród nich przede wszystkim
nie od razu została ona włączona do armii, tworzonej reformy rolnej; podjęcie niezbędnych kroków na drodze
przez Piłsudskiego. W niemałej mierze było to wynikiem do faktycznego zjednoczenia Rzeczypospolitej z trzech
oporów endecji, uważającej “armię błękitną" za jeden ze byłych dzielnic zaborczych, głównie poprzez stworzenie
swych ważnych atutów politycznych w walce z Naczelni- w nich jednolitego systemu administracji, unifikację mo-
kiem Państwa. Sprzyjał temu fakt, że podlegała ona jesz- netarną, prawną, szkolnictwa i oświaty itd.
cze po powrocie do Polski naczelnemu dowództwu i rzą- Na krytyczne, prawie katastrofalne położenie gospodar-

57
14

cze Polski u progu niepodległości złożyły się czynniki i ki rządów Moraczewskiego i Paderewskiego na rzecz po-
przyczyny, sięgające niekiedy w odległą przeszłość. Na- lepszenia położenia gospodarczego kraju i wyprowadze-
leżał do nich opóźniony i specyficzny rozwój stosunków nia go z chaosu przynosiły pewne rezultaty, ale były one
kapitalistycznych w krajach na wschód od Łaby, charak- zbyt małe, aby w sposób istotny i odczuwalny zredukować
teryzujący się m. in. ich wejściem w nową epokę drogą źródła – bo o ich usunięciu w tak krótkim czasie nie mo-
pruskiego rozwoju kapitalizmu na wsi i sprawiający, że gło być mowy – głębokiego niezadowolenia i fermentów
kraje te już w XIX w. pozostawały daleko w tyle za Euro- społecznych. Produkcja przemysłowa również w 1919 r.
pą zachodnią. W wypadku Polski zacofanie to pogłębiał pozostawała katastrofalnie niska. Zaspokojenie potrzeb
jej podział między trzy mocarstwa zaborcze, których po- przemysłu – jakże wówczas słabiutkiego – w węgiel się-
lityka gospodarcza, społeczna i kulturalna zmierzała ce- gało zaledwie 32,5%. Wynikało to nie tylko z niedostat-
lowo do degradacji położenia ludności polskiej pod każ- ku węgla, lecz także niemożliwości jego przewiezienia z
dym względem oraz podporządkowania kierunków i dy- braku taboru kolejowego, zniszczonego lub wywiezione-
namiki rozwoju gospodarczego ziem polskich interesom go przez okupantów. W Królestwie Polskim było przed
państw zaborczych. Nawet ziemie polskie pod panowa- wojną 1250 parowozów, po wojnie zostało 800, wago-
niem pruskim, stosunkowo najwyżej rozwinięte, miały nów towarowych było 34 430 - zostało 10 975 (w znacz-
stanowić zgodnie z polityką zaborczego rządu – z wyjąt- nym stopniu niezdatnych do użytku wskutek forsownej
kiem Górnego Śląska – jedynie rolno-spożywcze zaple- eksploatacji wojennej bez napraw i konserwacji). Znisz-
cze nowoczesnych, uprzemysłowionych Niemiec. Polity- czeniu uległo 41% mostów powyżej 20 m długości, po-
ka rządów zaborczych prowadziła do gospodarczej dez- dobnie wysoki stopień zniszczeń dotknął inne urządzenia
integracji polskiego obszaru i rynku narodowego, prze- kolejowe, jak parowozownie, dworce, magazyny kolejo-
cinała łączące go naturalne powiązania, pogłębiała silne we, wieże ciśnień itp. Pilnej wymiany. wymagała Znacz-
nierównomierności w rozwoju poszczególnych dzielnic. na część szyn kolejowych. Ale w Polsce szyn jeszcze nie
Przyczyniała się walnie do tego, że już wtedy zarysował wytwarzano -, pierwszy ich import z zagranicy przyszedł
się podział na “Polskę A” i “Polskę B”. . do Polski dopiero w 1922 r.
Czasy wojny i zniszczenia przez nią wywołane, a przede Uległy zniszczeniu wojennemu lub zostały obrabowane
wszystkim rabunkowa gospodarka okupacyjna zaostrzy- przez okupantów liczne fabryki, huty i inne zakłady prze-
ły niepomiernie – jak już o tym była mowa - wszystkie mysłowe. Ich produkcja w roku 1919 spadła w wielu wy-
te niepomyślne zjawiska. W ten sposób punkt wyjścia, padkach poniżej 50% produkcji przedwojennej: cemen-
z którego naród polski wkraczał w czas niepodległości i tu - do (z pewnym zaokrągleniem) 30%, papieru - 24%,
pokojowego bytu, niski już przed wojną, obniżył się w jej cukru - 15%, węgla kamiennego - 66%, ropy naftowej -
wyniku jeszcze bardziej – do poziomu nędzy i chaosu. 78%, rudy żelaza - 30%, rudy cynku - 84%, surówki że-
laza - 3,5%, stali - 3%, cynku - 22% itd. W hutnictwie
Historiografia polska poświęciła wiele uwagi i opraco-
wań – w szczególności pióra Z. Landaua i J. Tomaszew- pierwszy wielki piec w Królestwie uruchomiono dopiero
w czerwcu 1919 r. i potem do końca roku jeszcze dwa
skiego - problematyce gospodarczego “startu” II Rzeczy-
pospolitej. Wymienieni autorzy dają następującą ogólną dalsze (przed wojną było ich 11), pieców martenowskich
także 3 (na 29 przed wojną). Nie ma potrzeby specjalnie
jego charakterystykę: “Jako syntetyczny wskaźnik stanu
zniszczeń w Królestwie Polskim może służyć informa- podkreślać, że sytuacja w dziedzinie komunikacji, pro-
cja, że przemysł w 1918 r. był w stanie dać pracę tyl- dukcji węgla i przemysłu hutnicze go i metalowego wy-
ko 14% robotników zatrudnionych w 1913 r. Wytwór- wierała decydujący wpływ na wszystkie inne dziedziny
czość wszystkich zasadniczych wyrobów znacznie spadła. przemysłu i w ogóle życie gospodarcze kraju. Dziedzic-
Z chwilą odzyskania niepodległości sytuacja ocalałe go two wojny i okupacji sprawiło, że np. przemysł w okrę-
w Królestwie przemysłu uległa jeszcze dalszemu pogor- gu warszawskim pod koniec wojny cofnął się pod wzglę-
szeniu. Zapanował bo wiem szalony chaos zarówno or- dem wyposażenia technicznego - jak stwierdzają histo-
ganizacyjny, jak i polityczny, który nie sprzyjał normo- rycy tych zagadnień - do poziomu z początku lat siedem-
waniu stosunków gospodarczych. Istotne trudności wyni- dziesiątych XIX w.
kły również z zerwania wielu powiązań kooperacyjnych Rabunkowa gospodarka okupantów objęła także wy-
między przemysłem ziem polskich i krajów zaborczych. wóz surowców. Zdarzało się niejednokrotnie, że fabry-
Szczególnie silnie wystąpiły one w zakresie zaopatrzenia
ki, skądinąd zdolne do produkcji, nie mogły być urucho-
przemysłu w węgiel i surowce. Również nieuregulowa- mione z braku surowców. Nie można było ich importo-
na sytuacja wewnętrzna i narastający ruch rewolucyjny wać, ponieważ kontrahenci zagraniczni nie mieli zaufa-
odstraszały kapitały zarówno krajowy, jak i obcy od an-
nia do wypłacalności kontrahentów polskich i w ogóle
gażowania swych środków w uruchamianie produkcji. W do sytuacji gospodarczej Polski. Pewna zmiana na lep-
tej sytuacji produkcja Królestwa w końcu 1918 r. wyka-sze pod tym względem nastąpiła dopiero po podpisaniu
zywała tendencję spadkową". traktatu wersalskiego. Jeden z najważniejszych przemy-
słów w Polsce - przemysł włókienniczy - doczekał się
Powyższa ogólna charakterystyka sytuacji gospodarczej
państwa może być odniesiona również do roku 1919, pierwszych dostaw bawełny dopiero w lipcu 1919 r., i to
w ilościach niewielkich. Nie mniejsze trudności przeży-
zwłaszcza do jego pierwszej połowy. Wprawdzie wysił-

58
 15

wały inne gałęzie przemysłu, uzależnione od surowców chleba, pogłębiała te zjawiska. Ludzie ci, bez pracy i per-
zagranicznych. Zresztą przemysłowcy polscy nie kwapili spektyw lepszego jutra, zasilali zbiorowisko lumpenpro-
się również do szczególnej aktywności w dziedzinie uru- letariatu, łatwo poddawali się demagogii, hasłom nacjo-
chamiania przemysłu, uzasadniając to - za rządów Mora- nalistycznym, zwłaszcza antysemickim.
czewskiego - “niepewnością ogólnego położenia i obawą Dezintegrację społeczną pogłębiały pozostałości i nawy-
przed wywłaszczeniem”. I rząd Paderewskiego nie od ra- ki życia przez ponad 100 lat w różnych organizmach pań-
zu zdołał przełamać te obawy. Jeszcze w czerwcu i lipcu stwowych, co nie mogło pozostać bez wpływu nie tyl-
1919 r. minister przemysłu i handlu skarżył się w sejmie ko na ogólny poziom kulturalny ludności w różnych czę-
na niedostateczną “dobrą wolę przemysłowców [...] przez
ściach kraju, lecz także na sferę obyczajowości, syste-
obecne stosunki zmniejszoną". mów wartości w życiu prywatnym i zbiorowym, stosunku
Normalizacji stosunków gospodarczych i społecznych nie do państwa i władzy państwowej, do praw i praworząd-
sprzyjało wspomniane już rozkawałkowanie gospodar- ności.
cze, administracyjne, prawne itp. ziem polskich, odzie- Odmienna struktura ekonomiczno-społeczna oraz róż-
dziczone po rządach zaborczych i okupacyjnych. Jaskra- ne tradycje walki narodowowyzwoleńczej pozostawiły
we różnice wynikały nie tylko z rozmiarów zniszczeń wo- po sobie głębokie ślady w psychice społeczeństwa pol-
jennych, znacznie dotkliwszych i większych na wschod- skiego w trzech zaborach. Ze stosunkowo spokojną i
nich krańcach państwa i częściowo w Małopolsce niż w w ramach swoistej praworządności pruskiej utrzymaną
centralnych i zachodnich częściach Królestwa i Małopol- ewolucją społeczno-ekonomiczną, narodową i politycz-
ski, a przede wszy- stkim w b. zaborze pruskim, zupełnie ną w Poznańskiem kontrastowały burzliwość i dynami-
nie dotkniętym bezpośrednimi działaniami wojennymi. ka wydarzeń w b. zaborze rosyjskim. Ostrość i jawność
Różnice te sięgały swymi korzeniami - jak już wspomnia- konfliktów klasowych, bogactwo i wszechstronność ini-
no czasów dawniejszych. Rozwój i gęstość sieci komuni- cjatyw politycznych, a także zamieszanie gospodarcze i
kacyjnej nie były jedynym tego rodzaju świadectwem. W polityczno-ideologiczne w “czerwonym” Królestwie kon-
nie mniejszym stopniu odnosi się to do poziomu kultury trastowało z poznańskim (a także pomorskim) konser-
rolnej w poszczególnych byłych zaborach, rozmieszcze- watywnym tradycjonalizmem, zamiłowaniem do porząd-
niu i nowoczesności przemysłu i wielu innych składników ku i gospodarnością, silnie ugruntowanymi tendencjami
życia gospodarczego i społecznego. solidarystycznymi i wpływami klerykalnymi, odpowia-
Młode państwo stanowiło zlepek różnych systemów dającymi chłopsko-drobnomieszczańskiemu charaktero-
prawnych, administracyjnych i monetarnych. I tak np. w wi społeczeństwa. Niechęć “poznańczyków” do porząd-
obiegu były w nim marki polskie, marki niemieckie, ko- ków i ludzi z Kongresówki czy Galicji zręcznie podsy-
rony austriackie, ruble, tzw. ostmarki i ostruble, ukra- cali endeccy przywódcy, dążąc do odizolowania Poznań-
ińskie karbowańce i inne. Ich wartość nabywcza była skiego od pozostałych zaborów i przeforsowania swych
bardzo różna i ulegała ciągłym zmianom. Utrudniało to politycznych ambicji. Nie bez znaczenia były też anta-
wszelką zorganizowaną wymianę handlową między dziel- gonizmy na osi Poznań-Kraków i Warszawa-Kraków na
nicami. Nie można było ustalić względnie jednolitych tle aspiracji do duchowego i kulturalnego przewodnictwa
cen, taryf kolejowych, wymiaru podatków itp. Wszystko w Polsce, wynikające z tradycji kulturalnych i nauko-
to sprzyjało natomiast spekulacji, lichwie i innym czarno- wych Galicji. W warunkach autonomii galicyjskiej by-
giełdziarskim interesom, co z kolei odbijało się szczegól- ło możliwe wykształcenie kadr oświatowych, naukowych
nie dotkliwiena problemie wówczas najbardziej palącym, i administracyjnych - w przeciwieństwie do dwóch po-
mianowicie na aprowizacji, a także sytuacji mieszkanio- zostałych zaborów, gdzie odczuwano silny ich brak. Ale
wej ludności miejskiej, podlegającej lichwie mieszkanio- jednocześnie wspomniane wyżej antagonizmy dzielnico-
wej kamieniczników, w pewnym tylko stopniu ograniczo- we oraz różnice prawno-administracyjne utrudniały wy-
nej przez odpowiednie zarządzenia rządowe. Ujednoli- korzystanie tych możliwości, doprowadzając do tego, że
cenie waluty wymagało czasu, pewnych zasobów dewi- np. w b. zaborze pruskim chętniej zatrzymywano Niem-
zowych, a także środków technicznych (np. odpowiednio ców nawet na stanowiskach nauczycieli, niż przyjmo-
wyposażonych drukarni banknotów, mennicy itp.). Toteż wano na nie nauczycieli galicyjskich. To samo dotyczy-
przez cały rok 1919 i częściowo także 1920 stosunki mo- ło różnych stanowisk urzędniczych. Obawa przed zaha-
netarne w kraju pozostawały bez większych zmian, tzn. mowaniem sprawności instytucji publicznych, niechęć do
panował w nich chaos i zamieszanie. Przez szereg mie- przeobrażeń gwałtownych, wreszcie nieufność polityczna
sięcy aparat skarbowy w Królestwie był zupełnie niewy- przywódców endeckich w Poznańskiem do przybyszów z
starczający, niewykwalifikowany, często skorumpowany. innych dzielnic przeważały nieraz nad względami natury
W tych warunkach rząd miał ogromne trudności ze stwo- narodowo-politycznej.
rzeniem realnego, długofalowego budżetu państwa.
Wieloletni brak własnej państwowości w połączeniu z po-
Powszechna pauperyzacja, a także deproletaryzacja spo- wojenną demoralizacją pogłębiły trudności i przeszkody
łeczeństwa zniekształcała strukturę społeczną ludności. na drodze budownictwa państwowego. Długie lata zależ-
Nasilająca się w 1919 r. masowa reemigracja ludzi, głów- ności i walki z zaborcami, gdy opór i przeciwdziałanie za-
nie z Rosji i Niemiec, którzy nie mogli znaleźć pracy i borczej władzy państwowej stanowiły wyraz ducha oby-

59
16

watelskiego i patriotycznego, przyczyniły się do tego, że nich otrzymywała zasiłki, przede wszystkim jednak orga-
osłabło poczucie dyscypliny społecznej i współodpowie- nizowano roboty publiczne. Miały one z reguły charakter
dzialności za losy narodu. Egoizm klasowy warstw posia- sezonowy i oczywiście nie mogły rozwiązać całościowo
dających zamykał kanały ofiarności, a często wręcz ele- i na trwałe skomplikowanego zagadnienia. Nie tylko to
mentarnej lojalności materialnej nawet wobec własnego, zresztą było ich celem. W rozumieniu rządu miały one
burżuazyjnego w swej istocie państwa i rządu. stanowić swego rodzaju wentyl bezpieczeństwa do roz-
Do czasu przyłączenia ziem zaboru pruskiego, a przede ładowania ciągle silnych i niebezpiecznych napięć spo-
wszystkim kresów wschodnich, nie istniał w Polsce w za- łecznych. Minister Iwanowski nie ukrywał, że choć ro-
boty publiczne były często źle zorganizowane i nie dawa-
sadzie - poza kwestią żydowską - problem narodowościo-
wy. Nieliczni Niemcy, Ukraińcy, Litwini nie przekracza- ły spodziewanych wyników produkcyjnych, to jednak -
jak twierdził - osiągnęły “główny cel, przyjście z pomo-
li łącznie 4-5% ogółu ludności Królestwa i Galicji Za-
chodniej. Ale na obszarze tym mieszkało ok. 1,7 mln Ży- cą zgłodniałym masom, uratowanie ich od śmierci gło-
dowej, powstrzymanie ich od. aktów rozpaczy i przemo-
dów, co stanowiło pożywkę do szerzenia w Polsce ten-
dencji nacjonalistycznych. Fakt, że w kraju szalała spe- cy”. Podobnie charakteryzował sytuację minister spraw
wewnętrznych S. Wojciechowski, gdy mówił: “Jeżeli do
kulacja, że niemały w niej udział mieli handlarze i kupcy
żydowscy, znakomicie ułatwiał uogólniającą propagandę jesieni [1919 - H. Z.] nie uruchomimy w części przemy-
antysemicką. Był to zresztą zapewne refleks zjawiska o słu, to żaden minister spraw wewnętrznych nie utrzyma
głębszych korzeniach historycznych i społecznych, mia- spokoju w kraju”.
nowicie konfliktu między zacofaną, obciążoną feudalny- W przeciwieństwie do tych zabiegów o charakterze raczej
mi tradycjami wsią a przenikającymi w jej życie formami doraźnym, w niemałej mierze dyktowanych obawą przed
gospodarki kapitalistycznej, zwłaszcza kapitalistycznego “anarchią", działalność socjalna o charakterze długofa-
handlu. W tradycjach społeczeństwa feudalnego tkwiło lowym rządu Paderewskiego wyraźnie osłabła. W ciągu
przekonanie, że handel to proceder oszukańczy, niegod- dwóch miesięcy rządów gabinetu Moraczewskiego uczy-
ny uczciwego człowieka i mający na celu jego wyzysk. niono na polu ustawodawstwa socjalnego znacznie wię-
Oburzenie chłopów kierowało się więc szczególnie ła- cej niż przez 11 miesięcy rządów Paderewskiego. Nie-
two przeciwko handlarzom, tj. głównie właśnie przeciw- liczne jego poczynania na tym polu stanowiły najczęściej
ko Żydom. Propaganda antysemicka nawiązywała rów- jedynie rozwinięcie niektórych dekretów i rozporządzeń
nież chętnie do tego, że pewne odłamy społeczeństwa ży- z pierwszych miesięcy niepodległości.
dowskiego silnie podkreślały swą odrębność. a nierzadko Palące problemy wyżywienia
i “neutralność" wobec państwowości polskiej. Stosunko-
i rolnictwa
wo słabą przeciwwagę dla tej postawy stanowiły tenden-
cje asymilatorskie, nurtujące niektóre, głównie intelektu-
alne, koła żydowskie. Krytyczna sytuacja utrzymywała się na wsi zarów-
no z punktu widzenia produkcji rolnej i możliwości
Całokształt tej sytuacji, utrzymującej się bez większych zaopatrzenia w żywność miast, jak i stosunków wła-
zmian przez całą pierwszą połowę 1919 r, a w dużej snościowych oraz socjalnych. Trudności aprowizacyjne
mierze i w drugiej połowie, nie sprzyjał oczywiście nor- w początkach niepodległości miały jedno ze swych
malizacji stosunków społecznych i politycznych w kra- podstawowych źródeł w bardzo silnym po wojnie spadku
ju. Szczególnie dotkliwie odbijały się one na położeniu obszaru zasiewów i plonów, schodzących w niejednym
klasy robotniczej, a w niemałym stopniu także warstw wypadku poniżej 50% stanu przedwojennego.
urzędniczych i inteligencji w miastach. Decydowało o Tab. 2
tym przede wszystkim zagadnienie bezrobocia i zaopa- Obszary zasiewów i plony z 1 ha w roku 1918/19 w
trzenia miast w żywność. stosunku do przeciętnej z lat 1911-1913 (100%)
Według oświadczenia ministra pracy i opieki społecznej,
J. Iwanowskiego, bezrobocie sięgało w połowie 1919 r. Źródło: E. Rose. Bilans gospodarczy trzech lat niepodle-
ok. 350 tys. osób. Według innych obliczeń, uwzględniają-
głości. Warszawa 1922, s. 19-23 (obl. własne).
cych fakt, że wielu bezrobotnych w ogóle nie rejestrowało
się, a urzędy rejestrujące działały bardzo niedoskonale,
liczba ta dochodziła do ponad 650 tys. Pod koniec 1919 Według przewidywań Ministerstwa Aprowizacji z
r. zmniejszyła się ona wydatnie, choć nadal pozostawaławiosny 1919 r., bilans aprowizacyjny kraju miał
wysoka (ponad 220 tys.). Tylko w niewielkim stopniu by-przedstawiać się jeszcze gorzej. Szacowało ono, że w
ło to jednak następstwem wzrostu zatrudnienia, wynika- przeliczeniu na głowę ludności Królestwo da w 1919
ło głównie z masowej rekrutacji do rozbudowywanej for- r. tylko 37% przedwojennej ilości pszenicy, 48% żyta
i 39% ziemniaków, natomiast Galicja odpowiednio
sownie armii, której liczebność pod koniec 1919 r. osią-
gnęła około 600 tys. ludzi. 29%, 37% i 14%. Niezależnie od tego, które z obliczeń
było bliższe rzeczywistości, perspektywy wyżywienia
Rząd podejmował poważne wysiłki, aby choć w czę- ludności w 1919 r. przedstawiały się w całym tego
ści zredukować ciężkie położenie bezrobotnych. Część z słowa znaczeniu ponuro. W niewielkim tylko stopniu

60

polepszały je dostawy z Wielkopolski (która mimo
własnych kłopotów dysponowała pewnymi nadwyżkami
niektórych artykułów rolnych), tym bardziej że dopiero
w drugiej połowie 1919 r. zniesiono bariery dzielące
Poznańskie od Królestwa i Galicji.
Zmniejszenie produkcji rolnej i niedobory żywnościowe
odbijały się wprawdzie bardzo dotkliwie na życiu narodu,
były jednak zjawiskiem mniej lub więcej przejściowym.
W miarę odbudowy kraju ze zniszczeń wojennych i
stopniowej stabilizacji stosunków braki te mogły zostać
złagodzone lub usunięte. Jednakże na przeszkodzie
temu procesowi stawały inne jeszcze zjawiska, sięgające
znacznie głębiej i opóźniające tę stabilizację, a także
ujemnie wpływające na produktywność rolnictwa. Mowa
tu o wykrzywionej strukturze własności na wsi polskiej
oraz o niesprawiedliwości społecznej, jakiej podlegał
robotnik rolny w majątkach obszarniczych.
Tu znowu sięgnąć trzeba do statystyki. Strukturę wła-
sności na wsi obrazuje tab. 3, sporządzona na podstawie
oficjalnych danych z 1921 r. i własnych szacunków przez
M. Mieszczankowskiego (w stosunku do 1919 r. nie
zaszły w tej dziedzinie żadne istotne zmiany). Należy
jeszcze dodać, że wśród gospodarstw najmniejszych
(do 2 ha) średnia powierzchni jednego gospodarstwa
wynosiła nieco ponad 1 ha. Najgorsza pod tym względem
sytuacja panowała w Małopolsce, gdzie rozdrobnienie w
gospodarstwach chłopskich było najdalej posunięte – do
tego stopnia, że gospodarstwa poniżej 5 ha stanowiły pra-
wie 80% ogółu 8 I własności chłopskiej. Bardzo wysoki
odsetek stanowiły gospodarstwa poniżej 2 ha w zaborze
pruskim (43, 6%), ale w znacznej części należały one
do robotników rolnych, traktujących je jako dodatkowe
źródła dochodu obok zarobków w wielkich majątkach.
Silnie reprezentowana była tutaj własność wielkokmieca
(tzw. gburzy) od 10-50 ha, co w połączeniu z wysoką
kulturą rolną dawało właścicielom tych gospodarstw
stosunkowo wysoką stopę zamożności. Własność chłop-
ska w Królestwie ustępowała zdecydowanie poziomem
kultury rolnej i zamożnością gospodarstwom chłopskim
w Wielkopolsce (i na Pomorzu), ale jej struktura była na
ogół lepsza niż w Małopolsce (gospodarstwa poniżej 2
ha — 22%, od 2-5 ha — 30%), Jednakże i w Królestwie
chłopski głód ziemi występował bardzo silnie, zwłaszcza
w południowych rejonach.
Tab. 3
Struktura agrarna Polski w 1921 r.
Źródło: M. Mieszczankowski. Struktura agrarna Polski
międzywojennej. Warszawa 1960. s. 337-340.
Poważne różnice w strukturze własności chłopskiej kom-
plikowały stosunki agrarne na wsi polskiej, a wielka licz-
ba drobnych i zacofanych gospodarstw nie sprzyjała po-
stępowi w produkcji i kulturze rolnej.
W tym świetle jako podstawowy problem całokształtu
stosunków agrarnych w Polsce wysuwało się ich naczel-
ne schorzenie, mianowicie ostra dysproporcja między sta-
61
17
nem posiadania chłopskiego i obszarniczego. Pierwsze z
nich obejmowało ogółem ponad 99% wszystkich gospo-
darstw rolnych w Polsce, które żywiły prawie 3, 5 mln
rodzin chłopskich i dysponowały zaledwie 52% użytków
rolnych w kraju. Drugie — wielka własność — składa-
jąca się z około 30 tys. gospodarstw (tj. niecały 1% ich
ogólnej liczby) dysponowało ponad 30% całej powierzch-
ni rolnej (reszta, tj. ok. 18%, stanowiła własność publicz-
ną). Kontrast ten nabiera wyrazistości po wyodrębnieniu
z kategorii wielkiej własności grupy największych mająt-
ków — latyfundiów o powierzchni ponad 1000 ha (wraz
z lasami] każdy. Było takich latyfundiów w Polsce ogó-
łem ok. 900, ale przypadało na nie łącznie ok. 21% użyt-
ków rolnych. Niektóre z nich, jak np. posiadłości Ra-
dziwiłłów, Zamoyskich czy Potockich, dorównywały po-
wierzchnią obszarowi średniej wielkości powiatów.
Drugi wielki problem wsi polskiej u progu drugiej nie-
podległości to problem położenia i praw robotników rol-
nych. Było ich ok. 3 mln (1921), tj. blisko 18% ogółu
ludności wiejskiej. Około 60% z nich stanowili robotnicy
folwarczni i parobcy u zamożniejszych chłopów.
Była to zatem jedna z największych grup w polskiej kla-
sie robotniczej i niewątpliwie grupa najbardziej upośle-
dzona pod względem swych praw i warunków bytowych.
Obok bardzo niskich płac odczuwali oni szczególnie do-
tkliwie ciężar praktycznie nie ograniczonego czasu pracy,
pogardliwe traktowanie przez “dziedziców”, brak należy-
tej opieki zdrowotnej, fatalne warunki mieszkaniowe w
folwarcznych “czworakach”. “Hrabiowskie stajnie - mó-
wił w sejmie jeden z posłów PS L “Wyzwolenie” - prze-
ważnie są lepsze od mieszkań służby folwarcznej”. Pozba-
wieni praw i ochrony socjalnej, robotnicy ci byli w szcze-
gólnym stopniu wystawieni na samowolę. Ich życie było
wegetacją - ale i tego “prawa” można było ich pozbawić.
Rady Delegatów Robotniczych.
Kongres Zjednoczeniowy PPS
W tych warunkach nie ustawały niepokoje ani w mieście,
ani na wsi. Nadal też istniały i działały Rady Delegatów
Robotniczych, stwarzając samym swym istnieniem
potencjalne zagrożenie władzy burżuazji. Zagrożenie
to powiększały dążenia komunistów w Radach do ich
scentralizowania i wytworzenia w ten sposób ogólno-
polskiej władzy Rad. Miały temu służyć tzw. Narady
Większych Rad, których odbyło się kilka. Dyskutowano
na nich problemy walki ruchu robotniczego w skali
ogólnopolskiej, a w szczególności projekty zwołania
ogólnopolskiego zjazdu Rad. Jednakże na przeszkodzie
temu stawało rozbicie polityczne w Radach, a przede
wszystkim pogłębiający się antagonizm między KPRP
a PPS. Delegaci z ramienia tej ostatniej wykorzystywali
zwłaszcza błędne stanowisko KP RP w sprawie niepod-
ległości. Nie mniej głębokie sprzeczności dzieliły obie
te partie we wszystkich innych węzłowych sprawach
owego czasu, jak w sprawie stosunku do sejmu, stosunku
do Rosji Radzieckiej, taktyki strajkowej itp., a także w
18

wielu sprawach bieżących. PPS była w Radach ugrupo- Postępowanie kierownictwa PPS wywołało oburzenie nie
waniem największym (z wyjątkiem RDR w Zagłębiu tylko wśród komunistów, ale wzmocniło także nastroje
Dąbrowskim, gdzie przewagę mieli komuniści) i mogła opozycyjne w łonie samej PPS, reprezentowane m. in.
na ogół liczyć na poparcie przedstawicieli mniejszych przez T. Żarskiego, A. Landy' ego, a nawet w PPSD (B.
ugrupowań w Radach, mianowicie Narodowego Związ- Drobner). Ujawniły się one wyraźnie podczas XVI Zjaz-
ku Robotniczego oraz żydowskiego Bundu. Mimo to jej du PPS (koniec kwietnia 1919), na którym dokonało się
stosunek do samej instytucji RDR przesycony był nie- zjednoczenie PPS oraz PPSD Galicji i Śląska Cieszyń-
ufnością i w gruncie rzeczy niechęcią, płynącą głównie skiego (formalnie także PPS zaboru pruskiego). Mimo
stąd, że w przeciwieństwie do komunistów, dążących wspomnianej już opozycji połączenie się obu partii za-
do przekształcenia RDR w organy władzy politycznej powiadało na dalszą przyszłość przesunięcie się zjedno-
przeciwstawnej władzy burżuazyjnej - PPS skłaniała się czonej partii pod wpływem PPSD, szczególnie Daszyń-
najwyżej do przyznania im charakteru przejściowych skiego, na prawo. Chwilowo jednak było to jeszcze nie-
organów opiniodawczych u boku rządu i sejmu. Koli- możliwe ze względu na ogólną sytuację w kraju i w samej
dowało to z nastrojami w masach robotniczych, wśród partii.
których idea rad dlatego cieszyła się popularnością,
Uwidoczniło się to m. in. w uchwałach Kongresu Zjed-
ponieważ widziano w nich organy władzy robotniczej, noczeniowego, dotyczących sprawy najbardziej dyskuto-
co z kolei umacniało pozycję komunistów w Radach wanej, mianowicie stosunku do Rad Delegatów Robotni-
jako rzeczników hasła „cała władza w ręce Rad”. Ale to czych. W rezolucji na ten temat stwierdzono m. in., że są
właśnie budziło w kierownictwie PPS największe obawy. one elementem trwałym w życiu robotniczym i powin-
ny “skupić całokształt walki klasy robotniczej w urzeczy-
wistnieniu socjalizmu”.
12. Demonstracja 1-majowa 1919 r. w Płocku Już niedaleka przyszłość miała wykazać, że dominują-
ce w kierownictwie partii elementy prawicowe zmierzały
W dodatku pozycję PPS osłabiła jej dwuznaczne sta- w kierunku wręcz przeciwnym, mianowicie rozbicia rad
nowisko wobec nowej fali ruchu strajkowego, który w międzypartyjnych - tzn. rad wspólnych z komunistami.
marcu i kwietniu ogarnął Zagłębie Dąbrowskie, a także Cieszyły się one jednak ciągle zbyt dużym autorytetem
Warszawę, okręg łódzki i niektóre inne skupiska robotni- w masach (jak to wykazała m. in. i dyskusja na Kongre-
cze. Nastroje strajkowe wśród robotników były tak silne sie Zjednoczeniowym), by można było to uczynić przez
i powszechne, że na drugiej Naradzie Większych Rad w proste odcięcie się od popularnego ruchu czy tym bar-
początkach marca 1919 r. nie tylko KPRP, lecz także dziej przez rozwiązanie rad lub ich likwidację środkami
PPS i Bund uzgodniły ogłoszenie strajku powszechnego administracyjno-policyjnymi. Kierownictwo PPS poszło
w całym kraju na 12 i 13 marca. W świetle dotychczaso- inną drogą. Poczynając od połowy maja zaczęło tworzyć
wych doświadczeń i stosunków między trzema partiami tzw. rady “niepodległościowo-socjalistyczne”. Miałyby w
było to czymś zupełnie niezwykłym i wyjątkowym. Ich nich zasiadać tylko partie i organizacje, akceptujące ha-
solidarność stwarzała wyjątkowe również szanse pełnego sło “Zjednoczonej i Niepodległej Polski” jako podstawę
powodzenia zamierzonego strajku powszechnego. W ideowo-polityczną nowych rad. Było to równoznaczne z
tych samych dniach niezwykle zapalne nastroje ogar- wyeliminowaniem z nich komunistów, którzy w radach
niały także robotników rolnych, którym właśnie wtedy widzieli jedynie i wyłącznie organ rewolucyjnej walki o
masowo wręczano tzw. terminatki, czyli wypowiedzenia władzę i zwycięstwo rewolucji socjalistycznej. Doszło w
pracy w folwarkach i majątkach ziemskich. Wszystko ten sposób do rozłamu i rozbicia w Radach, najpierw w
to sprawiało, że ów zamierzony wielki strajk, w którym Lublinie, a później, w końcu czerwca, także w Warszawie
miały zostać wysunięte nie tylko hasła ekonomiczne, lecz i w innych miastach. Niezależnie od tego władze admini-
i radykalne hasła polityczne, zapowiadał się co najmniej stracyjne i policyjne podjęły represje w stosunku przede
jako potężna manifestacja siły i solidarności klasy wszystkim do działa czy rewolucyjnych w Radach. Rów-
robotniczej, czego polityczne następstwa trudno było nocześnie zlikwidowano milicję ludową, która od dawna
przewidzieć. Ale kierownictwo PPS w ostatniej chwili już była przedmiotem ostrych ataków partii burżuazyj-
odwołało swe poparcie dla strajku (jako niedostatecznie nych i zdecydowanej niechęci rządu Paderewskiego. W
przygotowanego, grożącego „kompromitacją” itp.) i w lipcu władze aresztowały całą zagłębiowską Radę De-
ten sposób odciągnęło od niego znaczną część zdezorien- legatów Robotniczych, ostatnie swe posiedzenie odbyła
towanych robotników. W rezultacie strajk odbył się, ale Rada warszawska, zamarła też działalność innych rad.
zakończył się tylko częściowym powodzeniem. Likwidacja Rad odbyła się stosunkowo szybko i ła-
two. Niewątpliwie łączyła się ona z ogólnym wówczas
osłabieniem masowego ruchu robotniczego. Według
13. Grupa czołowych działaczy PPS w latach 1919-1920; J. Holzera przyczyniło się do tego kilka czynników:
w pierwszym rzędzie siedzą od lewej: B. Ziemięcki, F. “niepowodzenia ruchów rewolucyjnych poza granicami
Perl, M. Niedziałkowski, I. Daszyński, N. Barlicki. Polski, wzrastająca stabilizacja władzy w Polsce, brak
perspektyw na rychłą, udaną akcję rewolucyjną - to

62
 19

jedna strona zagadnienia. Zmniejszenie bezrobocia [...] musowemu wykupowi na cele parcelacyjne. Przeciwsta-
a tym samym pewne, choć wielce ograniczone popra- wiały się również objęciu nim tzw. dóbr martwej ręki,
wienie sytuacji bytowej klasy robotniczej - to druga”. czyli majątków kościelnych.
Dochodziły do tego także pewne czynniki z zakresu Debata sejmowa w sprawie reformy rolnej miała prze-
stosunków wewnętrznych w PPS, jak niedostateczny bieg niezwykłe ostry i ujawniła w sposób szczególnie wy-
stopień zorganizowania lewicowej opozycji w partii, razisty reakcyjne oblicze społeczno-polityczne poważnej
przywiązanie do jej tradycji i przywódców, nieufność do części składu poselskiego w Sejmie Ustawodawczym. W
komunistów itp. głosowaniu nad kluczowym artykułem projektu reformy,
określającym wspomniane maksimum na 180 ha, padła
Reforma uchwalona większością początkowo równa liczba głosów za i przeciw projekto-
jednego głosu wi. Dopiero w następnym głosowaniu - 10 lipca 1919 r. -
uzyskał on przewagę jednego głosu (183 do 182). U dało
Nie mniej ważne rzeczy działy się w tym samym czasie na się jednak przeforsować siłom prawicowym m. in. po-
wsi, gdzie - jak już wspomniano - wszystkie myśli chło- prawkę, uzależniającą parcelację majątków kościelnych
pów obracały się wokół reformy rolnej, a robotników rol- od “porozumienia ze Stolicą Apostolską", a także inną,
nych wokół wywalczenia sobie ludzkich warunków bytu. podnoszącą “maksimum” posiadania ziemi na kresach
wschodnich i w częściach b. zaboru pruskiego do 400
Polityczna mobilizacja i społeczna radykalizacja robotni- ha. Za sprawą tych samych kół podjęta wreszcie uchwa-
ków rolnych znalazły swój najsilniejszy wyraz w wielkich ła nie była ustawą, ale “uchwałą Sejmu Ustawodawcze-
strajkach marcowych przeciwko rugowaniu ich z pracy go w przedmiocie zasad reformy rolnej”, co nadawało te-
i mieszkań. Nie mniej znamiennie odzwierciedlały się mu aktowi jedynie charakter zbioru wytycznych w celu
nastroje ludzi z czworaków w ich pędzie ku organizo- opracowania projektu ustawy. W ten sposób opóźniało
waniu się, ku zjednoczeniu się w obronie swych praw. się wprowadzenie w życie reformy rolnej.
W połowie marca odbył się z inicjatywy PPS pierwszy
Niemniej i w tej formie uchwała o reformie rolnej stano-
zjazd przed stawicieli robotników rolnych, w którego wy-
niku powstał Związek Zawodowy Robotników Rolnych. wiła dogodny punkt wyjścia do pewnej poprawy struktu-
ry agrarnej kraju. M. in. zapowiadała ona, iż pierwszeń-
W ciągu kilku miesięcy stał się on jednym z najsilniej-
szych liczebnie związków zawodowych w Polsce. Sprzy- stwo w nabywaniu parcelowanej ziemi będzie miała służ-
ba dworska, chłopi bezrolni i b. żołnierze. Przewidywała,
jał temu wydany w lutym dekret o pracowniczych związ-
kach zawodowych, zapewniający im prawo reprezento- że najbiedniejsi z nowonabywców otrzymują długotermi-
wania ogółu pracowników w danej gałęzi zatrudnienia, a nowe pożyczki państwowe na wykup ziemi. Powierzała
przy tym bardzo liberalny i demokratyczny, jeśli chodzi przeprowadzenie parcelacji wyłącznie organom państwo-
o zasady i warunki tworzenia tych organizacji. wym, co eliminowało parcelację prywatną, a wraz z tym
ograniczało poważne możliwości nadużyć, m. in. w za-
Już wkrótce wysiłki te dały swoje pierwsze owoce. Po ty- kresie ustalenia cen rozdzielanej ziemi.
godniach debat i oporów ze strony sił prawicowych sejm
uchwalił ustawę o załatwianiu zatargów zbiorowych po- Uchwalenie reformy rolnej wniosło uspokojenie na wieś.
między pracodawcami i pracownikami. Dla robotników Jednakże po pewnym czasie, w miarę przedłużającego
rolnych miała ona szczególne znaczenie, gdyż dawała im się daremnego wyczekiwania na praktyczną realizację re-
w ręce ważny instrument praw ny, chroniący ich przed formy, napięcia znowu zaczęły wzrastać. Ogarniały one
samowolą obszarnictwa. Dalszym krokiem na tej drodze zwłaszcza najbardziej nią zainteresowanych — robotni-
stała się tzw. ugoda lubelska z 5 kwietnia między Związ- ków rolnych — a wzmagała ją tzw. dzika (czyli prywat-
kiem Ziemian a Związ kiem Zawodowym Robotników na) parcelacja, w której wyniku ziemię przewidzianą do
Rolnych okręgu lubelskiego, przyznająca tym ostatnim rozparcelowania zaczęli nabywać zamożni chłopi, zdol-
szereg korzyści materialnych i socjalnych, o które bez- ni zapłacić ceny żądane przez właścicieli majątków. Na
skutecznie dotąd walczyli. Z czasem uzyskali je robotnicy kolejnym kongresie Związku Zawodowego Robotników
Rolnych w sierpniu 1919 r. protestowano zdecydowanie
także w innych regionach kraju. Swe postulaty formuło-
wali oni najczęściej na wzór “ugody lubelskiej”. przeciwko “dzikiej” parcelacji, która “Jasnych Panów na
chłopów wyzyskiwaczy, co brata swego będą gubić go-
Jeszcze dłużej wypadło czekać chłopom na uchwalenie rzej od obszarników” zamienia. Domagano się parcelacji
przez sejm reformy rolnej. Jej projekt, skonstruowany na ziemi bez wykupu. Jak alarmował Związek Ziemian, od
podstawie koncepcji stronnictw ludowych, spotkał się ze czasu kongresu sierpniowego “wszyscy fornale uważają
sprzeciwami i zastrzeżeniami ugrupowań prawicowych się za właścicieli folwarków, w których służą albo w któ-
oraz posłów z kół klerykalnej reakcji, w szczególności ar- rych służyli”.
cybiskupa Teodorowicza. Sprzeciwiały się one zasadzie
przymusowej parcelacji ziemi, opowiadająe się za parce- W parę miesięcy później doszło na tym tle do nowej fa-
lacją “dobrowolną", a przede wszystkim nie chciały zgo- li strajków rolnych, które objęły 38 powiatów w Króle-
dzić się na tzw. maksimum dopuszczalnego obszaru ma- stwie. (Mniej więcej w tym samym czasie przystąpili do
jątków rolnych, powyżej którego podlegałyby one przy- strajków również robotnicy przemysłowi w Łodzi, Zagłę-

63
20

biu Dąbrowskim i niektórych innych ośrodkach.) Nie po- rewolucji rosyjskiej i niemieckiej, a co za tym idzie -
parte przez stronnictwa ludowe, nie przyniosły one więk- jej zwycięstwa w skali europejskiej. Polska stanowiła w
szych rezultatów. Były ostatnim silniejszym pogłosem re- oczach Zachodu, a zwłaszcza Francji, ważną przegro-
wolucyjnego wrzenia, jakie ogarniało Polskę niemal bez dę między rewolucją rosyjską a niemiecką. Jednocześnie
przerwy do połowy 1919 r. i zamykały kolejny etap walki podporządkowanie Polski Francji umożliwiało tej ostat-
o charakter ustrojowy państwa. niej szachowanie zawsze groźnych dla niej Niemiec także
W gruncie rzeczy rozstrzygnięcie w tej walce padło już od wschodu. W przeciwieństwie do tego, Wielka Bryta-
nieco wcześniej, w połowie 1919 r., kiedy zostały rozbite nia przeciwstawiała się zbyt niemu wzrostowi wpływów
i potęgi Francji na kontynencie. W związku z tym była
Rady Delegatów Robotniczych i uchwalona reforma rol-
na. też przeciwna “nadmiernemu” osłabieniu Niemiec na ko-
rzyść Francji i jej sojuszników, z Polską włącznie. Stano-
Rozbicie RDR oznaczało wyeliminowanie z walki o wła- wisko Anglii znajdowało poparcie ze strony Stanów Zjed-
dzę jedynego w rękach klasy robotniczej instrumentu, noczonych. Tak więc perspektywy na uzyskanie sprawie-
wokół którego mogły się skrystalizować dążenia całego dliwej granicy z Niemcami na konferencji pokojowej nie
ruchu robotniczego i mającego potencjalne przynajmniej przedstawiały się najlepiej.
możliwości przekształcenia się w naczelny ośrodek dys-
pozycyjny wszystkich sił opowiadających się za zwycię- Równocześnie idee samookreślenia narodów i ich dążenia
stwem socjalizmu w Polsce. do niepodległości przybrały tak bardzo na sile, że krzyżo-
wały one nieraz lub przynajmniej poważnie komplikowa-
U chwalenie reformy rolnej rozładowało w wielkim stop- ły imperialistyczne plany nawet potężnych mocarstw. Je-
niu silne napięcia społeczne na wsi, Z punktu widzenia śli chodzi o sprawę granicy polsko-niemieckiej, to nader
walki o charakter ustrojowy państwa redukowało to w doniosłą rolę w jej ukształtowaniu odegrały patriotyczne
sposób zasadniczy jej społeczną podstawę. Tymczasem powstania polskie w Wielkopolsce, a później na Śląsku,
bez masowego uczestnictwa chłopów walka ta na dłuższą gdzie kapitulacja Niemiec i powstanie niepodległej Pol-
metę nie miała szans powodzenia. ski rozbudziły szczególnie silne dążenia do połączenia z
Tak więc ze zmagań o charakter ustrojowy państwa zwy- ojczyzną. W grudniu 1918 r. odbył się w Poznaniu tzw.
cięsko wychodziła burżuazja polska. Jej pozycje politycz- sejm dzielnicowy, w którym wzięli udział przedstawicie-
ne wzmocniło wydatnie podpisanie w tym samym mniej le Polaków z całej Rzeszy. Sejm dokonał m. in. wyboru
więcej czasie - 28 czerwca 19 19 r. - traktatu pokojowe- wspomnianej już Naczelnej Rady Ludowej jako wspól-
go (o czym niżej), a w ślad za tym zjednoczenie z Polską nej reprezentacji i najwyższej władzy ziem polskich za-
b. zaboru pruskiego, gdzie - jak już o tym była mowa boru pruskiego. Przywódcy NRL stali na legalistycznym
- szczególnie wielkie wpływy miała N arodo wa Demo- stanowisku wyczekiwania na “sprawiedliwy wyrok” mo-
kracja. Kryła się w tym wprawdzie zapowiedź nawet za- carstw Ententy w sprawie Niemiec i przeciwstawiali się
ostrzenia spo rów wewnętrznych, ale o inne już cele i na dążeniom do gwałtownego, zbrojnego oderwania się od
innej płaszczyźnie. Niemiec. Jednakże nastroje w społeczeństwie wielkopol-
skim były inne, wyrażając się m. in. w przygotowaniach
Polityka wyczekiwania i polityka powstańczych prowadzonych już od pewnego czasu przez
faktów dokonanych. Polską Organizację Wojskową (POW). Dnia 26 grudnia
Powstanie wielkopolskie przyjechał do Poznania Paderewski, co dało powód do
masowych polskich manifestacji patriotycznych i pierw-
Równolegle z rozwiązywaniem ważnych spraw wewnętrz- szych starć polsko-niemieckich. Dnia 27 grudnia 1918 r.
nych rozstrzygały się nie mniej ważne sprawy dotyczące wybuchło powstanie.
Polski na arenie międzynarodowej. U podstaw zrywu powstańczego ludu wielkopolskiego le-
żały przede wszystkim jego narodowowyzwoleńcze dą-
Jako państwo stosunkowo niewielkie, straszliwie wynisz-
czone gospodarką zaborców i wojną, Polska nie mogła żenia, a w szczególności jego pragnienie zjednoczenia
być i nie była czynnikiem prawdziwie samodzielnym w prastarej kolebki państwa polskiego z macierzą. Byłoby
ówczesnej Europie. Była w dużej mierze zależna ekono- wszakże dużym uproszczeniem nie dostrzegać w gene-
zie tego zrywu także roli innych momentów oraz rozle-
micznie i politycznie od wielkich mocarstw, w szczegól-
ności od Francji i Stanów Zjednoczonych. Równocześnie głych implikacji wewnętrznych i międzynarodowych, ja-
jednak położenie geograficzne Polski w sercu Europy, kie on spowodował. Tak np. uwidoczniły się przy tej oka-
między Niemcami i Rosją, na styku rewolucyjnej Rosji izji raz jeszcze rozbieżności stanowisk w kwestii stosunku
do Polski między czołowymi mocarstwami zachodnimi.
kapitalistycznej Europy, sprawiało, że polityka zagranicz-
N a zewnątrz występowały one przeciwko wyprzedza-
na Polski miała nader istotne znaczenie dla całokształtu
sytuacji w Europie. niu decyzji konferencji pokojowej działaniami, mający-
mi cechy faktów dokonanych. Mogłoby o tym świadczyć
W następstwie rewolucji listopadowej 1918 r. w Niem-
“uroczyste ostrzeżenie” ogłoszone z inicjatywy prezyden-
czech groziło wytworzenie się w środku Europy nowe-
ta Wilsona podczas powstania wielkopolskiego przez rzą-
go wielkiego ośrodka rewolucyjnego, czego niejako na-
dy państw uczestników paryskiej konferencji pokojowej,
turalną konsekwencją musiały być próby zjednoczenia

64

wyrażające “głębokie zaniepokojenie wieściami [...] o
wielu wypadkach używania w Europie i na Wschodzie si-
ły zbrojnej dla zyskania terytoriów, zamiast zwrócenia się
do Konferencji Pokojowej o orzeczenie co do ich upraw-
nionych pretensji”, z czego wyniknąć mogą “tylko naj-
gorsze rezultaty”. Tymczasem rząd francuski niekiedy -
poufnie - wręcz zachęcał KNP w Paryżu do takiego dzia-
łania w stosunku do ziem zaboru pruskiego.
Ziemie te, a zwłaszcza Wielkopolska, stanowiły też nie-
zwykle ważny przedmiot rozgrywki wewnętrznopolitycz-
nej między “obozem belwederskim” a endecją. Ta ostat-
nia widziała w Wielkopolsce swój najważniejszy przy-
czółek mostowy w walce o władzę w całym kraju i nie
kwapiła się do narażania tego przyczółka na niepewne lo-
sy wojenno-powstańczych perturbacji, mogących ułatwić
opanowanie go przez “Warszawę", np. poprzez udzie-
lenie zdecydowane go wsparcia ruchowi powstańczemu
(POW!) i ewentualne przechwycenie jego kierownictwa.
Trzonem polskich sił powstańczych były oddziały
tzw. Służby Straży i Bezpieczeństwa, w których skład
wchodzili m. in. liczni bojowcy z POW i innych tajnych
organizacji wojskowych. Niezależnie od tego zarówno
w Poznaniu, jak i na prowincji czekały na sygnał do
powstania różnego rodzaju drużyny skautowe, sokole,
straże ludowe, które już od pewnego czasu szkoliły się
wojskowo i gromadziły uzbrojenie. Były to w sumie
oddziały dość liczne, ale słabo uzbrojone, nie zawsze
też posiadające odpowiednio wykwalifikowanych do-
wódców. Te braki rekompensowały jednak oddaniem
sprawie wyzwolenia Wielkopolski i żarliwym patrio-
tyzmem. Po stronie niemieckiej miały za przeciwnika
dobrze wyszkolone i uzbrojone oddziały Grenzschutzu.
Już pierwszego dnia zdołali powstańcy opanować po
walkach (których pierwszymi ofiarami po stronie polskiej
byli F. Ratajczak i A. Andrzejewski) szereg ważnych
obiektów w mieście, jak prezydium policji, dworzec
kolejowy, pocztę i kilka innych. 29 grudnia zdobyto
Cytadelę, później różne koszary niemieckie. 6 stycznia,
nie bacząc na sprzeciwy Komisariatu Naczelnej Rady
Ludowej, od działy powstańcze z inicjatywy jednego z
najbardziej zdecydowanych przywódców powstania w
Poznaniu, Mieczysława Palucha, zajęły ostatni ważny
punkt oporu Niemców w rejonie miasta — lotnisko na
Ławicy.
W ślad za miastem Poznaniem powstanie rozwijało się
również na prowincji. Dochodziło przy tym niekiedy
do ciężkich walk (np. pod Zdziechową, pod Kargową).
Jednakże większa część Wielkopolski została opanowana
przez powstańców stosunkowo łatwo jeszcze w pierwszej
połowie stycznia 1919 r. Jedynie wąskie pasy pogra-
niczne, zwłaszcza na północy i zachodzie, pozostały
w rękach niemieckich. Dopiero w obliczu wyraźnych
sukcesów powstania, tworzącego fakty dokonane, Komi-
sariat Naczelnej Rady Ludowej zdecydował się na kroki
bardziej energiczne. 9 stycznia NRL ogłosiła publicznie
przejęcie w swe ręce całej władzy administracyjnej na
wyzwolonych obszarach b. zaboru pruskiego. Przystą-
65
21
piono do polszczenia urzędów i szkolnictwa, a także do
organizowania armii wielkopolskiej, na której dowódcę
powołano gen. Dowbór-Muśnickiego — jednego z
najbardziej reakcyjnych generałów w tworzącej się armii
polskiej.
Ale walka nie była jeszcze skończona. W końcu stycz-
nia Niemcy, po stłumieniu wystąpień rewolucyjnych
niemieckiej klasy robotniczej w Berlinie, co poważnie
absorbowało ich siły, przystąpili do akcji ofensywnych.
Rozgorzały nowe zacięte walki, szczególnie na północy
i zachodzie pod Kcynią, Babimostem, Kargową, w
rejonie Wolsztyna, a także na południu, zwłaszcza pod
Rawiczem. Mimo przejściowych strat terytorialnych
powstańcy na ogół utrzymali pozycje zdobyte w pierw-
szej fazie powstania. Kres tym zmaganiom położył
rozejm w Trewirze (luty 1919), w którym Niemcy pod
naciskiem marszałka Focha musieli uznać wykreśloną
przez zbrojny czyn powstańczy polsko-niemiecką „linię
demarkacyjną” w Wielkopolsce; stała się ona później (z
drobnymi zmianami) ostateczną granicą między Polską
a Niemcami.
14. Odezwa Komisariatu i Naczelnej Rady Ludowej w
Poznaniu
Komisariat NRL odnosił się — jak wspominaliśmy —
niechętnie do polityki faktów dokonanych i początko-
wo z ociąganiem decydował się na energiczniejsze kro-
ki przeciw „legalnej” władzy niemieckiej. Nadal też, i
po zwycięstwie powstania, gdy cała władza znalazła się
faktycznie w rękach Komisariatu, starał się on zacho-
wać maksimum samodzielności w stosunku do rządu pol-
skiego w Warszawie. Przez szereg miesięcy utrzymywał
niezależną od Naczelnego Dowództwa Wojsk Polskich
„armię wielkopolską” (pod dowództwem gen. Dowbór-
Muśnickiego). Od pozostałych części Polski oddzielała
Poznańskie granica celna. Nader niechętnie widziano tam
urzędników, nauczycieli i innych fachowców z pozosta-
łych dzielnic Polski. Po podpisaniu traktatu wersalskiego
(28 czerwca 1919 r.) znikły ostatnie preteksty do konty-
nuowania tej swoiście separatystycznej polityki. W lipcu
1919 r. zniesiono granicę celną, wkrótce potem wpro-
wadzono markę polską w miejsce niemieckiej itd. Mi-
mo wszystko i wtedy jeszcze ziemie b. zaboru pruskiego
utrzymały do pewnego stopnia status specjalny, wyraża-
jący się w utworzeniu Ministerstwa b. Dzielnicy Pruskiej,
wyposażonego w szerokie kompetencje i będącego w du-
żej mierze władzą poniekąd autonomiczną,
„Sprawiedliwy wyrok” paryskiej konferencji pokojowej
Natomiast wyznaczenie granicy polsko-niemieckiej na
innych odcinkach po zostawało ciągle sprawą otwartą,
czekającą na rozstrzygnięcie przez konferencję pokojo-
wą, która zapoczątkowała swe prace w Paryżu w połowie
stycznia 1919 r.
22
Rola i pozycja państw mniejszych na konferencji, w
tym i Polski, była bardzo ograniczona. Najważniejsze
decyzje, dotyczące m. in. sprawy granic, zapadały w
gronie przedstawicieli wielkich mocarstw, czyli tzw.
wielkiej czwórki. W jej skład wchodzili prezydent Sta-
nów Zjednoczonych Woodrow Wilson, premier Wielkiej
Brytanii David Lloyd George, premier Francji Georges
Clémenceau i premier Włoch Vittorio E. Orlando. Z
głosem państw mniejszych liczyli się oni w niewielkim
tylko stopniu. Poświadczają to historycy, dyplomaci
i uczestnicy konferencji niezależnie od narodowości.
Nawet Roman Dmowski, uczestnik konferencji z ramie-
nia Polski, a zarazem wielbiciel „wielkich demokracji
zachodnich”, pisał w swych pamiętnikach z goryczą: „Był
to pierwszy wielki kongres państw demokratycznych. Na
żadnym z poprzednich kongresów jednostki nie miały
pozostawionej sobie takiej nie kontrolowanej decyzji
o losach narodów. Nie mieli tego nawet autokratyczni
monarchowie”.
Interesy Polski na konferencji pokojowej w Paryżu nadal
reprezentował Komitet Narodowy Polski. Przypomnij-
my, że w wyniku misji Grabskiego do Piłsudskiego i
powstania rządu Paderewskiego Komitet został rozsze-
rzony o kilku przedstawicieli Piłsudskiego (m. in. L.
Wasilewskiego, K. Dłuskiego, M. Sokolnickiego) i stał
się oficjalnym organem rządu polskiego, nadal jednak
ulegającym całkowicie Dmowskiemu. Przy Komitecie
działało także Biuro Prac Kongresowych, w którego
skład wchodziło m. in. kilku wybitnych uczonych
polskich. Biuro to przygotowywało różnego rodzaju
materiały, ekspertyzy, memoriały itp., wykorzystywane
z kolei w akcjach dyplomatycznych i propagandowych
na rzecz rewindykacji polskich. Sprawom tym poświęcał
Komitet Narodowy Polski, podobnie jak w czasie wojny,
dużo uwagi i środków materialnych (dostarczanych
w dużej mierze przez członka Komitetu, a zarazem
jednego z najbogatszych ludzi w Polsce, hr. Maurycego
Zamoyskiego). Niezależnie od tego wiele czasu w
pracach Komitetu pochłaniały liczne narady i dyskusje
wewnętrzne, których przedmiotem były zarówno sprawy
bieżące, jak i precyzowanie stanowiska w sprawach
zasadniczych, dotyczących miejsca Polski w świecie, jej
granic, stosunku do Ententy, do sąsiadów (zwłaszcza
Niemiec i Rosji Radzieckiej) itp.
Wnioski w sprawie granicy polsko-niemieckiej przygoto-
wała specjalna komisja konferencji pod przewodnictwem
dyplomaty francuskiego J. Cambona. Przeważnie zgod-
nie z postulatami delegacji polskiej proponowały one
przyznanie Polsce, bez plebiscytu, Górnego Śląska,
Poznańskiego, Pomorza i Gdańska; w Prusach Wschod-
nich miałby odbyć się plebiscyt. Były to wnioski na
ogół zgodne z zasadą historycznej sprawiedliwości i
zasadą etnograficzną. Wszystkie te ziemie bowiem, od
wieków polskie, dostały się pod panowanie niemieckie
w wyniku bezwzględnego Drang nach Osten i rozbiorów
Polski. Jeśli chodzi o najbardziej sporny teren Górnego
Śląska, to nawet niemieckie statystyki narodowościowe i
atlasy narodowościowe, pomniejszające sztucznie rolę i
66
liczebność ludności polskiej, stwierdzały, że mimo wie-
loletniej forsownej germanizacji stanowiła ona wyraźną
większość na Górnym Śląsku. Położony u ujścia Wisły
port gdański mógł natomiast żyć i rozwijać się tylko
dzięki temu, że był naturalnym i jedynym wyjściem na
morze dla polskiego obszaru gospodarczego.
15. „Wielka Czwórka” na konferencji pokojowej w
Paryżu w 1919 r. Od lewej: premier Wielkiej Brytanii
Lloyd George, Włoch Vittorio Orlando, Francji Georges
Clémenceau, prezydent Stanów Zjednoczonych Wo-
odrow Wilson
Mimo to Lloyd George, popierany dyskretnie przez de-
legację amerykańską, zakwestionował wnioski komisji
Cambona w dwóch najistotniejszych dla Polski punktach,
mianowicie Górnego Śląska i Gdańska. Pod naciskiem
dwóch mocarstw anglosaskich musiała się ugiąć Fran-
cja — najsłabszy partner w wielkiej trójce. Niemałą w
tym rolę odegrały wpływy i powiązania wielkiego mo-
nopolistycznego kapitału niemieckiego z kapitałem an-
glosaskim, a nawet częściowo z francuskim. W rezultacie
zmieniono pierwotny tekst traktatu pokojowego i zastą-
piono go nowym, przewidującym m. in. przekształcenie
Gdańska w Wolne Miasto, pozostające pod opieką Li-
gi Narodów, a także przeprowadzenie na Górnym Sląsku
plebiscytu pod kontrolą wielkich mocarstw. W tej posta-
ci traktat został też uroczyście podpisany przez zaintere-
sowane strony w sali lustrzanej pałacu wersalskiego 28
czerwca 1919 r.
W cieniu tych sporów i kontrowersji rozwijał się jeszcze
jeden spór graniczny — między Polską i Czechosłowa-
cją o Śląsk Cieszyński. Była to wysoce uprzemysłowiona
kraina, wchodząca przed wojną w skład monarchii habs-
burskiej. Z wyjątkiem części południowej tego regionu
większość ludności stanowili tu , a po nich najsilniej re-
prezentowani byli Czesi. Najmniej liczni Niemcy zajmo-
wali kluczowe pozycje w przemyśle tego obszaru. Dla
Czechosłowacji miał on życiowe znaczenie gospodarcze
ze względu na zasoby węgla koksującego oraz sieć komu-
nikacyjną, w której kluczową rolę odgrywał węzeł kole-
jowy bogumiński. Tędy wiodło jedyne połączenie kole-
jowe Pragi ze Słowacją.
Jak już o tym była mowa, w listopadzie 1918 r. doszło
do porozumienia między Polakami i Czechami co do po-
działu Śląska Cieszyńskiego, odpowiadającego na ogół
zasadzie etnograficznej, na części pozostające pod pro-
wizoryczną administracją polską i czeską. Wykorzystu-
jąc trudną sytuację polityczną Polski, uwikłanej w wal-
ki przeciwko Ukraińcom w Galicji Wschodniej, oddziały
czeskie wkroczyły i zajęły w styczniu 1919 r. większość
polskiej części Śląska Cieszyńskiego. Od tego momentu
sprawa ta stała się przedmiotem nie kończących się spo-
rów między Polską a Czechosłowacją. Nie zażegnało ich
w sposób trwały także rozstrzygnięcie, zapadłe podczas
konferencji w Spa w 1920 r., przyznające sporne teryto-

rium Czechosłowacji.
Nie było to jedyne zarzewie sporów terytorialnych mię-
dzy Polską a Czechosłowacją. Wiele złej krwi w stosun-
kach między obu narodami wywołała również stosunko-
wo drobna sprawa kilkudziesięciu wsi na Spiszu i Orawie,
zamieszkanych przez Polaków, Słowaków oraz częściowo
ludność o nieskrystalizowanej świadomości narodowej.
W wyniku decyzji mocarstw (1921) i w tym wypadku
większość spornego obszaru przypadła Czechosłowacji,
co w Polsce przyjmowano jako krzywdzące. I ta decy-
zja jednak nie zamknęła sporu do końca, gdyż nie wy-
kluczała pewnych późniejszych rektyfikacji granicznych.
Pozwoliło to Polsce wysunąć żądania w sprawie Jaworzy-
ny spiskiej, co ożywiło stare zadrażnienia, tym bardziej że
kolejne rozstrzygnięcie sporu - powzięte przez Ligę Na-
rodów w parę lat później - znowu zakończyło się porażką
Polski.
“Argumenty pisane krwią"
Oczywiście jednak główna uwaga społeczeństwa pol-
skiego koncentrowała się na sprawie granicy polsko-
niemieckiej. Ostateczny tekst traktatu wersalskiego wy-
wołał w Polsce wiele rozczarowań i goryczy, przede
wszystkim na samym Górnym Śląsku, gdzie klęska Nie-
miec została przyjęta przez ludność polską jako zapo-
wiedź końca znienawidzonego jarzma pruskiego i powro-
tu Śląska do macierzy. W kraju, w którym ludność polska
rekrutowała się z reguły z warstw najbiedniejszych - ro-
botników i biednego chłopstwa, nadzieje na wyzwolenie
narodowe łączyły się nierozerwalnie z dążeniami do wy-
zwolenia społecznego spod panowania niemieckich jun-
krów i kapitalistów.
Już począwszy od listopada 1918 r. mnożyły się na Gór-
nym Śląsku liczne wiece i inne manifestacje polskości,
na których domagano się połączenia tej krainy z Polską
(nieraz mówiono przy tym “z Polską Ludową"). Więź z
Polską podkreślały akcje zbiórki na “polski skarb narodo-
wy”, wybory delegatów do Sejmu Dzielnicowego w Po-
znaniu, itp. Równocześnie niezwykle silnie rozwinął się
ruch strajkowy, przeradzający się niejednokrotnie w akty
przemocy wobec zarządów kopalń, dyrektorów i innych
przedstawicieli wielkiego kapitału. Powstały też liczne
rady robotnicze, żołnierskie i chłopskie, które jednak w
ogromnej większości opanowane zostały przez socjalde-
mokratyczne elementy prawicowe, przez SPD. Począw-
szy od stycznia 1919 r. rozrastała się silnie organizacja
śląska rewolucyjnego komunistycznego Związku Sparta-
kusa, czyli KPD, składająca się z robotników polskich i
niemieckich. Wszystko to sprawiało, że sytuacja na Gór-
nym Śląsku w tych miesiącach była w całym tego słowa
znaczeniu wybuchowa, tak ze względów narodowych, jak
i klasowych.
Przygotowania do powstania zbrojnego prowadzone by-
ły wśród Polaków już do końca 1918 r. Polegały one
przede wszystkim na tworzeniu tajnej Polskiej Organiza-
cji Wojskowej, z której rekrutowali się później bojownicy
67
23
wszystkich trzech powstań śląskich.
Już w początkach 1919 r. wystąpiły w szeregach POW
dążenia do niezwłocznego podjęcia walki zbrojnej w ce-
lu przyłączenia Górnego Śląska do Polski i stworzenia
w ten sposób faktu dokonanego jeszcze przed podpisa-
niem traktatu pokojowego, na podobieństwo powstania
wielkopolskiego. Jednakże kierownicze czynniki na Ślą-
sku i w Polsce, a w szczególności Korfanty, sprzeciwili
się temu stanowczo. Znając siłę fermentów społecznych
na robotniczym Śląsku obawiały się, że ruch powstań-
czy na tym terenie łatwo przekształcić się może w ruch
o charakterze rewolucyjnym. Obawiały się ponadto roz-
drażnienia rządów mocarstw zachodnich. Zalecały więc
cierpliwe czekanie i ograniczenie wystąpień polskich w
miarę możności do poczynań dyplomatycznych czy naj-
wyżej, w ostateczności, do krótkotrwałych demonstracji
zbrojnych.
W połowie 1919 r. napięcie na Górnym Śląsku znowu sil-
nie się zaostrzyło. Przyczyniła się do tego w dużej mierze
wiadomość o podpisaniu traktatu wersalskiego i przewi-
dzianym w nim plebiscycie na tym obszarze. Mimo oporu
Korfantego i innych polskich przywódców politycznych
oraz rządu polskiego nie dało się pohamować wybuchu
w sierpniu 1919 r. Poprzedzone krwawymi zajściami na
terenie kopalni “Mysłowice”, a następnie potężnym straj-
kiem powszechnym rozgorzało I powstanie śląskie. Było
to typowe powstanie ludowe, z udziałem przede wszyst-
kim robotników. Powstańcy, pełni patriotycznego zapału
i ofiarności, byli wszakże źle uzbrojeni, pozbawieni do-
świadczonego dowództwa, przeważnie słabo wyszkoleni.
Przeciwko sobie mieli przeważające liczebnie, a przede
wszystkim górujące pod względem uzbrojenia, wyszko-
lenia i organizacji oddziały regularne, w szczególności
oddziały Grenzschutzu, W tych warunkach, przy braku
jakiejkolwiek wydatniejszej pomocy ze strony rządu pol-
skiego (który odżegnywał się od powstania, aby nie nara-
zić się na zarzuty ze strony rządów zachodnich), powstań-
cy po tygodniu ciężkich miejsca mi walk ulegli przewadze
wroga. Chcąc uniknąć brutalnych represji (nieraz na za-
sadzie odpowiedzialności zbiorowej) wielu powstańców
musiało schronić się po stronie polskiej. N a Górnym Ślą-
sku natomiast rozwinął się bezwzględny terror wobec lud-
ności polskiej, zahamowany dopiero pod naciskiem Fran-
cji jesienią 1919 r.
W styczniu 1920 r., w wyniku postanowień traktatu wer-
salskiego, przybyły na Śląsk wojska okupacyjne francu-
skie, angielskie i włoskie oraz Międzysojusznicza Komi-
sja Plebiscytowa, aby przygotować plebiscyt i zabezpie-
czyć sprawiedliwy jego przebieg. Przedstawiciele Komi-
sji roztoczyli ogólną kontrolę nad kluczowymi niemiec-
kimi placówkami administracyjnymi i politycznymi na
Górnym Śląsku, co niewątpliwie przyniosło pewną ulgę
w położeniu Polaków. Kroki te jednak żadną miarą nie
mogły zapewnić rzeczywiście bezstronnego, sprawiedli-
wego toku głosowania plebiscytowego. Decydujące po-
zycje w walce plebiscytowej, przede wszystkim ekono-
miczne (kierownictwo kopalń, fabryk, wielkie latyfundia
24
magnackie itp.) pozostały nadal w rękach niemieckich
junkrów i kapitalistów - twierdzy antypolskiego szowi-
nizmu i reakcji. Również administracja szczebla średnie-
go i niższego - a więc organa wykonujące bezpośrednie
i praktyczne rządy nad ludnością - pozostała w rękach
niemieckich. Nauczycielami byli nadal prawie wyłącznie
Niemcy. W ogromnej większości niemiecki był również
kler katolicki. Na jego czele stał arcybiskup wrocławski
Adolf Bertram, jeden z czołowych rzeczników germani-
zacji przez Kościół. Nawet przewodniczący Komisji Mię-
dzysojuszniczej, skądinąd przychylny Polakom francuski
generał Le Rond, przyznawał podczas jednej z dysku-
sji w wąskim gronie: "...niemieccy właściciele nie będą
ewakuowani [z Górnego Śląska - H. Z.]. Głosowanie nie
będzie zatem wolne”. I tak rzeczywiście było. Nie mógł
tego również zmienić fakt, że za czasów okupacji alianc-
kiej mógł powstać i działać na Górnym Śląsku w sposób
oficjalny i legalny polski (a także niemiecki) komisariat
plebiscytowy, na którego czele rząd polski postawił Woj-
ciecha Korfantego.
Szczególnie dokuczliwa dla Polaków za czasów Komisji
Międzysojuszniczej była policja bezpieczeństwa (Sicher-
heitspolizei, Sipo}, następczyni Grenzschutzu (który w
związku z okupacją musiał zostać przez władze niemiec-
kie rozwiązany). Terror ze strony Sipo wywoływał wśród
ludności polskiej coraz silniejsze wrzenie, aż stał się bez-
pośrednim powodem wybuchu nowego, II powstania ślą-
skiego w sierpniu 1920 r.
Drugie powstanie było przygotowane lepiej i miało po-
parcie Korfantego. Z samego swego założenia nie zmie-
rzało ono jednak do połączenia Śląska z Polską drogą fak-
tu dokonanego, ale stawiało sobie cele ograniczone: roz-
wiązanie Sipo i roztoczenie ściślejszej kontroli politycz-
nej nad administracją niemiecką. Miało odegrać rolę “de-
monstracji zbrojnej” na rzecz sprawy polskiej w oczach
mocarstw. Wspomniane wyżej cele zostały rzeczywiście
po tygodniowych walkach na ogół osiągnięte. Sicherhe-
itspolizei została przekształcona w Abstimmungspolizei
(tzw. APo), składającą się po połowie z Polaków i Niem-
ców.
Plebiscyt i trzecie powstanie śląskie
Wkrótce po zakończeniu II powstania rozpoczął się okres
najintensywniej szych przygotowań i propagandy plebi-
scytowej, szczególnie od czasu, gdy z po czątkiem 1921
r. stało się wiadome, że plebiscyt odbędzie się w marcu
tego roku. Propaganda polska podkreślała oczywiście
przede wszystkim polskość większości mieszkańców
Górnego Śląska i jego historyczną przynależność do
polskiego obszaru narodowego. Kontrargumenty nie-
mieckie, jakoby Ślązacy byli „mówiącymi po polsku
Prusakami”, nie mającymi nic wspólnego z narodem
polskim, nie mogły przynieść i nie przynosiły większych
efektów propagandowo-politycznych, były bowiem aż
nazbyt absurdalne. Przedmiotem podobnych manipulacji
propagandowych były kwestie religijno-wyznaniowe,
68
mające przemawiać za pozostaniem katolickiego Górne-
go Sląska przy Niemczech i przeciwko jego powrotowi
w granice kraju swego języka i swej wiary.
Mocno eksploatowała propaganda niemiecka niski
poziom rozwoju gospodarczego Galicji i Królestwa,
„niemiecki porządek” przeciwstawiała „polskiej anar-
chii”, straszyła robotników i chłopów górnośląskich
rządami „polskich szlachciców” (Schlachzizen) po dru-
giej stronie Brynicy, eksponowała stosunkowo wysoko
w Niemczech rozwinięte ustawodawstwo socjalne i
konfrontowała je z jego zacofaniem i niedostatkami w
dawnej Polsce rosyjskiej i austriackiej.
16. Polski Komisariat Plebiscytowy w Bytomiu. Siedzi
trzeci od lewej Wojciech Korfanty
Była to jednak broń o tyle obosieczna, że wywoływała
ze strony polskiej aż nadto przekonywającą replikę, iż
niemiecka „sprawiedliwość i praworządność” bynajmniej
nie szła tak daleko, by zmienić w czymkolwiek podsta-
wową relację między Polakami i Niemcami na Górnym
Śląsku, relację wyzyskiwanych i wyzyskiwaczy; przeciw-
nie — na każdym kroku układ ten umacniała i utrwalała.
Z większą skutecznością wykorzystywała propaganda
niemiecka bieżące trudności polityczne Polski, zwłasz-
cza wojnę polsko-radziecką, która - jak głosiła - stawia
wręcz pod znakiem zapytania niepodległy byt polskiego
“państwa sezonowego”, a w każdym razie grozi ponow-
nym wysłaniem w okopy tych, którzy znajdą się w jego
granicach.
Rząd polski czynił niemałe wysiłki, aby stworzyć nie-
zbędne przesłanki do przeciwdziałania tej propagandzie.
Jednym z pierwszych ważnych kroków na tym polu by-
ło uchwalenie przez Sejm Ustawodawczy ustawy konsty-
tucyjnej, zawierającej “statut organiczny” województwa
śląskiego (lipiec 1920). Zgodnie ze statutem, włączony
po zwycięskim plebiscycie do Polski Śląsk cieszyć się
miał szeroką autonomią, której głównym gwarantem i za-
razem symbolem miał być odrębny Sejm Śląski, wyłania-
ny przez mieszkańców województwa w odrębnych wybo-
rach a także własny Skarb Śląski. Statut organiczny za-
pewniał też ludziom pracy na polskim Śląsku m. in. “lep-
sze lub przynajmniej takie samo zaopatrzenie” w dziedzi-
nie ubezpieczeń społecznych, jak dotychczas obowiązu-
jące na tym terenie. Niezależnie od tego swego rodzaju
prawo wyjątkowe na korzyść Górnoślązaków stanowiło
też zapewnienie rządu polskiego, zwalniające ich od obo-
wiązku służby wojskowej przez 8 lat.
Doniosłe znaczenie jako wyraz stabilizacji stosunków
wewnętrznych i zewnętrznych, a tym samym jako podsta-
wa wzrostu zaufania do odradzającej się ojczyzny, miały
dwa inne ważne akty państwowe, mianowicie konstytucja
z 17 marca 1921 r. oraz podpisany dzień później w Rydze
traktat pokojowy z Rosją Radziecką. Wiadomo dziś, że
na przyśpieszenie finalizacji tych aktów wpłynęła m. in.

bliskość plebiscytu na Górnym Śląsku. Wprawdzie przy-
szły one zbyt późno, aby zmienić tam sytuację w sposób
zasadniczy, niemniej jednak przynajmniej w pewnej mie-
rze odebrały wiatr z żagli antypolskiej propagandzie ple-
biscytowej.
Mimo to walka o zwycięstwo w plebiscycie, który odbył
się 20 marca 1921 r., była bardzo ciężka. Przyczynił się
do tego m. in. udział w nim zwiezionych tu z całej Rzeszy
ok. 200 tys. emigrantów Niemców, nie związanych ze
Śląskiem (urzędników, nauczycieli), przybyłych tu
przeważnie do określonych celów germanizacyjnych z
ramienia rządu i władz. Równocześnie z wspomnianym
już faktem, że Niemcy nadal utrzymywali się przy
kluczowych pozycjach gospodarczych, kulturalnych
(prasa!), kościelno-religijnych (co przy dużej religijności
Polaków na Śląsku miało poważne znaczenie polityczne)
itp., wywarło to duży wpływ na wyniki plebiscytu.
Przyniósł on wynik dość niezdecydowany. Niemcy
uzyskali co prawda 59,6% oddanych głosów, Polska
40,4%, ale po odliczeniu wspomnianych emigrantów
jako ludzi w gruncie rzeczy na Śląsku przypadkowych
i obcych przewaga głosów niemieckich zmniejszyła się
do 52,7%· I ten jednak ostatni odsetek nie odpowiadał
rzeczywistości narodowościowej na Górnym Śląsku.
Ostatnia przedwojenna niemiecka statystyka urzędowa
z 1910 r. wykazywała na tym terenie ponad 1 258 000
Polaków i 884 000 Niemców (dodajmy, że statystyka ta
była silnie kwestionowana jako nieobiektywna nie tylko
przez uczonych polskich, ale także przez kilku wybitnych
uczonych niemieckich, jak prof. L. Bernhard, P. Weber
i in.).
17. Grupa dowódców polskich oddziałów dywersyjnych
w III powstaniu śląskim
Nie bacząc na te momenty przedstawiciele Anglii i
Włoch w Komisji Międzysojuszniczej (którzy w prze-
ciwieństwie do Francuzów przez cały czas wyraźnie
faworyzowali Niemców) wystąpili z projektami podziału
Górnego Śląska, które dawały Polsce zaledwie ok. 1 /4
jego części, i to głównie rolniczą — cały przemysł
pozostawiając po stronie niemieckiej.
Z inspiracji Korfantego wiadomości na temat tych pro-
jektów przedostały się do opinii publicznej. Wśród Po-
laków zapanowało ogromne wzburzenie. Podobnie jak
przed I i II powstaniem, również i obecnie wybuchł po-
tężny strajk powszechny, będący wstępem do III powsta-
nia, które wybuchło 3 maja 1921 r. Było to największe z
trzech powstań śląskich. Zryw polskich robotników ślą-
skich był tak powszechny, zaskoczenie Niemców tak da-
leko idące, że już w ciągu trzech pierwszych dni powstań-
cy panowali nad prawie całym obszarem plebiscytowym,
z wyjątkiem wszakże miast, a zarazem głównych węzłów
komunikacyjnych z uwagi na stacjonujące tam załogi
alianckie. Jednocześnie jednak w tychże miastach, głów-
nych skupiskach niemczyzny, koncentrowały się prace i
przygotowania niemieckie skierowane przeciwko Pola-
69
25
kom. Niezależnie od tego rząd niemiecki i władze woj-
skowe, po minięciu pierwszego szoku, przygotowały siły
zbrojne do interwencji przeciwko powstańcom. Ułatwiały
ją zarządzenia Korfantego, wzywające walczących robot-
ników polskich do powrotu do fabryk i kopalń, ponieważ
osiągnięte już zostało „walne zwycięstwo”, ponieważ rze-
komo Komisja Międzysojusznicza zgodziła się na poro-
zumienie, które „pozwala nam spokojnie patrzeć w przy-
szłość”.
W rzeczywistości żadnego takiego układu nie było. Kor-
fanty i kierownictwo powstania natomiast ciągle obawia-
li się nadmiernego rozdrażnienia aliantów, a także “nie-
obliczalnych następstw”, “anarchii” itp., jakie mogły wy-
niknąć z prawdziwej, szerokiej akcji partyzanckiej aż do
ostatecznego zwycięstwa.
Zarządzenia Korfantego wywołały początkowo radość, a
później zamieszanie w szeregach powstańczych, skłania-
jąc je niejednokrotnie do wycofania się z zajętych już
pozycji. Tym łatwiejsze zadania miały już zgromadzo-
ne niemieckie oddziały interwencyjne, wśród których,
obok wojsk regularnych, szczególnie dużą rolę odgrywa-
ły znane ze swego okrucieństwa i reakcyjnego charakte-
ru tzw. korpusy ochotnicze (m. in. Freikorps Rossbach,
Oberland, Orgesch). W drugiej połowie maja interwen-
cja ta rozwijała się coraz silniej. Dochodziło do ciężkich
niekiedy walk i bitew, jak w szczególności bitwy o Górę
Św. Anny. gdzie powstańcy złożyli dowody niezwykłego
męstwa i hartu ducha w walce z przeważającym wrogiem.
Przez czas trwania walk powstańczych społeczeństwo
polskie w całym kraju wyrażało w różnych formach swe
gorące poparcie i solidarność z walczącym ludem ślą-
skim. Manifestowało je w licznych rezolucjach i apelach
na różnych wiecach i zgromadzeniach już w czasie I i
II powstania. Powstało wiele organizacji, stawiających
sobie za cel udzielanie Polakom górnośląskim pomocy
moralno-politycznej, a także materialnej, przeznaczonej
głównie dla uchodźców z Górnego Śląska, chroniących
się na terenie Polski przed terrorem niemieckim. Po I
powstaniu wysłano dla nich z samej tylko Wielkopolski
około 370 wagonów różnego rodzaju żywności, odzieży,
obuwia i pieniędzy ze zbiórek publicznych i darów od róż-
nych osób i instytucji. Do szeregów powstańczych napły-
wały grupy ochotników z całej Polski.
Powstałe w tym czasie liczne komitety pomocy dla Ślą-
ska przygotowywały kadry działaczy, wysyłanych następ-
nie na Śląsk, jak również rozwijały działalność uświa-
damiającą i propagandową o sprawach śląskich w Pol-
sce. W połowie 1920 r. podjęto próbę skoordynowania
tych poczynań przez powołanie do życia w Warszawie
Centralnego Komitetu Plebiscytowego, na którego cze-
le stanął marszałek Sejmu Ustawodawczego, Wojciech
Trąmpczyński. Wydana przez niego w imieniu Komite-
tu odezwa wyrażała uczucia Polaków w całym kraju, gdy
głosiła: “Pragniemy przyłączenia do Polski Górnego Ślą-
ska, lecz dla nas Ślązacy nie są tylko dodatkiem do wę-
gla, dla nas są oni braćmi z krwi i kości, braćmi, którzy
już dwukrotnie w ostatnich dwóch latach za swą polskość
26
krew przelewali, którzy na pomoc naszą zasługują".
Wybuch III powstania wywołał we wszystkich zakątkach
Polski nową falę solidarności z ludem śląskim. Już 3
maja 1921 r. odbyły się pierwsze masowe wiece, m. in. w
Warszawie i Krakowie, manifestujące ze wzmożoną siłą
gotowość całego narodu polskiego przyjścia z pomocą
powstańcom śląskim. W dniach następnych ogarnęły
one cały kraj, a nawet .skupiska polskie za granicą.
Na wiecach studentów wyższych uczelni Warszawy i
Krakowa deklarowano gotowość natychmiastowego
podjęcia czynnej walki w szeregach powstańców górno-
śląskich. W wielu wypadkach ostro piętnowano postawę
rządów mocarstw Ententy, zwłaszcza Anglii i Włoch,
krytykowano też niejednokrotnie rząd polski za słabość
i brak determinacji w kwestii śląskiej. Wielki wiec ro-
botniczy w Dąbrowie Górniczej 8 maja wręcz domagał
się ustąpienia rządu i stworzenia innego, „który będzie
miał dość siły i odwagi, by spełnić przez cały naród
postawione solidarnie zadanie jak najenergiczniejszej
obrony Górnego Śląska“. W ogólności klasa robotnicza
w sąsiadującym z nim Zagłębiu Dąbrowskim wykazy-
wała w tej sprawie postawę szczególnie zdecydowaną i
aktywną. Wielokrotnie w obronie ludu górnośląskiego i
przeciwko zakusom niemieckim wypowiadała się prasa
NPR i PPS. Organ centralnej tej ostatniej, „Robotnik“,
pisał jeszcze w 1919 r. na ten temat: „nie ma sprawy
jaśniejszej, niewątpliwszej, lepiej uzasadnionej jak to, że
Poznańskie i Górny Śląsk powinny i muszą należeć do
Polski“.
18. Wkroczenie wojsk polskich do Lipin po podziale
Górnego Śląska
Tymczasem na Górnym Śląsku walki ciągle jeszcze trwa-
ły. Wreszcie pod naciskiem Komisji Międzysojuszniczej
doszło w czerwcu do wstępnych porozumień co do zawie-
szenia broni. Nastąpiło to ostatecznie w lipcu 1921 r. na
zasadzie powrotu do status quo ante — tj. do przywróce-
nia władzy Komisji Międzysojuszniczej. W istocie rzeczy
jednak prosty powrót do stanu sprzed powstania nie był
już możliwy. Nawet Lloyd George i Anglicy, główni orę-
downicy roszczeń niemieckich, musieli sobie uświado-
mić, że dowolne dysponowanie Górnym Śląskiem wbrew
woli jego polskiego ludu grozić może najpoważniejszymi
konsekwencjami, także społecznej i gospodarczej natu-
ry. A tego mocarstwa chciały uniknąć, choćby z uwagi na
doniosłe znaczenie gospodarcze Górnego Śląska dla całej
Europy.
W październiku 1921 r. ustalono wreszcie decyzją Ligi
Narodów i Rady Ambasadorów nową linię podziału Gór-
nego Śląska. Choć nie tak jaskrawo krzywdząca dla Pol-
ski jak poprzednia, odbiegała ona daleko od wniosków
komisji Cambona i pierwotnej wersji traktatu pokojowe-
go. Polska otrzymała ok. 29% obszaru plebiscytowego i
ok. 46% jego ludności. Jednakże po stronie niemieckiej
pozostało jeszcze - według niemieckiej statystyki urzędo-
70
wej z 1925 r. - 530 tys. Polaków. Pod względem gospo-
darczym część polska była bardziej wartościowa niż nie-
miecka. Polsce przypadło prawie 80% wszystkich górno-
śląskich kopalń węgla, 66% kopalń cynku i ołowiu, 60%
wielkich pieców, większość walcowni blachy cynkowej,
największa na Górnym Śląsku elektrownia w Chorzowie
itp.
Ostateczny podział nastąpił w lipcu 1922 r. Wobec orga-
nicznej jednolitości górnośląskiego okręgu przemysłowe-
go był to z konieczności podział sztuczny i gospodarczo
bardzo szkodliwy. Aby choć w części uregulować wyni-
kające stąd trudności, Polska i Niemcy pod auspicjami
Ligi Narodów podpisały 15 maja 1922 r. tzw. konwencję
genewską, normującą w pewnej mierze współżycie go-
spodarcze dwóch części podzielonego Śląski. Konwencja
ta usiłowała również w jakiś sposób uregulować stosun-
ki mniejszościowe po obu stronach śląskiej granicy, zo-
bowiązując oba państwa do zapewnienia odpowiednim
mniejszościom swobód językowych, szkolnych, kultural-
nych itp. Miała nad tym czuwać Górnośląska Komisja
Mieszana, z siedzibą w Katowicach, na której czele stanął
b. prezydent Szwajcarii Calonder.
Koncepcje “federacyjne”
i “inkorporacyjne”
Przedmiotem obrad konferencji pokojowej w Paryżu by-
ło przygotowanie traktatu pokojowego z Niemcami i in-
nymi państwami centralnymi. W rzeczywistości jednak
zakres prac i decyzji konferencji wykraczał bardzo znacz-
nie poza tę problematykę: obejmował w gruncie rzeczy
całokształt stosunków międzynarodowych w Europie po-
wojennej, a w szczególności odgrodzenia jej możliwie
szczelnym “kordonem sanitarnym” od wpływów nowej,
rewolucyjnej Rosji. Parafrazując znane słowa z Manife-
stu komunistycznego można by powiedzieć, że widmo
bolszewickiej Rosji krążyło po salonach paryskiej kon-
ferencji pokojowej. Czołowy historyk francuski, Pierre
Renouvin, stwierdzał, że zagadnienie stosunków z Rosją
Radziecką było “stale obecne” w umysłach polityków En-
tenty podczas obrad paryskich. Wielkie mocarstwa za-
chodnie nie chciały się bowiem pogodzić ze zwycięstwem
rewolucji socjalistycznej w Rosji i nie ustawały w zabie-
gach politycznych, gospodarczych, a także militarnych,
aby obalić władzę radziecką. W celu realizacji tych za-
mierzeń nie cofały się przed interwencjami zbrojnymi w
Rosji, popierały dywersyjne akcje zbrojne byłych car-
skich “białych generałów”. Przywiązywały też duże zna-
czenie do wykorzystania przeciwko Rosji rządów państw
z nią sąsiadujących, w tym przede wszystkim Polski. A
jednocześnie Francja, działając usilnie na rzecz odbudo-
wania białej Rosji, jako swego najważniejszego sojuszni-
ka na wschodzie, starannie unikała zaangażowania się po
stronie Polski przeciwko tej Rosji, szczególnie w kwestii
granic polsko-rosyjskich. Nie chciała bowiem zrazić so-
bie “białych generałów”, których imperialistyczne zakusy
wobec Polski były dobrze znane. Sojusznik rosyjski miał
dla Francji o wiele większe znaczenie niż słaba Polska.
 27

W sumie stanowisko mocarstw (a zwłaszcza Francji) w i doktrynki amerykańskie, przechylam się z miłą chęcią
“sprawie rosyjskiej” było wysoce dwuznaczne, a dla Pol- na stronę federalistów”.
ski niebezpieczne. Za parawanem tych swoiście federacyjnych koncepcji
Przy całej wrogości do rewolucji rosyjskiej w polskich krył się w gruncie rzeczy program ekspansji na wschód
kołach rządzących zdawano sobie sprawę z niebezpie- i rozbicia Rosji wszelkimi możliwymi środkami. Co wię-
czeństw, jakie groziłyby Polsce w wypadku przywrócenia cej, program ten w rozumieniu obozu piłsudczykowskie-
białej Rosji “jednej i niepodzielnej”. Był tego świadom m. go miał, determinować zasadniczą orientację całokształtu
in. Piłsudski, który w szczególnym stopniu interesował polskiej polityki zagranicznej (i wojskowej), miał posia-
się polską polityką wschodnią i osobiście ją kształtował. dać priorytet przed wszelkimi innymi zadaniami, jakie
Dążył on do stworzenia na wschodzie pewnych faktów wówczas przed nią stawały, nie wyłączając i spraw tak
dokonanych w postaci podporządkowania Polsce możli- kapitalnej wagi, jak polskie rewindykacje na zachodzie.
wie dalekich tzw. kresów wschodnich, czyli ziem ukraiń- W ten sposób raz jeszcze - jak niejednokrotnie w wie-
skich, białoruskich i litewskich. W tym duchu i kierun- kach dawniejszych - kierownicze siły polityczne w Polsce
ku szły zabiegi polskiej wielkiej własności, posiadającej stanęły przed brzemiennym w skutki dylematem wyzna-
na tych terenach rozległe majątki i latyfundia, zagrożo- czenia zasadniczej orientacji polskiej polityki zagranicz-
ne przez rewolucję. Interesy klasowe polskiego obszar- nej i jej głównego kierunku: na wschód, ku Dnieprowi -
nictwa na wschodzie stawały się w ten sposób jednym czy na zachód, ku Odrze?
z najważniejszych, jeśli nie najważniejszym bodźcem do Problemy te zaprzątały umysły polskich polityków już i
polityki ekspansji na wschodzie, której czołowym rzecz- przed, i w czasie wojny, ale pozostawały wówczas w sfe-
nikiem był od początku drugiej niepodległości Józef Pił- rze rozważań mniej lub więcej teoretycznych. Obecnie,
sudski. po odzyskaniu niepodległego bytu, trzeba było je przeło-
Oczywiście, nie to jednak było przedmiotem głównego żyć i to bez zwłoki - na język konkretnych, praktycznych
zainteresowania prasy i propagandy. Ze szczególną siłą decyzji politycznych. Musieli to uczynić zwłaszcza ci, od
akcentowała ona problem Wilna i Lwowa i ich historycz- których zależały one w największym stopniu, to jest Pił-
nych związków z Polską. Skupianie uwagi polskiej opinii sudski i KNP w Paryżu pod przewodnictwem Dmowskie-
publicznej na polskiej większości i charakterze tych miast go.
przesłaniało fakt, że w ich otoczeniu dominowała białoru- O stanowisku Naczelnika Państwa była już mowa. Jeśli
ska czy ukraińska wieś oraz żydowsko-polskie miastecz-
chodzi o Dmowskiego i Komitet paryski, to określili oni
ka. Podkreślanie roli kulturotwórczej Lwowa i Wilna oraz swe poglądy na te zagadnienia w różnych dokumentach i
polskich dworów ziemiańskich wychodziło naprzeciw sil- memoriałach z końcowego okresu wojny oraz dyskusjach
nym emocjom i sentymentom. Polskie tradycje historycz- na forum Komitetu w początkach konferencji pokojowej.
ne Lwowa (“semper fidelis”) i Wilna stwarzały podatny Na szczególną uwagę w tym względzie zasługuje obszer-
grunt do akceptacji przez poważne odłamy społeczeństwa na i gruntowna debata dnia 2 marca 1919 r., w której
walki o utrzymanie polskiego panowania nie tylko w tych toku doszło do bezpośredniej konfrontacji poglądów na
dwóch ośrodkach, lecz tak że na rozległych, ukraińskich temat polskiej granicy wschodniej między Dmowskim i
i białoruskich obszarach “kresowych”. Przypomniało to jego zwolennikami a przedstawicielami Piłsudskiego, w
pod niejednym względem charakter i kierunki propagan- osobach m. in. K. Dłuskiego, A. Sujkowskiego i M. Do-
dy niemieckiej na Górnym Śląsku i innych niemieckich wnarowicza, niedawno dokooptowanymi do Komitetu.
“kresach wschodnich”, także kwestionującej polski cha-
rakter tych ziem i także akcentującej niemiecką “misję Dmowski gotów był zrezygnować z “granic historycz-
cywilizacyjną" na tamtych terenach. nych” (tj. z 1772 r.) i zadowolić się granicami nieco na
wschód od granic Polski przed II rozbiorem 1793 r. Pro-
Siła prądów demokratycznych w ówczesnej Europie i po- jekt ten - zwany też “linią Dmowskiego” - włączałby do
pularność hasła samookreślenia narodów sprawiały, że Polski m. in. Libawę nad Bałtykiem, następnie Mińsk,
było rzeczą politycznie trudną i nie na czasie wysuwa- Mozyrz, Płoskirów i Kamieniec Podolski na południu.
nie haseł jawnie aneksjonistycznych. Z tego względu Pił-
Dmowski był przeciwny inkorporowaniu do Polski dal-
sudski i obóz jego zwolenników opowiadali się za pro- szych ziem wschodnich, gdyż nie mogłaby ona “strawić"
gramem “federacji” Ukrainy, Białorusi i Litwy z Polską,
zbyt wielkich i licznych mniejszości narodowych. Liczył
przy czym Polska grałaby w tej swoistej federacji rolę się też z tym, że aneksje zbyt daleko idące spotkałyby się
oczywiście dominującą i decydującą. W liście do jedne-
ze sprzeciwem Francji, która ciągle nie traciła nadziei na
go z najbardziej zaufanych swych współpracowników, a restytuowanie “białej Rosji” i nie chciała narażać swych
zarazem ministra spraw zagranicznych w rządzie Mora-
stosunków z nią za cenę zgody na tak drastyczną amputa-
czewskiego, Leona Wasilewskiego, Piłsudski pisał o tych cję jej obszaru. Był też przeciwny formule federacji, gdyż
sprawach z całą otwartością: “nie chcę być ani imperiali- zmuszałaby ona Polskę do zapewnienia krajom “sfedero-
stą, ani federalistą, dopóki nie mam możności mówienia wanym” z Polską pewnego minimum samorządności, ił
w tych sprawach z jaką taką powagą - no i rewolwerem w to z koki mogłoby doprowadzić m. in. do likwidacji pol-
kieszeni. Wobec tego, że na bożym świecie zaczyna zda- skiej “większej własności” (“wszystko za tym przemawia
je się zwyciężać gadanina o braterstwie ludzi i narodów

71
28

- ostrzegał - że Polacy z tej ziemi wylecą"). Nie przeko- przy pomocy wszystkich państw graniczących z rewolu-
nywały Dmowskiego zapewnienia piłsudczyków w KNP, cyjną Rosją. W związku z tym rządy zachodnie czyniły
że nie ma “zasadniczej różnicy zdań" między nimi, rzecz- duże wysiłki i przysyłały różne misje, by doprowadzić
nikami koncepcji federacyjnych, a zwolennikami prostej do porozumienia między Polską i Ukrainą — jednakże
inkorporacji. (Downarowicz: “Kwestia federacji czy nie bez rezultatów. Tymczasem Polska angażowała w Galicji
federacji jest inną sprawą - kwestią metody załatwienia Wschodniej coraz większe siły i zyskiwała szybko
tej sprawy”.) Piłsudczycy nie przeciwstawiali się wyrażo- zdecydowaną przewagę wojskową. Ułatwiała ją w dużej
nej w dyskusji tezie, iż “wschodnie kresy to nasza kolo- mierze kruchość podstaw politycznych dyrektoriatu,
nia, która zawsze nią była w pewnej mierze i powinna nią na domiar ciągle i szybko osłabianych przez wpływy
pozostać". Również szereg innych wypowiedzi - w tym i rewolucji. W połowie lipca 1919 r. wojska polskie
samego Piłsudskiego - potwierdzało, Że różnice między zawładnęły całą Galicją Wschodnią po Zbrucz. Od tej
programem federacyjnym i inkorporacyjnym nie miały chwili musiały one wejść w konflikt z od działami Armii
charakteru zasadniczego. Czerwonej, posuwającymi się naprzód od wschodu.
Jednakże daleko idąca zgodność ogólnych celów obu tych Podobnie rozwijała się sytuacja na północnym wscho-
dzie. W wyniku porozumień między władzami polskimi
obozów politycznych w sprawach wschodnich nie rozcią-
gała się (jak to w dyskusji z 2 marca podkreślał m. in. Do- a dowództwem niemieckiego Oberostu na początku
wnarowicz) na zagadnienie metod realizacji tych celów. 1919 r. oddziały polskie zaczęły stopniowo zastępować
Uczulona na hasła demokracji i samostanowienia naro- oddziały niemieckie, pozostające jeszcze — na mocy
dów międzynarodowa opinia publiczna łatwiej przyswa- specjalnej klauzuli rozejmu z 11 listopada 1918 r. — na
jała sobie i akceptowała formułę federacji niż inkorpo- wschodzie, w celu odgrodzenia Europy od „czerwonego
racji (tym bardziej że w wypadku Białorusinów można niebezpieczeństwa“.
było powołać się na istnienie wśród nich pewnych środo- Wiosną 1919 r. wojska polskie pod osobistym dowódz-
wisk, które początkowo odnosiły się nie bez sympartii do twem Piłsudskiego podjęły pierwszą większą operację
koncepcji federacyjnych). Dotyczyło to m. in. Wielkiej na odcinku białoruskim, w której wyniku zajęły w
Brytanii, co w rozumieniu Piłsudskiego przynosiło i ten kwietniu m. in. Wilno. Również i tutaj weszły one w
zysk polityczny, że pozwoliłoby przynajmniej w części konflikt bojowy z oddziałami Armii Czerwonej, zapo-
uwolnić się Polsce od kurateli i kontroli francuskiej. Nie- czątkowując w ten sposób nie wypowiedzianą wojnę z
zależnie od tego idea federacji była niewątpliwie bardziej Rosją Radziecką[3] .
elastyczna. Nie wykluczała przy dogodnych warunkach Zajęcie Wilna wywołało zarazem ostry i długotrwały
międzynarodowych działań rozsadzających nową Rosję konflikt z Litwą, która uważała je (o większości, po-
także na wschód od “linii Dmowskiego”, stanowiącej w dobnie jak Lwów, polskiej), niegdyś stolicę Wielkiego
świetle tych dalekosiężnych planów wyraz aneksjonizmu Księstwa Litewskiego, za swoją stolicę. Wobec ostrości
na swój sposób “umiarkowanego”. konfliktu powstało w ten sposób również na północy
pewne nadwyrężenie ciągłości kordonu antyradzieckie-
Piłsudski nie zwlekał z realizacją swych zamierzeń za- go. Rządy mocarstw zachodnich, a szczególnie Francja i
równo w płaszczyźnie politycznej, jak i militarnej. Rząd marszałek Foch, starały się zlikwidować ów konflikt, ale
polski odrzucał systematycznie wszelkie wy siłki rządu i tu nie dało to rezultatów.
radzieckiego, zmierzające do unormowania stosunków
polsko-radzieckich i nawiązania stosunków dyplomatycz-
nych. Opinia publiczna w Polsce i Europie wobec wojny z
Rosją Radziecką
Konflikty z Ukraińcami i Litwinami
i problemy “kordonu sanitarnego”
Tymczasem ofensywa polska na froncie wschodnim roz-
wijała się z coraz większym impetem. Poważnie ułatwia-
Przypomnijmy tu, że już od listopada 1918 r. toczy- ła ją okoliczność, że w tym czasie Rosja Radziecka była
ły się walki w Galicji Wschodniej z Ukraińcami. Mi- gospodarczo wyniszczona wojną, a jednocześnie młoda
mo opanowania Lwowa przez Polaków rząd (“dyrekto- władza radziecka wytężała wszystkie siły do złamania in-
riat”) Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej i jego terwencji obcej i groźnych akcji zbrojnych białych gene-
armia pod wodzą atamana Petlury nie rezygnowali z roz- rałów: Judenicza, Kolczaka, Denikina i Wrangla. Latem
ciągnięcia swej władzy na te obszary, dążąc do odzyska- 1919 r. wojska polskie znajdowały się już daleko w głębi
nia Lwowa, a także borysławskiego zagłębia naftowego. Białorusi i Ukrainy i posuwały się dalej.
Jako twór o charakterze burżuazyjno-nacjonalistycznym Wojna na wschodzie wywołała w społeczeństwie polskim
dyrektoriat przeciwstawiał się zarówno Polsce, jak i wła- różnorodne uczucia i nastroje: od szowinistycznej euforii
dzy radzieckiej. w kołach nacjonalistycznych i mieszczańskich, poprzez
Mocarstwa zachodnie bardzo niechętnym okiem patrzyły postawę nierozumienia sensu wojny i obojętności wo-
na konflikt polsko-ukraiński, gdyż utrudniał on poważ- bec niej, przede wszystkim wśród chłopstwa, aż po sta-
nie politykę “kordonu sanitarnego”, czyli wspólnego, nowisko zdecydowanego potępienia w szeregach rewolu-
nieprzerwanego frontu antyradzieckiego, montowanego cyjnej klasy robotniczej, reprezentowanej przez KPRP.

72

Z głęboką niechęcią, a niejednokrotnie wręcz z czyn-
nym oporem, spotykały się polskie rządy na okupowa-
nych ziemiach białoruskich i ukraińskich. Wynikało to z
samego charakteru tych rządów, jako rządów okupacyj-
nych na terenach obcych i wrogich. Okupacyjna polity-
ka gospodarczej eksploatacji i politycznego terroru wy-
wołała tym większą nienawiść wobec polskich „panów“,
że ludność tych obszarów zdołała już zetknąć się z wy-
zwoleńczymi hasłami narodowymi i społecznymi Rewo-
lucji Październikowej i w szerokiej mierze przyjmowa-
ła je za swoje. “Na terenach litewsko-białoruskich pod-
ległych władzy polskiej sytuacja polityczna jest bardzo
poważna - stwierdzał raport kierownika referatu poli-
tycznego dowództwa frontu litewsko-białoruskiego, M.
Zyndrama-Kościałkowskiego, późniejszego premiera, z
grudnia 1919 r. - gdyż ściera się tu bardzo dużo wpływów
wrogich dla państwowości polskiej, a nadużycia polskie i
cały szereg faktów niepożądanych stwarza warunki sprzy-
jające wrogiej agitacji”. “Przede wszystkim - głosił raport
- trzeba podkreślić zachowanie się znacznej części miej-
scowego ziemiaństwa, które swą klasową polityką b. czę-
sto kompromituje sprawę polską. Włościaństwo wierzy-
ło, że żołnierz polski wyzwoliwszy kraj od bolszewików
przyniesie im obiecane przez Sejm polski prawa agrar-
ne. Tymczasem większość ziemian postawiła kwestię w
ten sposób, jakby wojska polskie przyszły przede wszyst-
kim w obronie ich majątków”. Przyjęło to postać swego
rodzaju wypowiedzenia “wojny” włościaństwu, a “ponie-
waż jednocześnie miejscowi obywatele - pisał dalej Ko-
ściałkowski - b. często piastują wszelkie wyższe urzędy na
miejscu, wytwarza się obraz z czasów pańszczyzny, gdy
pan był najwyższą i ostatnią instancją. Niezbędne jest naj-
rychlejsze wydanie odpowiednich zarządzeń".
Nie były to bynajmniej spostrzeżenia odosobnione. Po-
dobne raporty napływały m. in. z Brześcia nad Bugiem,
Łucka, Krzemieńca na Wołyniu, gdzie - jak to określał in-
ny raport z grudnia 1919 r. - doszło wręcz do “powstania
zbrojnego” przeciwko władzy polskiej. Ludność miejsco-
wa inaczej widziała swe “wyzwolenie od bolszewików”,
niż to interpretował cytowany wyżej raport Kościałkow-
skiego. Ludność ta “cała wrogo niestety dla nas usposo-
biona [...] spodziewa się iż my, jak Niemcy zeszłego ro-
ku, z kraju ustąpimy i z upragnieniem oczekuje nowego
przewrotu”.
Ujemne następstwa przyniosła wojna, jeśli chodzi o
stanowisko partii robotniczych, a także części partii
burżuazyjno-demokratycznych w krajach Europy za-
chodniej. Nierzadko zdarzało się, że robotnicy w Niem-
czech, Czechosłowacji, Anglii i w innych krajach odma-
wiali ładownia transportów wojskowych do Polski, utrud-
niali przesyłki kolejowe, a także w inny sposób manife-
stowali swą niechęć do Polski jako do państwa prowadzą-
cego wojnę z pierwszym krajem socjalizmu.
Obawy Piłsudskiego. Rokowania
w Mikaszewiczach
73
29
Tymczasem rząd radziecki nie ustawał w wysiłkach po-
kojowego uregulowania stosunków polsko-radzieckich,
nie cofając się przed gotowością do daleko idących, bo-
lesnych dla siebie ustępstw. Dawał im wyraz m. in. pod-
czas rokowań w Mikaszewiczach, prowadzonych ze stro-
ny polskiej przez I. Boernera, zaufanego przedstawicie-
la Piłsudskiego, ze strony radzieckiej zaś przez J. Mar-
chlewskiego, jesienią 1919 r. Miały one charakter nieofi-
cjalny i poufny i toczyły się w atmosferze pewnego, chwi-
lowego odprężenia na froncie polsko-radzieckim, spowo-
dowanego wstrzymaniem - również zresztą chwilowym -
ofensywy polskiej w kierunku na wschód. Miało to dla
Rosji Radzieckiej znaczenie o tyle istotne, że dzięki te-
mu mogła ona skoncentrować swój główny wysiłek prze-
ciwko idącej równocześnie od południa groźnej ofensy-
wie armii Denikina i skutecznie jej się przeciwstawić.
Motywy przejściowego zmniejszenia nacisku militarne-
go ze strony polskiej miały przede wszystkim charakter
polityczny. Najświeższe badania na ten temat - zwłasz-
cza silnie udokumentowane ustalenia A. Juzwenki - wy-
kazują, że Piłsudski dobrze zdawał sobie sprawę z nie-
bezpieczeństw, jakie niosłoby z sobą dla Polski ewentu-
alne zwycięstwo Denikina i innych “białych generałów”
rosyjskich. Obawy te podzielali zresztą w niemałej mie-
rze także przeciwnicy polityczni Piłsudskiego. Nie ozna-
czało to jednak bynajmniej rezygnacji z agresywnych za-
mierzeń tych kół wobec rewolucyjnej Rosji. Pragnęły one
doprowadzić ją i jak naj dłużej utrzymać w stanie chaosu
i słabości. W tym świetle i z tego punktu widzenia było
logiczne najpierw podjęcie rokowań w Mikaszewiczach
przez Boernera, a następnie ich jednostronne zerwanie
na polecenie Piłsudskiego - mimo daleko idącej gotowo-
ści do ustępstw ze strony radzieckiej. Także po Mikasze-
wiczach rząd radziecki ponawiał swą chęć uregulowania
stosunków z Polską na korzystnych dla niej warunkach,
w szczególności w nocie z 22 grudnia 1919 r. Ale i te
propozycje rząd polski przemilczał, zatajając je przy tym
przed opinią publiczną. W tym samym bowiem czasie
czynił Piłsudski ostatnie przygotowania do największej z
dotychczasowych ofensywy przeciwko Krajowi Rad.
Rozmowy w Mikaszewiczach i ich zerwanie stanowiły
w konflikcie polsko-radzieckim tylko epizod - ale epizod
niezwykle charakterystyczny, rzucający ostre światło na
mentalność polityczną polskich kół rządzących u progu
drugiej niepodległości, a zwłaszcza na motywacje ich po-
stępowania. Ogólnie biorąc, dominowały w nim motywa-
cje społeczno-klasowe, w wyniku których ledwie odra-
dzające się młode państwo polskie pchnięte zostało przez
dzierżących władzę na tory wojny na wschodzie. Z rzad-
ka tylko - jak np. w czasie rokowań w Mikaszewiczach -
brały chwilowo górę motywacje narodowe i państwowe,
nakazujące przeciwstawić się groźbie zwycięstwa w Rosji
sił zdecydowanie wrogich narodowi i niepodległości pań-
stwowej Polski. Szczególne znaczenie pod tym względem
miało wspomniane wyżej wstrzymanie polskich działań
ofensywnych w okresie naporu wojsk Denikina na wła-
dzę radziecką. Rozejście się w tym okresie w sposób tak
30
wyraźny dążeń i celów polskich z dążeniami “białych ge-
nerałów” rosyjskich (co w postaci mniej dostrzegalnej da-
wało o sobie znać już i przedtem we wzajemnych sto-
sunkach) miało swe liczne i złożone przyczyny. Idąc za
rozważaniami A. Juzwenki, można by je upatrywać w
następujących współczynnikach: 1. W "żywej w Polsce
pamięci o niedawnej przeszłości, w której znaczna część
Polski znajdowała się pod jarzmem caratu, a kontrrewo-
lucja [sc. rosyjska] była dla Polaków symbolem starego
reżimu”, 2. w “programie białej Rosji, która nie tylko
chciała zamknąć państwo polskie w granicach byłych 10
guberni przywiślańskich, a często kwestionowała nawet
prawo Polski do niepodległości”, 3. w “programie tery-
torialnym Polski na wschodzie, zwłaszcza dążeniu obozu
piłsudczykowskiego do rozczłonkowania Rosji” i wresz-
cie 4. w “słusznych obawach wielu Polaków, że w wy-
padku zwycięstwa białej Rosji państwo polskie utraci na
jej rzecz poparcie mocarstw zachodnich, decydujących
na Konferencji Pokojowej w Paryżu o losach powojen-
nego świata”.
Stanowisko Rady Najwyższej
Sprzymierzonych. Ugoda z Petlurą
W czerwcu 1919 r. wielkie mocarstwa upoważniły Polskę
do tymczasowej okupacji wojskowej Galicji Wschodniej
po rzekę Zbrucz (zobowiązując jednocześnie rząd pol-
ski do zapewnienia ludności tych terytoriów autonomii,
swobód politycznych i religijnych). W deklaracji Rady
Najwyższej Mocarstw Sprzymierzonych w sprawie tym-
czasowych granic wschodnich Polski z 8 grudnia 1919 r.
mocarstwa te wyznaczyły też niejako ciąg dalszej tej tym-
czasowej granicy wzdłuż rzeki Bug (od Hrubieszowa po
Niemirów), a potem na północ do Grodna.
Przygotowania do nowej ofensywy na początku 1920 r.
objęły m. in. rokowania z atamanem Petlurą w sprawie
wspólnych działań przeciwko Rosji Radzieckiej. Wyma-
gało to uprzedniej rezygnacji Petlury z aspiracji ukraiń-
skich do Lwowa i Galicji Wschodniej. Zostały one prze-
kreślone jeszcze latem i jesienią roku 1919 r., kiedy ar-
mia Petlury, rozbita i rozproszona, faktycznie przestała
istnieć, a jego pozycja polityczna jako ogniwa “kordonu
sanitarnego” uległa zasadniczemu osłabieniu.
Wojskowe i polityczne porażki zmusiły Petlurę do pod-
pisania we wrześniu zawieszenia broni z Polską na wa-
runkach podyktowanych przez Piłsudskiego, tzn. przede
wszystkim uznania Zbrucza jako polsko-ukraińskiej li-
nii demarkacyjnej. W lutym 1920 r. przedstawiciele Pe-
tlury podpisali z przedstawicielami rządu polskiego po-
rozumienie polityczne i wojskowe, dotyczące stosunków
polsko-ukraińskich w tych dziedzinach. Były to porozu-
mienia tajne, podobnie jak oficjalna umowa między rzą-
dem Rzeczypospolitej Polskiej a rządem Ukraińskiej Re-
publiki Ludowej z 21 kwietnia 1920 r. Potwierdzała ona
m. in. polsko-ukraińską “linię demarkacyjną" na Zbru- Na rozkaz Piłsudskiego 25 kwietnia 1920 r. armia pol-
czu, zapewniała swobody narodowo-polityczne mniejszo- ska ruszyła do ofensywy. Początkowo rozwijała się ona
ściom polskiej i ukraińskiej odpowiednio po obu stro- pomyślnie. Wojska polskie, nie napotykając większego
74
nach tej linii, a także brała pod ochronę interesy polskiej
wielkiej własności ziemskiej pod władzą ukraińską po
wschodniej stronie Zbrucza. Zawarta równocześnie kon-
wencja wojskowa określała wojska polskie i ukraińskie
za “sprzymierzone”, podlegają ce jednak kierownictwu
operacyjnemu Naczelnego Dowództwa Wojsk Polskich.
Polska zobowiązywała się kontynuować na swoim teryto-
rium formowanie od działów ukraińskich oraz dostarczać
im broń i ekwipunek wojskowy. Strona ukraińska miała
zapewnić dostawy żywności armii polskiej, działającej na
Ukrainie.
Wyprawa kijowska - i odwrót
Przygotowaniom politycznym towarzyszyły nie mniej in-
tensywne przygotowania militarne, jak zakupy broni i
sprzętu wojennego, szkolenie rezerw w głębi kraju, zmia-
ny organizacyjne i personalne w armii oraz koncentracje
wojsk, przede wszystkim na południowym odcinku fron-
tu, skąd miało pójść główne uderzenie - w kierunku na
Ukrainę i Kijów. Piłsudski spodziewał się bowiem, że
ofensywa w tym właśnie kierunku natrafi na główne si-
ły Armii Czerwonej i je zniszczy. Już wkrótce miało się
okazać, że informacje i przesłanki, na których Piłsudski
zbudował swój plan operacyjny, były mylne lub niedo-
kładne: gros sił radzieckich skoncentrowanych było na
odcinku północnym (rejon Orsza - Witebsk Borysów),
podczas gdy na południu znajdowały się jednostki tylko
dwóch stosunkowo słabych armii radzieckich.
Zaawansowanie i rozmach tych przygotowań nie pozo-
stawiały wątpliwości co do zamiarów Piłsudskiego. W tej
sytuacji politycznie krępujące były dlań ciągle ponawiane
propozycje pokojowe ze strony radzieckiej i jej gotowość
do ustępstw. Stawały się one tym bardziej kłopotliwe, że
mimo prób ich zatajenia przedostawały się one jednak do
wiadomości opinii publicznej w Polsce i zagranicą. Aby
choć w części je zneutralizować, rząd polski zdecydował
się wreszcie - po trzech miesiącach od grudniowej noty
radzieckiej - na odpowiedź, w której wyrażał gotowość
do rokowań pokojowych. Miałyby się one toczyć w Bo-
rysowie (na północny wschód od Mińska) i w tym rejonie
miałoby też w tym czasie obowiązywać zawieszenie bro-
ni. Oznaczało to unieruchomienie skupionych na tym od-
cinku frontu sił radzieckich z równoczesnym pozostawie-
niem swobody działania głównym siłom armii polskiej na
południu. Rząd radziecki przeciwstawił tej nie trudnej do
rozszyfrowania pułapce propozycję zawieszenia broni na
czas rokowań na całym froncie oraz oświadczał, że gotów
jest przyjąć jako miejsce rokowań “każde miasto państwa
neutralnego i nawet państw Ententy”. Piłsudski obstawał
jednak przy Borysowie i lokalnym tylko zawieszeniu bro-
ni. Dała temu wyraz utrzymana w ultymatywnym tonie
nota rządu polskiego z 7 kwietnia 1920 r., uznająca dal-
szą wymianę not w tej sprawie “za bezcelową".

oporu, stosunkowo szybko dotarły do Kijowa. Już jed-
nak w początkach czerwca karta się odwróciła - Armia
Czerwona przystąpiła do energicznej kontrofensywy. 10
czerwca armie polskie frontu ukraińskiego, dowodzone
przez gen. Rydza-Śmigłego, ewakuowały Kijów i zaczę-
ły wycofywać się na zachód. Już 16 czerwca znalazły
się one z powrotem na linii, z której 25 kwietnia roz-
poczęły marsz na Kijów. Pośpieszny odwrót armii pol-
skich na froncie ukraińskim był w dużej mierze spowo-
dowany wprowadzeniem do działań ze strony radzieckiej
armii konnej Budionnego, której niezwykła ruchliwość i
manewry oskrzydlające stanowiły źródło ciągłego zagro-
żenia dla wycofujących się armii polskich.
Jeszcze groźniejsza okazała się kontrofensywa radziecka
na północnym odcinku frontu, gdzie po stronie polskiej
dowodził gen. Stanisław Szeptycki. Jak już wspomniano,
na tym właśnie odcinku skoncentrowano gros sił radziec-
kich do wodzonych przez Michaiła Tuchaczewskiego.
Ich zadaniem było wykonanie uderzenia na głównym
kierunku kontrofensywy radzieckiej, na Warszawę.
Rozpoczęła się ona 4 lipca i czyniła szybkie postępy.
Również na tym odcinku wiele zamieszania i niepokoju
w odwrót wojsk polskich wnosiły szybkie, zaskakujące
operacje konnicy radzieckiej (korpus konny Gaja). W
połowie lipca padło Wilno, a wkrótce potem Grodno,
Pińsk, Wołkowysk, Białystok, Łomża i inne miasta.
Również na froncie południowym nie można było
powstrzymać marszu Armii Czerwonej, nie udało się
zatrzymać jej nawet na linii Bugu. Sytuacja stawała się
krytyczna, w polu bezpośredniego zagrożenia znalazła
się w sierpniu stolica państwa.
Najbardziej krytyczne dni.
Rada Obrony Państwa
Wydarzenia wojenne wywierały silny wpływ na ewolucję
nastrojów w społeczeństwie polskim, w tym i na jego
stosunek do całokształtu polityki wschodniej Piłsud-
skiego. Pisał o nich historyk emigracyjny, apologeta
Piłsudskiego, Wł. Pobóg-Malinowski następująco:
„Społeczeństwo, zmęczone sześcioletnią wojną, pragnęło
pokoju; niewdrożone jeszcze do myślenia kategoriami
politycznymi i państwowymi ślizgało się po powierzchni
problemu; w przytłaczającej swej większości stanowiska
Piłsudskiego nie rozumiało i dlatego przeważnie było
mu przeciwne“. Istotnie, charakterystyka ta odpowiadała
rzeczywistości, zwłaszcza w odniesieniu do roku 1919 i
pierwszych miesięcy roku 1920. Potwierdzają to raporty
i sprawozdania władz cywilnych i wojskowych, przyta-
czające nierzadkie wypadki oporu przeciwko poborowi
do wojska (szczególnie na wsi), dezercji z oddziałów i
inne przejawy niechęci wobec wojny, której sensu i celu
naród „nie rozumiał“. Należy zresztą przypomnieć, że i
w kierowniczych kołach politycznych endecji polityka
wschodnia Piłsudskiego nigdy nie budziła entuzjazmu,
a krytyczny do niej stosunek przybierał na sile w miarę
narastania niepowodzeń na froncie. To samo w dużej
75
31
mierze dotyczyło PSL „Piast“, ale i partie lewicy
parlamentarnej, jak PPS i PSL „Wyzwolenie“ zaczęły
wprawdzie poniewczasie — podnosić wątpliwości co do
charakteru i zasięgu polityki federacyjnej Piłsudskiego.
19. Naczelnik Państwa Józef Piłsudski i prezes Rady
Ministrów Wincenty Witos
W obliczu coraz groźniejszej sytuacji wojennej i trud-
ności wewnętrznych urzędujący od czasu ustąpienia
Paderewskiego rząd Leopolda Skulskiego podał się do
dymisji (9 czerwca 1920). Dopiero po upływie dwóch
tygodni udało się utworzyć nowy rząd pod przewod-
nictwem Władysława Grabskiego. W ciągu zaledwie
jednego miesiąca swego urzędowania musiał on podjąć
szereg pilnych decyzji o zasadniczym znaczeniu dla
losów państwa.
1 lipca 1920 r. sejm na wniosek nowego premiera
powołał do życia Radę Obrony Państwa, rodzaj spe-
cjalnej najwyższej władzy państwowej na czas wojny,
równocześnie operatywnej (I 9 członków) i względnie
reprezentatywnej (w jej skład wchodzili wyznaczeni
przez sejm posłowie, a także przedstawiciele rządu i
dowództwa wojskowego kraju), działającej pod prze-
wodnictwem Naczelnika Państwa. Jej zakres władzy
i uprawnień obejmował „decydowanie we wszystkich
sprawach, związanych z prowadzeniem i zakończeniem
wojny oraz z zawarciem pokoju“ poprzez wydawanie
odpowiednich „ rozporządzeń i zarządzeń”. Rada na-
tychmiast po ukonstytuowaniu się wystąpiła z apelem
o zgłaszanie się ochotników do armii ochotniczej, na
której czele stanął gen. Józef Haller. Bardzo ożywioną
działalność rozwijała liczna francuska misja wojskowa
pod kierownictwem gen. Weyganda. Podjęto także
szereg innych kroków, mających odwrócić grożące
niebezpieczeństwo. Między innymi starano się pozy-
skać masy chłopskie i w tym celu sejm uchwalił —
tym razem jednogłośnie — 15 lipca ustawę o wy-
konaniu reformy rolnej (podjęta w 1919 r. uchwała
o reformie rolnej — nie ustawa — miała charakter
ogólnych wytycznych w tej kwestii). W parze z tymi
posunięciami wewnętrznymi rozwijano też odpowiednie
zabiegi na arenie międzynarodowej. Chodziło głównie
o zwiększenie dostaw wojskowych do Polski oraz o
uzyskanie interwencji politycznej mocarstw zachodnich.
W tym celu premier Grabski udał się do Belgii, do Spa
(gdzie właśnie zgromadzili się przywódcy mocarstw
zachodnich na konferencję w sprawie niemieckich
odszkodowań wojennych), aby uprosić o zwiększenie
pomocy wojskowej oraz o pośredniczenie w zawarciu
rozejmu między Polską i Rosją Radziecką. Uzyskał to za
cenę bolesnych ustępstw w sprawach Gdańska i Śląska
Cieszyńskiego (rezygnacja z części uprawnień Polski w
zarządzie portu gdańskiego i rezygnacja z plebiscytu na
Śląsku Cieszyńskim, Spiszu i Orawie). Lloyd George
nie pominął okazji, by skarcić surowo premiera rządu
32

polskiego za jego awanturniczą politykę zagraniczną na nie polskie, nastroje społeczeństwa polskiego ulegały
wschodzie. 11 lipca 1920 r. w wyniku tych porozumień szybkiej ewolucji. Miejsce dotychczasowej obojętności,
brytyjski minister spraw zagranicznych, lord Curzon, a nawet niechęci do ekspansji na dalekie, obce ziemie,
wystosował do rządu radzieckiego depeszę z propozycją zajęła obecnie troska o własny niepodległy byt państwo-
zawarcia rozejmu i pokoju z Polską. Granica między wy. W krótkim czasie do armii ochotniczej zgłosiło się
obu państwami miałaby przebiegać zgodnie z deklaracją przeszło 105 tys. ochotników, przeważnie młodzieży. Z
mocarstw z 8 grudnia 1919 r. (wzdłuż Bugu); była to dobrowolnych składek rósł Fundusz Obrony Państwa.
tzw. linia Curzona. Zarysowywała się sytuacja, którą w parę miesięcy póź-
niej scharakteryzował Lenin w słowach następujących:
“Uważano, że Warszawa jest dla Polski niemal stracona
[...]. Później nastąpił przełom. Kiedy dotarliśmy do
1. Odbudowa państwa polskiego 1918–1922
Zakład Narodowy imienia Ossolińskich - Wydawnictwo, Wro-
Warszawy, okazało się, że wojska nasze są do tego stop-
nia wyczerpane, iż zabrakło im sił, by i nadal odnosić
cław 1982 Prasowe Zakłady Graficzne. Nakład: 100 000 egz.
Ustępstwa Grabskiego w Spa zostały zaakceptowane zwycięstwa, polskie zaś wojska, poparte przez zryw
patriotyczny w Warszawie, czując się we własnym kraju,
większością głosów przez Radę Obrony Państwa. Nie
przeszkodziło to jednak ostrej krytyce jego polityki za- uzyskały poparcie, uzyskały nową możliwość posuwania
granicznej, zwłaszcza jego “kapitulacji” wobec wielkich się naprzód”. Istotnie, w sierpniu opór wojsk polskich
mocarstw. Stronnictwa lewicy parlamentarnej, przede wyraźnie wzmagał się i tężał, stopniowo uwalniały się
wszystkim PPS i PSL “Wyzwolenie”, domagały się stwo- one od demoralizującego urazu wielotygodniowego od-
rzenia rządu koalicyjnego, “rządu obrony narodowej”, wrotu. Równocześnie podchodząc pod samą Warszawę
którego charakter i skład umożliwiłby mu szersze i ła- wojska radzieckie odczuwały coraz wyraźniej trudności
twiejsze dotarcie do mas ludowych. Pod naciskiem tych w zaopatrzeniu i organizacji dowodzenia, wywołane
polemik i krytyki rząd Grabskiego, choć popierany przez bardzo wydłużonymi liniami dowozu i komunikacji ze
ugrupowania centrum i prawicy, musiał ustąpić. 24 lipca swymi tyłami. Skrzydła wysuniętego klina radzieckiego
Piłsudski jako Naczelnik Państwa powołał nowy rząd, w musiały w tych warunkach ulec poważnemu osłabieniu,
którym kierownicze stanowiska premiera i wicepremiera co też wykorzystał Piłsudski, wspomagany radami szefa
powierzył przywódcom PSL “Piast” i PPS, Wincentemu francuskiej misji wojskowej przy polskim naczelnym
Witosowi i Ignacemu Daszyńskiemu. dowództwie, gen. Weyganda. 16 sierpnia 1920 r. dywizje
polskie, skoncentrowane nad rzeką Wieprz, uderzyły
Zmiana nastrojów w społeczeństwie. od południa na odsłonięty w dużej mierze bok klina
Kontrofensywa polska znad Wieprza radzieckiego. Był to przełomowy moment w trwającej
już od paru dni zaciętej bitwy o Warszawę. Armie Tu-
Niewątpliwie przyczyniło się to w pewnej mierze do chaczewskiego poniosły w niej klęskę i zostały zmuszone
zwiększenia rezonansu apeli i innych poczynań władz w do odwrotu. Nastąpiła z kolei kontrofensywa polska, w
szerokich masach. Jedynie komuniści polscy nie mieli której wyniku w ciągu września i października znaczna
złudzeń co do społeczno-politycznego oblicza tego rzą- część kresów wschodnich znalazła się ponownie pod
du ani co do zasadniczych kierunków jego polityki za- panowaniem polskim. Jednakże żadna ze stron nie miała
granicznej, szczególnie na odcinku stosunków polsko- już dostatecznych sił, aby szale zwycięstwa w wojnie
radzieckich. Stali na stanowisku, sformułowanym jesz- stanowczo przechylić na swoją korzyść.
cze w r. 1919, że “niewykonalne jest zbudowanie wiel-
kiego państwa drogą wojen na wszystkich kresach, wo- Pokój ryski i następstwa wojny
jen nie tylko grabieżczych, ale nadto wymierzonych prze-
ciw potężnemu duchowi rewolucji, opanowującemu ludy 20. Polska delegacja pokojowa na konferencję w Rydze
ościenne”. na angielskim kontrtorpedowcu. W środku przewodni-
Tymczasem Armia Czerwona nadal posuwała się na- czący delegacji Jan Dąbski
przód, coraz bardziej zbliżając się do Warszawy. Na ob-
szarze zajętym już przez wojska radzieckie zaczęły się Zapoczątkowane najpierw w Mińsku, a później przenie-
tworzyć zalążki polskiego rządu rewolucyjnego, mają- sione do Rygi rokowania pokojowe doprowadziły do
cego swą siedzibę w Białymstoku. Na jego czele stanął ustalenia jeszcze w październiku 1920 r. preliminariów
wybitny działacz polskiego ruchu rewolucyjnego - Julian przyszłego pokoju i zostały sfinalizowane traktatem
Marchlewski. Rząd ten podjął wstępne kroki, zmierza- pokojowym 18 marca 1921 r. W imieniu delegacji
jące do przekazania ziemi chłopom oraz do stworzenia polskiej podpisał go jej przewodniczący, wiceminister
nowej rewolucyjnej władzy terenowej. Jednak późniejszy spraw zagranicznych, Jan Dąbski. Najważniejszym
bieg wydarzeń działalność tę przerwał, tak że nie pozo- jego postanowieniem było ustalenie granicy polsko-
stawiła ona po sobie żadnych głębszych śladów. radzieckiej, która nie uległa już zmianie aż do roku
W miarę zbliżania się armii radzieckiej do stolicy 1939. Pozostawiała ona po stronie polskiej znaczną
państwa, gdy wojna przeniosła się już na tereny etnicz- część ludności ukraińskiej (ok. 3, 9 mln według spisu z r.

76
 33

1921) i białoruskiej (ok. 1 mln). Stało się to jednym ze red. L. Grosfelda i H. Zielińskiego. Warszawa 1969,
źródeł stałego napięcia w stosunkach polsko-radzieckich, s. 270-274.
a także ostrych konfliktów narodowościowych wewnątrz
państwa polskiego, w zasadniczy sposób osłabiających
jego spoistość i podważających jego siłę. Z innych 1 Przypisy
postanowień traktatu ryskiego na uwagę zasługuje m.
in. porozumienie dotyczące zwrotu dóbr kulturalnych,
wywiezionych z Polski w czasach niewoli przez rządy
carskie. Rewindykacja skarbów kultury polskiej, reali-
zowana przez szereg lat w toku skrupulatnych badań Tekst udostępniony jest na licencji Creative Commons
i poszukiwań odpowiednich specjalistów polskich (i Attribution-Share Alike 3.0.
radzieckich) na terenach Rosji, miała doniosłe znaczenie Dodatkowe informacje o autorach i źródle znajdują się
nie tylko historyczno-kulturalne, lecz także polityczne.” na stronie dyskusji.
W sumie jednak niepotrzebna wojna 1919-1920 r.
przyniosła Polsce straty, których brzemię obciążyło
naród i państwo dotkliwie na całe międzywojenne
dwudziestolecie. Ciężar wojny odbił się dotkliwie na
budżecie państwa, jego życiu gospodarczym i położe-
niu materialnym ludności, ciężko doświadczonej już Udziela się zgody na kopiowanie, dystrybucję i/lub
w latach wojny 1914-1918 i okupacji. Około 50% modyfikację tego tekstu na warunkach licencji GNU
skromnego budżetu państwa szło na wydatki wojskowe, Free Documentation License w wersji 1.2 lub nowszej,
gdy jednocześnie przemysł cierpiał na brak urządzeń i opublikowanej przez Free Software Foundation.
surowców, utrudniający z kolei uruchomienie produkcji i Kopia tekstu licencji umieszczona została pod hasłem
zatrudnienie poważnej liczby bezrobotnych. Aby uzyskać GFDL. Dostepne jest również jej polskie tłumaczenie.
pomoc mocarstw, Polska musiała — jak już wspomnia-
no — zgodzić się na konferencji w Spa na ustępstwa
Informacje o pochodzeniu tekstu możesz znaleźć w
na zachodzie, m. in. w zakresie swych uprawnień w
dyskusji tego tekstu.
Gdańsku. Wojna wpłynęła ujemnie na nastroje stojącej
w obliczu plebiscytu ludności Górnego Śląska i jej
stosunek do Polski. Szczególnie jednak ujemnie odbiła
się na plebiscycie w Prusach Wschodnich, który odbywał
się właśnie w lipcu 1920 r., czyli w okresie najbardziej
krytycznym dla państwa polskiego. Niemiecka propa-
ganda plebiscytowa wykorzystała to w szerokiej mierze.
Istotnie, nie uśmiechała się Mazurom i Warmiakom
— po przeszło czterech latach wojenych wyrzeczeń i
ofiar — perspektywa ponownego przelewania krwi na
wschodzie. Łącznie z innymi współczynnikami położenia
Polaków w Prusach Wschodnich (zwłaszcza różnicami
wyznaniowymi między Mazurami protestantami i
Polakami, tudzież pewnymi specyficznymi tradycjami
rozwoju historycznego Warmii i Mazur) dało to w sumie
wyniki plebiscytu dla Polski katastrofalne: za Polską
głosowało zaledwie ok. 3% uprawnionych do głosowania.

1. ↑ O tej stronie działalności rządu Moraczewskiego

pisał autor szerzej w Historii Polski, t. IV: 1918-
1939, cz. 1: 1918-1926, pod red. L. Grosfelda i H.
Zielińskiego, Warszawa 1969, s. 131-133.

2. ↑ W kategorii majątków powyżej 50 ha, w grupie

gospodarstw 50-100 ha, znajdowały się i gospodar-
stwa wielkokmiece, zajmujące ok. 17% powierzch-
ni w tej grupie.

3. ↑ Problematykę tę przedstawił autor szerzej w Hi-

storii Polski, t. IV: 1918-1939, cz. I: 1918-1926, pod

77
34 2 TEXT AND IMAGE SOURCES, CONTRIBUTORS, AND LICENSES

2 Text and image sources, contributors, and licenses

2.1 Text
• Historia Polski (Henryk Zieliński)/Rozdział 2 Źródło: https://pl.wikisource.org/wiki/Historia_Polski_(Henryk_Zieli%C5%84ski)
/Rozdzia%C5%82_2?oldid=950149 Autorzy: Julo, Vearthy, Wieralee oraz Tommy Jantarek

2.2 Images
• Plik:CC_some_rights_reserved.svg Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/79/CC_some_rights_reserved.svg Li-
cencja: Public domain Autorzy: Ten plik jest pochodną pracą: CC SomeRightsReserved.png
Artysta: Praca pochodna: Jelte
• Plik:Gnu-fdl.png Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/11/Gnu-fdl.png Licencja: GPL Autorzy: MediaWiki SVN.
Artysta: Brion VIBBER

2.3 Content license

• Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0

78
 Historia Polski (Henryk Zieliński)/Rozdział 3
Społeczeństwo i gospodarka Polski
w pierwszych latach niepodległości
Obszar, ludność, granice
Pokój ryski oraz decyzja Rady Ambasadorów z 1921 r.
ustaliły ostatecznie granice Polski. Powierzchnia jej wy-
nosiła 389 tys. km², ludność — według spisu z 1921 r.
— 27 mln mieszkańców. Najdłuższą granicę miała Pol-
ska z Niemcami, mianowicie 1912 km, tj. 34, 5% całej
długości granic (5529 km), następnie z Rosją Radziecką
— 1412 km (25.5%) i z Czechosłowacją — 984 km (17,
8%). Granica morska miała zaledwie 140 km (2, 5%),
przy czym poza Gdańskiem nie było tam żadnego portu,
z wyjątkiem małych portów lub przystani rybackich. Za-
równo pod względem powierzchni, jak i liczby ludności
Polska zajmowała szóste miejsce w Europie.
Ukształtowanie granic niepodległej Polski było wysoce
niekorzystne i narażało ją na liczne konflikty i zagroże-
nia. Dotyczyło to wszystkich granic, z wyjątkiem dwóch
najkrótszych (poza granicą morską) — z Rumunią i Ło-
twą. Szczególny niepokój budzić musiała granica najdłuż-
sza, z Niemcami, otaczająca Polskę niby obcęgami od
północy i zachodu. Napięcia i obustronne pretensje te-
rytorialne rodziła również granica południowa z Czecho-
słowacją (sprawa Śląska Cieszyńskiego, Spisza i Orawy).
Liczne niepokoje i konflikty powstawały wzdłuż granicy
wschodniej, odcinającej obszary narodowościowo niepo-
lskie lub mieszane od Ukrainy i Białorusi. Źródłem kon-
fliktów i wrogości była wreszcie także granica polsko-
litewska.
Natomiast poza granicami Polski pozostały znaczne i
zwarte obszary narodowościowo polskie, przede wszyst-
kim zachodnia część Górnego Śląska, tzw. pogranicze
pilsko-złotowskie, Warmia, Powiśle i Mazury, gdzie za-
mieszkiwało łącznie — według tendencyjnie zaniżonych
urzędowych statystyk niemieckich z 1925 r. — 744 tys.
Polaków, a według szacunków polskich — ok. 1 060
tys. Także w zwartym bloku zamieszkiwali Polacy cze-
ską część Śląska Cieszyńskiego w liczbie ok. 84 tys. osób
(według urzędowej statystyki czechosłowackiej z 1930 r.)
lub ponad 100 tys. (według szacunków polskich). Prze-
ważnie rozproszona była mniejszość polska w Rosji Ra-
dzieckiej (ok. 800 tys.), a w znacznym stopniu i na Litwie
(ok. 200 tys.).
Przeciętna gęstość zaludnienia w 1921 r. sięgała 70
mieszkańców na 1 km². Około 75% ludności mieszka-
ło na wsi, utrzymując się w ogromnej większości z pracy
na roli.
Sytuacja w rolnictwie
1
79
Pierwsze lata powojenne były dla rolnictwa polskiego
bardzo ciężkie, przede wszystkim z uwagi na straszliwe
zniszczenia wojenne. Dotknęły one zwłaszcza wojewódz-
twa wschodnie i częściowo południowe, a nawet central-
ne. Część wsi na kresach wschodnich uległa całkowite-
mu zniszczeniu, tak że jeszcze w kilka lat po zakończeniu
działań wojennych wiele rodzin na tych terenach miesz-
kało w ziemiankach i innych podobnych schronieniach.
Nie mogło się to nie odbić dotkliwie na produkcji rolnej,
hodowlanej, a także gospodarce leśnej, jak o tym już była
mowa (por. wyżej, s. 27).
Dopiero w warunkach pokoju, po zakończeniu woj-
ny polsko-radzieckiej, sytuacja w rolnictwie zaczęła się
szybko poprawiać. Już w roku gospodarczym 1921/22
Polska przestała w zasadzie odczuwać deficyt zbóż chle-
bowych, który jeszcze w roku poprzedzającym sięgał 1
mln ton. Było to w znacznej mierze następstwem przeszło
dwukrotnego wzrostu obszaru zasiewów na objętych do-
tychczas wojną ziemiach wschodnich. Nie mniejsze zna-
czenie miała stopniowa likwidacja odłogów. O ile w roku
1918/19 powierzchnię ich szacowano na ok. 4,6 mln ha,
to w roku 1920/21 obszar ich zredukowano do ok. 1,1
mln ha, a w 1923 r. do 370 tys. ha. W 1923 r. zbiory zbóż
chlebowych i ziemniaków były już z reguły wyższe niż
w ostatnich latach przedwojennych. Niższe pozostawały
jedynie zbiory pszenicy oraz buraków cukrowych. Rów-
nież plony z 1 ha w 1923 r. przekraczały wyniki sprzed
wojny, choć niedostatek na wozów sztucznych poważnie
hamował postęp w tej dziedzinie.
Nastąpiła też w tym okresie poprawa - choć może nie
tak wyraźna - w stanie pogłowia zwierząt gospodarskich.
Natomiast nadal krytycznie przedstawiały się stosunki w
leśnictwie i gospodarce drewnem, a więc w dziedzinach
szczególnie ważnych w okresie wytężonej odbudowy go-
spodarstw chłopskich po zniszczeniach wojennych i po
latach rabunkowej okupacyjnej eksploatacji lasów. Ma-
sowy, często niekontrolowany ich wyrąb trwał nadal - tyle
że pozyskiwany tą drogą budulec nie był już wywożony
przez okupanta lub wkopywany w błoto okopów i innych
umocnień polowych, ale służył odbudowie zniszczonych
zagród chłopskich i innym pilnym potrzebom społeczeń-
stwa.
Mimo reformy rolnej nie ulegały istotnym zmianom sto-
sunki własnościowe na wsi. Wprawdzie poczynając od
1921 roku żywiej ruszyła parcelacja ziemi, ale w su-
mie w latach 1921-1923 objęła ona zaledwie ok. 635
tys. ha (por. tab. 4), co stanowiło nie więcej jak 3%
2
większej własności (powyżej 50 ha). Wbrew nadziejom
i oczekiwaniom tylko stosunkowo niewielka część wła-
sności ziemskiej niemieckiej w województwach zachod-
nich, podlegającej wywłaszczeniu z mocy traktatu wer-
salskiego, przeszła przed rokiem 1923 w ręce polskie.
Ciągłe skargi i protesty niemieckie w Lidze Narodów,
która przeważnie udzielała im poparcia, krępowały po-
ważnie poczynania władz polskich w tej dziedzinie
Tab. 4
Rozwój parcelacji w dwudziestoleciu
Źródło: Mały rocznik statystyczny 1939, s. 70
Pewne polepszenie stosunków agrarnych zapowiadało
ustawodawstwo w sprawie likwidacji tzw. serwitutów
oraz komasacji gruntów chłopskich. Uprawnienia chłop-
skie na gruntach (lasach, stawach itp.) folwarcznych sta-
nowiły od dawna kość niezgody i źródło nieustannych
konfliktów między dworem i chłopską zagrodą, poważ-
nie też utrudniały racjonalną gospodarkę rolną. Ustawy z
lat 1920 i 1922 ustalały odpowiednie odszkodowania dla
chłopów w zamian za te uprawnienia, co jednak nie za-
wsze zadowalało także zainteresowane strony, zwłaszcza
chłopów. W rezultacie postęp w tej dziedzinie był bardzo
powolny i niewolny od nowych sporów i zadrażnień. Nie
mniej powolnie posuwała się naprzód komasacja często
rozdrobnionych w szachownice gospodarstw chłopskich
— przedsięwzięcie gospodarczo i społecznie również ze
wszech miar racjonalne, ale i bardzo kosztowne. W wyni-
ku inflacji zmalało natomiast wydatnie zasłużenie części
gospodarstw rolnych. Pomoc kredytowa państwa umoż-
liwiała chłopom zakup ziemi, choć nie przybrało to roz-
miarów zjawiska masowego, zdolnego w sposób istotny
zmienić stosunki agrarne w kraju.
Mimo trudności i następstw wojny Polska już w latach
dwudziestych należała do grona większych producentów
zbóż i płodów rolnych w Europie, zwłaszcza jeśli chodzi o
żyto, ziemniaki i buraki cukrowe. Duże również rozmia-
ry miała w Polsce hodowla trzody chlewnej, bydła roga-
tego i koni. Pogłowie tych zwierząt, zarówno w liczbach
bezwzględnych, jak i w przeliczeniu na 1 ha, wysuwało
Polskę na jedno z czołowych miejsc wśród krajów euro-
pejskich. Nie było to jednak wynikiem wysokiej kultury
rolnej. Jeśli chodzi o zbiory z 1 ha, Polska pozostawała
bliżej końca niż na początku tabel europejskich. Było to
w dużej mierze następstwem wielkich rozpiętości między
produkcją i kulturą rolną w województwach zachodnich
(“Polska A”) i wschodnich (“Polska B”). W tych ostatnich
np. wydajność plonów czterech zbóż z 1 ha wynosiła (w
latach 1927-1931) zaledwie 55-62% wydajności w woje-
wództwach zachodnich. Stosowanie nawozów sztucznych
w Polsce, owego czasu w ogóle bardzo nikłe, było w wo-
jewództwach wschodnich i częściowo centralnych prawie
nieznane. Innym z wielu podobnych świadectw tych roz-
piętości było budownictwo wiejskie: o ile w wojewódz-
twach zachodnich przeważały na wsi budynki mieszkalne
murowane, o tyle w województwach wschodnich, a czę-
ściowo także centralnych i południowych stanowiły one
80
rzadkość bądź były w mniejszości. Chaty kryte słomą,
często z gliny, niekiedy jeszcze kurne dominowały w ob-
razie wsi na tych terenach.
Polska należała do krajów o średnim stopniu rozwoju ka-
pitalistycznego. W ogólnej produkcji netto wartość pro-
dukcji rolniczej zdecydowanie przeważała nad produkcją
przemysłową, a z pracy na roli utrzymywało się wówczas
prawie 2 /3 (ok. 64%) ludności. (Przypomnijmy tu, że na
wsi mieszkało wtedy ok. 75% ludności; jednakże głów-
nym źródłem utrzymania przeszło 10% mieszkańców wsi
i osiedli były zajęcia pozarolnicze.)
Przemysł i komunikacja. Inflacja i jej następstwa
Ciężkie zniszczenia wojenne, które nawiedziły rolnictwo,
nie ominęły również przemysłu oraz komunikacji. Była
już o tym mowa wyżej, tu więc ogra niczmy się jedynie
do scharakteryzowania pokrótce przedsięwzięć mających
na celu jego odbudowę i jej wyniki w pierwszych latach
niepodległości.
W ciągu roku 1919 postęp w uruchamianiu przemysłu był
niewielki. Bezpośrednie zniszczenia wojenne, nadmier-
na eksploatacja nie konserwowanych i nie odnawianych
przez długie lata urządzeń przemysłowych, dotkliwy de-
ficyt węgla, nie mniej dotkliwy brak innych surowców,
dewastacja sieci komunikacyjnej i taboru kolejowego,
wreszcie ogólny chaos organizacyjny, finansowy, praw-
ny itp. sprawiały, że wysiłki rządu na rzecz przezwycię-
żenia tych trudności (subwencje państwowe, zamówienia
rządowe, bezpośredni udział w odbudowie niektórych za-
kładów itp.) dawały tylko mierne rezultaty. Dopiero pod
koniec 1919 i w 1920 r. natąpiło wyraźniejsze ożywienie.
Pozostawało to w związku z koniunkturą wojenną, stwo-
rzoną przez nasilającą się wojnę polsko-radziecką. Z po-
mocą państwa podjęto budowę fabryk uzbrojenia, amu-
nicji i materiałów wybuchowych. Szybko odbudowywał
się przemysł metalurgiczny, uruchomiono szereg kopalni
rud. Ruszył także przemysł włókienniczy i konfekcyjny.
Stopniowo powracało do życia rzemiosło. Nastąpił wy-
raźny wzrost zatrudnienia, co wraz z poborem do wojska
wydatnie zmniejszyło bezrobocie w kraju.
Odbudowie i rozwojowi przemysłu także w latach
1921—1922 służyła dobrze rozwijająca się stopniowo,
ale w tych latach jeszcze umiarkowana, inflacja. Wpraw-
dzie pociągała ona za sobą różnego rodzaju szkodliwe
skutki uboczne i niosła z sobą potencjalne niebezpie-
czeństwo na przyszłość, ale nacisk potrzeb bieżących nie
pozostawiał wielkiego wyboru w poszukiwaniu innych
środków zaradczych. Niedobór dochodów skarbu pań-
stwa zmuszał rząd do drukowania pieniędzy papierowych
(marek polskich), których ilość w obiegu szybko wzra-
stała. Ponieważ nie nadążała za tym podaż towarów na
rynku, przeto ceny ich również szybko zwyżkowały. Ma-
lejąca wartość pieniądza zmniejszała wprawdzie docho-
dy skarbu państwa (np. z tytułu podatków), ale rekom-
pensowało je ono drukowaniem nowych emisji bankno-
tów. Ich wartość w momencie puszczania ich w obieg by-

ła zawsze wyższa niż później, gdy w celu zaspokojenia
swych potrzeb były wydatkowane przez obywateli. Róż-
nica między wartością początkową drukowanych pienię-
dzy a ich wartością późniejszą stanowiła zysk skarbu pań-
stwa. Był to “podatek inflacyjny” płacony państwu przez
społeczeństwo. Innymi słowy “funkcje systemu podatko-
wego przejmowała inflacja” (Z. Landau, J. Tomaszew-
ski). Inflacja przynosiła zysk nie tylko państwu, lecz także
płatnikom podatków - zwłaszcza tych największych. Ich
zobowiązania wobec państwa, świadczone w małowar-
tościowym pieniądzu, nie pozostawały w żadnej rozsąd-
nej proporcji do rzeczywistej wysokości świadczeń, jakie
musieliby uiścić państwu w normalnych warunkach. W
miarę postępu inflacji podatek inflacyjny odgrywał coraz
większą rolę, zarówno w życiu gospodarczym państwa,
jak i poszczególnych obywateli. Według obliczeń wybit-
nego współczesnego ekonomisty, T. Szturm de Sztrema,
w 1923 r. podatek inflacyjny obciążał 1 mieszkańca kwo-
tą 5,2 dolara, podczas gdy pozostałe, właściwe podatki
sięgały zaledwie 1,8 dolara. Ale równocześnie państwo
uzyskiwało w latach 1918-1923 z tegoż podatku inflacyj-
nego około 70% całości swych wpływów budżetowych.
W miarę rozwoju inflacji ciężar tego podatku przesuwał
się coraz bardziej na barki ludzi utrzymujących się z za-
robków bieżących, robotników, urzędników, nauczycieli
itp. W przeciwieństwie do nich posiadacze wartości trwa-
łych, jak ziemia, fabryki, mieszkania, a nawet towar w
sklepie, uczestniczyli w płaceniu podatku inflacyjnego w
stopniu stosunkowo niewielkim.
Do roku 1922 te dysproporcje i nieprawidłowości nie
miały jeszcze charakteru rażącego. Mechanizmy infla-
cji umiarkowanej oddziaływały wówczas - jak już wspo-
mniano - ożywiająco na gospodarkę kraju. Między inny-
mi dzięki nim nastąpiło dalsze zmniejszenie zadłużenia
wsi, a także przemysłu. Niezależnie od tego niska cena
robocizny umożliwiała stosunkowo niską kalkulację cen
artykułów przemysłowych. Ponadto na skutek szybkiego
wzrostu kursu walut obcych (szybszego niż ceny hurtowe)
ceny artykułów przemysłowych, w przeliczeniu na waluty
obce, utrzymywały się na niskim poziomie, co wzmaga-
ło ich konkurencyjność na rynkach zagranicznych (“in-
flacyjna premia eksportowa”). Równocześnie stosunko-
wo wysokie ceny artykułów zagranicznych utrudniały ich
dostęp na rynek krajowy, chroniony niejako inflacyjną
barierą celną w postaci niższych cen krajowych. W re-
zultacie przemysł krajowy mógł rozwijać się - do czasu -
w dogodnych warunkach koniunktury inflacyjnej. Dzięki
temu w poważnym stopniu odbudował się ze zniszczeń
wojennych, zwiększył produkcję, rozszerzył rynki zbytu,
zwiększał też zatrudnienie. W tym punkcie zjawisko in-
flacji zazębiało się bezpośrednio z problematyką społecz-
ną. Wprawdzie spadek wartości pieniądza, prowadzący
do obniżenia realnych płac (mimo ich nominalnych pod-
wyżek), pogarszał położenie ludzi pracy najemnej, ale
dotyczyło to tylko okresu 1922—1923. Poprzednio płace
realne rosły, co zresztą było postępem tylko względnym
z uwagi na nader niski poziom wyjściowy wzrostu płac,
na którym znajdowały się one w drugim półroczu 1918 r.
81
3
Z punktu widzenia społecznego zagadnieniem nie mniej
istotnym niż poziom płac była sprawa zatrudnienia i bez-
robocia. Pod tym względem czasy inflacji przyniosły wy-
raźną poprawę sytuacji, stwarzając warunki do likwida-
cji masowego bezrobocia pierwszych miesięcy powojen-
nych. Mając to na uwadze “trudno uznać - jak stwierdza-
ją historycy gospodarczy Z. Landau i J. Tomaszewski -
słuszność tezy o wyłącznie negatywnych skutkach obni-
żenia wartości pieniądza i to nie tylko z punktu widze-
nia ogólnego rozwoju kraju, ale nawet z punktu widze-
nia interesów proletariatu. Jest sprawą otwartą, czy dla
klasy robotniczej (traktowanej jako zbiorowość) korzyst-
niejsze byłoby pełne zatrudnienie przy redukcji indywi-
dualnej płacy roboczej, czy też bardziej stałe [i wyższe
— H.Z.] płace realne przy potęgującym się bezrobociu”.
W odpowiedzi na to ważne pytanie wspomniani autorzy
wyrażają pogląd, iż rozwiązanie pierwsze (niższe i mniej
stałe płace - większe zatrudnienie i mniejsze bezrobocie)
było “znacznie dodatniejsze zarówno dla interesów pra-
cowników, jak i dla rozwoju gospodarki krajowej”.
Niezwykle doniosłe znaczenie dla całokształtu życia i
rozwoju gospodarczego państwa miało przyłączenie doń
w czerwcu 1922 r. Górnego Śląska z jego potężnym
przemysłem (por. wyżej, s. 101). Wystarczy powiedzieć,
że łączna moc wytwórcza przyłączonej do Polski części
Górnego Sląska w zakresie produkcji górniczo-hutniczej
była kilkakrotnie większa niż całej pozostałej Polski. Nie-
mniej jednak pełne włączenie przemysłu górnośląskiego
w życie gospodarcze Polski wymagało pokonania wielu
trudności. Wynikały one przede wszystkim z faktu, iż no-
wa granica państowa przedzieliła w sposób sztuczny jed-
nolity dotąd, zwarty organizm gospodarczy, powiązany
jednocześnie silnymi węzłami z państwem niemieckim i
zarządzany głównie przez przemysłowców niemieckich,
przeważnie zdecydowanie negatywnie nastawionych do
państwa polskiego. Na niekorzyść rychłej integracji kra-
iny czarnych diamentów z Polską działały zresztą także
inne przyczyny, jak niedostateczne z nią powiązania ko-
lejowe i komunikacyjne, trudności aprowizacyjne, głę-
bokie różnice w zakresie ochrony socjalnej robotników
na Górnym Śląsku i na innych obszarach Polski itp.
Niezależnie od tych i innych komplikacji potencjał prze-
mysłowy Polski po przyłączeniu wschodniej części Gór-
nego Śląska wzrósł bardzo poważnie, choć skutki znisz-
czeń wojennych, dawnych podziałów zaborczych i zwią-
zane z tym ostre dysproporcje między poszczególnymi
dzielnicami przez długie jeszcze lata kładły się ciężkim
brzemieniem na wykorzystaniu bogactw naturalnych kra-
ju i pomniejszały jego rolę na mapie gospodarczej Euro-
py i świata. Globalna produkcja przemysłowa Polski na-
wet w późniejszych latach międzywojennych zamykała
się w granicach 0,5-0,7% światowej produkcji przemy-
słowej, przy liczbie ludności stanowiącej ok. 1,5% lud-
ności świata.
Do najważniejszych gałęzi przemysłu w Polsce należa-
ły: górnictwo węgla kamiennego, hutnictwo, produkcja
cynku, włókiennictwo, produkcja cukru, spirytusu, ro-
4

py naftowej, w latach późniejszych także niektóre dzie- Nierównomierności w infrastrukturze gospodarczej

dziny przemysłu maszynowego (np. produkcja wagonów kraju znajdowały swe mniej lub więcej adekwatne
kolejowych, lokomotyw, maszyn i narzędzi rolniczych odzwierciedlenie w strukturze socjalnej ludności, jej
itp.). W niektórych z tych dziedzin Polska znalazła się Tab. 5.
wśród czołowych producentów na świecie lub w Euro- Szacunek podziału klasowo-warstwowego ludności
pie (np. węgiel kamienny, cynk, cukier, spirytus). Jed- Polski
nakże w początkowych latach niepodległości mimo ko- w latach 1921, 1931 i 1938 (w mln)
niunktury inflacyjnej lat 1921-1923 produkcja przemy-
słowa Polski pozostawała jeszcze daleko za wskaźnikami
Źródło: J. Żarnowski. Społeczeństwo Drugiej Rzeczypo-
z 1913 r. (podobnie zresztą jak w większości krajów bio- spolitej 1918-1939. Warszawa 1973, s. 32.
rących udział w wojnie). Między innymi wskaźnik wydo-
poziomie cywilizacyjnym, na polu oświaty, kultury itp. Z
bycia węgla w 1923 r. (licząc produkcję w 1913 r. jako uwagi na szereg braków i usterek pierwszy w niepodle-
100) wynosił 88,6 produkcji, stali — 69,9, ropy naftowej
głej Polsce spis ludności z 1921 r. (który zresztą nie objął
(1922) — 67. W innych ważnych dziedzinach wytwór- jeszcze całego obszaru państwa) nie daje podstaw do peł-
czości, jak żelaza, cynku, cukru i innych wskaźnik ten
niejszej analizy tych zagadnień. Można jednak na podsta-
schodził do 50, a często i poniżej. wie tego spisu uzyskać orientację co do pewnych zasad-
Rozmieszczenie ośrodków przemysłowych w Polsce było niczych cech i podziałów, charakteryzujących strukturę
bardzo nierównomierne. Skupiały się one głównie w Pol- społeczną ludności Polski w pierwszych latach jej niepod-
sce południowo-zachodniej (Górny Śląsk, Zagłębie Dą- ległości.
browskie), gdzie dominował przemysł ciężki, i centralnej, Według szacunku J. Żarnowskiego “podział klasowo-
gdzie dominował przemysł włókienniczy (Łódź i okręg warstwowy ludności Polski” przedstawiał się w 1921 r.
łódzki) oraz przemysł metalowy i maszynowy (Warsza- (łącznie z Górnym Śląskiem) następująco: Klasa robot-
wa). Przedsiębiorstwa przemysłu ciężkiego znajdowały nicza liczyła wówczas ok. 7,5 mln ludzi, tj. ok. 27,5%
się też na Kielecczyźnie, ale ich rola i znaczenie w żad- ogółu ludności, przy czym najliczniejszą w niej grupę sta-
nej mierze nie dorównywały poprzednio wymienionym. nowili robotnicy rolni (ok. 3 mln), najmniej liczną - ro-
To samo dotyczy kilku kopalń węgla w rejonie Chrzano- botnicy zatrudnieni w wielkim i średnim przemyśle (ok.
wa w zestawieniu z górnictwem węglowym Górnego Ślą- 1,1 mln). Największą pod względem liczebności siłę re-
ska i Zagłębia Dąbrowskiego, a także ośrodków przemy- prezentowali chłopi - ok. 14,5 mln (tj. 53,2%), z czego
słu włókienniczego w Białymstoku i Bielsku-Białej na tle prawie połowę stanowili chłopi małorolni (ok. 7,2 mln).
ośrodka łódzkiego. Poza tym jedynie w większych i nie-
Inteligencja i pracownicy umysłowi w liczbie ok. 1,4 mln
kiedy średniej wielkości miastach mieściły się mniejsze stanowili 5,1% ludności kraju, natomiast drobnomiesz-
lub większe fabryki różnych gałęzi przemysłu, głównie
czaństwo - ok. 3 mln, tj. 11%. Zaledwie 0,3 mln (tj. 1,1%)
metalowego (Poznań, Kraków, Bydgoszcz, Grudziądz, kwalifikuje J. Żarnowski do burżuazji, najmniejszą zaś li-
Częstochowa, Inowrocław i kilka innych). Z ważniej-
czebnie grupę stanowili obszarnicy - 0,1 mln (tj. 0,3%),
szych ośrodków przemysłowych wymienić należy jeszcze Wreszcie na "żywioły wykolejone i marginalne” przypa-
zagłębie naftowe na południe od Lwowa, w rejonie Bory-
dało według tegoż szacunku ok. 0,4 mln (ok. 1,8%). (Por.
sławia i Drohobycza. Obok wspomniane go już Białego- tab. 5.)
stoku był to jedyny poważniejszy osrodek przemysłowy
we wschodniej połowie Polski. Nawet największe w tej Niezwykle charakterystyczną cechą struktury społeczno-
części kraju miasta — Lwów i Wilno — nie liczyły się w zawodowej ludności Polski był wysoce nierównomierny
praktyce na mapie przemysłowej Polski. w niej udział klasy robotniczej w poszczególnych regio-
nach kraju, wynikający zresztą ze scharakteryzowanych
Jednym z istotnych czynników, utrudniających wyrówna- wyżej nierównomierności w rozmieszczeniu przemysłu. I
nie lub choćby złagodzenie głębokich różnic w infrastruk- tak według danych, zgromadzonych przez Z. Landaua i
turze przemysłowej kraju, a zarazem rzucającym na nie J. Tomaszewskiego, udział procentowy robotników prze-
dodatkowe ostre światło, były stosunki komunikacyjne mysłowych w liczbie mieszkańców poszczególnych woje-
w Polsce zachodniej i Polsce wschodniej. O ile w woje- wództw w 1923 r. wahał się od 31 % na Górnym Śląsku,
wództwach zachodnich u progu drugiej niepodległości na 18% w woj. kieleckim (do którego wówczas należało Za-
100 km² przypadało 25,1 km dróg o twardej nawierzch- głębie Dąbrowskie), 17% w woj. łódzkim, kilku procent
ni, o tyle w województwach wschodnich było takich dróg w województwach poznańskim, warszawskim, krakow-
zaledwie 2 km na 100 km². Nie lepiej przedstawiało się skim, lwowskim - do 1,3% w województwach stanisła-
to w dziedzinie kolejnictwa. W b. zaborze pruskim dłu-
wowskim i lubelskim oraz zaledwie 0,21-0,25% w pię-
gość linii kolejowych na 100 km² wynosiła 11,2 km, w b. ciu dalszych województwach wschodnich (wileńskie, no-
zaborze austriackim 5,6 km, w b. zaborze rosyjskim nie-
wogródzkie, poleskie, wołyńskie, tarnopolskie). Łącznie
całe 3,5 km, a na kresach wschodnich nieco ponad 2,5 z wymienionych ostatnich siedmiu województw, których
km.
ludność stanowiła około 1 /3 całej ludności Polski, pocho-
Podziały klasowo-warstwowe dziło tylko 4% ogółu robotników zatrudnionych w prze-
myśle wielkim i średnim.

82

Podziały narodowościowe i wyznaniowe
Ustalone w 1921 r. granice Polski uczyniły z niej
państwo wielonarodowościowe. Mniej więcej 1 /3 jego
ludności stanowiły mniejszości narodowe. Według
urzędowego spisu 1921 r. liczba Polaków sięgała
wówczas 18,7 mln (69% ogółu ludności). Spośród
mniejszości najliczniejsza była mniejszość ukraińska
(określana oficjalnie jako “rusińska”) - ponad 14%
ogółu ludności, następnie żydowska - 7,8% (ale według
kryterium “wyznania mojżeszowego” - ponad 10%),
białoruska - 3,9%, niemiecka - 3,8%, wreszcie mniejsze
grupy narodowościowe (przede wszystkim Rosjanie,
Litwini i Czesi) - łącznie ponad 1%. (Por. tab. 6.)
Jednakże zarówno w Polsce, jak i w innych krajach
statystyki narodowościowe były statystykami najbardziej
„manipulowanymi” w interesie narodów panujących, a
tym samym najmniej wiarygodnymi. Na przeszkodzie
ustaleniu rzeczywistej siły liczebnej mniejszości naro-
dowych w Polsce stawały też inne czynniki, zwłaszcza
fakt, że poziom uświadomienia narodowego niektórych
grup mniejszościowych był niski, co utrudniało im ich
narodowe samookreślenie się. Dotyczyło to przede
wszystkim części mniejszości białoruskiej (a w pewnym
stopniu i ukraińskiej) zamieszkałej na Polesiu, która
określała swą narodowość słowem „tutejszy”.
Tab. 6.
Statystyka narodowościowa Polski niepodległej
Źródło: R. Olszewicz, Obraz Polski dzisiejszej. Fakty,
cyfry, tablice. Warszawa 1928. s. 112; Mały rocznik
statystyczny, Warszawa 1939. s. 23, 25; Żydzi w Polsce
Odrodzonej, pod red. I. Schipera, A. Tarrakowera. A.
Hafftki, t. II. Warszawa (b.d.), s. 186.
Oficjalne dane na temat mniejszości narodowych były
kwestionowane przez większość historyków i statystyków
polskich już przed wojną, a także po wojnie, szczególnie
jeśli chodzi o mniejszość białoruską i ukraińską, Doty-
czy to zarówno spisu z roku 1921, jak i 1931, w którego
świetle proporcje między poszczególnymi narodowościa-
mi nie odbiegały zbytnio od wyników z 1921 r., z wyjąt-
kiem mniejszości niemieckiej, która w znacznej części w
latach dwudziestych powróciła do Niemiec.
W rzeczywistości odsetek mniejszości narodowych w
Polsce był niewątpliwie wyższy, niż to wykazywały ofi-
cjalne statystyki, i sięgał zapewne 35-37% ogółu lud-
ności. Osłabiało to w poważnym stopniu zwartość we-
wnętrzną państwa i rodziło nieustanne konflikty. Były one
dlań tym niebezpieczniejsze, że tak mniejszości słowiań-
skie, jak i niemiecka zamieszkiwały przeważnie w spo-
sób zwarty tereny przygraniczne. W szczególności bardzo
niebezpieczne dla jedności, a nawet integralności pań-
stwa miały się okazać dążenia irredentystyczne mniej-
szości niemieckiej. Jakkolwiek liczebnie znacznie słabsza
niż ukraińska, stanowiła ona nader poważną siłę gospo-
darczą, organizacyjną, a także polityczną, przede wszyst-
83
5
kim dzięki wielkiej, często dominującej roli, jaką odgry-
wała w przemyśle górnośląskim oraz w gospodarce rolnej
na Pomorzu i w Poznańskiem (gdzie np. ponad 40% wiel-
kiej własności znajdowało się w rękach niemieckich). Ca-
ły ten potencjał gospodarczy i organizacyjny był sterowa-
ny z Berlina i wykorzystywany m. in. do prowadzenia róż-
norodnych antypolskich kampanii rewizjonistycznych na
arenie międzynarodowej. Również nacjonalistyczne ko-
ła mniejszości ukraińskiej stawały się niejednokrotnie -
zwłaszcza w latach późniejszych - powolnym narzędziem
w rękach imperializmu niemieckiego.
Ostrość antagonizmów narodowościowych pogłębiały
częste podziały wyznaniowe. Dotyczyło to szczególnie
mniejszości żydowskiej (z reguły wyznania mojżeszowe-
go), ukraińskiej (przeważnie wyznania greckokatolickie-
go, częściowo prawosławnego) i białoruskiej (przeważ-
nie wyznania prawosławnego, częściowo także rzymsko-
i greckokatolickiego). Wśród mniejszości niemieckiej
dominowało wyznanie ewangelickie (głównie Kościół
ewangelickoaugsburski i ewangelickounijny), dość dużą
grupę w tej mniejszości stanowili także katolicy (obrząd-
ku rzymskiego). Ogółem ludność Polski skladała się (we-
dług spisu 1931 r., bardziej wiarygodnego niż 1921), z
rzymskokatolików — 64,8%, grekokatolików — 10,4%,
prawosławnych — 11,8%, wyznania mojżeszowe go —
9,8%, ewangelików — 2,6% i innych — 0,6%.
Ugrupowania i partie polityczne
w pierwszych latach
niepodległości
Już wybory do Sejmu Ustawodawczego ze stycznia 1919
r. ujawniły daleko idące rozbicie polityczne społeczeń-
stwa. W samej tylko Warszawie zgłoszono 21 list kan-
dydatów różnych partii, grup i grupek politycznych, czę-
sto zupełnie efemerycznych i mikroskopijnych. W Sej-
mie Ustawodawczym działało początkowo 10 klubów po-
selskich, ale pod koniec jego kadencji już 17. Było to
następstwem ciągle ponawiających się podziałów, roz-
łamów, secesji itp., którym podlegały prawie wszystkie
kluby i partie. Odzwierciedlała się w tym niestabilność
stosunków politycznych nie tylko w sejmie, ale i w całym
kraju. Przyczyniała się do niej niewątpliwie — zwłaszcza
właśnie w pierwszych latach powojennych — żywa jesz-
cze pamięć i tradycja ostrych sporów między orientacja
mi z czasów wojny.
W tej płynności i zmienności zarysowywały się wszakże
mniej lub więcej wyraźnie pewne ugrupowania i partie,
mające za sobą przeważnie wieloletnią tradycję swej
działalności, które wkrótce wysunęły się na czoło życia
politycznego niepodległej Polski.
Partie prawicy społecznej
Do partii takich na prawicy społecznej należała przede
wszystkim Narodowa Demokracja, zwana potocznie en-
decją. Wykazały to dobitnie wyniki wyborów stycznio-
6
wych 1919 r. (por. wyżej, s. 71), a także wpływy na arenie
międzynaro dowej, gdzie za pośrednictwem paryskiego
Komitetu Narodowego Polskiego występowała jako fak-
tyczny rzecznik Polski.
Oficjalna nazwa partii, ustalona w 1919 r., brzmiała Zwią-
zek Ludowo-Narodowy. Jego program polityczny przyję-
ty na II Zjeździe ZLN (październik 1919) opierał się na
ideologicznej podstawie nacjonalizmu (choć słowo to w
programie nie pada), wyrażającego się m. in. w wysuwa-
nym na plan pierwszy haśle “polityki narodowej” i zasa-
dzie “podporządkowania interesów klasowych powszech-
nemu dobru narodu”. Zgodnie z tymi założeniami pro-
gram domagał się rozszerzenia “polskiego stanu posiada-
nia” kosztem mniejszości narodowych, w szczególności
na tzw. kresach i w miastach, gdzie “opanowanie całego
niemal handlu i przemysłu przez Żydów, nie mających
łączności z narodem, tamuje należyty rozwój polskiego
stanu średniego”. Za największe niebezpieczeństwo ze-
wnętrzne uznawał ZLN zagrożenie niemieckie, nie rezy-
gnował jednak ze “zjednoczenia w jedną całość państwo-
wą wszystkich ziem, na których ludność polska swą licz-
bą, czy pracą cywilizacyjną [podkr. H. Z.] trwałe piętno
polskości wycisnęła”. Program żądał szerokich ubezpie-
czeń społecznych dla robotników, ale wszelkie reformy
społeczne winny mieć na celu utrzymanie “równowagi
społecznej” i być oparte na zasadach “moralności chrze-
ścijańskiej”. W ogóle społeczeństwo winno być wycho-
wywane “w duchu religijnym i narodowym”. Wszystkie
wyznania winny mieć w Polsce pełną swobodę wiary i
obrządku, ale dla Kościoła katolickiego należy “zastrzec
stanowisko naczelne”. Szkoła winna być obowiązkowa i
bezpłatna. Za podstawę ustrojową państwa uznawał ZLN
system demokracji parlamentarnej, którego zasadniczym
składnikiem miał być “równy udział wszystkich obywa-
teli bez różnicy płci, narodowości i wyznania w prawach
wyborczych”.
Program ten formalnie obowiązywał aż do II wojny świa-
towej. Faktycznie jednak był uzupełniany i interpreto-
wany przez władze ZLN w późniejszych la tach drogą
uchwał, rezolucji itp. Interpretacja ta szła - ogólnie biorąc
(z wy jątkiem spraw reformy rolnej) - w kierunku ograni-
czania tkwiących w nim treści demokratycznych, których
uwzględnienie w 1919 r. wypływało w dużej mierze z
nakazu realiów społeczno-politycznych pierwszego roku
drugiej niepodległości. Co ważniejsze, w kierunku bez-
względnego, zacietrzewionego nacjonalizmu szła prak-
tyczna działalność i propaganda endecji, czego owoce -
jak tego dowiodły m. in. okoliczności zabójstwa prezy-
denta Narutowicza (por. niżej, s. 146) - nie kazały na sie-
bie długo czekać. Z punktu widzenia światopoglądowego
był to w sumie program - jak stwierdza J. Holzer - “opo-
wiadający się za szowinistycznym i tradycjonalistyczno-
klerykalnym ukierunkowaniem treści kultury oraz oświa-
ty. Konstruowano w ten sposób pożądany model obycza-
jowy »Polaka-katolika«, w którym elementy nacjonali-
stycznej postawy górowały nad klerykalizmem”. Aczkol-
wiek zdecydowanie niechętna Piłsudskiemu i “obozowi
84
belwederskiemu” endecja początkowo nie podejmowała
bezpośredniej walki o władzę z Naczelnikiem Państwa,
ograniczając się do zwalczania popierających go ugrupo-
wań z dawnej lewicy niepodległościowej. Przede wszyst-
kim walczyła ona z ruchem rewolucyjnym. Szerząc na-
stroje szowinistyczne i antyrewolucyjne starała się umoc-
nić swą bazę masową, przede wszystkim na wsi wśród
drobnomieszczaństwa, co w niemałej mierze przynosiło
jej polityczne owoce. Szczególnie silne pozycje posiada-
ła w b. zaborze pruskim, niemałe również w b. Królestwie
(m. in. w Warszawie), stosunkowo najmniejsze w Mało-
polsce.
Swą siłę i znaczenie polityczne czerpała endecja w znacz-
nym stopniu z aktywności różnego rodzaju organiza-
cji społecznych, kulturalnych, młodzieżowych, gospo-
darczych itp., powiązanych z nią więzami ideologiczny-
mi i politycznymi, a także personalnymi, jak Młodzież
Wszechpolska, działająca na wyższych uczelniach, Towa-
rzystwo Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych, Naro-
dowa Organizacja Kobiet, stowarzyszenia kupców i rze-
mieślników itp. Nadal dużą rolę jako polityczne kierow-
nictwo endecji, a zarazem płaszczyzna porozumień z in-
nymi ugrupowaniami prawicowymi odgrywało wąskie,
niejawne gremium pod nazwą Liga Narodowa. Wielką
rolę odgrywał też klub sejmowy ZLN, a ściślej mówiąc
jego prezydium. Przeważnie z tych właśnie kręgów wy-
wodzili się też czołowi przywódcy Narodowej Demokra-
cji, jak R. Dmowski, S. Grabski, S. Kozicki, Z. Berezow-
ski, M. Seyda, S. Głąbiński, J. Bartoszewicz, J. Zdzie-
chowski i inni. Ważną dźwignią wpływów endecji była
szeroko rozbudowana i zróżnicowana prasa, m. in. ofi-
cjalny organ ZLN “Gazeta Warszawska” (później “War-
szawski Dziennik Narodowy”) warszawska “Gazeta Po-
ranna 2 Grosze”, ponadto “Kurier Poznański”, lwowskie
“Słowo Polskie”, “Dziennik Wileński”, toruńskie “Słowo
Pomorskie”, “Głos Lubelski”.
Znacznie mniejszymi wpływami w społeczeństwie roz-
porządzało Polskie Stronnictwo Chrześcijańskiej Demo-
kracji. Powstało ono dopiero w drugiej połowie 1919
r. w wyniku połączenia się różnych grup o ideologii
chrześcijańsko-społecznej, a także niektórych działaczy
i posłów z Narodowej Demokracji (wśród nich był m.
in. Korfanty). Przez cały czas swego istnienia działal-
ność i strukturę stronnictwa pod względem organizacyj-
nym, personalnym i politycznym charakteryzował brak
wewnętrznej spójności i duża niestabilność, co znajdowa-
ło swój wyraz na zewnątrz m. in. w nazwie stronnictwa w
różnych częściach kraju i jej zmianach. W sejmie nale-
żała chadecja do partii średniej wielkości (6-9% manda-
tów), podobnie jak endecja najsilniejsze pozycje miała w
Polsce zachodniej, zwłaszcza na Górnym Śląsku, gdzie
działał Wojciech Korfanty, jeden z jej czołowych przy-
wódców. Chrześcijańska Demokracja posiadała dość po-
ważne wpływy w ruchu robotniczym, w jego najbardziej
prawym skrzydle reprezentowanym przez różne grupy
Stowarzyszeń Robotników Chrześcijańskich, powstają-
cych w ramach poszczególnych diecezji (a niekiedy na

szczeblu międzydiecezjalnym). Mimo licznych konflik-
tów o charakterze politycznym i personalnym istniało też
bliskie pokrewieństwo ideologiczne między Chrześcijań-
ską Demokracją a Narodową Partią Robotniczą (NPR).
Pod względem politycznym ciążyła Chrześcijańska De-
mokracja ku Narodowej Demokracji. Jeden z czołowych
przywódców chadecji, ks. Stanisław Adamski, w liście do
Paderewskiego stwierdzał, że “z Narodową Demokracją
(ZLN) w sprawach ważnych narodowych nie dzielą nas
zasadnicze różnice”.
W swych założeniach ideologicznych i programowych
chadecja kierowała się wskazaniami encykliki papieskiej
Leona XIII Rerum novarum (1891), tzn. zasadami solida-
ryzmu społecznego w imię zapewnienia “społecznej har-
monii w rozdzieranym klasowymi antagonizmami spo-
łeczeństwie”. Przeciwstawiając się socjalizmowi i komu-
nizmowi chadecja głosiła także potrzebę pohamowania
“instynktów egoistycznych”, cechujących gospodarkę ka-
pitalistyczną. Domagała się “harmonii religii i państwa”,
“zupdnej wolności i równouprawnienia dla poszczegól-
nych wyznań" - z tym jednak, że Kościół katolicki wi-
nien mieć zapewnione wśród nich “naczelne stanowisko”.
Szkoła powinna być szkołą wyznaniową, W sprawach
polityki zagranicznej nawiązywano do “misji Polski” na
wschodzie Europy - “na straży łacińskiej kultury”. We-
dług J. Holzera różnice między stanowiskiem programo-
wym chadecji i endecji polegały m. in. na odmiennym
rozłożeniu punktów ciężkości. “Mimo pewnych różnic
programowych - stwierdza on - w sprawach polityki za-
granicznej, narodowościowej i ustrojowej podporządko-
wywano się w zasadzie ZLN. Z drugiej strony ZLN uzna-
wał postulaty swego partnera politycznego w sprawach
oświaty, kultury i obyczajowości”. Chadecja “nie akcep-
towała też bezwzględnej zachowawczości ZLN, usiłując
- przynajmniej w programie - zająć stanowisko umiarko-
wanie reformatorskie”. Do czołowych przywódców cha-
decji zaliczyć należy - obok wymienianych już Wojciecha
Korfantego i ks. Stanisława Adamskiego - J. Chacińskie-
go. L. Gdyka, ks. Z. Kaczyńskiego, W. Bitnera i kilku
innych. Wśród wielu dzienników i czasopism związanych
z Chrześcijańską Demokracją największą rolę odgrywały
wpływowa katowicka “Polonia” oraz “Dziennik Bydgo-
ski”.
Stosunkowo niewielką rolę na prawicy społecznej odgry-
wały w początkach drugiej niepodległości różne, prze-
ważnie drobne grupy konserwatywne. Skompromitowane
przed i w czasie wojny ugodą z zaborcami, organizacyj-
nie i politycznie nie skonsolidowane, sympatyzowały one
bądź z endecją (głównie ośrodki konserwatywne w b. za-
borze pruskim, Królestwie i Galicji Wschodniej), bądź
z obozem piłsudczykowskim (konserwatyści krakowscy
i z kresów wschodnich). Podziały te i sympatie ulegały
zresztą częstym zmianom i fluktuacjom. Społeczna ba-
za konserwatystów była oczywiście nader wąska. Mieli
oni jednak w swej dyspozycji niektóre wpływowe orga-
ny prasowe (np. krakowski “Czas”, wileńskie “Słowo”), a
ich ideologię reprezentowało wielu znanych parlamenta-
85
7
rzystów, dziennikarzy, powiązanych z arystokracją uczo-
nych i dostojników kościelnych, jak arcybiskup J. Teo-
dorowicz, E. Dubanowicz, S. Estreicher, S. Mackiewicz
(Cat), E. Sapieha, M. Zdziechowski i inni.
Ruch ludowy
W ruchu ludowym najpoważniejszą siłę polityczną sta-
nowiły Polskie Stronnictwo Ludowe “Piast” i Polskie
Stronnictwo Ludowe “Wyzwolenie”. Pod względem or-
ganizacyjnym i politycznym w ruchu ludowym pano-
wała duża płynność, zwłaszcza w pierwszych latach
niepodległości. Uzewnętrzniało się to w licznych sece-
sjach, rozłamach i konfliktach w łonie wyżej wymienio-
nych stronnictw (szczególnie w “Wyzwoleniu”), a tak-
że w postawie mniejszych partii, jak Polskie Stronnic-
two Ludowe-Lewica, Chłopskie Stronnictwo Radykalne,
Związek Chłopski i kilka innych, drobniejszych partii i
grup, usiłujących rozwinąć działalność na wsi. Utrudnia
to poważnie scharakteryzowanie ich programów i oblicza
ideowo-politycznego. Wynikało to zresztą również stąd,
że - ogólnie biorąc - problemy ideologiczne zajmowały w
tych programach znacznie mniej miejsca i były zarysowa-
ne w sposób mniej wyrazisty niż np. w endecji czy w ru-
chu robotniczym (z wyjątkiem Niezależnej Partii Chłop-
skiej, powstałej w 1924 r., silnie związanej z ruchem ko-
munistycznym).
Partie ludowe akcentowały w swych programach szcze-
gólną rolę chłopstwa jako odrębnej, najliczniejszej war-
stwy społecznej - podstawy bytu i rozwoju narodu i pań-
stwa. Sprzyjało to krzewieniu się w łonie ruchu ludowe-
go tendencji agrarystycznych i aspiracji do kierowniczej
roli politycznej w życiu państwa. W sprawach ustrojo-
wych stronnictwa ludowe opowiadały się za systemem
demokracji parlamentarnej, opartej na sejmie jednoizbo-
wym o szerokich uprawnieniach. Jednakże z biegiem cza-
su PSL “Piast” modyfikowało to swoje stanowisko w du-
chu silniejszego eksponowania roli i uprawnień silnej wła-
dzy wykonawczej kosztem pozycji władzy ustawodaw-
czej (sejmu). W sposób mniej lub więcej jednoznacz-
ny partie ludowe (z wyjątkiem NPCh) za podstawę ży-
cia gospodarczego i społecznego kraju uznawały zasadę
własności prywatnej, odrzucając równocześnie wszelkie
przywileje, płynące z urodzenia czy majątku.
Sporo miejsca w programach stronnictw ludowych zaj-
mowały sprawy stosunku do religii, Kościoła i łączące
się z tym zagadnienia szkoły i oświaty. Jak stwierdza J.
Holzer. kwestie te stawiane były w sposób dość niejasny.
Żądano wprawdzie oddzielenia Kościoła od państwa, ale
jednocześnie PSL “Piast” domagało się początkowo obo-
wiązkowego nauczania religii w szkole. Wszystkie stron-
nictwa ludowe przeciwstawiały się zdecydowanie nad-
używaniu religii przez duchowieństwo do celów politycz-
nych.
Najwięcej uwagi poświęcał ruch ludowy zagadnieniom
bezpośrednio dotyczącym życia wsi, jak problemy spół-
dzielczości, samorządu, komasacji gruntów, a przede
8

wszystkim reformie rolnej. W tej dziedzinie między po- nak atakowanym za swą polityczną dwuznaczność i in-
szczególnymi stronnictwami ludowymi, w tym także mię- teresowność) oraz grupy katolicko-ludowe. początkowo
dzy “Piastem” a “Wyzwoleniem”, zachodziły niekiedy dość wpływowe.
różnice dość poważne. O ile “Piast” opowiadał się za par- Zasadniczo nowe treści do ruchu ludowego wniosła
celacją ziemi za odszkodowaniem, o tyle PSL-Lewica, powstała w wyniku rozłamu w PSL “Wyzwolenie” w
Związek Chłopski, a w późniejszych latach także “Wy- 1924 r. Niezależna Partia Chłopska (NPCh). W swym
zwolenie” domagały się parcelacji bez odszkodowania. programie głosiła m. in. hasła walki o stworzenie rządu
Również w istotnej sprawie górnego pułapu stanu posia- robotniczo-chłopskiego, przeprowadzenia reformy rolnej
dania wielkiej własności (czyli tzw. maksimum) stanowi-
bez odszkodowania, rozdzielenia Kościoła od państwa,
sko stronnictw ludowych było niejednolite. Stosunkowo sojuszu ze Związkiem Radzieckim, gruntownej zmiany
większe skłonności do kompromisu z siłami prawicy na
polityki mniejszościowej. Opowiadając się jednoznacz-
tym polu wykazał “Piast”, choć - jak już o tym była mo- nie za drogą rewolucyjną, ściśle współpracowała z
wa - podczas debaty nad reformą rolną w sejmie w 1919
KPP zarówno w terenie, jak i na forum sejmowym. Jej
r. stanowisko obu głównych stronnictw ludowych w tej przywódcy, jak A. Fiderkiewicz. S. Wojewódzki, A.
kwestii było analogiczne.
Bon, współpracowali też blisko z białoruską “Hromadą".
Ogólnie biorąc PSL “Piast” także w praktycznej działal- Prześladowana i szykanowana przez cały czas swego
ności politycznej znajdowało się bliżej prawego niż le- istnienia. NPCh zdołała rozwinąć się w partię masową,
wego skrzydła ruchu ludowego. Niemniej stanowiło ono mając swe główne oparcie w kilku województwach
główną jego siłę, czerpiąc ją przede wszystkim z wielo- centralnych. Nie ułatwiały jej tego jednak tendencje
letnich tradycji uporczywej walki w obronie praw chłop- sekciarskie, od których nie była wolna. W 1927 r. została
skich na terenie Galicji, gdzie też i w Polsce niepodle- rozwiązana, ale jej działacze nie zaniechali działalności
głej miało największe wpływy i poparcie mas chłopskich. rewolucyjnej na wsi i wkrótce przystąpili do organizo-
Stamtąd też wywodził się niekwestionowany przywód- wania Zjednoczenia Lewicy Chłopskiej “Samopomoc”,
ca ruchu ludowego w Polsce - W. Witos. Wybitną ro- partii o podobnie rewolucyjnym charakterze.
lę w “Piaście” odgrywali również W. Kiernik, M. Ra-
taj, J. Dąbski, A Średniawski, J. Brodacki i kilku in- Ruch robotniczy
nych. Prasa PSL “Piast” była stosunkowo nieliczna. by-
ły to przede wszystkim tygodniki “Piast” (w Krakowie) i
“Wola Ludu” (w Warszawie). ponadto poznański “Wło- Istotne i ważne miejsce w panoramie politycznej II Rze-
ścianin”. “Gazeta Grudziądzka” i parę innych - przeważ- czypospolitej zajmowały partie robotnicze. Ich rolę w po-
nie o skromnym nakładzie i lokalnym tylko zasięgu. czątkach niepodległości podnosiła siła napięć i fermen-
tów społecznych, ogarniających w tym czasie klasę robot-
Na lewo od “Piasta” działało drugie wielkie stronnictwo niczą i w ogólności ogromny wzrost jej znaczenia w życiu
chłopskie - “Wyzwolenie”. powstałe w czasie I wojny narodów i państw po zwycięstwie Rewolucji Październi-
światowej. W przeciwieństwie do “Piasta” opierało się kowej i w świetle głębokich wstrząsów społecznych we
ono głównie na masach chłopskich w b. Kongresówce. wszystkich niemal krajach Europy. Potencjalne możliwo-
Znacznie częściej niż w “Piaście” dochodziły w nim do ści i aspiracje ruchu robotniczego umniejszał jednak rów-
głosu poglądy i dążenia radykalne, nieraz z trudem tyl- nocześnie głęboki podział na dwa przeciwstawne sobie
ko opanowywane przez bardziej umiarkowane kierow- odłamy — reformistyczny, a nawet solidarystyczny, oraz
nictwo stronnictwa. Dysponując początkowo niemałą siłą odłam rewolucyjny.
17% mandatów w Sejmie. “Wyzwolenie” w okresie póź-
niejszym podlegało, jak już wspomniano, częstym fluk- Prawe skrzydło ruchu robotniczego stanowiły początko-
tuacjom i konfliktom wewnętrznym. Zamieszanie ideowo wo Narodowe Stronnictwo Robotników (NSR), działają-
-polityczne w stronnictwie sprzyjało rozłamom i sece- ce w b. zaborze pruskim, oraz Narodowy Związek Ro-
botniczy (NZR) w b. zaborze rosyjskim. W 1920 r. oba
sjom. na których korzystał “Piast” bądź bardziej radykal-
ne grupy w ruchu ludowym (tak np. szeregi stronnictwa te stronnictwa połączyły się w Narodową Partię Robotni-
opuścił M. Rataj, który przeszedł do “Piasta”). Czołową czą (NPR), w której przeważały założenia programowe
rolę w “Wyzwoleniu” odgrywali St. Thugutt, J. Poniatow- i ideologiczne NZR. Zgodnie z tymi założeniami głów-
ski, T. Nocznicki, K. Bagiński, B. Stolarski. Również toną linią podziału ludzkości jest podział na narody. Dzie-
stronnictwo nie dysponowało silną prasą, ale obok paru li się ona również na klasy społeczne, ale jest to podział
własnych organów, warszawskiego tygodnika “Wyzwole- wtórny w stosunku do pierwszego. Dla tego też w pro-
nie” i krakowskiego “Sztandaru Chłopskiego”, cieszyło gramie NPR z 1921 r. podkreślało się “wspólność intere-
się poparciem kilku wpływowych pism codziennych, jak sów ogólnonarodowych proletariatu polskiego z innymi
warszawski “Kurier Poranny”, “Kurier Lwowski” i paru klasami społecznymi narodu”, a także rolę niepodległego
innych. i suwerennego państwa, które jest i powinno być wyra-
zem tych współnych ogólnonarodowych interesów”. NPR
Jak już wspomniano, nie odegrały trwalszej roli w ruchu przyjmowała za podstawę swej działalności etykę chrze-
ludowym PSL-Lewica (m. in. z J. Stapińskim. jedną z ścijańską, opowiadając się zarazem za tolerancją religijną
czołowych postaci ruchu ludowego w Galicji, silnie jed-

86
 9

i przeciwko nadużywaniu religii do celów politycznych. rzecz żądań i haseł ogólnodemokratycznych, realizowa-
Przeciwstawiała się zdecydowanie socjalizmowi, gwał- nych w ramach burżuazyjnej demokracji parlamentar-
townie potępiała komunizm. Popierając ustrój parlamen- nej. Miałoby to z czasem doprowadzić do przekształce-
tarny, występowała przeciwko parlamentowi dwuizbowe- nia odrodzonej państwowości polskiej w państwo o ustro-
mu i domagała się likwidacji senatu. ju socjalistycznym. Za naczelne swe zadanie uważała
W szeroko rozbudowanym programie reform społeczno- PPS utrwalenie odzyskanej niepodległości, zjednoczenie
gospodarczych stawiano szereg postulatów szczegóło- wszystkich ziem polskich (w wypadku ziem wschodnich,
wych, m. in. rozwoju systemu ubezpieczeń społecznych, ukraińskich, białoruskich i litewskich miałoby to nastąpić
na drodze koncepcji “federacyjnej”) oraz zaprowadzenie
zorganizowanej przez państwo służby zdrowia, wprowa-
dzenia elementów planowania do żywiołowej gospodar- w niepodległej Polsce rządów demokratycznych.
ki kapitalistycznej, udziału robotników w administracji Wiele uwagi poświęcała PPS szerokiej rozbudowie usta-
przedsiębiorstw itp. Domagano się upaństwowienia nie- wodawstwa socjalnego i ochronie pracy. Domagała się
których kluczowych gałęzi produkcji, w pierwszej kolej- uspołecznienia niektórych węzłowych gałęzi produkcji,
ności “szczególnie ważnych dla narodu i państwa, które a także udziału przedstawicieli załóg robotniczych w za-
doszły do wysokiego stopnia skoncentrowania”, jak ko- rządzaniu zakładami przemysłowymi. Żądała wywłasz-
munikacja, kopalnictwo węgla, energetyka i niektóre in- czenia wielkiej własności ziemskiej i pomocy państwa
ne. dla drobnych rolników. Głosiła hasła szerokich swobód
Elementy solidaryzmu i nacjonalizmu, występujące w obywatelskich, tolerancji religijnej, autonomii dla mniej-
programie NPR, odzwierciedlały się nie mniej wyraź- szości narodowych zamieszkałych na zwartych obszarach
nie w praktycznej działalności tej partii. Wpływy kle- kraju. Oddzielenie państwa i Kościoła oraz świecka szko-
rykalne i endeckie w części dawnego NSR zderzały się ła - to dalsze postulaty PPS.
z tradycjami propiłsudczykowskimi wśród działaczy b. W sumie nie były to dążenia podważające burżuazyjno-
NZR, co jednak nie oznaczało bynajmniej współdziałania demokratyczny porządek społeczny. Konsekwentnie
z ostro zwalczaną PPS. Również później zjednoczenie w wprowadzane w życie mogły jednak niewątpliwie po-
NPR nie położyło kresu wahaniom i niekonsekwencjom ważnie osłabić pozycje społeczno-gospodarcze, a przede
w działaniach tej partii, skłaniającej się swymi sympatia-
wszystkim polityczne sił prawicowych i klerykalnych.
mi politycznymi bądź ku koncepcjom rządów typu cen- Stąd liczne i ostre ataki na PPS ze strony tych sil,
trolewicy, bądź centroprawicy. na których drobnomieszczańską klientelę sam zresztą
W sejmie pierwszych dwóch kadencji (tzn. wybranym w przymiotnik “socjalistyczna” w nazwie PPS działał
wyborach 1919 i 1922 r.) NPR rozporządzała 4-5% man- odstraszająco.
datów, co nie pozwalało jej odgrywać w nim większej ro- Mimo tych ataków i konfliktów znacznie głębsza w grun-
li. Nie miała zresztą wybitniejszych indywidualności po- cie rzeczy przepaść dzieliła PPS od komunistów. Rewo-
litycznych. Do czołowych działaczy NPR w tym okre- lucyjna fasada i słownictwo partii Daszyńskiego nie mo-
sie należeli A. Chądzyński, B. Fichna, S. Wachowiak, J. gły na dłuższą metę przesłonić zasadniczej sprzeczno-
Brejski, K. Popiel, L. Waszkiewicz i kilku innych. Bar- ści między ewolucyjno-reformistycznym a rewolucyjnym
dzo nierównomiernie również rozkładały się jej wpływy programem przekształceń ustrojowo-społecznych głoszo-
polityczne w kraju: były one stosunkowo silne na Pomo- nych przez KPRP. W rezultacie taktyka kierownictwa
rzu, Górnym Śląsku oraz w okręgu łódzkim, minimalne PPS w pierwszych latach niepodległości była taktyką
albo żadne w innych regionach. Dotyczy to i prasy NPR walki politycznej na dwa fronty: przeciwko siłom spo-
(tygodnik “Sprawa Robotnicza” w Warszawie, dzienniki łecznej prawicy i rewolucyjnej lewicy, przy czym ten
“Praca” w Łodzi, “Polak” w Katowicach i parę innych). ostatni front był uważany za główny i decydujący (co
Znacznie szersze wpływy w ruchu robotniczym miała zresztą doceniali w pewnym stopniu i niektórzy przy-
jedna z czołowych jego partii - Polska Partia Socjali- wódcy endecji, jak Dmowski). Budziło to często nie-
styczna. Podzielona w czasie zaborów i wojny formal- zrozumienie i niepokój w szeregach samej P PS; było
ostro krytykowane na pierwszych zjazdach powojennych
nie na trzy odrębne organizacje, zjednoczyła się w jed-
ną partię w wyniku zjazdu zjednoczeniowego w kwietniu PPS, powodowało w niej secesje i rozłamy, którym prze-
wodzili niejednokrotnie wybitni, lewicowi jej przywód-
1919 r. PPS miała za sobą długą tradycję walki w obronie
praw robotniczych i demokracji, sięgającą jeszcze schył- cy, jak T. Żarski, J. Czeszejko-Sochacki, S. Łańcucki
i inni. Niewątpliwie wyrazem zamieszania polityczno-
ku XIX w. Tradycje te obciążały wszelako narastające w
partii tendencje reformistyczne, coraz silniej dominują- ideologicznego w łonie partii były też wybory do Sej-
mu Ustawodawczego 1919 r., W których - przypomnij-
ce w jej kierownictwie, zwłaszcza od czasu rozłamu na
PPS-Frakcję i PPS-Lewicę w 1906 r. my - PPS zyskała zaledwie 12,5% głosów, co pozostawa-
ło w wyraźnej dysproporcji do dominujących wówczas w
Podobną ewolucję można zaobserwować i w dokumen- masach robotniczych i chłopskich dążeń do radykalnych
tach programowych PPS po odzyskaniu niepodległości. przemian społecznych.
Początkowo stosunkowo radykalne, ulegały one w póź-
niejszych wersjach pod tym względem swoistej erozji na Mimo wszystko PPS należała w sejmie do ugrupowań o

87
10
poważnych wpływach i sile politycznej. Zawdzięczała to
w dużej mierze swym przedstawicielom w sejmie (w klu-
bie Związku Parlamentarnego Polskich Socjalistów), któ-
rymi byli często politycy z wielkim doświadczeniem par-
lamentarnym i szeroko znani w kraju, jak I. Daszyński, F.
Perl, H. Diamand, H. Lieberrnan, M. Niedziałkowski, N.
Barlicki, M. Malinowski, J. Moraczewski, R. Jaworow-
ski, B. Limanowski i szereg innych. Ważny kanał wpły-
wów PPS na klasę robotniczą stanowiła prasa partyjna,
a w niej zwłaszcza dzienniki o wieloletniej tradycji walki
z siłami reakcyjnymi, jak organ centralny PPS, warszaw-
ski “Robotnik”, krakowski “Naprzód”, katowicka “Gaze-
ta Robotnicza” i kilka innych pism.
Jedno z najważniejszych źródeł siły PPS stanowiły jej
wpływy w tzw. klasowych związkach zawodowych -
najsilniejszej organizacji zawodowej w Polsce, W jej
kierownictwie (Komisji Centralnej Związków Zawodo-
wych) czołową rolę odgrywali działacze z PPS. Szerokie
wpływy miała też ta partia wśród młodzieży robotniczej,
przede wszystkim za pośrednictwem popularnego Towa-
rzystwa Uniwersytetu Robotniczego, stworzonego i pro-
wadzonego przez PPS. Niemałe wpływy posiadała ona
także w spółdzielczości robotniczej, w organizacjach ko-
biecych itp. Miała też PPS dobre kontakty międzynaro-
dowe (przeważnie nawiązane jeszcze przed wojną), wyni-
kające m. in. z jej przynależności do II Międzynarodówki
Socjalistycznej.
KPRP między I i II Zjazdem
Na lewym skrzydle polskiego ruchu robotniczego
mieściła się jedyna w nim partia rewolucyjna, powstała
w 1918 r. Komunistyczna Partia Robotnicza Polski.
Rozbicie Rad Delegatów Robotniczych w połowie 1919
r. praktycznie przekreśliło szanse na rychłe zwycięstwo
dążeń rewolucyjnych w kraju. Wiele czynników natury
obiektywnej i subiektywnej złożyło się na ich niepo-
wodzenie, i to zarówno czynników z zakresu strategii,
jak i taktyki walki politycznej, prowadzonej przez
KPRP. Całokształt tych zagadnień wymagał nowych
głębokich przemyśleń w łonie partii, niekiedy rewizji jej
dotychczasowego stanowiska. Symptomatyczna pod tym
względem - obok polemik i dyskusji w innych sprawach
- była ewolucja poglądów w kierownictwie KPRP na
kwestię udziału w wyborach parlamentarnych. W 1919
r. zalecała, jak wiadomo, ich zbojkotowanie. Uważała,
że udział partii rewolucyjnej w okresie silnych napięć
społecznych w wyborach „burżuazyjnych“ oznaczałby
akceptację rządów burżuazji, mógłby wywołać zamiesza-
nie ideologiczne w masach i odciągnąć je od głównego
frontu walki klasowej, którym w tym czasie była sprawa
zwycięstwa Rad Delegatów Robotniczych. Później jed-
nak KPRP porzuciła to stanowisko i już w następnych
wyborach 1922 r, występując z listą pod nazwą Związek
Proletariatu Miast i Wsi, uzyskała ok. 1,4% głosów i 2
mandaty poselskie (S. Królikowski, S. Łańcucki). Na
początku 1924 r. nastąpił rozłam w Ukraińskim Klubie
Poselskim, z które go wystąpiło 5 posłów radykalnych
88
z Ukraińskiej Socjal-Demokratycznej Partii. Czterech z
nich dołączyło do posłów komunistycznych i wraz z nimi
utworzyli wspólną Komunistyczną Frakcję Poselską. Jej
wpływy sięgały jednak w rzeczywistości dalej, gdyż w
wyniku rozłamów i secesji w innych klubach, szczególnie
chłopskich i mniejszości narodowych, Komunistyczna
Frakcja Poselska współpracowała i miała poparcie także
ze strony innych radykalnych posłów w sejmie.
Sprzyjały temu poważne przemiany ideologiczne i
polityczne, zachodzące w łonie KPRP już w okresie
między I a II jej Zjazdem, a zwłaszcza podczas II Zjazdu
w 1923 r.
Niemal od pierwszych chwil swego istnienia KPRP,
choć formalnie i prawnie nie zdelegalizowana, by-
ła partią faktycznie nielegalną i podległa represjom
administracyjno-policyjnym, szczególnie ostrym w
okresie wojny polsko-radzieckiej. Była partią stosun-
kowo nieliczną (przeważnie ok. 5-6 tys. członków), o
charakterze kadrowym, ale jej wpływy w masach robot-
niczych znacznie przekraczały zasięg jej liczebności i
struktury organizacyjnej. Pod względem geograficznym
obejmowała wszystkie dzielnice Polski, w tym również
zamieszkane przez ludność białoruską i ukraińską. Dzia-
łały tam Komunistyczna Partia Zachodniej Białorusi
(KPZB) i Komunistyczna Partia Zachodniej Ukrainy
(KPZU) jako partie autonomiczne, ale wchodzące w
skład KPRP. Do rozszerzenia jej wpływów przyczyniały
się liczne w pierwszych latach niepodległości wypadki
przechodzenia w szeregi KP RP lewicowych grup z PPS,
żydowskiego Bundu, partii mniejszości narodowych
i chłopskich. Doniosłe znaczenie pod tym względem
miało utworzenie w 1922 r. Związku Młodzieży Komu-
nistycznej (ZMK), a także aktywność komunistów na
terenie klasowych związków zawodowych.
21. Maria Koszutska
(Wera Kostrzewa)
W pięcioleciu 1918-1923, pod wpływem m. in. doświad-
czeń i niepowodzeń walki rewolucyjnej, dokonywała
się w łonie KPRP głęboka niekiedy rewizja jej założeń
w dziedzinie strategii i taktyki działania. Obok wspo-
mnianej już zmiany stanowiska w sprawie udziału w
wyborach i życiu parlamentarnym (rozumianym obecnie
jako sposobność do szerzenia haseł rewolucyjnych
także z trybuny parlamentarnej) rewizja ta dotyczyła
przede wszystkim stosunku do kwestii państwa, roli
klasy robotniczej w niepodległej Polsce oraz do kwestii
chłopskiej i przemian agrarnych.
Głównymi rzecznikami odnowy partii byli Adolf Warski,
Maria Koszutka (Wera) i Henryk Walecki („grupa 3
W“). Oni też przede wszystkim wypracowali nową linię
polityki partii, przyjętą na II Zjeździe. Stanął on na
stanowisku, że klasa robotnicza jest żywotnie zaintereso-
wana w utrzymaniu niepodległości narodowej Polski, dla
której „rządy burżuazji stanowią śmiertelne niebezpie-

czeństwo”. Dlatego też „proletariat polski wystąpić musi
na arenę wypadków dziejowych nie tylko jako czynnik
reprezentujący interesy swo jej własnej klasy, ale jako
wódz i rzecznik interesów całego narodu”. Zjazd pod
kreślił też z naciskiem wspólnotę interesów robotników i
chłopów. Porzucając dotychczasowe dość nieokreślone
hasło uspołecznienia ziemi obszarniczej. Zjazd prokla-
mował jako naczelną wytyczną w tej dziedzinie zasadę
„ziemia dla chło pów”. co wydatnie ułatwiało partii
dotarcie do szerokich rzesz chłopstwa. Wiele uwagi
poświęcono też na Zjeździe potrzebie zespolenia wokół
partii nieproletariackich elementów demokratycznych
spośród inteligencji, chłopów i drobnomieszczaństwa,
głębokiej krytycznej analizie poddano dotychczasową
politykę partii w związkach zawodowych. Przedmiotem
niezwykle ożywionej dyskusji stało się zagadnienie
położenia i walki mniejszości narodowych i stosunku
KPRP do nich.
Obrady II Zjazdu i podjęte na nim uchwały stanowiły
w sumie najpełniejszy i najbardziej dojrzały program
działania partii komunistycznej w Polsce. Wyrosły z
żywej. często ostrej dyskusji. łączył w sobie rewolucyjną
tradycję z odwagą nowatorskich ujęć, świadomość i
pamięć o podstawowych celach ruchu rewolucyjnego
z realistycznym poczuciem potrzeb i możliwości walki
o demokratyzację życia w warunkach polskich. pro-
letariacki internacjonalizm z patriotyzmem, wreszcie
głęboką solidarność z Rosją Radziecką. z postępowymi
tradycjami narodu polskiego.
Nowa linia polityczna KPRP sprzyjała rozszerzeniu
wpływów partii w środowiskach dotąd słabiej pene-
trowanych przez ruch komunistyczny. Dotyczyło to w
szczególności chłopów. inteligencji. a także mniejszości
narodowych i odzwierciedliło się m. in. w powstaniu
wkrótce po II Zjeździe Niezależnej Partii Chłopskiej,
ściśle współdziałającej z komunistam, podobnie jak
radykalnych, masowych partii białoruskich („Hromada”)
i ukraińskich (Sel-Sojuz).
Specyficzny status partii nielegalnej narażał ją nie tylko
na represje i prześladowania. ale wywoływał również
wiele komplikacji organizacyjnych, kadrowych itp.
I tak np. zjazdy i konferencje partyjne musiały się
odbywać przeważnie za granicą, również kierownictwo
polityczne partii często tam przebywało (w ZSRR,
Niemczech, Wolnym Mieście Gdańsku). Prasa partyjna
nie mogła ukazywać się normalnie i regularnie. nie
wyłączając głównego organu teoretycznego partii —
„Nowego Przeglądu”. W tych warunkach dużą rolę w
propagandzie partyjnej odgrywały ulotki. jednodniówki
itp. wydawane również w językach mniejszości naro-
dowych. Wśród czołowych przywódców KPRP oprócz
już wspomnianych — wymienić należy E. Próchnia-
ka. J. Leszczyńskiego-Leńskiego, F. Grzelszczaka, J.
Bruna. S. Mertensa, J. Herynga, H. Lauera i kilku innych.
Partie mniejszości narodowych
89
11
Życie polityczne mniejszości narodowych w pierwszych
latach niepodległości charakteryzowała szczególnie duża
płynność i niestabilność. co odbijało się ujemnie na
ich organizowaniu się w partie polityczne o wyraźniej
zarysowanych konturach programowych. W niemałej
mierze wynikało to z niepewności co do ostatecznego
ustalenia granic państwa na wschodzie, zachodzie i pół-
nocy (wojna z Rosją Radziecką, plebiscyty i powstania
na zachodzie, spory wokół problemu obywatelstwa i tzw.
opozycji Niemców w Polsce, niejasne stanowisko Rady
Najwyższej Sprzymierzonych w sprawie przyznania
Polsce spornych obszarów mniejszościowych itp.). Toteż
w tym okresie dostrzec można w życiu politycznym
mniejszości narodowych przeważnie tylko zarysy i
początki niektórych ogólnych orientacji politycznych,
które na ogół dopiero w połowie lat dwudziestych
przybrały postać mniej lub więcej ustabilizowanych
partii politycznych.
22. Z uchwał II Zjazdu KPRP (1923)
Wśród Ukraińców stosunkowo najwyraźniej i najwcze-
śniej zarysowały się trzy orientacje polityczne: rewolu-
cyjna, komunistyczna, która po różnych przeobrażeniach
i rozwiązaniu sporów wewnętrznych ukonstytuowała się
w 1923 r. we wspomnianą już KPZU, orientacja skrajnie
nacjonalistyczna i terrorystyczna, reprezentowana prz.ez
Ukraińską Organizację Wojskową (UOW), powsta łą w
1921 r., i wreszcie inne żywioły nacjonalistyczne ukra-
ińskie, skupione głównie w Ukraińskiej Ludowej Par-
tii Pracy w b. Galicji Wschodniej oraz mniejsze gru-
py Ukraińców wołyńskich. Te ostatnie ugrupowania do-
piero w 1925 r. połączyły się w Ukraińskie Zjednocze-
nie Narodowo-Demokratyczne (Ukrajińske Nacionalno-
Demokratyczne Objednannia, UNDO), które odtąd sta-
ło się czołową siłą ukraińskich żywiołów nacjonalistycz-
nych, dysponując m. in. jedynym dziennikiem ukraiń-
skim w Polsce, o wieloletnich już tradycjach, pod nazwą
„Diło” (Lwów). Polityczne przywódzrwo tych ugrupowań
znajdowało się w rękach takich działaczy, jak m. in. D.
Łewycki, W. Celewicz, E. Konowalec (UOW). Szcze-
gólnym jednak autorytetem wśród Ukraińców cieszył się
metropolita greckokatolicki we Lwowie, arcybiskup hr.
Andrzej Szeptycki.
Również dopiero w połowie lat dwudziestych powsta-
ła największa obok UNDO ukraińska siła polityczna w
postaci Sel-Sojuzu (1924), reprezentująca masy radykal-
nego ukraińskiego chłopstwa. W dwa lata później skon-
solidowała się w Ukraińskim Włościańsko-Robotniczym
Zjednoczeniu Socjalistycznym (Sel-Rob), w którym wy-
bitną rolę odgrywali m. in. M. Czuczmaj, S. Makiwka,
P. Wasyńczuk. Program społeczno-ekonomiczny tego ru-
chu, zbliżony do komunistycznego, miał charakter re-
wolucyjny (m. in. ścisłe współdziałanie z rewolucyjnym
ruchem robotniczym, wywłaszczenie wielkiej własności
bez wykupu, stworzenie ustroju socjalistycznego, pełne
12

wolności językowe i narodowo-kulturalne dla Ukraiń- (Agudas Jisroel) i opierające się głównie na konserwa-
ców). Wszystkie liczące się partie ukraińskie były nasta- tywnym drobnomieszczaństwie żydowskim. Dużą rolę w
wione wrogo do państwa polskiego i pozostawały w opo- tym ugrupowaniu odgrywali rabini. Największe wpływy
zycji wobec rządu. Wybory 1919 r. na ziemiach ukraiń- wśród ludności żydowskiej miały różne odcienie ruchu
skich nie odbyły się. W wyborach 1922 r. wzięła udział syjonistycznego, o charakterze nacjonalistycznym, kieru-
tylko część ludności ukraińskiej, gdyż ugrupowania na- jącego się wskazaniami programu wszechświatowej orga-
cjonalistyczne ogłosiły bojkot tych wyborów. W rezulta- nizacji syjonistycznej. Stawiał on za naczelny cel dążeń
cie reprezentacja parlamentarna ukraińska była niepro- syjonistycznych w świecie utworzenie niezależnego pań-
porcjonalnie mała, obejmowała zaledwie 20 posłów (z stwa żydowskiego w Palestynie i w związku z tym po-
których 5 wystąpiło, a 4 przeszło później, jak już wspo- pierał usilnie hasła emigracji Żydów do Palestyny. Syjo-
mniano, do frakcji komunistycznej). nizm znajdował największe poparcie wśród inteligencji,
Stopień zorganizowania politycznego na Białorusi był burżuazji i drobnomieszczaństwa żydowskiego. Pod je-
znacznie niższy niż w województwach ukraińskich. Pew- go wpływami znajdowały się liczne masowe organizacje
ne wpływy w społeczeństwie białoruskim miały grupy i żydowskie (gospodarcze, kulturalne itp.), a także wiele
partie o charakterze chrześcijańsko-demokratycznym, a pism i dzienników w języku jidysz i polskim (jak war-
także socjalistyczne. Ich przedstawicielstwo w sejmie w szawski “Nasz Przegląd”, lwowska “Chwila”, warszawski
1922 r. było niewielkie (11 posłów), choć bojkotu wy- “Najer Hajnt” i inne). Do czołowych przywódców ruchu
borów nie proklamowały. Krytyczny stosunek do poli- syjonistycznego w tym okresie należeli m. in. posłowie
tyki państwa wobec mniejszości nie przybierał na ogół L Grünbaum, A. O. Thon, L. Reich. Znacznie mniejszą
tak ostrych form, jak wśród Ukraińców. Dopiero rów- rolę w ruchu politycznym żydowskim odgrywali tzw. fol-
nież w połowie lat dwudziestych (1925) powstało na kiści, opowiadający się m. in. za szeroką autonomią dla
Białorusi prawdziwie masowe silne ugrupowanie z sze- Żydów w Polsce (i przeciw emigracji do Palestyny), co
rokimi wpływami wśród białoruskiego chłopstwa, mia- przeciwstawiało ich programowym hasłom syjonistów, a
nowicie „Hromada”. Podobnie jak ukraiński Sel-Sojuz także kół zachowawczo-ortodoksyjnych.
(Sel-Rob), głosiła hasła sojuszu robotniczo-chłopskiego, Silne pozycje w mniejszości żydowskiej miał ruch socja-
stworzenia zjednoczonej i niepodległej republiki białoru- listyczny, w szczególności powstała jeszcze w końcu XIX
skiej, wywłaszczenia wielkiej własności bez odszkodowa- w. partia robotników żydowskich Bund. Niejednokrot-
nia i wprowadzenia ustroju socjalistycznego. nie współdziałała ona z PPS, a na jej lewicy ujawniały
W trudnej walce przeciwko narodowej i klasowej dyskry- się również sympatie prokomunistyczne. Pozycję Bundu
minacji Białorusinów wykształcały się w “Hromadzie” umacniała związana z nim żydowska organizacja mło-
tak bardzo im potrzebne kadry działaczy oświatowych i dzieżowa (Cukunft) oraz jego poważne wpływy w ru-
politycznych. Były one nieliczne, ale nie pozbawione zna- chu zawodowym. Siłę żydowskiego ruchu socjalistycz-
czących indywidualności politycznych, jak P. Miotła, Sz. nego osłabiało jednak poważnie jego wewnętrzne rozbi-
Rak-Michajłowski, P. Wołoszyn czy w szczególności B. cie. Mimo to żydowskie partie socjalistyczne (obok Bun-
Taraszkiewicz - postać, będąca poniekąd syntetycznym du także Poale-Syjon, Ferajnigte) za głównego przeciw-
odzwierciedleniem skomplikowanej drogi ludu białoru- nika w społeczności żydowskiej uważały partie syjoni-
skiego ku samookreśleniu swej narodowej tożsamości i styczne i ortodoksyjne i z nimi przede wszystkim toczyły
zarazem bezdroży polskiej polityki narodowościowej na walkę polityczną i ideologiczną. Prowadziły ją m. in. za
kresach wschodnich. Początkowo polonofil, zamiłowany pośrednictwem swej prasy (jak warszawski “Unzer Folk-
w kulturze polskiej (w więzieniu polskim tłumaczył na ję- scajtung"], brali w niej udział czołowi przywódcy Bundu,
zyk białoruski Pana Tadeusza), wkrótce do głębi rozcza- znani także w szeregach polskiego ruchu robotniczego,
rowany dyskryminacyjną polityką rządu i władz polskich, jak m. in. H. Erlich, W. Alter, M. Orzech i inni.
stał się Taraszkiewicz jako białoruski poseł na sejm i czo- Ugrupowania żydowskie w przeciwieństwie do innych nie
łowy przywódca “Hromady”, a także działacz Komuni- miały charakteru irredentystycznego. W większości de-
stycznej Partii Zachodniej Białorusi jednym z głównych, klarowały lojalność i poparcie dla państwowości polskiej,
nieustępliwych oskarżycieli tej polityki zarówno przed, choć równocześnie często ostro krytykowały i potępiały
jak i po maju 1926 r. Po jednym z wyroków, skazują- politykę władz wobec mniejszości narodowych.
cych Taraszkiewicza na długoletnie więzienie, pisał o nim
Odmiennie pod tym względem przedstawiała się sytuacja
w wileńskim “Słowie” Cat-Mackiewicz: Poseł Taraszkie-
w łonie mniejszości niemieckiej. Skupiona przeważnie na
wicz to ideowy, czysty człowiek, wychowany wśród kul-
ziemiach zachodnich, nie rezygnowała z nadziei powrotu
tury polskiej, Polak z obyczajów [...] szanuję go i uwa-
przynajmniej części tych ziem do Niemiec. Mimo pew-
żam, że jako zbrodniarz przeciw ludzkości, jako bolsze-
wik i szpieg wart jest szubienicy”. nego szoku po klęsce tendencje nacjonalistyczne w łonie
mniejszości niemieckiej określały decydująco jej stosu-
Silnie zróżnicowana pod względem politycznym by- nek do państwa i narodu polskiego.
ła mniejszość żydowska. Duże wpływy miały w niej
ugrupowania o charakterze wyznaniowym i obliczu Niemcy w Polsce nie mieli początkowo sprecyzowanej
zachowawczo-klerykalnym, skupione w Związku Izraela koncepcji, jak zorganizować się politycznie w nowych

90
 13

warunkach. W pierwszych latach niepodległości grupo- borami wysiłów, zmierzających do zmontowania Bloku
wali się przeważnie na płaszczyźnie regionalnej, w od- Mniejszości Narodowych i wystawienia wspólnej listy.
rębnych regionalnych organizacjach. Próbą skonsolido- Jednakże zabrakło na niej m. in. przedstawicieli nacjo-
wania się było utworzenie w 1921 r. Związku Niemczy- nalistów ukraińskich z Galicji Wschodniej (którzy boj-
zny dla Ochrony Praw Mniejszości w Polsce (zwanego w kotowali wybory), a także niektórych ugrupowań żydow-
skrócie Deutschtumsbund). Został on rozwiązany przez skich, jak np. Bundu (który wysunął własną listę). Spo-
władze polskie w 1923 r., jego zaś rolę usiłowało prze- ro głosów z mniejszości narodowych padło wreszcie na
jąć Zjednoczenie Niemieckie w Sejmie i Senacie (Deut- komunistów. W rezultacie na listy mniejszości narodo-
sche Vereinigung), rozciągające swą działalność na Po- wych głosowało niecałe 22% wyborców, co dało im w
znańskie i Pomorze. Na Górnym Śląsku natomiast bar- sejmie 88 mandatów poselskich (na ogólną liczbę 444),
dzo żywą działalność zaczął rozwijać Niemiecki Związek czyli 20%.
Ludowy (Deutscher Volksbund), mający za sobą potężne
poparcie niemieckiego przemysłu górnośląskiego, domi- 1. ↑ Według statystyki wyznaniowej (wyzn. mojżeszo-
nującego w Górnośląskim Związku Górniczo-Hutniczym we):
(Oberschlesischer Berg- und Hüttenmannischer Verein). 1921 - 10,4%, 1931 - 9.8%.
Wszystkie te organizacje nie miały zasadniczo charakte-
ru partii politycznych, choć w dużej mierze spełniały ich
funkcje. Obok nich podejmowały stopniowo działalność
także partie polityczne w ścisłym tego słowa znaczeniu,
1 Przypisy
a wśród nich najbardziej prawicowa i nacjonalistyczna
Partia Niemiecka (Deutsche Partei) oraz Katolicka Partia
Ludowa (Katholische Volkspartei), działające głównie na
Górnym Śląsku. Organizacje te korzystały nie tylko z po- Tekst udostępniony jest na licencji Creative Commons
parcia i pomocy niemieckiego kapitału i obszarnictwa w Attribution-Share Alike 3.0.
Polsce, lecz także z poparcia politycznego i materialnego Dodatkowe informacje o autorach i źródle znajdują się
rządu niemieckiego. na stronie dyskusji.
Niewielkie wpływy w łonie mniejszości niemieckiej mia-
ły partie socjaldemokratyczne. Zresztą i one najczęściej
współdziałały z niemieckimi organizacjami nacjonali-
stycznymi, zwłaszcza z górnośląskim Volksbundem. Sto-
sunkowo najwięcej samodzielności pod tym względem
zachowywała Niemiecka Partia Pracy (Deutsche Arbe- Udziela się zgody na kopiowanie, dystrybucję i/lub
itspartei in Polen), działająca głównie w okręgu łódzkim. modyfikację tego tekstu na warunkach licencji GNU
Free Documentation License w wersji 1.2 lub nowszej,
Mniejszość niemiecka w Polsce była bogata i zamożna. W
opublikowanej przez Free Software Foundation.
jej rękach pozostały ważne dźwignie życia gospodarcze-
Kopia tekstu licencji umieszczona została pod hasłem
go, silne placówki spółdzielcze, banki itp., a także insty-
GFDL. Dostepne jest również jej polskie tłumaczenie.
tucje kulturalne i oświatowe. Posiadała środki na utrzy-
manie wszechstronnej prasy, wychodzącej we wszystkich
większych miastach zachodniej Polski i przeznaczonej dla Informacje o pochodzeniu tekstu możesz znaleźć w
różnych kręgów odbiorców. Do najważniejszych dzien- dyskusji tego tekstu.
ników politycznych należały m. in. bydgoska “Deutsche
Rundschau in Polen”, poznańska “Posener Tageblatt”, ka-
towicka “Kattowitzer Zeitung” i “Volkswille” (socjali-
styczna), łódzka “Lodzer Freie Presse”, Czołową rolę w
życiu politycznym mniejszości niemieckiej odgrywali po-
litycy o nastawieniu zdecydowanie nacjonalistycznym lub
w najlepszym wypadku bardziej umiarkowani rzecznicy
niemieckiej partii katolickiej, jak E. Pant, E. Hasbach, E.
Naumann. W sejmie i senacie mieli Niemcy reprezenta-
cję stosunkowo silną, liczącą w latach 1922-1927 22 po-
słów i senatorów.
Rozbicie wewnętrzne w łonie mniejszości narodowych
sprawiało jednak, że - ogólnie biorąc - ich reprezentacja
polityczna w sejmie i senacie w wyniku wyborów 1922
r. nie odpowiadała politycznej wadze problemu mniej-
szościowego w Polsce. Było to m. in. następstwem czę-
ściowego tylko powodzenia podjętych jeszcze przed wy-

91
14 2 TEXT AND IMAGE SOURCES, CONTRIBUTORS, AND LICENSES

2 Text and image sources, contributors, and licenses

2.1 Text
• Historia Polski (Henryk Zieliński)/Rozdział 3 Źródło: https://pl.wikisource.org/wiki/Historia_Polski_(Henryk_Zieli%C5%84ski)
/Rozdzia%C5%82_3?oldid=950164 Autorzy: Julo, Wieralee oraz Tommy Jantarek

2.2 Images
• Plik:CC_some_rights_reserved.svg Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/79/CC_some_rights_reserved.svg Li-
cencja: Public domain Autorzy: Ten plik jest pochodną pracą: CC SomeRightsReserved.png
Artysta: Praca pochodna: Jelte
• Plik:Gnu-fdl.png Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/11/Gnu-fdl.png Licencja: GPL Autorzy: MediaWiki SVN.
Artysta: Brion VIBBER

2.3 Content license

• Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0

92
 Historia Polski (Henryk Zieliński)/Rozdział 4

Od konstytucji marcowej do kryzysu 1923 r. wica obawiała się wyboru Piłsudskiego na prezydenta).
Sojusze z Francją i Rumunią Konstytucja potwierdzała wszystkie podstawowe prawa
demokratyczne obywateli, bez względu na narodowość,
Ustalenie granic Polski w traktacie ryskim oraz decyzją urodzenie, wyznanie i pochodzenie. Jednocześnie kon-
stytucja proklamowała własność prywatną “jako jedną z
Rady Ligi Narodów z października 1921 r. zamykało
ważny i trudny etap procesu stabilizacji pozycji Polski na najważniejszych podstaw ustroju społecznego i porządku
prawnego”.
arenie międzynarodowej. W tym samym też roku Polska
zawarła sojusze wojskowe z Rumunią i Francją, które W dziedzinie organizacji i kompetencji najwyższych
miały stać się podstawą jej bezpieczeństwa zewnętrzne- władz państwowych konstytucja przyjmowała monte-
go. Sojusz z Rumunią był wymierzony przeciwko Rosji skiuszowską zasadę trójpodziału władz. Sejm i senat zaj-
Radzieckiej. Sojusz z Francją miał na uwadze głównie mowały stanowisko nadrzędne. Rada Ministrów, powoły-
bezpieczeństwo obu partnerów od strony Niemiec i wana przez prezydenta, musiała mieć zaufanie większo-
został podpisany przez Piłsudskiego jako Naczelnika ści sejmowej. Rząd był odpowiedzialny przed sejmem.
Państwa podczas wizyty oficjalnej w Paryżu w lutym Kadencja sejmu i senatu, wybieranych na podstawie pię-
1921 r. Zanim to nastąpiło, Polska musiała jednak cioprzymiotnikowej ordynacji wyborczej (czynne prawo
podpisać niekorzystną dla siebie konwencję handlową wyborcze do sejmu przysługiwało po ukończonych lat 21,
polsko-francuską, jak również poczyniła ważne koncesje bierne od 25), trwała lat 5. Konstytucja gwarantowała nie-
kapitałowi francuskiemu na Górnym Śląsku. Kolejne zawisłość. sądów, zapewniała swobodę zachowania praw
rządy Polski przywiązywały dużą wagę do sojuszu z językowych i kulturalnych mniejszościom narodowym;
Francją, jako podstawy polskiej polityki zagranicznej przewidywała rozbudowę środków i instytucji ochrony
i wojskowej w tym okresie. Przyczyniło się do tego pracy i opieki społecznej, głosiła wolność zgromadzeń i
w pewnej mierze zbliżenie niemiecko-radzieckie po stowarzyszania się, prawo koalicji.
Rapallo (kwiecień 1922 r.), które interpretowane by- Prawa konstytucyjne były w praktyce niejednokrotnie
ło w polskich kołach politycznych jako zagrożenie Polski.
łamane i gwałcone. Nierzadko ułatwiała to sama kon-
stytucja przez swoje sformułowania nazbyt ogólnikowe
Konstytucja marcowa i deklaratywne, dopuszczając ich dowolną interpretację.
Konstytucja przewidywała np. w art. 124 szereg ograni-
Z chwilą ustalenia granic wysunęły się na plan pierwszy w czeń swobód obywatelskich w sytuacjach definiowanych
życiu politycznym kraju liczne, dotąd nie rozwiązane pro- nader nieprecyzyjnie (“w razie rozruchów lub rozległych
blemy wewnętrzne. Czołowe miejsce wśród nich zajmo- knowań o charakterze zdrady stanu”) i wieloznacznie.
wała sprawa uchwalenia przez Sejm Ustawodawczy kon- Mimo to stanowiła ona w sumie akt prawny doniosłej wa-
stytucji. Nastąpiło to 17 marca 1921 r. (stąd nazwa „kon- gi, umożliwiający w szerokiej mierze - w zależności od
stytucja marcowa”). charakteru rządów - postęp na drodze rzeczywistej de-
Powstała ona w toku wielomiesięcznych debat i sporów. mokratyzacji życia publicznego w Polsce. Mogła się stać
Koncentrowały się one głównie wokół zagadnienia jed- - i czasem rzeczywiście stała się - zaporą dla tendencji
no — czy dwuizbowości parlamentu polskiego, roli Ko- totalitarnych i faszystowskich w latach trzydziestych.
ścioła katolickiego w życiu publicznym, sposobu wyboru Antagonizmy i sprzeczności
prezydenta Rzeczypospolitej oraz jego kompetencji. We
wszystkich tych sprawach wzięły postulaty prawicy, choć
Mimo niewątpliwych postępów na drodze stabilizacji po-
pod naciskiem lewicy mniej lub więcej złagodzone. Parla- zycji Polski na arenie międzynarodowej oraz uchwalenia
ment miał być dwuizbowy (sejm i senat). Wszystkie wy-
konstytucji, stosunki wewnętrzne w kraju pozostawały
znania miały być w Polsce równoprawne, ale jednocze- płynne i pełne napięć oraz konfliktów. Główne ich źró-
śnie art. I 14 konstytucji przyznawał Kościołowi rzym-
dło tkwiło nadal w bardzo ciężkiej sytuacji gospodarczej
skokatolickiemu wśród “równoprawnych” wyznań “na- kraju, w rozwijających się na tym tle fermentach społecz-
czelne stanowisko”. Wybór prezydenta (na kadencję 7- nych, jak również w sprzecznościach w łonie kół rządzą-
letnią) miał być dokonywany przez Zgromadzenie Naro- cych, szczególnie między Piłsudskim a Narodową Demo-
dowe, czyli połączone izby sejmu i senatu (kluby lewico- kracją.
we żądały, by prezydent był wybierany przez cały naród).
Kompetencje prezydenta były mocno ograniczone (pra- Sytuację gospodarczą kraju znamionowała przede

1
93
2
wszystkim rozwijająca się nieubłaganie (choć jeszcze
nie gwałtownie) inflacja. Przez cały niemal rok 1921 sze-
rzyły się ostre i masowe ruchy strajkowe, w szczególności
kolejarzy. Rząd Witosa uznał nawet za konieczne uciec
się do zarządzenia o militaryzacji kolejnictwa, aby strajki
rozbić. Wielkie rozmiary przybrał strajk robotników
rolnych w Poznańskiem. Brutalne represje poważnie
osłabiły pozycję rządu w oczach społeczeństwa. Rosły
opory przeciw Witosowi w partiach dotychczas go
popierających. W rezultacie rząd jego musiał ustą-
pić na rzecz rządu pozaparlamentarnego - w gruncie
rzeczy prawicowego - pod przewodnictwem rektora
Politechniki Warszawskiej, Antoniego Ponikowskiego
(wrzesień 1921 r.). Ale i ten rząd nie umiał skutecznie
przeciwdziałać pogarszającej się sytuacji gospodarczej
i politycznej. Z nieufnością odnosił się doń Naczelnik
Państwa Józef Piłsudski, nie chcący się pogodzić z pró-
bami pomniejszenia jego roli w kierownictwie państwa,
szczególnie na polu polityki zagranicznej.
Wiele kontrowersji wywołała m. in. sprawa tzw. Litwy
Środkowej. Jeszcze podczas wycofywania się armii ra-
dzieckiej z Polski w 1920 r. oddziały polskie pod do-
wództwem gen. Żeligowskiego zajęły “samowolnie” Wil-
no (w istocie rzeczy akceptował to Piłsudski, który jed-
nak nie mógł się angażować oficjalnie z uwagi na opozy-
cję mocarstw). Na zajętych terenach Wileńszczyzny gen.
Żeligowski utworzył twór pod nazwą “Litwy Środkowej";
jej przedstawiciele domagali się bezwarunkowej inkor-
poracji tej krainy do Polski, czemu sprzeciwiali się zwo-
lennicy pewnej autonomii (popierani przez Piłsudskiego).
Ostatecznie w marcu 1922 r. sejm w Warszawie uchwalił
inkorporację Litwy Środkowej do Polski.
Nowym powodem konfliktu między Piłsudskim a koła-
mi endeckimi stała się sprawa następcy na stanowisku
premiera po ustąpieniu Ponikowskiego. Prawica wysu-
wała na to stanowisko Wojciecha Korfantego - jednego
z głównych antagonistów Piłsudskiego, na co ten ostat-
ni nie chciał się zgodzić. Mając za sobą poparcie lewicy
i częściowo centrum, Piłsudski zdołał co prawda odsu-
nąć kandydaturę Korfantego (nowym premierem został
przedstawiciel konserwatystów krakowskich, prof. Julian
Nowak), ale nie oznaczało to bynajmniej zakończenia
walki o rządy państwem między dwoma podstawowymi
wówczas obozami politycznymi, tj. obozem piłsudczy-
kowskim (z poparciem PPS i lewicy) a obozem prawicy.
Wybory parlamentarne 1922 r.
Uchwalając konstytucję marcową Sejm Ustawodawczy
wykonał główne zadanie, do jakiego był powołany. Na-
leżało więc rozpisać wybory i wybrać nowy sejm. Wy-
magało to uchwalenia nowej ordynacji wyborczej. Jed-
nakże niektóre wpływowe stronnictwa w Sejmie Usta-
wodawczym nie kwapiły się zbytnio do tego, obawia-
jąc się nie bez racji wyników nowych wyborów. No-
wa ordynacja została uchwalona dopiero w lipcu 1922
r. Równocześnie trwały pertraktacje między poszcze-
94
gólnymi partiami politycznymi co do porozumień i so-
juszników w zbliżających się wyborach. Najważniejszym
wynikiem tych pertraktacji było porozumienie między
Narodową Demokracją, Chrześcijańską Demokracją i
Narodowo-Chrześcijańskim Stronnictwem Ludowym, w
którego wyniku powstał silny blok prawicowy pod na-
zwą Chrześcijański Związek Jedności Narodowej, zwa-
ny popularnie Chjena. Innym ważnym blokiem przed-
wyborczym był Blok Mniejszości Narodowych. Jak już
wspomniano, w wyborach wzięła tym razem udział także
KPRP.
Na krótko przed wyborami do sejmu i senatu odbyły się
we wrześniu 1922 r. pierwsze wybory do Sejmu Śląskie-
go. Fakt, że odbywały się one zaledwie w trzy miesiące po
podziale ostatecznym Górnego Śląska, czynił z nich dużej
wagi test nastrojów politycznych na tym terenie, a zwłasz-
cza swoistą próbę sił między Niemcami a Polakami. Za-
równo jedni, jak i drudzy szli do wyborów w rozpro-
szeniu, z odrębnymi listami poszczególnych stronnictw.
Wśród Polaków najwięcej głosów zgromadziła lista Blo-
ku Narodowego o orientacji chadecko-endeckiej, której
przewodził Korfanty. Padło na nią 33,5% głosów. Pozo-
stałe stronnictwa polskie skupiły na swych listach ogó-
łem mniej więcej tyleż samo (najwięcej PPS — 16,9%
i NPR — 14,3%), komuniści zaś 2,4%. W sumie listy
polskie zgromadziły ponad 2/3 oddanych głosów, niecała
1/3 przypadła na listy niemieckie.
Wybory listopadowe I 922 r. do sejmu odbyły się przy
mniejszej niż w 1919 r. frekwencji głosujących (nieco
poniżej 68% uprawnionych), szczególnie w Małopolsce
Wschodniej, gdzie frekwencja ta w wyniku hasła bojkotu
ze strony Ukraińców spadła w niektórych okręgach po-
niżej 50, a nawet poniżej 40%. Partie prawicy (Chjena)
zebrały 29% głosow, centrum ok. 24% (w tym “Piast”
przeszło 13%), lewica ok. 25% (w tym PPS przeszło
10%, “Wyzwolenie"' — 11%, KPRP — 1,4%) i wreszcie
mniejszości narodowe niecałe 22% (w tym partie zgrupo-
wane w “Bloku” 16%). Największe straty poniosły par-
tie centrum. Zyskały głównie partie mniejszości narodo-
wych, a także partie lewicowe. W sumie jednak równo-
waga polityczna była bardzo chwiejna, utrudniając po-
ważnie zmontowanie jakiej takiej większości za określo-
nym rządem. Fakt, że w wyborach do senatu prawica uzy-
skała nieco lepsze wyniki (39% głosów na “Chjenę" i 48
mandatów spośród ogółem 111), niewiele pod tym wzglę-
dem zmieniał z uwagi na drugorzędną w owym czasie rolę
senatu i jego ograniczone kompetencje.
Wybór i zabójstwo
Gabriela Narutowicza
prezydenta Rzeczypospolitej
Jednym z pierwszych i najważniejszych zadań, jakie
stanęło przed nowo wybranym sejmem i senatem, była
elekcja pierwszego prezydenta Rzeczypospolitej (przy-
pomnijmy, że zgodnie z konstytucją marcową wyboru
prezydenta miało dokonać Zgromadzenie Narodowe,
 3

złożone z wszystkich posłów i senatorów, na kadencję i fanatyczne zacietrzewienie sił reakcji w walce o
7-letnią). władzę i wpływy w społeczeństwie. Z metod tych nie
zrezygnowano nawet po wstrząsie, wywołanym zabój-
23. Pierwszy prezydent niepodległej Polski Gabriel stwem pierwszego prezydenta Polski. Prasa prawicowa
Narutowicz wyraźnie usprawiedliwiała mordercę jako człowieka
„ideowego”. Po jego straceniu w wielu kościołach
Dnia 9 grudnia 1922 r. odbyły się wybory prezydenta. odbywały się nabożeństwa żałobne „za spokój duszy”
Wysunięto 5 kandydatów, spośród których po paru Eligiusza Niewiadomskiego. W kołach skrajnej prawicy
był kreowany niemal na narodowego bohatera.
wstępnych głosowaniach utrzymało się trzech, z naj-
większą liczbą głosów. Byli to wysunięty przez endecję
i prawicę hr. Maurycy Zamoyski, kandydat „Piasta” — Nowy prezydent, nowy rząd
Stanisław Wojciechowski, uprzednio kilkakrotnie mini-
ster spraw wewnętrznych, oraz kandydat „Wyzwolenia” Po śmierci prezydenta Narutowicza najwyższą władzę w
— Gabriel Narutowicz, również parokrotny minister. Po państwie do momentu wyboru nowego prezydenta ob-
dalszych głosowaniach zostali już tylko dwaj kandydaci: jął zgodnie z konstytucją marszałek sejmu Maciej Rataj.
Zamoyski i Narutowicz, ten ostatni poparty obecnie Jeszcze 16 grudnia powołał on nowy rząd pod przewod-
także przez „Piasta”. Z uwagi na to, że Narutowicz nictwem gen. Władysława Sikorskiego, mającego opi-
znany był jako demokrata i człowiek o nieposzlakowanej nię człowieka energicznego, zdolnego opanować niebez-
uczciwości osobistej, głosowała za nim również lewica, pieczną po zamachu sytuację w kraju. W cztery dni póź-
tudzież posłowie mniejszości narodowych. Przyniosło niej Zgromadzenie Narodowe wybrało nowego prezyden-
mu to zwycięstwo... i niepohamowaną nienawiść ze ta w osobie Stanisława Wojciechowskiego. W swej mło-
strony ugrupowań prawicowych. Prasa endecka i innych dości należał do czołowych działaczy PPS, od której jed-
ugrupowań prawicowych wszczęły szeroką i nie prze- nak później oddalił się, zbliżając się swymi sympatiami
bierającą w środkach nagonkę przeciwko prezydentowi, politycznymi do PSL „Piast”. Tak więc była to osobistość
przedstawiając go jako „elekta żydowskiego” i nawo- dobrze na ogół widziana w kołach sejmowych, a równo-
łując niemal bez osłonek do usunięcia „zawady”, jaką cześnie mająca możliwości nawiązania dialogu także z
rzekomo stanowił on na drodze do naprawy państwa. Piłsudskim. Inaczej wyglądała pozycja nowego premiera.
Nowemu prezydentowi nie szczędzono żadnych oskarżeń Władysław Sikorski należał od dawna do głównych prze-
i poniżeń. ciwników politycznych Piłsudskiego, którego rola poli-
Owoce tej występnej agitacji nie kazały na siebie długo
tyczna w nowym, konstytucyjnym modelu najwyższych
czekać. W tydzień po wyborze, 16 grudnia 1922 r., władz państwowych zmalała bardzo poważnie. Wypiera-
Gabriel Narutowicz padł ofiarą zamachu rewolwerowego
ny przez swych przeciwników politycznych z kierowni-
podczas zwiedzania wystawy w warszawskiej Zachęcie. czych pozycji w państwie, Piłsudski stopniowo wycofy-
Zamachu dokonał fanatyk ze skrajnej prawicy, malarz i
wał się z aktywnego życia politycznego i osiadł w swej
publicysta, Eligiusz Niewiadomski. (Postawiony przed posiadłości w Sulejówku pod Warszawą. Nie było to jed-
sądem, został skazany na śmierć i stracony.)
nak wycofanie ani całkowite, ani na stałe. Było to raczej
wyczekiwanie na odpowiedni moment, by ponownie włą-
czyć się do walki o władzę.
24. Prezydent Narutowicz po złożeniu przysięgi Powołanie rządu Sikorskiego, który nie miał wyraźne-
Zbrodnicze poczynania, których owocem było zabójstwo go zaufania ani lewicy, ani skrajnej prawicy, nie ozna-
pierwszego prezydenta Rzeczypospolitej, wywołały czało trwałej stabilizacji wewnętrznopolitycznej w kra-
powszechne oburzenie w masach robotniczych War- ju. Przewrót faszystowski Mussoliniego we Włoszech
szawy, jednoznacznie manifestujących swe potępienie (1922) ośmielał elementy faszystowskie i w innych kra-
dla takich metod. Usiłowali to wykorzystać niektórzy jach, w tym i w Polsce. Wśród różnych drobniejszych or-
oficerowie i piłsudczycy w PPS, agitując do akcji ganizacji politycznych tego typu szczególną agresywno-
odwetowej przeciwko endecji i jej przywódcom, co ścią i pewnymi wpływami odznaczała się zwłaszcza kon-
miałoby utorować powrót Piłsudskiego do władzy, spiracyjna organizacja pod nazwą Pogotowie Patriotów
Jednakże akcja nie była dostatecznie przygotowana, Polskich. Wśród swoich przywódców i członków miało
a i kierownictwo PPS z Daszyńskim odniosło się do ono m. in. kilku generałów, wyższych oficerów, księży i
tego z rezerwą. Nie całkiem jasne stanowisko samego posiadało nawet ciche poparcie niektórych członków rzą-
Piłsudskiego także nie sprzyjało jej powodzeniu. du, tudzież przywódców endeckich i chadeckich.
Mimo odsunięcia Piłsudskiego, jego zwolennicy nadal
25. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Stanisław mieli poważne wpływy w partiach lewicowych, a także
Wojciechowski w kierowanych przez PPS związkach zawodowych. Nie
brakowało sympatyków Piłsudskiego w kołach inteligen-
Dramatyczne wypadki grudniowe rzuciły jaskrawe cji. Nadal okupowali piłsudczycy istotne placówki w ar-
mii, szczególnie w Sztabie Generalnym; stanowili poważ-
światło na bezwzględność metod walki politycznej

95
4

ną część korpusu oficerskiego. do akcji.

Pakt lanckoroński i rząd Chjeno-Piasta W końcu maja 1923 r. rząd Sikorskiego musiał ustąpić.
Nowy rząd miał za sobą większość sejmową, złożoną z
posłów partii Chjeno-Piasta. Na czele tego rządu stanął
Z niechęcią na rząd Sikorskiego patrzyła - jak wspomi- Wincenty Witos.
naliśmy - Narodowa Demokracja i inne koła prawicowe, Przywódca „Piasta“ przejmował władzę w niezwykle
a także “Piast”. Wobec faktu, że żadne z tych stronnictw skomplikowanej sytuacji gospodarczej i politycznej
oddzielnie nie mogło jednak stworzyć większości w sej- wewnątrz kraju, a także w niełatwej sytuacji między-
mie, pojawiły się w nich tendencje do zespolenia się w narodowej. Kształtowała się ona pod znakiem silnego
celu stworzenia nowej większości rządowej i obalenia Si- zaostrzenia przede wszystkim na skutek okupowania
korskiego. przez Francję od początku 1923 r. Zagłębia Ruhry, ce-
Z dążeń tych zrodziło się porozumienie polityczne mię- lem wymuszenia na Niemczech wywiązania się ze swych
dzy endecją, chadecją (Chjena) i “Piastem”, podpisane w zobowiązań reparacyjnych. Wywołało to na domiar
maju 1923 r. i zwane paktem lanckorońskim (od miejsco- pewne napięcie w stosunkach francusko-angielskich.
wości Lanckorona, gdzie m. in. toczyły się niektóre per- W tymże roku 1923 ministrem spraw zagranicznych
traktacje). W pakcie tym partie Chjeno-Piasta (tak zwano Niemiec został Gustav Stresemann — postać wybitna,
później powszechnie ten nowy blok polityczny) zajmo- która w wyniku zręcznych zabiegów dyplomatycznych
wały stanowisko wobec szeregu węzłowych problemów przyczyniła się niemało do przywrócenia Niemcom ich
polityki wewnętrznej i zagranicznej Polski oraz określa- czołowej rangi międzynarodowej.
ły swój wspólny punkt widzenia i postulaty. Jeśli chodzi
o politykę zagraniczną, to nie brakowało wśród nich ele- Hiperinflacja. Masowe wystąpienia robotników krakow-
mentów konstruktywnych i realistycznych (np. polepsze- skich w listopadzie 1923 r.
nie stosunków z Czechosłowacją, ostrzeżenie przed nie-
bezpieczeństwem ze strony Niemiec, dążenie do normali- 26. Marszałek sejmu Maciej Rataj, prezydent Stanisław
zacji stosunków politycznych i gospodarczych “na wscho- Wojciechowski i premier gen. Władysław Sikorski
dzie”, tj. ze Związkiem Radzieckim). Jeśli chodzi o pro- (1923)
gram działania w zakresie polityki wewnętrznej, to w tej
dziedzinie pakt lanckoroński zmierzał w kierunku zdecy-
Największe jednak trudności narastały w stosunkach
dowanie wstecznym, postulując m. in. ograniczenie usta-
wodawstwa socjalnego, zmiany polityki wyznaniowej w wewnętrznych, przede wszystkim wskutek katastrofalnie
duchu klerykalnym oraz zaostrzenie polityki przeciwko pogłębiającej się inflacji. Dotychczas umiarkowana,
mniejszościom narodowym. W szczególnym jednak stop- przerosła ona w ciągu roku 1923 w hiperinflację, wy-
niu uwidoczniło się to na punkcie zagadnień reformy rol- mykającą się spod wszelkiej kontroli. Wskazywał na to
nej. Postanowienia ustawy o wykonaniu reformy rolnej z jaskrawo wzrost ilości pieniędzy papierowych w obiegu,
lipca 1920 r. budziły z dawna już silne opory w kołach ob- który — w liczbach zaokrąglonych — przedstawiał się
szarniczych i bogatego chłopstwa. W pakcie lanckoroń- następująco:
skim przewidywano szereg posunięć, stwarzających moż-
liwości wyłączenia majątków spod parcelacji, przepro- W nie mniej katastrofalnym tempie spadała wartość
wadzenia jej w drodze porozumień prywatno-prawnych, marki polskiej. Za 1 dolara płaciło się w wyżej wymie-
pozbawienia pierwszeństwa bezrolnych i małorolnych w nionych dniach i latach odpowiednio: 8 mp, 9 mp, 110
nabywaniu parcelowanej ziemi, wprowadzenia nowych, mp, 590 mp, 2923 mp, 17 800 mp, 104 000 mp, 6 375
dogodniejszych dla parcelowanych majątków zasad sza- 000 mp. Od 11 listopada 1918 r. do 31 grudnia 1923 r.
cunku gruntów itp. kurs dolara wzrósł zatem o ponad 1 567 000%.
Wyraźne uwstecznienie pozycji “Piasta” wywołało opór
ze strony bardziej lewicowych działaczy stronnictwa. Nie
osłabiło go to jednak w takim stopniu, by uniemożliwić 27. Karykatura współczesna
Chjeno-Piastowi zrealizowanie jednego z głównych ce-
lów porozumienia, mianowicie obalenia rządu Sikorskie- W tych warunkach płace robotnicze i urzędnicze stawały
go. się stopniowo fikcją. Wieś uchylała się od sprzedaży
Nie pomogły mu i pewne sukcesy na polu polityki artykułów żywnościowych za bezwartościowe pieniądze.
zagranicznej. W marcu 1923 r. Rada Ambasadorów Skurczył się gwałtownie krajowy rynek zbytu. Wobec
uznała ostatecznie wschodnią granicę Polski, ustaloną bezużyteczności marki polskiej jako miernika wartości
pokojem ryskim 1921 r. Zacieśniła się sojusznicza więź koszty produkcji kalkulowano w walutach stałych.
z Francją, czego zewnętrznym wyrazem była wizyta Okazało się wtedy, że produkcja przemysłowa polska
w Polsce marszałka Focha, serdecznie i uroczyście jest droższa niż zagraniczna. Skurczył się również rynek
podejmowanego w wielu miastach polskich. Zaledwie zagraniczny, znikła premia inflacyjna za eksport. Prze-
jednak Foch opuścił Polskę — Chjeno-Piast przystąpił mysł zaczął ograniczać produkcję z braku możliwości

96
 5

zbytu, w ślad za tym szło ograniczenie zatrudnienia. wych: na stanowisko ministra spraw zagranicznych same-
go Romana Dmowskiego, na stanowisko wicepremiera
polityka “twardej ręki” - Wojciecha Korfantego.
28. Manifestacyjny Pogrzeb robotników zabitych pod- Jak często w podobnych trudnych sytuacjach, usiłowano
czas zajść w Borysławiu w 1923 r. odwrócić uwagę społeczeństwa od rzeczywistych przy-
czyn kryzysu przez zapisanie go na rachunek “roboty
wywrotowej” i wzmożenie antykomunistycznych repre-
Znakomicie natomiast sprzyjała hiperinflacja spekula-
cjom, lichwiarstwu i innym ciemnym interesom, połączo- sji. W tym celu wykorzystano np. tragiczny w skutkach
nym często ze szkodą dla skarbu państwa. Do częstych (ponad 60 osób zabitych i rannych) wybuch w prochow-
przedsięwzięć tego rodzaju należały zwroty długów i po- ni w Cytadeli warszawskiej. O spowodowanie tego wy-
życzek w ich nominalnej wysokości. Podobnie było z po- padku oskarżono dwóch młodych oficerów komunistów,
datkiem gruntowym: w 1923 r. przez dłuższy czas realna W. Bagińskiego i A. Wieczorkiewicza, a w ślad za tym
wartość podatku gruntowego z 1 ha ziemi nie przekra- rozpętano nagonkę antykomunistyczną na szeroką skalę.
czała wartości 1 jajka. Wśród wielu większych i mniej- (Dopiero po pewnym czasie wyszło na jaw, że wybuch
szych afer spekulacyjnych szczególny rozgłos zdobyła so- nastąpił w wyniku nieostrożności jednego z robotników
bie sprawa odstąpienia przez państwo firmie prywatnej w prochowni.)
(wielkiego kapitalisty francuskiego Boussaca) zakładów Wszystkie te zabiegi nie przynosiły spodziewanych owo-
włókienniczych w Żyrardowie. Skarb państwa stracił na ców. Pogłębiał się ferment nawet w stronnictwie Wito-
tym przeszło 2 mln franków szwajcarskich. sa, w PSL “Piast”. Sygnalizowało go wystąpienie z tego
Wszystko to wywoływało rosnące rozgoryczenie i opór stronnictwa jeszcze w końcu maja 1923 r. - na znak prote-
szerokich rzesz społeczeństwa, a zwłaszcza klasy robot- stu przeciwko sojuszowi politycznemu z Chjeną - kilku-
niczej. Stopniowo wzmagała się fala strajków, by w mie- nastoosobowej grupy posłów i senatorów z J. Dąbskim na
siącach letnich 1923 r. osiągnąć rozmiary dawno już nie- czele. Przyjęła ona nazwę PSL “Jedność Ludowa”. Krok
spotykane. Szczególną aktywność na tym polu wykazy- ten spotkał się z uznaniem ze strony ówczesnego preze-
wali włókniarze łódzcy, nafciarze borysławscy, metalow- sa PSL “Wyzwolenie” S. Thugutta i stworzył warunki do
cy warszawscy, robotnicy okręgu bielsko-bialskiego, So- bliskiej współpracy między obu stronnictwami na tere-
snowca i inni. nie sejmu. Uzewnętrzniło się to w powołaniu do życia w
Pozycję rządu Chjeno-Piasta osłabiał dodatkowo gwał- następnym roku Związku Polskich Stronnictw Ludowych
townie zaostrzający się w tymże czasie konflikt politycz- “Wyzwolenie” i “Jedność Ludowa” (ZPSL “Wyzwolenie”
ny z Piłsudskim, który w demonstracyjny sposób wyco- i “Jedność Ludowa”). W kilka miesięcy później wystąpiła
fał się latem tegoż roku z ostatnich wysokich stanowisk z “Piasta” kolejna grupa posłów pod przewodem J. Bry-
wojskowych, jakie jeszcze zajmował, mianowicie szefa la, protestując w ten sposób przeciwko wniesionemu na
Sztabu Generalnego oraz przewodniczącego Ścisłej Rady sejm projektowi reformy rolnej, uzgodnionemu uprzed-
Wojennej (formalnie organu doradczego prezydenta Rze- nio między Witosem i siłami prawicy.
czypospolitej w sprawach przygotowania wojska i kraju Równocześnie trwały i wzmagały się fermenty społecz-
do przyszłej wojny, faktycznie najwyższej instancji woj- ne w masach robotniczych, ogarniając sobą m. in. i naj-
skowej w kraju, której przewodniczący - naczelny wódz większe ich skupisko - Górny Śląsk. Powstał tam pod
na wypadek wojny - kontrolował zarówno prace Mini- przewodnictwem komunistv Józefa Wieczorka “Komitet
sterstwa Spraw Wojskowych, jak i Sztabu Generalnego). 21”, składający się z przedstawicieli różnych ugrupowań
Odejście swoje z tych stanowisk połączył Piłsudski z nie- i związków robotniczych, a także bezpartyjnych. Komitet
zwykle ostrą krytyką swych przeciwników politycznych zorganizował w połowie października potężny strajk ge-
(" paskudztwo duszy, które do mnie przylepiano”, “ta neralny robotników górnośląskich. W ślad <za nim poszli
szajka, ta banda, która czepiała się mego honoru”). Na robotnicy sąsiadującego Zagłębia Dąbrowskiego i Kra-
domiar dotkliwą porażkę prestiżową poniósł rząd na are- kowskiego. Strajkowali też robotnicy w Łodzi, Warsza-
nie międzynarodowej podczas głosowania w Lidze Naro- wie i innych miastach. Sytuacja stała się dla rządu bardzo
dów: kandydatura Czechosłowacji na członka Rady Ligi groźna, gdy do strajków tych zaczęli się przyłączać ko-
uzyskała prawie dwa razy więcej głosów niż Polski. lejarze. Władze zarządziły militaryzację kolei i ogłosiły
W obliczu coraz trudniejszej sytuacji gospodarczej i spo- stan wyjątkowy w całym kraju. W odpowiedzi na to PPS
łecznej kraju, mając przeciwko sobie coraz silniejszą i związki zawodowe ogłosiły 3 listopada strajk powszech-
opozycję polityczną w sejmie, a nawet centrowych par- ny w całym kraju, poparty przez komunistów.
tiach politycznych - rząd Witosa uciekał się do różnych
W pierwszych dniach listopada strajki i różnego rodza-
zabiegów i manewrów, zmierzających do ratowania swe- ju demonstracje ogarnęły rzeczywiście cały kraj. Naj-
go szybko malejącego autorytetu. Puszczano w obieg co- ostrzejszy charakter przybrały one w Krakowie. W dniu 6
raz większe sterty pieniędzy papierowych. Podejmowa- listopada 1923 r. doszło na ulicach Krakowa do gwałtow-
no próby, zresztą daremne, zaciągnięcia nowych poży- nych, krwawych starć między robotnikami, którzy zdoby-
czek zagranicznych. Zrekonstruowano rząd, wprowadza- li broń, a policją i wojskiem, które zresztą na ogół niechęt-
jąc doń najwyższe autorytety polityczne z kół prawico-

97
6

nie podejmowało walkę z robotnikami, a niekiedy nawet

wręcz bratało się z nimi. Z tłumów robotniczych niejed-
nokrotnie wznosiły się okrzyki na cześć Piłsudskiego ja-
ko jednego z czołowych przeciwników znienawidzonego
rządu Chjeno-Piasta. Istotnie Piłsudski i jego zwolenni-
cy nie szczędzili słów najostrzejszej krytyki pod adresem,
rządu, który swą polityką w sprawach wojskowych skłonił
Piłsudskiego do rezygnacji z piastowanych jeszcze prze-
zeń stanowisk w wojsku. Mimo wszystko “powstanie kra-
kowskie” zostało stłumione, w niemałej mierze na sku-
tek dwuznacznej działalności niektórych działaczy PPS,
zastraszonych rewolucyjnym charakterem wydarzeń. Jej
wynikiem było w szczególności rozbrojenie wprowadzo-
nych w błąd robotników. Wiele krwi polało się wówczas
na ulicach Krakowa. Zginęło ponad 30 ludzi, głównie ro-
botników i żołnierzy. Około 200 osób odniosło rany. Do
ostrych starć, choć na mniejszą skalę, doszło w tych sa-
mych dniach także w niektórych innych miastach Mało-
polski, zwłaszcza w Tarnowie. I tam padli zabici i ranni.
Krwawe stłumienie tych wystąpień przez rząd było jed-
nak zwycięstwem pyrrusowym. W następstwie wspo-
mnianego już kolejnego rozłamu w PSL “Piast”, dokona-
nego przez grupę Bryla, rząd stracił większość w sejmie i
musiał ustąpić. Uczynił to 14 grudnia 1923 r, pozostawia-
jąc po sobie pamięć jednego z najbardziej reakcyjnych i
niepopularnych w społeczeństwie rządów przed rokiem
1926.

Tekst udostępniony jest na licencji Creative Commons

Attribution-Share Alike 3.0.
Dodatkowe informacje o autorach i źródle znajdują się
na stronie dyskusji.

Udziela się zgody na kopiowanie, dystrybucję i/lub

modyfikację tego tekstu na warunkach licencji GNU
Free Documentation License w wersji 1.2 lub nowszej,
opublikowanej przez Free Software Foundation.
Kopia tekstu licencji umieszczona została pod hasłem
GFDL. Dostepne jest również jej polskie tłumaczenie.

Informacje o pochodzeniu tekstu możesz znaleźć w

dyskusji tego tekstu.

98
 7

1 Text and image sources, contributors, and licenses

1.1 Text
• Historia Polski (Henryk Zieliński)/Rozdział 4 Źródło: https://pl.wikisource.org/wiki/Historia_Polski_(Henryk_Zieli%C5%84ski)
/Rozdzia%C5%82_4?oldid=950183 Autorzy: Julo, Wieralee oraz Tommy Jantarek

1.2 Images
• Plik:CC_some_rights_reserved.svg Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/79/CC_some_rights_reserved.svg Li-
cencja: Public domain Autorzy: Ten plik jest pochodną pracą: CC SomeRightsReserved.png
Artysta: Praca pochodna: Jelte
• Plik:Gnu-fdl.png Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/11/Gnu-fdl.png Licencja: GPL Autorzy: MediaWiki SVN.
Artysta: Brion VIBBER

1.3 Content license

• Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0

99
 Historia Polski (Henryk Zieliński)/Rozdział 5
Rząd Grabskiego i naprawa skarbu.
Polska i Europa wschodnia w cieniu Locarna
Program Grabskiego, pierwsze kroki, nowa waluta
Hiperinflacja w połączeniu z silnym zaostrzeniem kon-
fliktów społecznych stawiała przed kierownictwem pań-
stwa coraz trudniejsze problemy, których rozwiązanie nie
mogło być już dłużej odkładane, gdyż doprowadziłoby
kraj do zupełnej katastrofy i zagroziłoby ustrojowi pań-
stwa. Sprawa była tym poważniejsza i pilniejsza, że po-
dobne wstrząsy przeżywały i niektóre inne państwa eu-
ropejskie. W końcu września 1923 r. wybuchło w Buł-
garii zbrojne powstanie robotniczo-chłopskie przeciwko
reakcyjnym rządom premiera A. Cankowa, kierowane
m. in. przez bułgarskich przywódców komunistycznych,
W. Kołarowa i G. Dymitrowa. Zostało ono stłumione po
krwawych walkach w różnych częściach kraju. Do po-
ważnych zaburzeń doszło także w Niemczech, gdzie in-
flacja przybrała jeszcze większe rozmiary niż w Polsce.
Terenem szczególnie ostrych starć stał się w październiku
Hamburg. Dużą rolę odegrał w nich późniejszy czołowy
przywódca komunistów niemieckich E. Thälmann. Tak
więc walki strajkowe w Polsce stanowiły ogniwo szersze-
go poruszenia społecznego, ogarniającego Europę.
Nie można było powstrzymać rosnącego zaognienia sto-
sunków wewnętrznych w Polsce metodami rządów twar-
dej ręki, nawet w wykonaniu polityków pokroju Korfan-
tego. Zresztą nie tylko masy pracujące, ale i przemysł
zaczął odczuwać ujemne skutki hiperinflacji. Kapitaliści,
skupieni w swej najbardziej reprezentatywnej organizacji
— Centralnym Związku Polskiego Przemysłu, Górnic-
twa, Handlu i Finansów (tzw. Lewiatan) — uświadamiali
sobie, że naprawa skarbu staje się i z ich punktu widzenia
pilną koniecznością, na której ołtarzu trzeba będzie zło-
żyć pewne ofiary, niezbędne do ratowania ich interesów
na dłuższą metę.
29. Premier Władysław Grabski
W tych warunkach sejm nie przeciwstawiał się powołaniu
do życia przez prezydenta Wojciechowskiego gabinetu
pozaparlamentarnego pod przewodnictwem Władysława
Grabskiego. Ten wybitny ekonomista, o orientacji raczej
prawicowej, zda wał się być człowiekiem najbardziej od-
powiednim w danej sytuacji. Również skład rządu, który
przedstawił sejmowi, był do przyjęcia — acz bez entuzja- Te i szereg innych kroków sprawiły. że spadek marki oraz
zmu — tak dla endecji, jak i dla obozu piłsudczykowskie- wzrost cen zostały zahamowane, a kurs dolara zaczął się
go (ministrem spraw wojskowych został w nim, co praw- stabilizować. Pozycja rządu Grabskiego w społeczeństwie
da na krótko, gen. Kazimierz Sosnkowski), jak tez dla
1
100
znacznej części lewicy sejmowej. Sam Grabski objął po-
za funkcją premiera tekę ministra skarbu W pozostałych
resortach, z nielicznymi wyjątkami, trwała ciągła swoista
rotacja ministrów w zależności od aktualnego układu sił
politycznych, przegrupowań i rozgrywek w sejmie, który
tolerował Grabskiego tylko jako “rozwiązanie tymczaso-
we” (choć zdołał on się utrzymać na swym stanowisku
całe dwa lata). W rezultacie musiał Grabski trawić wiele
czasu i wysiłku na uprawianie prawdziwej ekwilibrysty-
ki politycznej, a ciągłe poczucie zagrożenia politycznego
nie ułatwiało mu oczywiście wypełnienia trudnego zada-
nia naprawy gospodarki państwa.
Desygnowany premier przedstawił swój program sejmo-
wi. Na czoło wysunął potrzebę reformy skarbu, która po-
winna być przeprowadzona w warunkach “pokoju we-
wnętrznego”. Jednocześnie zażądał od sejmu uchwale-
nia nadzwyczajnych pełnomocnictw, tj. prawa wydawa-
nia dekretów w postaci rozporządzeń prezydenta z mocą
ustawy. Uprawnienie to miałoby dotyczyć następujących
zagadnień: zmian w ustawodawstwie podatkowym, zacią-
gania pożyczek do wysokości 500 mln franków w zło-
cie, wprowadzenia nowego systemu monetarnego i wa-
luty oraz statutu Banku Emisyjnego, sprzedaży przed-
siębiorstw państwowych, przeprowadzenia oszczędności
budżetowych itp.
Te daleko idące pełnomocnictwa sejm uchwalił wyraźną
większością głosów ale tylko na 6 miesięcy (zamiast na I
rok, jak żądał Grabski).
Zamierzenia Grabskiego szły przede wszystkim w kie-
runku zrównoważenia budżetu państwa. Zdawał sobie
przy tym sprawę, że nie da się tego osiągnąć kosztem mas
pracujących już choćby dlatego. że hiperinflacja ogoło-
ciła je z wszelkich środków. Rezerwy tkwiły jedynie w
możliwościach finansowych klas posiadających. Za naj-
odpowiedniejszą drogę uruchomienia tych rezerw uznał
nowy premier wprowadzenie i wyegzekwowanie podatku
majątkowego. Wprowadził też daleko idące oszczędności
budżetowe, w oszczędności[1] ograniczając dopłaty skar-
bu na pokrycie deficytu w kolejnictwie (co pociągnęło
za sobą podwyżkę taryf przewozowych). W tym samym
kierunku szły poczynania mające na celu usprawnienie
i potanienie administracji państwowej. Zaciągnął też po-
życzkę we Włoszech (tzw. pożyczkę tytoniową, zabezpie-
czoną majątkiem monopolu tytoniowego), co prawda na
warunkach nader niekorzystnych.
2
wzmacniała się.
W kwietniu 1924 r. Grabski stworzył Bank Polski oraz
wprowadził nową walutę w miejsce marki, mianowicie
złotego. Emitowane przez Bank Polski na prawie wyłącz-
ności banknoty miały mieć pokrycie w zgromadzonych
w skarbach Banku złocie i dewizach w 30%. Kurs dolara
wynosił 5,18 zł.
Trudności i przeszkody na drodze
reform
Te początkowe sukcesy nie oznaczały, że realizacja re-
form przebiegała bez trudności i oporów. Ujawniły się
one ostro już w połowie 1924 r. Jednym z ich źródeł była
klęska nieurodzaju, której ofiarą padło rolnictwo polskie
w tym roku. Poważnej obniżce uległy na rynkach euro-
pejskich ceny głównych artykułów eksportowych Polski
(węgiel, cukier, drewno). Coraz większy opór przeciw-
ko polityce rządu stawiał Lewiatan. Kapitaliści starali się
przerzucić ciężar naprawy skarbu w coraz większej mie-
rze na barki klasy robotniczej. Począwszy od lata 1924
r. zaczęto w różnych gałęziach przemysłu (m. in. w gór-
nictwie) obniżać płace. W hutnictwie na Górnym Ślą-
sku przedłużono dzień roboczy do 10 godzin. Wywołało
to reaktywowanie “Komitetu 21” (jak w r. 1923), który
zaczął przygotowywać strajk. Latem i jesienią przeszła
przez Górny Śląsk i niektóre inne ważne ośrodki prze-
mysłowe duża fala strajków, na które przemysłowcy nie-
jednokrotnie odpowiadali lokautami. Na ogół strajki te
nie przynosiły zwycięstwa strajkującym. Liczba bezro-
botnych, zmniejszona w pierwszej połowie 1924 r., od
lata znowu poczęła wzrastać. Mimo stworzenia tzw. fun-
duszu bezrobocia, z którego w ciągu kilkunastu tygodni
po utracie pracy wypłacano bezrobotnym zasiłki, i pew-
nej poprawy ich położenia nie mogło to być i nie było
trwałe wyjście z sytuacji. Pogorszenie położenia zazna-
czyło się również na wsi, gdzie wzmożony nacisk podat-
kowy w połączeniu z nieurodzajami dawał się chłopom
mocno odczuć.
W tych warunkach Grabski zażądał od sejmu przedłu-
żenia pełnomocnictw, których ważność wygasła w lipcu
1924 r. Sejm przedłużył je na dalsze 6 miesięcy, ale tym
razem ze znacznie większymi oporami.
Pod koniec 1924 r. i na początku 1925 r. nastąpiła pewna
poprawa koniunktury. Zbyt artykułów przemysłowych na
wsi po przednówku znowu nieco wzrósł. Rząd wszedł w
pertraktacje w sprawie pożyczki od szwedzkiego poten-
tata finansowego, “króla zapałczanego” Ivara Kreugera.
Uzyskał też pożyczkę od amerykańskiego banku Dillona
w wysokości 27 mln dolarów - co prawda znowu na wa-
runkach bardzo niekorzystnych. Na podobnie niekorzyst-
nych warunkach uzyskiwano inne, drobniejsze pożyczki.
W sumie przyniosły one w latach 1924-1925 zaledwie
nieco ponad 70 mln dolarów. Nie zmieniało to oczywi-
ście w sposób istotny trudnej sytuacji, której podstawy Po wybuchu wojny gospodarczej Polska znalazła się po-
pozostawały nadal kruche i chwiejne.
Bilans płatniczy państwa kształtował się niekorzystnie
101
(rosnąca przewaga importu nad eksportem), rósł deficyt
budżetowy. W niemałej mierze przyczyniał się do tego
swoisty sabotaż podatkowy, uprawiany przez szereg
{{|przed|siębiorstw}} przedsiębiorstw przemysłowych.
Dotyczyło to m. in. wielkich przedsiębiorstw, opano-
wanych przez kapitał zagraniczny na Górnym Śląsku,
które zatajały swe rzeczywiste dochody i uchylały się
od płacenia podatków. Jednym z charakterystycznych
przykładów takiej polityki wobec państwa były wielkie
zakłady górniczo-hutnicze Hohenlohego, gdzie silne
wpływy miał kapitał francuski, a jego szkodliwe prak-
tyki pokrywał swoim nazwiskiem Wojciech Korfanty.
Źle zapowiadały się ponownie zbiory płodów rolnych w
1925 r. Położenie gospodarcze państwa w połowie tego
roku znowu stało się krytyczne.
Polsko-niemiecka wojna gospodarcza.
Napięcia w stosunkach
z W. M. Gdańskiem
Sytuację ekonomiczną kraju pogorszył dotkliwie wybuch
wojny gospodarczej niemiecko-polskiej, wywołanej przez
stronę niemiecką w związku z ustaniem w 1925 r. obo-
wiązku Niemiec bezcłowego importu z Polski węgla gór-
nośląskiego (zobowiązanie to musiały Niemcy przyjąć w
ramach konwencji genewskiej z 1922 r.). W ślad za tym
poszły dalsze drastyczne ograniczenia w stosunkach han-
dlowych niemiecko-polskich, zmierzające do pogłębienia
w Polsce chaosu gospodarczego i wykazania, że Polska
jest “państwem sezonowym” (Saisonstaat), niezdolnym
do niepodległego bytu. Polska nie mogła nie odczuć bar-
dzo dotkliwie uderzenia niemieckiego, jeśli zważyć, że
eksport polski do Niemiec w ostatnich latach przed wojną
gospodarczą stanowił 43-50% całego polskiego eksportu,
a import z Niemiec 34-44% całego polskiego importu.
Zapoczątkowana przez Niemcy wojna gospodarcza miała
cele głównie polityczne i stanowiła fragment szerszych
inicjatyw politycznych Stresemanna, zmierzających do
przywrócenia Niemcom - przede wszystkim kosztem Pol-
ski - ich rangi pierwszorzędnego mocarstwa europejskie-
go. W szczególności dążył Stresemann do uwolnienia
Niemiec od ciężaru odszkodowań wojennych, przekształ-
cenia swego kraju ponownie w potęgę gospodarczą, z któ-
rą wszyscy musieliby się liczyć. Dążenia te znajdowały
przychylny oddźwięk zwłaszcza w krajach anglosaskich,
czego świadectwem był tzw. plan Dawesa, amerykańskie-
go finansisty, redukujący w poważnym stopniu odszko-
dowania niemieckie, a zarazem zapewniający Niemcom
wielkie kredyty z Ameryki i Anglii na rekonstrukcję ich
przemysłu (1924). W ślad za dynamicznym odrodzeniem
gospodarczym Niemiec poszło odrodzenie ich wpływów i
znaczenia politycznego w Europie, uwieńczone układami
lokarneńskimi i przyjęciem Niemiec do Ligi Narodów.
nownie w obliczu groźby załamania się reform skar-
bowych i gospodarczych, wdrażanych przez rząd Grab-
 3

skiego. Nastąpiło poważne pogorszenie polskiego bilansu jącym Gdynię jako “dusiciela Gdańska” - Erwürger Dan-
handlowego, w wyniku czego z Banku Polskiego zaczęły zigs).
odpływać w szybkim tempie waluty obce. Nowych poży- Konkordat z Watykanem
czek nie można było uzyskać (m. in. w następstwie prze-
ciwdziałania wpływowych niemieckich kół finansowych
i rządu niemieckiego), przeciwnie, banki zagraniczne za- W tym samym mniej więcej czasie rząd polski był zaab-
częły natarczywie domagać się zwrotu dawnych kredy- sorbowany również sprawą uregulowania swych stosun-
tów, zwiększając w ten sposób presję na rząd polski. ków z Kościołem i Watykanem. Rokowania na ten temat
z ramienia rządu polskiego prowadził w Rzymie Stani-
Te i podobne liczne trudności przezwyciężono stosunko- sław Grabski. Zostały one sfinalizowane podpisaniem 10
wo rychło. Wysoki mur celny między Niemcami a Pol- lutego 1925 r. konkordatu, który zapewniał Kościołowi i
ską mobilizował rząd polski i koła gospodarcze do in- episkopatowi liczne i poważne przywileje.
tensywniejszego rozwijania bądź uruchamiania zaniedba-
nych lub nowych gałęzi przemysłu (np. elektrotechnicz- Zasadniczy, pierwszy artykuł konkordatu gwarantował
nego i radiotechnicznego), zdolnego dostarczyć na rynek Kościołowi katolickiemu w Polsce “swobodne wykony-
artykuły dotychczas importowane przeważnie z Niemiec. wanie jego władzy duchownej, jak również swobodną
U dało się również zrekompensować zamknięty obecnie administrację i zarząd sprawami majątkowymi zgodnie
rynek niemiecki w dużym stopniu innymi rynkami (np. z prawami boskimi i prawem kanonicznym”. W prze-
krajów skandynawskich, bałtyckich). Prowadziło to do ciwieństwie do większości innych konkordatów, w kon-
rozluźnienia powiązań gospodarczych między Niemcami kordacie z Polską nie było klauzuli, która by wyraźnie
i Polską, a w konsekwencji do zmniejszenia jej zależności stwierdzała, że uprawnienia Kościoła nie mogą pozosta-
gospodarczej od zachodniego sąsiada. Dotyczyło to m. in. wać w sprzeczności z obowiązującym w państwie porząd-
przemysłu na polskim Śląsku, szczególnie silnie związa- kiem prawnym. Prawie całkowicie została wyeliminowa-
nego z przemysłem niemieckim. O ile w 1923 r. z Nie- na ingerencja państwa w obsadę i nominacje na godno-
miec pochodziło 44% importu polskiego, to w 1926 r. ści kościelne (z wyjątkiem prawa weta w sprawach ob-
spadł on do 24%. Jeszcze silniej zmniejszył się w tych- sady stanowisk kościelnych - a i to nie wszystkich). Kler
że latach udział rynku niemieckiego w odbiorze ekspor- otrzymywał nieograniczoną swobodę komunikowania się
tu polskiego: z 51% do 25% jego całości. N a ewolucję z wszystkimi zwierzchnikami kościelnymi, łącznie z Wa-
tę złożyły się, rzecz jasna, również inne bodźce i czynni- tykanem, co oznaczało m. in. rezygnację z wszelkiej kon-
ki, w szczególności ogólna poprawa koniunktury na świe- troli władz w stosunku do listów, orędzi itp. papieża, epi-
cie, nie ulega jednak wątpliwości, że reperkusje polsko- skopatu i innych podobnych dokumentów. W postępowa-
niemieckiej wojny gospodarczej ewolucję tę przyśpieszy- niu przed sądami państwowymi w sprawach karnych du-
ły i ożywiły. chowieństwu zastrzeżono przywileje, nie przysługujące
innym obywatelom. Konkordat zapewnił biskupom decy-
Innego rodzaju komplikacje powstały w stosunkach Pol- dujący wpływ na powoływanie nauczycieli religii w szko-
ski z Wolnym Miastem Gdańskiem. Wynikały one m. łach oraz nadzór nad nauczaniem i moralnością nauczy-
in. z przeszkód stawianych przez Gdańsk realizacji po- cieli. Tenże artykul (XIII) wprowadzał obowiązkowość
rozumień polsko-gdańskich w sprawie działalności pocz- nauczania religii w szkołach (z wyjątkiem wyższych).
ty polskiej. Chodziło o rozwieszenie w mieście skrzy- Budynki i urządzenia, służące celom religijnym, zostały
nek pocztowych z godłem państwowym polskim, które zwolnione od wszelkich podatków i opłat. Władze pań-
zamalowywano barwami byłego cesarstwa niemieckie- stwowe zobowiązywały się do udzielania pomocy, czy-
go. Spór o skrzynki pocztowe zaostrzył stosunki polsko- li tzw. bracchium saeculare, w wykonywaniu (w okre-
niemieckie i był rozstrzygany w Lidze Narodów, która w ślonych dziedzinach) dekretów kościelnych. Duchowień-
tym wypadku uznała racje strony polskiej. stwo miało otrzymywać uposażenia i emerytury do cza-
Napięcie w stosunkach polsko-niemieckich i polsko- su uregulowania sprawy dóbr, których pozbawiły Kościół
gdańskich ujawniło z całą siłą chwiejność i kruchość pod- rządy zaborcze.
staw, na których opierały się stosunki handlowe Pol ski z
Ze swej strony Watykan zobowiązywał się do wprowa-
zagranicą, uzależnione w duże) mierze od swobody po- dzenia podziału na diecezje. dostosowanego do granic
sługiwania się portem gdańskim i od stanowiska władz
Polski, co oznaczało ich uznanie. Żadna część Polski nie
W. M. Gdańska oraz od polityki rządu niemieckiego. W mogła podlegać biskupowi, którego siedziba znajdowa-
tej sytuacji rząd Polski wzmógł tempo prac wokół zbudo-
łaby się poza granicami kraju (jednakże obszar W.M.
wania własnego portu w Gdyni (zapoczątkowanych już Gdańska, przynależny dawniej do diecezji chełmińskiej.
przed kilku laty), aby w ten sposób uniezależnić się od
a wyłączony z niej jako diecezja odrębna w 1922 r., pozo-
ciągle niepewnego Gdańska. Gdynia rozwinęła się z cza- stał i po konkordacie diecezją odrębną). Kościół wyrażał
sem do rangi jednego z największych portów na Bałty- zgodę na objęcie parcelacją także majątków kościelnych -
ku, co odbiło się ujemnie na obrotach portu gdańskiego, oczywiście z równoczesnym po twierdzeniem przez pań-
który bez polskiego zaplecza gospodarczego skazany był stwo wszystkich praw majątkowych Kościoła, instytucji
na wegetację (w niemiecko-gdańskiej propagandzie rewi- kościelnych i duchowieństwa, będących w ich posiadaniu
zjonistycznej posługiwano się chętnie sloganem, określa-

102
4

w momencie zawierania konkordatu. Uzgodniono także, sję sejmową projektu reformy rolnej, czego od dłuższe-
że cudzoziemcy bez zezwolenia rządu nie będą mogli pia- go już czasu domagały się stronnictwa ludowe. Uczynił
stować stanowisk przełożonych zakonów. Biskupi zosta- to wreszcie latem 1925 r. i rzeczywiście wywołał swym
li zobowiązani do składania przysięgi wierności na ręce projektem wielomiesięczną burzliwą debatę. Szczególnie
prezydenta Rzeczypospolitej. ostre spory między stronnictwami prawicowymi i chłop-
W sumie konkordat stanowił dalszy i poważny krok na- skimi (zwłaszcza “Wyzwoleniem”) budziły kwestie mak-
przód na drodze umocnienia pozycji Kościoła katolickie- simum posiadania ziemi, zasad i wysokości odszkodowa-
go w Polsce jako instytucji kierujące) się własnym pra- nia dla właścicieli oraz roli i miejsca parcelacji prywatnej
- i państwowej - w całokształcie systemu parcelacji.
wem (kanonicznym i “boskim”) i w rezultacie w znacznej
mierze niezależnej od państwa polskiego, od jego praw Nowa ustawa o reformie rolnej utrzymywała maksimum
i instytucji. Zasada “równoprawnych wyznań" (art. 114 posiadania - podobnie jak z roku 1919 - na poziomie 180
konstytucji marcowej) w Polsce stawała się w świetle kon- ha, dopuszczając jednak różne wyjątki od tej zasady (np.
kordatu - jak zresztą niektóre inne artykuły konstytucji - do 700 ha dla majątków uprzemysłowionych, do 300 ha
fikcją. na kresach wschodnich, do 60 ha w okręgach podmiej-
W porównaniu z niektórymi konkordatami, współcześnie skich). Ustalała coroczny kontyngent ziemi pod parce-
zawieranymi przez Watykan z innymi państwami, kon- lację na 200 000 ha. O rozkładzie jego na poszczegól-
kordat z Polską należał do najkorzystniejszych dla Waty- ne regiony kraju miała decydować Rada Ministrów, co
kanu i najmniej korzystnych dla państwa. “Należy [go] pozostawiało jej możliwość prowadzenia określonej po-
zaliczyć - pisał współcześnie jeden z wybitnych praw- lityki parcelacyjnej w zależności od warunków i potrzeb
ników ks. prof. B. Wilamowski - do tych konkordatów, ekonomiczno-społecznych i politycznych w poszczegól-
które kościół w jego działalności możliwie najmniej krę- nych częściach kraju (np. z uwzględnieniem niepropor-
pują, a zostawiają mu maksimum swobody”. Przeciwko cjonalnie dużego stanu posiadania wielkiej własności nie-
ratyfikacji niekorzystnego konkordatu występowali w sej- mieckiej w województwach zachodnich).
mie posłowie lewicy i częściowo partii centrowych. Gło- Istotne i niekorzystne dla biedoty chłopskiej novum w
sy ich, ostrzegające przed niebezpieczeństwem klerykal- ustawie 1925 r. stanowiło przyznanie priorytetu parce-
nym, pozostały jednak w mniejszości. Konkordat został lacji prywatnej przed państwową (tj. również dobrowol-
ratyfikowany 27 marca 1925 r. ną, ale przeprowadzaną za pośrednictwem i pod kontro-
lą instytucji państwowej), a przede wszystkim przyję-
Nowa ustawa o reformie rolnej
cie zasady odpłatności nabywanej przez parcelantów zie-
mi według bieżących cen rynkowych. Najkorzystniejsze
Jak już o tym była mowa, zawarcie konkordatu roz- dla parcelantów warunki stwarzała państwowa parcelacja
strzygało także pewne problemy związane z reformą rol- przymusowa. Dochodziło jednak do niej tylko w wypad-
ną. Sprawa ta już od paru lat wysuwała się na jedno z kach, gdy ustalany corocznie w podziale na województwa
czołowych miejsc wśród licznych problemów społeczno- kontyngent parcelacyjny nie został na jakimś terenie wy-
politycznych, oczekujących na nowe uregulowanie. Z konany przez ziemian w drodze parcelacji dobrowolnej.
jednej strony domagały się tego koła ziemiańskie oraz W takim wypadku władze ustalały, jakie obszary i z ja-
zamożnego chłopstwa, niezadowolone z szeregu postano- kich majątków muszą zostać rozparcelowane i same to
wień ustawy o reformie rolnej z 1920 r. Wyrazem tego realizowały. W praktyce dotykało to niemal wyłącznie
niezadowolenia były porozumienia między stronnictwa- ziemian (najczęściej Niemców) z województw zachod-
mi prawicy i “Piastem” z 1923 r., czyli tzw. pakt lancko- nich. Jednakże, ogólnie biorąc, w następstwie prioryte-
roński (por. wyżej, s. 148), zmierzające do skorygowa- tu dla parcelacji prywatnej przybierała ona w praktyce
nia dotychczasowych zasad reformy. Z drugiej strony i w charakter transakcji kupna-sprzedaży, co z natury rzeczy
masach chłopskich coraz mocniej odzywały się głosy za stwarzało preferencję po stronie nabywców dla chłopów
przeprowadzaniem reformy w sposób bardziej zdecydo- zamożnych. Natomiast w ramach parcelacji państwowej
wany i zgodny z interesami biednego chłopstwa. Padały przymusowej ustawa dawała pierwszeństwo robotnikom
one zwłaszcza z kół Niezależnej Partii Chłopskiej, która rolnym i biedocie wiejskiej, czemu sprzyjały nie tylko
domagała się w szczególności oparcia reformy na zasa- niższe ceny ziemi, ale i pewne inne dogodności, jak moż-
dzie wywłaszczenia ziemi obszarniczej bez odszkodowa- liwość spłaty zadłużenia w wieloletnich ratach, uzyskanie
nia. Nie była w tych hasłach odosobniona. Podobny po- pożyczek itp.
stulat pojawiał się też w wystąpieniach Związku Chłop-
skiego, powstałego w 1924 r. w wyniku połączenia się Uchwalona przez sejm w lipcu ustawa wymagała jesz-
cze zatwierdzenia przez senat. co zabrało dodatkowo kil-
rozłamowców z grupy Bryla z PSL-Lewicą J. Stapińskie-
ka miesięcy. Przeciwko ustawie wypowiedzieli się zde-
go (która jednak w tym czasie politycznie niewiele już
znaczyła i stała w obliczu ostatecznego rozpadu). cydowanie posłowie z KPP, NPCh i białoruskiej “Hro-
mady”, którzy domagali się wywłaszczenia wielkiej wła-
Rząd Grabskiego w obawie przed nowymi konfliktami w sności bez odszkodowania. Przeciwko ustawie głosowali
sejmie i podważeniem w ten sposób kruchych podstaw ponadto m. in. większość posłów z “Wyzwolenia”, wielu
swego istnienia nie kwapił się do oddania pod dysku- posłów ukraińskich, Niemcy. Ze względu na “zbyt rady-

103
 5

kalny” charakter przeciwstawiali się jej również niektórzyII Zjazdu w 1923 r. Powstanie NPCh i jej bliska współ-
posłowie prawicowi, w tym m. in. z endecji. Po przyjęciu praca z KPP były charakterystycznym i ważnym tego
poprawek przez senat ustawa weszła w życie 28 grudnia przejawem. Podobnie układały się stosunki między KPP
1925 r. i obowiązywała aż do 1939 r. a radykalnymi organizacjami białoruskimi i ukraińskimi.
Nie naruszając podstaw istnienia wielkiej własności Doprowadziło to m. in. do poważnego powiększenia ko-
ziemskiej, ustawa o reformie rolnej z 1925 r. umożliwia- munistycznej frakcji poselskiej w sejmie, odgrywającej
ła ograniczenie gospodarki ekstensywnej i nie racjonalnej coraz aktywniejszą rolę.
w wielkich majątkach ziemskich. Nie mogła jednak do- Poważny był udział przedstawicieli postępowej inteligen-
prowadzić i nie prowadziła na wet w odległej przyszłości cji niekomunistycznej w działalności Międzynarodowej
do zaspokojenia chłopskiego głodu ziemi i zasadniczej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom (MOPR), wystę-
zmiany złych i niesprawiedliwych stosunków agrarnych pującej w obronie więźniów politycznych; szczególną ak-
na wsi polskiej. Ich naprawę nawet w tym skromnym za- tywność na tym polu rozwijała m. in. Stefania Sempołow-
kresie, jaki przewidywała usta wa, dodatkowo przy tym ska, znana już z czasów przedwojennych ze swych odważ-
utrudniały powolność, niekonsekwencje i inne prze szko- nych wystąpień przeciwko wszelkim przejawom ucisku
dy w jej realizacji. narodowego i społecznego, czy Teodor Duracz, adwokat,
KPRP i ruch rewolucyjny świetny i ofiarny obrońca w procesach sądowych wyta-
po II Zjeździe czanych komunistom.
Polityka represji policyjnych i sądowych przyjęła za cza-
Polityka stabilizacyjna Grabskiego spotkała się, jak sów rządów Grabskiego szerokie rozmiary. Głośny stał
wspominaliśmy początkowo, z pozytywnym przyjęciem się szczególnie proces młodego komunisty Samuela En-
ze strony szerokich warstw społeczeństwa polskiego. gla (1924), skazanego na śmierć za zabójstwo prowoka-
tora policyjnego. Taki sam los spotkał w 1925 r. Włady-
Jednakże jej załamania i niepowodzenia, odczuwalne
zwłaszcza od połowy 1924 r., nie sprzyjały trwalszej sława Kniewskiego, Władysława Hibnera i Henryka Rut-
kowskiego w Warszawie, a Naftalego Botwina we Lwo-
stabilizacji stosunków społeczno-politycznych w kraju.
Utrudniała to w niemałej mierze podjęta wkrótce ofen- wie. Jeszcze częstsze były aresztowania i wyroki skazu-
jące komunistów Ukraińców i Białorusinów na kary czę-
sywa kapitału na prawa klasy robotniczej, wyrażająca się
w przedłużeniu dnia pracy, redukcjach, obniżkach płac sto wieloletniego więzienia. Na domiar złego aresztowa-
ni podlegali w czasie śledztwa i następnie w więzieniach
robotniczych, a także w przeprowadzanej usilnie racjo-
nalizacji produkcji, zmierzającej głównie do intensyfika- często dotkliwym szykanom i samowoli. Wywoływało to
cji wysiłku robotników. W obliczu tych ataków zaostrzył protesty nie tylko w nielegalnej prasie komunistycznej,
się ich opór, odzwierciedlający się przede wszystkim w ale i w sejmie, a niekiedy nawet za granicą, przynosząc
walkach strajkowych, które w 1924 r. objęły według ofi- Polsce jak najgorszą sławę,
cjalnych danych 564 tys. robotników, to jest jeden z naj-
Równocześnie przechodził polski ruch rewolucyjny także
wyższych wskaźników w całym okresie międzywojen- poważne trudności wewnętrzne, wiążące się ściśle z ewo-
nym (por. tab. 7). W 1925 r. liczba ta poważnie zmalała lucją ideologiczno-polityczną, zachodzącą w Międzyna-
(do 149 tys.), ale napięcie w.stosunkach wewnętrznych rodówce Komunistycznej po śmierci Lenina (2 I stycznia
nadal pozostawało duże. Przyczyniała się do tego w du- 1924 r.). Na V Kongresie MK (lipiec 1924) specjalna ko-
żym stopniu polityka wzmożonych represji i prześlado- misja polska pod przewodnictwem J. W. Stalina podda-
wań w stosunku do partii rewolucyjnych, z KPP na czele, ła ostrej krytyce działalność kierownictwo KPP z Adol-
oraz do mniejszości narodowych. fem Warskim i Marią Koszutską na czele, jako rzekomo
Tab. 7 sprzyjającą trockizmowi, tendencjom oportunistycznym
Strajki w Polsce w latach 1921-1938 itp. Wywołało to długotrwałe i szkodliwe tarcia w łonie
kierownictwa KPP, a także zahamowało nową politykę
Źródło: Mały rocznik statystyczny 1931, s. 108; 1939 s. partii, zapoczątkowaną podczas II Zjazdu KPRP w 1923
284. r.
Słowiańskie mniejszości narodowe
Zaznaczający się w tych latach rozwój tendencji i polityka państwa wobec nich
radykalno-społecznych w masach nie tylko robotniczych,
lecz także chłopskich, wśród mniejszości narodowych,
inteligencji, pozostawał m. in. w związku z bardziej N ie miały też powodów do zadowolenia mniejszości na-
elastyczną, jednolitofrontową taktyką stosowaną przez rodowe na kresach wschodnich. Warunki bytowe tamtej-
KPRP (która od swego III Zjazdu w marcu 1925 r. szej ludności, która tak bardzo ucierpiała podczas woj-
przyjęła nazwę Komunistycznej Partii Polski - KPP) od ny, nie uległy istotnej poprawie. Wzrósł ucisk narodowy
czasu mniejszości ukraińskiej, która tym silniej go odczuwała,
że miała jeszcze w pamięci niedawne lata względnej swo-
30. Wiec 1-majowy w Warszawie w 1925 r. body za czasów austriackich.
Wiele było źródeł pogłębiającego się zajątrzania stosun-

104
6
ków narodowościowych na kresach wschodnich. Jedno z
tych źródeł stanowiło polskie osadnictwo wojskowe na
tych terenach. Wprawdzie liczba i obszar parcel na te ce-
le nie osiągnęły w tych latach rozmiarów, zdolnych zmie-
nić w stopniu istotnym układ stosunków narodowościo-
wych i własnościowych we wsiach ukraińskich i białoru-
skich (do końca 1923 r. przydzielono osadnikom ok. 3
tys. takich parcel), ale sam fakt forsowania tego rodza-
ju akcji i pomijania w niej ludności miejscowej budził
wśród niej uzasadnioną niechęć i nastrój wrogości. Po-
dobnie miała się rzecz ze sprawą reformy rolnej. Na jed-
nym z posiedzeń Komitetu Politycznego Rady Ministrów
w 1924 r. premier Grabski nie ukrywał, że “niewłaści-
wy jest dotychczasowy system polityki parcelacyjnej, w
myśl którego miejscowa ludność była upośledzona w za-
kresie możności nabywania ziemi z parcelowanych ma-
jątków”. Dodajmy, że analogiczne stwierdzenia ponawia-
ły się ustawicznie na periodycznych zebraniach wojewo-
dów wschodnich także w latach późniejszych.
Wiele materiału zapalnego tkwiło w problemie roli i
pozycji Kościoła prawosławnego w Polsce. Do niedaw-
na jeszcze wyraźnie .faworyzowany przez rządy carskie,
które widziały w nim jedno z narzędzi rusyfikacji, stracił
on oczywiście obecnie tę swoją pozycję, a nawet stał się
przedmiotem nacisków politycznych ze strony władz. Po
Kościele katolickim pozostawał jednak nadal najwięk-
szym wyznaniem religijnym w Polsce, obejmującym w
początkach drugiej niepodległości blisko 3 mln wyznaw-
ców. Powodem licznych konfliktów i nieporozumień by-
ły zwłaszcza poczynania władz i administracji polskiej,
zmierzające do rewindykacji na rzecz Kościoła katolic-
kiego kilkuset cerkwi prawosławnych, odebranych mu
jeszcze w czasach niewoli przez władze zaborcze. Jed-
nocześnie wyznawcy prawosławia posiadali rzeczywiście
- w stosunku do swej liczby i potrzeb - za mało obiektów
sakralnych, w przeciwieństwie do katolików na tych te-
renach, których potrzeby w tej dziedzinie mogły być na
ogół zaspokojone i bez podejmowania akcji rewindyka-
cyjnej. Wiele konfliktów powstawało również na tle spra-
wy autokefalii Kościoła prawosławnego w Polsce (czy-
li uwolnienia go od tradycyjnych więzów i zależności od
rosyjskiej zwierzchności prawosławnej). Władze polskie
oczywiście popierały dążenia ku autokefalii, ale wchodzi-
ły przez to w konflikt z przeciwną tym dążeniom częścią
ludności i duchowieństwa prawosławnego. Sytuację do-
datkowo zaogniały spory na tle wyznaniowym pomiędzy
grekokatolikami a prawosławnymi.
Szczególną jednak rolę w zaognianiu stosunków narodo-
wościowych na kresach wschodnich odgrywały sprawy
szkolnictwa i praw językowych mniejszości w urzędach
i życiu publicznym. Uporczywe i ciągle ponawiane przez
Ukraińców postulaty w sprawie utworzenia ukraińskie-
go uniwersytetu we Lwowie rozbijały się o zdecydowany
opór rządu, a także znacznej części ludności polskiej te-
go miasta. Z tych samych powodów kurczyło się również
ukraińskie szkolnictwo niższych szczebli. Konflikty mno-
żyły się i w innych dziedzinach, przybierając niekiedy -
105
jak o tym jeszcze będzie mowa - charakter niebezpieczny
dla autorytetu władzy państwowej w oczach miejscowej
ludności. Powstawała pilna potrzeba opanowania narasta-
jących trudności nie tylko w sposób doraźny, ale opra-
cowania jakiejś długofalowej koncepcji polityki państwa
wobec słowiańskich mniejszości narodowych i ustalenia
pewnych zasad tej polityki .
Doceniając wagę tego zagadnienia, premier W. Grabski
zdawał sobie równocześnie sprawę z trudności, jakie bę-
dzie musiał przezwyciężyć, podejmując tego rodzaju pró-
bę. Niestabilność rządu, w wysokim stopniu uzależnione-
go od zmiennych układów i koniunktur w sejmie, zmu-
szała premiera do ciągłego lawirowania między prawi-
cą (ku której zresztą sam się bardziej skłaniał) a lewicą.
W szczególnym stopniu dotyczyło to spraw tak skompli-
kowanych i drażliwych jak sprawy narodowościowe. W
celu ich rozwiązania w dziedzinie szkolnictwa, praw ję-
zykowych mniejszości słowiańskich, reform na polu są-
downictwa itp. powołano do życia z inicjatywy Grabskie-
go swego rodzaju zespół ekspertów (tzw. Komisję Czte-
rech), której wnioski i zalecenia miałyby stać się podsta-
wą do wniesienia na forum sejmu odpowiedniego projek-
tu rządowego.
Czołowym przedstawicielem lewicy i rzecznikiem roz-
wiązań liberalnych w “Komisji Czterech” był S. Thugutt,
jego zaś głównym partnerem (i antagonistą) przedstawi-
ciel Narodowej Demokracji - S. Grabski, brat premie-
ra. Dobór ten miał zagwarantować poparcie zamierzo-
nym projektom w sejmie zarówno ze strony prawicy, jak
i lewicy (a w miarę możności i ugrupowań mniejszościo-
wych).
Wynikiem prac wspomnianej Komisji były uchwalone
przez sejm 31 lipca 1924 r. ustawy, dotyczące szkolnic-
twa mniejszości ukraińskiej i białoruskiej oraz ich praw
językowych w kontaktach z administracją państwową i w
sądownictwie. Jak było do przewidzenia, stanowiły one
wyraz dwuznacznego, mętnego kompromisu, który przy-
nosił mniejszościom rozwiązania w najlepszym wypad-
ku połowiczne, a często zdecydowanie szkodliwe dla ich
dalszego rozwoju narodowo-kulturalnego. Odnosiło się
to zwłaszcza do ustawy o szkolnictwie mniejszościowym
dla Ukraińców i Białorusinów, której istota polegała na
wprowadzeniu zasady szkoły tzw. utrakwistycznej (dwu-
języcznej), w której zajęcia Tab. 8.
Szkoły według języka nauczania
*
W roku reformy wprowadzono dwa stopnie szkoły śred-
niej: gimnnazja i licea, licea były dwoma ostatnimi klasa-
mi szkoły średniej.
**
We wstępie do urzędowego opracowania Ministerstwa
Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, pt. Szko-
ły Rzeczypospolitej Polskiej w roku 1930/1931 (Warszawa
1933, s. XX), redaktor tomu, wybitny znawca szkolnic-
twa polskiego M. Falski podaje, że urzędowe statystyki
opracowywane były w sposób bardzo dowolny, dlatego
zmuszony był poczynić poważne korekty. Dane liczbowe
– tenże s. XXXVIII-XXXIX.

***
W nawiasach podano liczbę szkół prywatnych
Źródło: Rocznik statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej
1923/26, s. 390; Mały rocznik statystyczny 1934, s. 175;
1936, s. 228; 1939, s. 31
miały być prowadzone w języku polskim ukraińskim
(białoruskim, litewskim). Wprawdzie ustawa dopuszcza-
ła również tworzenie prywatnych szkół mniejszościowych
(z językiem wykładowym danej mniejszości), ale w prak-
tyce były one w szybkim tempie wypierane przez szkoły
utrakwistyczne (por. tab. 8), służące polonizacji mniej-
szości słowiańskich. Także pewne uprawnienia, przyzna-
wane im w tym ustawodawstwie w kwestii posługiwania
się językiem ojczystym w urzędach, podlegały w prakty-
ce władz administracyjnych rozlicznym ograniczeniom i
przeszkodom.
Pomni dotychczasowych doświadczeń posłowie mniej-
szości narodowych przy jęli projekty rządowe zdecydo-
wanie nieufnie i wrogo. W późniejszych wspomnieniach
pisał na ten temat S. Thugutt: “spodziewałem się ostrej
krytyki ze strony Ukraińców i Białorusinów niektórych
punktów wniesionych ustaw, ale nie myślałem, że krytyka
ta dojdzie aż do odrzucenia ustaw en bloc, do manifesta-
cyjnego opuszczenia sali przed głosowaniem, a zwłasz-
cza do tak pełnego nienawiści tonu w przemówieniach.
Jeszcze przez resztki szacunku nie nazywano mnie zdraj-
cą, ale posądzeń o ugodowość, o strach przed endecją nie
brakło. Ustawy przeszły tylko głosami polskimi” (zresz-
tą nie wszystkimi). Przyznawał dalej, że zarzuty i podej-
rzenia, wysuwane przeciwko ustawom, “sprawdziły się w
pewnej mierze, zwłaszcza jeśli chodzi o ustawę szkolną.
Miałem okazję — pisał — stwierdzać to aż nadto często,
odbierając potem mnóstwo skarg na działalność niższych
urzędów przy obliczaniu ilości dzieci obcoplemiennych i
żądań rodziców założenia szkoły z obcym językiem na-
uczania [...] musiałem się później wstydzić swojego opty-
mizmu, a podpis pod źle wykonywaną ustawą szkolną wy-
cofać".
Opinia Thugutta była o tyle nieścisła, że “złe wykony-
wanie ustawy” miało swe źródło nie tylko w “działalno-
ści niższych rzędów”, lecz także w polityce władz cen-
tralnych i wojewódzkich. Sam premier Grabski na posie-
dzeniach Komitetu Politycznego Rady Ministrów paro-
krotnie podkreślał, że wprawdzie należy na nowo uregu-
lować sprawy szkolnictwa mniejszościowego, parcelacji
itp., ale też równocześnie stosować politykę “silnej ręki”,
zwłaszcza w sprawach bezpieczeństwa. Niezwykle boga-
te materiały na temat realizowania uchwalonych w lipcu
1924 r. ustaw i w ogóle stosunków narodowościowych na
kresach wschodnich w latach późniejszych znaleźć moż-
na we wspomnianych już protokołach Komitetu Politycz-
nego Rady Ministrów, a zwłaszcza protokołach “perio-
dycznych zebrań wojewodów” z województw wschod-
nich, odbywanych co parę miesięcy z udziałem przedsta-
wicieli Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, i poświęco-
nych głównie problemom mniejszościowym w tych wo-
jewództwach. Niemal na każdym z tych zebrań pojawiły
się informacje o bardzo niskim stopniu sprawności ad-
106
7
ministracji. o nadużyciach i przekupstwach przy ściąga-
niu podatków, o łamaniu 8-godzinnego dnia pracy przez
“chlebodawców”, o fatalnych warunkach zdrowotnych i
higienicznych we wsiach i miastach tamtych rejonów, o
“nieproporcjonalnym wymiarze kar w stosunku do prze-
winienia i pauperyzacji wsi”, o dokuczliwych dla miej-
scowej ludności nakazach i zakazach (np. na Polesiu ło-
wienia ryb w rzekach, uprawie tytoniu na własny użytek)
itp. W połączeniu ze sprawami dla niej najważniejszymi
- niesprawiedliwymi zasadami parcelacji i głodem ziemi
oraz pogardliwym, “pańskim” traktowaniem - wywoły-
wało to wśród niej stan rosnącego rozgoryczenia i wro-
gości w stosunku do władz i ludności polskiej. Nastroje
te przybierały niejednokrotnie charakter walki zbrojnej,
aktów przemocy i zamachów. Do najgłośniejszych nale-
żał zamach (nieudany) na prezydenta Wojciechowskiego
we Lwowie (1924) oraz na pociąg do Łunińca na Pole-
siu, podczas którego zamachowcy poturbowali i spostpo-
nowali dotkliwie m. in. wojewodę Stanisława Downaro-
wicza (co zakończyło jego karierę polityczną) i biskupa
Łozińskiego. W niektórych rejonach Białorusi szerzyły
się działania oddziałów partyzanckich. W sierpniu 1924
r. zdołały one na krótko opanować nawet miasto powiato-
we Stołpce. Liczne były wypadki napaści na urzędy pań-
stwowe, kasy skarbowe, niszczenia torów kolejowych itp.
Stan bezpieczeństwa na szlakach kolejowych pogorszył
się tak dalece, że w 1924 r. Ministerstwo Spraw Wojsko-
wych wydało zarządzenie (podane do wiadomości na Ko-
mitecie Politycznym Rady Ministrów 10 listopada 1924),
w myśl którego “przy każdym pociągu w województwach
wschodnich doczepiony będzie wagon pancerny z kilku-
nastoma żołnierzami obsługi”. Nierzadkie były wypadki
podpalania dworów polskiego ziemiaństwa.
Nie ulega wątpliwości, że te i inne niepokoje miały swe
źródło nie tylko w antagonizmach narodowościowych na
kresach, lecz także w nie mniejszym stopniu w głębo-
kich zróżnicowaniach socjalnych i antagonizmach klaso-
wych, oddzielających mniejszości słowiańskie od Pola-
ków. Na “zebraniach periodycznych” podkreślano wielo-
krotnie, że np. “katastrofalny stan gospodarczy w woj.
wołyńskim zagraża ludności klęską głodu”, że “szyb-
ko wzrasta liczba wypadków kradzieży, przyczyną któ-
rych jest głód”. Wojewoda nowogródzki, gen. Januszaj-
tis, stwierdzał, że niepewność i niestabilność sytuacji ma
podłoże “ogólnie znane”, a mianowicie “niedoskonałv or-
ganizm administracyjny, zła forma ściągania podatków.
nieuregulowane problemy socjalne, ekonomiczne i poli-
tyczne są pożywką, na której bujnie rozwijały się rozsad-
niki komunizmu, irredenty i dywersji” (co należy ukró-
cić, "żelazną i bezwzględną ręką wprowadzić dyscypli-
nę i poszanowanie prawa”). Raczej w mniejszości pozo-
stawały poglądy, głoszące potrzebę stosowania metod nie
tak dziarskich i żołnierskich, dostrzegające źródła niepo-
wodzeń polityki mniejszościowej państwa na kresach nie
tylko w złej policji i administracji. Wojewoda poleski,
K. Młodzianowski, podkreślał w czasie narady w lipcu
1925 r., iż główne zadanie władz to polepszenie dobroby-
tu tamtejszej ludności. “Zmienić musimy - mówił - zasad-
8
niczo kurs. Przez szkodliwą analogię, drogą skojarzenia z
wrażeniami wojennymi, wzięliśmy swego czasu kurs po-
lityki, który można by określić jako okupacyjną". Jest to
niezmiernie szkodliwe dla interesów państwa i musi być
zmienione na rzecz “praworządności i sprawiedliwości”.
Jednakże politycy bardziej umiarkowani nie mieli, jak
przyszłość miała pokazać, wielkich szans w konfronta-
cji z rzecznikami polityki twardej ręki. Ci ostatni powo-
ływali się przy tym na wspomniane już akcje zamacho-
we, dywersyjne, a często i działania terrorystyczne, po-
dejmowane zwłaszcza przez UOW pod dowództwem E.
Konowalca, na domiar po cichu wspieranego przez rząd
niemiecki. Powołano więc do życia wkrótce po uchwale-
niu ustaw szkolnych i językowych specjalną formację do
zabezpieczenia porządku i ochrony granic wschodnich w
postaci Korpusu Ochrony Pogranicza. Innym przejawem
tejże polityki było mianowanie wojewodami na tych te-
renach dwóch byłych generałów oraz udzielenie specjal-
nych uprawnień dowódcy okręgu korpusu w Wilnie.
Ustawodawstwo szkolne i mniejszościowe z 1924 r. było
jedyną w okresie międzywojennym próbą długofalowego
uregulowania stosunków z mniejszościami słowiańskimi
i oparcia ich na jakiejś kompleksowej koncepcji polity-
ki państwa w tych sprawach. Było typowym przykładem
i owocem kompromisu między stanowiskiem względnej
tolerancji i liberalizmu, reprezentowanych przez polity-
ków pokroju Thugutta, oraz stanowiskiem kursu twar-
dej ręki i nacjonalizmu, których rzecznikiem były przede
wszystkim endecja ze S. Grabskim, a także koła wojsko-
we. Przyznając, że źle się stało, iż w naradach nad projek-
tami ustaw nie brali udziału najbardziej zainteresowani,
tj. przedstawiciele mniejszości narodowych, S. Thugutt
stwierdzał w sejmie, iż - jego zdaniem - ustawy językowe
i szkolne są “być może minimum tego, czego mniejszości
żądają, ale zarazem maksimum tego, co się dało osiągnąć
jako kompromis wszystkich stronnictw polskich”. W rze-
czywistości był to nie tyle kompromis, ile świadectwo do-
tkliwej, prawnej i faktycznej dyskryminacji mniejszości
narodowych - co wykazywano z naciskiem już w trak-
cie debaty sejmowej nad ustawami, a praktyka ich sto-
sowania miała unaocznić to jeszcze silniej. Powołanie do
życia w kilka miesięcy później wspomnianego już Kor-
pusu Ochrony Pogranicza, jako m. in. środka policyjnej
represji przeciwko mniejszościom słowiańskim, stanowi-
ło już tylko logiczne rozwinięcie tej najpoważniejszej w
okresie międzywojennym próby wypracowania długofa-
lowego programu polityki mniejszościowej państwa. To-
też tylko na krótko polityka ta przyniosła pewne uspo-
kojenie na kresach; wynikało to zresztą w nie mniejszej
mierze i ze zmiany w stanowisku ruchu rewolucyjnego w
Polsce na III Zjeździe KPP (marzec 1925) w kwestii re-
alności i celowości dalszego popierania wystąpień zbroj-
nych na kresach.
Mniejszość niemiecka a dążenia
rewizjonistyczne republiki weimarskiej
107
Wśród czterech wielkich mniejszości w Polsce (ukraiń-
ska, białoruska, żydowska i niemiecka) mniejszość nie-
miecka, choć liczebnie najsłabsza, odgrywała rolę szcze-
gólną tak w stosunkach wewnętrznych Polski, jak i ze-
wnętrznych. Na stosunkach wewnętrznych ciążyły przede
wszystkim wspomniana już jej siła gospodarcza, pręż-
ność organizacyjna, a także dążenia irredentystyczne, nie
zawsze nawet maskowane. Dotyczyło to w największym
stopniu polskiej części Górnego Śląska, choć i w Wielko-
polsce oraz na Pomorzu dawały one o sobie znać. Miało
to tym donioślejsze znaczenie, że na tych terenach, czę-
sto bezpośrednio przygranicznych, skupiało się około 2/3
wszystkich Niemców w Polsce. Odmienne tradycje i wa-
runki kształtowały postawy ludności niemieckiej na tere-
nach b. Królestwa, Galicji i na kresach wschodnich. Naj-
większym skupiskiem niemieckim była tu Łódź i jej oko-
lice (ok. 155 tys., wg spisu 1931 r.) oraz Wołyń (ok. 48
tys.). Stosunkowo wielu Niemców zamieszkiwało też w
rozproszeniu wyspowym województwo warszawskie (ok.
75 tys.).
Siłę gospodarczą i organizacyjną mniejszości niemiec-
kiej dobitnie charakteryzuje jej pozycja w “sercu gospo-
darczym” Polski - w województwie śląskim. Kapitaliści
i obszarnicy niemieccy, niemiecka kadra inżynieryjno-
techniczna i administracyjna zachowywali tutaj nadal w
swych rękach kluczowe stanowiska dyspozycji gospodar-
czej. I tak np. jeszcze w 1929 r. w dziesięciu największych
przedsiębiorstwach przemysłu ciężkiego na polskim Gór-
nym Śląsku (obejmujących m. in. 34 kopalnie, 20 hut,
koksowni i walcowni) Niemcy zajmowali 83% wszyst-
kich stanowisk dyrektorów i kierowników technicznych i
niewiele mniej w personelu technicznym i administracyj-
nym średniego szczebla. Natomiast robotnikami w tych-
że przedsiębiorstwach byli niemal wyłącznie - w 95% -
Polacy. Nadal więc w rękach niemieckich skupiały się
główne nici decyzji w sprawach zatrudnienia (lub bezro-
bocia), płac, awansu socjalnego itp. - słowem w najbar-
dziej węzłowych kwestiach bytu i życia polskiego robot-
nika. Wprawdzie w pewnym stopniu podlegało to kon-
troli i nadzorowi ze strony polskich władz politycznych
i administracji ogólnej, ale w systemie gospodarki kapi-
talistycznej nie miało to znaczenia decydującego. Zresz-
tą przemysłowcy niemieccy umieli temu przeciwdziałać,
wciągając niejednokrotnie do współpracy kapitały zagra-
niczne, a do rad nadzorczych przedsiębiorstw działaczy
politycznych i gospodarczych polskich, co chroniło je do-
datkowo przed nazbyt wnikliwą ingerencją władz skarbo-
wych w ich manipulacje finansowe.
W rolniczej Wielkopolsce i na Pomorzu podstawą siły
gospodarczej mniejszości niemieckiej była wielka wła-
sność ziemska (dominowała ona i na Górnym Śląsku, ale
nie odgrywała tam takiej roli), bogate niemieckie chłop-
stwo (tzw. grossbauerzy) oraz zamożne mieszczaństwo
niemieckie, przede wszystkim kupiectwo, przedstawicie-
le tzw. wolnych zawodów, rzemiosło itp. Według obliczeń
niemieckich majątki niemieckie w 1921 r. stanowiły w
Wielkopolsce przeszło 36%, a na Pomorzu prawie 44%

całej wielkiej własności ziemskiej (powyżej 100 ha) na
tych terenach. Solidne oparcie dla niemieckiej własności
chłopskiej, a także kupiectwa i rzemiosła niemieckiego
stanowiła dobrze rozwinięta spółdzielczość, kasy pożycz-
kowe, banki itp. instytucje gospodarcze. Zdecydowanie
niechętny Polsce historyk zachodnioniemiecki, Th. Bier-
schenk, podkreśla, że niemieckie organizacje spółdziel-
cze w Poznańskiem i na Pomorzu “rozwijały się bardzo
dobrze” i stosunkowo pomyślnie oparły się nawet napo-
rowi wielkiego kryzysu. Niemiecka spółdzielczość mle-
czarska na Pomorzu miała poważny udział m. in. w eks-
porcie polskiego masła za granicę. Potencjał gospodarczy
mniejszości niemieckiej umożliwiał jej utrzymanie sze-
roko rozbudowanego życia kulturalnego, bibliotek, prasy,
a przede wszystkim szkolnictwa. Położenie mniejszości
niemieckiej w tych dziedzinach było nieporównywalnie
lepsze niż wszystkich pozostałych mniejszości w Polsce
(a także mniejszości polskiej w Niemczech).
Również pod względem politycznym rola i pozycja
Niemców w Polsce różniła się w sposób istotny od sy-
tuacji innych mniejszości. Liczne napięcia i konflik-
ty z mniejszością niemiecką tkwiły swymi źródłami w
utrwalonych od dziesiątków lat stereotypach i wzajem-
nych wyobrażeniach o sobie, w kompleksach i uprzedze-
niach, poważnie utrudniających zgodne współżycie. Ste-
reotyp “odwiecznej wrogości” dzielącej obie narodowo-
ści, twierdzenia o cywilizacji “wyższości” niemieckiej,
mające uzasadnić ich “misję cywilizacyjną" wobec “niż-
szego” narodu polskiego, odczucie “niemieckiej buty” i
agresywności szeroko rozpowszechnione wśród Polaków
przy równoczesnym wśród nich uznaniu dla “niemieckie-
go porządku”, a nawet “praworządności”, natrętnie eks-
ponowanej z kolei przez Niemców jako przeciwstawie-
nie “polskiej anarchii” i “polskiego porządku” (“polni-
sche Wirtschaft”) - oto niektóre tylko składniki owego
zawikłanego splotu resentymentów i kompleksów, jątrzą-
cych stosunki między dwoma narodami.
Nakładała się na to szczególna sytuacja historyczna,
sprzyjająca zaognieniu wrogich namiętności: oto miano-
wicie Niemcy w Polsce niemal z dnia na dzień stracili
dotychczasową pozycję narodu” wyższego”, panującego
nad podporządkowanym sobie narodem “niższym”, pol-
skim, który nieoczekiwanie stał się narodem panującym.
Ale czy ta zamiana ról rzeczywiście nastąpiła? W świetle
scharakteryzowanej wyżej pozycji· mniejszości niemiec-
kiej w Polsce, zwłaszcza na polu gospodarczym, można
było mieć co do tego daleko idące wątpliwości. Wytwa-
rzało to po obu stronach dodatkowe pokłady materiału
zapalnego w postaci - po jednej stronie - dążenia do od-
zyskania straconych pozycji i rewanżu, po drugiej - roz-
goryczenia, że nawet w niepodległej już ojczyźnie naród
polski nadal nie w pełni jest u siebie gospodarzem.
Niechęć gospodarza do intruza we własnym domu pogłę-
biały daleko idące uprawnienia przyznane mu przez siły
obce - w danym wypadku przez zwycięskie mocarstwa
b. koalicji antyniemieckiej na paryskiej konferencji po-
kojowej. Chodziło tu nie tylko o uprawnienia wynikają-
108
9
ce z tzw. traktatu mniejszościowego 1919 r., biorącego
pod ochronę wszystkie mniejszości narodowe w Polsce
(i w kilku innych nowo powstałych państwach), lecz tak-
że o specjalne uprawnienia dla mniejszości niemieckiej
na polskim Górnym Śląsku w postaci wspomnianej już
konwencji genewskiej z 1922 r. (Analogiczne uprawnie-
nia dla mniejszości polskiej na niemieckim Górnym Ślą-
sku stwarzały w gruncie rzeczy jedynie pozorną równo-
prawność obu mniejszości.) Uprawnienia te były w szero-
kiej mierze wykorzystywane na arenie międzynarodowej
przeciw Polsce. Ciągle oskarżana o wykroczenia prze-
ciwko prawom mniejszości niemieckiej na Górnym Ślą-
sku, stawała się ona nieustannie klientem Ligi Narodów,
Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej w
Hadze i innych instancji między narodowych. Szczegól-
ną aktywność pod tym względem rozwijał górnośląski
Volksbund pod sprężystym kierownictwem zdeklarowa-
nego nacjonalisty O. Ulitza. Sprzyjała temu przyznana
województwu śląskiemu przez rząd polski w 1920 r. au-
tonomia. W Sejmie Śląskim zasiadała stale duża grupa
nacjonalistycznych posłów niemieckich, której politycz-
nej siły nie można było lekceważyć.
Jednym z najważniejszych źródeł wyjątkowej pozycji
mniejszości niemieckiej, wyróżniającej ją wśród innych
mniejszości, było jednak oparcie i poparcie, którego
udzielały jej rząd i inne wpływowe koła w republice we-
imarskiej w różnych postaciach, poczynając od pomocy
finansowej, a kończąc na akcjach propagandowych i dy-
plomatycznych na arenie międzynarodowej.
Dogodnym punktem wyjścia lub pretekstem do nich by-
ły różnorodne zobowiązania w stosunku do mniejszości
niemieckiej, jakie Polska musiała przyjąć w związku z
traktatem wersalskim i zgodzić się przy tym na międzyna-
rodową kontrolę ich wykonania. Niejednokrotnie próbo-
wano wygrywać politycznie nawet wykonywanie reform
wewnętrznych w Polsce, w żadnej mierze nie związanych
z jej międzynarodowymi zobowiązaniami. Dotyczyło to
np. sprawy reformy rolnej z 1925 r., godzącej w woje-
wództwach zachodnich w niemiecki stan posiadania zie-
mi i - według twierdzeń niemieckich - mającej świadczyć
o celowej dyskryminacji niemieckich właścicieli ziem-
skich.
Najwięcej jednak konfliktów z mniejszością niemiecką
w latach dwudziestych wywoływały problemy regulowa-
ne - nie za wsze z dostateczną jasnością - przez traktat
pokojowy, co nadawało im w pewnej mierze charakter
międzynarodowy. Dotyczyło to zwłaszcza kwestii optan-
tów niemieckich oraz likwidacji majątków niemieckich.
Zgodnie z postanowieniami traktatu wersalskiego Niem-
cy zamieszkali w Polsce mieli prawo wyrazić życzenie
przeniesienia się z Polski do Niemiec (czyli “optować"
na rzecz Niemiec). Polska dążyła do tego, aby jak naj-
mniej Niemców uzyskało obywatelstwo polskie i aby jak
najwięcej optantów możliwie rychło opuściło Polskę, Po
długich i przewlekłych targach polsko-niemieckich spra-
wę tę załatwiono w tzw. konwencji wiedeńskiej z sierp-
nia 1924 r., będącej kompromisem między stanowiskiem
10
polskim a niemieckim. Faktyczne wydalenie optantów
niemieckich następowało jednak i po konwencji bardzo
powoli, a przede wszystkim nie dotyczyło ono w więk-
szej mierze elementu niemieckiego najbardziej w Pol-
sce niebezpiecznego, mianowicie najbardziej majętnych
właścicieli nieruchomości, majątków ziemskich, przed-
siębiorstw itp.
Wiązała się z tym ściśle sprawa likwidacji (przejęcia
przez Polskę) własności obywateli niemieckich. Od roz-
miaru i tempa likwidacji majątków niemieckich zależała
w dużej mierze ekonomiczna repolonizacja ziem b. za-
boru pruskiego, a zarazem usunięcie lub przynajmniej
ograniczenie podłoża niemieckiej irredenty na polskich
ziemiach zachodnich, dla późniejszej niemieckiej “V ko-
lumny”. Zdawali sobie z tego sprawę oczywiście i Niem-
cy, choć początkowo, bezpośrednio po 1919 r., wielu z
nich wyprzedało ziemię stosunkowo tanio i wyjechało z
Polski. Dlatego też i ta sprawa wywołała długie i prze-
wlekłe spory, często poddawane rozstrzygnięciom try-
bunałów międzynarodowych i Ligi Narodów. Niezależ-
nie od przeszkód politycznych i prawnych, jakie trzeba
było pokonać w walce o likwidację majątków niemiec-
kich, potrzebne były ogromne fundusze na odszkodowa-
nia, które rząd polski miał wypłacić byłym właścicie-
lom. Z tych względów i ta akcja rozwijała się powoli i
z wielkimi oporami. Ale i ten powolny proces likwi dacji
nie został dokończony. Dnia 31 października 1929 r. do-
szło bowiem do podpisania polsko-niemieckiej “umowy
likwidacyjnej”, na której mocy obie strony zrezygnowa-
ły z wzajemnych roszczeń finansowych i majątkowych,
pozostających w związku z wojną lub traktatem wersal-
skim. Rezygnacja ta obejmowała również prawo Polski
do likwidacji majątków niemieckich.
Całokształt stosunków polsko-niemieckich w tym okre-
sie cechowała rosnąca pewność siebie, a nawet agresyw-
ność dyplomatyczna i gospodarcza Niemiec. Wiązało się
to ściśle zarówno z szybkim polepszaniem się i stabiliza-
cją ich pozycji gospodarczej, jak i poważnymi przeobra-
żeniami w układzie sił w ówczesnej Europie. Za wyraźny
początek tych przeobrażeń, prowadzących do zachwia-
nia systemu wersalskiego, uznać można przyjęcie przez
zwycięskie mocarstwa niedawnej koalicji antyniemiec-
kiej wspomnianego już planu Dawesa (1924). Wprowa-
dził on daleko idące ulgi w tryb i wysokość odszkodo-
wań wojennych Niemiec, zapewniając im warunki dy-
namicznego rozwoju gospodarczego. Próba zapewnienia
bezpieczeństwa w Europie poprzez zdefiniowanie i zbio-
rowe przeciwstawienie się agresji jako metodzie rozwią-
zania sporów międzynarodowych w postaci tzw. proto-
kołu genewskiego, uchwalonego przez Ligę Narodów w
październiku 1924 r., zakończyła się tylko częściowym
powodzeniem, ponieważ nie został ratyfikowany przez
Anglię i nie wszedł w życie. Tymczasem Stresemann czy-
nił zabiegi o zbliżenie do Anglii i Francji (gdzie wycho-
dził im daleko naprzeciw ówczesny minister spraw zagra-
nicznych Briand). Obiecywał w szczególności, że Niem-
cy nie zgłaszają i nie będą zgłaszać żadnych pretensji do
109
ustalonych w traktacie wersalskim granic z Francją i in-
nymi państwami zachodnimi. Nie obiecywał tego w sto-
sunku do Polski i Czechosłowacji. Za cenę uznania nie-
naruszalności status quo na zachodzie pragnął uzyskać od
mocarstw zachodnich niejako aprobatę na wolną rękę po-
lityki niemieckiej w Europie środkowej, kosztem przede
wszystkim Polski i Czechosłowacji.
Celowi temu służyła wzmożona propaganda rewizjoni-
styczna, wymierzona głównie przeciw Polsce. Patrono-
wał jej sam Stresemann, dając temu wyraz w publicznych
enuncjacjach. We wrześniu 1925 r. pisał: “Niemiecka po-
lityka zagraniczna ma moim zdaniem na najbliższą przy-
szłość trzy wielkie zadania: najpierw rozwiązanie spra-
wy odszkodowań w znośny dla Niemiec sposób i zapew-
nienie pokoju [...] Na drugim miejscu stawiam ochronę
niemczyzny zagranicznej [...] Trzecim wielkim zadaniem
jest korektura granic wschodnich: odzyskanie Gdańska,
korytarza polskiego i korektura granic na Górnym Ślą-
sku. Na dalszym miejscu stoi przyłączenie Austrii”.
Niemcy połowy lat dwudziestych były militarnie zbyt sła-
be, by mogły się już wówczas posługiwać pogróżkami
użycia siły. Tym silniej stosowały środki nacisku poli-
tycznego, dyplomatycznego, gospodarczego, propagan-
dowego w różnych możliwych kombinacjach. Stąd ciągłe
w ustach Stresemanna zapewnienia o “dążeniach poko-
jowych” Niemiec, czemu właśnie służyć miałaby rewizja
“krwawiącej granicy” (“blutende Grenze”) na wschodzie.
Drogę w tym kierunku torowała też wojna gospodarcza
polsko-niemiecka. W sposób zręczny i w niemałej mierze
skuteczny dążył Stresemann do stępienia antyniemiec-
kiego ostrza sojuszu polsko-francuskiego przez swe po-
jednawcze gesty wobec Francji, nie mówiąc już o Wiel-
kiej Brytanii. Równie charakterystyczną wymowę mia-
ło skoncentrowarne ognia propagandy rewizjonistycznej
na Polskę, z pozostawieniem na uboczu Czechosłowacji.
Umiar w wypadku tej ostatniej silnie kontrastował z gwał-
townością ataków antypolskich. Sprzyjało to znakomicie
usypianiu czujności dyplomacji czechosłowackiej i przy-
najmniej częściowemu wyłączeniu jej z wspólnego frontu
antyrewizjonistycznego. Całokształtowi tej polityki słu-
żyła
31. Schemat przepływów pożyczek i spłat długów
wojennych po przyjęciu planu Dawesa w 1924 r. z
banków amerykańskich przez Niemcy, Anglię, Francję z
powrotem do Ameryki
szeroka propaganda w różnych Językach i w wielu kra-
jach Europy i Ameryki, często za pośrednictwem wpły-
wowych gazet i piór wybitnych polityków, uczonych i pu-
blicystów.
Polska, Czechosłowacja, Związek
Radziecki wobec niemieckiej
ofensywy dyplomatycznej.
Konferencja w Locarno

Scharakteryzowane wyżej wysiłki Stresemanna przyno-
siły więc, jak widać, określone owoce polityczne, nie
mogły jednak mimo wszystko przesłonić podstawowej
orientacji jego polityki, a mianowicie podważenia usta-
lonego traktatem wersalskim porządku europejskiego i
przygotowania gruntu do odrobienia niemieckich strat na
wschodzie. Nie we wszystkich stolicach najbardziej. za-
interesowanych państw dostrzegano to z równą jasnością.
Jednakże ani w Warszawie, ani w Moskwie, ani w Pradze
nie mogło to nie wywołać poważnego zaniepokojenia, a
w konsekwencji pewnego zbliżenia między wymieniony-
mi stolicami, choć droga ku niemu nie była prosta i łatwa.
Na stosunkach polsko-czechosłowackich ciążyły znane
nam już spory terytorialne (por. wyżej, s. 93). Wiele za-
drażnień wywoływało też położenie mniejszości polskiej
w Czechosłowacji. Poważne różnice dzieliły oba kraje,
gdy chodzi o ułożenie stosunków ze Związkiem Radziec-
kim. W przeciwieństwie do Polski rząd czechosłowacki
wykazywał znacznie więcej skłonności do normalizacji
stosunków z wschodnim sąsiadem i nie ukrywał swej dez-
aprobaty dla polityki Polski na wschodzie w latach 1919-
1921. Ze swej strony rząd polski krytycznie odnosił się
do polityki Pragi wobec Niemiec, jako nie doceniającej
potencjalnego zagrożenia, jakie płynęło stamtąd na oba
słowiańskie kraje. Wzajemną niechęć między nimi po-
budzała swoista konkurencja o przewodnią rolę w gronie
średnich i mniejszych państw Europy środkowej. Aspira-
cjom Polski stawała na przeszkodzie Mała Ententa, której
najsilniejsze ogniwo stanowiła właśnie Czechosłowacja,
zdecydowanie wyprzedzająca swych partnerów w Małej
Entencie (a także Polskę) pod względem siły i dynamiki
swego rozwoju gospodarczego, przede wszystkim dzięki
swemu potężnemu, jak na stosunki w tej części Europy,
przemysłowi. Strzegąc tej swojej pozycji, Czechosłowa-
cja odnosiła się nieufnie do prób penetracji politycznej
Polski w basenie naddunajskim, z niepokojem obserwu-
jąc wszelkie kroki ku zbliżeniu z Węgrami, które uważała
za szczególnie dla siebie niebezpieczne.
Te i inne źródła napięć polsko-czechosłowackich utrzy-
mywały się właściwie przez cały niemal okres międzywo-
jenny. Niemniej podlegały one okresowym fluktuacjom
i złagodzeniom, przede wszystkim w związku z rozwo-
jem sytuacji międzynarodowej. W tym właśnie kierun-
ku rozwijała się ona w połowie lat dwudziestych, gdy
w ślad za dynamicznym wzrostem potęgi gospodarczej
Niemiec wzrosły równie zdecydowanie ich aspiracje poli-
tyczne w Europie, popierane lub przynajmniej tolerowane
przez mocarstwa zachodnie. Obserwowała to z niepoko-
jem dyplomacja polska, na której czele od połowy 1924 r.
stał jako minister spraw zagranicznych A. Skrzyński. Nie
mógł się temu przyglądać obojętnie również jego czecho-
słowacki kolega - minister E. Benesz.
W końcu 1924 r. rząd czechosłowacki zwrócił się do
Warszawy z propozycją generalnego unormowania wza-
jemnych stosunków, wyłączając jednak z tego sprawę
ewentualnego przystąpienia Polski do Małej Ententy, a
także - w przewidywaniu trudnych do pokonania rozbież-
110
11
ności - możliwość zawarcia jakiegoś ogólnego porozu-
mienia politycznego. Przedmiotem rokowań stały się za-
tem przede wszystkim problemy handlowe, komunika-
cyjne, dotyczące mniejszości narodowych i niektóre in-
ne. Odpowiednie porozumienia w tych sprawach zostały
podpisane podczas wizyty ministra E. Benesza w Warsza-
wie (kwiecień 1925), pierwszej po wojnie wizyty polity-
ka czechosłowackiego w Polsce na tak wysokim szcze-
blu. Uroczysta oprawa nadana tej wizycie miała pod-
kreślić pewnego rodzaju przełom w stosunkach polsko-
czechosłowackich i tym samym wzmocnić pozycję obu
państw w obliczu zbliżającej się konferencji w Locar-
no (październik 1925), której polityczne intencje i cele
nie budziły już wówczas żadnych wątpliwości. Rychło
pokazało się, że do rzeczywistego przełomu w stosun-
kach polsko-czechosłowackich nie doszło. W skazywa-
ły na to m. in. trudności, jakie napotkała w parlamen-
cie Czechosłowacji ratyfikacja porozumień podpisanych
przez Benesza i Skrzyńskiego, a także wypowiedzi dy-
plomatów czechosłowackich, zmierzające do pomniej-
szenia roli podpisanych układów, a zwłaszcza do złago-
dzenia ich antyniemieckiego ostrza. Korzyści politycz-
ne były więc raczej doraźne i ograniczone, sprowadzały
się głównie do wytworzenia polityki solidarności polsko-
czechosłowackiej w toku rokowań lokarneńskich. Póź-
niejsza rewizyta ministra Skrzyńskiego w Pradze (1926)
nie zdołała utrwalić ani pogłębić tych tendencji na dłuż-
szą metę.
Jeszcze większe przeszkody piętrzyły się na drodze po-
prawy stosunków polsko-radzieckich. Naczelne miejsce
zajmowały tu zasadnicze różnice ustrojowe między obu
państwami, a dochodziły do tego i inne poblemy kon-
fliktowe, jak polityka rządu polskiego wobec mniejszo-
ści słowiańskich na wschodzie, świeża jeszcze pamięć
o wojnie 1920 r, zaniepokojenie zbliżeniem niemiecko-
radzieckim osiągniętym niedawno przez oba te państwa
w Rapallo (1922) itp.
Niemniej w obliczu bliskich już realizacji projektów ska-
nalizowania niemieckiego rewizjonizmu na wschód —
za przyzwoleniem mocarstw zachodnich — powstawa-
ła przemożna konieczność przezwyciężenia lub przynaj-
mniej złagodzenia napięć, znamionujących dotychczas
stosunki polsko-radzieckie. Minister spraw zagranicz-
nych A. Skrzyński mówił na ten temat: „Powiedzmy sobie
jasno: dzieli nas przepaść pojęć różnych, zasadniczych,
niezmiennych. Rzeczą polityki jest ograniczyć te różnice,
zamknąć je w sferę im właściwą. Unieszkodliwiać w inte-
resie poprawnego współżycia. Obustronne korzyści mo-
głyby z tego wyniknąć znaczne”.
Jakkolwiek nawet te minimalistyczne zamierzenia spoty-
kały się z oporami i przeciwdziałaniem wpływowych kół
politycznych w Polsce (przede wszystkim w kręgach zbli-
żonych do Piłsudskiego), to jednak nie pozostały one cał-
kowicie bezowocne. Przyczyniał się do tego no.wy (od lu-
tego 1924) poseł polski w Moskwie, Ludwik Darowski,
który uchodził za rzecznika „rzeczowego unormowania
sąsiedzkich stosunków z Rosją”, a także jego następca
12 1 PRZYPISY

na tym stanowisku, Stanisław Kętrzyński. Bardzo dużą istotnego stępienia sojuszu polsko-francuskiego, do jego
aktywność w tym duchu rozwijał nowy poseł radziec- swoistego rozmiękczenia. Podważyło w społeczeństwie
ki w Warszawie, Piotr Wojkow, szczególnie w dziedzi- polskim zaufanie w lojalność francuskiego sojusznika,
nie wymiany handlowej i na polu stosunków gospodar- co z kolei w dalszej konsekwencji osłabiło jego pozycję
czych. Istotnie, już w 1925 r. obroty handlowe polsko- polityczną w środkowej Europie. Po konferencji w
radzieckie, choć ciągle niewielkie, przekroczyły jednak Spa (1920) stanowiło kolejną wielką klęskę polityczną
znacznie poziom z roku poprzedniego. Zawarto kilka po- dyplomacji polskiej, kierowanej wówczas przez ministra
rozumień, dotyczących ruchu kolejowego między obu Aleksandra Skrzyńskiego.
państwami, stosunków konsularnych między nimi, a tak- Locarno nie podniosło oczywiście również popularności
że spraw związanych z wykonywaniem postanowień trak- ani autorytetu rządu Grabskiego. Był on zresztą coraz
tatu ryskiego. Duże znaczenie polityczne miał podpisa- krytyczniej oceniany przez sfery przemysłowe i ban-
ny w Moskwie (sierpień 1925) układ o rozstrzyganiu za- kierskie. Pozycja złotego jesienią 1925 r. znowu zaczęła
targów granicznych między Polską i ZSRR. Celem tego się chwiać. W sejmie Grabski napotykał coraz większe
układu było zapobieganie w przyszłości incydentom i ak- trudności i opozycję. Dnia 13 listopada 1925 r. ustąpił
cjom zbrojnym na pograniczu polsko-radzieckim. Miały wraz z całym swym gabinetem.
być one regulowane przez powołane do tego celu polsko- W swym całokształcie znaczenie rządów Grabskiego
radzieckie komisje mieszane. Zewnętrznym wyrazem od- wiąże się jednak przede wszystkim z jego reformą
prężenia była wizyta radzieckiego komisarza (ministra) walutową. Wbrew wszelkim trudnościom i perturbacjom
spraw zagranicznych Cziczerina, złożona przezeń w War- reforma ta zdała egzamin i ostała się jako trwały spa-
szawie we wrześniu 1925 r. w drodze do Berlina. Podob- dek po Grabskim. Jednocześnie była ona nieodzowną
nie jak Benesz, również Cziczerin był podejmowany w przesłanką względnej stabilizacji gospodarczej, jaką —
stolicy Polski bardzo uroczyście. na krótko zresztą — osiągnęło państwo polskie niemal
Tymczasem jednak ofensywa dyplomatyczna Streseman- bezpośrednio po ustąpieniu Grabskiego.
na rozwijała się z powodzeniem. Ukoronowaniem jej
były układy zawarte podczas konferencji w Locarno, w
której uczestniczyły Francja, Anglia, Niemcy, Włochy, 1. ↑ Błąd w druku poprawiony na podstawie erratów.
Belgia, Polska i Czechosłowacja.
Jądro tych układów stanowił tzw. pakt reński, w którym
pięć pierwszych wymienionych państw gwaranto- 1 Przypisy
wało nienaruszalność granic niemiecko-francuskiej
i niemiecko-belgijskiej. Rozstrzyganie ewentualnych
sporów między Niemcami a Francją i Belgią regulowały
konwencje arbitrażowe, podpisane przez te trzy państwa.
Pakt reński pomijał natomiast całkowicie sprawę granic
Niemiec z Polską i Czechosłowacją. Dotyczyły ich
natomiast traktaty arbitrażowe między tymi państwami.
Dokumenty te nie mówiły jednak nic o nienaruszalności
zachodnich granic Polski i Czechosłowacji, ale zobowią-
zywały jedynie zainteresowane strony do rozwiązywania
sporów na drodze pokojowej, za pomocą arbitrażu. W
tej sytuacji nader wątłą rekompensatę dawały Polsce
i Czechosłowacji „traktaty gwarancyjne” z Francją,
mające charakter umów dwustronnych, powstałych
niejako na marginesie rozmów lokarneńskich i nie
włączonych do oficjalnych dokumentów konferencji.
Sukces dyplomatyczny Stresemanna podkreślała zgoda
mocarstw na przyjęcie Niemiec w niedalekiej przyszłości
do Ligi Narodów — i to do jej kierowniczego organu,
mianowicie Rady Ligi.
Locarno, wielki sukces polityczny Niemiec Streseman-
na. oznaczało istotne podważenie postanowień traktatu
wersalskiego i ustalonego przez ten traktat porządku
europejskiego. Stanowiło niejako zachętę dla Nie-
miec do wzmożonej akcji przeciwko narodom Europy
wschodniej i Związkowi Radzieckiemu. Na razie była
to jeszcze ekspansja o charakterze dyplomatycznym,
„pokojowym”, co wynikało z tego, że Niemcy były
militarnie jeszcze zbyt słabe. Locarno doprowadziło do

111
 13

2 Text and image sources, contributors, and licenses

2.1 Text
• Historia Polski (Henryk Zieliński)/Rozdział 5 Źródło: https://pl.wikisource.org/wiki/Historia_Polski_(Henryk_Zieli%C5%84ski)
/Rozdzia%C5%82_5?oldid=448518 Autorzy: Julo oraz Tommy Jantarek

2.2 Images

2.3 Content license

• Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0

112
6 rozdział
szósty

Czas przewrotu i pierwsze lata rządów

pomajowych
 Upadek rządu Grabskiego otworzył nowy trudny okres w życiu politycznym i gospodarczym
kraju. Sygnalizowały to już perypetie z utworzeniem nowego rządu. Wynikały one zarówno z
narastających trudności gospodarczych, szczególnie wywołanych wojną gospodarczą, jak i z
przyczyn politycznych. Chodziło mianowicie o to, by skład nowego rządu nie doprowadził do
dalszego zaognienia stosunków z Piłsudskim, a poza tym, by rząd ten przybrał w miarę
możliwości charakter rządu „zgody narodowej”, sięgającej od stronnictw prawicy po PPS.

Rząd Aleksandra Skrzyńskiego.

Problem organizacji najwyższych władz wojskowych
 Jednakże Piłsudski i jego zwolennicy nie kwapili się bynajmniej do zgody i ugody. Były
Naczelnik Państwa sprzeciwiał się zdecydowanie polityce kolejnych rządów od śmierci
prezydenta Narutowicza w sprawach wojskowych, w szczególności rządowym projektom
ustawy o organizacji najwyższych władz wojskowych. Chodziło o to, że projekty te
przewidywały kontrolę rządu i sejmu nad wojskiem i jego naczelnym dowództwem.
Piłsudski, który tylko siebie widział w roli naczelnego wodza, sprzeciwiał się stanowczo
wszelkiemu uzależnieniu od skłóconego i „skorumpowanego” — według niego — sejmu oraz
dominującego w nim „rozwydrzenia” partyjnego... Ze szczególną przy tym gwałtownością
atakował gen. W. Sikorskiego, który jako minister spraw wojskowych w rządzie W.
Grabskiego przygotował w 1924 r. kolejny, najświeższy projekt organizacji najwyższych
władz wojskowych. W publicznej enuncjacji „samotnik z Sulejówka” określił tę inicjatywę
jako „niecną robotę, szkodliwą nie dla wojska jedynie, ale i dla państwa”.
 Ostry antagonizm między Piłsudskim a Sikorskim pogłębiała polityka personalna tego
ostatniego w wojsku, nie cofająca się niekiedy przed represjami

113
32. Przedstawiciele armii w dniu imienin Piłsudskiego przed jego dworkiem w Sulejówku
(1925)

wobec nadmiernie rozpolitykowanych oficerów piłsudczykowskich. Mimo to ich rola i

pozycja w armii pozostawały ciągle silne, podobnie jak silny był również autorytet
Piłsudskiego. Świadczyła o tym wymownie m. in. manifestacja wierności i poparcia dla
Piłsudskiego w Sulejówku z udziałem kilkuset oficerów w listopadzie 1925 r. W ich imieniu
gen. Orlicz-Dreszer prosił Komendanta, by nie uchylał się od pracy dla państwa, zapewniając
go jednocześnie, że może liczyć nie tylko na "wdzięczne serca" w wojsku, ale i "pewne, w
zwycięstwach zaprawione szable". Pachniało to już buntem...

 W tych warunkach stworzenie nowego gabinetu. mającego szanse na akceptację

Piłsudskiego, nie zapowiadało się dobrze. Nie była to zresztą komplikacja jedyna.

 Druga poważna trudność w zmontowaniu gabinetu tkwiła w stanowisku PPS. bez której
musiałby mieć on piętno rządu wyraźnie prawicowego. Co prawda już od swego XIX Zjazdu
(przełom 1923/24 r.) PPS odstąpiła od swej dotychczasowej zasady nieuczestniczenia w
gabinetach tworzonych przez partie burżuazyjne. Przyjęto wówczas - wbrew oporowi lewicy
w partii - że w określonych warunkach może ona poprzeć rząd "antyprawicowy, którego
działalność nie będzie sprzeczna z interesami klasy robotniczej". Ale nawet przy takim
uelastycznieniu dotychczasowych zasad niełatwo było zdecydować się kierownictwu partii na
bezpośrednią współpracę z siłami prawicy bez zapewnienia sobie poważnego wpływu w
nowym gabinecie.

 Po długich perswazjach i przetargach udało się wreszcie desygnowanemu premierowi.

dotychczasowemu ministrowi spraw zagranicznych. Aleksandrowi Skrzyńskiemu złożyć 20
listopada 1925 r. gabinet koalicyjny, opierający się na Związku Ludowo-Narodowym
(endecja), Chrześcijańskiej Demokracji, NPR, "Piaście" i PPS, reprezentowanej w nowym
rządzie przez dwóch ministrów: Bronisława Ziemięckiego i Jędrzeja Moraczewskiego
(zastąpionego później przez Norberta Barlickiego).

114
 Włączenie do gabinetu przedstawicieli PPS miało na celu nie tylko poszerzenie partyjno-
politycznej podstawy nowego gabinetu, ale zmierzało też do ułatwienia porozumienia z
Piłsudskim (zwłaszcza dzięki osobie Moraczewskiego). Również sam nowy premier uchodził
za człowieka strawnego dla kół piłsudczykowskich. Najważniejszym jednak krokiem w tym
kierunku miało być powierzenie teki ministra spraw wojskowych piłsudczykowi, gen.
Lucjanowi Żeligowskiemu.

 Niedaleka przyszłość miała wszakże pokazać, że ta polityka półśrodków i kompromisów

personalnych nie mogła dać trwalszych efektów, tym bardziej że niezależnie od konfliktów z
Piłsudskim przed rządem piętrzyły się trudności gospodarcze, które próbował on pokonać za
pomocą reform i środków, wywołujących dalsze konflikty i starcia.

Nowe trudności gospodarcze

i komplikacje polityczne w sejmie

 W końcu 192 5 r. nastąpiło poważne pogorszenie się koniunktury gospodarczej oraz

ponowne zachwianie się pozycji złotego, którego kurs w grudniu 1925 r. spadł do 12,5 zł za 1
dolara (kurs oficjalny: 1 dol. - 5,18 zł). Nastąpił też silny wzrost liczby zarejestrowanych
bezrobotnych w przemyśle: ze 133 tys. we wrześniu 1925 r. do 268 tys. w styczniu 1926 r.
Silnemu zmniejszeniu uległa produkcja przemysłowa w kraju.

 W pierwszych miesiącach 1926 r. zaznaczyła się pewna poprawa sytuacji: produkcja

przemysłowa zaczęła rosnąć (nie bez znaczenia był tu wielki strajk górników angielskich,
który właśnie wtedy się rozpoczął), a liczba bezrobotnych maleć. Ale jednocześnie wobec
dewaluacji złotego płace realne utrzymywały się na dawnym niskim poziomie. W obliczu
trudnej sytuacji gospodarczej państwa i jego nie zrównoważonego budżetu minister skarbu J.
Zdziechowski wystąpił wiosną 1926 r. z nowym programem naprawy stosunków
gospodarczych. Przewidywał on m. in. wzrost podatków pośrednich, obniżenie i zamrożenie
płac urzędniczych, poważną redukcję kolejarzy itp. Godziło to przede wszystkim w interesy
najszerszych mas społeczeństwa.

 Nie mogła się z tym zgodzić PPS. Jeszcze w lutym wycofał się z rządu J. Moraczewski. W
kwietniu uczynili to samo Ziemięcki i Barlicki. Dalsza egzystencja gabinetu stała się
niemożliwa.

 Chwiejność podstaw politycznych rządu była w dużej mierze odzwierciedleniem szerszego

zagadnienia: niestabilności i płynności w układzie sił politycznych w kraju owego czasu.
Bodaj najwyraźniej uwidoczniło się to w przeobrażeniach, rozłamach i secesjach w ruchu
ludowym. Po secesjach z "Piasta" i "Wyzwolenia" w 1924 r., w których wyniku powstały Z
wiązek Chłopski i Niezależna Partia Chłopska, na początku 1926 r. wycofał się z
"Wyzwolenia" jeden z najwybitniejszych jego działaczy, Jan Dąbski, pociągając za sobą
kilkunastu innych posłów. Wyłoniło się stąd nowe ugrupowanie ludowe, pod nazwą
Stronnictwa Chłopskiego, głoszące hasła znacznie bardziej radykalne niż "Wyzwolenie" (i
tym bardziej niż "Piast") oraz dysponujące dość poważną siłę[1] w sejmie, a wkrótce i
poważnymi wpływami w masach chłopskich niektórych części kraju.

 Osłabienie pozycji rządu w związku z polityką Zdziechowskiego i ustąpieniem ministrów z

PPS nie pozostawało bez wpływu na skrystalizowanie się decyzji Piłsudskiego w sprawie

115
dokonania zamachu stanu. Pozycja jego stawała się z tygodnia na tydzień silniejsza i
dogodniejsza. Miał on za sobą oddanych bez reszty wielu oficerów, często ciągle jeszcze na
kluczowych stanowiskach, w tym również jak wspominaliśmy — ministra spraw wojskowych
gen. L. Żeligowskiego. Sympatyzowało z Piłsudskim niemało czołowych działaczy PPS, jak
Moraczewski, R. Jaworowski czy M. Malinowski. Miał swych zwolenników w
"Wyzwoleniu" i w powstałym świeżo Stronnictwie Chłopskim. Mógł liczyć na przychylność
w niektórych związkach zawodowych, w szczególności w Związku Zawodowym Kolejarzy,
który zdolny był sparaliżować w razie potrzeby transport w kraju.

 Niezależnie od tego szukał też poparcia poważnych i wpływowych kół wielkiej własności
ziemskiej, zwłaszcza na kresach, która ciągle widziała w Piłsudskim czołowego eksponenta
polityki wschodniej, a także przeciwnika nazbyt radykalnej reformy rolnej i w ogóle głębiej
sięgających reform społecznych.

33.
Gabinet Witosa, ostatni rząd polski przed zamachem majowym Piłsudskiego

Dawał temu wyraz już przed przewrotem majowym, a jeszcze wyraźniej później. Zapytany o
stanowisko w sprawie położenia chłopów i reformy rolnej (czerwiec 1926) zbył pytanie
równie krótko, jak lekceważąco: "Ach, nasz chłop cierpliwy, może ile chcąc czekać. Reforma
rolna - to teraz nieważne, to bez znaczenia, może długo czekać". Piłsudski głosił pogląd, że
Polska jest za słaba, by dawać światu "przykłady rozwiązywania problematów socjalnych". W
zgodzie z tymi poglądami pozostawała enuncjacja pierwszego po maju premiera, Kazimierza
Barda, wygłoszona przezeń do prezesa "Lewiatana", A. Wierzbickiego: "Mogę pana
zapewnić, że ani w polityce społecznej, ani gospodarczej Marszałek nie pójdzie na żadne
eksperymenty". W tym świetle stają się zrozumiałe zarówno intensyfikacja kontaktów
Piłsudskiego z kołami ziemiańskimi i przedstawicielami wielkiej burżuazji przed przewrotem,
jak też poparcie udzielone mu ze strony tych kół - przynajmniej znacznej i wpływowej ich
części - po majowej rebelii.

116
 Planom Piłsudskiego sprzyjało również położenie międzynarodowe Polski. W wyniku planu
Dawesa i układów lokarneńskich uległa osłabieniu na arenie międzynarodowej pozycja
Francji, natomiast jeszcze bardziej umocniła się przodująca rola Wielkiej Brytanii w Europie.
Postępowała stabilizacja w Niemczech, które dzięki zręcznej polityce Stresemanna szybko też
odzyskiwały swe znaczenie w koncercie mocarstw europejskich. Tymczasem orientacja
polskiej polityki zagranicznej na Francję pozostawała nadal jej naczelnym kanonem. W tych
warunkach koła rządzące Wielkiej Brytanii, początkowo zaskoczone, a nawet zaniepokojone
wydarzeniami w Polsce, nie miały nic przeciwko jakiejś nowej orientacji polskiej polityki
zagranicznej, skłonnej do pewnego rozluźnienia zależności od Francji, przy jednoczesnym
zbliżeniu się do linii politycznej rządu brytyjskiego oraz gotowości do jakiegoś modus
vivendi z Niemcami. Przeszłość polityczna Piłsudskiego stwarzała pod tym względem dobre
nadzieje.

 W obliczu narastającego kryzysu wewnętrznego Piłsudski stawał się w stosunku do rządu

coraz bardziej agresywny, dając temu wyraz w różnego rodzaju wywiadach, artykułach
prasowych i innych wypowiedziach. Głosił w nich potrzebę obalenia "sejmokracji", "prywaty
panów posłów", generalnego uzdrowienia, czyli "sanacji", stosunków w kraju. Hasła te i
zarzuty znajdowały szeroki posłuch w rozgoryczonym społeczeństwie. Dowodziły one
ponadto, że aspiracje i plany Piłsudskiego szły znacznie dalej niż tylko wymuszenie na
rządzie właściwej - z punktu widzenia Piłsudskiego - polityki w kwestiach wojskowych, w
tym przede wszystkim w kwestii organizacji najwyższych władz wojskowych. Stawało się
widoczne, że w grze znajdują się pewne, określone imponderabilia życia państwa i
społeczeństwa, a wśród nich przede wszystkim demokratyczne metody rządzenia państwem,
podlegające kontroli parlamentarnej. Paradoksalne, ale niedołęstwo, skłócenie, korupcja i inne
słabości sejmu sprawiły, że zdecydowany przeciwnik zasad demokracji i parlamentaryzmu
potrafił zyskać sobie posłuch i poparcie w szerokich kręgach społeczeństwa, niczego bardziej
nie spragnionego jak właśnie demokracji i sprawnego parlamentu o czystych rękach.

 Należy tu dodać, że kryzys systemu parlamentarnego był wówczas zjawiskiem nie tylko
polskim, lecz również ogólnoeuropejskim, ogarniającym niejednokrotnie kraje o dużych
tradycjach życia parlamentarnego, jak np. Francję.

W Polsce krytykę roli i funkcjonowania sejmu uprawiał zarówno Piłsudski i jego polityczni
przyjaciele, jak też przywódcy innych orientacji politycznych, np. Witos. I oni domagali się
ograniczenia nadmiernych uprawnień sejmu na rzecz silniejszej i sprawniejszej władzy
wykonawczej, wiążąc to niekiedy z postulatami, zmierzającymi do uwstecznienia ordynacji
wyborczej i innymi ograniczeniami demokracji w życiu publicznym. W żadnym jednak
wypadku krytyka ta nie przybierała postaci tak gwałtownej i totalnie negatywnej, jak w
wypowiedziach Piłsudskiego.

 Pod koniec pierwszej dekady maja sytuacja polityczna uległa krańcowemu zaognieniu.
Niemal bez przerwy toczyły się gorączkowe narady na temat utworzenia nowego rządu, jego
składu, a w szczególności sprawy najbardziej kluczowej - komu powierzyć stanowisko jego
premiera. Stronnictwa lewicy próbowały nakłonić do tego Piłsudskiego, ale spotkały się z
jednoznaczną odmową. W końcu 10 maja prezydent Wojciechowski powołał na to
stanowisko Witosa, co z kolei musiało wywołać zdecydowany sprzeciw lewicy, pomnej
niedawnych czasów reakcyjnego rządu Chjeno-Piasta z 1923 r. pod przewodnictwem tegoż
polityka. Na domiar on sam w ostatniej chwili poniekąd dał swym przeciwnikom politycznym
nowe argumenty przeciwko sobie i utrudniał swoją misję. Mianowicie w przeddzień
nominacji ogłosił w "Nowym Kurierze Polskim" wywiad, który - według opinii Macieja

117
Rataja - został przyjęty w kołach lewicy "jako jeszcze jeden dowód, że Witos jest
zdecydowanym reakcyjnym faszystą i czeka tylko na moment, by zakuć Polskę w kajdany
reakcji". Niezależnie od tego wywiad ten zawierał w sobie akcenty celowego rozdrażniania
Piłsudskiego i - znowu według Rataja - "wywoływania wilka z lasu". Następnego dnia
Piłsudski zareagował na to wywiadem w "Kurierze Porannym", w którym ostro potępiał
działalność rządową Witosa i Sikorskiego, kiedy to "dzielono Polskę na szmatki na rzecz
każdej partii i każdego stronnictwa", wprowadzono "system demoralizacji wojska", szerzono
przekupstwo pieniędzmi państwowymi itd. itd. Skonfiskowanie tego wywiadu przez władze
dodatkowo zaostrzyło i tak już silne napięcia.

 Nowy rząd, oparty na stronnictwach centroprawicy ("Piast", NPR, Chrześcijańska

Demokracja, Związek Ludowo-Narodowy), był rzeczywiście pod względem politycznym
kopią rządu Chjeno-Piasta z 1923 r. Przeciwstawiały się mu solidarnie i zdecydowanie
wszystkie stronnictwa lewicy.

Wojsko W akcji. "Rewolucja

bez rewolucyjnych konsekwencji"

 Piłsudski uznał, że wybiła najdogodniejsza godzina przeprowadzenia przygotowywanego już

od pewnego czasu zamachu. Jeszcze za czasów urzędowania gen. Żeligowskiego w
Ministerstwie Spraw Wojskowych skoncentrowano w okolicach Warszawy pod pretekstem
ćwiczeń wojskowych wybrane oddziały, których oficerowie i dowództwa były całkowicie
oddane Piłsudskiemu.

Dnia 12 maja oddziały te ruszyły na Warszawę i zajęły bez trudności Pragę. W niektórych
jednostkach, znajdujących się w samej stolicy. ujawniały się również silne sympatie wobec
akcji Piłsudskiego. W tych warunkach prezydent Wojciechowski i rząd musieli się liczyć z
dodatkowymi, przykrymi dla siebie niespodziankami. Pragnąc uniknąć bratobójczego rozlewu
krwi, prezydent spotkał się na moście Poniatowskiego z Piłsudskim, aby go skłonić do
zaniechania akcji i podporządkowania się legalnej władzy państwowej. Ta dramatyczna
rozmowa nie dała jednak rezultatu.

 Pozycja rządu stawała się trudniejsza, ponieważ przewrót poparli m. in. kolejarze, którzy
utrudniali i opóźniali dotarcie do Warszawy pułków prorządowych, ściąganych z dalszych
rejonów kraju. przede wszystkim z Poznańskiego i Pomorza.

 Jednocześnie Piłsudski – widząc, że rząd mimo wszystko nie kapituluje i obawiając się, by
przy dalszej zwłoce nie doszło jednak do wzmocnienia oddziałów prorządowych posiłkami z
prowincji – postanowił nie zwlekać z bardziej zdecydowaną akcją wojskową. Rozwinęła się
ona 13, a zwłaszcza 14 maja w ostre miejscami walki i starcia. Większość stolicy znalazła się
w ręku zamachowców – prezydent i rząd rezydowali w Belwederze, a później w Wilanowie.
Tutaj odbyło się 14 maja po południu posiedzenie rządu pod osobistym przewodnictwem
prezydenta Wojciechowskiego. W wyniku tej narady postanowiono zaniechać dalszego
oporu. Rząd postanowił podać się do dymisji, a prezydent złożyć swój urząd. Zgodnie z
konstytucją uprawnienia swe przekazał marszałko-

118
34. Piłsudski i gen. Orlicz-Dreszer po bezowocnym spotkaniu z prezydentem Wojciechowskim na
moście Poniatowskiego

wi sejmu Maciejowi Ratajowi, co uznał i Piłsudski, któremu również zależało na tym, aby
zakończyć tragiczny przelew krwi (którego ofiarą, według najnowszych badań A.
Garlickiego, padło 379 żołnierzy i osób cywilnych oraz 920 rannych), a zarazem możliwie jak
najszybciej, tak ze względów na napiętą sytuację wewnętrzną, jak i na pozycję
międzynarodową Polski, przywrócić normalne, konstytucyjne stosunki. Z tego też powodu
Piłsudski nie dał się proklamować zwierzchnikiem nowego rządu czy głową państwa, ale
zgodził się na rozwiązanie przewidziane konstytucją. Podkreślał później, że potrafił zrobić
"coś w rodzaju rewolucji bez żadnych rewolucyjnych konsekwencji".

 W słowach Piłsudskiego kryło się w pewnej mierze wyjaśnienie poważnego zamieszania

ideowo-politycznego, jakie w związku z zamachem majowym ujawniło się w całym polskim
ruchu robotniczym, nie wyłączając KPP. Również ona w czasie walk majowych zaapelowała
do robotników, by wystąpili przeciwko rządowi Chjeno-Piasta po stronie piłsudczyków.
Zastrzeżenie, że "cele nasze idą dalej niż cele piłsudczyków", nie zmieniło faktu ich poparcia:
Już wkrótce jednak, po około dwóch tygodniach, KPP wycofała się zdecydowanie z tego
stanowiska, uznając je za błąd polityczny (tzw. błąd majowy), oparty na mylnym
przeświadczeniu, jakoby Piłsudski reprezentował siły drobnomieszczańskie o charakterze
mniej lub więcej demokratycznym, przeciwstawiające się rządom wielkiego kapitału i
obszarnictwa. Późniejsza, często ostra dyskusja w łonie KPP na temat źródeł tego błędu
ponownie ożywiła zarysowujące się już co najmniej od 1924 r. duże różnice stanowisk w
łonie kierownictwa KPP, dotyczące szeregu istotnych zagadnień strategii i taktyki walki
rewolucyjnej oraz działalności ruchu komunistycznego. Na tle tych różnic wyłoniły się w
kierowniczych kołach KPP dwie grupy: tzw. większość (Warski, Koszutska, Danieluk-
Stefański, Walecki i in.) i tzw. mniejszości (Ryng, Fiedler, Leński-Leszczyński, Tomorowicz
i in.) W istocie rzeczy była to polemika między przedstawicielami tendencji często
ultralewicowych czy wręcz sekciarskich ("mniejszość") i rzecznikami utrzymania się przy
twórczej, realistycznej linii programowej II Zjazdu KPRP z 1923 r. Należy tu wskazać, że - w
przeciwieństwie do KPP - PPS odcięła się od Piłsudskiego i piłsudczyzny dopiero po paru
latach.

119
 Tymczasem marszałek sejmu Rataj powołał 15 maja nowy rząd, którego skład został w
rzeczywistości ustalony przez Piłsudskiego. Premierem został jego mąż zaufania, do
niedawna działacz "Wyzwolenia", a zarazem wybitny uczony - prof. Kazimierz Bartel. W
rządzie tym Piłsudski objął tekę ministra spraw wojskowych.

 W dwa tygodnie później odbyły się wybory nowego prezydenta państwa. Znaczną
większością głosów Zgromadzenia Narodowego wybrany został Piłsudski, który jednak
wyboru nie przyjął. Zaproponował na to stanowisko swego przyjaciela politycznego z dawnej
pracy w PPS, a także profesora wyższej uczelni, Ignacego Mościckiego. Nie był on nigdy
wybitniejszą indywidualnością polityczną, a od szeregu lat w ogóle nie zajmował się
działalnością na tym polu. Zgodnie z życzeniem Piłsudskiego został wybrany prezydentem 1
czerwca 1926 r.

35. Brulion własnoręcznej relacji prez. Wojciechowskiego z rozmowy z Piłsudskim na moście

Poniatowskiego

Zamieszanie i rozczarowanie

na lewicy, otwarcie ku prawicy

 Spodziewano się dość powszechnie, że obok ustąpień rządu i prezydenta przewrót majowy
pociągnie za sobą również rozwiązanie dotychczasowego sejmu i senatu, stanowiących bądź
co bądź podstawę obalonego systemu i wulgarnie nieraz atakowanych przez Piłsudskiego za
różne prawdziwe lub wyimaginowane nieprawidłowości w swym działaniu. Jednakże
Piłsudski tak nie postąpił. Uważał, że sejm upokorzony i pozbawiony autorytetu nie będzie
zdolny skutecznie przeszkodzić zamierzeniom nowego systemu, co zresztą w dużej mierze

120
okazało się trafne. Przede wszystkim jednak Piłsudski obawiał się, że wybory
przeprowadzone w warunkach silnego wzburzenia społeczeństwa w okresie przewrotu
przeciwko rządom sił prawicowych, mogą dać przewagę siłom lewicy społecznej, czego
bynajmniej sobie nie życzył.

Rząd natomiast niezwłocznie przystąpił do pracy nad projektem zmian w konstytucji,

zmierzających do ograniczenia praw sejmu na korzyść prezydenta i władzy wykonawczej. Już
2 sierpnia 1926 r. zmiany te zostały uchwalone. Do najistotniejszych wśród nich należały
nowe przepisy, dotyczące przyspieszenia i usprawnienia toku uchwalania budżetu
państwowego oraz uprawniające prezydenta do wydawania dekretów z mocą ustawy w
okresie, gdy sejm nie obradował (które jednak wymagały późniejszego zatwierdzenia przez
sejm). Ponadto prezydent Rzeczypospolitej uzyskał prawo rozwiązania sejmu, sejm natomiast
utracił prawo samo rozwiązywania się. Przy rej okazji podniosły się pierwsze poważne
wątpliwości i zastrzeżenia ze strony lewicy parlamentarnej pod adresem nowych rządów,
zadokumentowane także w głosowaniu przeciwko zmianom (m. in. przez posłów z PPS i
komunistów).

 Bez zwłoki również podjął rząd kroki, zmierzające do uregulowania spraw wojskowych w
duchu żądań i koncepcji Piłsudskiego. Podwyższono dodatki służbowe dla oficerów,
przystąpiono do zmian personalnych w wojsku, prowadzących do umocnienia pozycji i
wpływu oficerów-piłsudczyków kosztem usuwanych z różnych stanowisk oficerów
niechętnych nowemu reżimowi. Między innymi (choć nie od razu) z Dowództwa Okręgu
Korpusu we Lwowie odwołany został gen. Sikorski, przekazany "do dyspozycji" ministra
spraw wojskowych. Jeszcze w sierpniu 1926 r. ukazał się dekret prezydenta Rzeczypospolitej
o nowej organizacji najwyższych władz wojskowych. Dekret ten tworzył m. in. instytucję
Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, Naczelnego Wodza na wypadek wojny, nie
odpowiedzialnego ani przed sejmem, ani przed rządem, ale przed prezydentem państwa.
Stanowisko to objął Piłsudski. Również na kierowniczych stanowiskach rządowych i w
administracji państwowej przeprowadzono daleko idące zmiany personalne, wprowadzające
na te stanowiska ludzi "godnych zaufania". Dotknęło to przede wszystkim aparat urzędniczy
w ministerstwach i w innych urzędach centralnych, ale także na szczeblu wojewódzkim i
nawet powiatowym. W ciągu kilku zaledwie miesięcy zmieniono 11 wojewodów (na 17
województw) i około 1/3 wszystkich starostów w powiatach. Działo się to często w atmosferze
donosicielstwa i służalczej uległości, nie kiedy wręcz szantażu. "Później w ciągu 1927 r. -
notował Rataj - czyszczenie administracji przybrało formy zupełnie brutalne i cyniczne. Nie
starano się usuwań i przerzucań pozorować nawet". Nowy reżim doszedł, do władzy pod
hasłem uzdrowienia, "sanacji" życia publicznego i stosunków w nim panujących. W
rzeczywistości jednak był zaprzeczeniem tych haseł, "Zaczęła żerować na sytuacji wszelkiego
rodzaju kanalia. Podwładny mający urazę do swego przełożonego - pisał dalej Rataj - robił po
prostu na niego donos, iż jest endek lub piastowiec, a nieraz dorzucał, że i »złodziej«, którego
należy wysanować. Niedawni zakamieniali endecy i piastowcy występują demonstracyjnie z
organizacji i w sposób właściwy neofitom wszelkiego rodzaju są bardziej majowo nastrojeni
niż sam Piłsudski", Nie było jednak przypadkiem, że - zauważa tenże kompetentny świadek -
"przy czyszczeniu i »reorganizowaniu« administracji oszczędza się w sposób wpadający w
oko funkcjonariuszy związanych w ten lub inny sposób ze sferami ziemiańskimi".

 Niepokój na lewicy wywoływały kroki Piłsudskiego, zacieśniające jego kontakty z wielką

własnością ziemską i w ogóle z siłami konserwatywnymi. Kroki te zmierzały w gruncie
rzeczy także do podważania wpływów Narodowej Demokracji na tym terenie. Miała to na
celu m. in. głośna wizyta Piłsudskiego w posiadłości Radziwiłłów w Nieświeżu (październik

121
1926 r.), gdzie przy tej okazji doszło do swego rodzaju zjazdu arystokracji polskiej. Odbiciem
tej samej tendencji politycznej nowego reżimu było podobne spotkanie w niecały rok później
w pałacu hr. Zdzisława Tarnowskiego w Dzikowie (wrzesień 1927 r.), tym razem z udziałem
jednego z najbardziej zaufanych współpracowników Piłsudskiego - płk. Walerego Sławka.
Innym krokiem w tym kierunku było włączenie do kolejnego gabinetu, na którego czele
stanął tym razem sam Piłsudski jako premier, na początku października 1926 r., dwóch
ministrów z kół zdecydowanie konserwatywnych i wielkoobszarniczych (A. Meysztowicza i
K. Niezabytowskiego).

 Całokształt tych poczynań wywoływał niemałe zamieszanie w Narodowej Demokracji i

osłabiał jej pozycje polityczne. Narastający w stronnictwie kryzys próbował przezwyciężyć
Dmowski przez stworzenie Obozu Wielkiej Polski (OWP), organizacji o charakterze
totalitarnym. Miała to być organizacja ponadpartyjna, masowa, mająca za zadanie
zjednoczenie możliwie szerokiego wachlarza sił antysanacyjnych do walki o władzę na
terenie pozaparlamentarnym. Trzonem OWP stały się w praktyce reakcyjne grupy młodzieży
akademickiej. W 1928 r. dokonano też reorganizacji w kierownictwie Związku Ludowo-
Narodowego (Narodowej Demokracji) i zarazem zmieniono jego nazwę na Stronnictwo
Narodowe. Wszystko to nie dało oczekiwanych przez Dmowskiego rezultatów. Z czasem
zaczęły się mnożyć rozbieżności i tarcia między OWP a "starymi" ze Stronnictwa. W latach
1932-1933 władze sanacyjne rozwiązały OWP.

 Z coraz większą rezerwą do rządów pomajowych zaczynały się odnosić partie lewicowe.
Proces ten rozwijał się jednak powoli, co w pewnej mierze powodował fakt, że w pierwszych
latach rządów pomajowych zaznaczyła się niewątpliwie poprawa sytuacji gospodarczej kraju,
zrównoważenie budżetu państwowego i inne podobne zjawiska, które ułatwiły nowym
rządom rozładowanie niektórych trudności gospodarczych. Wymienić tu należy zwłaszcza,
wspomniany wyżej, rozwijający się coraz silniej wielki strajk górników angielskich (co
umożliwiło eksport polskiego węgla na nowe rynki zagraniczne) oraz bardzo dobre urodzaje
w 1925 r. i niezłe także w latach późniejszych.

Kapitały obce. Rządy pomajowe

a monopole i kartele

 Ogólna poprawa koniunktury gospodarczej w świecie i Europie, zaznacza jąca się wyraźnie
od 1924 r., nie ominęła również - aczkolwiek z pewnym opóźnieniem - Polski. Przewrót
majowy wzmógł zainteresowanie i zaufanie do niej ze strony kapitału zagranicznego,
zwłaszcza anglosaskiego. Wyrazem tego było m. in. uzyskanie przez Polskę największej w
okresie międzywojennym tzw. pożyczki stabilizacyjnej (1927), sfinansowanej głównie przez
banki amerykańskie, w wysokości netto 62 mln dolarów i 2 mln funtów szterlingów (na 7%).
Udzielenie tej pożyczki związane zostało przez kapitał amerykański z warunkiem,
zobowiązującym Polskę do przyjęcia w skład rady nadzorczej Banku Polskiego "doradcy"
amerykańskiego Ch. Deweya, faktycznie kontrolera Banku. Wzmógł się napływ kapitału
obcego do polskich przedsiębiorstw przemysłowych i banków. Udział kapitału obcego w
spółkach akcyjnych w Polsce w 1929 r. sięgał 33% ogółu ich funduszów. Faktycznie wpływ
był większy, gdyż kapitał ten opanowywał przede wszystkim spółki akcyjne w najbardziej
kluczowych dziedzinach przemysłu i najbardziej dochodowe. Na przykład w górnictwie
udział ten wynosił prawie 52%, w hutnictwie przekraczał 65%, w komunikacji i telefonach
sięgał 30%, w elektrowniach i przedsiębiorstwach gazowniczych oraz wodnych 76%, w

122
przemyśle chemicznym ponad 40% itd. Ale i te wysokie odsetki udziałów kapitałów obcych
nie obrazują w pełni ich roli w życiu gospodarczym państwa. Wyznaczało ją bowiem jeszcze
szereg innych czynników, jak np. powiązania kredytowe, personalne, dostęp do aparatu
władzy w Polsce itp., których nie sposób ująć statystycznie, przeważnie zresztą nieznanych
opinii publicznej. Nierzadko kapitał amerykański, angielski czy nawet francuski
współpracował blisko z kapitałem niemieckim, wykorzystując swe rosnące wpływy w celu
uzyskiwania różnych przywilejów podatkowych i innych ulg finansowych dla siebie i kapitału
niemieckiego. Charakterystyczne pod tym względem były okoliczności przejęcia przez
amerykańską grupę finansową Harrimana wielkich niemieckich zakładów cynkowych
Gieschego na polskim Śląsku w 1926 r. Niejednokrotnie przywileje te uzyskiwano za pomocą
presji politycznej na rząd polski, nie cofano się przed sporządzaniem fałszywych bilansów i
innymi sposobami wprowadzania w błąd polskich władz skarbowych. Nie wyczerpuje to
problemu. Ważniejsze niż przywileje, ulgi czy nawet oszustwa było podporządkowywanie
firm polskich zagranicznym - nieraz wrogim - ośrodkom dyspozycyjnym, czego dobitnym
przykładem był m. in. nagły odpływ kapitałów obcych w latach trzydziestych, co ujemnie
odbiło się na całej gospodarce Polski.

 Monopolizacja produkcji w Polsce nie była zjawiskiem ani odosobnionym, ani wyjątkowym.
Także w innych krajach kapitalistycznych proces ten zaznaczał się mniejszą lub większą
intensywnością. Przeciwstawiając się uproszczonym ocenom roli zrzeszeń
monopolistycznych i kartelowych, Landau i Tomaszewski zwracają uwagę na występującą
często w tych ocenach jednostronność, sprowadzającą rolę karteli do śrubowania swych
zysków przez. sztuczne podwyższanie cen. Tymczasem zrzeszenia te, aby osiągnąć swój cel,
"musiały dążyć m. in. do polepszenia organizacji produkcji, specjalizacji zakładów, obniżania
kosztów własnych i kosztów handlowych, do udziału w walce o obce rynki itp. - a więc
obiektywnie mogły spełniać nie tylko funkcje negatywne, ale i pozytywne [...] W warunkach,
gdy monopole stawały się we wszystkich krajach wysoko rozwiniętych dominującą formą
organizacji produkcji, ograniczenie ich rozwoju w Polsce musiałoby stanowić hamulec
rozwoju gospodarki krajowej".

 Polityka rządów pomajowych sprzyjała wzrostowi karteli, trustów i innych porozumień

monopolistycznych, ustalających odpowiadający im poziom cen, podział rynków zbytu,
rozmiary produkcji itp. W latach 1926-1929 powstało w Polsce 105 zrzeszeń kartelowych. W
przemyśle, górnictwie i hutnictwie przedsiębiorstwa skartelizowane zatrudniały 46%
robotników. Powstała w 1925 r. Ogólnopolska Konwencja Węglowa kontrolowała 98%
wydobycia węgla. Umocnił w tych latach swe wpływy także Syndykat Polskich Hut
Żelaznych, który od 1926 r. skupił 100% produkcji hutniczej w Polsce. Podobnie rozwijały
się organizacje kartelowe w dziedzinie cukrownictwa, cementowni, cegielni, szkła, rur itd.

 Miało to często ujemne skutki dla rynku krajowego i odbijało się nieraz dotkliwie na stopie
życiowej rzesz konsumentów. Jednocześnie ułatwiało konkurencję na rynkach zagranicznych
i sprzyjało ściąganiu kapitału zagranicznego do różnych gałęzi gospodarki krajowej. Na
dłuższą metę zjawiska te, a zwłaszcza napływ obcego kapitału, stanowiły zalążek poważnych
perturbacji dla gospodarki krajowej. Na razie jednak nie było to jeszcze zbyt dostrzegalne, a
nawet przeciwnie, sprzyjały - jak wspomniano wyżej - ożywieniu życia gospodarczego,
wzrostowi inwestycji, unowocześnieniu produkcji.

Dobra koniunktura. Budowa Gdyni

123
 Ożywienie gospodarcze wyraziło się przede wszystkim we wzroście produkcji i zatrudnienia.
Produkcja przemysłowa w Polsce wzrosła w latach od

Tab. 9.[1]
Rozwój produkcji ważniejszych gałęzi przemysłu

Wyszczególnienie Jednostka miary 1925 1929 1932 1934 1938

Surówka żelaza w tys. t 315 704 199 382 879
Stal w tys. t 728 1 377 564 856 1 441
Cement portlandzki w tys. t 529 1 008 354 721 1 719
Węgiel kamienny w mln t 29 081 46 236 28 835 29 233 38 100
Elektryczność w mln kWh 1 800 3 048 2 257 2 622 3 977
Azotniak w tys. t 86 163 11 33 80
Superfosfat mineralny w tys t 192 304 45 94 163*
Kwas siarkowy w prze-
liczeniu na 50°Be w tys. t — 373 158 223 229*
Przędza w tys. q — 1 293 947 1 164 1 381*
Tkanina w tys. — 912 536 729 953*
Żarówki elektryczne w tys. szt. — 5 534 5 539 6 292 11 915
Maszyny elektryczne w tys. szt. 11 730 11 730 2 769 10 321
— 1 627 330 759 2 470
Odbiorniki radiowe: w tys. szt.
 detektorowe — — 13 40
 lampowe — 13 11 39

*
Dane z 1937 r.

 Ź r ó d ł o: Rocznik statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 1925/1929, s. 146 i n.; Mały rocznik statystyczny 1939,
s. 127, 128, 129, 139, 140, 141.

1926 do 1928 o 41%, a wydobycie węgla kamiennego w 1928 r. dorównało wydobyciu z

1913 r. (40 616 i 40 972 tys. ton), by w roku następnym nawet je przekroczyć (46 236 tys.
ton). (Był to jedyny w okresie międzywojennym rok, w którym wydobyto w Polsce węgla
więcej niż przed wojną.) Natomiast poziom produkcji innych podstawowych artykułów
przemysłowych, jak stal i cynk, pozostawał nadal znacznie niższy niż w 19 13 r., nie
przekraczając w tych najlepszych latach międzywojennych 89% (stali w 1928 r.) bądź 88%
(cynku w 1929 r.). (Por. tab. 9.)

 Również w dziedzinie zatrudnienia w przemyśle widać było poprawę. Świadczyła o tym

dowodnie malejąca w latach 1925-1928 systematycznie liczba bezrobotnych, która w 1928 r.
osiągnęła najniższy poziom w całym okresie międzywojennym (por. tab. 10). Należy tu
jednak dodać, że oficjalne statystyki bezrobocia w Polsce międzywojennej podawały jedynie
liczby bezrobotnych zarejestrowanych w państwowych urzędach (później - biurach)
pośrednictwa pracy. Rzeczywista liczba bezrobotnych przekraczała, często poważnie, liczbę
zarejestrowanych. Tak np. sporządzony przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych

124
retrospektywny memoriał na ten temat szacował rozmiary bezrobocia rzeczywistego w 1925
r. o prawie 55% wyżej niż statystyka bezrobotnych zarejestrowanych. Jednakże i te ostatnie
mają wartość poznawczą, ukazują bowiem przynajmniej tendencje rozwojowe bezrobocia,
jego rozmieszczenie, fluktuacje itp.

 Obok wzrostu produkcji niemałe znaczenie dla podniesienia zatrudnienia miał także wzrost
inwestycji. Szczególnie wielki wysiłek finansowy skoncentrowano wokół rozbudowy portu i
miasta Gdyni. Ta imponująca inwestycja, uniezależnia-

Tab. 10.
Bezrobocie w Polsce

Rok Liczba bezrobotnych Liczba bezrobotnych

zarejestrowanych (szacunkowa)*
1924 103 800 •
1925 251 300 •
1926 190 100 •
1927 165 300 •
1928 126 400 •
1929 185 300 70 000
1930 299 800 240 000
1931 312 500 520 000
1932 220 200 750 000
1933 342 600 780 000
1934 413 700 740 000
1935 402 800 680 000
1936 466 000 620 000
1937 470 000
1938 456 300

*
Dane te potwierdza dla roku 1935 poufne Sprawozdanie Referatu Zawodowego Wydziału Bezpieczeństwa
Ministra Spraw Wewnętrznych o stanie bezrobocia w Polsce z 24 marca 1939 r., określające liczbę bezrobotnych
w 1935 r. na 683 200, Najnowsze dzieje Polski. Materiały i studia z okresu 1914-1939, t. IV, Warszawa 1961, s.
211-438.

 Ź r ó d ł o: Mały rocznik statystyczny 1931, s. 99; 1939, s. 267; Młodzież sięga po pracę, Warszawa 1938, s. 87.

jąca Polskę w dużym stopniu od portu gdańskiego, była otoczona szczególną opieką i troską
ówczesnego (1926-1930) ministra handlu i przemysłu, jednego z najwybitniejszych działaczy
gospodarczych Polski międzywojennej, Eugeniusza Kwiatkowskiego. W celu uzyskania
bezpośredniego (z ominięciem Gdańska) połączenia kolejowego Gdyni z Górnośląskim
Zagłębiem Węglowym przystąpiono do budowy wielkiej magistrali węglowej, łączącej te dwa
krańce Polski. W Mościcach pod Tarnowem zbudowano wielką fabrykę związków
azotowych. Pewne postępy czyniło budownictwo drogowe i wodne, a także budownictwo
komunalne i socjalne, zwłaszcza na Górnym Śląsku. Wyraźne ożywienie zaznaczyło się ta w
budownictwie mieszkaniowym. Zaczęto budować własny przemysł zbrojeniowy, powstała
wtedy fabryka ciągników "Ursus".

 W parze z polepszeniem się koniunktury w przemyśle szła poprawa gospodarcza na wsi, co

w kraju, w którym blisko 2/3 ludności utrzymywało się z rolnictwa, miało szczególne
znaczenie, Stosunkowo korzystna dla rolnictwa struktura cen na artykuły rolne i przemysłowe
przy jednoczesnym poważnym wzroście podaży zboża sprawiała, że dochody i siła nabywcza
wsi poszły silnie w górę, Dzięki temu z kolei rozszerzał się rynek zbytu na artykuły

125
przemysłowe, podnosiła się zasobność wsi. Polityka agrarna rządu, polityka "przebudowy
wsi" zmierzała m. in. do likwidacji pozostałych jeszcze z czasów rozbiorowych serwitutów,
komasacji gruntów chłopskich, a także parcelacji zgodnie z ustawą

2. Średnie plony czterech zbóż w Polsce

z 1925 r. Była to przeważnie parcelacja dobrowolna, do której zachęcały wielką własność

postępujące w górę ceny ziemi. W roku 1925 rozparcelowano zaledwie 128 tys. ha (a więc
znacznie poniżej przewidzianej w ustawie normy rocznej 200 tys. ha), natomiast w latach
1926, 1927 i 1928 rozparcelowano odpowiednio 210, 245 i 228 tys. ha. W roku 1929
nastąpiło znowu osłabienie tempa parcelacji do 164 tys. ha (por. tab. 4).

 Przemiany te wniosły niewątpliwie pewne pozytywne korekty w istniejące w ówczesnej

Polsce stosunki agrarne. Były to jednak w sumie korekty zbyt drobne, by mogły w jakiś
istotniejszy sposób wpłynąć na głębsze przeobrażenia niezwykle niezdrowej struktury
agrarnej kraju i w poważniejszym stopniu złagodzić ostry głód ziemi, panujący w masach
chłopskich. Ponadto zmiany te dokonywały się na warunkach zdecydowanie faworyzujących
zamożniejsze gospodarstwa chłopskie. Ekwiwalenty, które otrzymywali chłopi w zamian za
rezygnację z uprawnień serwitutowych czy w związku z komasacją, były niskie, wywołując

126
często opór biedoty chłopskiej przeciwko tym skądinąd racjonalnym dążeniom. Wysokie ceny
ziemi wyłączały z kręgu potencjalnych nabywców przede wszystkim chłopów
najbiedniejszych. Neutralizowała to w pewnym stopniu pomoc kredytowa państwa na nabycie
ziemi, ale i ona była niewystarczająca, a przy tym pogrążała kredytobiorców w wieloletnie
zadłużenie. Dotkliwe skutki tych zadłużeń odczuli mniej zamożni chłopi nieco później, kiedy
w związku z wielkim kryzysem gospodarczym ich możliwości płatnicze spadały często do
zera.

 Pomyślna na ogół sytuacja ekonomiczna w Polsce i świecie w latach 1926-1929 (co swe
zewnętrzne, efektowne odbicie znalazło m. in. w Powszechnej Wystawie Krajowej 1929 r. w
Poznaniu) przyczyniała się do złagodzenia napięć i konfliktów społeczno-politycznych, tak
częstych i silnych w latach minionych, a także w późniejszych latach trzydziestych. Również
oblicze polityczne nowego, pomajowego systemu nie przybrało wówczas jeszcze cech, które
już w niedalekiej przyszłości miały go w niemałym stopniu upodobnić do systemów
faszystowskich. Wszelako i w tym stosunkowo pomyślnym okresie Piłsudski i jego
zwolennicy nie ustawali w zdecydowanej walce przeciwko sejmowi i w ogólności systemowi
parlamentarnemu, jako jednej z poważniejszych przeszkód dla rządów dyktatury.

Dywersja i szykany wobec

przeciwników politycznych

 Jednym z licznych przejawów tej walki, a zarazem przyczynków do tendencji politycznych

rządów pomajowych była sprawa prezydenckiego dekretu prasowego z listopada 1926 r.,
poważnie krępującego wolność prasy. Zgodnie ze świeżo uchwalonymi poprawkami do
konstytucji, dekret ten wymagał zatwierdzenia przez sejm, który zatwierdzenia odmówił.
Wobec tego wydano nowy, nieco zmieniony dekret i aby uniemożliwić sejmowi jego
uchylanie, zastosowano szereg manewrów konstytucyjnych (zwoływanie i natychmiastowe
niemal odraczanie dopiero co zwołanej sesji), zmierzających do obejścia przepisów
konstytucji. Było to kolejne ogniwo w systemie tzw. precedensów konstytucyjnych, których
cel sprowadzał się do stopniowego usuwania skrępowań rządu przez konstytucję i
faktycznego eliminowania sejmu. Za pomocą podobnych manewrów rząd nie dopuścił do
uchwalenia nowej ustawy samorządowej. Praca i rola sejmu stawa ły się w tych warunkach
czczą formalnością.

Równocześnie rządy sanacyjne wzmagały represje wobec przeciwników politycznych, a w

szczególności przeciwko organizacjom lewicy rewolucyjnej. W styczniu 1927 r. dokonano
masowych aresztowań działaczy białoruskiej "Hromady", nie wyłączając dysponujących
immunitetem poselskim przedstawicieli tej partii w sejmie. Wkrótce potem w marcu 1927 r.
została ona zdelegalizowana. Podobny los w tym samym miesiącu spotkał Niezależną Partię
Chłopską. Nieco później wytoczono procesy działaczom tych partii oraz komunistom (m. in.
w Wilnie i Białymstoku), w których zapadły surowe wyroki przeciwko paru setkom
oskarżonych. W związku z masowymi aresztowaniami KPP rozwinęła szeroką akcję
propagandowo-polityczną na rzecz amnestii dla więźniów politycznych, cieszącą się szerokim
poparciem sił demokratycznych w kraju, a nawet za granicą. Jednym z jaskrawych przejawów
metod stosowanych wobec przeciwników politycznych stała się sprawa porwania i
potajemnego zamordowania gen. Włodzimierza Zagórskiego. Pomniejsze napaści i
prowokacje wobec przeciwników politycznych zdarzały się w tych czasach częściej.

127
 Nastroje polityczne w kraju znajdowały charakterystyczne odzwierciedlenie w przebiegu i
wynikach wyborów samorządowych w maju 1927 r. Przyniosły one, zwłaszcza w
największych ośrodkach miejskich, duży sukces PPS i KPP. PPS zdobyła w kilkudziesięciu
miastach prawie 1/4 mandatów. W Warszawie i Łodzi oraz kilkunastu innych miastach
zaznaczył się poważny wzrost liczby głosów na listy komunistyczne, które jednak zostały
unieważnione przez wła dze.

 Wszystko to składało się na obraz rosnących wątpliwości i zastrzeżeń wobec nowego reżimu,
choć osobisty autorytet Piłsudskiego i jego popularność w szerokich kręgach społeczeństwa
ciągle jeszcze pozostawały duże.

 Pogłębiały się rozbieżności co do ustosunkowania się wobec nowego systemu w

kierownictwie PPS. Uchwała grudniowa Rady Naczelnej PPS z 1926 r. domagała się
usunięcia z gabinetu "żywiołów monarchistycznych i reakcyjnych", zmiany polityki
gospodarczej na korzyść ludzi pracy oraz mniejszości narodowych. W kilka miesięcy później
PPS potwierdziła i zaostrzyła to stanowisko, nie czyniąc już (jak w grudniu 1926 r.) wyjątku
dla Piłsudskiego, wymieniając również jego nazwisko. Z czasem podobne stanowisko zaczęły
zajmować i inne stronnictwa lewicowe, jak "Wyzwolenie" i Stronnictwo Chłopskie. Obóz
piłsudczykowski próbował przeciwdziałać temu procesowi przy pomocy swych rzeczników
we wspomnianych partiach (jak np. J. Sanojca lub B. Miedziński w stronnictwach ludowych
czy - w PPS - J. Moraczewski i R. Jaworowski), dążył do wywołania w nich rozłamów i
secesji, ale dawało to tylko częściowe rezultaty. Stosunkowo najsilniej ugodziła ta polityka
politycznej dywersji w PPS, gdzie zwolennicy Piłsudskiego potrafili sobie na pewien czas
podporządkować stołeczną organizację tej partii i utworzyć (jesienią 1928) tzw. PPS dawną
Frakcję Rewolucyjną. Co więcej, do partii przystąpiło 10 posłów PPS, wybranych w
poprzedzających ten rozłam wyborach marcowych (patrz niżej). Zredukowało to liczebność
klubu poselskiego PPS, liczącego 63 osoby, o blisko 1/5, ale na dłuższą metę przyczyniło się
w gruncie rzeczy do umocnienia pozycji partii, której orientacja polityczna po rozłamie
niewątpliwie zyskała na jednoznaczności - przynajmniej jeśli chodzi o stosunek do
Piłsudskiego i sanacji. Z tego punktu widzenia jej dywersyjne wysiłki w innych stronnictwach
i organizacjach nie zawsze przynosiły oczekiwane owoce. Nadal brakowało jej w
społeczeństwie szerszego zaplecza organizacyjno-politycznego. Stosunkowo największą siłą,
która bez zastrzeżeń popierała rządy pomajowe, był Związek Strzelecki, ale była to
organizacja o charakterze paramilitarnym, a nie partia polityczna.

Pierwsze wybory pod sanacyjną

kontrolą

 Brak wyraźnego zaplecza organizacyjno-politycznego wywoływał niepokój w kołach

piłsudczykowskich, zwłaszcza że zbliżały się wybory. W tej sytuacji Walery Sławek
przystąpił do organizowania tzw. Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem (BBWR) pod
hasłem "pracy dla państwa według wskazań Marszałka". W skład tego swoistego tworu
politycznego, pozbawionego wyraźnego programu, jak też struktury organizacyjnej normalnej
partii politycznej, ściągano różnego rodzaju grupy i grupki polityczne (a także pojedynczych
działaczy) z istniejących partii politycznych oraz bezpartyjnych. Przede wszystkim jednak
wywierano presję na masy urzędników państwowych, aby tymi środkami uczynić z nich
klientelę wyborczą dla "jedynki" (taki numer nosiła we wszystkich okręgach lista BBWR).
Rząd i ówczesny minister skarbu Czechowicz posunęli się do tego, że (na osobiste żądanie

128
Piłsudskiego) wyasygnowano około 8 mln zł z funduszów państwowych na agitację i walkę
wyborczą BBWR. Rzecz nie sprowadzała się zresztą tylko do owych 8 mln na wybory, lecz
obejmowała również oskarżenie o liczne tzw. przekroczenia budżetowe, czyli wydatki nie
przewidziane w uchwalonym przez sejm budżecie, sięgające 560 mln złotych, tj. blisko 30%
uchwalonego przez sejm budżetu.

 Po rozwiązaniu dotychczasowego sejmu (listopad 1927 r.) nowe wybory odbyły się 4 marca
1928 r. do sejmu i 11 marca do senatu. Niezależnie od wspomnianych już wyżej
nieprawidłowości przedwyborczych, nie brakowało ich również w toku samych wyborów
(unieważnianie list kandydatów opozycji, przekazywanie akt wyborczych do komisji przez
policję lub starostwa" dopisywanie głosów do listy BBWR itp.).

 Frekwencja wyborcza była wysoka - w wyborach sejmowych uczestniczyło przeszło 78%

uprawnionych. Kandydaci BBWR oraz paru zbliżonych grupek politycznych zdobyli razem
zaledwie 25,1 % głosów. Duże straty poniosły ugrupowania prawicy i centrum, które
uzyskały wspólnie niecałe 19% głosów. Natomiast na ogół sukcesem zakończyły się wybory
dla list lewicy, które zgromadziły prawie 30% głosów (w tym PPS 13,1% i komuniści 2,5%)
oraz list mniejszości narodowych, które zdobyły ogółem prawie 24% głosów.

 Należy jednak zwrócić uwagę, że za pomocą różnych manewrów liczba mandatów

przydzielonych w sejmie klubowi BBWR (i zbliżonym) wynosiła - na ogólną liczbę posłów w
sejmie 444 - aż 122, tj. prawie 30%, gdy tymczasem mniejszości narodowe otrzymały tylko
86 miejsc, tj. niecałe 20%. Układ sił w senacie niewiele odbiegał od układu w sejmie.

 Tak więc olbrzymie wysiłki sanacji przyniosły jej tylko połowiczny sukces. Stała się ona co
prawda w parlamencie klubem najliczniejszym, dalekim jednak od posiadania większości
zdolnej do wyłonienia parlamentarnego rządu. Utrudniło to niewątpliwie BBWR poczynania
w sejmie, ale bynajmniej nie skłoniło do kompromisu z partiami opozycyjnymi.

Nowe ataki Piłsudskiego na sejm

 Przeciwnie, walka z nimi uległa zaostrzeniu, a dążenie do pomniejszenia roli sejmu stało się
jeszcze silniejsze. Tę politykę walnie ułatwiało rządowi rozbicie i skłócenie w łonie opozycji.
Marszałkiem sejmu, wbrew Piłsudskiemu, wybrano czołowego przywódcę PPS i zarazem
świetnego mówcę — Ignacego Daszyńskiego. Konflikty między rządem a opozycją w sejmie
wynikały w związku z rządowymi projektami ustawodawstwa socjalnego i majątkowego,
sprawami budżetowymi, metodami dławienia głosu opozycji itp. W czerwcu 1928 r. nastąpiła
zmiana rządu, w której ramach Kazimierz Bartel zastąpił Piłsudskiego na stanowisku
premiera (Piłsudski pozostał ministrem spraw wojskowych). W skład nowego rządu wszedł
także mjr Kazimierz Świtalski, przedstawicie! "ostrego kursu" wobec opozycji. Sam Piłsudski
ogłosił szereg nowych, obraźliwych ataków na sejm jako "sejm ladacznic" oraz na "pp.
posłów i pp. ministrów", którzy z budżetu państwowego czerpali środki na "sute libacje z
dziewczynami z publicznych domów" itd. Dalsze poważne zaostrzenie stosunków między
sejmem a rządem spowodował wniosek stronnictw lewicy o pociągnięcie do
odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu min. Gabriela Czechowicza za bezprawne
wydatkowanie funduszów skarbowych w związku z wyborami, co też sejm uchwalił.
Wywołało to kolejny, szczególnie gwałtowny atak Piłsudskiego na sejm w głośnym

129
wywiadzie, udzielonym w kwietniu 1929 r., pt. Dno oka, czyli wrażenie człowieka chorego z
sesjii budżetowej w Sejmie.

 Mimo to proces przed Trybunałem Stanu odbył się w czerwcu 1929 r. Rolę głównego
oskarżyciela wziął na swe barki poseł z PPS Herman Lieberman, a w charakterze świadka
wystąpił Piłsudski. Wykorzystał on tę okazję do ponownego, gwałtownego zaatakowania
"fajdanów" (czyli posłów) sejmu, a także konstytucji. Trybunał nie zajął jednoznacznego
stanowiska. Czechowicza wprawdzie nie uniewinnił, ale też nie wydał wyroku skazującego i
sprawę odroczył. Nie na tym jednak polegało znaczenie procesu Czechowicza. Istota rzeczy
tkwiła w fakcie, iż proces ujawnił ponad wszelką wątpliwość, że w nowym systemie
marszałek Piłsudski i jego ekipa stoją ponad sejmem, konstytucją i prawem, że, jak stwierdził
Lieberman, odpowiedzialność Piłsudskiego "nie jest kwestią prawa, jest kwestią siły". Nie
mogło to również nie wywołać, jak słusznie ostrzegał, ujemnych skutków w sferze
moralności politycznej społeczeństwa. ponieważ "łamanie prawa u góry" nie zatrzymuje się
na górze, lecz "stacza się jak lawina w dół", siejąc i tam spustoszenie.

Na arenie międzynarodowej
po Locarno

 Całokształt tych zaostrzających się walk wewnętrznych przysłaniał w pewnej mierze

działalność rządu na zewnątrz, jego politykę zagraniczną, Zresztą w stosunkach
międzynarodowych panował w tych latach względny spokój i stabilizacja. Główną areną akcji
dyplomatycznych była wówczas Liga Narodów w Genewie. Wraz z przyjęciem Niemiec
(1926) do tej instytucji i uzyskaniem przez nie statusu tzw. stałego członka Rady Ligi
Narodów również i Polska uzyskała w niej awans dyplomatyczny w postaci tzw. miejsca
półstałego w tejże Radzie. Pozycja Polski w Lidze była zresztą często trudna, przede
wszystkim z uwagi na to, że Niemcy, tj. minister Stresemann, wykorzystywały to forum nader
często do rewizjonistycznych ataków na Polskę i jej politykę wobec mniejszości niemieckiej.
Nie brakowało i innych punktów zapalnych w stosunkach polsko-niemieckich. Trwała ciągle
wojna gospodarcza między obu krajami. Przeprowadzona w Polsce parcelacja dotykała ostro
majątków niemieckich w Poznańskiem i na Pomorzu, wywołując często protesty ze strony
niemieckiej. Wiele nieporozumień powstawało wokół zagadnienia praw Niemców do
obywatelstwa polskiego. Na porządku dziennym były skargi niemieckie na politykę
wojewody Graźyńskiego na polskim Górnym Śląsku. Ze swej strony Polska nie mogłasię
pogodzić z polityką dyskryminacji i prześladowań mniejszości polskiej w Niemczech, liczącej
około l mln ludności.

 Moralno-politycznym sukcesem dyplomatycznym Polski w tym czasie stał się wysunięty

przez nią projekt międzynarodowego układu, na którego mocy wszyscy członkowie Ligi
mieliby się wyrzec wojny jako narzędzia swej polityki. Jakkolwiek projekt ten nie został
formalnie przyjęty, to jednak stał się podstawą późniejszego projektu amerykańskiego o
podobnej treści, znanego pod nazwą paktu Kellogga (1928). Był to jeden z najdonioślejszych
dokumentów dążeń pokojowych w dwudziestoleciu międzywojennym. Z inicjatywy
radzieckiej wszedł on w życie w Europie wschodniej o blisko pół roku wcześniej niż w
innych krajach. Postanawiał to tzw. protokół Litwinowa (ówczesnego radzieckiego komisarza
spraw zagranicznych), podpisany obok ZSRR, Estonii, Łotwy, Litwy i Rumunii także przez
Polskę (1929). Podpisanie tego protokołu wniosło pewne złagodzenie w napięte do niedawna
stosunki polsko-radzieckie, spowodowane m. in. zamachem dokonanym w Warszawie przez
rosyjskiego "białego" emigranta Borysa Kowerdę na posła radzieckiego W Polsce Piotra
Wojkowa (1927).

130
 Stosunki polsko-francuskie uległy pewnemu ochłodzeniu. Było to W dużej mierze
następstwem Locarna i dążeń Francji do rozluźnienia sojuszu polsko -francuskiego. Ponadto -
jak już wspominaliśmy - przewrót majowy i dojście do władzy w Polsce nowej ekipy
rządzącej nie budziły we Francji entuzjazmu i nie sprzyjały zacieśnieniu obustronnych
stosunków.

 Ważnym czynnikiem w polskiej polityce zagranicznej były stosunki z Czechosłowacją.

Jeszcze w 1925 r., w obliczu ekspansji politycznej Niemiec i zapowiedzi Locarna, nastąpiło
zbliżenie między obu krajami, które wyraziło się m. in. we wspomnianej już wymiąnie wizyt
Benesza w Warszawie i w niecały rok później Skrzyńskiego w Pradze oraz W zawarciu
porozumień handlowych i arbitrażowych. W pierwszych latach rządów pomajowych stosunki
te nie uległy większym zmianom i pozostawały dosyc poprawne. Jednakie oziębienie
stosunków Polski z Francją (z którą Czechosłowacja czuła się związana bardzo silnie), jak tęż
niechęć Polski do Małej Ententy (do której Czechosłowacja również przywiązywała wielką
wagę), jak wreszcie daleko idące różnice wewnętrzno-polityczne międzyohu krajami -
wszystko to wpływało ujemnie na perspektywę dalszego kształtowania się stosunków między
obu słowiańskimi sąsiadami.

131
 Historia Polski (Henryk Zieliński)/Rozdział 7

Wielki kryzys. Zaostrzenie się opozycji antysanacyjnej wa zmiany konstytucji, przygotowywana przez obóz rzą-
dowy głównie S. Cara), ostre polemiki na temat roli i
działalności sejmu (w których Piłsudski nadal nie szczę-
Rok 1929 przyniósł szereg zjawisk zapowiadających da-
leko idące zmiany w życiu politycznym i gospodarczym dził mu obelg i obraźliwych epitetów) i inne.
kraju. Już w pierwszych latach rządów pomajowych W październiku 1929 r. sytuacja zaostrzyła się poważ-
zarysowały się dość wyraźnie tendencje do ograniczenia nie w związku z wejściem grupy uzbrojonych oficerów do
swobód demokratycznych, rozbicia różnymi środkami gmachu sejmu przed rozpoczynającą się sesją budżetową
opozycji przeciw nowemu rządowi, a przede wszystkim Marszałek sejmu Daszyński przeciwstawił się stanowczo
ograniczenia roli i znaczenia sejmu. Stosunkowo krótki otwarciu posiedzenia “pod bagnetami, karabinami i sza-
okres działalności tych rządów nie dawał jednak jeszcze blami” - jak się wyraził w burzliwej rozmowie z inter-
dostatecznych podstaw do wyczerpania kredytu zaufania weniującym w tej sprawie osobiście Piłsudskim. Wobec
i nadziei, jakie towarzyszyły im w chwili ich powstania. niedojścia do porozumienia, prezydent, utartym już zwy-
Stosunkowo pomyślne położenie gospodarcze neutrali- czajem, odroczył sesję; na kilka tygodni.
zowało w dużej mierze narastające tu i ówdzie nastroje Powstanie Centrolewu
oporu i protestu przeciwko nowemu systemowi.
W tej sytuacji rządy pomajowe były w możności prze-
zwyciężać rodzące się konflikty bez uciekania się do Nieustanne i coraz gwałtowniejsze ataki na sejm, mno-
środków drastycznych i potrafiły zachować jeszcze obli- żące się obraźliwe szykany przeciwko posłom, prawie
cze dość liberalne. Lata 1926-1929 można więc uważać nie maskowane już lekceważenie zasad demokracji par-
za okres w pewnym sensie przejściowy między czasami lamentarnej - wszystko to sprzyjało kształtowaniu się na-
rządów parlamentarno-demokratycznych, poprzedza- strojów solidarności i unaoczniało potrzebę współdziała-
jących przewrót majowy, a czasami wprowadzania nia wśród partii opozycyjnych. Dotyczyło to zwłaszcza
autorytarnej formy rządów, zapoczątkowanej w latach partii lewicy i centrum. Już pod koniec 1928 r., wkrót-
1929-1930. ce po rozłamie w PPS i wyeliminowaniu z niej elemen-
tów propilsudczykowskich, partia ta wraz z PSL “Wy-
zwolenie” i Stronnictwem Chłopskim utworzyła w sej-
Pierwszy „rząd pułkowników” mie Komisję Porozumiewawczą Stronnictw Lewicowych
dla Obrony Republiki. Był to pierwszy krok organizacyj-
W kwietniu 1929 r., w obliczu silnego zaognienia w sto- ny na drodze montowania szerszego frontu opozycyjne-
sunkach między rządem i sejmem, Piłsudski zdecydował go przeciwko zamachom sanacji na uprawnienia sejmu,
się na porzucenie pozorów liczenia się w jakiejś mierze z zwłaszcza w zakresie kontroli nad przestrzeganiem bu-
sejmem, czego rzecznikiem był dotychczasowy premier dżetu państwa przez rząd. Coraz szersze rozmiary przy-
Kazimierz Banet. Utworzony został nowy rząd, na któ- bierały akcje w obronie demokracji i sejmu w prasie opo-
rego czele stanął major Kazimierz Świtaiski. W skład zycyjnej. Powołanie pierwszego “rządu pułkowników”,
jego wchodzili nadal sam Piłsudski (sprawy wojskowe) sprawa Czechowicza, spory wokół sanacyjnych założeń
oraz m. in. gen. Felicjan Sławoj Składkowski (sprawy nowej konstytucji i inne liczne konflikty przyczyniały się
wewnętrzne), August Zaleski (sprawy zagraniczne), sil- do dalszej konsolidacji opozycji przeciwko dyktaturze
nie atakowany przez opozycję Stanisław Car (sprawiedli- Piłsudskiego i systemowi sanacyjnemu. Świadczył o tym
wość), Eugeniusz Kwiatkowski (przemysł i handel), Ję- m. in. wspólny komunikat klubów parlamentarnych sze-
drzej Moraczewski, usunięty już z PPS (roboty publicz- ściu stronnictw lewicy i centrum (PPS, NPR, PSL “Wy-
ne), a następnie trzech pułkowników: Aleksander Prystor, zwolenie”, Stronnictwo Chłopskie, PSL “Piast” i Chrze-
Ignacy Boerner i Ignacy Matuszewski. Na 14 tek ministe- ścijańska Demokracja) z 14 września 1929 r., sprzeciwia-
rialnych 6 znalazło się w rękach wysokich wojskowych (3 jący się propozycjom rządu w kwestii metod opracowania
pułkowników), co sprawiło, że rząd ten rychło zyskał w budżetu państwa. W poczynaniach tych (podobnie i póź-
opinii publicznej potoczne miano “rządu pułkowników”, niejszych) nie brało udziału Stronnictwo Narodowe. Do
rządu “twardej ręki”. popularyzacji idei Centrolewu przyczyniały się w dużym
Materiału zapalnego do konfliktów nie brakowało. By- stopniu wiece, organizowane często wspólnie przez par-
ły to już tradycyjne sprawy budżetowe w sejmie, sprawa tie centrum i lewicy, jak m. in. potężny wiec w Katowi-
tzw. przekroczeń budżetowych min. Czechowicza. spra- cach w październiku 1929 r., a także wspomniane już ak-
cje prasowe, szczególnie na łamach katowickiej “Polonii”

1
132
2
i “Robotnika”. Wobec częstych konfiskat i innych prze-
śladowań prasy opozycyjnej zaczęły się pojawiać ulotki
i druki konspiracyjne, demaskujące antydemokratyczne
poczynania sanacji.
W grudniu 1929 r. Centrolew zdecydował się na kolejną
próbę sił z rządem, na którego czele stał mjr K. Śwital-
ski. Na posiedzeniu w dniu 5 grudnia przedłożył wnio-
sek o votum nieufności dla rządu i zdołał je skutecznie
przeforsować wbrew zaciętemu oporowi BBWR. Piłsud-
ski uznał, że decydujące starcie z opozycją trzeba jeszcze
na pewien czas odłożyć. W tej sytuacji prezydent państwa
przyjął dymisję gabinetu i na nowego premiera powołał
raz jeszcze K. Barda. Nowy rząd niewiele różnił się swym
obliczem politycznym od poprzedniego, ale uchodził jed-
nak za bardziej liberalny i bardziej skłonny do współpracy
z sejmem, co zdawała się zapowiadać przede wszystkim
osoba szefa nowego gabinetu.
W gruncie rzeczy zgoda Piłsudskiego na powołanie do
życia nowego rządu okazała się typowym manewrem tak-
tycznym. Już bowiem w trzy miesiące później, gdy nowy
budżet był uchwalony, rząd Barda ustąpił, a w jego miej-
sce przyszedł nowy rząd “silnej ręki” pod przewodnic-
twem płk. W. Sławka (koniec marca 1930).
Kryzys i bezrobocie
Przejście na system rządów silnej ręki stawało się zda-
niem sanacji koniecznością ze względów nie tylko poli-
tycznych, lecz także gospodarczych. W tym czasie bo-
wiem objął już Polskę, podobnie jak cały świat kapita-
listyczny, wielki kryzys gospodarczy, który nieuchronnie
musiał pogłębić drążące kraj konflikty ekonomiczne, spo-
łeczne i polityczne.
Pierwsze objawy kryzysu dały się zauważyć jeszcze w
1929 r. (a częściowo na wet w 1928 r.) w postaci szybkie-
go spadku cen produktów rolnych (co na kraju rolniczym,
takim jak Polska, musiało się odbić szczególnie ujemnie),
spadku kursów akcji, spadku cen hurtowych, spadku za-
mówień w fabrykach, wzrostu bezrobocia itp. Wkrótce
potem nastąpił też spadek produkcji przemysłowej. Je-
sienią 1929 r. doszło do olbrzymiego krachu finansowego
na giełdzie nowojorskiej (tzw. “czarny wtorek” - 29 paź-
dziernika 1929 r.), wyrażającego się w gwałtownym za-
łamaniu się kursów oferowanych akcji i innych papierów
wartościowych. W ślad za Ameryką krach finansowy do-
tknął z nie mniejszą siłą również giełdy i banki w innych
krajach kapitalistycznych. Panika, jaka ogarnęła posiada-
czy akcji i innych walorów, a także oszczędności, pogłę-
biła i tak już trudną sytuację banków, które niejednokrot-
nie musiały ogłosić niewypłacalność i bankrutowały.
Kryzysy gospodarcze w ustroju kapitalistycznym nie były
niczym nowym i powtarzały się w mniej więcej regular-
nych odstępach już od XIX w. “Wielki kryzys” lat 1929-
193 3 był jednak kryzysem szczególnie ostrym i kata- W Polsce kryzys wystąpił stosunkowo wcześnie i trwał
strofalnym. Złożyło się to na kilka przyczyn. W znacznie znacznie dłużej niż w większości krajów europejskich. W
wyższym stopniu niż poprzednie miał on charakter kry- roku 193 5, gdy szereg krajów osiągnęło już wskaźnik
zysu powszechnego, który objął prawie wszystkie kraje
133
kapitalistyczne i prawie wszystkie dziedziny gospodarki.
W szczególności nie ograniczył się on tylko do kryzysu
przemysłowego, ale splótł się z niezwykle ostrym kryzy-
sem agrarnym. Przypadł na czasy daleko już posuniętej
monopolizacji i kartelizacji przemysłu. Wielkie koncer-
ny i porozumienia monopolistyczne potrafiły skuteczniej
przeciwstawiać się nadmiernym z ich punktu widzenia
obniżkom cen i innym stratom niż rozdrobnione przeważ-
nie rolnictwo, a zwłaszcza gospodarka chłopska. W rezul-
tacie w czasie kryzysu lat 1929-1933 wystąpiło zjawisko
nigdy dotychczas nie zaobserwowane w tak ostrej posta-
ci, jak silne rozwarcie “nożyc cen” artykulów przemysło-
wych i rolnych, będące jedną z najbardziej charaktery-
stycznych cech wyróżniających ten właśnie kryzys. Nie
bez znaczenia dla jego ostrości było wreszcie i to, że za-
skoczył on mechanizmy gospodarki światowej: wybuchł
w dużej mierze niespodzianie i z miejsca przybrał formy
bardzo gwałtowne.
Przebieg i skutki kryzysu dla Polski były szczególnie do-
tkliwe, ugodziły ją mocniej niż większość innych krajów
europejskich. Źródła tego tkwiły w pewnych specyficz-
nych okolicznościach, cechujących gospodarkę narodo-
wą kraju. Wchodził tu m. in. w rachubę fakt wyjątkowo
silnych zniszczeń wojennych, którym uległa Polska w la-
tach 1914- 19 18 jako jeden z najbardziej czynnych te-
atrów wojny. Ponadto okres dobrej koniunktury gospo-
darczej w Polsce trwał znacznie krócej (dopiero od 1926
r.) niż w większości innych krajów europejskich (już od
1924 r.). Przy tym wszystkim Polska i bez tych specy-
ficznych współczynników swego położenia była krajem
o niskim szczeblu rozwoju gospodarczego. Wystarczy
przypomnieć, że udział produkcji przemysłowej Polski
w produkcji przemysłowej światowej wynosił przed kry-
zysem zaledwie 0,7% (w okresie pełni kryzysu już tyl-
ko 0,5%), gdy jednocześnie ludność Polski stano wiła
1,5% ludności świata. W rezultacie tych wszystkich ele-
mentów Polska wkraczała w kryzys już słaba gospodar-
czo, z punktu wyjściowego bardzo niskie go. Dla kra-
ju rolniczego - i to o bardzo zacofanej gospodarce rol-
nej - szczególnie ujemne skutki miało wspomniane już
wyżej ścisłe zazębienie się w latach 1929- 1933 kryzysu
przemysłowo-finansowego z kryzysem agrarnym. Wresz-
cie poważne znaczenie posiadał dla nasilenia kryzysu w
Polsce fakt opanowania przemysłu polskiego w wysokim
stopniu przez kapitał zagraniczny, dla którego interesy w
Polsce stanowiły najczęściej tylko margines jego intere-
sów i pozycji głównych, z reguły skupionych bądź w wy-
soko rozwiniętych przemysłowo krajach macierzystych,
bądź przeciwnie, w najbardziej zacofanych, gdzie z po-
wodu szczególnie taniej siły roboczej mógł liczyć na naj-
większe zyski. W sytuacji kryzysowej kapitał ten wycofy-
wał się oczywiście w pierwszej kolejności z zaangażowań
na peryferiach swej działalności, koncentrując swą uwagę
i troskę wokół pozycji o kluczowym dlań znaczeniu.
 3

produkcji przemysłowej (przyjmując 1928 r. jako 100) obejmowały tylko ok. 20% bezrobotnych (1933). W tych
znacznie po wyżej 100 lub przynajmniej zbliżyło się do warunkach często jedynym wyjściem była dla nich emi-
tego poziomu ponownie, w Polsce sięgał on zaledwie 85 gracja. Ale właśnie mniej więcej od 1930 r. państwa, do
(według tzw. nowego wskaźnika, zastosowanego po raz których emigracja głównie się kierowała (szczególnie do
pierwszy w Małym roczniku statystycznym 1939 na miej- Niemiec), wprowadziły zakazy wpuszczania emigrantów
sce “starego wskaźnika”, mniej precyzyjnego). Szczegól- z uwagi na własne trudności kryzysowe z zatrudnieniem
nie niskie było też “dno” kryzysu w Polsce, miano wicie swoich robotników. Bezrobotni górnicy na Górnym
na poziomie 64 (1932). Jedynie w Niemczech wskaźnik Śląsku znajdowali inną jeszcze drogę ucieczki przed
ten spadł jeszcze niżej (1932 .- 54), ale w następnych la- nędzą i głodem, mianowicie przez wydobywanie węgla
tach podniósł się szybciej i wyżej niż w Polsce. na własny rachunek w tzw. biedaszybach, czyli prymi-
tywnych, płytkich szybikach, grożących każdej chwili
Do podobnych wniosków, choć może nie zawsze tak ja-
skrawych, jak wskaźnik wzrostu (czy raczej spadku) pro- zawaleniem i innymi niebezpieczeństwami. Pod naci-
skiem właścicieli kopalń, “zagrożonych” konkurencją
dukcji, prowadzą również inne wskaźniki sytuacji gospo-
darczej, jak np. wskaźnik zatrudnienia i bezrobocia czy tańszego węgla z biedaszybów, były one wielokrotnie
likwidowane, co jednak nie zawsze dawało trwałe efekty.
wskaźnik wzrostu (spadku) płac nominalnych.
Spośród społecznych konsekwencji kryzysu do naj tra-
giczniejszych należało masowe i chroniczne bezrobocie. „Nożyce cen” i „ludzie zbędni” na wsi
Oficjalne statystyki wykazywały dla lat 1931, 1932 i 1933
odpowiednio 313, 220 i 343 tys. bezrobotnych zareje- W równie ciężkim położeniu znalazła się wieś. Główną
strowanych w przemyśle. Faktyczna ich liczba była jed- przyczyną szybko pogarszającej się w latach kryzysu sy-
nak - jak już wspominaliśmy znacznie wyższa. Jeśli cho- tuacji chłopstwa był gwałtowny spadek cen na produkty
dzi o 1931 r., potwierdzają to nawet oficjalne i opubliko- rolne przy jednocześnie znacznie powolniejszym spadku
wane dane przeprowadzonego w tym roku spisu ludno- cen na artykuły przemysłowe (“nożyce cen”). Ilustrują to
ści, podając liczbę bezrobotnych w przemyśle na 518 tys. dobrze rozbieżne wskaźniki cen na te artykuły i produkty
(oraz 18 tys. pracowników umysłowych), a liczbę bez- w latach kryzysu:
robotnych poza rolnictwem ogółem na 603 tys. (oraz 78
Oznczało to w praktyce, że siła nabywcza chłopa uległa
tys. pracowników umysłowych). Wynosiło to w sumie 68 radykalnemu zredukowaniu. Za 1 kg wieprza żywej wagi
I tys., a wraz z rodzinami 1475 tys. W latach następnych
mógł on kupić w 1927 r. 8 kg węgla lub 6 kg nafty, lub 37
sytuacja pogarszała się z roku na rok. Aby ustalić rzeczy- kg cementu, lub 33 kg soli potasowej; natomiast w 1932
wiste rozmiary klęski bezrobocia, trzeba było uciekać się r. już tylko odpowiednio: 2,5 kg, 2 kg, 12 kg i 7 kg. Za 1
do obliczeń szacunkowych, ponieważ - jak pisał nawet pług w 1928 r. płacił 100 kg żyta, w 193 o r. - 220 kg, w
organ “Lewiatana”, “Przegląd Gospodarczy” - “statystyki 1932 r. - 191 kg, w 1934 r. - 264 kg.
urzędów pośrednictwa pracy są dziś niemal bez znacze-
nia”. Dokonywano tych szacunków niejednokrotnie już. W wyniku tej dysproporcji zacofana gospodarka rolna w
przed samą wojną. Według jednego z najostrożniejszych z Polsce ulegała dalszemu zacofaniu. Zużycie np. na wozów
szacunków (S. Lewy'ego) liczba bezrobotnych pracowni- sztucznych na głowę ludności w 1929 r. wynosiło 33,3 kg,
ków (fizycznych i umysłowych), wynosząca w 1929 r. 139 a w 1932 r. już tylko 7,8 kg. Obszar zasiewów buraków
tys., wzrosła już w 193l r. do 655 tys., a w latach 1932, cukrowych zmniejszył się w Europie (bez ZSRR) w latach
1933, 1934 i 1935 odpowiednio do 914, 940, 908 i 830 1928-1931 o ok. 30%, w Polsce - o 44%.
tys. Sumując te i inne informacje na ten temat Z. Landau
W parze z pauperyzacją miasta szła jeszcze silniejsza
i J. Tomaszewski stwierdzają: “o ile w 1929 r. bezrobo-pauperyzacja wsi. Wyrażało się to nie tylko w zmniej-
cie całkowicie [poza rolnictwem - H.Z.] ogarniało 2,9% szonym popycie na artykuły przemysłowe, lecz także w
całej klasy robotniczej, to w okresie swego największe-spożyciu podstawowych artykułów żywnościowych oraz
go wzrostu w 1933 r. osiągnęło 30,4%. W latach depresjipowszechnego użytku, jak mięsa, cukru, węgla, mydła,
[tj. po r. 1933 - H.Z.] zmniejszanie się liczby osób po-
nafty, zapałek, a nawet soli. Mimo to podaż produktów
zostających bez pracy dokonywało się niezwykle wolno. rolnych na rynek wewnętrzny i zagraniczny (Polska i w
W 1935 r. bezrobotni stanowili według bardziej optymi- tych czasach pozostawała poważnym eksporterem pro-
stycznych obliczeń Lewy'ego nadal jeszcze 26,5% ogółu duktów rolnych, zwłaszcza zbóż) była duża, miała ona
robotników, a według bardziej pesymistycznych szacun- jednak w latach kryzysu wiele cech “podaży głodowej”.
ków nawet 34%". Należy jeszcze uwzględnić robotników Polegała ona na wyprzedaży przez chłopa produktów je-
pracujących tylko przez kilka dni w tygodniu, czyli pół-
mu samemu niezbędnych do egzystencji, ale wymusza-
bezrobotnych, których liczba w przemyśle w 1931 r. wy- nej na nim koniecznością uzyskania choćby minimalnych
nosiła 106 tys. i miała w następnych latach stałą tendencję
środków pieniężnych na zakup najpotrzebniejszych arty-
wzrastającą, kułów przemysłowych, jak nafta, ubranie, niektóre na-
Bezrobotni mieli prawo do zasiłku. Ale były to zasiłki rzędzia rolnicze, zapałki, sól itp. oraz zapłatę podstawo-
niskie, a przy tym wych zobowiązań finansowych, jak podatki, długi, opła-
ty targowe i inne. Nie trzeba dowodzić szerzej, że przy

134
4

tego rodzaju podaży ceny na produkty rolne musiały spa- gicznym położeniu chłopstwa w owym czasie mówią nie
dać, siła nabywcza wsi maleć, a rynek zbytu dla artykułów tylko dane statystyczne, lecz także głośne Pamiętniki chło-
przemysłowych - kurczyć się. pów, należące do najwymowniejszych, niekiedy prawdzi-
Dane statystyczne, operujące najczęściej liczbami prze- wie wstrząsających dokumentów życia społecznego Pol-
ciętnymi dla całego kraju, nie uwypuklają w dostatecznej ski międzywojennej.
mierze ogromnych różnic, jakie zachodziły między mia- Krakowski Kongres Centrolewu.
stem a wsią, a w szczególności różnic między “Polską A” Brześć i „wybory brzeskie” 1930 r.
(zachodnią i centralną) a “Polską B” (wschodnią i czę-
ściowo południową). Różnice te Tab. 11. Ciężka sytuacja gospodarcza Polski w okresie wielkiego
Spożycie niektórych artykułów na głowę ludności kryzysu sprzyjała mnożeniu się konfliktów społecznych i
Źródło: Mały rocznik statystyczny 1939, s. 159; 1937 s. politycznych, co z kolei wykorzystywały rządy sanacyjne
144; 1938 s. 147. do dalszego zaostrzenia kursu swej polityki wobec prze-
ciwników. Wydawało się to Piłsudskiemu tym bardziej
miały swe głębokie, w dużej mierze historycznie uwarun- pilne i konieczne, że przeciwnicy ci - jak już wspomi-
kowane źródła w strukturze ekonomicznej, socjalnej, a naliśmy - właśnie w tym czasie podjęli próbę zespolenia
także w poziomie rozwoju kulturalnego tych regionów. swych sił w postaci Centrolewu. W czerwcu 193 o r. od-
W Polsce międzywojennej różnice te nie uległy zatarciu był się w Krakowie pod hasłem obrony prawa i wolności
i utrwalały się coraz bardziej. ludu wielki kongres Centrolewu, zakończony masowym
wiecem i uchwaleniem rezolucji, zapowiadającej m. in.
Krytyczna sytuacja wsi dawała się we znaki najbardziej “walkę o usunięcie dyktatury Józefa Piłsudskiego”. By-
kresom wschodnim, gdyż tam właśnie stopień urbanizacji ła to jedna z największych manifestacji politycznych w
był najniższy. Sięgał tam zaledwie 17-18%, gdy w woje- Polsce międzywojennej.
wództwach. centralnych i zachodnich 35%. Jeszcze go-
rzej przedstawiało Się uprzemysłowienie w wojewódz- Piłsudski postanowił dłużej nie zwlekać. Tekę premiera,
twach wschodnich ( wileńskie, nowogródzkie, poleskie, którą złożył Walery
wołyńskie), których ludność wynosiła ponad 17%, a za-
mieszkiwała 32% obszaru państwa. Istniejące tu zakłady 40. Witos w swoim gospodarstwie w Wierzchosławicach
przemysłowe (z reguły małe lub średnie) zatrudniały za-
ledwie ok. 4% ogółu robotników przemysłowych w Pol- Sławek, przyjął 25 sierpnia 193 o r. we własne ręce. W
sce. Produkowana na tych terenach energia elektryczna kilka dni później prezydent rozwiązał sejm i senat, za-
stanowiła zaledwie 1,2% energii produkowanej w całym powiadając zarazem wybory na listopad. Krakowska de-
kraju. Również produkcja rolna z 1 ha była tu znacznie monstracja sił opozycji oraz narastające w kraju nastroje
niższa niż w Polsce centralnej, a zwłaszcza w zachodniej. wrogości wobec reżimu sanacyjnego, zwłaszcza na kre-
W roku 1931 spożycie węgla na 1 mieszkańca wynosiło w sach wschodnich, nie rokowały dobrych wyników wybo-
województwach centralnych 409 kg, w województwach rów. Aby zastraszyć opozycję, nakazał Piłsudski aresz-
wschodnich natomiast 38 kg, żelaza 6,4 i 1,3 kg, super- tować niektórych jej przywódców i osadzić w twierdzy
fosfatów 3,8 i 1,3 kg, cegieł 25 i 3 sztuki, cukru 11,9 i wojskowej w Brześciu nad Bugiem. Stało się to w nocy 9
na 10 września 1930 r.
4,6 kg. Różnice te były jeszcze większe w zestawieniu z
województwami zachodnimi (por. tab. 11). Aresztowano 18 posłów, głównie z PPS (6), ze stron-
Obok problemu “nożyc cen” nie mniej dotkliwie na sto- nictw ukraińskich (5) i ludowych (5); w dwa tygodnie
sunkach agrarnych w Polsce w dobie kryzysu zaciążył ro- później osadzono w Brześciu jeszcze Wojciecha Korfan-
snący nacisk przeludnienia. Problem ten zaznaczył się już tego z chadecji. Wśród aresztowanych znaleźli się wybit-
i w latach przedkryzysowych, ale mógł być przynajmniej ni przedstawiciele opozycji, w tym byli ministrowie, a
w części rozładowany dzięki pewnym możliwościom uj- nawet b. trzykrotny premier - Wincenty Witos. Ponad-
ścia zbędnej siły roboczej do przemysłu lub na emigra- to aresztowano m. in. H. Lieberrnana, N. Barlickiego, J.
cję. Obecnie obydwa te kanały zamknęły się przy rów- Putka, W. Kiernika, K. Popiela, W. Celewicza. Areszto-
noczesnej radykalnej i szybko postępującej pauperyza- wani w nocy, bez nakazu sądowego, oddani w ręce władz
cji mas chłopskich. W rezultacie problem “ludzi zbęd- wojskowych, posłowie ci stali się od momentu aresztowa-
nych” na wsi, głównie młodzieży, bez żadnych perspek- nia ofiarą gwałtów, bicia i upokorzeń. Nie szczędzono im
tyw na pracę i zdobycie minimum środków utrzymania, ich również podczas kilkumiesięcznego pobytu w twier-
stawał się niemal z roku na rok jednym z najważniejszych dzy brzeskiej, gdzie dopilnowywał tego jej komendant,
i najbardziej skomplikowanych problemów społeczno- były legionista, płk W. Kostek-Biernacki.
politycznych i ekonomicznych kraju. Rangę tego proble- Po wyborach, w końcu 1930 r., zwolniono więźniów brze-
mu określiła już sama liczba owych “ludzi zbędnych”. skich za kaucją i dopiero w rok później wytoczono jede-
nastu z nich słynny proces brzeski, w którego wyniku je-
W roku 1936/37 szacowano ją na ok. 4,5 mln osób, tj.
23% ogółu ludności chłopskiej w wieku 14-59 lat. O tra- den z oskarżonych został uniewinniony, a pozostali skaza-
ni na kary od półtora roku (Witos) do trzech lat więzienia.

135

Po dalszych rozprawach apelacyjnych i kasacyjnych wy-
rok został ostatecznie zatwierdzony. Jednakże część ska-
zanych (w tym Witos i Lieberman) nie odbyła wyroku,
chroniąc się ucieczką za granicę.
Tymczasem przygotowania sanacji do wyborów nie usta-
wały. Niezależnie od więźniów Brześcia, aresztowano w
okresie wyborów około 5 tys. innych działaczy politycz-
nych różnych kierunków, w tym 84 byłych posłów i se-
natorów (tj. około 15% składu obu rozwiązanych izb).
Obok aresztowań brzeskich drugim głównym kierunkiem
przedwyborczego terroru stała się Małopolska Wschod-
nia, gdzie od połowy września przeprowadzano nie mniej
głośną akcję pacyfikacyjną przeciwko tamtejszej ludności
ukraińskiej.
Położenie jej w Polsce międzywojennej było niezwykle
ciężkie tak po względem ekonomicznym, jak i narodowo-
politycznym (por. wyżej, rozdz. III). Ukraiński ruch opo-
ru przeciwko rządom polskim czerpał swe siły i bodźce
nie
41. List gończy za politykami skazanymi w procesie brze-
skim
tylko z dążeń narodowowyzwoleńczych, lecz zawierał w
sobie także nie mniej
silne elementy walki klasowej. Linia podziału narodowe-
go pokrywała się bowiem niemal adekwatnie z linią po-
działu klasowego, a nawet w dużym stopniu wyznaniowe-
go.
W połowie września 193 o r. oddziały wojska i policji za-
częły przeprowadzać akcję pacyfikacyjną. Odbyło się kil-
kaset ekspedycji, w których toku likwidowano ukraińskie
instytucje społeczne, kulturalne i spółdzielcze, urządzano
publiczne chłosty, niszczono dobytek ludności itd. Stoso-
wano nieraz zasadę odpowiedzialności zbiorowej. Poszu-
kiwano jednak szczególnie uporczywie działaczy legalnej
UNDO oraz nielegalnej OUN (Organizacji Ukraińskich
Nacjonalistów; taką nazwę przyjęła od 1929 r. dowodzo-
na przez płk. Konowalca dotychczasowa Ukraińska Or-
ganizacja Wojskowa, UOW).
Barbarzyństwa pacyfikacji, trwającej 10 tygodni, pogłę-
biły jeszcze bardziej przepaść między Polakami i Ukra-
ińcami. Przyniosły też poważne szkody imieniu Polski za
granicą, gdzie mimo wysiłków rządu, aby akcję tę utrzy-
mać w tajemnicy, rychło o niej się dowiedziano.
Odbyte w takich okolicznościach 16 i 23 listopada 1930
r. osławione “wybory brzeskie” nie mogły oczywiście być
odbiciem rzeczywistych nastrojów społeczeństwa. Po-
nadto nadużycia i oszustwa, popełnione w toku samych
wyborów i obliczania głosów, były jeszcze większe niż w
roku 1928. W wyborach wzięło udział 11 816 tys. wy-
borców, czyli niecałe 75% uprawnionych do głosowania
(z czego około 4% głosów unieważnionych). BBWR uzy-
skał w wyborach sejmowych według oficjalnych danych 5
293 tys. głosów ważnych - 46,8%, Stronnictwo Narodo-
we (endecja) - 12,7%, Centrolew - 17,7%, mniejszości
136
5
narodowe - 14,3%, komuniści - 2,1%, chadecja - 3,8%
(reszta przypadła na listy drobniejsze). Rozdział manda-
tów przyniósł BBWR dalsze zyski. Miał on w sejmie 249
miejsc, tj. przeszło 55%. Była to już tym razem większość
bezwzględna, ale nie wystarczająca jeszcze do przepro-
wadzenia uchwał wymagających większości kwalifiko-
wanej, jak np. do uchwalenia nowej konstytucji, co obóz
rządzący traktował jako jedno z najpilniejszych swych za-
dań.
Napięcia polityczne nie ominęły i województwa ślą-
skiego, którego autonomiczny status stwarzał dodatko-
wą płaszczyznę i sposobność do ostrych często starć i
rozgrywek międzypartyjnych i personalnych. Nowy po
przewrocie majowym wojewoda śląski, Michał Grażyń-
ski, dążył zdecydowanie do ograniczenia autonomii ślą-
skiej, Wychodził z założenia, że utrudnia ona i opóźnia
pełną integrację Górnego Śląska z Polską, a także uła-
twia dywersyjne działania potężnej pod względem gospo-
darczym i organizacyjnym mniejszości niemieckiej, in-
spirowanej i dyrygowanej przez Volksbund. Grażyńskie-
mu chodziło nie tylko o ukrócenie opozycji niemieckiej,
lecz także w nie mniejszej mierze o zdławienie antysa-
nacyjnej opozycji polskiej, tym bardziej że jej niekwe-
stionowanym przywódcą był jeden z najbardziej zdekla-
rowanych przeciwników piłsudczyzny, cieszący się ciągle
wielkimi wpływami na Górnym Śląsku, Wojciech Kor-
fanty. Rozbicie i skłócenie w obozie polskim podsycał
i zręcznie wykorzystywał Volksbund. Dysponując wiel-
kimi środkami materialnymi i poparciem niemieckiego
przemysłu docierał swymi wpływami nieraz i do mniej
uświadomionych warstw ludności polskiej. W rezultacie
mniejszość niemiecka w województwie śląskim zręcz-
nie dyskontowała skłócenie po stronie polskiej i stawa-
ła się w tych układach przysłowiowym tertius gaudens.
Potwierdziły to wybory do Sejmu Śląskiego II kadencji
(maj 1930), w których rozproszone partie i grupy polskie
uzyskały wprawdzie łącznie wyraźną przewagę nad zblo-
kowaną listą niemiecką (bez niemieckich socjalistów),
mianowicie prawie 2/3 ogółu ważnych głosów, ale jed-
nak lista ta zgromadziła ich więcej niż poszczególne li-
sty polskie (30%). jednakże II kadencja Sejmu Śląskie-
go nie trwała długo. Już po kilku miesiącach został on
rozwiązany i w końcu listopada 1930 r. odbyły się no-
we wybory, których wynik odbiegał mocno od wyborów
majowych. Tym razem blok niemiecki uzyskał 13,4%
głosów, natomiast Katolicki Blok Ludowy (Korfanty) —
37,3%, Narodowo-Chrześcijańskie Zjednoczenie Pracy
(Grażyński) podwoiło liczbę swych głosów w stosunku
do wyborów majowych (17,1% i 35,7%), ale nadal mu-
siało uznać przewagę wpływów opozycji.
Mechanizmy i cele dyktatury
Po wyborach Piłsudski oddał urząd premiera ponownie
w ręce Walerego Sławka (grudzień 1930), a ten z ko-
lei innemu pułkownikowi, Aleksandrowi Prystorowi (maj
1931). Piłsudski nadal pozostawał ministrem spraw woj-
skowych. Zmiany na stanowiskach ministrów nie miały
6

na ogół istotniejszego charakteru. Zespół ludzi, z których Charakterystycznymi przykładami pierwszej z tych grup
rekrutowały się kolejne ekipy rządzące, był wąski i oczy- były zwłaszcza ustawy o zgromadzeniach i zebra-
wiście bez reszty posłuszny Marszałkowi. Sposób trakto- niach (1932), o stowarzyszeniach (1932), o samorządzie
wania przez niego wyznaczonych przez siebie premierów, (1933), a także seria ustaw i rozporządzeń dotyczących
ministrów i innych współpracowników świadczył o całko- szkolnictwa wszystkich szczebli. Tu należała też uchwała
witej dowolności jego postępowania, nieliczeniu się z ich Rad y Ministrów z 1931 r. o postępowaniu przed sądami
kwalifikacjami i zdaniem, którego zresztą bez wyraźne- doraźnymi, które od tej chwili stały się zjawiskiem po-
go rozkazu “Komendanta” najczęściej w ogóle nie śmieli wszechnym, oraz nowy regulamin więzienny, radykalnie
ujawniać. Narady Piłsudskiego ze swymi współpracow- pogarszający status więźniów politycznych (1931).
nikami miały raczej charakter odpraw wojskowych niż Charakteryzując to ustawodawstwo, wspomniany już
konsultacji lub dyskusji w łonie odpowiedzialnego rzą-
Próchnik stwierdzał, że tworzyło ono “konsekwentny sys-
du. Wręcz groteskowa niekiekiedy służbistość ministrów tem represyjny, mający na celu otoczenie społeczeństwa
i innych sanacyjnych dostojników państwa wobec Piłsud-
i poszczególnych jego grup atmosferą grożących kar lub
skiego, połączona z bezkrytycznym lękliwym dlań uwiel- prześladowań, skrępowanie uczuciem strachu i ograni-
bieniem, znalazła swe odbicie m. in. w głośnych Strzępach
czenie wolności życia politycznego i zbiorowego. Całe-
meldunków, będących wspomnieniami jednego z najbar- mu społeczeństwu utrudniało organizowanie się, zrzesza-
dziej oddanych Piłsudskiemu wielbicieli i ostatniego pre- nie w stowarzyszeniach, odbywanie zgromadzeń; grożono
miera międzywojennej Polski — gen. F. Sławoja Skład- mu surowymi karami nowego kodeksu karnego i sądów
kowskiego. doraźnych, przepisami regulaminu więziennego”.
Wśród kolejnych zmian w ekipie rządowej na najwięk- Również ustawodawstwo społeczne podlegało do-
szą uwagę zasługiwało wprowadzenie do rządu (1931) ja- tkliwym dla robotników modyfikacjom i zmianom.
ko ministra oświaty Janusza Jędrzejewicza, inicjatora re-Wymienić tu można m. in. nową ustawę o ubezpiecze-
form w systemie szkolnictwa, a przede wszystkim Józefa niach, scalającą dotychczasowe różne przepisy w tej
Becka (1932) na stanowisko ministra spraw zagranicz- dziedzinie (tzw. ustawa scaleniowa z 1933 r.], ustawę
nych po Auguście Zaleskim. W maju 1933 r. upłynęła o czasie pracy (1933), o urlopach (1933), nowelizację
siedmioletnia kadencja prezydenta Ignacego Mościckie- ustawy o zabezpieczeniu na wypadek bezrobocia (1932)
go. Przy demonstracyjnym bojkocie ze strony prawie ca- itp. Niektóre składniki tego nowego ustawodawstwa
łej opozycji Mościcki wybrany został przez Zgromadze- miały charakter pozytywny (np. ujednolicenie przepisów
nie Narodowe (połączone izby sejmu i senatu) ponow- o ubezpieczeniu czy rozciągnięciu ubezpieczeń na nowe
nie prezydentem. Kolejna zmiana rządu polegała na prze-
kategorie robotników, wprowadzenie ubezpieczenia
kazaniu teki premiera Januszowi Jędrzejewiczowi. We emerytalnego dla części robotników), ale jednocześnie
wszystkich tych zmianach sejm praktycznie się nie liczył,
towarzyszyły im i najczęściej przeważały w nich posta-
spadając do roli elementu dekoracyjnego w systemie co- nowienia ograniczające i pogarszające dotychczasowe
raz bardziej reakcyjnym.
uprawnienia robotników. Tym też tłumaczy się, że nowe
Widoczne to było nie tylko w treści uchwalonych przez rozporządzenia i ustawy wywoływały opór, a nawet
nowy sejm aktów, ale i w narzuconych mu przez rząd me- strajki protestacyjne robotników, jak w szczególności
todach pracy ustawodawczej. W gruncie rzeczy uzurpo- ustawa scaleniowa.
wał sobie ją sam rząd za pośrednictwem szerokich peł-
nomocnictw, przyzna wanych przez sejm prezydentowi Drogi i bezdroża działań opozycji
(który z kolei podpisywał, co mu rząd przedstawił). Sejm antysanacyjnej
uchwalał z reguły ustawy w brzmieniu rządowym, nie wy-
kazując sam - wbrew swym podstawowym prerogatywom
i zadaniom - żadnej inicjatywy ustawodawczej. Sejm do- Przełom lat dwudziestych i trzydziestych ze wszystkimi
puszczał też często do tzw. luzów ustawodawczych, tzn. wyżej scharakteryzowanymi zjawiskami stanowił ważny
uchwalał ustawy o charakterze ramowym (“blankieto- próg w ewolucji dyktatury sanacyjnej. Rozpoczynał się
we”), umożliwiając rządowi wypełnienie ich nawet w naj- nowy etap jej polityki wewnętrznej (a nieco później i za-
istotniejszych punktach mniej lub więcej dowolną treścią granicznej). Rządy sanacyjne obecnie już niemal jawnie
poprzez rozporządzenia wykonawcze. porzucały pozory względnego liberalizmu i liczenia się
z opinią publiczną, coraz częściej gwałciły swobody oby-
Z punktu widzenia treści ustawodawstwo sejmu, wyło-
watelskie i zasady demokracji. Ciągnący się przez parę lat
nionego z wyborów brzeskich, szło - jak stwierdzał wy- w kolejnych instancjach odwoławczych proces więźniów
bitny współczesny historyk, Adam Próchnik - w dwóch
brzeskich, a następnie ich przymusowa emigracja za gra-
głównych kierunkach: nicę nie pozwalały zapomnieć o nie dawnych wstrząsach
“1) ograniczenia swobód demokratycznych i wolności związanych z aresztowaniami i wyborami “brzeskimi”,
obywatelskich oraz utrwalenia metod panującego syste- pacyfikacji w Małopolsce Wschodniej, zaostrzającej się
mu rządzenia; cenzurze prasowej, nie mówiąc już o szybko pogarsza-
2) ograniczenia praw społecznych zdobytych przez war- jącej się sytuacji gospodarczej, bezrobociu itp. Na tym
stwy pracujące w po przednich okresach”.

137

tle narastały fermenty polityczne i społeczne, mnożyły
się konflikty, które nie omijały również środowisk, do-
tąd niezaangażowanych bezpośrednio w walkę politycz-
ną, a nawet kół, związanych z systemem pomajowym.
Szczególnie silne protesty budziła sprawa brzeska i bru-
talne traktowanie więźniów brzeskich. Wprawdzie rząd
czynił wiele, by informacje na ten temat nie przenikały
do opinii publicznej, nie potrafił jednak przeszkodzić te-
mu całkowicie. Jednym z pierwszych i mocno ważących
głosów protestu w tej sprawie był list otwarty 45 profe-
sorów Uniwersytetu Jagiellońskiego z grudnia 1930 r., a
w ślad za tym również z innych wyższych uczelni. Go-
rące protesty ogłosili A. Strug i M. Dąbrowska, a także
inni wybitni pisarze, jak T. Boy-Żeleński, A. Słonimski,
J. Tuwim. Odmawiali współpracy z rządem lub wycofy-
wali się z BBWR ludzie dotychczas go popierający, jak
Z. Lechnicki, A. Krzyżanowski, W. Staniewicz, Z. Lu-
bomirski. Należy dodać, że proces brzeski - najgłośniej-
szy z ówczesnych procesów politycznych - nie był bynaj-
mniej jedyny. Ujawniały one nie tylko brutalne łamanie
praworządności przez reżim sanacyjny, ale także rozmia-
ry spustoszeń moralno-politycznych, będących wynikiem
stosowania metod presji ekonomicznej, a niejednokrotnie
i gwałtu.
Protesty przeciwko Brześciowi nie przybrały wprawdzie
rozmiarów masowych, rozbrzmiewały głównie w kołach
intelektualistów, działaczy politycznych, stały się jednak
istotnym elementem ogólnej atmosfery politycznej w kra-
ju, sprzyjającej w miarę pogłębianią się kryzysu gospo-
darczego także radykalizacji społecznej. Natomiast nie
posunęła się naprzód konsolidacja opozycji antysanacyj-
nej w jej centrolewowej wersji. Zarysowały się nawet w
niej nowe rozdźwięki, które w praktyce przekreślały tę
niełatwo stworzoną koalicję. Ich przyczyny oraz źródła
niepowodzeń Centrolewu charakteryzuje A. Czubiński,
autor silnie udokumentowanej pracy na ten temat, w sło-
wach następujących: “Walka Centrolewu przeciw faszy-
zacji kraju toczyła się w szczególnie trudnej i skompli-
kowanej sytuacji politycznej. Do 1929 r. rzeczywiste fa-
szystowskie tendencje sanacji nie były jeszcze w pełni
ujawnione. Masy łudziły się nadal nadzieją, że piłsud-
czycy dokonają uzdrowienia sytuacji w kraju i wyprowa-
dzą Polskę z chaosu politycznego i zacofania gospodar-
czego. Wraz z pierwszymi przejawami kryzysu złudze-
nia poczęły przerastać w ponowne rozczarowanie, które
pociągnęło za sobą daleko posunięte zobojętnienie spo-
łeczeństwa do polityki i życia publicznego w ogóle. Obo-
jętność ta i bierność, typowa dla początkowego okresu
kryzysu ekonomicznego, w poważnym stopniu wynikała
również z obawy mas pracujących o utratę pracy. Nieza-
leżnie od tych obiektywnych trudności w samym Centro-
lewie istniało wiele sprzeczności, które uniemożliwiały
mu konsekwentne prowadzenie walki z rządem. Sprzecz-
ności występowały nie tylko pomiędzy poszczególnymi
ugrupowaniami Centrolewu, ale również bezpośrednio w
łonie pojedynczych partii politycznych, które składały się
z bardzo różnorodnych elementów społecznych”.
138
7
Zjawiska te dawały o sobie znać już w okresie najwięk-
szej dynamiki działań Centrolewu, tj. w 1930 r. Nawet
na jego lewym skrzydle lękano się przeniesienia walki z
sanacją “na ulicę"; pokutowała – jak pisał w “Robotniku”
czołowy publicysta PPS, J. M. Borski – legalistyczna te-
za, iż “brudną falę faszyzmu” można powstrzymać za po-
mocą kartki wyborczej, “potężnej broni do walki z syste-
mem”. Ale zasada walki tylko na drodze parlamentarnej
nie wystarczyła jako podstawa do zespolenia wszystkich
stronnictw Centrolewu w akcji przedwyborczej 1930 r.:
na wspólnej liście wyborczej tej koalicji zabrakło kan-
dydatów Chrześcijańskiej Demokracji, która wystąpiła z
własną, odrębną listą. Wkrótce po wyborach, w 1931 r.,
odeszła ze wspólnego frontu także Narodowa Partia Ro-
botnicza.
Nie było jedności w sprawie stosunku do Centrolewu
również w PPS. Po niepowodzeniach w listopadowych
wyborach tym ostrzej krytykowano w łonie tej partii fe-
tyszyzowanie kartki wyborczej w walce z sanacją, ata-
kowano reformizm i ugodowość partii w stosunku do
burżuazyjnych partnerów w Centrolewie. Liczne głosy
w tym duchu zabrzmiały donośnie zwłaszcza w trakcie
dyskusji przed XXII Zjazdem PPS (maj 1931) i na sa-
mym Zjeździe. Wielu mówców z lewego skrzydła par-
tii, a nawet jej centrum, wręcz kwestionowało samą kon-
cepcję Centrolewu. W sposób mniej lub więcej jedno-
znaczny wskazywali oni na konieczność zastosowania re-
wolucyjnych metod w walce o socjalizm, stworzenia rzą-
du robotniczo-włościańskiego, przyjęcie hasła dyktatury
proletariatu itp. Czołowym rzecznikiem grupy lewicowej
w PPS (“komunizującej” - jak to określał komunikat in-
formacyjny Komisariatu Rządu na m. st. Warszawę) był
B. Drobner z Krakowa, mający za sobą poparcie ok. 1 /4
delegatów. Dodajmy, że niedługo po Zjeździe na podob-
ne pozycje przeszli m. in. S. Dubois i N. Barlicki, cieszą-
cy się w partii dużym autorytetem politycznym i należący
do pierwszego garnituru jej działaczy.
Ważne i głęboko sięgające przemiany ideologiczne, orga-
nizacyjne i kadrowe zarysowały się po Brześciu w ruchu
ludowym, reprezentowanym w Centrolewie przez trzy
największe stronnictwa ludowe: PSL “Piast”, PSL “Wy-
zwolenie” i Stronnictwo Chłopskie. W rozwoju ruchu lu-
dowego był to okres bardzo trudny zarówno z przyczyn
wewnętrznych, jak i zewnętrznych. I tak ciągle dawały
mu się we znaki dzielące go ostre antagonizmy politycz-
ne i personalne nie tylko międzypartyjne, lecz niejedno-
krotnie również w łonie każdej z wymienionych partii z
osobna. W masach chłopskich sprawy te nie znajdowały
co prawda szerszego echa, ale - zdaniem wielu historyków
- świadczyło to o pewnym zobojętnieniu wsi i spadku jej
aktywności politycznej. Nie bez wpływu na to pozosta-
wały szykany i naciski administracyjne na działaczy lu-
dowych, a także pierwsze objawy kryzysu gospodarcze-
go obejmującego wieś. Po wyjeździe Witosa (oraz Kier-
nika) na emigrację pozostali w kraju przywódcy ludowi
nie dorównywali mu autorytetem politycznym, a niejed-
nokrotnie oddziaływała na nich atmosfera zastraszenia
8

bezwzględnością represji reżimu sanacyjnego. Stopniowo Przyjęcie przez kongres zjednoczeniowy wspólnego pro-
wykruszała się dawna kadra działaczy ludowych, w ich gramu nie oznaczało jednak, że dzido zjednoczenia jest
miejsce wchodzili młodzi, na ogół bardziej zdecydowani ukończone i nic mu już nie zagraża. Rozdźwięki i roz-
i radykalni, ale nie posiadający jeszcze niezbędnego auto- bieżności w tej kwestii występowały przed kongresem i
rytetu, by przezwyciężyć trudności towarzyszące zazwy- nie zanikły także po jego zamknięciu. Duże opory wobec
czaj “zmianie warty” pokoleń. Kuźnią tej nowej kadry stał współpracy w zjednoczonym stronnictwie z nazbyt rady-
się Związek Młodzieży Wiejskiej RP “Wici” (1928) oraz kalną orientacją przedstawicieli b. “Wyzwolenia” i Stron-
wychodzący pod tą samą nazwą organ prasowy Związku nictwa Chłopskiego okazywała zwłaszcza grupa działa-
- “Wici”. Tendencje radykalizujące ujawniały się w nim czy “piastowskich” z Wielkopolski i Pomorza. Tę niechęć
coraz wyraźniej, zwłaszcza od roku 1931. odwzajemniali im z kolei atakowani przez nich “rady-
kałowie”. Nastroje wzajemnej nieufności i podejrzliwo-
Zjednoczenie stronnictw ludowych
ści uzewnętrzniły się w statutowej strukturze władz no-
wo powstałego stronnictwa. Baczono pilnie, by jego trzy
Scharakteryzowane wyżej trudności, a przede wszystkim kierownicze instancje: Kongres, Rada Naczelna i Naczel-
dotkliwa klęska w wyborach 1930 r., które przyniosły ny Korniret Wykonawczy, były sprawiedliwie obsadzo-
trzem partiom chłopskim z Centrolewu zaledwie 11% ne przez działaczy trzech jednoczących się stronnictw,
mandatów w sejmie (przypomnijmy: w wyborach 1928 niejako wzajemnie się kontrolujących (ironicznie zwano
r. blisko 20%, a pod koniec kadencji poprzedniego sej- to systemem trójpolówki]. Powołano do życia nowy cen-
mu nawet 25%), unaoczniły kierownictwom tych partii, tralny organ prasowy stronnictwa “Zielony Sztandar”, ale
iż dalszy marsz w rozsypce grozi zepchnięciem na margi- żadne z trzech stronnictw nie zrezygnowało z wydawania
nes życia politycznego kraju. Uświadomili to sobie nawet dotychczasowych własnych organów prasowych, co od-
przeciwnicy zjednoczenia ruchu ludowego, jak np. pre- biło się ujemnie na nowym piśmie, zwłaszcza pod wzglę-
zes Parlamentarnego Klubu Posłów i Senatorów Chłop- dem finansowym.
skich, Michał Róg z “Wyzwolenia”, który - jak informo-
wał raport Komisariatu Rządu na m. st. Warszawę - “do Mimo wszystko kongres zjednoczeniowy był dużym i
ostatniej chwili negował myśl zblokowania trzech stron- ważnym krokiem naprzód na drodze umocnienia i samo-
nictw chłopskich, [ale] dziś wyraża się, że dla rozwoju określenia się ruchu ludowego w Polsce. Z uwagi na ro-
ruchu nie ma innego wyjścia niż unifikacja”. Należy do- lę mas chłopskich w życiu politycznym kraju miało to
dać, że idea zjednoczenia ruchu ludowego cieszyła się w istotne znaczenie nie tylko dla bezpośrednio zaintereso-
masach członkowskich poszczególnych stronnictw wielką wanych partii politycznych, ale otwierało też nowy roz-
dział w życiu politycznym całego narodu. Rozdział tym
popularnością i niełatwo było publicznie jej się przeciw-
stawiać. donioślejszy, że - jak na to wskazywał w pewnej mierze
już sam przebieg kongresu i jego uchwały - zrodzona na
Kongres zjednoczeniowy trzech stronnictw ludowych od- nim nowa siła polityczna zmierzała w lewo i w ten spo-
był się 15 marca 1931 r. w Warszawie. Uchwalił on m. sób rozszerzała demokratyczny front walki z sanacyjną
in. nazwę nowego stronnictwa - Stronnictwo Ludowe, je- dyktaturą.
go program oraz dokonał wyboru władz. Program sku-
piał główną uwagę na sprawach politycznych, najbardziej Potwierdzała to m. in. ewolucja ideowo-polityczna
wówczas palących. Przeciwstawiał się zdecydowanie me- Wincentego Witosa, wybranego na kongresie zjedno-
todom gwałtu i dyktatury oraz równie zdecydowanie czeniowym prezesem -Rady Naczelnej Stronnictwa
opowiadał się za utrzymaniem systemu demokratyczno- Ludowego. Znamienne pod tym względem przyczynki
parlamentarnego; nie wykluczał jednak zmian w kon- stanowiły jego wywiady dla krakowskiego “Naprzodu” z
stytucji marcowej, zmierzających do wzmocnienia pozy- 1932 r. Zwracał uwagę już sam fakt zamieszczenia ich na
cji władzy wykonawczej. Sprawy społeczno-gospodarcze łamach organu PPS, przede wszystkim jednak uderzała
zajmowały w programie znacznie mniej miejsca i ra- treść poglądów przywódcy ruchu ludowego. Nadal
czej nie odbiegały od wcześniejszych ujęć tych zagad- zdecydowanie przeciwstawiając się rządom sanacyjnym,
nień w ruchu ludowym. Dotyczyło to m. in. kapitalnej Witos wypowiadał się we wspomnianych wywiadach
dlań sprawy reformy rolnej (potrzeba jej przyśpieszenia, także w sprawach społecznych - i to w sposób, który
upełnorolnienie gospodarstw karłowatych, upaństwowie- współcześni odbierali niekiedy jako “sensacyjny”. Mię-
nie “większych obszarów leśnych” itp.). Nadal uznawa- dzy innymi w wywiadzie grudniowym dla “Naprzodu”
no zasadę własności prywatnej jako jedną z koniecznych przyznawał, że “kapitalizm przeżył się i skończył",
podstaw ustroju społecznego i gospodarczego państwa. domagał się parcelacji folwarków obszarniczych bez
Pod wpływem lewego skrzydła jednoczącego się ruchu odszkodowania, opowiadał się za kontynuowaniem
ludowego zasada ta uległa wszakże _ w porównaniu z walki z istniejącym systemem “w ścisłej łączności z
całą lewicą demokratyczną". Przyszłość miała okazać,
ostatnim programem PSL “Piast” z 1926 r. - znamiennej
modyfikacji, mianowicie przez dodanie postulatu “bez- że ta zaskakujące dla wielu poglądy Witosa nie miały
charakteru koniunkturalnego wybiegu, podyktowanego
zwłocznego objęcia na ten cel [tj. reformy rolnej - H. Z.)
przez państwo wszystkich latyfundiów, a to nawet bez- nastrojami wsi (przybierającymi wówczas - o czym niżej
- postać strajków chłopskich), ale ewolucji głębszej, z
płatnie, jeżeli interes państwa wymagać tego będzie”.

139

biegiem czasu utrwalającej się.
Na rewolucyjnym skrzydle ruchu
ludowego
Rozwiązanie w 1927 r. Niezależnej Partii Chłopskiej nie
położyło kresu działalności rewolucyjnej wśród chłopów.
Dużą rolę pod tym względem odgrywała inspiracja ko-
munistów, szczególnie owocna wśród biedoty wiejskiej.
Ku hasłom rewolucyjnych przeobrażeń na wsi skłania-
li się niektórzy chłopscy działacze samorządowi, spół-
dzielczy, a także działacze regionalni z PSL “Wyzwole-
nie” czy zwłaszcza Stronnictwa Chłopskiego. Należał do
nich m. in. sekretarz Zarządu Wojewódzkiego Stronnic-
twa Chłopskiego w Lublinie, Stanisław Wójtowicz, or-
ganizator i prezes powstałej z jego inicjatywy spółdziel-
ni “Samopomoc Chłopska”. Wykluczony ze stronnictwa
za działalność noszącą “znamiona akcji komunistycznej”,
spowodował on rozłam w lubelskiej organizacji Stron-
nictwa Chłopskiego i w porozumieniu z działaczami b.
NPCh, KPP i innymi radykałami chłopskimi stworzył w
1928 r. nową partię chłopską pod nazwą Zjednoczenie
Lewicy Chłopskiej Samopomoc, której organem praso-
wym stał się tygodnik “Samopomoc Chłopska”. Akces
do nowej partii zgłosiły także mniejsze lub większe gru-
py radykalnych członków Stronnictwa Chłopskiego z in-
nych województw, głównie kieleckiego i warszawskiego.
W lipcu 1928 r. odbył się pierwszy zjazd ZLCh Samopo-
moc, który uchwalił program i statut nowej partii chłop-
skiej oraz wybrał jej Zarząd Główny, w którym znaleźli
się m. in. S. Wójtowicz, A. Bomba, Z. Szymański, J. Jam-
róz, S. Ziaja. Prawie połowę składu Zarządu Głównego
stanowili członkowie KPP.
Uchwalony na lipcowym zjeździe program nie odbiegał
wiele od programu NPCh i w swych zasadniczych tezach
i postulatach odpowiadał stanowisku KPP. Zapowiadał
walkę o utworzenie rządu robotniczo-chłopskiego,
wywłaszczenie wielkiej własności bez odszkodowania i
przekazanie jej chłopom (a fabryk robotnikom), rozdział
Kościoła od państwa, bezpłatne i świeckie szkolnictwo,
likwidację ucisku narodowego i zapewnienie mniej-
szościom prawa samostanowienia aż do oderwania,
zbliżenie i pokojowe stosunki ze Związkiem Radziec-
kim. Ale obok tych i podobnych haseł, zmierzających
do zmiany podstaw ustrojowych Polski na rzecz ustroju
socjalistycznego, program i działalność polityczna
ZLCh Samopomoc były obciążone także elementami
sekciarstwa i dogmatyzmu, poważnie utrudniającymi jej
pociągnięcie za sobą szerszych mas chłopskich, a wręcz
uniemożliwiającymi współdziałanie z antysanacyjnymi,
demokratycznymi, ale niekomunistycznymi siłami
politycznymi, przede wszystkim z partiami ludowymi.
Było to zjawisko tym bardziej szkodliwe, że już wkrótce
miały się one zespolić we wspólnym antysanacyjnym
froncie Centrolewu. W ślad za KPP ZLCh Samopomoc
hołdowało tezie, że partie te mają charakter “ludowo-
faszystowski”, “agenturalny” itd. i nawet po Brześciu
140
9
i “wyborach brzeskich” nie dokonało istotnej rewizji
swego stanowiska. Zresztą i tę partię spotkał wkrótce los
jej poprzedniczki, NPCh: już w maju 193 I r. została
zdelegalizowana przez władze i rozwiązana.
Trudne lata w KPP
Pierwsze lata po przewrocie majowym stanowiły w dzie-
jach KPP okres poważnych osiągnięć politycznych, ale
zarazem pogarszania się i tak już niezwykle ciężkich wa-
runków jej działalności. Partia, która jako pierwsza do-
strzegła rzeczywisty, reakcyjny charakter przewrotu ma-
jowego, nie ustawała w wysiłkach zmierzających do uka-
zania społeczeństwu groźby faszyzmu zawisłej nad Polską
po maju 1926 r. Żadna inna siła polityczna w kraju nie
przeciwstawiała się tej groźbie w sposób równie zdecy-
dowany i konsekwentny, żadna też nie podlegała równie
brutalnym i konsekwentnym prześladowaniom ze strony
dyktatury sanacyjnej.
Mimo to bilans polityczny działalności KPP w pierw-
szych latach rządów pomajowych zamykał się niewątpli-
wie saldem dodatnim i należał do stosunkowo najpomyśl-
niejszych w całokształcie działalności partii w dwudzie-
stoleciu jej istnienia i walki. W omawianym okresie po-
trafiła ona rozszerzyć front swego oddziaływania na wieś,
czego wyrazem było powstanie i poczynania najpierw
NPCh, a potem ZLCh Samopomoc. Nadal wielkie wpły-
wy posiadali komuniści w ruchu politycznym mniejszo-
ści narodowych białoruskiej i ukraińskiej, przede wszyst-
kim w “Hromadzie” i Sel-Robie ; także po delegalizacji
“Hromady” w marcu 1927 r. wpływy te nie ustały, m.
in. poprzez bliskie współdziałania z białoruskim klubem
poselskim “Zmahannie”, bynajmniej nie ograniczającym
swej działalności (1928-1930) tylko do terenu sejmu. No-
wego sojusznika w swej walce znalazła KPP w powsta-
łej w 1926 r. (w wyniku rozłamu w PPS) PPS-Lewicy.
Przeciwstawiając się reformistycznej linii kierownictwa
swej partii, lewicowi rozłamowcy przyjęli program bar-
dzo zbliżony do rewolucyjnego programu komunistów,
pozyskując dlań znaczne odłamy robotników, zwłaszcza
w Krakowie, Trzebini, Chrzanowie i niektórych innych
miastach Małopolski. Niemałe wpływy miała też PPS-
Lewica w niektórych związkach zawodowych.
Jak już wspomniano, dużym sukcesem komunistów za-
kończyły się wybory samorządowe (maj 1927) w War-
szawie i Łodzi, gdzie na listy komunistyczne (mimo ich
bezprawnego unieważnienia przez władze sanacyjne) pa-
dło 19 i 23% głosów. Analogiczną tendencję wykazały
wybory sejmowe 1928 r., w których - przypomnijmy -
komuniści uzyskali blisko 2,5% ważnych głosów w po-
równaniu z 1,5% w 1922 r. (wzrost w liczbach bezwzględ-
nych przeszło dwukrotny: 132 do 278 tys.) i odpowiednio
7 mandatów wobec 2 w1922 r. Należy jednak do tego do-
liczyć ok. 350 tys. głosów oddanych na listy ugrupowań
tzw. komunizujących (oraz blisko 300 tys. głosów unie-
ważnionych), które w sumie zwiększyły liczbę posłów re-
10

wolucyjnych w sejmie do co najmniej 19 mandatów (m. mieć za podstawę głębokie i możliwie powszechne prze-
in. A. Warski, J. Sochacki, H. Bitner). konanie członków partii w słuszność obranej linii partyj-
Na bilans polityczny KPP w tym okresie składały się jed- nej jako wyniku zasadniczej i możliwie wszechstronnej
nak nie tylko i nie tyle walki wyborcze i parlamentarne, konfrontacji poglądów. Nie była to sprawa łatwa, choć-
ile przede wszystkim działalność propagandowa i organi- by ze względu na konspiracyjne warunki działania partii
zatorska bezpośrednio w środowiskach robotniczych, na oraz wspomniane już szykany i prześladowania. Nieza-
wsi i wśród mniejszości narodowych. Szczególnie dużą leżnie od tego istotne znaczenie miało, iż podobnie jak
wagę przywiązywali komuniści do organizowania bezro- inne partie komunistyczne także KPP stanowiła “sekcję"
Międzynarodówki Komunistycznej. Oznaczało to, że i
botnych (m. in. poprzez tworzenie Komitetów Bezrobot-
nych) oraz ruchu strajkowego, czego wyrazem była m. KPP musiała liczyć się ze strategicznymi i taktycznymi
zaleceniami, a nawet pole ceniami MK, dyktowanymi z
in. ich rola w największym w 1928 r. strajku, mianowicie
w strajku włókniarzy łódzkich w październiku tego roku kolei wymogami międzynarodowej strategii i taktyki ru-
chu komunistycznego, a w szczególności sytuacji w naj-
(szerzej o ruchu strajkowym - patrz niżej).
ważniejszej jego “sekcji” - Wszechzwiązkowej Komuni-
Te i inne przejawy aktywności KPP zasługują na tym sil- stycznej Partii (bolszewików) (WKPb). Nie zawsze zale-
niejsze podkreślenie, iż w gruncie rzeczy była to partia cenia te w dostatecznej mierze brały pod uwagę specyficz-
o charakterze kadrowym, stosunkowo nieliczna i na do- ne właściwości i warunki rozwoju ruchu komunistyczne-
miar bez przerwy dziesiątkowana aresztowaniami. We- go w poszczególnych krajach, a i metody kierowania mię-
dług (niepełnych) danych wewnątrzpartyjnych KPP li- dzynarodowym ruchem komunistycznym przez Komitet
czyła w latach 1928 i 1929 ok. 3,5 tys., a łącznie z KPZU Wykonawczy MK nie zawsze odpowiadały zasadom de-
i KPZB około 6 tys. członków. Pod kierownictwem par- mokracji wewnątrz- i międzypartyjnej.
tii działał także powstały w 1922 r. Z wiązek Młodzie-
ży Komunistycznej w Polsce (od 1930 r. - Komunistycz- Tymczasem nowe warunki i stosunki w Polsce po prze-
ny Związek Młodzieży Polski, KZMP), który w tymże wrocie majowym domagały się w widu dziedzinach no-
czasie zrzeszał w swych szeregach ok. 5 tys. członków. wych przemyśleń teoretycznych jako niezbędnej prze-
Dodajmy, że powyihe dane na temat liczebności KPP słanki do ustalenia nowej strategii i taktyki walki, i
w r. 1929 bliskie są odpowiednim informacjom ze źró- nowych zadań, jakie stanęły przed partią. Tak więc
deł policyjnych (341 5 członków KPP). Do liczb tych obok wspomnianych wyżej obiektywnych, niejako ze-
należy jednak dodać komunistów nie zawsze uwzględ- wnętrznych okoliczności, ograniczających możliwości
nianych w przytoczonych statystykach, mianowicie tych, owej konfrontacji poglądów w jej łonie, występowały tak-
że nie mniej poważne komplikacje subiektywne, wynika-
którzy stale w wielkiej liczbie zaludniali sanacyjne wię-
zienia. Dają o tym pojęcie badania na ten temat dla lat jące ze sporów i rozbieżności wewnętrznych w kierow-
nictwie partii, niejednokrotnie wokół spraw prawdziwie
nieco późniejszych, przeprowadzone przez H. Malinow-
skiego i L. Kieszczyńskiego. Stwierdzili oni, że pod za- węzłowych, jak charakteru samego przewrotu majowe-
go, teorii dwóch etapów rewolucji, roli drobnomieszczań-
rzutem działalności komunistycznej aresztowano w 1930
r. 3775 osób, 1931 - 5307, a w 1932 r. - 6982. Jest to stwa jako samodzielnej siły politycznej, stosunku do nie-
rewolucyjnych partii demokratycznych w związku z po-
tylko jedna z wielu ilustracji warunków, w· jakich wal-
czyli o sprawę robotniczą polscy komuniści. Nie byłby to wstaniem i działalnością Centrolewu i innych podobnych
obraz pełnv, gdyby pominąć w nim całokształt atmosfery zagadnień.
moralno-politycznej wokół nich roztaczanej (“zdrajcy na- Niektóre z nich były przedmiotem kontrowersji jeszcze
rodu”, “agenci Moskwy”, "żydokomuna” itp.), nieustan- przed przewrotem majowym, a po przewrocie pomnoży-
ne represje polityczne i administracyjne, nie zawsze na- ły się i zaogniły, znajdując swój wyraz w nie mal jaw-
wet wynikające z nielegalności KPP (unieważnianie list nym już konflikcie między tzw. większością i mniejszo-
wyborczych, odbieranie immunitetu poselskiego posłom ścią w kierownictwie partii (por. wyżej, s. 185). Podej-
rewolucyjnym i wydawanie ich sądom, rozpędzanie na- mowane przez Komitet Wykonawczy MK próby rozsą-
wet zalegalizowanych zebrań i wieców), systematyczne dzenia czy przynajmniej załagodzenia tych konfliktów nie
szykany komunistów w sprawach bytowych (pierwsi na dawały trwałych rezultatów, same zresztą nie były wolne
listach do redukcji i bezrobocia, odsunięci od stanowisk od ocen mylnych i dogmatycznych, często w sposób arbi-
urzędniczych w administracji) itd. tralny formułowanych. Tylko krótkotrwałym kompromi-
W tych warunkach wybór komunistycznej, rewolucyjnej sem między “większością" a “mniejszością" zakończył się
drogi walki o nową Polskę wymagał nie tylko olbrzymiej IV Zjazd KPP (1927), który na stanowiska kierownicze
odwagi i samozaparcia, lecz również przyjęcia przez par- w partii powołał mniej więcej po równi przedstawicieli
tię i jej członków zasad żelaznej dyscypliny organizacyj- “większości” i “mniejszości”. Jednakże nie położyło
nej, a także politycznej i ideologicznej. Nie mogła ona
jednak oczywiście - jeśli miała być owocna i skuteczna 42. Prezydium V Zjazdu KPP
- opierać się na bezkrytycznej, ślepej wierze w nieomyl-
ność tez głoszonych na zasadzie monopolu przez jednost- 43. Julian Leszczyński-Leński
ki, grupy działaczy czy wręcz frakcje partyjne. Musiała

141

to kresu walkom. frakcyjnym, wprost przeciwnie, przy-
bierały one coraz bardziej na ostrości. Już wkrótce, na
VI Plenum KC KPP (1929), zdecydowaną przewagę uzy-
skali przedstawiciele “mniejszości”. Utrwalił ją i umocnił
V Zjazd KPP (1930), który jako sekretarza generalnego
partii wybrał J. Leszczyńskiego-Leńskiego (z “mniejszo-
ści”), odsuwając równocześnie od wszelkich funkcji kie-
rowniczych w partii głównych współtwórców orientacji
II Zjazdu (1923) A. Warskiego, M. Koszutską (Kostrze-
wę), H. Waleckiego, A. Danieluka-Stefańskiego i innych
(z “większości”).
Działo się to w okresie, gdy w postaci Centrolewu rodził
się i rozwijał pierwszy na taką skalę, niewątpliwie auten-
tyczny front opozycji antysanacyjnej. Wprawdzie nadal
przesycały ją silne tendencje antykomunistyczne, ale Ju-
lian równocześnie, jak o tym już była mowa, dokonywał
się w niej proces radykalizacji społeczno-politycznej, nie-
wątpliwie sprzyjający politycznemu “otwarciu na lewo”
i w konsekwencji wytworzeniu szerokiego frontu anty-
faszystowskiego. Opanowane przez “mniejszość" i ciągle
rozdzierane walkami frakcyjnymi kierownictwo KPP nie
doceniło tej szansy. Wskazując na wspomniane tendencje
antykomunistyczne w PPS i partiach ludowych, odżegny-
wało się ono od współdziałania z Centrolewem, co wię-
cej, przypisywało mu intencje dywersyjne w ruchu anty-
faszystowskim, oskarżało PPS o faktyczne wspomaganie
sanacyjnych dążeń do faszyzacji życia politycznego (teo-
ria “socjalfaszyzmu”). Podobnie odnoszono się do ruchu
ludowego (teoria “ludofaszyzmu”). Nawet aresztowania
brzeskie nie wniosły do tej orientacji istotnych zmian. Na-
dal obowiązywał w KPP pogląd, że walka Centrolewu z
sanacją to “kłótnia w rodzinie”, tak samo komentowała
Brześć komunistyczna “Prawda” w artykule pt. O obitych
lokajach polskieego faszyzmu.
Obok teorii na temat “socjalfaszyzmu” niemałą przeszko-
dę na drodze do jakiegoś, choćby częściowego porozu-
mienia się z nierewolucyjnymi partiami demokratyczny-
mi, a także uzyskania szerszego rezonansu dla haseł ko-
munistycznych w opinii publicznej stawały nieprzezwy-
ciężone jeszcze (w dużej mierze na skutek załamania się
linii II Zjazdu) błędne poglądy i tezy KPP w sprawach
narodowych, granic państwa itp. W szczególności nie-
które oderwane od rzeczywistości, nacechowane sekciar-
stwem enuncjacje władz i prasy KPP na temat możliwości
zastosowania hasła samostanowienia na Pomorzu i Gór-
nym Śląsku i przeprowadzenia w tym celu plebiscytów co
do przynależności państwowej tych obszarów przynosiły
partii poważne szkody polityczne.
Trudności wewnętrzne i zewnętrzne, jakie w tych latach
musiała pokonać KPP, nie zdołały podważyć fundamen-
tu jej jedności, wspierającej się na wspólnym dążeniu
wszystkich komunistów do zwycięstwa rewolucji w Pol-
sce i na wierności zasadom internacjonalizmu proleta-
riackiego. Nawet konflikt między “większością" a “mniej-
szością" nie zachwiał tymi właśnie podstawami ich ide-
ologii i politycznego myślenia, choć - niewątpliwie - w
pewnej mierze paraliżował dynamikę i skuteczność ich Nie znikły jednak bynajmniej podstawowe źródła fer-
142
11
poczynań. W Historii polskiego ruchu robotniczego 1864-
1964 znajdujemy następującą charakterystykę tego etapu
działalności KPP, pióra jednego z czołowych znawców
tych zagadnień, J. Kowalskiego: “Działacze obu grup sta-
li na gruncie podstawowych zasad ruchu komunistyczne-
go, tj. na gruncie rewolucyjnej walki o dyktaturę prole-
tariatu, o socjalizm, 224 zdecydowanej. walki z reakcją i
faszyzmem, na gruncie solidarności z międzynarodowym
ruchem komunistycznym i Związkiem Radzieckim. Jed-
nakże istniały między nimi poważne różnice poglądów na
szereg istotnych zagadnień życia społecznego i politycz-
nego kraju po przewrocie majowym [...]. Podczas gdy
działacze »większości«, którzy w swoim czasie stworzyli
płodną koncepcję rewolucji polskiej, zawartą w uchwa-
łach II Zjazdu KPRP, w większym stopniu uwzględnia-
li realne czynniki rzeczywistości polskiej w ich konkret-
nym, złożonym splocie, działacze »mniejszości« przeja-
wiali raczej tendencje do upraszczania szeregu skompli-
kowanych zjawisk społecznych i naginanie rzeczywisto-
ści do swych rewolucyjnych dążeń i pragnień. Zarazem
w toku tej dyskusji obie strony wykazały skłonność do
przejaskrawiania dzielących je rozbieżności, do przypi-
sywania różnicom taktycznym charakteru zasadniczego,
co prowadziło do ciągłego zaostrzania polemiki. Względy
frakcyjne, wzajemna nieufność, przerastająca nieraz w
animozje osobiste, częstokroć pozbawiały dyskusję rze-
czowego charakteru, utrudniały wszechstronne wyjaśnie-
nie zagadnień i wyciągnięcie słusznych wniosków. Toteż
mimo pewnych początkowych osiągnięć dyskusji - nie-
mal czteroletnia walka frakcyjna (1926-1929), w toku
której »mniejszość«, a w ślad za nią »większość« zarzu-
cały sobie wzajemnie wyłącznie błędy prawicowe, prze-
ważnie przejaskrawione lub wręcz urojone, odbiła się
ujemnie zarówno na linii politycznej KPP, prowadząc do
wzmożenia w niej tendencji sekciarskich, jak też promie-
niowaniu partii na zewnątrz, a w konsekwencji i na jej
stanie organizacyjnym”.
Nowa fala i nowy charakter ruchów
strajkowych w mieście i na wsi
Zaostrzenie się sytuacji wewnętrznej w kraju w roku
1930 miało głównie charakter polityczny i zaznaczyło
się przede wszystkim w sejmie, stosunkach międzypar-
tyjnych, w działaniach ludzi i sił bezpośrednio i czyn-
nie zaangażowa nych w życie polityczne państwa. Nawet
bardzo jaskrawe przejawy tego kryzysu politycznego, jak
aresztowania i wybory brzeskie, nie wywołały,jak o tym
już była mowa, szerszego poruszenia w masach. W la-
tach 1929 i 1930 położenie gospodarcze kraju było jesz-
cze ciągle stosunkowo dobre, pod względem społe cznym
panował względny spokój. Wprawdzie zaznaczał się już
niepokojący wzrost bezrobocia (por. tab. 10), ale daleko
mu jeszcze było do tragicznego po ziomu lat trzydzie-
stych. Liczba strajków i strajkujących robotników była w
1930 r. najmniejsza w całym międzywojennym dwudzie-
stoleciu (por. tab. 7).
12

mentów społeczno-politycznych od zarania niepodległo- “Klimontów” w Zagłębiu Dąbrowskim, gdzie robotnicy

ści wywierających przemożny wpływ na całokształt sto- przeciwstawiali się w ten sposób zamiarom zatopienia
sunków gospodarczych i społeczno-politycznych w Pol- szybów jako nierentownych. Miarą rosnącej zaciętości
sce. Nie ulegały istotnym zmianom antagonistyczne sto- walki strajkowej w owych latach była również ich
sunki między pracą a kapitałem, powolne postępy re- długotrwałość; ciągnęły się one niekiedy kilka tygodni,
formy rolnej (por. tab. 4) w żadnej mierze nie rozwią- a nawet miesięcy (np. strajk włókniarzy białostockich w
zywały nabrzmiałych problemów agrarnych i głodu zie- 1932 r.). Do najpotężniejszych akcji strajkowych doszło
mi na wsi, nadal też nie ustawał ucisk mniejszości na- jeszcze w marcu 1933 r., mianowicie w postaci strajku
rodowych. W sumie więc podstawy względnego spoko- górników trzech zagłębi (Krakowskiego, Dąbrowskiego,
ju społeczno-politycznego z końca lat dwudziestych by- i Górnośląskiego), który objął ok. 90 tys. robotników,
ły nader kruche i mało odporne na jakiekolwiek poważ- oraz strajku włókniarzy łódzkich, który objąwszy ok.
niejsze wstrząsy. Wielki kryzys w pierwszej połowie lat 100 tys. robotników i robotnic przybrał rozmiary strajku
trzydziestych ujawnił w całej rozciągłości, że potrzebna powszechnego. Wybitną rolę w tym strajku (jak zresztą
jest pilnie nie tylko naprawa stosunków politycznych, lecz w większości innych) odegrali komuniści oraz pozosta-
także i przede wszystkim naprawa stosunków społeczno- jąca pod ich wpływami tzw. Lewica Związkowa,
gospodarczych.
Unaoczniały to różne wskaźniki, wśród nich szczególnie 45. Kobiety w oczekiwaniu na górników strajkujących w
widoczne i charakterystyczne, jak wspomniany już szyb- kopalni “Klimontów” (1933)
ki w tym okresie wzrost bezrobocia oraz rozwój ruchu
strajkowego. Liczba strajkujących w Polsce robotników a także Komunistyczny Związek Młodzieży Polskiej
w 1932 r. przekraczała liczbę strajkujących we Francji, (KZMP). Istotną rolę w całokształcie tej walki odegrali
Niemczech i nawet w Stanach Zjednoczonych. Również również bezrobotni. Domagając się pracy i chleba, urzą-
w 1933 r. ruch strajkowy w Polsce należał do najsilniej- dzali oni masowo wiece, pochody i inne manifestacje,
szych w świecie. które szczególnie często prowadziły do starć z policją i
Wzrost ruchu strajkowego, widoczny po spokojnym sto- kończyły się krwawymi ofiarami.
sunkowo roku 1930, tłumaczył się przede wszystkim ob- Niezwykle silnie rozwijały się w latach 1932 i 193 3
niżkami płac, wprowadzanymi przez właścicieli przed- walki chłopskie. Polegały one najczęściej na strajkach-
siębiorstw w 1932 r. W tymże roku wybuchły m. in. bojkotach, gdy chłopi, nieraz z całego powiatu, nie przy-
strajki górników Zagłębia Dąbrowskiego i Krakowskie- wozili żywności na targi i jarmarki, protestując w ten
go, włókniarzy w Łodzi, transportowców w Gdyni, tram- sposób przeciwko nadmiernym opłatom rogatkowym i
wajarzy w Warszawie (1931). Motorem tych strajków by- targowym. Niejednokrotnie do walk z policją dochodziło
li często komuniści, z których inicjatywy organizowano przy okazji świąt ludowych czy innych manifestacji poli-
tzw. komitety akcji. Przeważnie jednak nie przynosiły tycznych. Pierwsze tego rodzaju strajki-bojkoty odbyły
one w 1932 r. zwycięstwa robotnikom z uwagi na ogólne się w lutym 1932 r. w pow. Limanowa. Krwawo skoń-
kryzysowe położenie przemysłu i wynikające stąd ten- czyły się zajścia w Łapanowie, pow. Bochnia (czerwiec
dencje do ograniczania produkcji. Zdarzało się dość czę- 1932) gdzie padło 4 zabitych, i w Jadowie, pow. Ra-
sto, że strajki proklamowano zbyt pochopnie, bez należy- dzymin (lipiec 1932). Blisko 20 wsi i kilkanaście tysięcy
tego rozeznania w sytuacji i przygotowania. chłopów wzięło udział w starciach z policją i wojskiem w
Ruch strajkowy w latach kryzysu nie tylko wzrastał licz- powiecie leskim, gdzie zginęło kilkudziesięciu chłopów,
bowo, ale stopniowo zmieniał się także jakościowo, przy- a paruset odniosło rany (czerwiec-lipiec 1932).
bierając nowe formy i postacie. Niejednokrotnie docho- Jeszcze większe rozmiary przybrały walki w czerwcu
dziło do krwawych starć z policją, w których padali zabici 1933 r., przypominające w niektórych swych przeja-
i ranni. Coraz częściej robotnicy uciekali się do strajków wach ruch powstańczy. Bezpośrednim ich powodem były
okupacyjnych (“strajków polskich”, gdyż właśnie w Pol- najczęściej egzekucje podatkowe, przeprowadzane z ca-
sce ta forma strajku, paraliżująca zakład pracy, pojawiła łą bezwzględnością po wsiach przez komorników sądo-
się wych. Walki te rozwinęły się w powiatach rzeszowskim,
przeworskim, łańcuckim, a zwłaszcza ropczyckim. N a
44. Strajk okupacyjny w kopalni “Pokój” (1933) wieść o krwawych zamieszkach w Kozodrży (pow. Rop-
czyce) ruszyli z pomocą masowo chłopi ze wsi i powia-
stosunkowo wcześnie i występowała szczególnie często),
a na wet strajków “czarnych”, czyli głodowych i okupa- tów sąsiadujących. Rozgorzały dalsze walki, szczególnie
gwałtowne i krwawe we wsiach Nockowa, Grodzisk Dol-
cyjnych jednocześnie. Strajki tego rodzaju miały z reguły
dramatyczny przebieg i wywoływały w społeczeństwie ny, Wólka Pod Lasem.
silne poruszenie. Pierwszym i jednym z najgłośniejszych Nie było spokoju r6wnież na kresach wschodnich. I tam
strajków tego typu był strajk okupacyjny w hucie szkła rozwijały się walki chłopskie, a niezależnie od tego ukra-
“Hortensja” w Piotrkowie w lutym 1932 r. W marcu 1933 ińscy nacjonaliści organizowali zamachy i napady na pol-
r. wybuchły strajki “czarne” w kopalniach “Mortimer” i skich urzędników, działaczy politycznych i urzędy pań-

143
 13

stwowe. Stosowano terror pod hasłem “Lachy za San”.

Jego ofiarą padł m. in. w 1931 r. wybitny działacz pił-
sudczykowski Tadeusz Hoł6wko. Szerokim echem od-
bił się w kraju zamach. ukraiński na pocztę w Gród-
ku Jagiellońskim (1932). Sprawcy tego zamachu zostali
schwytani i straceni. Zamachy różnego rodzaju zdarzały
się w latach późniejszych, a wśród nich najgłośniejszy ze
wszystkich udany zamach na ówczesnego ministra spraw
wewnętrznych Bronisława Pierackiego, dokonany w sa-
mej stolicy państwa. Całokształt tej kampanii nienawiści
i terroru miał swą pożywkę i źródła w stosunkach polsko-
ukraińskich na kresach, ale niemałą rolę w jej rozwijaniu,
podniecaniu i zaostrzaniu odegrały zachęty i pomoc nie-
miecka - polityczna, finansowa, a nawet szkoleniowa.

144
14 1 TEXT AND IMAGE SOURCES, CONTRIBUTORS, AND LICENSES

1 Text and image sources, contributors, and licenses

1.1 Text
• Historia Polski (Henryk Zieliński)/Rozdział 7 Źródło: https://pl.wikisource.org/wiki/Historia_Polski_(Henryk_Zieli%C5%84ski)
/Rozdzia%C5%82_7?oldid=693542 Autorzy: Julo, Vearthy oraz Tommy Jantarek

1.2 Images

1.3 Content license

• Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0

145
 Historia Polski (Henryk Zieliński)/Rozdział 8

Polska wobec faszyzmu niemieckiego i rosnącego gle żywych w tym kraju, szczególnie w warstwach drob-
napięcia w Europie. nomieszczańskich, nastrojów odwetu na tle postanowień
Próby faszyzacji życia w kraju “dyktatu wersalskiego”. Szeroki oddźwięk w tych ko-
łach znajdowała zwłaszcza agitacja hitlerowska zazmianą
“krwawiących granic” Niemiec na wschodzie oraz postu-
W ciągu pierwszych 7-8 lat rządów pomajowych uwaga
ich koncentrowała się głównie na sprawach wewnętrz- lat równouprawnienia Niemiec w dziedzinie zbrojeń.
nych. Dyktowała to przede wszystkim niełatwa walka Dnia 30 stycznia 1933 r. prezydent Niemiec, marsza-
o utrwalenie nowego systemu, jak również trudności łek Paul von Hindenburg, powierzył Hitlerowi stanowi-
gospodarcze, wywołane wielkim kryzysem. N a arenie sko kanclerza, który w lutym i marcu tegoż
międzynarodowej natomiast panował względny spokój.
Począwszy mniej więcej od 1933/34 r. w obu tych 48. Publiczne palenie książek w Berlinie w maju 1933 r.
płaszczyznach zaczęło się zarysowywać przesunięcie
punktów ciężkości. Kryzys gospodarczy w Polsce cią-
gle jeszcze dawał się dotkliwie we znaki, ale powoli roku rozprawił się (biorąc za pretekst prowokacyjne pod-
i stopniowo zaczął się przesilać. Równocześnie zaś palenie Reichstagu, rzekomo przez komunistów) z opo-
niezwykle skomplikowała się sytuacja międzynarodowa zycją komunistyczną, a z kolei także z socjaldemokra-
na skutek zwycięstwa hitleryzmu w Niemczech, co dla cją i innymi kołami demokratycznymi. W marcu 1933 r.
Polski miało szczególne znaczenie. W tych warunkach Reichstag udzielił Hitlerowi pełnomocnictwa (Ermäch-
problemy zewnętrzne, a zwłaszcza zagadnienie stosun- tigungsgesetz), które oddały mu w ręce prawie nieogra-
ków polsko-niemieckich, zaczęły wysuwać się na plan niczoną władzę w jednym z najpotężniejszych państw
pierwszy, przysłaniając sobą w dużej mierze zagadnienia europejskich. Dnia 30 czerwca 1934 r. Hitler zlikwido-
polityki wewnętrznej, choć i one nastręczały rządom wał, także krwawo (“noc długich noży”), opozycję we-
sanacyjnym nadał wiele poważnych kłopotów i narażały wnętrzną w łonie własnej partii. Gdy w sierpniu tegoż ro-
kraj na ciężkie wstrząsy. ku zmarł prezydent Hindenburg, Reichstag uchwalił po-
łączenie urzędów prezydenta i kanclerza, przekazując je
w ręce Hitlera, który przybrał obecnie _ zgodnie z faszy-
Zwycięstwo hitleryzmu w Niemczech stowską “zasadą wodzostwa” - tytuł “wodza i kanclerza
Rzeszy” (Füuhrer und Reichskanzler). Wszystko to zo-
Na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych wpły- stało zatwierdzone w referendum ogólnonarodowym 19
wy Hitlera i jego Narodowosocjalistycznej Niemiec- sierpnia 1934 r., w którym tylko 10% uczestników gło-
kiej Partii Robotniczej (National Sozialistische Deut- sowało przeciwko tym zmianom. W ten sposób w ciągu
sche Arbeiter-Partei, NSDAP), dotychczas bez większe- półtora roku Hitler stał się w sposób całkowicie legalny
go znaczenia, gwałtownie wzrosły. W wyborach do Re- niepodzielnym dyktatorem Niemiec.
ichstagu w maju 1928 r. hitlerowcy uzyskali 810 tys. gło- Wszystko to nie mogło nie wywołać żywego zaintereso-
sów i 12 mandatów. W wyborach następnych liczby te wania i zaniepokojenia w społeczeństwie polskim. Pro-
przedstawiały się następująco: we wrześniu 1930 r. 6410 paganda rewizjonistyczna na temat Górnego Śląska, a
tys. głosów i 107 mandatów, w lipcu 1932 r. odpowied- szczególnie natarczywe domaganie się ponownego złą-
nio 13 746 tys. i 230, w listopadzie 1932 r. - 11 737 tys.
czenia Prus Wschodnich z Rzeszą poprzez likwidację
i 196. “korytarza pomorskiego” i włączenie W.M. Gdańska,
Tak więc w ciągu zaledwie dwóch lat partia hitlerowska bujna już za czasów Stresemanna, stawała się coraz na-
stała się w drodze legalnych wyborów najsilniejszą par- trętniejsza. Krzewiły ją nie tylko nacjonalistyczne orga-
tią w Niemczech, dwukrotnie silniejszą niż jej główny nizacje i partie polityczne, lecz także przedstawiciele rzą-
przeciwnik - Komunistyczna Partia Niemiec (KPD), któ- du Rzeszy. Szczególnie szerokim echem w Polsce i Eu-
ra w wyborach 1932 r. skupiła odpowiednio 5283 tys. ropie odbiło się gwałtowne wystąpienie min. Gottfrieda
i 5980 tys. głosów. Zaskakujący wzrost partii hitlerow- Treviranusa w 1930 r., wywołując w Polsce ostre, maso-
skiej tłumaczył się głównie tym, że potrafiła ona w sposób we protesty. Organizacje i przywódcy hitlerowscy mie-
niezwykle demagogiczny i umiejętny wykorzystać głębo- li swój wybitny udział w rozpalaniu nastrojów antypol-
kie niezadowolenie w masach z powodu szalejącego w skich, dopuszczając się m. in. licznych brutalnych napaści
Niemczech kryzysu i bezrobocia oraz odwołać się do cią- na mniejszość polską w Niemczech, czego jednym z ja-

1
146
2
skrawszych przykładów był bestialski mord, popełniony
na polskim komuniście Konradzie Piecuchu w Potempie
pod Gliwicami (1932). Mordercy, których bronił przed
sądem dr Hans Frank, późniejszy gubernator w Krako-
wie, otrzymali w więzieniu liczne depesze z wyrazami
uznania i solidarności, m. in. od Hitlera i Goeringa.
Ministra Becka polityka „równowagi”
między Berlinem i Moskwą
Sprawa stosunków polsko-niemieckich stała się w tej sy-
tuacji jednym z na czelnych problemów polskiej polity-
ki zagranicznej. Pozycja geograficzna i polityczna Polski
sprawiała, że stosunki te trzeba było kształtować w ści-
słej współzależności ze stosunkami polsko-radzieckimi.
Piłsudski i Beck uważali, że polska polityka zagraniczna
powinna kierować się zasadą “równowagi” w stosunkach
z dwoma potężnymi sąsiadami. Polityka taka jednak już
w samym swym założeniu pozbawiona była niezbędnego
realizmu, jeśli zważyć ogromną dyspro porcję sił między
Polską a jej sąsiadami, zarówno wschodnim, jak i zachod-
nim, uniemożliwiającą jej na dłuższą metę status rów-
norzędnego partnera. Niezależnie od tego sam charakter
rządów sanacyjnych w pewnym sensie determinował ich
rzeczywiste sympatie i skłonności w praktycznej realiza-
cji owej doktryny “równo wagi.
Jedynie w początkach omawianego tu okresu polityka
Piłsudskiego-Becka (bo w praktyce tylko oni ustalali li-
nię polskiej polityki zagranicznej) mogła robić wrażenie
przestrzegania wspomnianej zasady.
Jak już o tym była mowa, właśnie wtedy, w początkach
lat trzydziestych, dążenia odwetowe w Niemczech przy-
brały szczególnie napastliwe formy i rozmiary. Równo-
cześnie zaistniały realne niebezpieczeństwa dopuszcze-
nia Niemiec do współdecydującej roli w koncercie kilku
głównych mocarstw europejskich. Tendencje te wyraziły
się w przyznaniu Niemcom równouprawnienia w dziedzi-
nie zbrojeń (grudzień 1932), a jeszcze bardziej w próbie
stworzenia tzw. paktu czterech (Anglia, Francja, Włochy,
Niemcy - marzec 1933). Projekt tego paktu potwierdzał
m. in. expressis verbis aktualność zasady rewizji trakta-
tów w wypadkach “sytuacji mogących doprowadzić do
konfliktu” oraz stwarzał coś w rodzaju dyrektoriatu wiel-
kich mocarstw w Europie. N a skutek zdecydowanego
oporu państw mniejszych (w tym Polski i Małej Enten-
ty), a także pewnych oporów Francji pakt ten nie został
sfinalizowany, ale sama próba jego stworzenia wskazy-
wała na kruchość podstaw międzynarodowej pozycji Pol-
ski. Wzrost sił hitleryzmu, równouprawnienie Niemiec,
wspomniane próby stworzenia dyrektoriatu mocarstw za-
chodnich i podobne kroki wywoływały niepokój także
w Związku Radzieckim. W ten sposób powstał podat-
ny grunt do pewnego zbliżenia polsko-radzieckiego, cze-
go wyrazem był przede wszystkim polsko-radziecki pakt
o nieagresji z lipca 1932 r. Wiosną 1933 r., w okresie
prób tworzenia paktu czterech, nastąpiło dalsze zbliże-
nie polsko-radzieckie w postaci wymiany wizyt wybit-
147
nych działaczy politycznych obu krajów, a w lipcu tegoż
roku podpisanie konwencji o “określeniu napastnika” m.
in. przez Polskę i Związek Radziecki.
Nowe konflikty w Gdańsku.
„Wojna prewencyjna”?
Był to okres największego napięcia w stosunkach polsko-
niemieckich, zapoczątkowany zresztą już w 1932 r. W
lutym 1933 r. Hitler - już jako kanclerz Rzeszy - udzie-
lił brytyjskiej gazecie “Sunday Express” głośnego wywia-
du, w którym zapowiadał, że “korytarz” musi być zwró-
cony Niemcom, i to w “krótkim czasie”. Ze swej strony
senat gdański dokonał nowego pogwałcenia praw Polski
w Gdańsku, rozwiązując policję portową, podporządko-
waną polsko-gdańskiej Radzie Portu. Po kolejnym zwy-
cięstwie wyborczym Hitlera 5 marca 1933 r. doszło do
nowego zaognienia w Gdańsku, kiedy to transportowiec
polski “Wilia” wyładował na Westerplatte oddział woj-
ska wzmacniający tamtejszą polską kompanię wartowni-
czą. Wtedy pojawiły się również pogłoski o sugestiach
rządu polskiego pod adresem Francji, by zahamować nie-
bezpieczną ewolucję sytuacji w Niemczech póki czas za
pomocą “wojny prewencyjnej”. W istocie rzeczy (sprawa
do dziś nie jest całkowicie wyjaśniona) chodziło tu raczej
- jak stwierdza w sposób przekonywający autor jednej z
najlepszych prac o tych sprawach, M. Wojciechowski -
o stworzenie pewnego klimatu zastraszenia wobec Nie-
miec i wywarcia na nie presji politycznej, mającej je po-
hamować przed przystąpieniem do “paktu czterech”, a w
dalszym rozwoju uczynić skłonnymi do porozumienia z
Polską.
Polsko-niemiecka deklaracja
o nieagresji
Niemcy w tych czasach były jeszcze zbyt słabe, by ry-
zykować konflikt ze swoimi sąsiadami. Pozycja Hitlera
na arenie międzynarodowej pozostawała nieustabilizowa-
na, a i w samych Niemczech nie brakowało mu jesz-
cze przeciwników. W imię stabilizacji i umocnienia no-
wo wprowadzonego reżimu należało zyskać na czasie i
siłach. Unormowanie - do czasu - stosunków z Polską mo-
gło temu dobrze się przysłużyć.
Wbrew pozorom, wynikającym ze wspomnianych wy-
żej konfliktów gdańskich i innych, zależało !la tym rów-
nież Piłsudskiemu i Beckowi. Wyobrażali sobie oni, że
poprzez zbliżenie z Niemcami zneutralizują ich dążenia
odwetowo-rewizjonistyczne. Od czasu Locarna wartość
sojuszu polsko-francuskiego w polskiej opinii publicznej
poważnie spadła. Fundamenty pozycji międzynarodowej
Polski uległy w ten sposób dużemu osłabieniu. Można
to było zrekompensować przez zbliżenie do ZSRR i Ma-
łej Ententy, tj. w szczególności do Czechosłowacji. Taka
koncepcja była jednak dla Piłsudskiego i rządów sana-
cyjnych możliwa najwyżej jako tymczasowy zabieg tak-
tyczny, w żadnym zaś wypadku jako trwała zasada pol-
skiej polityki zagranicznej. Tym wszystkim przesłankom
 3

towarzyszyły zupełnie mylne, powierzchowne rozeznanie Europie środkowo-wschodniej. Inicjatorem i głównym

istoty faszyzmu hitlerowskiego i równie fałszywa ocena rzecznikiem tej koncepcji był minister spraw zagranicz-
intencji oraz zamiarów samego Hitlera, który jako nie- nych Francji - L. Barthou. Projekt ten spotkał się z dużym
Prusak miał w przekonaniu Piłsudskiego być znacznie poparciem ze strony zainteresowanych państw, szczegól-
bardziej skłonny do ugody z Polską niż wszelkie dotych- nie Związku Radzieckiego i Czechosłowacji. Mijałby się
czasowe rządy niemieckie. Piłsudski stał na stanowisku, jednak z celem, gdyby nie wzięły w nim udziału Polska i
że główne zagrożenie Polski wychodziło ze strony Związ- Niemcy, ponieważ właśnie te ostatnie najbardziej zagra-
ku Radzieckiego, a nie Niemiec hitlerowskich. żały istniejącemu stanowi rzeczy i bezpieczeństwu euro-
pejskiemu. Rząd hitlerowski nie miał oczywiście żadnego
Po kilkumiesięcznych rozmowach i konsultacjach doszła
do skutku 26 stycznia 1934 r. polsko-niemiecka deklara- interesu w dojściu do skutku tego rodzaju układu. Stor-
pedowanie projektu “Locarna wschodniego” znakomicie
cja o niestosowaniu przemocy (potocznie zwana paktem
o nieagresji), podpisana przez posła polskiego w Berlinie ułatwiła polityka polska, która również przeciwstawiła się
mu niedwuznacznie.
J. Lipskiego i niemieckiego ministra spraw zagranicznych
Konstantina von Neuratha, mająca obowiązywać przez la Jesienią tegoż roku min. Beck wypowiedział w Lidze Na-
lat. rodów tzw. mały traktat wersalski (w sprawie ochrony
W następstwie podpisania deklaracji przycichła niemiec- mniejszości). Jak wiadomo, był to traktat o charakterze
ka propaganda rewizjonistyczna, uległa pewnej norma- dyskryminacyjnym, narzucony przez wielkie mocarstwa
lizacji sytuacja w Gdańsku. Skończyła się definitywnie w 1919 r. tylko państwom słabszym, w tym i Polsce. Rząd
polsko-niemiecka wojna gospodarcza (1934). Ważniejsze polski niejednokrotnie przeciwstawiał się temu właśnie
były jednak inne następstwa deklaracji. charakterowi wspomnianego traktatu, domagając się m.
in. “generalizacji ochrony mniejszości”, tj. rozszerzenia
Umocniła się pozycja międzynarodowa Niemiec hitle- jego mocy obowiązującej także na inne państwa. Fakt, że
rowskich. Udało się im wbić silny klin w nadwerężone obecnie, po piętnastu latach zdecydował się na oficjalne
już mocno stosunki polsko-francuskie, pogorszyć też sto- i definitywne odrzucenie zobowiązań traktatowych, wią-
sunki polsko-czechosłowackie i polsko-radzieckie. Nagły zał się ściśle z jego polityką wobec Związku Radziec-
zwrot Polski wywołał wiele nieufności w szeregu krajów, kiego. Chodziło o to, że właśnie w tym czasie (wrze-
przyczyniając się do pogłębienia izolacji Polski, co z ko- sień 1934) rząd radziecki w obliczu ofensywy faszyzmu
lei utrudniało jej swobodę manewru wobec hitlerowskich na arenie międzynarodowej wyraził gotowość przystąpie-
Niemiec. Niemcy natomiast zyskiwały niezbędny czas i nia do Ligi Narodów i wejścia w skład jej kierowniczego
większą swobodę ruchów w celu przygotowania kroków organu - Rady Ligi Narodów. W kołach rządowych Pol-
zmierzających do odbudowy ich politycznej i militarnej ski odnoszono się do tego z wyraźną niechęcią. W połą-
potęgi. do rewizji traktatu wersalskiego - do zdobycia czeniu z równoczesnymi zabiegami min. Barthou w spra-
“przestrzeni życiowej” [Lebensraum]. wie paktu wschodniego z udziałem Związku Radzieckie-
W przeciwieństwie do Niemiec - które traktowały pakt go oznaczało to bowiem “przesunięcie ciężaru odpowie-
o nieagresji jako wybieg taktyczny, jako kamuflaż dla dzialności we Wschodniej Europie na Rosję Sowiecką".
swych właściwych celów. całkowicie sprzecznych z du- Polska dokumentacja tych zagadnień, zawarta w Diariu-
chem i literą paktu - rząd polski widział w nim możliwość szu Jana Szembeka, stwierdza dalej, że “do tych sugestii
trwałej podstawy nowej koncepcji polskiej polityki zagra- Marszałek Piłsudski odniósł się negatywnie” i był nimi
nicznej. Dalsze jej posunięcia systematycznie pogłębiały “bardzo rozgoryczony”. Nie mniejsze obawy w siedzi-
izolację Polski w stosunkach międzynarodowych, wiąza- bie MSZ przy Wierzbowej budziła okoliczność, że Zwią-
ły ją coraz silniej z rosnącą potęgą hitlerowską, a nawet zek Radziecki jako członek Rady Ligi Narodów będzie
podważały porządek europejski ustalony w traktacie wer- uprawniony do zajmowania stanowiska na forum Ligi w
salskim, którego nienaruszalność miała tak istotne zna- kwestiach polskiej polityki mniejszościowej, zwłaszcza
czenie dla Polski międzywojennej i którego obalenie sta- na kresach wschodnich. W rezultacie rząd polski wpraw-
nowiło - jak dzie głosował za przyjęciem Związku Radzieckiego do
Ligi, ale poprzedził to wspomnianą wyżej odmową dal-
już o tym była mowa - jeden z głównych celów polityki szego respektowania traktatu mniejszościowego. Nieza-
Hitlera. leżnie jednak od tego wszystkiego, wypowiedzenie go
w określonej sytuacji politycznej, po zwycięstwie Hitle-
Polityczna i wojskowa ekspansja ra w Niemczech i wystąpieniu ich z Ligi Narodów (na-
faszyzmu w Europie i świecie stąpiło to już w październiku 1933 r.) oznaczało niebez-
pieczny precedens w jednostronnym naruszaniu postano-
wień traktatowych – i to postanowień najważniejszego ze
W obliczu tych przemian i zarysowujących się niebezpie-
wszystkich międzywojennych traktatów.
czeństw rząd francuski wystąpił latem 1934 r. z inicja-
tywą tzw. paktu wschodniego (zwanego też często “Lo- Tymczasem Niemcy dozbrajały się forsownie. Jcszczc w
carnem wschodnim”), którego celem byłoby zapewnienie kwietniu 1934 r. zrodził się tzw. plan Blomberga, prze-
bezpieczeństwa i zagwarantowanie istniejących granic w widywały potrojenie sił zbrojnych, liczących w momen-

148
4

cie powstania planu ok. 160 tys. ludzi. VV marcu 1935 r. dardowym pretekstem strzelaniny na pograniczu Abisy-
liczba ta wynosiła 380 tys. Niemcy dysponowały juź wte- nii i włoskiej Erytrei między patrolami wojskowymi obu
dy poważnymi siłami lotniczymi, choć zabraniał im tego krajów. Ewidentnie agresywny charakter akcji włoskiej
traktat wersalski. Przystąpiły też do rozbudowy swej flo- przeciwko krajowi będącemu członkiem Ligi Narodów
ty wojennej. Już w dwa lata po dojściu Hitlera do władzy nie mógł nie spotkać się z jej reakcją. Na domiar Wielka
niemieckie siły zbrojne przewyższały poważnie polskie Brytania widziała w afrykańskich ambicjach Mussolinie-
nie tylko liczebnością, lecz także i przede wszystkim no- go potencjalne zagrożenie swych interesów kolonialnych
woczesnością swego sprzętu i siłą ognia. A był to dopiero w tym rejonie, zwłaszcza w kontrolowanym przez sie-
początek rugi dozbraiania się. bie Sudanie i Egipcie. Jednocześnie mocarstwa zachodnie
Dnia 16 marca 1935 r. Niemcy formalnie wypowiedziały pragnęły mieć poparcie Włoch w swej akcji protestacyj-
nej przeciwko III Rzeszy, która właśnie w tym czasie -
część V trakratu wersalskiego, zawierającą postanowie-
nia co do ograniczenia zbrojeń niemieckich i zakazującą jak wyżej wspomniano - wypowiedziała część V traktatu
wersalskiego i przystąpiła do forsownych zbrojeń. W re-
m. in. wprowadzenia w Niemczech powszechnego obo-
wiązku służby zultacie Liga Narodów, dyrygowana przez Wielką Bryta-
nię i Francję, uchwaliła przeciwko Włochom tzw. sankcje
ekonomiczne, pełne luk i niedopowiedzeń, w dodatku nie
49. Po uprzednim anulowaniu zakazu traktatu wersal- respektowane przez państwa nie będące członkami Ligi,
skiego przekazanie hitlerowskiej marynarce wojennej no- w tym Stany Zjednoczone i Niemcy. Według historyka
wych łodzi podwodnych (1935) francuskiego J. B. Duroselle'a “sankcje wywołały tylko
wojskowej. Dzięki wprowadzeniu obecnie tego obowiąz- irytację Włoch, ale nie przeszkodziły bynajmniej konty-
ku armia niemiecka nuacji operacji [wojskowych 1 [...]. Wszystko
miała zostać rozbudowana do około 20 dywizji piechoty i działo się tak, jakby się chciało robić wrażenie stosowania
wojsk pancernych ogółem do stanu ponad 500 tys. ludzi. sankcji, ale unikało się za wszelką cenę przyparcia Włoch
Był to ze strony Niemiec pierwszy formalny i oficjalny do ściany i wywołania w ten sposób wojny europejskiej”.
akt odstąpienia od podpisanego przez nie traktatu wer- Rozpoczęta w październiku 1935 r. wojna zakończyła się
salskiego. Ze względu na wagę tego kroku i jego prece- w maju 1936 r. aneksją Abisynii przez Włochy. W su-
densowy charakter można było spodziewać się jak naj- mie faktyczna bezkarność agresji faszystowskiej w Afry-
bardziej zdecydowanych kroków ze strony sygnatariuszy ce ukazywała bezowocność polityki ugłaskiwania agreso-
traktatu, a zwłaszcza wielkich mocarstw i Polski. Tym- ra, a tym samym zachętę do podobnych kroków w przy-
czasem reakcja zainteresowanych ograniczyła się do pa- szłości.
pierowych protestów. Co więcej, mnożyły się wzajem- Nie trzeba było długo na to czekać. Jeszcze w tym
ne wizyty polsko-niemieckie, odczyty itp., świadczące samym 1936 r. sfaszyzowane dywizje armii hiszpańskiej
o uporczywym podtrzymywaniu “linii 26 stycznia” bez z hiszpańskiego Maroka pod dowództwem gen. Franco
względu na rosnące siły i agresywność III Rzeszy. W ce- przeprawiły się do metropolii, gdzie uzyskały poparcie
lu silniejszego jeszcze związania Polski ze swymi dale- wielu dalszych garnizonów oraz innych reakcyjnych sił
kosiężnymi dążeniami, które bynajmniej nie ogranicza- w społeczeństwie hiszpańskim przeciwko legalnemu,
ły się tylko do rewizji traktatu wersalskiego, przywódcy lewicowemu rządowi, powstałemu w wyniku zwycięstwa
hitlerowscy usilnie nakłaniali Polskę do współudziału w “frontu ludowego” w wyborach do Kortezów w lutym
ekspansji na wschód, na Związek Radziecki. Jednakże w 1936 r. W lipcu tegoż roku rebelia gen. Franco prze-
tym punkcie rząd polski był ostrożny i do przyjęcia tych kształciła się w wielką i krwawą wojnę domową, która
planów nie dał się przekonać. wkrótce ogarnęła swym zasięgiem całą Hiszpanię. Po
W tym czasie rozwijała się ofensywa faszyzmu w Euro- początkowych sukcesach siły faszystowskie, zatrzymane
pie, a także poza Europą. W 1934 r. hitlerowcy w Austrii m. in. przed Madrytem po dotkliwej porażce, napotkały
dokonali puczu i zamordowali kanclerza Dolfussa, aby jednak tężejący i coraz bardziej skuteczny opór sił ludo-
tą drogą osiągnąć połączenie Austrii z Niemcami (An- wych. Decydujący udział we wspomnianych sukcesach
schluss), wojsk faszystowskich miała od pierwszych dni wojny
daleko idąca pomoc zbrojna, przede wszystkim w lotnic-
twie i marynarce wojennej, ze strony Włoch i Niemiec.
50. Minister propagandy III Rzeszy Goebbels z wizytą III Rzesza przysłała m. in. osławiony “Legion Condor”
w Warszawie w 1934 r. Od lewej: ambasador Rzeszy w - silną formację lotniczą, która walnie przyczyniła się
Warszawie von Moltke, marsz. Piłsudski, min. Goebbels, do tego, że przez cały czas wojny domowej wojska
min. Beck faszystowskie niepodzielnie panowały w powietrzu.
wyraźnie wzbronione przez traktat wersalski. Tym razem Również rząd ludowy otrzymał pomoc z zagranicy: byli
pucz ten jeszcze zakończył się niepowodzeniem. Równo- to ochotnicy, przeważnie komuniści, z wielu krajów
cześnie rozwijała się zapoczątkowana już przed paru laty europejskich (w tym i z Polski). Zorganizowani w tzw.
agresja japońska na Chiny. W 1935 r. faszystowskie Wło- brygady międzynarodowe zapisali oni swą ideowością
chy podjęły podbój Abisynii. Był to akt zupełnie jaw- i poświęceniem kolejną chlubną kartę w dziejach pro-
nej agresji, ledwie maskowanej wątłym, rzec można stan-

149
 5

letariackiego internacjonalizmu. Jednakże pomoc ta państw faszystowskich, skierowany przeciwko wszel-

nie równoważyła pod względem wojskowym znacznie kim ruchom postępowym, a zwłaszcza komunistycznym,
większej siły oddziałów interwencyjnych włoskich i skonkretyzowany w latach 1936- I 937 w tzw. pakcie
niemieckich, antykominternowskim, opartym na “osi” Berlin- Tokio-
Rzym. Polska nie zgodziła się na przystąpienie do tego
51. Hitler przemawia na wiecu przedwyborczym w paktu. Jednakże jej stosunek zarówno do agresji włoskiej
Berlinie w 1933 r. w Abisynii, jak i stanowisko w sprawie wojny domowej w
Hiszpanii wskazywały niedwuznacznie. że sympatie rzą-
du polskiego są po stronie Mussoliniego i gen. Franco.
górujących nad brygadami międzynarodowymi swą li-
czebnością, a przede wszystkim uzbrojeniem. Mimo tej Szczególne, bezpośrednie znaczenie dla Polski miały
przewagi trzeba było aż trzech lat zaciekłych walk, za- wszakże posunięcia polityczne i wojskowe Niemiec.
nim udało się gen. Franco i jego potężnym sojusznikom Zmierzały one konsekwentnie do jak najszybszej roz-
zdławić bohaterski opór Frente Popular i jego bojowni- budowy swych sił zbrojnych oraz uwolnienia się od
ków (1939). krępujących więzów traktatu wersalskiego i innych
Znaczenie wojny domowej w Hiszpanii nie ogranicza- porozumień międzynarodowych. Ważnym nowym
ło się jednak bynajmniej tylko do głębokich przemian. krokiem w tej dziedzinie było wypowiedzenie przez III
jakie przyniosła ona temu krajowi. Była to bowiem od Rzeszę 7 marca 1936 r. układów lokarneńskich i traktatu
czasów zwycięstwa faszyzmu we Włoszech i Niemczech wersalskiego w sprawie strefy zdemilitaryzowanej
pierwsza na taką skalę konfrontacja ideowo-polityczna i w Nadrenii i wprowadzenie tam wojsk niemieckich.
zbrojna między siłami faszyzmu i antyfaszyzmu. Była też Było to kolejne pogwałcenie traktatów, szczególnie
znamiennym przyczynkiem do postawy “wielkich demo- jaskrawe (układy lokarneńskie zostały podpisane przez
kracji” zachodnich wobec tego najważniejszego konfliktu Niemcy całkowicie dobrowolnie i nawet przez samych
epoki. Niemców nie były uważane za “dyktat”) i bezpośrednio
zagrażające Francji. Również w Polsce zawsze uważano
Stanowisko mocarstw zachodnich wykazywało wiele ana- demilitaryzację strefy nadreńskiej za istotny element
logii do ich stanowiska w sprawie agresji włoskiej na bezpieczeństwa. Jednakże i tym razem ograniczono
Abisynię. Niezdecydowanie, dwuznaczna połowiczność się jedynie do protestów, przy czym ze strony polskiej
w podejmowanych działaniach, ledwie maskowana nie- były one wybitnie dwuznaczne. Wprawdzie min. Beck
chęć do legalnego, ale ludowego rządu, przede wszystkim jeszcze tego samego dnia, 7 marca, zadeklarował am-
zaś widoczna już podczas konfliktu włosko-abisyńskiego basadorowi francuskiemu w Warszawie, L. Noelowi,
tendencja do “ugłaskania” agresorów - oto główne cechy gotowość wypełnienia przez Polskę wszelkich zobo-
tej postawy. Dała ona o sobie rychło znać w pracach po- wiązań sojuszniczych wobec Francji, ale jednocześnie
wołanego z inicjatywy Anglii i Francji tzw. komitetu nie- (w rozmowach w MSZ) stwierdzał, że “jego zdaniem
interwencji (złożonego z przedstawicieli 27 państw euro- naruszenie przez Niemcy zony zdemilitaryzowanej nie
pejskich, w tym ZSRR, Włoch, Niemiec, a także Polski), stwarza dla nas tzw. casus foederis”, Podkreślał też, że
mającego czuwać m. in. nad zatrzymaniem dopływu bro- w czekających go rozmowach dyplomatycznych “nie
ni i obcych wojsk do obu stron walczących w Hiszpanii. W będzie ukrywał, co o całej sytuacji myśli i nie da się
rzeczywistości praktyczne owoce tej “polityki nieinter- namówić na potępiające rezolucje, jak to miało miejsce
wencji” były mniej niż skromne, co wobec rozmiarów za- w kwietniu ub. r. przy okazji rozpatrywania dozbrajania
angażowania zbrojnego włosko-niemieckiego przynosiło się Niemiec”. Był zresztą od początku przekonany (co
nieporównanie większe pożytki rebeliantom niż legalne- się w pełni potwierdziło), że Francja nie zdobędzie
mu rządowi. Przedstawiciel radziecki w Komitecie, am- się na żaden energiczniejszy krok, który by naprawdę
basador ZSRR w Londynie I. Majski, następująco oce- zmusił Polskę do zrealizowania złożonej ambasadorowi
niał wyniki jego działalności: “Komitet Nieinterwencji w N oelowi deklaracji.
istocie rzeczy stał się parawanem, osłaniającym potężną
pomoc udzielaną przez państwa faszystowskie generało- 52. Członkowie sekretariatu politycznego Międzynaro-
wi Franco. Państwa te poczuły, że mogą się nie lękać po- dówki Komunistycznej w 1935 r. Siedzą od lewej: G.
ważnego oporu wobec ich agresywnych planów - oporu Dymitrow, P. Togliatti, W. Florin; stoją: O. Kuusinen,
nie w słowach, lecz w czynach - ze strony Anglii, Fran- D. Mamulski, K. Gottwald, W. Pieck
cji, Stanów Zjednoczonych. Obawiam się - stwierdzał da-
lej Majski - że po tego rodzaju doświadczeniach Hitler i
Mussolini mogą stać się jeszcze bardziej pewni całkowi- VII Kongres Międzynarodówki
tej bezkarności w wypadku jakichkolwiek, choćby naj- Komunistycznej - nowy etap walki
ruchu rewolucyjnego z faszyzmem
potworniejszych dywersji na arenie międzynarodowej. A
skoro tak, oznacza to, że niebezpieczeństwo wojny euro-
pejskiej, może nawet drugiej wojny światowej, wzrosło”. Ofensywa faszyzmu na arenie międzynarodowej, a także
W tych warunkach krystalizował się sojusz głównych w stosunkach wewnętrznych poszczególnych państw fa-
szystowskich wywierała swój wpływ na sytuację w łonie

150
6

sił antyfaszystowskich, szczególnie w partiach robotni- cze w celu przezwyciężenia lub przynajmniej złagodzenia
czych, w tym i komunistycznych. Partie komunistyczne kryzysu. Była to polityka tzw. nakręcania koniunktury,
jeszcze nie zawsze doceniały pełnię niebezpieczeństwa polegająca na zastosowaniu nowych przepisów podatko-
faszyzmu. Często przeważało wśród nich przeświadcze- wych, podwyższaniu barier celnych, ożywianiu produkcji
nie, że głównym wrogiem ruchu rewolucyjnego jest opor- poprzez odpowiednią politykę zamówień, podjęciu robót
tunizm socjaldemokratyczny, zwany często “socjalfaszy- publicznych na szerszą skalę itd. Łącznie z ogólną popra-
zmem”. Utrudniało to współdziałanie z niekomunistycz- wą sytuacji gospodarczej w świecie dało to pewne wyniki
nymi partiami robotniczymi i z innymi siłami demokra- i w Polsce. Wskaźniki produkcji przemysłowej zaczęły
tycznymi, które ze swej strony również przeważnie odno- się powoli podnosić powyżej dna z roku 1932, kiedy to -
siły się do współpracy z komunistami z daleko posuniętą przypomnijmy - wskaźnik ten spadł w porównaniu z 1928
niechęcią. r. (100) do 64. W następnych latach kształtował się on
Duże zmiany w tej dziedzinie przyniósł VII Kongres Mię- (według “nowego wskaźnika”) następująco: w 1933 r. -
70, w 1934 - 79, w 1935 - 94, w 1937 - 111.
dzynarodówki Komunistycznej w 1935 r. Opierając się
głównie na referatach G. Dymitrowa i P. Togliattiego Najdłużej utrzymywała się depresja w rolnictwie. Rząd
przyjęto tam uchwały zalecające tworzenie jednolitego starał się złagodzić położenie wsi m. in. przez zapo-
antyfaszystowskiego frontu ludowego we współpracy z czątkowanie tzw. akcji oddłużeniowej. Zakazano licyta-
wszystkimi siłami demokratycznymi, gotowymi przeciw- cji zbiorów na pniu, weszła w życie ustawa odraczająca
stawiać się faszyzmowi. Taktyka ta przyniosła wyniki m. na okres trzyletni (od 1935 r.) płatności wszelkich dłu-
in. we Francji (gdzie już w 1934 r. doszło do porozu- gów prywatnych. Wzrosło nieco tempo i rozmiary par-
mienia między socjalistami a komunistami, a w 1936 r. celacji, która w latach 1932-1935 obracała się w grani-
utworzony został nawet rząd frontu ludowego z udziałem cach zaledwie 56-80 tys. ha rocznie. W roku 1936 roz-
komunistów) i Hiszpanii. W tej ostatniej wspólny mię- miary parcelacji powiększyły się do 96 tys. ha, a w latach
dzynarodowy front antyfaszystowski znalazł swój szcze- 1937 i 1938 sięgnęły odpowiednio 113 i 119 tys. ha (por.
gólnie dobitny wyraz w czasie wojny domowej, kiedy do tab. 4). Począwszy od 1936 r. nastąpiła pewna podwyżka
walki zbrojnej po stronie rządu republikańskiego stanęły cen na artykuły rolne. Nie oznaczała ona jednak istotne-
także wspomniane już brygady międzynarodowe ochot- go zmniejszenia rozwarcia “nożyc cen”. Nadal też wieś
ników 32 różnych narodowości (wśród nich m. in. słynny uginała się pod brzemieniem przeludnienia i zbędnych
pisarz amerykański E. Hemingway). Ochotnicy ci przy- rąk roboczych. Tak więc podstawowe źródła ciężkiej sy-
bywali do Hiszpanii najczęściej nielegalnie, szykanowani tuacji wsi, jej przeludnienie, głęboko wypaczona struk-
i ścigani przez władze własnych i innych krajów. Było to tura agrarna na korzyść wielkiej własności oraz “nożyce
również udziałem ochotników z Polski. Wielu Polaków cen” nadal pozostawały problemami dalekimi od rozwią-
przybyło też z Francji, dzięki czemu stanowili oni jed- zania. Dystans między rozwojem gospodarczym Polski a
ną z najliczniejszych grup narodowościowych, a brygada innych krajów nadal pozostawał bardzo duży i, co gor-
polska - im. Jarosława Dąbrowskiego - była jedną z naj- sza, nie zmniejszał się, ale powiększał. W międzynarodo-
silniejszych. wych zestawieniach statystycznych Polska, z nielicznymi
wyjątkami, jak np. wydobycie węgla, zajmowała ciągle
Hasło jednolitego frontu antyfaszystowskiego miało duże
znaczenie także dla Polski, już choćby z uwagi na procesy jedno z końcowych miejsc.
faszyzacyjne, jakie tu zachodziły pod rządami sanacyjny- Kroki ku totalitaryzacji. Konstytucja
mi, jak również na poważne potencjalne możliwości two- kwietniowa 1935 r.
rzenia tego rodzaju frontu na podstawie rozpowszechnio-
nych szeroko w społeczeństwie nastrojów opozycji anty- Obok utrzymującej się depresji gospodarczej drugim
sanacyjnej. istotnym współczynnikiem stosunków wewnętrznych w
Wygasanie kryzysu w Polsce kraju była totalitaryzacja polityki

Do utrzymania się tych nastrojów przyczyniła się w nie- 53. Wydana przez Międzynarodową Organizację Pomo-
małej mierze ciągle ciężka sytuacja gospodarcza w kraju. cy Rewolucjonistom we Francji pocztówka przeciwko
Począwszy od lat 1933 - I 9 34 zaczęła się co prawda za- założeniu tzw. obozu odosobnienia w Berezie Kartuskiej
rysowywać pewna jej poprawa, ale była ona minimalna
i nie dotyczyła wszystkich dziedzin. Choć wielki kryzys 54. Uroczysty akt podpisania nowej konstytucji (kwiet-
stopniowo się przesilał - nadal trwał stan głębokiej de- niowej) na zamku królewskim w Warszawie przez
presji gospodarczej, wyraźny zwłaszcza na wsi. Nie ustę- prezydenta Mościckiego
powało też chroniczne, masowe bezrobocie. Liczba zare-
jestrowanych bezrobotnych wzrastała ciągle i dopiero w wewnętrznej rządu, wyrażająca się m. in. w szerokim sto-
1938 r. zaznaczył się pewien jej spadek. sowaniu policyjnych represji. Liczba więźniów politycz-
Katastrofalne skutki kryzysu skłoniły poszczególne rzą- nych w Polsce wynosiła w 1926 r. ok. 6000, 1929 - ok.
dy i państwa do zwiększenia ingerencji w życie gospodar- 8700, 1935 - ok. 16 tys. Zmalała ona wyraźnie dopie-

151

ro w 1937 r. - ok. 6280 osób. Pierwsze miejsce wśród
nich zajmowali bezsprzecznie komuniści. Aresztowania
za działalność komunistyczną, liczne już w latach dwu-
dziestych, wzrosły bardzo poważnie zwłaszcza od 1931
r., kiedy ofiarą ich padło ok. 11 tys. osób. W latach na-
stępnych, aż do 1935 r. (później brak danych), aresztowa-
no corocznie od ok. 11 700 do ok. 15 600 (1932) osób
pod zarzutem komunizmu.
Dotkliwe prześladowania spadły w tym okresie na pra-
sę opozycyjną, która podlegała daleko idącej cenzurze
i mnożącym się konfiskatom (zdarzyło się nawet, że w
1936 r. skonfiskowano w “Obliczu Dnia” przedruk arty-
kułu Adama Mickiewicza z paryskiej “Trybuny Ludów”
pt. W sprawie chłopskiej, z 1849 r.)
Najjaskrawszym jednak przejawem procesu totalitaryza-
cji w tej dziedzinie, a zarazem gwałcenia podstawowych
swobód obywatelskich, było utworzenie w Polsce w 1934
r. tzw. obozu odosobnienia w Berezie Kartuskiej na Po-
lesiu. Zgodnie z dekretem prezydenta Mościckiego z 17
czerwca 1934 r. osadzano tam ludzi, których działalność
“daje podstawę do przypuszczenia, że grozi z ich stro-
ny naruszenie bezpieczeństwa, spokoju lub porządku pu-
blicznego”. Do Berezy wysyłano bez sądu - na podstawie
decyzji władz administracyjnych. Więźniowie byli tam
poddawani wymyślnym udręczeniom moralnym i fizycz-
nym, graniczącym niekiedy z torturami. W roku 1936 ko-
muniści stanowili 97% skierowanych do obozu. Liczną
grupę więźniów Berezy stanowili Ukraińcy i Białorusi-
ni. Poniekąd generalnym i najwyższym uogólnieniem ca-
łokształtu tej ewolucji w płaszczyźnie prawno-ustrojowej
stała się nowa konstytucja z 23 kwietnia 1935 r. (tzw. kon-
stytucja kwietniowa). Ponieważ BBWR nie miał w sejmie
kwalifikowanej większości 2/3 potrzebnej do uchwalenia
nowej konstytucji, zastosowano różne wybiegi prawne i
regulaminowe; “było to - jak stwierdza znawca tych za-
gadnień, A. Ajnenkiel - bezprawie dokonane z narusze-
niem szeregu istotnych przepisów”. Nawet Świtaiski i Pił-
sudski przyznawali, że nowa ustawa konstytucyjna zosta-
ła uchwalona “dowcipem i wilkiem”, co “nie jest zdro-
we”.
W nowej konstytucji punkt ciężkości władzy państwowej
został przesunięty z sejmu na prezydenta, którego władza
została nie tylko wzmocniona, ale i wyodrębniona, sta-
jąc się władzą nadrzędną zarówno nad rządem, jak i nad
sejmem. Prezydent praktycznie nie odpowiadał przed ni-
kim - jedynie “przed Bogiem i historią". Prezydent miał
być wybierany nie przez Zgromadzenie Narodowe, ale
przez wąskie (Bo-osobowe) grono “elektorów”, wyłania-
nych przez obie izby lub przez referendum narodowe.
Prezydent miał szereg ważnych uprawnień, tzw. preroga-
tyw osobistych, obejmujących m. in. wyznaczanie swe-
go następcy w czasie pokoju, mianowanie i odwoływanie
premiera, mianowanie i odwoływanie Naczelnego Wodza
i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, rozwiązywanie
izb przed upływem kadencji, powoływanie części senato-
rów itp. Istota tych prerogatyw polegała na tym, że prezy-
dent mógł je wykonać bez kontrasygnaty odpowiedniego
152
7
ministra. Był więc niczym nie ograniczony w podejmo-
waniu decyzji najbardziej węzłowych dla życia państwa.
Wzmocniona została także, kosztem sejmu, pozycja se-
natu. Ograniczenie kompetencji sejmu wyrażało się m.
in. w tym, że jego votum nieufności nie oznacza ło - jak
dotąd - konieczności ustąpienia rządu. Prezydent mógł
ignorować stanowisko izb ustawodawczych i je rozwią-
zać. Innymi słowy, odpowiedzialność rządu przed parla-
mentem pozostała już tylko w kadłubowej postaci. Nie-
przypadkowo zresztą znikły w nowej konstytucji artykuły
naczelne we wszystkich konstytucjach demokratycznych,
stanowiące, że władza zwierzchnia w państwie należy do
narodu, reprezentowanego przez swoich posłów w parla-
mencie. Znikły też artykuły mówiące o swobodzie wyra-
żania swych myśli i przekonań, wolności prasy, a artykuł
mówiący o równości wszystkich obywateli wobec prawa
został zastąpiony sformułowaniem, głoszącym, iż upraw-
nienia obywatelskie będą mierzone “wartością wysiłku i
zasług obywatela na rzecz dobra powszechnego” .
Krokiem wstecz od demokracji była też uchwalona w
lipcu 1935 r. nowa ordynacja wyborcza. Między innymi
zmniejszała ona liczbę posłów do sejmu z 444 do 208,
a senatorów ze 111 do 96. Podnosiła dotychczasowy
wiek uprawniający do czynnego prawa wyborczego
z 21 do 24 lat. Przede wszystkim jednak odbierała
partiom i organizacjom politycznym prawo wysuwania
kandydatów, przekazując to prawo tzw. zgromadzeniom
przedwyborczym, którym przewodniczył komisarz wy-
borczy, mianowany przez ministra spraw wewnętrznych.
W skład tych zgromadzeń nie wchodzili przedstawiciele
partii politycznych, ale różnego rodzaju samorządów, w
dużej mierze uzależnieni lub powiązani z władzami. Jeśli
zaś chodzi o senat, to pomyślany był on jako “elita”
Prezydent Mościcki przemawia nad trumną marsz.
Piłsudskiego u wejścia do katedry na Wawelu
społeczeństwa. Wybierany był w wyborach pośrednich
(dwustopniowych) przez wojewódzkie kolegia wyborcze,
złożone z delegatów obwodowych. Prawo wyborcze przy-
sługiwało tylko niektórym kategoriom obywateli (z wyż-
szym wykształceniem, oficerom odznaczonym, przedsta-
wicielom samorządów i niektórych organizacji społecz-
nych itd.). Kolegia te wybierały zresztą tylko 2 /3 składu
senatu, 1 /3 mianował prezydent (stąd potoczna nazwa se-
natu: “senat mianowańców.
Ważnym nowym aktem ustawodawczym, dotyczącym or-
ganizacji najwyższych władz państwowych, był też dekret
prezydenta o zwierzchnictwie nad siłami zbrojnymi z ma-
ja 1935 r. W dużej mierze wyłączał on władzę wojskową
spod wpływu rządu, uzależniając ją tylko od prezydenta,
który - jak już wspominaliśmy - miał prawo mianowa-
nia Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, będącego za-
razem desygnowanym Naczelnym Wodzem na wypadek
wojny.
Śmierć Piłsudskiego. „Dekompozycja”
8
w obozie rządzącym
Konstytucja kwietniowa była ostatnim ważnym aktem
państwowym, podpisanym przez Józefa Piłsudskiego.
Wkrótce potem, 12 maja 1935 r., ciężko chory na raka,
zmarł w Belwederze. Ciało Piłsudskiego umieszczono -
po przezwyciężeniu oporów kurii krakowskiej - na Wa-
welu. Jego pogrzeb, bardzo uroczysty, odbył się z udzia-
łem wysokich delegacji z wielu państw.
Śmierć Piłsudskiego wywołała duży wstrząs w całym kra-
ju, a także za granicą. Autorytet jego był do tej pory w
gruncie rzeczy główną rękojmią wewnętrznej spoistości
obozu rządzącego i jego pozycji - mocno zresztą nad-
wątlonej - w społeczeństwie. Aby choć w części zapełnić
tę lukę, już w kilka godzin po śmierci Piłsudskiego wy-
znaczono jego następcę w zakresie spraw wojskowych,
na stanowisko Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, w
osobie gen. Edwarda Rydza-Śmigłego, uchodzącego za
jednego z naj zdolniejszych oficerów legionowych. Zary-
sowujące się obecnie rozbieżności i ambicje w łonie sa-
nacji, choć nie ujawniły się od razu w sposób wyraźny
z uwagi na zbliżające się wybory, to jednak świadczy-
ły o postępującym w niej szybko procesie wewnętrznego
rozkładu i rozbicia. Szczególną aktywność wykazywała
frondująca lewica obozu sanacyjnego,
56. Marszałek Edward Rydz-Śmigły
Związek Naprawy Rzeczypospolitej (tzw. Naprawa), sta-
rająca się nie bez powodzenia przeforsować jak najwię-
cej swych kandydatów do nowego sejmu. Wybory od-
były się we wrześniu 1935 r. i zamieniły się faktycz-
nie w plebiscyt narodowy wobec rządów sanacji, zakoń-
czony jej klęską. W wyborach sejmowych wzięło udział
zaledwie 46% uprawnionych do głosowania (z czego za
głosy ważne uznano tylko 40%). W stolicy kraju głoso-
wało niecałe 30%, a w innych województwach central-
nych i woj. poznańskim z reguły poniżej 40%. Zdumie-
wające było natomiast, że - według urzędowych danych
- najwyższą frekwencję (poza województwem śląskim,
gdzie silne wpływy miał tamtejszy wojewoda Grażyński
w oparciu o Związek b. Powstańców Śląskich) zanotowa-
no w województwach wschodnich, których ludność mia-
ła szczególne powody do wrogości wobec rządów sana-
cyjnych. Sprawiły to szczególnie silne naciski policyjno-
administracyjne na tych terenach, jak też fałszerstwa przy
urnach wyborczych. Nie mogło to jednak zmienić wymo-
wy masowego bojkotu wyborów w skali ogólnokrajowej.
Wszelako jedynym wnioskiem, jaki z tego wyciąg nęły
koła rządzące, było rozwiązanie kompletnie skompromi-
towanego BBWR (1935), wkrótce zastąpionego nowym
tworem podobnego rodzaju, mianowicie Obozem Zjed-
noczenia Narodowego (o czym niżej). Wtedy też zaczęły
się z całą siłą ujawniać sprzeczności i koteryjne rozgryw-
ki w łonie obozu piłsudczykowskiego, prowadzące do co-
raz wyraźniejszej jego “dekompozycji”. Pierwszą okazję
ku temu dała sprawa wyboru prezydenta. Jego kadencja
upływała co prawda dopiero w 1940 r., ale Piłsudski jesz-
153
cze przed śmiercią wyraził życzenie, by po uchwaleniu
nowej konstytucji wybrać też nowego prezydenta, suge-
rując na to stanowisko Walerego Sławka. Jednakże oparł
się temu po śmierci Piłsudskiego sam najbardziej zainte-
resowany - prezydent Mościcki. Doszło do ostrych kon-
trowersji w kierowniczych kołach obozu rządzącego. Sła-
wek ustąpił ze stanowiska szefa rządu (październik 193
5), jego miejsce zajął Marian Zyndram-Kościałkowski,
uważany za przedstawiciela bardziej liberalnego kierun-
ku w sanacji. Stopniowo do coraz większych wpływów
dochodził gen. Rydz-Śmigły, coraz bardziej natomiast
traciła je grupa pułkowników z Walerym Sławkiem na
czele. Z czasem uksztahowały się w łonie obozu rządzą-
cego jakby dwie grupy (w których zresztą zachodziły róż-
ne zmiany i fluktuacje): tzw. grupa zamkowa, skupio-
na wokół prezydenta Mościckiego i wsparta autorytetem
twórcy Gdyni, E. Kwiatkowskiego, oraz “grupa GISZ”
(Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych), skupiona wo-
kół Rydza-Śmigłego (mianowane go w 1936 r. marszał-
kiem), obejmująca m. in. nowego ministra spraw wojsko-
wych gen. Tadeusza Kasprzyckiego. Nie łączył się wyraź-
niej z żadną z tych grup min. Beck, którego pozycja ja-
ko jedynego właściwie powiernika zmarłego marszałka
w sprawach polityki zagranicznej była mimo to przez ca-
ły czas bardzo silna i który wchodził w skład faktycznie
rządzącego Polską w ostatnich latach jej międzywojen-
nej niepodległości triumwiratu Rydz-Śmigły — Mościc-
ki — Beck. Nie istniały między tymi grupami żadne istot-
ne różnice ideologiczne. Wiele wskazuje jednak na to, że
Rydz-Śmigły i w ogóle koła wojskowe z pewnym scep-
tycyzmem patrzyły na politykę zbytniego wiązania się z
Niemcami, uprawianą uporczywie przez Becka, i że pra-
gnęły utrzymać możliwie poprawne stosunki z Francją.
57. Premier Felicjan Sławoj Składkowski
Świadczyła o tym np. wizyta gen. Rydza-Śmigłego we
Francji we wrześniu 1936 r., zakończona układem w
Rambouillet i pożyczką francuską dla Polski. Sprzeczno-
ści między obu grupami ujawniły się w związku ze sprawą
tworzenia nowego rządu po ustąpieniu gabinetu Kościał-
kowskiego (maj 1936), Przyjęto wyjście kompromisowe
w postaci powołania na stanowisko premiera gen. Sławo-
ja Składkowskiego. Nie miał on poważniejszych aspira-
cji politycznych, był typem wykonawcy o raczej ograni-
czonych horyzontach myślowych, służbiście posłusznego
zarówno prezydentowi, jak i generalnemu inspektorowi.
Na swym stanowisku utrzymał się najdłużej ze wszyst-
kich międzywojennych premierów - aż do klęski wrze-
śniowej 1939 r.
Dość odrębne pozycje w obozie sanacyjnym zajmowa-
li działacze “Naprawy”, zespołu o charakterze na poły
mafijnym, reprezentującym w łonie obozu piłsudczykow-
skiego tendencje bardziej lewicowe. Przeciwstawiali się
oni m. in. nadmiernym wpływom kapitału zagranicznego
w Polsce (byli zwolennikami tzw.
58. Chłopi głosują za udziałem w strajku (Przeworsk,
 9

1937 r.) r. poruszenie na wsi osiągnęło swój punkt kulminacyj-

etatyzacji, czyli przejmowania przemysłu przez państwo), ny w postaci dziesięciodniowego powszechnego strajku
a także proniemieckiej chłopskiego, proklamowanego po przezwyciężeniu licz-
polityce Becka. Nie byli dopuszczeni do stanowisk rządo- nych oporów przez Naczelny Komitet Wykonawczy SL.
wych, ale jeden z czołowych ich przedstawicieli, wojewo- Strajk ten gorąco poparła KPP, starając się w szczegól-
da Michał Grażyński, był faktycznym władcą wojewódz- ności, wbrew postawie kierownictwa PPS, wzmocnić wy-
twa śląskiego, gdzie reprezentował rządy “silnej ręki” za- stąpienia chłopskie strajkami solidarnościowymi robot-
równo w stosunku do opozycji chadeckiej z Korfantym na ników w miastach. Strajk ogarnął znaczną część kraju,
prowadząc' w wielu miejscach do nowych starć, represji
czele, jak i do mniejszości niemieckiej. Sympatyzował z
tą grupą również Stefan Starzyński, późniejszy bohater- i aresztowań. Według niepełnych danych zginęło w tych
walkach 42 chłopów, kilkuset było rannych. Aresztowa-
ski prezydent Warszawy z czasów kampanii wrześniowej
1939 r. no ok. 4 tys. osób. Był to największy w okresie między-
wojennym strajk chłopski. Znaczenie jego podkreślały
Ponowny przypływ ruchów wysoki stopień upolitycznienia tego strajku i nierzadkie
strajkowych. przejawy sojuszu robotniczo-chłopskiego, do którego tak
Wielki strajk chłopski 1937 r. usilnie dążyła KPP.

Lata 1935-1937 należały do najbardziej burzliwych w 59. Winiety kilku czasopism jednolitofrontowych
dziejach walki z dyktaturą sanacyjną.
Nasilenie ruchu strajkowego w 1936 r. było najwyższe po Trudna walka KPP
roku 1923 w całym okresie międzywojennym i ustępo- o utworzenie antyfaszystowskiego
wało jedynie ruchowi strajkowemu w tych latach w Sta- frontu ludowego
nach Zjednoczonych i Francji.
Były to równocześnie wystąpienia często bardzo gwał- Dążenie do stworzenia sojuszu robotniczo-chłopskiego
towne i nasycone silnie treścią polityczną. Widownią stanowiło jeden z istotnych składników walki KPP o an-
szczególnie burzliwych zajść stały się Kraków i Lwów. tyfaszystowski front ludowy, co stawiała sobie - zwłasz-
W następstwie próby brutalnego stłumienia strajku oku- cza od VII Kongresu MK - jako naczelne zadanie. Temu
pacyjnego w fabryce wyrobów gumowych “Semperit” w celowi służyły m. in. liczne apele i propozycje wspólnej
Krakowie (marzec 1936) rozwinął się w tym mieście walki kierowane pod adresem PPS, Stronnictwa Ludo-
wielki strajk solidarnościowy, połączony z demonstracja- wego i innych organizacji. Wysiłki te dawały tylko czę-
mi robotników na ulicach miasta. W walkach padło 6 za- ściowo rezultaty w postaci porozumień jednolitofronto-
bitych i kilkudziesięciu rannych. Pogrzeb zabitych prze- wych między komunistami a niektórymi organizacjami
kształcił się w nową potężną manifestację solidarności ro- terenowymi PPS, w postaci wspólnych niekiedy inicja-
botniczej z udziałem dziesiątków tysięcy ludzi. tyw strajkowych, zbliżenia do części aktywu PPS, do or-
Nie mniej gwałtowny przebieg miały nieco późniejsze ganizacji młodzieżowej tej partii - OM TUR czy “Wi-
(kwiecień 1936) zajścia we Lwowie. W czasie demonstra- ci”. W płaszczyźnie stosunków międzypartyjnych KPP-
cji bezrobotnych policja zastrzeliła tu jednego z nich, An- PPS osiągnięto częściowe porozumienie, dotyczące w
toniego Kozaka. Masy robotnicze zareagowały strajkiem szczególności zaniechania wzajemnej wrogiej propagan-
powszechnym i demonstracyjnym pogrzebem zabitego dy (tzw. pakt o nieagresji między KPP a PPS), w końcu
towarzysza, co przemieniło się w krwawe starcie ulicz- lipca 1935 r., ale nie wytrzymało ono dłuższej próby ży-
ne i walki o rewolucyjnym charakterze (próba uwolnienia cia. Z większym powodzeniem prowadził swą działalność
więźniów politycznych, kilkadziesiąt tysięcy uczestników w tym kierunku KZMP, który m. in. sformułował (ma-
demonstracji itp.). Krwawe starcia i demonstracje, choć rzec 1936) Deklarację praw młodego pokolenia
na mniejszą skalę, rozwinęły się w tym czasie również
w takich miastach, jak Chrzanów, Częstochowa, Toruń, 60. Literaci w pochodzie l-majowym w Warszawie w
Gdynia i inne. Ogromne rozmiary przybrały w tym roku 1936 r.
wiece i manifestacje 1-majowe. Polski, domagającą się “równego startu” dla całej mło-
Wkrótce potem przyszło święto ludowe (31 maja), w któ- dzieży w Polsce. Deklaracja, podpisana także przez OM
rym, według źródeł Stronnictwa Ludowego, wzięło udział TUR i “Wici”, spotkała się ze stosunkowo szerokim od-
w całym kraju ok. 1 mln chłopów. W miesiąc później na zewem także w kołach młodzieży niekomunistycznej.
innej wielkiej manifestacji w Nowosielcach (pow. Prze- W całokształcie komunistycznej propagandy jednolito-
worsk) z udziałem gen. Rydza-Śmigłego wręczono mu frontowej kładziono akcent na hasła ogólnodemokratycz-
rezolucję chłopską, domagającą się przywrócenia demo- ne, na poprawę warunków bytowych nie tylko robotni-
kracji, “uczciwych wyborów”, powrotu Witosa do kraju, ków, lecz także innych grup zawodowych (np. nauczy-
zmiany polityki zagranicznej itd. Zajścia i demonstracje cieli), na konieczność podjęcia skutecznej walki z plagą
trwały również w drugiej połowie roku. W sierpniu 1937 bezrobocia itp. Wszystko to ułatwiało KPP dotarcie nie

154
10

tylko do robotników, ale i do innych warstw społeczeń-

stwa. Duże znaczenie pod tym względem miała rozwi- Niektórzy przywódcy opozycji niekomunistycznej usiło-
nięta w latach 1935—1936 szeroka kampania na rzecz wali doprowadzić do stworzenia porozumienia między-
amnestii dla więźniów politycznych, w której uczestni- partyjnego. skierowanego przeciwko rządom sanacyj-
czyły również PPS i SLo KPP popierała w tej dziedzinie nym, na emigracji. Nieprzejednanymi ich przeciwnikami
wysiłki i akcje, podejmowane przez Ligę Obrony Praw byli m. in. Wincenty Witos, Władysław Sikorski, Woj-
Człowieka i Obywatela, którym patronował wybitny pi- ciech Korfanty. Rozmowy w tej sprawie, prowadzone w
sarz i zarazem zdecydowany przeciwnik dyktatury sana- 1936 r. w siedzibie Ignacego Paderewskiego w Morges w
cyjnej — Andrzej Strug. Ważnym elementem nowej, jed-
Szwajcarii (stąd określenie “front Morges”), nie dały jed-
nolitofrontowej strategii walki komunistów polskich by- nak większych rezultatów. Pośrednim owocem tych per-
ło ich jednoznaczne stanowisko w sprawach rosnącego z
traktacji było w kraju pewne przegrupowanie w centrum
roku na rok zagrożenia hitlerowskiego, zwłaszcza obro- opozycji, mianowicie zjednoczenie Chrześcijańskiej De-
ny Górnego Śląska i praw polskich w Gdańsku, i zwią-
mokracji, NPR i Związku Hallerczyków, z czego zrodziła
zane z tym zdecydowane potępienie polityki Becka, nie- się nowa partia - Stronnictwo Pracy.
popularnej w szerokich masach społeczeństwa polskie-
go i ostro krytykowanej przez wszystkie partie opozycyj- Pogłębiał się po przewrocie majowym kryzys wewnętrz-
ne. Komuniści polscy już wtedy, w 1936 r., trafnie do- ny w Stronnictwie Narodowym (por. wyżej, s. 189). Na-
strzegali, że plany Hitlera wybiegają znacznie dalej i są stępująca już od pewnego czasu opozycja “młodych”, in-
o wiele bardziej niebezpieczne niż “tradycyjny” rewizjo- spirowanych przez Dmowskiego, wobec “starych” rozwi-
nizm niemiecki z czasów republiki weimarskiej. W lip- jała się i po rozwiązaniu Obozu Wielkiej Polski. Dzia-
cu 1936 r. pisał o tym organ KPP, nielegalny “Czerwo- łacze tego Obozu stali się kadrą nowych grup opozy-
ny Szandar": “Wojna o Śląsk to tylko fragment hitlerow- cyjnych, jak Związek Młodych Narodowców, a zwłasz-
skich planów antypolskich. Ostateczny cel — to zabór cza powstały w 1934 r. (wprawdzie rozwiązany po kil-
nawet takich ziem, gdzie zupełnie nie ma ludności nie- ku miesiącach przez władze) Obóz Narodowo-Radykalny
mieckiej, to uczynienie z »niższej rasy« — Polaków — (ONR) i “Falanga”.
niewolników hitleryzmu, a z Polski — niemieckiej ko- Podobnie jak OWP, reprezentowały one linię skrajnie re-
lonii”. Podobne głosy ostrzeżenia podnosiła KPP także akcyjną i jawnie naśladowały wzory faszystowskie za-
w związku z zakusami hitlerowskimi na Gdańsk. Wiel- równo pod względem swej organizacji, struktury, jak
ką rolę w propagowaniu haseł antyfaszystowskich ode- i ideologii. Kierując się tą ideologią, nacechowaną m.
grała prasa jednolitofrontowa, w szczególności “Dzien- in. elementami programowego antysemityzmu, grupy te,
nik Popularny” (1936—1937, pod redakcją lewicowego przede wszystkim ONR, inicjowały szereg antyżydow-
działacza PPS N. Barlickiego) i “Oblicze Dnia”, a tak- skich wystąpień na wyższych uczelniach, gdzie domaga-
że niektóre inne czasopisma kulturalne i literackie, jak ły się wprowadzenia tzw. getta ławkowego dla studentów
“Lewar”, “Sygnały”, “Karta” “Poprostu” i inne, choć z Żydów, daleko idącego ograniczenia ich przyjęć na wyż-
powodu trudności finansowych, ciągłych konfiskat i in- sze uczelnie według zasady numerus clausus lub wręcz
nych szykan pisma te zazwyczaj nie utrzymywały się dłu- żądały całkowitego niedopuszczenia Żydów na zasadzie
go przy życiu. Swego rodzaju ukoronowaniem współpra- numerus nullus. Rząd rozwiązał, co prawda, ONR, ale
cy antyfaszystowskiej człowych przedstawicieli polskiej działalność ludzi ONR bynajmniej nie ustawała.
kultury, literatury i nauki był Zjazd Pracowników Kultu-
ry we Lwowie (maj 1936), który zamanifestował ich wolę W tej atmosferze dochodziło też do lokalnych antyżydow-
walki w obronie humanizmu, po stępu społecznego i de- skich wystąpień, inspirowanych przez elementy faszyzu-
mokracji. jące, jak np. w 1936 r. w Przytyku, miasteczku pod Ra-
domiem, a także w Liszkach, Czyżewie i w toku “marszu
Walkę tę toczyli również ludzie, organizacje i partie na Myślenice”, zorganizowanego przez jednego z czo-
polityczne, skądinąd nieufne wobec komunistów lub łowych przywódców endeckich Adama Doboszyńskiego.
wręcz odmawiające współpracy z nimi. Dotyczy to w Ofiarą tych zajść padała z reguły biedota żydowska.
szczególności PPS i SL, które miały większe możliwości
oddziaływania dzięki posiadaniu własnej legalnej prasy Lewica polska i inne siły postępowe w społeczeństwie
(również zresztą borykającej się z szykanami cenzury) i polskim zdecydowanie przeciwstawiały się tym przeja-
pewnych możliwości publicznych legalnych wystąpień. wom antysemityzmu, piętnując je niejedno krotnie.
Dużą rolę w tej dziedzinie odgrywała też pozostająca
pod wpływami PPS Komisja Centralna Związków Zawo- Przegrupowania w obozie sanacyjnym:
dowych. Zdecydowane akcje antysanacyjne prowadził powstanie Obozu Zjednoczenia
Związek Nauczycielstwa Polskiego (strajk nauczycielski Narodowego
w 1937 r.).
Utrzymujące się w kraju napięcie stosunków wewnątrz-
Na pozycjach Centroprawicy: od “Frontu Morges” po politycznych, silne fermenty społeczne w mieście i na wsi,
Obóz Narodowo-Radykalny próby zespolenia się opozycji, tworzenie antyfaszystow-

155

skiego frontu ludowego, “dekompozycja” w samym obo-
zie rządzącym - wszystko to nie mogło nie wywoływać
zaniepokojenia w kierowniczych kołach tego obozu. Od
czasu rozwiązania BBWR, który zresztą okazał się two-
rem zupełnie sztucznym i wybitnie niepopularnym. sa-
nacja nie dysponowała żadną poważniejszą siłą politycz-
ną, zdolną jej zapewnić jakie takie zaplecze w społeczeń-
stwie. W ten sposób zrodziła się wśród jej przywódców
myśl powołania do życia nowej organizacji, która by za-
pełniła istniejącą lukę.
W lutym 1937 r. proklamowano uroczyście powstanie
Obozu Zjednoczenia Narodowego (tzw. Ozonu), na któ-
rego czele postawiono płk. Adama Koca. Program prze-
zeń przedstawiony miał charakter w dużej mierze to-
talitarny. Wskazywały na to silne wyeksponowanie roli
armii, akcenty klerykalne, konstytucja kwietniowa jako
podstawa "ładu i porządku w państwie”, gwałtowny anty-
komunizm, kult Piłsudskiego podniesiony do rangi jedy-
nej, swoistnej ideologii narodowej (“Polska dzisiejsza jest
dziełem Józefa Piłsudskiego"}, państwo jako wyłączny
arbiter w starciach klasowych, ledwie zawoalowane po-
parcie dla tendencji antysemickich w imię “samoobrony”
kulturalnej i gospodarczej itd.
Mimo szeroko stosowanych nacisków politycznych i ad-
ministracyjnych żadna z poważniejszych organizacji, a
tym bardziej partii politycznych nie zgłosiła tak pożąda-
nego “akcesu” do OZN. Nie przystąpiła doń nawet część
działaczy b. BBWR, zwłaszcza z tzw. lewicy sanacyjnej.
Uczyniły to jedynie organizacje, które już przedtem znaj-
dowały się w kręgu dawnego BBWR, ponadto zaś niektó-
re związki zawodowe, organizacje kombatanckie, Zwią-
zek Harcerstwa Polskiego, a także naczelna organizacja
wielkiego kapitału - “Lewiatan”. Ponadto wiele z tych
“akcesów” sprowadzało się do zgłoszeń jedynie zarządów
odpowiednich organizacji. W celu poszerzenia tej wątłej
podstawy politycznej OZN przywódcy sanacyjni (m. in.
marsz. Rydz-Śmigły) próbowali zbliżyć się i przyciągnąć
przynajmniej niektóre grupy z kręgu Narodowej Demo-
kracji. Pertraktacje te, prowadzone m. in. z przedstawi-
cielami różnych grup “młodych” tego kierunku, w szcze-
gólności skrajnie reakcyjnych grup byłego ONR i zbliżo-
nej doń “Falangi”, nie przyniosły jednak owoców. Jeszcze
mniej nadziei budziła perspektywa zbliżenia się do ruchu
ludowego, choć i w tym kierunku podejmowane były pró-
by jakiegoś kompromisowego porozumienia.
Pokazało się więc, że i ta nowa inicjatywa sanacji, choć
początkowo wywołała pewne nadzieje i ożywienie w ży-
ciu politycznym, rychło zakończyła się fiaskiem. Nie-
powodzenie jej stanowiło równocześnie przyczynek do
szerszego zagadnienia, mianowicie zagadnienia charak-
teru państwa polskiego po z górą dziesięciu latach dyk-
tatury sanacyjnej. W roku 1937 można było już stwier-
dzić, że nie udało się jej przekształcić Polski w państwo o
wyraźnym profilu faszystowskim. W porównaniu z pań-
stwami i ideologiami wzorcowymi w tej mierze, jak Wło-
chy i przede wszystkim III Rzesza, system wprowadzony
w Polsce wykazywał co prawda szereg podobieństw, ale
156
11
też i znamiennych odchyleń, tudzież połowiczności. Jak
w innych państwach faszystowskich, tak również w Pol-
sce parlament, zepchnięty na margines życia polityczne-
go, przestał się liczyć. W postaci konstytucji kwietniowej
stworzono w Polsce dogodną podstawę prawno-ustrojową
do realizacji celów reżimu faszystowskiego. Charaktery-
styczne dla faszyzmu cechy wykazywała polityka rządu
wobec mniejszości narodowych, zwłaszcza Ukraińców,
Białorusinów i częściowo Żydów. Lapidarnie ujęła to po-
słanka ukraińska w sejmie, charakteryzując tę politykę w
słowach: “po pierwsze wynarodowienie, po drugie ciem-
nota, po trzecie system represji policyjnych”. Wydatnie
rozwinięty został system represji policyjnych także w sto-
sunku do Polaków. “Ukoronowany” Brześciem i Bere-
zą Kartuską, był potwierdzany na bieżąco wysoką liczbą
więźniów politycznych w ciągle przepełnionych więzie-
niach. Podobnie jak we Włoszech, Niemczech i Hiszpa-
nii generała Franco, antykomunizm był rozniecany i w
Polsce jako jedna z naczelnych treści propagandowych
wpajanych społeczeństwu. Wytworzono specyficzny kli-
mat uwielbienia dla armii, postawionej na wysokim pie-
destale, sprzyjający rozwojowi tendencji militarystycz-
nych. Polska polityka zagraniczna za czasów Becka sta-
rała się dotrzymać kroku posunięciom państw faszystow-
skich na arenie międzynarodowej.
Ale jednocześnie w niejednym istotnym punkcie rzeczy-
wistość Polski lat trzydziestych wyraźnie odbiegała od
profilu państwa faszystowskiego lub mocno utrudniała re-
alizację określonych dążeń ku pełnemu faszyzmowi. Od-
miennie zatem od Włoch i Niemiec promotorzy faszy-
zmu w Polsce nie mieli za sobą masowego zaplecza. Na-
wet w okresie wzmagającej się faszyzacji, od lat 1934-
1935, nie udało się narzucić Polsce żadnego “wodza” ani
tym bardziej wprowadzić w sposób instytucjonalny zasa-
dy wodzostwa na różnych szczeblach życia państwowego
i społeczno-politycznego.
W przeciwieństwie do innych krajów faszystowskich, ni-
gdy nie przyjął się w Polsce system monopartyjny. Co
więcej, obóz rządzący w Polsce był w gruncie rzeczy je-
dyną siłą polityczną, nie mającą za sobą w ogóle partii
politycznej w prawdziwym tego słowa znaczeniu (zarów-
no BBWR, jak i zwłaszcza OZN były w istocie sztucznym
zlepkiem organizacji społecznych i grupek politycznych,
sklejonych przede wszystkim naciskami administracyj-
nymi lub doraźnym interesem tych grup). Nie przyjęły
się w Polsce na szerszą skalę teorie rasistowskie ani nie
doczekały się one nigdy sankcji prawnej w obowiązują-
cym ustawodawstwie. Nie znikł nigdy w Polsce pewien
margines wolności słowa i prasy (z wyjątkiem komuni-
stycznej), choć często świeciła ona białymi plamami cen-
zorskimi.
Choć szerzył się w Polsce w niektórych kołach i grupach
ludności antysemityzm, to jednak był on równocześnie
ostro i publicznie piętnowany - rzecz nie do pomyślenia w
krajach faszystowskich, a zwłaszcza w III Rzeszy. Opór
stawiany tym i podobnym tendencjom nie dozwolił, by
nabrały one cech ideologii
12

dominującej w Polsce ani - tym bardziej - programu W gruncie rzeczy mniejszość polska na Śląsku po stro-
politycznego popieranego przez większe, liczące się nie niemieckiej (i w ogóle w Niemczech) znajdowała się
odłamy narodu polskiego. w nieporównanie gorszym położeniu niż mniejszość nie-
miecka w Polsce. Mimo swej dużej liczebności - według
W obliczu narastającej groźby statystyki niemieckiej z 1925 r. wynosiła ona ponad 800
agresji hitlerowskiej tys. Polaków, faktycznie ponad 1 mln - była to mniejszość
słabsza niż mniej liczna mniejszość niemiecka w Pol-
sce (według statystyki polskiej z 1931 r. ponad 740 tys.,
U progu ostatnich dwóch lat pokoju stosunki polsko- faktycznie zapewne nieco więcej). Wynikało to przede
niemieckie nadal jeszcze pozostawały poprawne i na wszystkim stąd, że składała się w ogromnej większości
pierwszy rzut oka nie różniły się od sytuacji w początkach z warstw najbiedniejszych - robotników, rzemieślników
zbliżenia polsko-niemieckiego w latach 1934-1935. W i przeważnie biednego chłopstwa. To z kolei uzależnia-
rzeczywistości było inaczej. Niemcy stały się już pierw- ło ją silnie pod względem ekonomicznym od niemiec-
szorzędną europejską potęgą wojskową i polityczną, stop- kich pracodawców. W tych warunkach otwarte przyzna-
niowo, ale szybko i bezwzględnie realizującą swe daleko- wanie się do polskości było ze strony Polaków w Niem-
siężne cele. Polska stała w miejscu i - wbrew rozlepianym czech aktem dużej odwagi i patriotyzmu, gdyż narażało
na wszystkich murach mocarstwowym hasłom w rodzaju ich na odmowę pożyczek, zapomóg, a bardzo często pro-
“silni, zwarci, gotowi” - nie była ani silna, ani zwarta, ani wadziło wręcz do pozbawienia pracy i chleba. Szczegól-
gotowa. Dysproporcja między siłami obu pozornie rów- nie dotkliwe konsekwencje groziły Polakom za posyłanie
norzędnych partnerów pogłębiała się z miesiąca na mie- swych dzieci do szkół polskich. W połączeniu z szyka-
siąc. Jednakże z uwagi na swe najbliższe plany Hitler cią- nami władz w stosunku do polskich nauczycieli prowa-
gle jeszcze cenił sobie dobre stosunki swym wschodnim dziło to do tego, że znaczna większość dzieci polskich w
sąsiadem. Niemczech nie mogła uczęszczać do szkół z polskim ję-
Plany te, nie odbiegające zresztą w swych generalnych za- zykiem nauczania. Mimo tych częstych niepokonalnych
łożeniach i celach od programu wyłożonego w biblii hi- przeszkód liczba szkół polskich i uczniów powoli rosła
tleryzmu Mein Kampf, sformułował obecnie bardziej do- - do roku 1932/33. Ale i w tym najpomyślniejszym dla
kładnie. Przedstawił je swym najbliższym współpracow- polskiego szkolnictwa roku liczba szkół polskich wyno-
nikom wojskowym i politycznym na poufnej naradzie 5 siła zaledwie 94 (w tym tylko 1 polska szkoła średnia,
listopada 1937 r. (przebieg jej znany jest z nieco póź- powstała w 1932 r. w Bytomiu), a w nich 2295 uczniów
niejszego jej zapisu, tzw. protokołu Hossbacha). Stwier- - co stanowiło niecałe 2% ogółu dzieci polskich w wie-
dził, że naczelnym celem polityki niemieckiej pozostaje ku szkolnym. Rzecz charakterystyczna, że począwszy od
zdobycie “przestrzeni życiowej” - (Lebensraum). Będzie 1934 r. - roku “zbliżenia” polsko-niemieckiego i paktu o
to wymagało zastosowania siły. Pierwszym etapem w tej nieagresji - liczby te zaczęły szybko i systematycznie ma-
walce powinien być Anschluss Austrii oraz rozbicie i za- leć. W tym samym mniej więcej czasie, w roku szkolnym
bór Czechosłowacji. 1929/30, mniejszość niemiecka w Polsce posiadała 768
szkół z językiem wykładowym niemieckim (w tym ok.
Rzecz oczywista, że przy tego rodzaju planach neutral- 30 szkół średnich), do których uczęszczało 62 tys. dzieci
ność Polski nie mogła 'I być dla Hitlera sprawą obojęt- niemieckich - co stanowiło ok. 73 % ogółu dzieci nie-
ną. Dlatego też przeciwstawiał się poczynaniom, zdolnym mieckich w wieku szkolnym. Liczba ta w latach następ-
zakłócić stosunki ze wschodnim sąsiadem. Sytuacje ta- nych malała, ale nie tak katastrofalnie, jak szkół polskich
kie powstawały l!. szczególnie łatwo - jak o tym nieraz w Niemczech.
już była mowa - w Gdańsku oraz w związku ze sprawami
mniejszościowymi. Podobnie rażące dysproporcje między obu mniejszościa-
mi zachodziły także w innych węzłowych dziedzinach ich
Problemy mniejszościowe życia i rozwoju narodowego, jak liczba i nakłady prasy
w stosunkach polsko-niemieckich mniejszościowej w obu krajach, siła i wpływy organiza-
cji oświatowo-kulturalnych, przedstawicielstwo w samo-
Sprawy mniejszościowe były wówczas szczególnie aktu- rządzie i parlamencie (w Niemczech Polacy mieli tylko
alne, ponieważ wła śnie w 1937 r. wygasła zawarta na dwóch posłów w sejmie pruskim do 1928 r., w Reichsta-
15 lat konwencja genewska, normująca m. in. problem gu żadnego; w Polsce przed rokiem 193 o Niemcy mieli
ochrony praw mniejszości polskiej i niemieckiej w obu z reguły 22-26 posłów i senatorów; później 8).
częściach podzielonego Górnego Śląska (por. wyżej, s. 10 Niezwykle trudną w tych warunkach walkę o prawa naro-
I). Choć ciągle naruszana, stanowiła ona jednak pewien dowe Polaków w Niemczech prowadziła ich naczelna or-
hamulec dla polityki gwałcenia praw mniejszości, upra- ganizacja, powstała w 1922 r., Związek Polaków w Niem-
wianej na Górnym Sląsku. Szczególne zaniepokojenie z czech (czołowi przywódcy: prezes Związku - ks. dr B.
powodu wygaśnięcia konwencji objawiało się w łonie za- Domański, poseł J. Baczewski, dr J. Kaczmarek, Arka
sobnej, mającej wiele do stracenia mniejszości niemiec- Bożek z Górnego Śląska i in.). Wśród mniejszości nie-
kiej, podlegającej ponadto twardym antyniemieckim rzą- mieckiej w Polsce panowało duże rozbicie wewnętrzne.
dom wojewody Grażyńskiego.

157
 13

Najsilniejsze pozycje w województwie śląskim miał po- spraw wschodnich.

pierany przez wielki kapitał niemiecki Volksbund, a w Co więcej, zakrzątnięto się w Warszawie wokół wyko-
latach trzydziestych coraz szersze wpływy zyskiwała hi- rzystania tej okoliczności do załatwienia, w sposób przy-
tlerowska Partia Młodoniemiecka (Jungdeutsche Partei). pominający poniekąd metody Hitlera, sprawy Litwy. Jak
Głównie pod naciskiem mniejszości niemieckiej rządy wiadomo, rząd litewski nie godził się na włączenie Wil-
niemiecki i polski porozumiały się co do nowego uregulo- na do Polski i uważał je ciągle za swoją stolicę. Między
wania położenia mniejszości w obu krajach. Tak zrodziły Polską a Litwą utrzymywało się przez cały czas od za-
się podpisane 5 listopada 1937 r. jednobrzmiące dekla- kończenia wojny silne napięcie, podkreślane na zewnątrz
racje obu rządów “O wzajemnej ochronie praw mniej- brakiem stosunków dyplomatycznych między obu sąsia-
szości”. Zawierały one wyliczenie podstawowych praw dującymi państwami. Sprawy Litwy, a zwłaszcza tzw. ob-
mniejszości narodowych i zapewnienie im ochrony w obu szar Kłajpedy.(który przed I wojną należał do Niemiec i
państwach, z podkreśleniem obowiązku lojalności wobec był w dużej części niemiecki pod względem narodowo-
państwa-gospodarza. Jak słusznie zauważa jeden z czoło- ściowym), znajdujący się pod zarządem li.tewskim, żywo
wych znawców tych zagadnień, W. Wrzesiński, oznaczało interesowały rząd w Berlinie. Odzyskanie tego obszaru
to uzależnienie wykonywania postanowień deklaracji od leżało również w jego planach.
“koniunkturalnych zmian politycznych”, zachodzących w Wykorzystując jednak fakt, że zarówno uwaga Niemiec,
stosunkach międzypaństwowych polsko-niemieckich. Na jak i całej Europy kierowała się wówczas na region nad-
razie układały się one jeszcze dość poprawnie, ale przy- dunajski, rząd polski (pod pretekstem incydentu granicz-
bierające właśnie w tym czasie coraz konkretniejszą po- nego, w którym zginął żołnierz) zażądał od Litwy w for-
stać plany ekspansji hitlerowskiej Rzeszy nie rokowały mie 48-godzinnego ultimatum nawiązania stosunków dy-
tym stosunkom nic dobrego. Toteż deklaracje z 5 listopa- plomatycznych. Chciano w ten sposób zmusić Litwę do
da nie miały przed sobą przyszłości i ich praktyczne skut- pośredniego wyrzeczenia się Wilna. Towarzyszyły temu
ki ograniczyły się do paru doraźnych gestów obu rządów koncentracje wojsk polskich na Wileńszczyźnie. Pod na-
w dziedzinie polityki mniejszościowej, o charakterze ra- ciskiem z różnych stron i wobec ogromnej dysproporcji
czej symbolicznym, bez większego znaczenia. sił rząd litewski wyraził zgodę na żądanie polskie. Dnia
Ciąg dalszy polityki 30 marca nastąpiła akredytacja posłów obu państw w
“appeasementu” : sprawa Austrii, Kownie i Warszawie. Konflikt z Litwą stał się jednocze-
Litwy i Kłajpedy śnie okazją do rozpętania nastrojów nacjonalistycznych
w Polsce i nowym bodźcem do szerzenia na różnych wie-
Właśnie w tym okresie przygotowywał Hitler, jak to wy- cach i manifestacjach propagandy w duchu “Polska jest
nika z “protokołu Hossbacha” , znacznie poważniejszą mocarstwem”.
akcję, mianowicie realizację Anschlussu Austrii. Wyma- Dalszy cios na Litwę miał spaść ze strony III Rzeszy. Cho-
gało to przezwyciężenia pewnych trudności z Włocha- dziło jej o obszar Kłajpedy, do którego aspiracje zgłasza-
mi, które nie bez oporów patrzyły na plany usadowienia ły Niemcy już od dawna, powołując się na dążenia silnej
się potężnego sojusznika nad przełęczą Brenneru. Swo- tam mniejszości niemieckiej. Załatwienie sprawy Kłajpe-
je zamierzenie wykonał Hitler w początkach marca 1938 dy w duchu tych aspiracji nastąpiło w marcu 1939 r. W
r. W obliczu niemieckiego ultimatum, grożącego wkro- wyniku kolejnego aktu agresji hitlerowskiej obszar Kłaj-
czeniem wojsk niemieckich, rząd austriacki z kanclerzem pedy znalazł się w granicach “wielkich Niemiec”.
Kurtem Schuschniggiem na czele ugiął się przed żądania- Polityka “monachijska” i polityka
mi hitlerowskimi. Dnia l 2 marca 1938 r. wojska niemiec- Becka a prowokacje hitlerowskie
kie wkroczyły do Austrii, której kanclerz i rząd uprzednio w Czechosłowacji
ustąpili. Zgodnie z życzeniem Hitlera władzę przyjął jego
czołowy eksponent w tym kraju Artur Seyss-Inquart.
Główną jednak uwagę zwracał Hitler w tym czasie na roz-
To nowe pogwałcenie traktatu wersalskiego nie mogło prawienie się z Czechosłowacją. Punktem wyjścia całej
nie interesować Polski, jak również wielkich mocarstw, akcji w tym kierunku stała się i w tym wypadku liczna
głównych sygnatariuszy tego traktatu. Rząd niemiecki in- - ponad 3 mln ludności - mniejszość niemiecka, skon-
formował zresztą rząd polski o zamierzonych pociągnię- centrowana nad granicą niemiecką w Sudetach i silnie
ciach. Ale po dobnie jak w wypadku remilitaryzacji Nad- przesiąknięta wpływami hitlerowskimi. Było to przede
renii, w kołach rządzących tych państw dominowała zde- wszystkim dziełem niezwykle agresywnej Partii Niem-
cydowanie doktryna “ugłaskiwania” Hitlera, doktryna ap- ców Sudeckich (Sudetendeutsche Partei}, na której cze-
peasementu, reprezentowana zwłaszcza przez ówczesne- le stał jeden z czołowych przywódców hitlerowskich za
go premiera Wielkiej Brytanii, Neville'a Chamberlaina. granicą, Konrad Henlein. Demokratyczny ustrój Czecho-
Rząd polski uznał wydarzenia w Austrii za jej “sprawę słowacji zapewniał im daleko idące swobody narodo-
wewnętrzną". W polskich kołach rządzących uważano na- we. Między innymi mieli Niemcy czechosłowaccy wła-
wet, że ekspansja niemiecka na południe ma pomyślne sny uniwersytet w Pradze, rozbudowane szkolnictwo nie-
dla Polski momenty, ponieważ odwraca uwagę Hitlera od mieckie wszystkich szczebli, pełną swobodę języka, sil-

158
14

ne przedstawicielstwo we władzach samorządowych i w skie organizacje działające w Czechosłowacji. Od tego

parlamencie Czechosłowacji, a w niektórych latach pia- czasu z rozmaitym nasileniem trwała kampania dyploma-
stowali nawet teki ministerialne w rządach Republiki. tyczna i propagandowa przeciw Czechosłowacji, biorąca
W realizacji szerszych planów Hitlera opanowanie Cze- za punkt wyjścia ochronę interesów mniejszości polskiej,
chosłowacji miało dlań duże znaczenie nie tylko poli- faktycznie wykorzystywanej przez Becka jako narzędzie
tyczne (faktyczne władztwo nad regionem naddunajskim, do przeforsowania w ostatecznym rachunku, w dogod-
okrążenie Polski od południa, rozbicie Małej Ententy i nym momencie, zmian granicznych między obu kraja-
systemu sojuszników francuskich w Europie środkowo- mi. Zarówno Piłsudski, jak i Beck nie wierzyli bowiem
w trwałość państwa czechosłowackiego i zamierzali pod-
wschodniej, likwidacja głównej bazy demokracji w tej
części Europy), lecz gospodarcze, a także wojskowo- czas jego oczekiwanego rozpadu zająć terytoria, do któ-
rych Polska od dawna zgłaszała pretensje. Kulminacyjny
gospodarcze. Czechosłowacja posiadała wysoko rozwi-
nięty przemysł, w tym także przemysł wojenny (zakłady moment nastąpił właśnie w chwili, gdy ekspansja III Rze-
szy stworzyła w 1938 r. dogodną po temu okazję.
Skoda).
Wkrótce po kryzysie austriackim Henlein zażądał (po Po uzgodnieniu postępowania z rządem niemieckim rów-
uprzednim uzgodnieniu z Hitlerem) od rządu czechosło- nież Polska wystąpiła z żądaniami w sprawie tzw. Zaolzia
wackiego przyznania Niemcom sudeckim praw, oznacza- (tj. części Śląska Cieszyńskiego, zajętej w 1919 r. przez
jących właściwie utworzenie państwa w państwie. Rząd wojska czeskie). Był to wysoko rozwinięty obszar prze-
czechosłowacki początkowo to odrzucił i zarządził na wet mysłowy o powierzchni 1871 km², który zamieszkiwało
mobilizację. Jednakże rychło został poinformowany, że 216 225 mieszkańców, w tym - według spisu z 1930 r. -
sojusznicy Czechosłowacji z Francją na czele, jak rów- 76 230 Polaków. Stanowisko Polski (w mniejszym stop-
nież Anglia, nie są skłonni ryzykować wojny z powo- niu półfaszystowskich Węgier regenta Horthy'ego, któ-
du Czechosłowacji. Jedynie Związek Radziecki wyrażał re również wysunęły postulaty terytorialne pod adresem
gotowość wykonania swych zobowiązań sojuszniczych. Czechosłowacji) poważnie ułatwiało grę Hitlera, zdej-
Na przeszkodzie temu stał jednak brak wspólnej grani- mując z niego odium jako jedynego burzyciela porząd-
cy Związku Radzieckiego z Czechosłowacją i Niemcami. ku europejskiego, a zarazem uprawdopodobniając tezę
Na ewentualny przemarsz wojsk radzieckich na pomoc o rzekomych prześladowaniach mniejszości narodowych
Czechosłowacji nie zgodziła się ani Polska, ani Rumunia. w Czechosłowacji, o “nienaturalności” czechosłowackiej
konstrukcji państwowej itd. Nieprzypaakowo w rozmo-
Wiedząc o nastrojach appeasementu w kołach rządowych wach z Chamberlainem Hitler mógł się powoływać i po-
mocarstw zachodnich, Hitler zorientował się, że otwiera woływał się na żądania wobec Czechosłowacji nie tylko
się przed nim szansa “pokojowego” rozbioru Czechosło- niemieckie, lecz także polskie i węgierskie.
wacji. Żądania jego wzrosły: domagał się wręcz przyłą-
czenia okręgu sudeckiego do Niemiec. Rozmowy te odbywały się w drugiej połowie wrze-
śnia i doprowadziły do głośnego układu monachijskie-
Istotnie, rządy Francji i Wielkiej Brytanii dość nie- go, uzgodnionego i podpisanego przez Hitlera, Musso-
dwuznacznie dały do zrozumienia Czechosłowacji, że liniego, premiera Wielkiej Brytanii Nevillea Chamber-
powinna zaniechać swego “sztywnego” oporu. Nie po- laina i premiera Francji Eduarda Daladiera. Sprowadza-
mógł osobisty wielki autorytet prezydenta Czechosłowa- ły się one w istocie rzeczy do całkowitej kapitulacji An-
cji Edwarda Benesza, jednego z najwierniejszych sojusz- glii i francji wobec żądań Hitlera - w imieniu nieobecnej
ników Francji w Europie. Czechosłowacji. Układ monachijski, podpisany 29 wrze-
Nie bacząc na prawie bezpośrednie niebezpieczeństwo, śnia 1938 r., stał się wkrótce poniekąd hasłem wywo-
wynikające z okrążenia Polski także od południa w wy- ławczym dla całej określonej linii politycznej, reprezen-
padku rozbicia Czechosłowacji, minister Beck uznał, że i towanej wówczas przez mocarstwa zachodnie, “polityki
Polska powinna wyciągnąć korzyści z tragedii swego po- monachijskiej”, czyli polityki kapitulacji przed przemo-
łudniowego cą i bezprawiem hitlerowskim, połączonej ze zdradą wła-
snych sojuszników i przyjętych wobec nich zobowiązań
traktatowych. Następstwa tej polityki trafnie scharakte-
61. Uczestnicy konferencji w Monachium w 1938 r. Od ryzował ówczesny minister spraw zagranicznych Czecho-
lewej: Chamberlain, Daladier, Hitler, Mussolini, Ciano słowacji K. Krofta w momencie, gdy mu wręczono decy-
sąsiada. Zapowiadała to zresztą polityka Becka, uprawia- zje monachijskie: “my nie jesteśmy ostatni. Po nas ten
na przezeń od kilku lat. sam los dosięgnie również innych”.
Już na jesieni 1933 r. rząd polski rozpoczął przygotowa- Wojska niemieckie już następnego dnia przystąpiły do
nia do wielkiej kampanii politycznej przeciwko Czecho- zajmowania przyznanej im części Czechosłowacji.
słowacji, której pretekstem stało się upośledzenie Pola-
ków w czeskiej części Śląska Cieszyńskiego. W styczniu O jeden dzień później - 2 października 1938 r. - na Za-
1934 r. zorganizowano liczne manifestacje w piętnastole- olzie wkroczyły wojska polskie pod dowództwem gen.
cie interwencji czeskiej na tym terytorium, a konsulat pol- Bortnowskiego, wykonując rozkaz marszałka Rydza-
ski w Morawskiej Ostrawie wciągnął do akcji także pol- Śmigłego, zakończony pompatycznym “Maszerować!"

159

Stało się to powodem do nowej serii szowinistycznych
wieców i manifestacji, organizowanych przez OZN, i no-
wej fali propagandy mocarstwowej. Tę swoistą kampanię
wojskową celnie i lapidarnie scharakteryzował Churchill
mówiąc, że "żołnierz polski wyjął Cieszyn z plecaka żoł-
nierza niemieckiego”.
W dwa miesiące później rząd polski powiększył swe zdo-
bycze w Czechosłowacji o dalsze 220 km², przyłączając
do Polski część Spisza i Orawy, w tym Jaworzynę spi-
ską. Nie mogło to nie pogłębić w Pradze i innych stoli-
cach europejskich opinii o polityce polskiej, określonej
przez czechosłowackiego ministra spraw zagranicznych
Kroftę jako polityce dobijania śmiertelnie rannego prze- nika już z przedstawionego wyżej obrazu - przedstawiała
ciwnika... Jak stwierdza M. Orzechowski, “za ten niewiel- się zdecydowanie niekorzystnie. Polska była obiektywnie
ki obszar Polska zapłaciła sympatią słowackich polonofi-
lów”, czyli mizernymi resztkami poparcia, na jakie mogła sytuację i układ sił na arenie międzynarodowej. Wbrew
jeszcze liczyć w niektórych środowiskach w kraju swego
południowego sąsiada.
Polska - następna ofiara agresji
Ostrzeżenie ministra Krofty miało się sprawdzić już w jednym z głównych źródeł jego rosnących sił i aspiracji.
najbliższych dniach. Po sukcesie monachijskim Hitler, nie
rezygnując z całkowitego opanowania
62. Antypolskie przemówienie Gauleitera Gdańska A.
Forstera w 1939 r.
Czechosłowacji w niedalekiej przyszłości, postanowił
przystąpić do następnego etapu swej walki o “przestrzeń
życiową", tj. do ofensywy - na razie politycznej - prze-
ciwko Polsce. Zapowiedzią tego nowego etapu i zarazem
punktem zwrotnym w stosunkach polsko-niemieckich
była zainicjowana przez ministra spraw zagranicznych
Rzeszy Joachima von Ribbentropa (mianowanego na to
stanowisko po dymisji von Neuratha w lutym 1938 r.)
rozmowa z ambasadorem Lipskim w Berchtesgaden 24
października 1938 r. W toku tej rozmowy Ribbentrop
wysunął koncepcję “globalnego uregulowania” (Global-
lösung) kwestii spornych między Polską a Niemcami.
Miało to polegać na włączeniu Gdańska do Rzeszy oraz
przeprowadzeniu przez polskie Pomorze eksterytorialnej
autostrady i linii kolejowej, łączącej Niemcy z Prusami
Wschodnimi. Polska miałaby ponadto przystąpić do pak-
tu antykominternowskiego z 1936 r., co czyniłoby ją sa-
telitą III Rzeszy. W zamian za to Polska miałaby otrzy-
mać od Niemiec gwarancję swych granic oraz przedłuże-
nie paktu o nieagresji do 25 lat.
Aluzje podobnego rodzaju wysuwano już wcześniej w
rozmowach dyplomatycznych polsko-niemieckich. Tym
razem jednak postulaty te zostały sformułowane w spo-
sób nadający im charakter programu, określającego no-
wy stosunek III Rzeszy do Polski. Rząd polski i minister
Beck odrzucili tę sugestię. Mimo to Niemcy uporczywie i
coraz natarczywiej wracali do swoich “propozycji”. Mię-
dzy innymi potwierdził je Hitler w czasie rozmowy z Bec-
kiem na początku stycznia 1939 r. w Berchtesgaden, po-
nowił raz jeszcze i z jeszcze większym naciskiem Rib-
160
15
bentrop podczas swej wizyty oficjalnej w Warszawie w
końcu tegoż miesiąca. Łączono z tym propozycje rekom-
pensaty dla Polski kosztem radzieckiej Ukrainy. Stawało
się coraz jaśniejsze, że Polska - odrzucając konsekwent-
nie te żądania - zajmuje w planach hitlerowskich miejsce
kolejnej ofiary agresji.
Stawienie czoła zbliżającemu się wielkimi krokami nie-
bezpieczeństwu wymagało maksymalnej mobilizacji sił
wewnętrznych narodu, jak też wytworzenia wokół Polski
jak najskuteczniejszego systemu zabezpieczeń zewnętrz-
nych.
W tej ostatniej płaszczyźnie sytuacja Polski - jak to wy-
państwem zbyt słabym, by mogła decydująco wpłynąć na
pozorom była raczej przedmiotem niż podmiotem poli-
tyki międzynarodowej. W szczególności nie mogła wpły-
nąć na zmianę “appeasement policy”, uprawianej przez
główne mocarstwa zachodnie wobec hitleryzmu i będącej
Położenie geograficzne Polski w pewnym sensie przesą-
dziło konflikt z potężniejącym z miesiąca na miesiąc im-
perializmem niemieckim.
Równocześnie jednak m. in. to właśnie kluczowe po-
łożenie geograficzne Polski sprawiało, że mogła ona
w mniejszym lub niekiedy dość poważnym stopniu
przyczynić się do zahamowania lub osłabienia nara-
stającego niebezpieczeństwa. Postawa Polski w 1934
r. w sprawie paktu wschodniego, ogólny nieprzyjazny
stosunek do Związku Radzieckiego, rola Polski podczas
kryzysu monachijskiego i inne sytuacje wykazują to
niezbicie. We wszystkich tych sytuacjach polityka Becka
nie tylko nie przyczyniła się do powstrzymania ekspansji
hitlerowskiej, ale przeciwnie - oddała jej poważne usługi.
Skłócona z wszystkimi swymi sąsiadami, z wyjątkiem
tylko Rumunii i Łotwy, stawała w obliczu czekającej
3. Rozmieszczenie przemysłów w Polsce (1934)
ją wielkiej próby w dużej mierze osamotniona, pozbawio-
na potencjalnych sojuszników, do których zniszczenia sa-
ma wydatnie się przyczyniła.
Położenie gospodarcze Polski:
zmiany na lepsze
Po latach kryzysu, a potem głębokiej depresji Polska w
drugiej połowie 1937 r. i w latach 1938-1939 ponownie
weszła w stadium względnej koniunktury, choć w niektó-
rych ważnych dziedzinach nie udało się w istotnym stop-
niu cofnąć niekorzystnych zmian okresu kryzysu. Doty-
czyło to m. in. bezrobocia, które stało się zjawiskiem
chronicznym i masowym. Liczba bezrobotnych (zareje-
strowanych) tylko nieznacznie spadła w stosunku do naj-
gorszych lat 1936 i 1937, mianowicie z 470 tys. (l937)
do 456 tys. (1938). Produkcja przemysłowa w niektórych
16

dziedzinach dreptała w miejscu lub tylko nieznacznie się odcinków, łączących Kraków przez Radom z Warszawą).
powiększała (np. ropa naftowa, gaz świetlny, cynk, ołów), Nadal utrzymywało się określenie “polskie drogi” jako
jednakże w większości wypadków postęp był wyraźny, synonim dróg złych. Na kresach wschodnich sieć dróg bi-
przekraczając poziom z 1928 czy 1929 r. Zarysowała się tych (a także kolejowych)
pewna poprawa płac realnych robotników. Poprawa wy-
stąpiła również w rolnictwie, głównie dzięki podwyżce 64. Zapora i sztuczny zbiornik wodny w Porąbce na Sole
cen artykułów rolnych, choć w 1938 r. znowu poczęły (1937)
one spadać. Mimo wszystko położenie finansowe wsi by- była znikoma: gdy w województwach zachodnich przypa-
ło w tych latach znacznie lepsze, co wyraziło się m. in. dało na 100 km² 34,2 km dróg o twardej nawierzchni, to
w znacznym wzroście jej siły nabywczej, zwiększonych w województwach wschodnich zaledwie 4,9 km (1936).
zakupach nawozów sztucznych, maszyn rolniczych i in- Podobnie fatalnie przedstawiał się rozwój motoryzacji. W
nych artykułów przemysłowych. Nastąpiło też ożywienie roku 1939 w Polsce jeździło zaledwie 42 tys. samocho-
w handlu zagranicznym. dów (osobowych, ciężarowych i autobusów) oraz nieco
Wszystkie te zjawiska tyły następstwem przede wszyst- ponad 12 tys. motocykli. W statystykach porównawczych
Polska zajmowała pod tym względem jedno z ostatnich
kim ogólnej poprawy koniunktury w świecie. Nie bez
znaczenia był wzrost zbrojeń w wielu państwach euro- miejsc w Europie, za Portugalią, Rumunią i Węgrami.
pejskich, w tym i w Polsce. Utrzymywała się też polityka Niezwykle dynamicznie rozwijała się natomiast Gdynia
“nakręcania koniunktury”, wyrażająca się we wzmożo- i port gdyński. Z osady o 1300 mieszkańców w 192 I r.
nym interwencjonizmie państwa w życie gospodarcze. W rozwinęła się ona do jednego z większych miast polskich
Polsce znalazło to swoje odbicie także w tendencjach do ze 120 tys. mieszkańców. W porcie gdyńskim prze
etatyzacji przemysłu. W roku 1936 państwo przejęło za ładowano w 1937 r. ponad 9 mln ton towarów. W roku
odszkodowaniem większość akcji największego koncer- 193 o przeszło przez
nu górniczo-hutniczego, “Wspólnoty Interesów” na Gór-
nym Śląsku, znajdującego się dotąd w rękach kapitału 5. Rozbudowa dróg o twardej nawierzchni (1924-1938)
niemieckiego i stojącego w obliczu bankructwa. W tym i
w niektórych innych wypadkach motywem działania była
chęć zapobieżenia wzrostowi bezrobocia (i następstwom port gdyński 14% całego polskiego obrotu towarowego
społeczno-politycznym w wyniku upadłości firmy i za- (pod wzgędem wagi), a przez port gdański 36%; nato-
mknięcia zakładów). Etatyzacja nie oznaczała oczywiście miast w roku 1937 odpowiednio 46% i 32% (pod wzglę-
socjalizacji przemysłu; państwo, rządzone przez burżu- dem wartości stosunek był dla Gdańska jeszcze mniej
azję, korzystny). W ostatnich latach przed wojną Gdynia sta-
ła się największym portem na Bałtyku, wyprzedzając m.
in. Sztokholm, Gdańsk i Szczecin. Nie zmieniło to jednak
4. Elektryfikacja Polski (1934) faktu, że polska flota handlowa należała do najmniejszych
działało jako kapitalistyczny przedsiębiorca. Wzrost roli w Europie, jej tonaż w 1939 r. sięgał zaledwie 102 tys.
kapitału państwowe BRT, choć wliczały się doń już dwa nowoczesne, świeżo
go sprawiał jednak, że interesy kraju w jego działalno- zbudowane we Włoszech piękne transatlantyki pasażer-
ści, zwłaszcza inwestycyjnej, były uwzględniane w znacz- skie “Batory” i “Piłsudski”. Największym wszakże przed-
nie szerszej mierze niż pod egidą kapitału prywatnego, sięwzięciem gospodarczym Polski tego okresu było pod-
zwłaszcza zagranicznego. jęcie kompleksu inwestycji przemysłowych w tzw. Cen-
Ważnym elementem poprawy sytuacji gospodarczej w tralnym Okręgu Przemysłowym, którego rdzeń mieścił
kraju w ostatnich latach jego niepodległości był pokaź- się w widłach Wisły i Sanu, a punktem centralnym miał
ny wzrost inwestycji na budownictwo, tak publiczne jak i być Sandomierz. Była to w głównej mierze inicjatywa
prywatne; dotyczyło to np. budownictwa mieszkaniowe- twórcy Gdyni, E. Kwiatkowskiego, mieszcząca się na na-
go, które przeżywało wtedy swój rozkwit. czelnym miejscu w opracowanym przez niego ą-letnim
planie rozwoju gospodarczego Polski (1936-1940). Na
63. Wicepremier Eugeniusz Kwiatkowski wykonanie tego planu przeznaczono ogółem 1650-1800
mln złotych. W późniejszym wariancie powiększono tę
Uruchomiono teŻ poważne inwestycje komunalne, prze-
mysłowe, energetyczne, wodne i komunikacyjne, jak w kwotę do 2400 mln, co odpowiadało mniej więcej sumie
jednorocznych wydatków państwa w latach 1937-1939.
szczególności wielkie nowoczesne zapory wodne i hy-
droelektrownie w Porąbce (na Sole) i w Rożnowie (na Gros wydatków w planie 4-letnim posłużyć miało na bu-
dowę i rozbudowę przemysłu zbrojeniowego.
Dunajcu). Duże znaczenie miało ukończenie kolejowej
magistrali węglowej, łączącej Górny Śląsk z Gdynią. O Jednym z ważnych celów tego planu było też pewne wy-
wiele gorzej natomiast przedstawiała się rozbudowa sie- równanie rażących różnic między Polską A i B. Jego real-
ci dróg kołowych mimo pewnych wysiłków podejmowa- ność budziła co prawda od początku wielkie wątpliwości
nych i w tej dziedzinie (jak np. zbudowanie szos Kraków- z uwagi na skromne środki kapitałowe, jakimi dyspono-
Katowice czy Kraków-Zakopane oraz niektórych innych wała Polska. Prace nad budową COP podjęto energicz-

161

nie. Wynikało to stąd przede wszystkim, że zamierzano
tam stworzyć silny przemysł zbrojeniowy, którego brak
tak dotkliwie Polska odczuwała, zwłaszcza w świetle za-
rysowującego się niebezpieczeństwa wojny. Lokalizacja
COP w środku Polski miała zabezpieczyć ten okręg przed
groźbą bezpośredniego ataku, na co tak silnie wystawio-
ny był przygraniczny Górny Śląsk. Ponadto założeniem
COP było wchłonięcie do przemysłu “zbędnych rąk ro-
boczych” ze wsi, co właśnie na tych terenach występowa-
ło z dużym nasileniem. Między innymi rozpoczęto tam
budowę huty i fabryki dział w Stalowej Woli, zbudowano
fabrykę amunicji w Kraśniku i samolotów w Mielcu.
W polityce mniejszościowej: twarda linia
Poprawa sytuacji gospodarczej w połączeniu z rosnącym
zagrożeniem zewnętrznym znalazła swoje odbicie i w
stosunkach wewnątrzpolitycznych w sensie załagodzenia
konfliktów społecznych i politycznych, rozdzierających
dotąd państwo. Wyjątkiem pozostały konflikty narodo-
wościowe. Rząd bowiem nadal realizował “twardą linię"
wobec Ukraińców i Białorusinów, czego wyrazem było
m. in. odwołanie ze stanowiska wojewody wołyńskiego
Henryka Józewskiego (1938), reprezentującego tam
stanowisko pewnej pojednawczości i liberalizmu wobec
postulatów mniejszościowych. Było to dziełem osła-
wionej “dwójki”, czyli Oddziału II Sztabu Generalnego,
będącego wpływowym rzecznikiem najbardziej reakcyj-
nych tendencji w wojsku i w państwie. Znany apologeta
piłsudczyzny i sanacji, Władysław Pobóg-Malinowski,
stwierdził, że pracownicy tej instytucji, “nawet tępi
porucznicy i kapitanowie, protegowani przez ciemnych
generałów, mieli głos bardziej ważki niż członkowie
rządu”. Jednym z ważnych składników ówczesnej po-
lityki narodowościowej tych kół były próby dzielenia
i skłócenia z sobą poszczególnych grup szczepowych
w łonie społeczności ukraińskiej i białoruskiej oraz
faworyzowanie jednych kosztem drugich. Popierano na
6. Narodowości w Polsce (1931)
przykład i rozdmuchiwano sztucznie odrębności dialek-
tologiczne i ambicje regionalne Łemków, Bojków i Hucu-
łów w Małopolsce Wschodniej. Podobne cele przyświe-
cały tworzeniu wśród Ukraińców “gniazd” tzw. szlachty
zagrodowej. Polegało to na wyszukiwaniu im świadectw
przynależności do dawnej polskiej szlachty szaraczkowej,
później zubożałej, i zachęcaniu ich (także za pomocą róż-
nych nacisków administracyjnych oraz pewnych przywi-
lejów) do porzucania społeczności ukraińskiej. W sposób
najbardziej jaskrawy ta polityka mniejszościowa dała o
sobie znać jeszcze jedną brutalną pacyfikacją, przepro-
wadzoną w województwie tarnopolskim przez gen. Gu-
stawa Paszkiewicza (1938); miała ona na celu złamanie
oporu Ukraińców, przeciwstawiających się zdecydowa-
nie renegactwu i polityce rozbijania jedności narodowej.
Podobnie brutalną akcję podjęto z inicjatywy biskupa lu-
belskiego Mariana Fulmana na Chdmczyźnie, zaniepo-
162
17
kojonego przechodzeniem unitów na prawosławie, przy
czym wykorzystywali oni opuszczone cerkwie i kościół-
ki. Wojsko i saperzy przystąpili do palenia i niszczenia
tych cerkwi, a przy okazji podjęto znowu szereg ekspe-
dycji karnych, w których toku dochodziło niejednokrot-
nie do krwawych starć. W ten sposób u samego schyłku
panowania polskiego na tych terenach pozostała po nim
wśród miejscowej ludności pamięć jak najbardziej ujem-
na, która raz jeszcze odświeżyła i pQgłębiła nienawiść
ludu ukraińskiego do Polaków.
Innego rodzaju trudności miały władze z mniejszo-
ścią niemiecką. Przywódcy jej, zwłaszcza z hitlerow-
skiej Jungdeutsche Parrei (kierowanej przez R. Wiesne-
ra, senatora z mianowania prezydenta Mościckiego), by-
li poinformowani o zbliżającym się konflikcie polsko-
niemieckim i.przygotowywali się do odegrania roli V
kolumny. Między innymi gromadzili broń w majątkach
obszarników niemieckich, ułatwiali dezercję Niemcom
przez przesyłanie ich do Niemiec przez zieloną granicę,
odbywali nawet ćwiczenia wojskowe. Władze polskie w
województwach zachodnich, zwłaszcza wojskowe i gra-
niczne, wpadały nieraz na trop tych przygotowań i unice-
stwiały je, posuwając się niekiedy do aresztowań i wyda-
leń najbardziej aktywnych działaczy niemieckich. Akcje
te jednak ani w części nie przybrały takich rozmiarów,
jak wobec Ukraińców na Podolu czy Wołyniu. Przez dłu-
gi czas, jeszcze nawet w roku 1938 i w początkach 1939,
alarmy i kroki represyjne władz lokalnych przeciw Niem-
com były hamowane oporami ze strony polskiego Mini-
sterstwa Spraw Zagranicznych.
W parze z twardym kursem politycznym wobec mniej-
szości narodowych szedł wymierzony również przeciw
nim oraz wpływom kapitału zagranicznego program “na-
cjonalizmu gospodarczego”. Zdaniem M. Drozdowskie-
go przyczyn aktywizacji tych tendencji doszukiwać się
należy w “bliskości wojny”. “Mimo różnic taktyczno-
politycznych - stwierdza on dalej - ideologia nacjonali-
zmu gospodarczego łączyła programy Stronnictwa Naro-
dowego i jego secesyjnych jawnie faszystowskich orga-
nizacji, sanacyjnego Obozu Zjednoczenia Narodowego,
a częściowo także centrowego Stronnictwa Pracy. By-
ła to ideologia wzmożenia ekspansji gospodarczej pol-
skich warstw średnich kosztem mniejszości narodowych
zamieszkujących Polskę oraz wzmożenia gospodarczych
pozycji państwa przez przejęcie kluczowych pozycji go-
spodarczych, opanowanych przez kapitał zagraniczny”.
Nie był to bynajmniej program teoretyczny. Jego prak-
tyczną realizację odczuwały szczególnie dotkliwie mniej-
szości ukraińska i żydowska. Za główny cel swej polityki
na ziemiach wschodnich uznawał rząd wzmocnienie pol-
skiego stanu posiadania, czemu służyć miały, poza wy-
żej już wspomnianymi posunięciami, m. in. odpowiednio
stosowane preferencje podatkowe, ulgi inwestycyjne, ulgi
i taryfowe, dotacje przyznawane Towarzystwu Rozwoju
Ziem Wschodnich, a równocześnie szykany i utrudnienia
wobec ukraińskich i białoruskich organizacji gospodar-
czyc. wypa u mniejszosci żydowskiej ów gospodarczy na-
18

cjonalizm “znajdował wyraz w tolerowaniu bojkotu eko- zjawiska było niewątpliwie podobne jak w 1935 r. (por.
nomicznego i pikiet, w przedstawianiu emigracji jako je- wyżej, s. 246). Jeśli chodzi o rozgrywki w łonie samego
dynego sposobu rozwiązania sprawy żydowskiej w Pol- obozu rządzącego, to zwracała uwagę porażka Sławka i
sce, we wprowadzeniu numerus nullus dla Żydów w nie- jego zwolenników (w kilka miesięcy później popełnił on
których urzędach i w przedsiębiorstwach państwowych i samobójstwo).
samorządowych oraz w tendencyjnie. antyżydowskiej po-Nieco trafniej odzwierciedliły się rzeczywiste nastroje
lityce wykorzystania funduszów publicznych” (Drozdow-społeczeństwa w wyborach samorządowych latem 1939
ski). r., których opozycja nie zbojkotowała. Odbywały się one
etapami i dlatego wyniki ich dotyczą tylko części miast
65. Pole Mokotowskie w Warszawie: przekazanie wojsku i gmin. W 48 miastach wydzielonych (powyżej 25 tys.
126 samolotów ufundowanych przez społeczeństwo mieszkańców) OZN uzyskał 29% głosów, a PPS niewie-
le mniej (26,8%). I w tych wyborach nie brakowało róż-
W polityce wewnętrznej nego rodzaju represji, nacisków administracyjnych i fał-
uspokojenie szerstw. I te więc wyniki wymagają w gruncie rzeczy ko-
rektury na korzyść partii opozycyjnych.

Ogólnie jednak rzecz biorąc, sytuacja wewnętrzna w kra- Rozwiązanie KPP

ju w tym czasie - jak już wspomnieliśmy - polepszyła się
i uspokoiła. Od dłuższego czasu po raz pierwszy spadła
liczba strajków robotniczych. Również na wsi zaznaczy-
ło się uspokojenie nastrojów po burzliwych latach 1932-
1937. Wpłynęła na to nie tylko poprawa sytuacji gospo-
darczej, lecz także świadomość rosnącego niebezpieczeń-
stwa hitlerowskiego najazdu i odczuwana powszechnie
potrzeba solidarności w obliczu zagrożenia państwa. Ży-
wym, często wzruszającym świadectwem tego była ofiar-
ność najszerszych mas na Fundusz Obrony Narodowej,
Pożyczkę Obrony Przeciwlotniczej i udział w innych ak-
cjach patriotycznych. Aktywny udział w tym mieli tak-
że więźniowie polityczni, szczególnie komuniści, którzy
nieraz dorzucali swój wkład do zbiórek na cele wojsko-
we, a w okresie najkrytyczniejszym domagali się broni,
by wziąć udział w walce z najazdem hitlerowskim.
Obóz rządzący pragnął wykorzystać całokształt tej sytu-
acji do rozszerzenia - zgodnie z postulatami OZN - bazy
rządów w społeczeństwie. Pomyślny wynik wyborów po-
zwoliłby też zatrzeć fatalne wrażenie klęski wyborczej w
1935 r. Nie bez znaczenia dla podjęcia decyzji o przedter- lecki, Edward Próchniak, Julian Leszczyński-Leński, Je-
minowym rozwiązaniu sejmu i rozpisaniu nowych wybo-
rów były też konflikty wewnętrzne w łonie sanacji, prze-
noszące się i na posłów sanacyjnych w sejmie z 1935 r.,
grożące również załamaniem się ich chwiejnej jedności
działania. Partie opozycyjne ponownie, choć z pewnym
wahaniem, wybory zbojkotowały. Jednakże tym razem,
w szczególnej sytuacji międzynarodowego napięcia (wy-
bory miały się odbyć w listopadzie 1938 r., a więc krótko
po Monachium) oraz w wyniku intensywnej propagandy
rządowej po swoistych sukcesach z Litwą i Zaolziem boj-
kot nie dał takich wyników, jak w 1935 r. Głosowało 67%
uprawnionych (w 1935 - 46%). Oczywiście, z braku list
wyborczych partii opozycyjnych sejm znalazł się obec-
nie całkowicie w rękach prorządowego OZN, podobnie
jak senat. Nawet w tych wyborach na uwagę zasługiwał
fakt, że znowu o wiele większą frekwencję wyborczą za- W obliczu bezpośredniego
notowano w województwach wschodnich niż w Polsce zagrożenia hitlerowskiego.
centralnej i zachodniej, gdzie frekwencja wyborcza nie Gwarancje brytyjskie dla Polski
sięgała nawet 50% uprawnionych. Wytłumaczenie tego
Front antyfaszystowski uległ w tym czasie poważnemu
osłabieniu na skutek rozwiązania jeszcze na początku
1938 r, przez czynniki decydujące w Kominternie - Ko-
munistycznej Partii Polski, pod zarzutem wielkiego nasi-
lenia się w jej szeregach działalności wrogów klasowych
i prowokatorów. W istocie rzeczy sam ten zarzut stano-
wił prowokację, mającą uzasadnić rozwiązanie, dokona-
ne zresztą bez porozumienia z władzami KPP. Prowoka-
cja ta zrodziła się w warunkach pełnego już rozwinięcia
kultu Stalina i całkowitego odejścia od zasad demokracji
wewnątrzpartyjnej. Poprzedziły ją bolesne ciosy zadawa-
ne KPP już od 1933 r. w postaci aresztowania szeregu Jej
czołowych przywódców. Szczególne nasilenie przybrała
ta akcja w 1937 r., kiedy to pod sfingowanymi i oszczer-
czymi zarzutami zaaresztowano wszystkich przebywają-
cych w Związku Radzieckim członków Biura Polityczne-
go i Komitetu Centralnego partii. Wśród aresztowanych
znaleźli się prawie wszyscy ówcześni czołowi przywódcy
KPP, jak Adolf Warski, Maria Koszutska, Henryk Wa-
rzy Ryng i wielu innych, którzy następnie ponieśli śmierć.
Strata czołowej kadry przywódczej i rozwiązanie partii
było dla ruchu rewolucyjnego w Polsce ciosem tym cięż-
szym i politycznie brzemiennym w skutki, że nastąpiło
to niemal w przeddzień najcięższej próby, przed jaką sta-
wał naród polski. Na domiar złego stało się to w okresie,
kiedy - jak o tym wyżej mowa - nowa taktyka jednolite-
go frontu zaczynała przynosić pierwsze swoje pozytyw-
ne owoce, przyczyniając się do wydatnego zwiększenia
zasięgu i roli frontu antyfaszystowskiego. Komuniści w
Polsce nie znali właściwych przyczyn rozwiązania partii i
byli tym całkowicie zdezorientowani. Mimo to w mniej-
szych grupach lub indywidualnie starali się działać zgod-
nie ze swą ideologią i potrzebami walki z groźbą faszy-
zmu.

163
 19

Tymczasem zagrożenie to rosło z miesiąca na miesiąc. zaoferował Polsce gwarancje dotyczące jej niepodległo-
Nawet sucha kronika wydarzeń z 1939 r.o daje wymowny ści na wypadek agresji. Dnia 6 kwietnia min. Beck udał
obraz zarówno ich przebiegu, jak i metod, się do Londynu, gdzie przybrały one faktyczną (choć jesz-
cze nieformalną) postać sojuszu polsko-brytyjskiego. Do
66. Oddziały niemieckie wjeżdżają do Pragi czeskiej 15 gwarancji tych dołączyła się również w tydzień później
marca 1939 r. Francja.
którymi Hitler się posługiwał. W marcu 1939 r. wywo- Wszystko to wskazywało, że w stosunku do Polski hitle-
łał on kolejny kryzys, zmierzając obecnie do całkowite- rowska polityka dywersji, pogróżek i zastraszenia nie da
go wchłonięcia Czechosłowacji. Za pretekst wziął spro- pożądanych rezultatów. Jak stwierdził jeden z dyploma-
wokowane celowo antyniemieckie demonstracje w kilku tów francuskich, “po raz pierwszy Trzecia Rzesza spotka-
miastach czeskich oraz separatystyczne żądania słowac- ła się z kategorycznym »nie«, po raz pierwszy jakiś kraj
kiego, półfaszystowskiego ruchu pod wodzą najpierw ks. jasno wyraził swoje zdecydowanie odparcia siły siłą i od-
Andreja Hlinki, a po jego śmierci ks. Jozefa Tiso, doma- powiedzenia na każde jednostronne posunięcie ogniem z
gającego się w porozumieniu z Hitlerem stworzenia nie- karabinów i dział. Jest to język zrozumiały dla Niemców,
podległej Słowacji. Wezwany do Berlina nowy prezydent ale od dawna go już nie słyszeli. Nie mogą więc uwierzyć
Czechosłowacji (po ustąpieniu w 1938 r. Benesza) Emil własnym uszom”. Kroki te uznał Hitler za jednostron-
Hácha wyraził 15 marca zgodę na wzięcie Czech pod ne pogwałcenie przez Polskę jej zobo- wiązań, wynika-
“ochronę" III Rzeszy i stworzenie Protektoratu Czech i jących z polsko-niemieckiego paktu o nieagresji z 1934
Moraw. Wojska niemieckie wkroczyły do Czech i Pra- r. W wielkiej mowie w. Reichstagu 28 kwietnia oznaj-
gi. W kilka dni potem również nowo utworzone państwo mił, że w związku z tym Niemcy uważają ową deklarację
słowackie zgodziło się na kontrolę wojskową Niemiec i za anulowaną. Wspominał też o odrzuceniu przez Polskę
wkroczenie wojsk niemieckich. Wykorzystały to z kolei jego “wspaniałomyślnej oferty”, gwarantującej Polsce jej
Węgry, by zająć wschodni cypel Czechosłowacji - Ruś granice za chodnie i proponującej zawarcie nowego pak-
Zakarpacką - i tym samym zrealizować dążenie zarówno tu na lat 25, jeżeli Polska się zgodzi m. in. na przyłączenie
rządu węgierskiego, jak i polskiego do uzyskania wspól- Gdańska do Niemiec oraz na przeprowadzenie przez pol-
nej granicy polsko-węgierskiej. ski
Kleszcze niemieckie objęły obecnie Polskę nie tylko od
północy i zachodu, lecz także od południa. W kilka dni 67. Przemówienie min. Becka w sejmie 5 maja 1939 r.
później Hitler dokonał wspomnianego już kolejnego za- odrzucające kategorycznie żądania Hitlera wobec Polski
boru, mianowicie obszaru Kłajpedy.
W tym czasie - 21 marca - Ribbentrop raz jeszcze w ka- 68. Ofiarność społeczeństwa na cle wojskowe
tegorycznym tonie zwrócił się do ambasadora Lipskie-
go o odpowiedź w sprawie włączenia Gdańska do Rzeszy “korytarz” pomorski eksterytorialnej autostrady oraz linii
i eksterytorialnej autostrady przez Pomorze. Odpowiedź kolejowej łączącej Niemcy z Prusami Wschodnimi.
polska, wręczona kilka dni później, była ponownie od- Mówił tak w miesiąc po dyrektywie wydanej (25 mar-
mowna. ca) naczelnemu dowódcy armii niemieckiej, gen. W. von
Stanowisko rządu polskiego umocnił fakt, że w tych wła- Brauchitschowi, w której polecał “wojskowe opracowa-
śnie dniach Wielka Brytania dała do zrozumienia Pol- nie sprawy polskiej”. Zgodnie z dyrektywą należało po-
sce swą gotowość udzielenia jej poparcia w obliczu bez- czekać z rozwiązaniem tej sprawy do nadejścia “szcze-
pośredniego zagrożenia hitlerowskiego. I tam bowiem gólnie dogodnych warunków politycznych” i wtedy roz-
wreszcie zaczęto rozumieć zgubność polityki appease- bić Polskę, tak “aby nie [było] trzeba się z nią liczyć jako
mentu, jako torującej Hitlerowi drogę do całkowitego z czynnikiem politycznym przez najbliższe dziesięciole-
obalenia ustalonego porządku w Europie i w konsekwen- cia”.
cji do narażenia na ciężkie szkody podstawowych inte- Już w tydzień później przyszła odpowiedź ze strony pol-
resów Wielkiej Brytanii. Rząd brytyjski obawiał się w skiej w postaci przemówienia min. Becka, wygłoszonego
szczególności, by z kolei Polska nie uległa presji III Rze- w sejmie 5 maja. Przemówienie to było w gruncie rze-
szy, co pozwoliłoby Hitlerowi skierować cały impet pla- czy świadectwem bezpłodności i bankructwa całej jego
nowanych agresji na Zachód. Obawy te wzmagała ścisła dotychczasowej linii politycznej w stosunku do Niemiec.
tajemnica, która otaczała spotkania i rozmowy polsko- Przez społeczeństwo polskie zostało przyjęte z aplau-
niemieckie po Monachium, na przełomie 1938 i 1939 zem, a nawet z entuzjazmem. Beck bowiem wypowie-
r. Czy i Polska nie ugnie się przed brutalną hitlerowską dział stanowcze “nie” wobec niemieckich roszczeń za-
przemocą? Czy nie pójdzie na ustępstwa, jeszcze bardziej równo do Gdańska, jak i do podważenia polskiej suwe-
wzmagające agresywne dążenia III Rzeszy - oto pytania, renności na Pomorzu. Podkreślając potrzebę zachowa-
które z głębokim niepokojem zadawał sobie rząd Jego nia pokoju, stwierdził: “Ale pokój, jak prawie wszystkie
Królewskiej Mości w Londynie. Aby więc podbudować sprawy tego świata, ma swoją cenę wysoką, ale wymier-
i usztywnić stanowisko Warszawy, premier Chamberlain ną. My w Polsce nie znamy pojęcia pokoju za wszelką

164
20

cenę". ści na państwa bałtyckie, których ewentualne opanowanie

W niecały miesiąc po wypowiedzeniu paktu polsko- przez Niemcy bezpośrednio zagrażało samemu Związko-
niemieckiego, 23 maja, Hitler zwołał odprawę najwyż- wi Radzieckiemu. Poważną trudność w dojściu do poro-
szych dowódców niemieckich, na której oznajmił, iż po- zumienia stanowiła polityka min. Becka, który stanow-
wziął decyzję “uderzenia na Polskę przy pierwszej nada- czo sprzeciwiał się wyrażeniu zgody na przepuszczenie
rzającej się okazji”. Wyjaśnił też, że “Gdańsk nie jest wojsk radzieckich przez Polskę w wypadku napaści nie-
obiektem, o który chodzi”, chodzi bowiem o “rozsze- mieckiej. Oznaczało to, że Związek Radziecki miałby
rzenie przestrzeni życiowej na wschodzie i zabezpiecze- możność podjęcia działań wojennych przeciwko armii hi-
tlerowskiej dopiero po zawładnięciu przez nią Polską, w
nie wyżywienia”. Mniej więcej w tym samym czasie, to-
czyły się intensywne narady polsko-brytyjskie i polsko- chwili gdy wzmocniona tym zwycięstwem armia ta sta-
nęłaby u samych granic radzieckich. W ten sposób cały
francuskie, zmierzające do konkretyzacji sojuszu Polski z
tymi krajami w płaszczyźnie wojskowej, politycznej i go- impet niemiecki zwróciłby się po Polsce na Związek Ra-
dziecki, a cały ciężar i główny teatr wojny rychło prze-
spodarczej. Wyniki tych konsultacji były niewspółmier-
nie małe do kategoryczności i zasięgu zobowiązań poli- sunąłby się na wschód, daleko od granic mocarstw za-
chodnich. Na tego rodzaju koncepcję paktu Związek Ra-
tycznych obu mocarstw wobec Polski. Zarówno Anglia,
jak i Francja wyraźnie uchylały się od zapewnienia kon- dziecki nie chciał się zgodzić. Wielomiesięczne pertrak-
kretnej i zdecydowanej pomocy wojskowej oraz gospo- tacje nie dawały wyniku, co w Berlinie przyjmowane było
darczej Polsce na wypadek wojny. W niemałej mierze oczywiście z głębokim zadowoleniem.
wynikało to zapewne z faktu, że same te kraje nie były Wykorzystał to Hitler, proponując rządowi radzieckiemu
należycie do niej przygotowane. Ale, jak słusznie zwró- zawarcie paktu o nieagresji niemiecko-radzieckiej. Wo-
cił uwagę J. Kirchmayer, grały tu też nie mniejszą rolę bec fiaska pertraktacji z Anglią i Francją Związek Ra-
inne przyczyny. Obydwa mocarstwa zachodnie odnosiły dziecki zdecydował się na przyjęcie tej oferty, odsuwają-
się w gruncie rzeczy z głęboką niewiarą do wartości mi- cej odeń niebezpieczeństwo uwikłania w wojnę, do któ-
litarnej polskiego sojusznika, w którego zatem nie warto rej także nie był należycie przygotowany. W ten sposób
było inwestować zbyt poważnych środków, ale jednocze- doszedł do skutku układ o nieagresji, zawarty w Mo-
śnie zdawały sobie sprawę z tego, że z braku zdecydowa- skwie 23 sierpnia między Ribbentropem a Mołotowem
nego poparcia politycznego Polska mogłaby zostać zmu- (który po Litwinowie zajmował od maja 1939 r. sta-
szona do ustępstw wobec Hitlera i zneutralizowana. Dale- nowisko radzieckiego komisarza ludowego spraw zagra-
ko idące i kategoryczne gwarancje polityczne brytyjsko- nicznych i wiceprzewodniczącego Rady Komisarzy Lu-
francuskie wykluczały tę groźbę i tym samym skłaniały dowych ZSRR)* . I
Hitlera do rozprawienia się najpierw ze słabym przeciw- Układ ten miał doniosłe znaczenie zarówno dla ZSRR,
nikiem na wschodzie, co dawało niezbędny oddech obu
jak i dla Niemiec. Jeśli chodzi o Związek Radziecki, to
mocarstwom zachodnim. Pewną rolę w tej polityce od- odsuwał odeń - jak już wspominaliśmy - groźbę wojny i w
grywały też ciągle silne w tych krajach nastroje “mona-
czasie, i w przestrzeni. Jeśli chodzi o Niemcy - uwalniał
chijskie”, defetystyczne, wyrażające się m. in. w dość roz- je, przynajmniej do czasu, od groźby wojny na dwa fronty.
powszechnionym we Francji poglądzie, iż “nie ma sensu
umierać za Gdańsk”. Nieustępliwość Polski - prowokacje
i ultimatum Hitlera
Tymczasem w Gdańsku zaczęły mnożyć się prowokacyj-
ne akcje i wystąpienia antypolskie (m. in. Goebbelsa).
Przywódca hitlerowski w tym mieście, Forster, publicz- W przeddzień podpisania paktu niemiecko-radzieckiego
nie oświadczył, że musi ono wrócić do Rzeszy. Podob- Hitler zwołał naradę najwyższych dowódców wojsko-
nie silne zaognienie wystąpiło w sprawach mniejszościo- wych, podczas której wydał ostatnie konkretne dyspozy-
wych. cje w sprawie rozpoczęcia wojny z Polską. Celem tej woj-
ny miało być nie osiągnięcie jakiejś określonej linii, ale
Fiasko ostatniej próby ratowania całkowite zniszczenie Polski. Należało przy tym postępo-
pokoju
wać “twardo i bezwzględnie, uodparniając się przeciwko
wszelkim względom litości”, “nie chodzi bowiem o pra-
Równolegle do tych wydarzeń toczyły się już od dłuż- wo, lecz o zwycięstwo”.
szego czasu pertraktacje między przedstawicielami An- Jako termin rozpoczęcia działań wojennych wyznaczył
glii i Francji a Związkiem Radzieckim, zmierzające do sobotę, 26 sierpnia. Podejmując te decyzje Hitler cią-
zawarcia trójstronnego paktu, skierowanego przeciwko gle jeszcze miał nadzieję, że mocarstwa zachodnie mimo
planom agresji hitlerowskiej w Europie. Mocarstwa za- wszystko nie odważą się wystąpić czynnie przeciw Niem-
chodnie pragnęły uzyskać zapewnienie pomocy radziec- com. Spodziewał się też, że zawarty jeszcze w maju 1939
kiej na wypadek napaści hitlerowskiej na Polskę i Rumu- r. tzw. pakt stalowy niemiecko-włoski, mówiący m. in.
nię. Rząd radziecki w dobrze zrozumianym własnym in- o bezwzględnej solidarności i współdziałaniu na wypa-
teresie domagał się, aby rozszerzyć zasięg działania pak- dek wojny obu państw faszystowskich, będzie trzymał w
tu także na inne kraje Europy wschodniej, w szczególno- szachu i oddziała jako środek zastraszający, zwłaszcza na

165

Francję.
Tymczasem właśnie w przeddzień wyznaczonego już ter-
minu ataku na Polskę Hitler otrzymał dwie ponure dla
siebie wiadomości. Pierwsza donosiła, że
*
O tej problematyce szerzej w: H. Zieliński, Historia Polski
1864-1939, Warszawa 1971, s. 243.
69. Jedna z wielu demonstracji przeciwniemieckich w
Polsce w 1939 r.
tegoż dnia, 25 sierpnia, został podpisany w Londynie te-
raz już formalny sojusz polsko-brytyjski. W ten sposób
niewiele pozostawało nadziei na biernosć Anglii w kon-
flikcie polsko-niemieckim. Drugą wiadomość przynosił
doręczony Hitlerowi po południu list od Mussoliniego,
oznajmiający, że przy całej solidarności i wierności wo-
bec “paktu stalowego” Włochy nie będą mogły wystąpić
zbrojnie u boku Niemiec w wypadku wojny, gdyż nie są
do niej przygotowane.
W obliczu tych nieoczekiwanych powikłań Hitler zmu-
szony został wydać wieczorem 25 sierpnia polecenie od-
wołujące w ostatniej chwili rozesłane już rozkazy wymar-
szu następnego dnia o świcie. Pragnął zyskać choćby kil-
ka dni na rozważenie powstałej sytuacji i podjęcie ewen-
tualnie nowych kroków.
Chciał w szczególności podjąć jeszcze jedną próbę izo-
lowania Polski i oderwania od niej zachodnich sojuszni-
ków. Zabieg ten o tyle zdawał się rokować pewne nadzie-
je, że część kół rządzących w Anglii (a także Francji) na-
dal skłaniała się ku polityce typu monachijskiego. Dnia
29 sierpnia wieczorem Hitler przedstawił ambasadorowi
brytyjskiemu w Berlinie N. Hendersonowi nowe warunki
ewentualnego porozumienia z Polską. Miały one w grun-
cie rzeczy charakter ultimatum, i to znacznie wykracza-
jącego poza dawniejsze żądania włączenia Gdańska do
Rzeszy oraz autostrady przez Pomorze. Dopiero 31 sierp-
nia zostały one przedstawione na piśmie. Obejmowały 16
punktów, w których była obecnie mowa ponadto o plebi-
scycie na Pomorzu (z udziałem Niemców, którzy tam za-
mieszkiwali 1 stycznia 1918 r.), powołaniu międzynaro-
dowej komisji "śledrczej” do zbadania skarg mniejszości
w obu krajach, rekompensat gospodarczych dla poszko-
dowanych itp. Dla podpisania tych warunków miał się zja-
wić niezwłocznie w Berlinie specjalny pełnomocnik rzą-
du polskiego. Celem tego ultimatum była właściwie tyl-
ko chęć stworzenia sobie swoistego alibi i zrzucenia od-
powiedzialności za wybuch wojny na “nieustępliwą" Pol-
skę. Hitler był już wtedy zdecydowany ostatecznie, nawet
z uwzględnieniem zaskoczeń z 25 sierpnia, nie odwlekać
rozpoczęcia wojny. Napierali na to również dowódcy woj-
skowi, trzymający już od kilku dni nad granicą polską
w bezczynności milionowe armie. W tych warunkach 16
punktów było jawnym bluffem dyplomatycznym, mają-
cym świadczyć o pokojowych do ostatka intencjach Hi-
tlera, o czym on sam najlepiej wiedział i dlatego też wydał
rozkaz wszczęcia działań zbrojnych w dniu 1 września.
166
21
W parze z tymi poczynaniami dyplomatyr::z.nymi szły
mnożące się prowokacje hitlerowskie w strefie przygra-
nicznej lub wywoływane także w głębi kraju przez mniej-
szość niemiecką. Szczególnie głośna wśród nich była pro-
wokacja gliwicka. Na polecenie szefa hitlerowskiej poli-
cji bezpieczeństwa i Głównego U rzędu Bezpieczeństwa
Rzeszy (RSHA), Reinharda Heydricha, grupa więźniów
obozów koncentracyjnych, przebrana w polskie mundury
wojskowe, została zmuszona do dokonania “napaści” na
niemiecką radiostację w Gliwicach dnia 31 sierpnia 1939
r. (więźniowie zostali potem zamordowani), co stało się
ostatnim pretekstem do rozpoczęcia najazdu na Polskę.
Rząd polski i min. Beck nie mieli już wówczas oczywi-
ście żadnych wątpliwości co do powagi sytuacji. W kraju
panowała całkowita jedność i solidarność narodu w ob-
liczu zbliżającego się niebezpieczeństwa.Wykładnikiem
tej jedności było i tym razem stanowisko rządu, od-
rzucającego systematycznie kolejne groźby i ultimatum
niemieckie, jak również wszelkiego rodzaju interwencje
doradzające ustępliwość. Między innymi odrzucił min.
Beck tego rodzaju interwencję znanego ze swych pro-
niemieckich sympatii następcy niedawno zmarłego Piusa
XI, nowego papieża Piusa XII, zwracającego uwagę, że
“odstąpienie Pomorza i Gdańska mogłoby ocalić pokój”.
Odrzucił też żądania niemieckie wysłania do Berlina ja-
kiegoś specjalnego pełnomocnika, zdając sobie sprawę z
tego, że znalazłby się on w poniżającej i beznadziejnej po-
zycji prezydenta Czechosłowacji Háchy w dobie kryzysu
marcowego.
Równocześnie rząd polski unikał wszystkiego, co mogło-
by przyczynić się do zaostrzenia sytuacji i dać Niemcom
pretekst usprawiedliwiający ich wojenne plany. Pod
naciskiem ambasadorów Anglii i Francji posuwał się
w tej ostrożności nawet zbyt daleko. Przygotowane 29
sierpnia obwieszczenie o mobilizacji powszechnej w
Polsce zostało przełożone o jeden dzień na życzenie obu
ambasadorów.
Dysproporcja sił
Nie oznacza to oczywiście, że niepopełnienie tego błę-
du nadmiernej ostrożności mogło w jakikolwiek istotny
sposób wpłynąć na losy wojny, Rozstrzygnęła to niejako
z góry ogromna dysproporcja sił i środków wojskowych
oraz gospodarczych, jakimi dysponowali obaj przeciwni-
cy.
Różnicę potencjału gospodarczego uwidacznia poniższa
tabelka, która przedstawia produkcję niektórych ważniej-
szych artykułów przemysłowych w 1937 r. (w mln ton):
Ogromne dysproporcje występowały również w dziedzi-
nie potencjału ludzkiego, a przede wszystkim materialne-
go i organizacyjnego.
Miały one swe podstawowe źródło we wskazanej dyspro-
porcji siły gospodarczej obu krajów. Ale w niektórych
dziedzinach zostały pogłębione w wyniku błędnej dzia-
22

łalności ludzkiej. Dotyczy to przede wszystkim polskiej operacyjnych, budowy fortyfikacji itp. Fortyfikacje budo-
doktryny wojennej i organizacji armii polskiej. Stan li- wano np. niemal wyłącznie na granicy wschodniej i do-
czebny armii polskiej na stopie pokojowej w 1939 r. wy- piero na krótko przed wojną pomyślano również o gra-
nosił (bez KOP) 338 tys. żołnierzy, z czego 178 tys. pie- nicy zachodniej. Aż do końca 1938 r. znaczny wysiłek
choty, 32 tys. kawalerii, 48 tys. artylerii. Natomiast woj- Sztabu Głównego skupiał się wokół opracowania planu
ska pancerne - 9300, lotnictwo 10 200 i podobnie woj- wojny “Wschód”, nad którego wykończeniem pracowa-
ska techniczne (łączność, saperzy). W sumie wojska tech- no jeszcze zimą 1938/39 r. W końcu 1935 r. przystąpiono
niczne, pancerne i lotnictwo sięgały ok. 43 tys., czyli ok. do wstępnych tylko prac przygotowawczych nad planem
12,5% stanu osobowego armii polskiej, tj. łącznie niewie- wojny z Niemcami (plan wojny “Zachód”). Tego rodzaju
le więcej niż broń w tym okresie już poniekąd anachro- plany wymagają jednak wieloletnich szczegółowych prac
niczna, mianowicie kawaleria (32 tys., tj. prawie 10%). i studiów, na które zabrakło już czasu. Podjęte w marcu
Polska posiadała na stopie pokojowej 42 wielkie jednost- 1939 r. przygotowania do wojny na zachodzie toczyły się
ki (dywizje, brygady), w tym 30 piechoty, 1 kawalerii i 1 bez posiadania planu tej wojny. Nie był on nigdy zreda-
pancerno-motorową. Niemcy zaś dysponowały w tym sa- gowany w całości na piśmie.
mym czasie (jeszcze na stopie pokojowej) 55 wielkimi
jednostkami, w tym 39 piechoty, 1 kawalerii i 15 pan-
cernych, zmotoryzowanych i lekkich.
Anachroniczna struktura organizacyjna armii polskiej
wypływała nie tylko z przyczyn ekonomicznych (kawale-
ria należała do najkosztowniejszych rodzajów broni), ale
pozostawała w ścisłym związku zarówno z ogólną orien-
tacją polityczną rządów sanacyjnych, jak i doktryną wo-
jenną obowiązującą w armii. U jej podstaw leżały bo-
wiem doświadczenia wojny polsko-radzieckiej lat 1919-
1920, W czasie której kawaleria rzeczywiście odgrywała
poważną rolę, podczas gdy lotnictwo i wojska techniczne
jedynie rolę pomocniczą. Zresztą skromny stopień moto-
ryzacji armii polskiej i w ogóle wyposażenia jej w nowo-
czesne bronie i środki techniczne stanowił refleks szersze-
go zagadnienia, mianowicie ogólnego niedorozwoju tech-
niki i kultury technicznej w społeczeństwie Polski mię-
dzywojennej. Nie tylko przeciętny rekrut, lecz także za-
wodowy podoficer i oficer na ogół pewniej czuł się na ko-
niu niż przy kierownicy i silniku pojazdu mechanicznego.
Jednocześnie generalna orientacja polityczna sprawiała,
że armia polska od początku była budowana z przezna-
czeniem głównie do walki na wschodzie, ze Związkiem
Radzieckim. W ten sposób szkodliwa dla Polski orienta-
cja polityczna wspierała fałszywą doktrynę wojenną. Fał-
szywą, gdyż wojna groziła Polsce nie ze wschodu, tylko z
zachodu, a ponadto od 1920 do 1939 r. technika i sztuka
wojenna poczyniły tak wielkie postępy, że nawet zasto-
sowana na wschodzie doktryna wojenna i struktura orga-
nizacyjna armii polskiej musiałyby się okazać anachroni-
zmem.
Jednakże w Polsce obowiązywała ona co najmniej do
śmierci Piłsudskiego, a nawet dłużej. Dopiero w 1936 r.
Sztab Główny doszedł na podstawie analizy polskich sił
zbrojnych do wniosku, że w porównaniu z armiami in-
nych państw armia polska należy do technicznie i organi-
zacyjnie zacofanych. Podjęte wtedy kroki nie mogły już
wnieść istotnych zmian w tej dziedzinie.
Odpowiednio do scharakteryzowanej wyżej ogólnej dok-
tryny wojskowo-politycznej były realizowane określone
ważne przedsięwzięcia szczegółowe, związane z obroną
kraju. Dotyczyło to np. kierunków i metod szkolenia
żołnierza, opracowania planów mobilizacyjnych, planów

167
 23

1 Text and image sources, contributors, and licenses

1.1 Text
• Historia Polski (Henryk Zieliński)/Rozdział 8 Źródło: https://pl.wikisource.org/wiki/Historia_Polski_(Henryk_Zieli%C5%84ski)
/Rozdzia%C5%82_8?oldid=693544 Autorzy: Julo, Vearthy oraz Tommy Jantarek

1.2 Images

1.3 Content license

• Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0

168
 Historia Polski (Henryk Zieliński)/Rozdział 9

Społeczeństwo II Rzeczypospolitej, jego praca i życie uprzywilejowany, o czym świadczył m. in. konkordat
codzienne
Podziały i dysproporcje
7. Rzeczpospolita Polska. Podział administracyjny
z 1925 r. Prowadziło to niejednokrotnie - zwłaszcza na
Jak większość społeczeństw europejskich, tak społeczeń- obszarach narodowościowo i wyznaniowo mieszanych -
stwo II Rzeczypospolitej nie było jednolite, i to nie tylko do licznych sytuacji konfliktowych, czego nie jedynym
pod względem klasowym, lecz także narodowościowym bynajmniej przejawem były np. wspomniane już ostre
i wyznaniowym. Było też silnie zróżnicowane pod wzglę- starcia i gwałty w związku z akcją rewindykacji i burzenia
dem kulturalnym i cywilizacyjnym. Zróżnicowanie to z cerkwi na Chełmszczyźnie i Wołyniu w latach 1936—
wielorakich przyczyn historycznych sięgało przy tym czę- 1938. Także w innych dziedzinach życia społeczno-
sto znacznie głębiej niż gdzie indziej, nawet biorąc pod politycznego uprzywilejowane stanowisko jednego Ko-
uwagę tylko kraje na wschód od Łaby, a więc region o hi- ścioła w wielowyznaniowym państwie wywoływało nie-
storycznie analogicznych cechach rozwoju gospodarcze- mało konfliktów i kontrowersji (np. w sprawach reformy
go i społeczno-politycznego. rolnej, w szkolnictwie itp.).
Szczególnie wyraziście uwidaczniało się to w układzie Niezwykle skomplikowane jest ustalenie skladu kłasowo-
stosunków narodowościowych w niepodległej Polsce. By- warstwowego ludności Polski. Dowodzą tego wymownie
ła już o nich mowa wyżej (por. s. 124), ograniczymy trudności natury metodologicznej, metodycznej i staty-
się więc tutaj jedynie do paru informacji, stwarzają- stycznej, jakie w badaniach na te tematy trzeba pokony-
cych pewne tło porównawcze dla tych zagadnień. Wśród wać. Pisze o tym jeden z czołowych znawców tych za-
9 państw Europy środkowo-wschodniej w pasie między gadnień J. Żarnowski: “samo pojęcie klasy nie wystarcza
Niemcami i Austrią od zachodu a ZSRR od wschodu (Es- do opisu konkretnego społeczeństwa. Występują w nim
tonia, Łotwa, Litwa, Polska, Czechosłowacja, Rumunia,
także inne wielkie grupy ludności, które łączy i wyróż-
Węgry, Jugosławia i Bułgaria), gdzie w praktyce skon- nia zarazem zbliżony sposób życia, poziom zamożności,
densował się europejski problem mniejszościowy (mniej-
rola w społecznym podziale pracy, tradycje historyczne
szości stanowiły tu średnio 25% ogółu obywateli tych itp.; grupy jednak nie są klasami społecznymi. Niektóre
państw), w Czechosłowacji i Polsce problem ten rysował
z nich stanowią specyficzne części jakiejś klasy, inne łą-
się najostrzej. W obu tych państwach nie tylko liczebność czą ludzi, których z punktu widzenia sytuacji ekonomicz-
obcych narodowości była najwyższa, lecz na domiar wy-
nej zaliczylibyśmy do różnych klas, jeszcze inne istnieją
kazywały one silne tendencje odśrodkowe, nieraz wręcz zgoła, jak gdyby na marginesie systemu klasowego”. Te
irredentystyczne (w Czechosłowacji głównie Niemcy i właśnie specyficzne grupy określa on jako “warstwy spo-
Węgrzy, w Polsce — Niemcy i Ukraińcy). łeczne”. Ale i takie podejście metodologiczne nie zawsze
Podziały wyznaniowe nie odgrywały tak wielkiej roli, pozwala odpowiedzieć na liczne pytania, dotyczące pro-
ale — nakładając się przeważnie na podziały narodo- blematyki struktur społecznych. “W praktyce - stwierdza
wościowe — dodatkowo je pogłębiały. Wbrew potocz- dalej Żarnowski - dla charakterystyki społeczeństwa waż-
nym mniemaniom Polska z punktu widzenia swego skła- ne są również i inne podziały, które w codziennym życiu
du wyznaniowego nie była państwem „katolickim“. Pod wysuwają się na plan pierwszy [...] podział według wyso-
względem jednolitości wyznaniowej ustępowała nie tylko kości dochodu ([...] bogaci i biedni), według charakteru
większości państw Europy zachodniej i północnej, lecz pracy (pracownicy fizyczni i umysłowi), według praco-
także niektórym krajom środkowoeuropejskim. Katolicy dawcy (pracownicy państwowi i prywatni), według wy-
stanowili w Polsce w 1931 r. 75, 2% ogółu ludności (w kształcenia i poziomu kulturalnego [...]. Osobno wymie-
tym 10, 5% obrządku greckokatolickiego), gdy np. na Li- nić należy podział narodowy, który przebiegał jak gdyby
twie 85,7%, w Bułgarii (prawosławni) 83,4%, w Estonii w poprzek innych, w tym również klasowych podziałów.
(ewangelicy) 78,2%, w Czechosłowacji (katolicy) 73,7% Na tle takiego zróżnicowania społecznego funkcjonował
w Austrii (katolicy) 90,4%. Natomiast wśród samych Po- podział społeczeństwa na kategorie prestiżowe, na grupy
laków wyznanie rzymskokatolickie (obrządku łacińskie- uważane za wyższe bądź niższe społecznie”.
go) miało zdecydowaną przewagę - 92.5%. Ale podob-
nie jak w wypadku podziałów narodowościowych, i to W poniższym, z konieczności nader skrótowym zarysie
zagadnienie nie sprowadzało się pod względem politycz- tych wielce skomplikowanych zagadnień, wypadnie więc
nym tylko do kategorii statystycznych. Kościół katolic- ograniczyć się tylko do wypunktowania kilku najważniej-
ki był bowiem w Polsce wyraźnie i nieproporcjonalnie szych składników i zjawisk, charakteryzujących ewolucje

1
169
2

społeczno-ekonomicznej i kulturalnej struktury ludności liczby ludności, zwłaszcza w warunkach, gdy w wielu in-
Polski, przede wszystkim w latach już trzydziestych, gdy nych ważnych gałęziach przemysłu panował zastój. W re-
po okresie pierwszych lat zamętu i płynności stosunków, zultacie przyrost proletariatu przypadał głównie na robot-
zjawiska te zaznaczyły się na tyle dostrzegalnie, że można ników, związanych z przemysłem drobnym, rzemiosłem,
je wyraźnie scharakteryzować i ocenić. Szacunkowy, sta- usługami, handlem itp., a także pomnażał armię bezro-
tystyczny obraz tej struktury w trzech przekrojach chro- botnych. Słabiej i wolniej rozwijał się proletariat wielko-
nologicznych, sporządzony przez J. Żarnowskiego, przed- przemysłowy (zupełnie nieznacznie też rolny). Tak więc
stawia zamieszczona wcześniej tab. 5 (zob. s. 123). proletaryzacja społeczeństwa w Polsce międzywojennej
miała źródła różnorodne i nie zawsze gospodarczo zdro-
Z przytoczonej tabeli wynika, że ogólnie biorąc, struktu-
ra klasowo-warstwowa społeczeństwa II Rzeczypospoli- we: wynikała nie tylko i nie tyle z industrializacji kra-
ju, ile z jego ogólnej pauperyzacji, zwłaszcza wsi. Rów-
tej nie podlegała przez całe prawie międzywojenne dwu-
dziestolecie większym wahaniom. Odzwierciedlały się w nież zresztą w łonie drobnomieszczaństwa dokonywały
się przesunięcia w tym samym kierunku.
tym niewątpliwie ogólniejsze wyznaczniki gospodarczo-
społecznej sytuacji państwa, z jej licznymi wprawdzie za- Proces pauperyzacji na wsi i w mieście nie przebie-
łamaniami i wahaniami, w sumie jednak nacechowanej gał oczywiście w sposób stały i równomierny. Ulegał
stagnacją. Jeden z najbardziej syntetycznych wskaźników przyśpieszeniom i zahamowaniom w zależności od ko-
rozwoju przemysłu kraju, mianowicie wskaźnik produk- niunktury gospodarczej, dotykał słabiej lub silniej róż-
cji na 1 mieszkańca, wykazuje że w 1938 r. była ona ok. nych grup społecznych. Przemiany, o których mowa, pro-
18% niższa niż w 191 3 r. Podobna była sytuacja w rol- wadziły w sumie do pogłębienia zróżnicowania wewnątrz
nictwie, w którym np. przeciętne plony najważniejszych klasy robotniczej. “Ukształtowała się - piszą Z. Lan-
ziemiopłodów z 1 ha w latach 1934-1938 prawie nie róż- dau i J. Tomaszewski - warstwa pracowników przedsię-
niły się od nich w latach 1909-1913. biorstw państwowych i samorządowych, zwłaszcza wy-
Piętno stagnacji, ciążące na rozwoju - a raczej niedoro- kwalifikowanych, którzy otrzymywali stosunkowo wyso-
zwoju - społeczno-gospodarczym Polski w okresie mię- kie zarobki, znajdowali się w korzystniejszym położe-
dzywojennym charakteryzowało położenie także więk- niu prawnym, pracowali w lepszych warunkach zdrowot-
szości innych krajów kapitalistvcznych, szczególnie o po- nych, mieli dość dużą pewność zachowania pracy. Zbliżo-
dobnym ogólnym poziomie i strukturze gospodarczej. ne do nich warunki posiadali robotnicy nielicznych wiel-
Dla mas pracujących Polski było to jednak o tyle bardziej kich przedsiębiorstw prywatnych. Warstwa ta była nie-
uciążliwe, że od początku swego niepodległego bytu znaj- zbyt liczna. Władze państwowe dążyły, by zyskać na nią
istotny wpływ polityczny. Podjęto więc starania, by do
dowała się ona na szarym końcu międzynarodowych sta-
tystyk porównawczych. Stagnacja gospodarcza II Rzeczy- uprzywilejowanych przedsiębiorstw nie przenikali ludzie
o przekonaniach rewolucyjnych lub też robotnicy naro-
pospolitej oznaczała, że dystans dzielący ją od większo-
ści innych państw nie mógł się zmniejszyć, przeciwnie, dowości innej niż polska”.
w niejednym wypadku ulegał zwiększeniu. W tym świe- W o wiele gorszym pod każdym z tych względów położe-
tle wspomniana wyżej “stabilność" podziału klasowo- niu znajdowali się robotnicy w małych zakładach pracy,
warstwowego społeczeństwa polskiego, stanowiąc nieja- warsztatach rzemieślniczych itd. Przede wszystkim jed-
ko funkcję stagnacji życia gospodarczego, nie była oczy- nak na ogólnej ocenie położenia klasy robotniczej w la-
wiście odbiciem siły gospodarczej państwa, ale przeciw- tach trzydziestych ciążyły los i liczba bezrobotnych. Mia-
nie - jego słabości. ło to tym większe znaczenie, że nawet w okresie do-
Położenie i życie robotników brej koniunktury, w ostatnich latach II Rzeczypospolitej,
liczba bezrobotnych pozostawała ciągle bardzo wysoka,
znacznie wyższa niż w latach dna kryzysu gospodarcze-
Przedstawiona wyżej tabela mówi, że proletariat - prze- go, a bezrobocie nabierało cech zjawiska strukturalnego.
mysłowy i rolny wraz z rodzinami stanowił prawie 1 /3
ludności kraju i wzrastał szybciej niż inne grupy społecz- Niezależnie od tragicznego często położenia samych bez-
robotnych wywierało to destrukcyjny wpływ na więź kla-
ne. Wprawdzie wzrost ten był raczej umiarkowany, ale
wskazywał jednak na stopniowy, choć powolny proces sową wewnątrz całej klasy robotniczej. Robotnicy pracu-
jący widzieli w bezrobotnych konkurencję dla siebie, ci
proletaryzacji społeczeństwa. Można by to uznać za zja-
wisko zdrowe i naturalne, gdyby u jego podstaw i źródeł ostatni zaś w robotnikach zatrudnionych przeszkodę na
swojej drodze do pracy i chleba. “Bezrobocie - stwier-
leżała przede wszystkim industrializacja kraju. Istotnie, w
niepodległej Polsce powstały niektóre przemysły i ośrod- dzała w 1935 r. badająca te zagadnienia A. Minkowska -
wytwarzając swoisty stosunek do życia, coraz wyraźniej
ki przemysłowe dawniej nie istniejące lub tylko słabo roz-
winięte (np. elektrotechniczny, chemiczny, zbrojeniowy, dzieli klasę robotniczą na dwie warstwy - pracujących i
lotniczy; Gdynia, Centralny Okręg Przemysłowy, wielkie bezrobotnych. W każdej z nich powstaje odrębna psychi-
inwestycje hydroenergetyczne itp.). Nie mogły one jed- ka, obca dla drugiej”. W ten sposób armia bezrobotnych
nak żadną miarą wchłonąć szybko rosnącej podaży siły stopniowo przekształcała się - zdaniem niektórych bada-
roboczej, wynikającej z ogólnego dynamicznego wzrostu czy - w swoisty “drugi proletariat”, a w skrajnych wypad-
kach nawet w lumpenproletariat. Poglądy tego rodzaju,

170
 3

ujmowane w sposób generalizujący, budziły i budzą uza- proletariatu mniejszości narodowych, w jego rozmiesz-
sadnione wątpliwości. Niemniej trudno odmówić im pod- czeniu branżowym i zawodowym, wreszcie także geogra-
staw w odniesieniu do określonych grup bezrobotnych, ficznym. Silnie skoncentrowani w określonych dziedzi-
jak na to wskazuje m. in. jedyna w swoim rodzaju doku- nach gospodarki bądź w określonych kategoriach przed-
mentacja ich życia, postaw i nastrojów, głośne Pamiętniki siębiorstw, robotnicy niepolscy byli prawie nieobecni na
bezrobotnych z 1933 r. wielu innych polach i poziomach zatrudnienia.
Problemy mniejszościowe w klasie Pod wszystkimi tymi względami struktura rozmieszcze-
robotniczej nia proletariatu polskiego była znacznie bardziej równo-
mierna i prawidłowa. Na szczególne podkreślenie zasłu-
Wewnętrzną spoistość klasy robotniczej w Polsce lat guje zdecydowana przewaga robotników polskich wśród
1918- 1939 zakłócały niekiedy - mimo zdecydowane- proletariatu wielkoprzemysłowego, w którym stanowili
go przeciwdziałania ze strony KPP - podziały narodo- oni ponad 90% jego składu.
wościowe, o bardzo zróżnicowanej zresztą głębokości i Nasuwają się w związku z tym ważkie pytania co do we-
ostrości. Według szacunków Z. Landaua i J. Tomaszew- wnętrznego uwarstwienia i hierarchii w szeregach prole-
skiego, wśród ludności robotniczej Polski zdecydowanie tariatu oraz czynników determinujących pozycję różnych
najwięcej było robotników Polaków, mianowicie 82,6%, grup i środowisk robotniczych w ramach tej hierarchii,
następnie Ukraińców - 7%, Żydów - 6,7%, Niemców - zwłaszcza zarobków, kwalifikacji zawodowych, poziomu
1,8%, Białorusinów - 1,6%, innych - 0,3 %. Jeśli zważyć, kulturalnego itp.
że wśród ogółu ludności kraju odsetek Polaków nie prze- Uwarstwienie i hierarchia w łonie klasy robotniczej
kraczał zapewne 66%, oznacza to, że ludność polska była
sproletaryzowana najsilniej (co nie oznacza, że była naj-
bardziej spauperyzowana, najbiedniejsza). Wszystkie in- Szczyt robotniczej piramidy zajmowali robotnicy wy-
ne narodowości miały znacznie mniejszy udział w całości kwalifikowani, zatrudnieni przede wszystkim w wielkim
klasy robotniczej Polski, niżby to wynikało z ich udziału przemyśle. Stanowili oni tam prawie poło wę zatrudnio-
w całości ludności Polski. Złożyły się na to, rzecz jasna, nych robotników i mieli stosunkowo najwyższe zarob-
różne i skomplikowane przyczyny. Tak np. stosunkowo ki. W latach trzydziestych, kiedy obok zarobków jednym
niewielka liczebność — zarówno w liczbach bezwzględ- z najistotniejszych wyznaczników położenia robotników
nych, jak i względnych — robotników ukraińskich, a stało się zabezpieczenie przed utratą pracy i bezrobo-
zwłaszcza białoruskich tłumaczyła się zacofaniem “Pol- ciem, podniosła się bardzo w hierarchii robotniczej pozy-
ski B” i niedorozwojem przemysłu na tych ziemiach. To- cja zatrudnionych w przemyśle, służbie państwowej i sa-
też większość robotników białoruskich i ukraińskich sta- morządowej (kolejnictwo, poczta, elektrownie, gazownie
nowili robotnicy rolni, służba domowa i inni niewykwa- i inne). Mieli oni na ogół również wysokie kwalifikacje
lifikowani, z reguły — dodajmy — gorzej płatni niż za- zawodowe, ponadto zaś posiadali większe niż inni gwa-
trudnieni na tychże terenach robotnicy polscy. W wypad- rancje trwałości pracy, lepsze świadczenia socjalne, eme-
ku mniejszości niemieckiej sytuacja przedstawiała się od- rytury itp. Według obliczeń J. Źarnowskiego, obie te gru-
wrotnie: stosunkowo niższy odsetek robotników niemiec- py łącznie nie liczyły jednak w początkach lat trzydzie-
kich, niżby to wynikało z udziału mniejszości niemiec- stych (wraz z rodzinami) więcej niż ok. 1,55 mln osób,
kiej w społeczeństwie Polski międzywojennej, miał swe to jest ok. 25% proletariatu poza rolnictwem w tym cza-
źródło w przeciętnie wysokiej zamożności i samodziel- sie, ok. 16% proletariatu w ogóle (łącznie z rolnym) i ok.
ności tej grupy narodowościowej, co pociągało za sobą 4,8% całej ludności kraju.
stosunkowo niski stopień proletaryzacji (a tym bardziej W gorszym położeniu znajdowali się robotnicy wykwa-
pauperyzacji) w tej grupie. Także wśród mniejszości ży- lifikowani w drobnym i średnim przemyśle, w rzemiośle
dowskiej odsetek robotników był stosunkowo niski, choć i handlu oraz robotnicy sezonowi wykwalifikowani. We-
wyższy niż u pozostałych mniejszości narodowych. Bra- dług szacunków tegoż autora była to grupa znacznie więk-
ło się to stąd, że w społeczności żydowskiej szczególnie sza, licząca ok. 2,2 mln osób, czyli ok. 35% robotników
duży odestek stanowiło drobnomieszczaństwo, przeważ- przemysłowych, ok. 23% proletariatu ogółem i wreszcie
nie zresztą żyjące na skraju ubóstwa. Robotnicy żydow- ok. 6,7% całej ludności Polski.
scy byli zatrudnieni w najmniejszych “zakładach przemy-
słowych” (poniżej 5 zatrudnionych pracowników) oraz w I wreszcie również wielka grupa robotników w najgor-
rzemiośle. Natomiast w przemyśle wielkim (200 i więcej szym położeniu - robotnicy niewykwalifikowani, sezono-
robotników) pracowało zaledwie 3,5% robotników ży- wi, wyrobnicy, ponadto zbliżona do nich pod wieloma
dowskich. Jeszcze słabiej uczestniczyli oni w kategorii względami “służba domowa”, łącznie ok. 1,9 mln osób,
robotników rolnych. Również w przedsiębiorstwach pań- czyli odpowiednio ok. 31%, 20% i 5,9%. Dla pełności i
stwowych i samorządowych nie zatrudniano na ogół ro- ścisłości dodajmy jeszcze ok. 300 tys. osób, czyli blisko
botników żydowskich, ukraińskich i białoruskich. 1% ogółu ludności “objętej stałym bezrobociem, lum-
penproletariat i elementy wykolejone” (Żarnowski).
Nawet w świetle powyższych kilku informacji widoczne
są daleko idące nierówności i dysproporcje w strukturze Są to oczywiście dane tylko przybliżone, o charakterze

171
4
orientacyjnym. Jest to następstwo m. in. niejednolitości
i zmienności stosowanych w różnych spisach i oblicze-
niach metod statystycznych, jak też obiektywnej niemoż-
liwości sprecyzowania jednoznacznych kryteriów uwar-
stwienia wewnętrznego klasy robotniczej, zwłaszcza w
świetle jego zmienności i płynności w toku dwudziestole-
cia. W tych warunkach również próba dopełnienia obrazu
uwarstwienia “hierarchicznego” proletariatu przez ukaza-
nie konkretnych materialnych warunków bytu poszcze-
gólnych jego grup czy warstw może mieć też charakter
orientacyjny, oparty na danych przybliżonych i dość ogól-
nych.
Ogólny rozwój gospodarczy kraju
a warunki bytu robotników
Przedtem jednak należy zwrócić uwagę na pewne zjawi-
ska i prawidłowości dotyczące całej klasy robotniczej, a
przede wszystkim odpowiedzieć na pytanie na temat dy-
namiki płac i zarobków robotniczych w różnych fazach
dwudziestolecia międzywojennego czy - ściślej mówiąc
- jego końcowego piętnastolecia, kiedy przezwyciężono
już wstrząsy inflacyjne i inne specyficzne trudności po-
wojenne.
Problemy bowiem położenia klasy robotniczej, w tym
także dynamiki zarobków robotniczych, splatały się oczy-
wiście z kierunkami i rytmem rozwoju gospodarczego
kraju. Kształtowały się różnie w trzech kolejnych eta-
pach, które dość łatwo dają się wyodrębnić: etap pierw-
szy, względnej prosperity w latach 1924-1929, szcze-
gólnie wyraźnej od 1926 r.; drugi, wielkiego kryzysu
i pokryzysowej depresji gospodarczej 1929/30-1936, i
wreszcie trzeci, przedwojennej koniunktury 1937-1939.
Z punktu widzenia warunków bytowych klasy robotniczej
istotne znaczenie w pierwszych z wymienionych okresów
miały dwa przede wszystkim zjawiska: wzrost zatrudnie-
nia i wzrost zarobków realnych robotników. Wprawdzie
ani jedno, ani drugie nie rozwijało się równomiernie, nie-
mniej jednak w ogólnym bilansie tego okresu były to zja-
wiska dominujące. W czteroleciu 1926-1929 bezrobocie
spadło do poziomu, jakiego nigdy potem nie osiągnęło
nawet w przybliżeniu.
Jeśli chodzi o płace i zarobki realne, to co prawda w la-
tach 1924-1925 wykazywały one wahania i zmiany prze-
ważnie niekorzystne dla robotników, jednakże poczyna-
jąc od wiosny 1926 r. nastąpiła w tej dziedzinie wyraź-
na poprawa. Jednym z istotnych jej źródeł była stabili-
zacja cen, zwłaszcza na artykuły żywnościowe, które w
budżecie rodzin robotniczych odgrywały największą rolę.
Wprawdzie od maja 1926 r. dał się zauważyć ponownie
wzrost kosztów utrzymania, ale był on stosunkowo po-
wolny, powolniejszy niż wzrost płac roboczych. W rezul-
tacie, jak stwierdzają Z. Landau i J. Tomaszewski, “w
1928 r. przeciętny poziom zarobków klasy robotniczej w
Polsce osiągnął, a być może nawet przekroczył poziom
przedwojenny”. Zdaniem innej wybitnej badaczki tych
zagadnień, H. Jędruszczakowej, “poziom życiowy [robot-
172
ników przemysłowych] w 1929 r. jest prawie identyczny
z poziomem w okresie 1913/14”.
Rozziew między poziomem zarobków a możliwościa-
mi zaspokojenia niezbędnych potrzeb uwypuklało duże
zróżnicowanie tych zarobków w zależności od kwalifika-
cji zatrudnionych, branż zawodowych, wielkości zakła-
dów pracy i wielu innych czynników. Z badań przepro-
wadzonych przez Ludwika Landaua w okresie między-
wojennym wynika, że przeciętne zarobki robotników za-
trudnionych w przemyśle i górnictwie w 1929 r. wynosiły
172 zł miesięcznie, czyli ok. 6-7 zł na dniówkę (wykwa-
lifikowany górnik węglowy zarabiał mniej więcej dwa ra-
zy tyle, hutnik najwyżej kwalifikowany nawet trzykrot-
nie więcej). Jednakże zdecydowana większość robotni-
ków przemysłowych zarabiała poniżej owej przeciętnej
172 zł lub tylko z trudem ją osiągała. I tak w przedzia-
le zarobków poniżej 150 zł miesięcznie znajdowało się
blisko 59% ogółu robotników przemysłowych, w prze-
dziale 150-180 zł 13,5%, czyli łącznie 72,5%. Pominięto
w tym szacunku bezrobotnych (którzy mogli korzystać z
zasiłków do 2,5 zł dziennie) oraz robotników mniejszych
zakładów pracy (do 5 pracowników), gdzie płace z reguły
były najniższe.
Co można było pod koniec lat dwudziestych kupić za 150
czy 172 zł miesięcznie? Oto ceny na niektóre artykuły
pierwszej potrzeby w kilku największych miastach Polski
(Warszawa, Poznań, Kraków, Katowice, Lwów, Wilno,
Gdynia) w latach 1928 lub 1929 (w zaokrągleniu za 1 kg):
chleb żytni 0,45-0,50 zł, mięso wołowe 2,50-3,30, ziem-
niaki 0,13-0,18, mąka pszenna 0,80-0,95, masło 6,60-
7,20, cukier 1,45-1,55, mydło 2,00-2,50, 1 jajko 0,20-
0,25, mleko (1 l) 0,40-0,50, wódka (1 l) ok. 6 zł. Para
butów męskich sznurowanych (kamaszy) kosztowała 42-
44 zł, 1 tona węgla 60-70, (ale na Górnym Śląsku o po-
łowę mniej), 1 kW energii elektrycznej[1] 0,70-0,90 (na
Górnym Śląsku o połowę mniej). Rolnik mógł wówczas
sprzedać konia roboczego za 280-380, a dojną krowę za
300-420 zł. (Należy dodać, że ceny niektórych artyku-
łów, zwłaszcza żywnościowych, jak mięsa, masła, chle-
ba, ziemniaków spadły w latach kryzysu niejednokrotnie
o przeszło połowę i utrzymywały się na tym poziomie bez
większych zmian do wybuchu II wojny.)
Istotne obciążenie budżetów rodzin robotniczych jak
zresztą również niższych urzędników czy młodych na-
uczycieli stanowiły nieuwzględnione w przytoczonym ze-
stawieniu inne ważne składniki kosztów utrzymania, jak
opłaty za mieszkanie, odzież, komunikację, wykształce-
nie. Były to z reguły wydatki poważne. Toteż zgodzić się
wypadnie ze stanowiskiem Z. Landaua i J. Tomaszew-
skiego, którzy ogólnie oceniając położenie robotników w
latach koniunktury 1926-1929, dochodzą do wniosku, że
“wedle wszelkiego prawdopodobieństwa, zarobki wystar-
czające na utrzymanie otrzymywali robotnicy o wysokich
kwalifikacjach zawodowych w niektórych gałęziach prze-
mysłu oraz w instytucjach państwowych. Natomiast ro-
botnicy niewykwalifikowani, a także część o kwalifika-
cjach przeciętnych, zarabiali poniżej minimum kosztów

utrzymania albo też na jego granicy”.
Wielki kryzys gospodarczy odbił się dotkliwie na całym
społeczeństwie, w tym również na położeniu klasy ro-
botniczej. Dotknęły ją przede wszystkim dwa zjawiska,
towarzyszące kryzysowi, mianowicie obniżki płac i za-
robków oraz silny spadek zatrudnienia i związany z tym
wzrost bezrobocia. Natomiast nie wywołał on głębszych
zmian w strukturze i uwarstwieniu klasy robotniczej.
Wyraźny i systematyczny w latach kryzysu spadek za-
robków nominalnych wykazuje wskaźnik tych zarobków
w wielkim i średnim przemyśle: w 1929 r. - 100, 1932
- 85,1935 - 71. Dodajmy, że w rzeczywistości, przy
uwzględnieniu przemysłu drobnego, rzemiosła itp., gdzie
płace kształtowały się gorzej, wskaźnik ten schodził jesz-
cze niżej. Polska nie była zresztą pod tym względem zja-
wiskiem wyjątkowym, także w innych państwach płace
robotnicze podlegały tej samej tendencji, choć na ogół
nie w takiej ostrości i nie tak uporczywie długo.
Spadkowi płac i zarobków nominalnych towarzyszył jed-
nak jeszcze silniejszy spadek kosztów utrzymania, i to
przede wszystkim kosztów żywności, a więc najbardziej
istotnego składnika budżetu rodziny robotniczej. Jeśli w
1928 r. koszty utrzymania wyrażały się wskaźnikiem 100,
to w 1930 - 93, 1932 - 71 i 1935 - 57. Kompensowało
to z nadwyżką spadek płac nominalnych, prowadząc w
wypadku robotników zatrudnionych w pełnym wymiarze
godzin - do wzrostu indywidualnych płac i zarobków re-
alnych w okresie kryzysu z poziomu 100 w 1929 r. do -
odpowiednio - 106 (1930), 120 (1932) i 125 (1935).
Jednakże ten wzrost indywidualnych płac realnych robot-
ników pracujących nie oznaczał bynajmniej polepszenia
warunków bytowych klasy robotniczej jako całości, gdyż
- jak już o tym była mowa - wystąpił równocześnie m. in.
ogromny wzrost bezrobocia. Toteż odpowiedź na zasad-
nicze pytanie, czy w tym okresie nastąpiło polepszenie,
czy pogorszenie położenia wszystkich robotników, mo-
że dać jedynie skonfrontowanie globalnego funduszu sum
wypłaconych robotnikom z ich ogólną liczbą. Tymcza-
sem liczba ta tylko w latach 1930-1932 nieco zmalała, by
już w 1933 r. i następnych latach pod wzmagającą się pre-
sją przyrostu ludności i wpływu innych czynników (np.
radykalnego zahamowania emigracji zarobkowej wsku-
tek ograniczeń imigracyjnych w wielu krajach) przekro-
czyć poziom z lat przedkryzysowych. W świetle tej kon-
frontacji okazuje się, że globalny wskaźnik wartości re-
alnej sum wypłaconych robotnikom wielkiego i średnie-
go przemysłu opadł w latach kryzysu bardzo poważnie:
wynosił w 1929 r. - 100, 1932 - 63 i 1933 - 63. Przypo-
mnieć tu znowu trzeba, że wskaźnik powyższy nie bierze
pod uwagę robotników w drobnym przemyśle i małych
warsztatach, gdzie spadek płac nominalnych (a w konse-
kwencji i realnych) był z reguły większy. Należy też do-
dać, że wprawdzie i w tym wypadku ewolucja położenia
klasy robotniczej w dół mieściła się w ogólnych tenden-
cjach rozwojowych świata kapitalistycznego, ale przybra-
ła na tle innych państw rozmiary ostrzejsze, często znacz-
173
5
nie ostrzejsze.
Budżet rodziny robotniczej a minimum egzystencji; los
bezrobotnych
Niezmiernie trudno jest ustalić, jaki odsetek robotników
otrzymywał zarobki, pozwalające na pokrycie niezbęd-
nych wydatków rodziny robotniczej (złożonej z 4 osób),
obliczonych według schematycznego budżetu takiej ro-
dziny. Według szacunków H. Jędruszczakowej, opartych
na odpowiednich danych międzywojennych, koszt tygo-
dniowy jej utrzymania wynosił w 1934 r. 25,5 zł. W tym-
że roku 52,4% robotników zarabiało poniżej 20 zł tygo-
dniowo.
Przy założeniu, że przeciętnie z zarobku jednego robotni-
ka utrzymywało się 2,3 osoby, Z. Landau i J. Tomaszew-
ski za próg niezbędnych dochodów przyjmują 18 zł ty-
godniowo, natomiast dochód w wysokości 13 zł uważają
za próg ubóstwa czy wręcz nędzy (w 1933 r.). Z dalszych
szacunków tychże autorów wynika, że w 1933 r. 46,5%
robotników zarabiało tygodniowo poniżej pierwszego z
tych progów, a 31,6% poniżej progu ubóstwa. Tylko nie-
liczni z tych ostatnich - i tylko do czasu - utrzymywali
się na tym progu przez sprzedaż ruchomości, “zbędne-
go” ubrania, zadłużenie się itp. Przeważnie w miarę po-
głębiania się kryzysu coraz częściej nie pozostawało im
inne wyjście, jak rezygnacja z zaspokajania elementar-
nych nieraz potrzeb życiowych. W celu większego upla-
stycznienia położenia rodzin robotniczych (nawet tych le-
piej zarabiających) warto je zestawić z płacami pracow-
ników umysłowych (nawet tych najgorzej zarabiających);
wśród tych ostatnich odsetek zarabiających poniżej 120 zł
miesięcznie wynosił w 1933 r. 16,6%, wśród pierwszych
72,4%. Na najniższym szczeblu tej drabiny społecznej
znajdowali się oczywiście bezrobotni. Ich los, ciężki już
przed kryzysem, obecnie stał się często tragiczny. Złoży-
ły się na to nie tylko gwałtowny wzrost ich liczebności, ale
również stałe redukcje i ograniczenia pomocy, świadczo-
nej im przez państwo przed kryzysem i na jego początku.
O ile w 1929 r. z zasiłków dla bezrobotnych korzystało
ich 75%, o tyle w latach 1933 i 1934 już tylko 6%. O
ile w 1929 r. wskaźnik wysokości (przeciętnej) zasiłków
wynosił 100, o tyle w 1934 r. już tylko 45.
Z czego więc żyli bezrobotni? W stosunkowo najlepszym
położeniu znajdowali się ci, w których rodzinie jakiś inny
jej członek miał pracę. Pewną pomoc stanowiły oczywi-
ście wspomniane już zasiłki i zapomogi (według współ-
czesnych badań stanowiły one jednak przeciętnie zale-
dwie 6-14% dochodów takiej rodziny). Największą rolę
odgrywały różnorodne zajęcia dorywcze, czasem względ-
nie stałe, różnorodne usługi, handel, nieraz zbieranie od-
padków.
W miarę trwania kryzysu rosło znaczenie udzielanej
przez państwo czy organizacje charytatywne pomocy w
naturze, w postaci np. rozdawnictwa kartofli, a zwłasz-
cza wydawania obiadów (zup) w kuchniach dla bezro-
botnych. Długie kolejki do tych kuchni stały się w bied-
6

niejszych dzielnicach miast równie charakterystycznym biet wśród zatrudnionych, dyktowany przede wszystkim
motywem pejzażu w owych czasach, jak podobne kolej- taniością tej kategorii siły roboczej, nie oznaczał jakichś
ki przed biurami pośrednictwa pracy. W wielu wypad- głębszych przeobrażeń w składzie i strukturze klasy ro-
kach bezrobotni korzystali z nie zorganizowanej pomocy botniczej Polski międzywojennej.
swych towarzyszy pracy lub lewicowej inteligencji. Na drodze ku polepszeniu
W niektórych rejonach kraju bezrobotni ratowali się
przedsięwzięciami zupełnie specyficznymi. Na Górnym
Ostatnie trzylecie niepodległości wraz z przezwycięże-
Śląsku np. wydobywali na własny rachunek węgiel w tzw. niem wielkiego kryzyu i ogólną poprawą koniunktury go-
biedaszybach, czyli niewielkich, niedostatecznie zabez- spodarczej przyniosło też polepszenie położenia klasy ro-
pieczonych szybikach, i następnie sprzedawali tak wydo- botniczej. Wzrosła ogólna liczba robotników i ich udział
byty węgiel po cenach niższych niż w handlu legalnym. procentowy w ogóle ludności Polski. W 1929 r. było ich
Była to jednak praca nie tylko na własny rachunek, lecz (wraz z rodzinami) blisko 30%, w 1938 r. - ponad 30%.
także na własne bardzo wysokie ryzyko dla zdrowia i ży- Pod względem składu, struktury i uwarstwienia klasy ro-
cia. Niektórzy zarabiali nędzne kwoty prowadząc inny botniczej również wtedy nie nastąpiły większe zmiany, z
handel lub wykonując usługi rzemieślnicze bez opłacania wyjątkiem pewnych przesunięć w strukturze zawodowej
podatków, czyli także nielegalnie. Pewna część bezrobot- proletariatu, tzn. zwiększenie się zatrudnienia w określo-
nych staczała nych gałęziach przemysłu na niekorzyść innych, w któ-
rych panował bądź zastój, bądź cofanie się.
70. Rozdawanie chleba i herbaty bezrobotnym na ulicach Zwiększenie zatrudnienia zaznaczyło się przede wszyst-
Warszawy kim, jak już o tym uprzednio wspomniano, w przemyśle
się na drogę wykroczeń, a nawet przestępstw (żebractwo, elektrotechnicznym, a także chemicznym i metalowym.
kradzieże, prostytucja).
Pozostawało to w ścisłym związku m. in. z budową Cen-
Kryzys nie wywołał, ogólnie biorąc, większych i trwal- tralnego Okręgu Przemysłowego i w ogólności przemy-
szych zmian w strukturze i uwarstwieniu klasy robotni- słu zbrojeniowego. W tych i paru innych dziedzinach stan
czej. Jedynie właśnie masowe bezrobocie, które — jak zatrudnienia wyraźnie przekroczył wskaźniki z lat przed-
już wspomniano — nie ustąpiło i w latach pokryzyso- kryzysowych. W innych dziedzinach nastąpił wzrost za-
wych, stało się nowym i trwałym elementem o charak- trudnienia w stosunku do dna kryzysu, ale nie przekro-
terze strukturalnym w jej składzie i położeniu. Inne zja- czyło ono jednak poziomu przedkryzysowego. Dotyczy-
wiska podobnego charakteru wystąpiły bądź w stopniu ło to m. in. tak ważnych dla rynku pracy gałęzi produk-
znacznie słabszym, bądź nie rozwinęły się później na cji, jak górnictwo, hutnictwo czy przemysł włókienniczy.
większą skalę. Były i takie branże, w których zatrudnienie pozostało tak-
Do zjawisk takich zaliczyć należy dostrzegalną w okre- że obecnie znacznie poniżej poziomu przedkryzysowego
sie kryzysu i także w latach późniejszych tendencję spad- (np. przemysł budowlany). Tym m. in. tłumaczy się, że
kową, gdy chodzi o zatrudnienie w wielkim i średnim liczba bezrobotnych nadal pozostawała wysoka i że do-
przemyśle przy równoczesnym wzroście zatrudnienia w tykało ono nadal w tak wielkim stopniu proletariat wiel-
przemyśle drobnym, rzemiośle i innych drobnych warsz- koprzemysłowy w jego najbardziej rozwiniętych skupi-
tatach pracy. Malał więc odsetek proletariatu wielkoprze- skach, jak górniczo-hutniczy Górny Śląsk, czy - w mniej-
mysłowego wśród ogółu robotników polskich, a równo- szym stopniu - włókienniczy okręg łódzki. W świetle ba-
czesny wzrost zatrudnionych w zakładach drobnych, roz- dań M. Drozdowskiego wśród wielkich ośrodków prze-
proszonych oznaczał powolną dekoncentrację klasy ro- mysłowych najlepiej pod tym względem przedstawiała
botniczej. Było to oczywiście zjawisko niekorzystne za- się sytuacja w Warszawie i województwie warszawskim,
równo z punktu widzenia rozwoju gospodarki narodowej, gdzie już w 1936 r. liczba zatrudnionych - miała przekro-
jak i z punktu widzenia społecznego. Niejednokrotnie też czyć stan z lat przedkryzysowych. Miało to swoje źródło
swoiste przekwalifikowywanie się robotników, podejmu- przede wszystkim w rozwoju warszawskiego przemysłu,
wykonującego ważne zadania do celów zbrojeniowych
jących się wszelkiej dostępnej pracy i ratujących się w
ten sposób przed bezrobociem, prowadziło do deklasacji oraz przemysłu budowlanego.
części robotników poszukujących pracy za wszelką cenę. Ogólna poprawa koniunktury w ostatnich latach II Rze-
Jedynie w województwach wschodnich (choć nie wszyst- czypospolitej pociągnęła za sobą nie tylko wzrost zatrud-
kich) zaznaczył się proces odmienny, mianowicie stosun- nienia, lecz także podwyżki płac. Nie rozkładały się one
kowego wzrostu liczebności proletariatu wielkoprzemy- oczywiście równomiernie na różne grupy zawodowe, ale
słowego. Dla całości obrazu struktury klasy robotniczej i objęły jednak znaczną część robotników. W niektórych
ewolucji w niej zachodzącej nie miało to jednakże więk- gałęziach, jak np. w hutnictwie, osiągnęły one niemal po-
szego znaczenia z uwagi na to, że liczba robotników w ziom przedkryzysowy, w kilku innych stopniowo się do
wielkim i średnim przemyśle na tych terenach stanowi- niego zbliżały, w niektórych jednak (zwłaszcza takich, w
ła tylko drobny ułamek ogółu w nim zatrudnionych (w których zatrudniano dużo robotników ze wsi, gdzie nie
1938 r. — 3,6%). Również pewien wzrost udziału ko- obowiązywały układy zbiorowe itp.) płace nadal pozosta-

174
 7

wały niewspółmiernie niskie. przy wszystkich tych nie- nich pewne dodatkowe zarobki. Rozszerzył się też wentyl
równomiernościach i wahaniach liczba robotników w naj emigracji, ale korzystała z tego przede wszystkim biedota
niższej grupie zarobkowej (do 30 zł tygodniowo) zmniej- wiejska.
szała się, choć nadal pozostawała wysoka i np. nawet w Mieszkanie, zdrowie, wyżywienie, oświata w rodzinie
wielkim i średnim przemyśle przetwórczym do grupy tej robotniczej
należała w 1938 r. ciągle jeszcze przeszło połowa zatrud-
nionych w nim robotników, mianowicie 59,6% (1934 -
67,8%, 1936 - 66,9%), a ponad 1 /3 (34,1%) zarabiała w Zatrudnienie i zarobki kształtowały w sposób decydujący
tymże roku nawet poniżej 20 zł. warunki bytu i życie codzienne rodziny robotniczej. Czy
jednak w świetle tych warunków można mówić o jakimś
Podwyżki płac nominalnych były w pewnym stopniu względnie jednolitym, powszechnie obowiązującym jego
niwelowane przez wzrost kosztów utrzymania, w tym modelu?
przede wszystkim żywności, datujący się od 1937 r. Był
to jednak wzrost niewielki i nadal pozostawał znacznie Wszelkie próby scharakteryzowania takiego modelu na-
poniżej cen w 1928 r. Przyjmując, że wskaźnik kosz- stręczają wielkie trudności, wynikające przede wszyst-
tów żywności wynosił w 1928 r. 100, w 1936 r. spadł kim z dużego zróżnicowania położenia poszczególnych
on, według obliczeń H. Jędruszczakowej, do 46,9 w 1937 odłamów, grup zawodowych, regionalnych, narodowo-
- 52,8, 1938 - 51,2 i 1939 (I półrocze) - 51,7. W re- ściowych i innych klasy robotniczej. Jednocześnie ży-
zultacie wzrastały również zarobki realne: Na rozmiary cie proletariatu przemysłowego podlegało determinan-
i tempo tego rozwoju rzuca światło ewolucja zarobków tom ekonomicznym, społecznym, obyczajowym, które w
realnych w wielkim i średnim przemyśle przetwórczym, pewnej mierze niwelowały tamte zróżnicowania i sprzy-
w którym odsetek zarabiających poniżej progu niezbęd- jały wytworzeniu się określonych postaw i zachowań,
nych dochodów na utrzymanie rodziny (2,3 osoby) spadł składających się w sumie na swoisty styl życia i reguły
z 34% w roku 1933 do 17% w roku 1938. W sposób bar- postępowania tej właśnie kłasy społecznej i stanowiących
dziej zgeneralizowany tendencja ta znajdowała swe odbi- ważny wykładnik jej klasowej tożsamości.
cie w porównaniu wskaźników indywidualnych płac real- Wspólne wszystkim robotnikom (lub ich ogromnej więk-
nych z czasów koniunktury przedkryzysowej i pokryzy- szości) potrzeby i dążenia, wspólne obawy i zagrożenia
sowej. Wskaźnik ten wynosił dla roku 1929 - 100, 1936 dawały o sobie znać, zwłaszcza w najbardziej kluczowych
- 125, 1937 - 122 i 1938 - 130. dla ludzi pracy sprawach.
Jednakże ze względów, o których już wyżej była mowa, Była już mowa o ciążącej praktycznie nad wszystkimi
nie można po przestać jedynie na wskaźniku indywidu- robotnikami w latach trzydziestych groźbie częściowe-
alnych zarobków realnych. Aby ocenić zmiany w położe- go lub całkowitego bezrobocia. Ale nie tylko to. Swoistą
niu całości klasy robotniczej, trzeba raz jeszcze spojrzeć wspólnotę ich losu podkreślało towarzyszące rodzinie ro-
na globalny wskaźnik wartości realnej sum wypłaconych botniczej ubóstwo, nierzadko wręcz nędza, z reguły złe
wszystkim robotnikom. Z braku odpowiednich danych warunki mieszkaniowe, niski i specyficzny standard wy-
wypadnie jednak i w tym wypadku ograniczyć się do ro- żywienia i zdrowia. Istotny element tej klasowej wspólno-
botników w wielkim i średnim przemyśle. Na podstawie ty losu stanowiła jego dziedziczność z pokolenia na poko-
Małego rocznika statystycznego (1939) można stwierdzić, lenie, która ciągle jeszcze pozostawała zasadą regulującą
że wskaźnik ten przedstawiał się następująco: 1929 — ewolucję i odtwarzanie się klasy robotniczej w jej pod-
100, 1936 — 88, 1937 — 98 i 1938 — 113. Był to więc stawowej masie, faktycznie odciętej od wyższych szczebli
również wzrost poważny, choć nie tak silny, jak w świetle oświaty i społeczno-zawodowego awansu. Niejednokrot-
wskaźników indywidualnych zarobków realnych. Jednak- nie na życie rodziny robotniczej wywierały wpływ bezpo-
że trzeba tu poczynić zastrzeżenie, że w rzeczywistości średni lub pośredni dominujące w środowiskach robotni-
był on nieco niższy, gdyż i w tych szacunkach nie bierze czych opcje ideologiczne i polityczne (np. czytelnictwo
się pod uwagę zarobków — z reguły niższych — w prze- prasy, zaangażowanie w działalności związkowej, akcje
myśle drobnym. solidarnościowe itp.). Wprawdzie i w tej dziedzinie ist-
Różnice między wzrostem indywidualnych zarobków re- niało w masach robotniczych wielkie zróżnicowanie po-
alnych a realną wartością globalną sum wypłacanych staw i poglądów, ale jednak w zdecydowanej większości
robotnikom wynikały oczywiście przede wszystkim z mieściły się one w ramach szeroko rozumianej orientacji
uwzględnienia w tej ostatniej także bezrobotnych. Nie- lewicowej, mniej lub więcej świadomie antykapitalistycz-
mniej położenie bezrobotnych ulegało również pewnej nej. Podobieństwa w sferze warunków bytowych sprzyja-
poprawie. Złożyło się na to kilka czynników, a wśród nich ły - szczególnie w większych, względnie jednolitych sku-
przede wszystkim fakt, że zaczęła rosnąć liczba bezrobot- piskach robotniczych (np. górniczych) - kształtowaniu się
nych, korzystających z zasiłków. Rozwinięto też w tych podobnie jednolitego systemu wartości, a także obycza-
latach na znacznie szerszą skalę różnorodne formy pomo- jowości, zespołu pewnych nawyków i zwyczajów, cha-
cy doraźnej dla bezrobotnych, zwłaszcza w postaci tzw. rakterystycznych dla życia rodzin robotniczych.
pomocy zimowej. Wreszcie w warunkach ogólnej lepszej Niezwykle istotny wpływ na model życia rodziny robotni-
koniunktury znajdowali oni łatwiej zajęcie dorywcze, a z czej miały warunki mieszkaniowe. Według urzędowych

175
8

danych ze spisu ludności 1931 r. ponad 70% ludności równocześnie niskim standardem wyżywienia i scharak-
robotniczej w miastach (powyżej 20 tys. mieszkańców) teryzowanym uprzednio ogólnym ubóstwem przeciętnej
mieściło się w mieszkaniach o zagęszczeniu ponad 2 oso- rodziny robotniczej (a tym bardziej rodziny bezrobotne-
by na 1 izbę, a blisko 28% w zagęszczeniu ponad 4 osoby. go), nie mogły one przedstawiać się dobrze. Badania na
Badacze tych zagadnień są na ogół zgodni nie tylko co do ten temat, z konieczności najczęściej wycinkowe, ogra-
tego, że sytuacja mieszkaniowa robotników była zła, ale i niczone do określonych grup zawodowych, środowisk,
co do tego, że w ciągu dwudziestolecia międzywojenne- miast, nie dają na ogół podstaw do wysnuwania wniosków
go nie ulegała ona poprawie, a nawet się pogarszała. Do- nazbyt generalizujących. Niemniej ich zbieżne przeważ-
tyczyło to zwłaszcza b. zaboru rosyjskiego, stosunkowo nie wyniki, w wielu kwestiach, pozwalają dostrzec pewne
znacznie lepiej było w b. zaborze pruskim. Prawdziwie ogólniejsze zjawiska i prawidłowości, także gdy chodzi o
tragicznie wyglądały problemy zdrowia.
Rzuca na to światło już sam udział wydatków na te po-
71. Wyeksmitowana rodzina bezrobotnych w Warszawie trzeby w budżetach rodzin robotniczych. Według badań
(1930) przeprowadzonych w 1927 r., w Warszawie w budżecie
problemy mieszkaniowe robotników w jednym z naj- przeciętnej rodziny robotniczej (z wyłączeniem niewiel-
większych skupisk robotniczych, mianowicie w Łodzi, kiej grupy najlepiej zarabiających), wydatki na żywność
gdzie w świetle współczesnych ankiet degradacja w tej pochłaniały 60-69%' natomiast na higienę i zdrowie prze-
dziedzinie postępowała szczególnie szybko: w 1927 r. w znaczono zaledwie 1,2-1,8%, na alkohol i tytoń 1,7-2,8%
mieszkaniach jednoizbowych mieszkało tu 76,8 % bada- (por. tab. 12). Należy przy tym dodać, że niezależnie od
nych rodzin robotniczych, a w 1933 r. już 100%. Tab. 12.
Prezydent m. Łodzi, M. Godlewski, stwierdzał, że "Łódź Porównanie struktury budżetów pracowników umysło-
ma największy odsetek mieszkań 1-izbowych, a więc naj- wych robotników (budżety typowe)
mniejszych, z wszystkich miast nie tylko polskich, ale bo- Źródło: J. Żarnowski, Społeczeństwo Drugiej Rzeczypospolitej
daj całej Europy środkowej i zachodniej, przy czym za- 1918-1939, Warszawa 1973, s. 209; por. też Mały rocznik sta-
ludnienie tych mieszkań, pozbawionych wszelkich urzą- tystyczny 1939, s. 281.
dzeń sanitarnych, jest wprost zastraszające” .
niedostateczności kalorycznej wyżywienia, posiłki w ro-
Podejmowano różne kroki, by złagodzić tę niezwykle dzinach robotniczych były często nieracjonalne, mało
ciężką sytuację, a przynajmniej ograniczyć najbardziej urozmaicone, prymitywne w swych składnikach (duży
skrajne jej przejawy, jak przede wszystkim bezdomność. udział potraw mącznych i zup, mało jarzyn i owoców, du-
Służyło temu celowi ustawodawstwo w dziedzinie ochro- żo ziemniaków, kapusty i podobnych pokarmów, często
ny lokatorów, zapoczątkowane jeszcze za rządów Mora- dominujących nie tylko i nie tyle ze względów oszczędno-
czewskiego (zniesione w 1935 r.), które m. in. regulowa- ściowych, ile w wyniku odziedziczonych przyzwyczajeń
ło wysokość czynszów oraz zakazywało eksmisji określo- i tradycji). W ten sposób odżywianie nieracjonalne na-
nych kategorii lokatorów, zalegających z opłatami czyn- kładało się często na niedożywienie, co w sumie musiało
szowymi (bezrobotnych) w miesiącach zimowych. mieć i miało ujemne następstwa dla zdrowia. Odbijało
Rzeczywistą poprawę sytuacji mieszkaniowej robotni- się to zwłaszcza na zdrowiu dzieci i młodzieży, choć było
ków mogło jednak przynieść oczywiście tylko budow- regułą, że właśnie dzieciom starano się zapewnić w miarę
nictwo tanich mieszkań. Zadania te próbowała wziąć na możności najlepsze odżywianie.
swe barki robotnicza spółdzielczość mieszkaniowa, dzia- W wyniku badań w sprawie odżywiania dzieci z ro-
łająca w niektórych miastach polskich. Niewątpliwe osią- dzin bezrobotnych w szkołach powszechnych (podsta-
gnięcia w tej dziedzinie miała zwłaszcza Warszawska wowych), w kilku wielkich i średnich miastach Polski
Spółdzielnia Mieszkaniowa, która w wyniku sprężystej i stwierdzono, że prawie 1/4 tych dzieci przed wyjściem
ofiarnej działalności jej twórców i organizatorów, jak M. do szkoły nic nie jadła, a przeszło połowa z nich otrzy-
Rapacki, S. Tołwiński, M. Nowicki, S. Szwalbe. A. Zda- mywała na obiad tylko jedno danie - zupę. Badania lekar-
nowski i inni, zbudowała w dwudziestoleciu ponad 3100 skie wykazały też, że dzieci te wyróżniały się znacznym
izb. W mieszkaniach tych, stosunkowo tanich, zamieszka- niedoborem wagi i wzrostu w stosunku do norm w odpo-
li również i lepiej zarabiający robotnicy. Była to jednak wiednich grupach wiekowych.
kropla w morzu szybko rosnących potrzeb mieszkanio- Badania J. Jończyka wykazały, że zwłaszcza w okresie
wych. Wręcz katastrofalnie przedstawiało się położeniekryzysu nastąpiło zdecydowane pogorszenie stanu zdro-
bezrobotnych, którzy dziesiątkami tysięcy zamieszkiwali
wotnego młodzieży pracującej. Podobne zjawiska moż-
stare rudery, baraki, prowizorycznie sklecone budy - ty-
na było zresztą zaobserwować i w populacji dorosłych.
powe kolonie slumsów, jak Annopol w Warszawie oraz Szczególnie niepokojąco wzrosła wśród nich zachorowal-
podobne dzielnice nędzy w Łodzi, Sosnowcu, Grudzią- ność na gruźlicę oraz próchnicę zębów. Pozostawało to w
dzu i innych miastach. związku nie tylko z niedożyweniem, lecz także z pogor-
W bezpośrednim związku z problemami mieszkaniowy- szeniem warunków higienicznych w przeludnionych i po-
mi stały zagadnienia higieny i zdrowia. U warunkowane zbawionych elementarnych urządzeń sanitarnych miesz-

176
 9

kaniach, co m. in. prowadziło niekiedy do rozpowszech- ków przemysłowych, handlu, rolnych i służby domowej
niania się plagi wszawicy. stanowiły w klasach maturalnych zaledwie 6,3% ogółu
Mimo wszystko ogólny stan zdrowotności klasy robot- uczniów, a na I roku studiów wyższych już tylko 5,3 %.
niczej w dwudziestoleciu międzywojennym ulegał po- Spośród 1000 dzieci robotników przemysłowych, rozpo-
lepszeniu. Nierzadkie w pierwszych latach niepodległo- czynających naukę w szkole powszechnej (podstawowej),
ści wypadki epidemii (np. tyfusu) zostały opanowane. tylko 2—4 dzieci docierało do I roku studiów wyższych.
Wprowadzenie ubezpieczeń na wypadek choroby (1919), Wszystko to oznaczało m. in., że, praktycznie rzecz bio-
a zwłaszcza utworzenie Kas Chorych (1920) otworzyło rąc, losem dziecka robotniczego było dziedziczenie kla-
sowej przynależności i “stanu” swych rodziców wraz
przed robotnikami możliwości taniego lecznictwa i zasił-
ków na wypadek choroby. Istotne znaczenie miała ustawa z całym jego kulturalnym i materialnym upośledze-
niem. “Podstawą zatem reprodukcji klasy robotniczej —
o pracy kobiet i młodocianych (1924), wprowadzająca m.
in. zakaz pracy dla osób poniżej 15 lat, zakaz zatrudnia- stwierdza J. Żarnowski — była w okresie międzywojen-
nym — autorekrutacja” , choć, oczywiście, nie było to
nia ich i kobiet przy robotach ciężkich i niebezpiecznych
dla zdrowia, a także zapewniająca kobietom ulgi w okre- jedyne źródło rozrostu proletariatu, do którego nowe siły
dopływały także m. in. ze wsi, z szeregów pauperyzujące-
sie ciąży i płatne urlopy macierzyńskie. Dalszym ważnym
krokiem na drodze polepszania warunków zdrowotnych go się drobnomieszczaństwa, rzemiosła. Rola autorekru-
bytu robotników były dekrety o zapobieganiu chorobom tacji w reprodukcji klasy robotniczej wskazuje pośrednio
zawodowym i ich zwalczaniu (1927) oraz o bezpieczeń- także na siłę wewnętrznych więzi, łączących (a zarazem
stwie i higienie pracy (1928): ten ostatni obejmował także wyodrębniających) środowisko robotnicze. Zdają się to
— w przeciwieństwie do większości innych aktów praw- potwierdzać badania — wprawdzie tylko wycinkowe —
nych z zakresu ustawodawstwa pracy — robotników rol- na temat występujących w nim więzów pokrewieństwa.
nych. Krewni robotników wywodzili się najczęściej z kręgu ro-
dzin robotniczych.
W latach kryzysu kapitaliści wzmogli przeciwdziałanie
przeciwko “zbyt kosztownemu” systemowi ubezpieczeń Chłopi
społecznych i ogólnej “nadmiernej” rozbudowie ustawo-
dawstwa socjalnego. Wysiłki te nie pozostały bez czę- Mimo pewnych postępów w dziedzinie industrializacji i
ściowego rezultatu (ustawa tzw. scaleniowa, 1933), ale urbanizacji kraju chłopi byli przez cały okres międzywo-
jednak w sumie nie zdołały zniweczyć dotychczasowych jenny najliczniejszą warstwą ludności Polski. Jeszcze w
zdobyczy klasy robotniczej na tym polu, a nawet zapobiec 1938 r. stanowili oni ok. 50% ogółu jej mieszkańców, a
ich rozszerzeniu w niektórych kierunkach. wraz z robotnikami rolnymi blisko 60%. W łącznej war-
Trudna droga do awansu społecznego tości produkcji rolniczej, górniczej i przemysłowej na tę
i kulturalnego pierwszą przypadało w 1929 r. 68%. Natomiast w podzia-
le “dochodu konsumowanego” przypadało na chłopów i
robotników rolnych (1933) zaledwie 41 %, w podziale
Ubóstwo i bezrobocie stawiały trudne do pokonania prze- zaś indywidualnym tegoż dochodu — czyli na 1 osobę —
szkody na drodze awansu społecznego i kulturalnego mas udział ten wyglądał jeszcze znacznie gorzej. Wynosił on
robotniczych. Konieczność ekonomiczna zmuszała mło- mianowicie w kategorii “włościan i robotników rolnych”
dych ludzi z rodzin robotniczych do możliwie rychłego 240 zł rocznie na 1 osobę, robotników — 420 zł, w ka-
nauczenia się zawodu i podjęcia pracy zarobkowej. Naj- tegorii “drobnomieszczaństwo” — 540 zł, “pracowników
częściej podejmowali ją oni bez żadnych kwalifikacji i umysłowych” — 1320 zł, i wreszcie w grupie "żyjących
uzyskiwali je stopniowo dopiero w jej toku. W wielu wy- z zysku i wolnych zawodów” — 2400 zł. Nie są to oczy-
padkach droga do kwalifikacji wiodła przez terminowa- wiście dane całkowicie porównywalne, są nawet — jak
nie w rzemiośle. Dużym powodzeniem i zainteresowa- wszystkie "średnie” — niekiedy wręcz mylące. Niemniej
niem wśród młodzieży robotniczej cieszyły się szkoły za- pozwalają choć w pewnej mierze stworzyć orientacyjny
wodowe, zwłaszcza dokształcające, których ukończenie obraz dysproporcji między wkladem poszczególnych klas
stanowiło najczęściej ostatni etap wykształcenia dziecka i warstw społecznych w dochód narodowy a ich udziałem
robotniczego. Bardzo rzadko rodzice mogli sobie pozwo- w jego repartycji. Dysproporcja ta widoczna jest wyraź-
lić na kształcenie go w normalnej szkole średniej (gimna- nie zarówno w wypadku globalnego, jak i - jeszcze wy-
zjum, liceum), a potem w uczelni wyższej. Niezależnie raźniej - indywidualnego uczestnictwa w dorobku gospo-
od kosztów takiego wykształcenia, nie sprzyjał temu ra- darczym społeczeństwa.
czej “inteligencki” charakter tych szkół oraz głęboko za-
Rozwarstwienie chłopskiego ubóstwa
korzenione tradycje w środowiskach robotniczych, trak-
tujące wykształcenie humanistyczne (profil humanistycz-
ny dominował w szkolnictwie średnim) jako coś “luk- Pogłębiało ją daleko idące wewnętrzne zróżnicowanie w
susowego”, właśnie “inteligenckiego”, praktycznie mało łonie warstwy chłopskiej pod względem stopnia zamoż-
przydatnego. Według współczesnych danych i obliczeń ności i rozwoju społecznego i kulturalnego. Pewne świa-
M. Falskiego, w roku szkolnym 1935/36 dzieci robotni- tło rzuca na to odsetek ludności chłopskiej w gospodar-

177
10
stwach karłowatych, półproletariackich (do 2 ha) i mało-
rolnych (2—5 ha), wynoszący w 1931 r. łącznie 54,6%.
Jednakże nie tylko liczba posiadanych hektarów decydo-
wała o zamożności (lub biedzie) rodziny chłopskiej. Istot-
ne znaczenie miała też jakość tej ziemi, wyposażenie go-
spodarstw rolnych w inwentarz żywy i martwy, poziom
kultury rolnej itd. Pod tym względem występowały w róż-
nych dzielnicach kraju poważne rozpiętości, w istotnej
mierze modyfikujące obraz struktury wsi polskiej, opar-
ty na hektarowym tylko kryterium. W kierunku dokład-
niejszego uchwycenia klasowej istoty tego obrazu poszły
m. in. wnikliwe badania M. Mieszczankowskiego, a także
J. Żarnowskiego. Pozwalają one na szacunkową charak-
terystykę uwarstwienia w łonie warstwy chłopskiej. Wy-
nika z nich, że w 1931 r. na ok. 16,4 mln chłopów 8,4
mln, czyli przeszło 51%, to posiadacze gospodarstw kar-
łowatych (do 2 ha) oraz małorolni - a więc pracujący na
gospodarstwach, wedle zgodnej opinii fachowców, niesa-
mowystarczalnych. Jednakże z punktu widzenia podzia-
łów klasowo-warstwowych do tej grupy należałoby do-
uczyć jeszcze ok. 1,4 mln robotników rolnych, co podnosi
odsetek całej tej kategorii ludności chłopskiej (i półpro-
letariackiej) do ok. 56-57% ogółu ludności wsi polskiej.
Zaledwie 1,8 mln chłopów, tj. 11% właścicieli gospo-
darstw kmiecych (powyżej 10 ha), żyło we względnie do-
statnich warunkach. W stosunkowo najlepszym położeniu
pod tym względem znajdowali się chłopi w Wielkopolsce
i na Pomorzu, w najgorszym w Małopolsce i na kresach
wschodnich, gdzie nawet gospodarstwa średniorolne nie
zawsze dawały dostateczną podstawę egzystencji wielo-
dzietnej rodzinie chłopskiej. Na domiar ewolucja struk-
tury gospodarstw chłopskich w okresie dwudziestolecia
nie zapowiadała polepszenia wewnętrznego uwarstwienia
chłopstwa. Wprawdzie powierzchnia gruntów chłopskich
w tym okresie wzrosła, głównie dzięki parcelacji, o ok.
15%, ale jednocześnie liczba gospodarstw powiększyła
się ok. 30%. Oznaczało to, że własność chłopska ulegała
dalszemu rozdrabnianiu, co statystycznie odzwierciedliło
się w szczególnie szybkim przyroście liczby gospodarstw
małorolnych, półproletariackich oraz karłowatych.
Zróżnicowanie w łonie chłopstwa pogłębiały podziały na-
rodowościowe. Rzuca na to światło już sam fakt, że w
tej najbiedniejszej i najliczniejszej części społeczeństwa
II Rzeczypospolitej, stosunkowo największy udział miały
mniejszości słowiańskie.
Według szacunku J. Żarnowskiego wynosił on w wy-
padku społeczności białoruskiej 88-90%, ukraińskiej
ponad 80%, natomiast polskiej - ponad 45%, przy
czym ogólny poziom kultury rolnej i zamożności tych
ostatnich był niewątpliwie znacznie wyższy [zwłasz-
cza w Wielkopolsce i na Pomorzu) niż na terenach
wschodnich. Zresztą poważne różnice pod względem
zamożności, poziomu cywilizacyjnego, kultury rolnej
itd. występowały i w łonie chłopstwa polskiego. W
tej dziedzinie dawały o sobie znać zwłaszcza podziały
dzielnicowe, wypływające z niedawnej jeszcze przyna-
leżności trzech dzielnic polskich do różnych organizmów
178
państwowych, o różnych warunkach rozwoju gospo-
darczego i narodowego, rodzącego odmienne tradycje
gospodarowania, stylu życia, stosunku do pracy itp.
Utrudniały proces integrowania się chłopów polskich
inne jeszcze tradycje natury lokalnej czy regionalnej,
niekiedy jednak historycznie głęboko zakorzenione w
świadomości pewnych odłamów chłopów polskich (np.
postawa zubożałej szlachty zaściankowej w niektórych
okolicach Mazowsza, Podlasia czy Podola, szczególnie
podatnej na wpływy klerykalne i nacjonalistyczne).
Kilka uwag o chłopskim stylu życia,
mentalności i obyczajowości
Wszystkie te zróżnicowania i dość poważne niekiedy po-
działy wewnętrzne i w łonie chłopstwa sprawiały, iż sta-
nowiło ono warstwę społeczną wyraźnie wyodrębniają-
cą się nie tylko charakterem swej pracy i swą biedą, lecz
także swym stylem życia, swą obyczajowością, swą men-
talnością i szeregiem innych cech, często głęboko zako-
rzenionych w tradycji historycznej życia i walki “stanu
chłopskiego”.
Stara chłopska bieda, skojarzona z nawykami i przyzwy-
czajeniami dziedziczonymi z pokolenia na pokolenie, de-
terminowała m. in. chłopskie aspiracje (czy raczej możli-
wości) w zakresie potrzeb mieszkaniowych, wyżywienia,
wykształcenia, jak też w innych dziedzinach kultury ma-
terialnej i duchowej.
Wbrew pozorom kwestia wyżywienia stanowiła jeden z
węzłowych problemów nie tylko w budżecie i codzien-
nej walce o byt rodziny robotniczej w mieście, lecz tak-
że rodziny chłopskiej, zwłaszcza oczywiście owych po-
nad 10 mln małorolnych, bezrolnych i robotników rol-
nych. Wszelkie szacunki i obliczenia w tej dziedzinie na-
stręczają ogromne trudności metodologiczne i muszą być
przyjmowane z jeszcze większą ostrożnością, niż odpo-
wiednie wyliczanie na temat położenia klasy robotniczej.
Jest to następstwem wielu czynników, wśród których do-
minuje przede wszystkim rozproszenie mas chłopskich,
niski stopień ich zorganizowania, zawodność kryteriów,
nadających się do zastosowania w sposób rzeczywiście
porównywalny do warunków życia w mieście i na wsi (np.
kryterium realnych zarobków indywidualnych robotnika i
chłopa), niedostatek materiału statystycznego, charakte-
ryzującego dysproporcje międzyregionalne w życiu wsi
itd. Szczególną jednak trudność w ocenach warunków
bytowych chłopów, zwłaszcza gdy chodzi o udział wyiy-
wienia w budżetach rodzin chłopskich, nastręcza okolicz-
ność, iż gospodarka chłopska właśnie przede wszystkim
w tej dziedzinie miała w dużej mierze, poza wojewódz-
twami zachodnimi, charakter gospodarki naturalnej, sa-
mowystarczalnej, przy czym w latach wielkiego kryzy-
su gospodarczego zjawisko to pogłębiło się. W rezultacie
wszelkie dane co do wartości pieniężnej konsumpcji lub
budżetów rodzin chłopskich mają cechę informacji przy-
bliżonej, gdyi ujmują w pieniądzu to, co nigdy nie trafiało

na rynek. W latach kryzysu spadek cen produktów rol-
nych powodował oczywiście redukcję tak szacowanych
“wydatków” na żywność w rodzinach chłopskich. Z tych
względów wypadnie ograniczyć się w dalszych uwagach
do uwypuklenia w skrócie jedynie najbardziej istotnych i
w zasadzie bezspornych stwierdzeń na te tematy.
I tak zwraca uwagę daleko idąca niestabilność wydatków
na wyżywienie w gospodarstwach chłopskich z silną ten-
dencją spadkową w latach trzydziestych, spowodowaną
oczywiście kryzysem i “nożycami cen” na artykuły rolne
i przemysłowe. O ile w latach dwudziestych wydatki na
wyżywienie 1 osoby w rodzinie chłopskiej na ogół prze-
wyższały odpowiednie wydatki w rodzinie robotniczej (i
to, jak się wydaje, dość znacznie), o tyle w latach trzy-
dziestych relacja ta zupełnie się odwróciła, choć kosz-
ty wyżywienia w rodzinach robotniczych również ule-
gły dotkliwej redukcji. Potwierdzają to ostrożne szacun-
ki J. Żarnowskiego, według których stawka żywnościo-
wa chłopów w dziesięcioleciu 1926-1935 skurczyła się
o połowę. Zachodziła jednak nadal duża rozpiętość mię-
dzy standardem wyżywienia rodziny chłopskiej na pol-
skich ziemiach zachodnich i na wschodzie. Nawet śred-
nia ogólnopolska stawka wyżywienia (wyższa niż śred-
nia “wschodnia”) stanowiła zaledwie (w roku 192812 9)
połowę odpowiedniej stawki w Wielkopolsce. Ujmując
rzecz najkrócej: chłopi w latach dwudziestych żywili się
na ogół lepiej niż robotnicy, w latach trzydziestych nato-
miast odwrotnie. Nie dotyczyło to jednak zapewne chło-
pów wielkopolskich, których położenie i pod tym wzglę-
dem było zdecydowanie lepsze niż w Polsce centralnej, a
zwłaszcza wschodniej i południowej.
Standard wyżywienia zależał nie tylko od jego ilości, ale
także jakości, urozmaicenia, kaloryczności - słowem: ra-
cjonalności. I pod tym względem pozostawiał on wiele do
życzenia. Naczelne miejsce w jadłospisie biedniejszych
- tzn. większości rodzin chłopskich - zajmowały karto-
fle w różnych postaciach oraz kapusta, następnie potrawy
mączne (kluski, zacierka, rzadziej kasza), chude mleko i
maślanka, twaróg, wreszcie chleb - jako dodatek do tam-
tych pokarmów. Ich różne zestawy i nieliczne możliwe
kombinacje musiały się oczywiście ciągle powtarzać, nie-
raz parokrotnie w ciągu tego samego dnia. Masło i mięso
jadano od święta - nierzadko kilka razy do roku. Podob-
ną rzadkością był cukier. Znacznie pełniej i korzystniej
przedstawiał się model konsumpcji rodziny chłopskiej w
trzech województwach zachodnich (pomorskie, poznań-
skie, śląskie), ale liczba gospodarstw w tych wojewódz-
twach stanowiła niecałe 8% ogólnej liczby gospodarstw
w Polsce, a liczba chłopów zaledwie 6% ogółu ludności
chłopskiej. Także i wśród gospodarstw chłopskich w Pol-
sce zachodniej niemały odsetek - ponad 11% - stanowiły
gospodarstwa karłowate poniżej 2 ha.
Jeszcze dotkliwiej niż na konsumpcji żywnościowej odbi-
ły się nożyce cen na wydatkach rodzin chłopskich na cele
pozażywnościowe. Łatwiej było zrezygnować z zakupu
nawozów sztucznych, narzędzi rolniczych, ubrania, obu-
wia itp. niż np. soli, cukru, nafty czy tytoniu (choć i tak
179
11
sacharyna wypierała cukier, a samosiejka tytoń). Pewna
poprawa położenia chłopów w ostatnich 2-3 latach mię-
dzywojennego dwudziestolecia nie poszła tak daleko, by
w sposób istotny skorygować powyższą charakterystykę
sytuacji na wsi polskiej w latach trzydziestych.
Nie tylko zresztą nożyce cen były źródłem jej niedoro-
zwoju i wegetacji jej mieszkańców. Przypomnijmy tu
zwłaszcza spr,awę ludzi “zbędnych” na wsi (por. wyżej, s.
209), czyli bezrobotnych całkowicie lub częściowo, fak-
tycznie nie produktywnych, obniżających wydatnie i tak
już niski standard bytowy rodzin chłopskich. Stanowili
oni blisko 1 /4 ludności wiejskiej. Ale zastój w przemyśle
sprawiał, że nawet ta część ludności wiejskiej, której uda-
ło się przenieść do miasta, znajdowała tam bardzo czę-
sto zatrudnienie nie w przemyśle, ale w różnego rodzaju
usługach nie wymagających kwalifikacji (jak służba do-
mowa, dozorcostwo, ewentualnie rzemiosło, handel itp.).
I oni więc pozostawali na najniższych szczeblach drabiny
społecznej. M. Mieszczankowski kwalifikuje wręcz ten
odpływ ze wsi jako “w swej masie lumpenproletariacki”.
Niezależnie od tego był on jednak przede wszystkim,
jak wspomniano, ilościowo zdecydowanie niedostatecz-
ny w stosunku do siły nacisku czynnika demo graficzne-
go. Dysproporcję tę powiększało daleko idące zwężenie
swoistego wentyla bezpieczeństwa, rozładowującego czę-
ściowo ten nacisk, mianowicie poważne ograniczenie w
latach trzydziestych możliwości emigracji zarobkowej za
granicę zarówno stałej, jak i sezonowej. O ile w latach
1921-1931 bilans emigracji na stałe ze wsi sięgał szacun-
kowo ok. 500 tys. osób, o tyle po roku 1931 zamykał się
on liczbą zaledwie 45 tys. Oznaczało to nie tylko zmniej-
szenie przychodów wsi napływających od emigrantów,
ale - jak słusznie zwraca uwagę M. Mieszczankowski -
pogłębiało i przyspieszało proces rozdrabniania gruntów
i karłowacenia gospodarstw chłopskich. Nie mogła te-
go zneutralizować parcelacja, gdyż - jak wspomniano -
wzrost powierzchni ziemi chłopskiej z tego źródła pozo-
stawał w tyle w stosunku do wzrostu liczby gospodarstw
chłopskich.
Gdy mowa o sprawach bytowych czy kultury materialnej
na wsi polskiej, nie można pominąć problemów miesz-
kaniowych, może jeszcze bardziej nabrzmiałych niż w
wypadku mieszkań robotniczych w miastach. Dotyczy to
zarówno kwestii najbardziej podstawowej w tej mierze,
mianowicie zagęszczenia mieszkań, jak też ich jakości,
tj. m. in. wyposażenia, światła, urządzeń sanitarnych itp.
Sytuacja na wsi polskiej była tym trudniejsza, że ziemie
polskie - teren intensywnych działań bojowych podczas
I wojny - doznały w budownictwie wiejskim ogromnych
spustoszeń. Ich odbudowa w pierwszych latach powojen-
nych pochłonęła wiele czasu, wysiłku oraz środków i do-
piero w drugiej połowie lat dwudziestych, w okresie sto-
sunkowo dużego ożywienia budownictwa mieszkaniowe-
go, nastąpiła pod tym względem poprawa sytuacji. Ale
już wkrótce, w latach trzydziestych, ten postęp uległ za-
hamowaniu. W rezultacie dwudziestolecie międzywojen-
ne nie przyniosło wsi polskiej istotnych zmian na lep-
12
sze, czego syntetycznym niejako wyrazem było bardzo
wysokie zagęszczenie mieszkań chłopskich, mianowicie
powyżej 3 osób na 1 izbę. I w tym jednak wypadku ta
orientacyjna średnia zagęszczenia jest w pewnym stop-
niu myląca, gdyż zaciera ona ostre różnice między wo-
jewództwami zachodnimi a większością pozostałych wo-
jewództw, gdzie problem ten wyglądał znacznie gorzej,
Około połowa mieszkańców wsi gnieździła się w miesz-
kaniach jednoizbowych, których zagęszczenie wynosiło
prawie 5 osób i które w największej ilości występowały
właśnie w tych ostatnich województwach. Różnice te za-
znaczały się jeszcze silniej przy zastosowaniu kryterium
jakości budownictwa mieszkaniowego w byłym zaborze
pruskim i w pozostałych zaborach.
W województwach zachodnich przeważało na wsi bu-
downictwo murowane, a najczęściej spotykanym tu
mieszkaniem chłopskim było mieszkanie dwuizbowe. W
województwach wschodnich i częściowo południowych
dominowało budownictwo drewniane, chaty kryte strze-
chą, mieszkania najczęściej jednoizbowe, często bez pod-
łóg z desek (zamiast tego polepa gliniana), z nikłym do-
stępem światła (nieliczne i niewielkie okna). Niewiele
różniło się od tego budownictwo mieszkaniowe wiejskie
w województwach centralnych i Małopolsce zachodniej.
W Małopolsce wschodniej bardzo wiele chat chłopskich
było zbudowanych z gliny. Nie należały tam, jak również
w pozostałych województwach wschodnich, do rzadko-
ści chaty kurne (bez komina, dym z pieca uchodził przez
drzwi i sień). Pomieszczenia gospodarcze (stajnie, komo-
ra) mieściły się często w takiej chacie pod wspólnym da-
chem, oddzielone od części mieszkalnej sienią. W izbie
mieszkalnej dużo miejsca zajmował wielki piec, służą-
cy ponadto jako miejsce do leżenia i spania dla człon-
ków rodziny, ponieważ łóżek z reguły było za mało do
zaspokojenia potrzeb rodziny. Także pozostałe umeblo-
wanie chłopskiej chaty na tych terenach było niezwy-
kle prymitywne (ławy, najprostsze stoły, skrzynie, kil-
ka stołków itp.}, często wykonane własnymi rękami i
sposobami przez gospodarza. W wielu wypadkach przy
chatach chłopskich brakowało odrębnych miejsc ustępo-
wych. Raz jeszcze podkreślmy z naciskiem, że charakte-
rystyka ta nie odnosi się do ziem zachodnich i niektórych
województw centralnych, gdzie ów standard mieszkanio-
wy przedstawiał się zdecydowanie korzystniej, nie tylko
ze względu na inne nawyki gospodarowania, większe za-
miłowanie do porządku, większą troskę o sprawy higieny
oraz ogólnie wyższy poziom cywilizacji i kultury. Zresz-
tą i w “Polsce B” można było zaobserwować w okresie
międzywojennym pewne niewielkie zmiany na korzyść
lub przynajmniej tendencje w tym kierunku. Wyrażały
się one m. in. w dążeniu do powiększenia części miesz-
kalnej domostwa kosztem jego części gospodarczej, nie-
kiedy nawet do przeniesienia jej do odrębnego budynku.
Dotyczy to również miejsc ustępowych. Nowe budynki
pokrywano niejednokrotnie dachówką, eternitem czy na-
wet blachą zamiast słomianą strzechą (bodźcem ku te-
mu były też niższe stawki przymusowych ubezpieczeń od
ognia budynków krytych materiałami ogniotrwałymi). Z
180
izby mieszkalnej wyodrębniano nieraz kuchnię. Pojawia-
ły się w mieszkaniach chłopskich powoli również meble
produkcji fabrycznej, podobnie naczynia kuchenne.
Scharakteryzowane powyżej materialne podstawy egzy-
stencji rodziny chłopskiej, jej warunki mieszkaniowe,
model wyżywienia itp. określały w decydującym stop-
niu życie i obraz wsi polskiej. Nie wypełniały go jednak
całkowicie, a po nadto pozostawały w ścisłej współza-
leżności z innymi ważnymi składnikami życia wsi, także
natury niematerialnej. Zaliczyć do nich trzeba zjawiska
i postawy z dziedziny obyczajowości, tradycji i mental-
ności chłopskiej, które wyciskały niejednokrotnie silne
piętno i wywierały istotny wpływ nie tylko na sferę ży-
cia duchowego i kulturalnego wsi, ale także na jej po-
ziom i aspiracje w płaszczyźnie położenia materialnego.
Aspiracjom tym stawały na przeszkodzie nie zawsze tylko
przyczyny ekonomiczne, ale nakładające się na nie na-
wyki i poglądy, mające swe źródło w chłopskiej świa-
domości i tradycjonalizmie, w przekonaniu, że istnieje
ostry przedział między stylem życia “chłopskim” a “pań-
skim”. Dawało ono o sobie znać nawet w sprawach deter-
minowanych niemal wyłącznie, jakby się zdawać mogło,
motywacją ekonomiczną, np. w sprawach modelu wyży-
wienia czy mieszkania. Tak np. z trudem tylko i bardzo
powoli zasada jakości, kaloryczności i racjonalności po-
traw na chłopskim stole wypierała zasadę ich objętości
i zawiesistości (a więc kartofli, kapusty, mąki itp.), i to
także w gospodarstwach na tyle zamożnych, że mogły so-
bie pozwolić na taką zmianę priorytetów w modelu wyży-
wienia. Mutatis mutandis dotyczyło to i sposobów urzą-
dzania mieszkania, jego struktury i wykorzystywania, a
w jeszcze większym stopniu stosunku chłopa do zagad-
nień, pozostających w luźniejszym, mniej bezpośrednim
związku z jego codziennym życiem i potrzebami mate-
rialnymi. Dotyczy to np. stosunku oświaty i wykształce-
nia, troski o higienę i zdrowie, współżycia rodzinnego i
sąsiedzkiego, wreszcie stosunku do innych warstw spo-
łecznych, do państwa, władzy, polityki, religii, kleru itp.
We wszystkich tych sprawach niemałą rolę w kształto-
waniu postawy chłopów odgrywał ich specyficzny często
system wartości i ocen, “chłopska mentalność", wyrosła
z doświadczeń chłopskiej krzywdy i biedy, szczególnie
wyczulone i nieufne wobec wszystkiego, co niechłopskie,
co “pańskie”. Owo nakładanie się czynników ekonomicz-
nych i pozaekonomicznych utrudniało niejednokrotnie w
dużym stopniu rozwiązywanie i tak już niełatwych pro-
blemów wsi, w tym również ulepszanie warunków bytu i
życia jej mieszkańców.
Zdrowie i higiena na wsi
Obok uprzednio już wymienionych należała do nich jako
jedna z bardzo istotnych kwestia zdrowia i opieki zdro-
wotnej. I pod tym względem wieś polską uznać należy za
wyraźnie upośledzoną, w szczególności wieś na kresach
wschodnich, a w niemałej mierze także w ogóle w b. Kon-
gresówce i częściowo Małopolsce. Ludność chłopska nie
była objęta ustawodawstwem socjalnym, nie korzystała

z ubezpieczeń społecznych, chorobowych i innych. Na-
wet robotnicy rolni byli z nich wyłączeni, z wyjątkiem
niektórych tylko mniej istotnych świadczeń. Jaskrawym
świadectwem niedostateczności i dysproporcji w zakre-
sie infrastruktury opieki zdrowotnej jest m. in. wyposa-
żenie najbardziej wiejskich regionów kraju w łóżka szpi-
talne. O ile w województwie śląskim na 10 tys. ludności
przypadało ich (w 1938 r.) 72,9, to w województwach
wschodnich liczba ta była niekiedy dziesięcio-, a nawet
piętnastokrotnie niższa (np. w województwie wołyńskim
4,8; tarnopolskim 6,1; nowogródzkim 5,4; poleskim 6,8
itd.). Niewiele lepiej wyglądało to i w niektórych woje-
wództwach centralnych (np. w lubelskim 10,5; kieleckim
10,1; białostockim 12,9). Także nieprzemysłowe woje-
wództwa zachodnie: poznańskie i pomorskie (42,1 i 47
łóżek) górowały zdecydowanie pod tym względem nad
“Polską B”. Podobnie miała się rzecz, gdy chodzi o liczbę
lekarzy w miastach i na wsi, w województwach zachod-
nich i wschodnich (częściowo również centralnych).
Trudny dostęp do opieki lekarskiej oraz jej wysoki koszt
sprawiały, że chłopi uważali ją dość powszechnie za luk-
sus, na który tylko nieliczni dopiero w ostateczności -
często poniewczasie - mogli sobie pozwolić. Niejedno-
krotnie w pamiętnikach zarówno lekarzy, jak i chłopów
powtarza się w różnych sformułowaniach stwierdzenie,
że “do lekarza idzie się dopiero pod wrażeniem stojącej
za drzwiami śmierci”. W tych warunkach w bardziej za-
cofanych wsiach ciągle szerokie pole działania posiadali
rozmaici znachorzy, a narodziny dzieci odbywały się naj-
częściej przy asystencji “babek” porodowych.
Zaszczepienie właściwych nawyków w sprawach higieny,
racjonalnego wyżywienia, opieki nad dzieckiem itp. wy-
magało podjęcia wytrwałych, długotrwałych i przemyśla-
nych akcji, których nie mogły zastąpić zarządzenia (wy-
dawane przez premiera Sławoja Składkowskiego), naka-
zujące budowę ustępów (tzw. sławojek) i bielenia wap-
nem płotów i domów. Nadal bowiem - jak pisze J. Za-
rnowski - “warunki mieszkaniowe ludności wiejskiej po-
zostawały fatalne, podobnie jak stan zdrowotny, i warun-
ki higieniczne. Ustępy znajdowały się w nielicznych tylko
gospodarstwach. pod koniec dwudziestolecia budowane
w znacznej mierze na pokaz. dla uniknięcia kar policyj-
nych. Zęby myły tylko dzieci chodzące do szkoły. Najczę-
ściej tylko one również korzystały z kąpieli. Kryzys unie-
możliwił prawie ludności wiejskiej korzystanie z opieki
lekarskiej”. Niejako syntetyczną tego dokumentację sta-
nowił niski wskaźnik zużycia mydła na głowę ludności.
który dopiero w ostatnich latach przed wybuchem wojny
nieco się podniósł. Podobnie jak w innych wypadkach.
był on znacznie niższy w województwach wschodnich i
częściowo centralnych niż na zachodzie. Podobną wymo-
wę miały wskaźniki długowieczności w mieście i na wsi:
w latach 1931-1932 przeciętne trwanie życia na wsi wy-
nosiło 48,7 lat, w miastach 53-54 lata. Ponadto edukacja na wsi kończyła się w praktyce naj-
częściej na ukończeniu szkół najniżej zorganizowanych,
Wąskie ścieżki dostępu do oświaty, kultury, awansu o 1 lub 2 nauczycielach, to jest realizujących program 4
społecznego lub 5 klas. W roku szkolnym 1922/23 w szkołach takich
181
13
Nowe nawyki i zwyczaje wnosiła w życie wsi przede
wszystkim młodzież ze szkół, a także po służbie wojsko-
wej. Jednakże mimo dużego postępu w dziedzinie oświa-
ty na szczeblu podstawowym ( szkoły powszechne) anal-
fabetyzm na wsi pozostawał do końca dwudziestolecia
międzywojennego ciągle poważnym i dalekim od roz-
wiązania problemem. Upośledzenie wsi w dziedzinie wy-
kształcenia średniego i wyższego było jeszcze bardziej
widoczne i nic nie zapowiadało, by pod tym względem
dystans między miastem a wsią miał zmaleć. Tzw. refor-
ma jędrzejewiczowska z 1932 r. raczej utrudniała. niż
ułatwiała awans oświatowo-kulturalny młodzieży wiej-
skiej (por. niżej s. 337-338).
Wprawdzie liczba analfabetów w dwudziestoleciu mię-
dzywojennym spadła poważnie z 33,1% w 1921 r. do
23.1% w 1931 r. (por. tab. 13), ale odsetek ten wśród lud-
ności wiejskiej był znacznie wyższy, wynosił odpowied-
nio ok. 40% i 30%. Obok wielu innych źródeł tego stanu
rzeczy szukać trzeba i w tym. że zasada powszechności
nauczania w szkołach powszechnych na wsi nie była re-
alizowana w pełni. Wiele dzieci wiejskich pozostawało
poza szkołą bądź przerywało naukę po krótkim w niej
pobycie. Stosunkowo duże postępy w tej dziedzinie osią-
gnięto w pierwszym dziesięcioleciu Polski niepodległej.
Jak stwierdza znany badacz tych zagadnień, S. Mauers-
berg. działo się tak w dużej mierze “dzięki postępują-
cemu spadkowi liczby dzieci w wieku szkolnym (słabe
roczniki wojenne) [...] tym bardziej że równocześnie ro-
sła liczba szkół i nauczycieli”. W rezultacie “powszech-
ność nauczania rosła z roku na rok, aż w roku szkolnym
1928/29 osiągnęła punkt szczytowy w dwudziestoleciu
międzywojennym, obejmując 95,3% liczby dzieci pod-
legających obowiązkowi szkolnemu”. Wzrost powszech-
ności nauczania w tych latach zaznaczył się szczególnie
silnie w województwach wschodnich, gdzie w roku szkol-
nym 1921/22 zaledwie 32% dzieci objętych obowiąz-
kiem szkolnym chodziło do szkoły, a w r. 1927/28 już
po nad 75%· Byho niewątpliwie postęp ogromny, można
powiedzieć - imponujący. Tab. 13.
Analfabetyzm w Polsce
Źródło: “Statystyka Polski”, seria C, z.62, s. 47.
Jednakże W latach trzydziestych ten pomyślny rozwój
uległ wyraźnemu zahamowaniu. Szybki w tym okre-
sie przyrost liczby dzieci, wielki kryzys gospodarczy,
zmniejszenie budownictwa szkolnego, redukcja etatów
nauczycielskich - wszystko to sprawiło, że w roku szkol-
nym 1935/36 realizacja obowiązku szkolnego spadła do
88,3% dzieci nim objętych. Ogółem około 1 mln dzie-
ci pozostawało poza szkołą. W większości były to dzieci
wiejskie i dopiero w ostatnich latach niepodległości na-
stąpiła pod tym względem niewielka poprawa.
14
uczyło się ogółem w Polsce 52% dzieci, na wsi natomiast
70%. W latach trzydziestych odsetek ten znacznie
zmalał na korzyść wyżej zorganizowanych szkół, ale wieś
pozostawała nadal daleko w tyle za przeciętną krajową
(w 1937/38 w szkołach tych uczyło się już tylko 35%
młodzieży, na wsi - 47%). Stanowiło to bardzo istotną
przeszkodę na drodze awansu oświatowego młodzieży
chłopskiej. Przeprowadzone w tej mierze badania,
zwłaszcza przez jednego z najlepszych znawców tych
problemów w dwudziestoleciu międzywojennym, M.
Falskiego, potwierdzają to w całej rozciągłości. Między
innymi obliczył on wskaźnik dostępu
8. Analfabetyzm w Polsce (1931)
poszczególnych grup społeczno-zawodowych do wyż-
szych szczebli nauczania na podstawie danych statystycz-
nych z roku szkolnego 1935/36. W zestawieniu tym wy-
odrębnił 15 takich grup (m. in. wolne zawody, urzędnicy
państwowi, drobnomieszczaństwo, robotnicy, robotnicy
rolni oraz trzy kategorie chłopów; posiadaczy ponad 15
ha, od 5 do 15 ha i najuboższych do 5 ha), a następnie
dokonał analizy statystycznej przesuwania się młodzieży
ze wspomnianych grup od szczebla szkoły powszechnej
do I roku studiów wyższych Z analizy tej wynika, że spo-
śród 1000 dzieci z każdej z tych grup w I klasie szkoły
powszechnej do VI klasy tejże szkoły powszechnej docie-
rało w wypadku dzieci chłopów 5 — 15 ha już tylko 238,
do 5 ha — 173 i dzieci robotników rolnych — 157. Do
I klasy gimnazjum docierało z każdego tysiąca uczniów
na początku nauczania powszechnego z tychże grup od-
powiednio zaledwie 22,10 i 6 dzieci. Wreszcie na I rok
studiów wyższych już tylko 3,2 i 1. Powtórzmy: z 1000
dzieci robotników rolnych w I klasie szkoły powszechnej
jedno tylko podejmowało studia wyższe, a dwoje lub tro-
je z dwóch dalszych, największych liczebnie grup chłop-
skich, mianowicie małorolnych (do 5 ha) i średniorolnych
(5 — 15 ha). Przypomnijmy, iż w tym czasie te trzy grupy
społeczno-zawodowe stanowiły łącznie około 52% ogó-
łu ludności Polski. W celu lepszego uświadomienia sobie
tych olbrzymich dysproporcji trzeba jeszcze dodać, że np.
z grupy tzw. wolnych zawodów na 1000 dzieci w I klasie
szkoły powszechnej przyjmowano na I rok studiów wyż
szych 536, z grupy obszarniczej — 264, urzędników pań-
stwowych — 236, i robotników przemysłowych — 7.
Praktycznie rzecz biorąc, istniał tylko jeden wyłom w
tym swoistym antysystemie awansu kulturalnego i pre-
stiżowego młodzieży chłopskiej, mianowicie seminaria
nauczycielskie i duchowne. Były one tańsze i łatwiej do-
stępne, m. in. dzięki krótszemu niż w normalnych gimna-
zjach cyklowi nauczania i stosunkowo większym możli-
wościom zakwaterowania w dość dobrze rozwiniętej sieci
internatów przy tych szkołach. Według M. Falskiego, w
ostatniej klasie seminariów nauczycielskich młodzież po-
chodzenia chłopskiego stanowiła w połowie lat trzydzie-
stych 25,5% ogółu uczniów, a w seminariach duchow-
nych nawet 58,1 %. „Kto ma księdza w rodzie, tego bieda
nie ubodzie” — głosiło szeroko znane na wsi przysłowie.
182
Byłoby wszakże dużym uproszczeniem sprowadzić te
skomplikowane zagadnienia jedynie do uwarunkowań
ekonomicznych. Właśnie stosunek wsi, a przynajmniej
wielkiej jej części, do problemów oświaty wykazuje, jak
wielką rolę w tych sprawach odgrywały czynniki także
pozaekonomiczne, zarówno tkwiące w samej warstwie
chłopskiej z jej systemem wartości, postawami światopo-
glądowymi, psychiką i sposobem myślenia, jak też uwa-
runkowania niejako zewnętrzne, utrudniające i hamujące
nie tylko od strony ekonomicznej awans społeczny mło-
dzieży wiejskiej poprzez zdobywanie wyższej wiedzy i
wykształcenia.
„Chłopskie” i „pańskie” w chłopskiej świadomości
To, co w dużej mierze odgradzało chłopa od szko-
ły, było refleksem zjawiska o głębokim podłożu spo-
łecznym, obyczajowym i psychologicznym, mianowicie
wspomnianego już, silnie zakorzenionego w chłopskiej
świadomości poczucia obcości i całkowitej inności tego,
co „chłopskie”, i tego, co „pańskie”. Nie tylko miejska
szkoła średnia czy wyższa, ale także wiejska szkoła po-
wszechna nosiła na sobie w oczach i odczuciu chłopów
(zwłaszcza starszego pokolenia) często piętno instytucji
„pańskiej”. Pod pojęcie to (czy raczej właśnie odczucie)
podciągano przy tym na wsi bynajmniej nie tylko „dzie-
dziców” i ich rodziny, lecz także „ludzi z miasta”, urzęd-
ników, inteligencję, w tym również nauczycieli w szko-
łach wiejskich, często i takich, którzy sami ze wsi pocho-
dzili, ale w następstwie przejścia szkoły miejskiej „wysfe-
rzali” się ze swego dotychczasowego środowiska. Grun-
towna analiza licznych pamiętników i ankiet chłopskich z
okresu międzywojennego, dokonanego przez J. Borkow-
skiego, wykazuje, że dominuje w nich stosunek krytycz-
ny do nauczycieli, zwłaszcza „prorządowych”. Niekiedy
traktowano nauczyciela wręcz jako „burżuja, pana, z pen-
sją czerpaną z podatków chłopskich”. Krytyczne uwagi
na temat nauczycielstwa przeważają także we wspomnie-
niach, opublikowanych w 1938 r. przez J. Chałasińskiego,
w fundamentalnym wydawnictwie Młode pokolenie chło-
pów. „Wszystkie te klasy i grupy społeczne [dwór, urzęd-
nicy, nauczyciele itp. - H. Z.] — stwierdza J. Borkow-
ski — tworzą w pojęciu naszych autorów jedną katego-
rię »panów«, panów, którzy są wrogami wsi (z wyjątkiem
części nauczycielstwa). Generalnym podziałem uznanym
przez wieś to świat chłopski i pański, przy czym pań-
skość pojmowana jest nie w kategoriach ekonomicznych,
lecz społecznych, kulturalnych i ekonomicznych. Urzęd-
nik często jest nie mniejszym panem od obszarnika, po-
dobnie jest z większością nauczycieli”.
Niejednokrotnie w wynurzeniach tych dochodziła do gło-
su refleksja bardziej pogłębiona, nie ograniczająca się je-
dynie do krytyki nauczycielstwa, ale także programów
nauczania i w ogóle systemu oświaty w Polsce, zwłaszcza
po reformie jędrzejewiczowskiej. Zwracano uwagę m. in.
na niski poziom nauczania w szkołach wiejskich, niewła-
ściwe metody wychowawcze (np. częste i pochopne sto-
sowanie kar cielesnych), powierzchowność i jednostron-
ność w nauczaniu historii Polski, pomijającym położenie
i rolę mas chłopskich itp. Podnoszono z niepokojem zja-

wisko wtórnego analfabetyzmu jako wyraz i skutek nie-
wydolności systemu oświatowego na wsi.
Niezależnie od wszystkich tych zastrzeżeń, dzieci chłop-
skie w szkole wiejskiej pozostawały w swoim środowi-
sku i żyły jego atmosferą. Znacznie gorzej, bardziej ob-
co, czuły się w murach gimnazjum czy liceów zlokalizo-
wanych z reguły w miastach. Narażona często na docin-
ki, kpiny czy wręcz wyzwiska ze względu na swe zacho-
wanie się, ubranie itp., młodzież chłopska doświadczyła
tu nieraz dotkliwie na własnej skórze, co to znaczy być
„chamskiego” pochodzenia. Reagowała na to często dą-
żeniem do odrzucenia swych „chłopskich” cech i nawy-
ków, próbowała się jakoś zaadaptować do nowego oto-
czenia, przez co jednak z kolei wyobcowywała się z wła-
snego środowiska. Pamiętniki młodzieży chłopskiej przy-
noszą niejeden przykład konfliktów i dramatów, jakimi
najeżona była jej droga do społecznego awansu w Pol-
sce międzywojennej. Toteż zgodzić się trzeba z uwaga-
mi J. Żarnowskiego na ten temat, stwierdzającymi, że
„możliwości awansu społecznego młodzieży chłopskiej
poprzez system szkolny były bardzo niewielkie w stosun-
ku do ogromnej liczebności masy chłopskiej, choć nie na-
leży lekceważyć dopływu z warstwy chłopskiej do grupy
pracowników umysłowych. Jeśli w okresie dwudziestole-
cia kilkanaście tysięcy młodych chłopów ukończyło szko-
ły wyższe, a kilkadziesiąt tysięcy otrzymało wy kształce-
nie średnie, to w stosunku do kilkunastomilionowej masy
chłopskiej awans taki — jeśli nawet zakończył się uzy-
skaniem odpowiedniego statusu społecznego, co nie było
regułą - był czymś wyjątkowym. Samo przejście przez
szkołę średnią w wielu wypadkach było trudne nie tylko
ze względów materialnych, z drugiej zaś strony większość
jednostek »wvsferzała« się”.
Nie sprzyjały ambicjom młodego pokolenia chłopów tak-
że pewne z dawien dawna zakorzenione na wsi wyobra-
żenia i poglądy na temat np. roli pracy fizycznej i umysło-
wej w życiu człowieka, jak również uświęcone tradycją,
z trudem tylko przełamywane, patriarchalne stosunki w
rodzinie chłopskiej.
Komentując te postawy i wyobrażenia w świetle mate-
riałów konkursu na życiorys młodego chłopa (wykorzy-
stanych później we wspomnianym wydawnictwie Młode
pokolenie chłopów), J. Chałasiński stwierdzał: „Wszyst-
kie wartości, nie wiążące się z pracą fizyczną, są pańskie.
Pańskimi są więc zainteresowania intelektualne, skiero-
wane na samą osobę człowieka, na jego indywidualność,
a nie na jego pracę”. Nastawienie to, szczególnie rozpo-
wszechnione w starszym pokoleniu, wydłużało rzecz ja-
sna i tak już niełatwy do pokonania tor przeszkód, wiodą-
cy ku wykształceniu i awansowi społecznemu młodych.
Było to tym istotniejsze, że mimo zmian i przeobrażeń,
wywołanych wojną, a potem powstaniem niepodległej
Polski, nadal na wsi dominowały stosunki nader patriar-
chalne, silnie przesycone elementami konserwatyzmu i
tradycjonalizmu.
Dziecko na wsi było przede wszystkim siłą roboczą, i to
już od najmłodszych lat. Traktowano je przeważnie su-
rowo i twardo, nieraz więcej troski i starań poświęcano
183
15
krowie żywicielce niż jemu. Despotyczna wola lub samo-
wola ojca i stosunki w rodzinie dławiły często prawidło-
wy rozwój osobowości dzieci, zubożały ich życie uczu-
ciowe i umysłowe, umacniały fatalistyczne przekonanie,
że los chłopskiego dziecka (i chłopa w ogóle) nie może
być inny niż taki, jaki jest. Nie należy tego oczywiście
nadmiernie generalizować, niemniej zarówno badania so-
cjologów, jak i wyznania i pamiętniki chłopskie zdają się
wskazywać, że ten właśnie model życia rodzinnego oraz
stosunku do dzieci i młodzieży na wsi był w każdym ra-
zie bardzo rozpowszechniony. Do modelu tego należa-
ła zresztą i sytuacja odwrotna: brak troski, nieraz bez-
względność młodych wobec starych, zniedołężniałych już
rodziców, wegetujących na dożywociu czy „na wycugu”.
Byłoby jednak pochopne i powierzchowne wyciągać stąd
zbyt daleko idące wnioski na temat jakiegoś „wrodzo-
nego” czy „naturalnego” upośledzenia środowisk chłop-
skich w tej sferze ludzkich przeżyć i doznań. Wydaje się
mieć rację J. Chałasiński, gdy analizując te zagadnienia
wskazuje na odmienny od miejskiej charakter chłopskiej
zbiorowości rodzinnej, jako zarazem swoistej gospodar-
czej jednostki produkcyjnej, w której wartość i pozycję
jej członków determinowała w przemożnym stopniu ich
przydatność do normalnej pracy i życia tej jednostki.
Chłop a miasto, inteligencja, urząd, Kościół
Problemy oświaty, wychowania, awansu społecznego, a
nawet stosunków rodzinnych i sąsiedzkich na wsi zazębia-
ły się wielorako z szeroko rozumianą problematyką świa-
domości społeczno-politycznej w masach chłopskich, m.
in. z funkcjonującymi wśród nich poglądami na temat ro-
li i miejsca państwa i władzy państwowej w życiu wsi, roli
Kościoła i kleru, relacji między wsią a miastem, stosun-
ku do odzyskanej niepodległości, stosunku do mniejszo-
ści narodowych.
Już z charakterystyki stosunku znacznej części chłopów
do nauczycielstwa można było wyczytać, iż wynikał on
w niemałej mierze z identyfikowania go z administracją
państwową, ściślej mówiąc z jego lokalnym urzędniczym
aparatem wykonawczym, a także z tym wszystkim, co
„pańskie”. Wydaje się, że nie bez wpływu na kształto-
wanie się tego stosunku pozostawały też kompleksy anty-
inteligenckie oraz niewolna od elementów antagonizmu
izolacja wsi od miasta.
Opierając się na świadectwach i przykładach, głównie z
Lubelszczyzny, J. Chałasiński wyjaśnia to następująco:
„Najbardziej charakterystycznym rysem tej struktury [tj.
obcości między miastem a wsią — H. Z.] jest fakt, że wieś
i miasto stanowią zupełnie różne systemy ekonomiczne,
społeczne i kulturalne, nie przenikające się nawzajem i
wykazujące zupełnie różne tendencje rozwojowe. Ten rys
społeczno-kulturalnej struktury Polski w ostatnich latach
nie zanikł, przeciwnie, jeszcze bardziej się uwidocznił.
To odcięcie wsi od miasta tłumaczy całkowitą odrębność
obecnych procesów społeczno-kulturalnych nie tylko Lu-
blina i wsi lubelskiej, ale i miast i wsi w Polsce w ogóle”.
Zdecydowaną niechęć często wręcz wrogość okazywa-
ła wieś lokalnym przedstawicielom władzy państwowej,
którymi obok nauczyciela byli w praktyce najczęściej
16
wójt, sołtys, urzędnik gminny, nieraz policjant, sekwe-
strator lub przedstawiciel starostwa. Jak podaje Chałasiń-
ski, na 1544 życiorysów i ankiet od chłopów aż 525 wy-
powiadało się na ten temat, z tego 516 negatywnie i tylko
9 pozytywnie. Ten negatywny stosunek rozciągał się rów-
nież na chłopów zasiadających w organach samorządu
gminnego czy powiatowego, jako swego rodzaju narzę-
dzi pańskich rządów. Krytykując urzędników i urzędy (w
których chłop traktowany był „jak pies”, jak mówił jeden
z pamiętników), chłopi nie przenosili na ogół tej swej nie-
chęci na instytucję państwową jako całość, nie ustosunko-
wywali się też przeważnie expressis verbis do spraw ustro-
jowych, choć zdarzały się i takie wypowiedzi, zwłaszcza
spod pióra autorów, którzy w tej czy innej postaci zetknę-
li się z politycznym ruchem ludowym. Wątłość krytyki
kierowanej przeciwko ustrojowi państwa, przeciwko je-
go najwyższym instytucjom i organom, wynikała niewąt-
pliwie w dużej mierze zarówno z niskiego stopnia uświa-
domienia społeczno-politycznego w masach chłopskich,
jak też swego rodzaju abstrakcyjności tych urządzeń, in-
stytucji i ich polityki w życiu wsi. Wieś bowiem zaprząt-
nięta walką o byt, stykała się na co dzień właśnie tylko
z niższymi ogniwami administracji państwowej i na nich
przede wszystkim skupiała swe żale i swą wrogość. Nie-
mniej miała niewątpliwie jakieś bliżej może nieokreślo-
ne, głuche odczucie, że są to jednak eksponenci złego,
„pańskiego” systemu, nosiciela udręk i dokuczliwości. W
szczególnym stopniu dotyczyło to obszarów o ludności
niepolskiej, która w tym postępowaniu widziała ponadto
elementy ucisku narodowego, a nieraz i wyznaniowego.
„W opisach życia młodzieży — stwierdza J. Chałasiński
— urzędnik notorycznie występuje jako pan, jako część
systemu, do którego chłop nie należy”.
Mimo rozpowszechnienia na wsi postaw religijnych do
systemu tego zaliczali chłopi bardzo często także kler.
Wymowa życiorysów młodych chłopów jest pod tym
względem prawie równie jednoznaczna, jak w wypadku
urzędników. Nawet w świetle ankiet ze środowisk mło-
dzieży katolickiej rzecz przedstawia się niewiele lepiej.
Źródła tych krytycznych nastawień tkwiły przede wszyst-
kim w chciwości księży, ich trosce o dobra doczesne, wy-
sokości opłat kościelnych za chrzty, śluby, pogrzeby itp.
W oczach wsi ksiądz proboszcz stał po stronie dworu,
władzy, urzędu, nie zaś po stronie chłopa. Niekiedy jed-
nak krytyka ta szła dalej, sięgając samych podstaw roli
społeczno-politycznej, a nawet ideologicznej Kościoła i
kleru. „Przy pomocy wiary i wzniosłych ideałów religij-
nych hamują [oni] — pisał jeden z młodych — walkę o
wolność i równość warstw. Z kościołów stworzyli areny
polityczne i agitacyjne, gdzie zamiast ewangelii i słowa
Bożego wygłaszają mowy polityczne. Różnią obywateli
między sobą, popychają do walki przeciw sobie, co im
się też udaje, a wróg korzysta. To jest niezgodne z wiel-
kimi ideałami Jezusa”.
Antyklerykalizm chłopski nie może być oczywiście iden-
tyfikowany z antyreligijnością, choć niewątpliwie toro-
wał stopniowo drogę ku indyferentyzmowi religijnemu
czy przynajmniej osłabieniu postaw dewocyjnych. Doty-
184
czyło to zwłaszcza młodzieży męskiej, „zachowującej się
— jak stwierdzał S. Czarnowski — przeważnie indyfe-
rentnie”. Charakteryzując dalej religijność polskiego lu-
du wiejskiego podkreślał silne w niej elementy „rytuali-
zmu”, niejako rekompensującego jej wyjałowienie z tre-
ści dogmatycznych, a także etycznych, zawartych w zasa-
dach wiary katolickiej. Była to więc wiara silnie wpraw-
dzie manifestowana, ale raczej powierzchowna, bezre-
fleksyjna. „Wystarczy mu [włościaninowi]— pisał Czar-
nowski — wiara w to, że go Jezus odkupił i że opieku-
je się nim Matka Boska, on zaś sam łamać sobie głowy
nie potrzebuje nad nauką prawd objawionych — to rzecz
księży — aby tylko zachowywał starannie nakazy obrzę-
dowe, aby uczęszczał na nabożeństwa, śpiewał w koście-
le, zdejmował czapkę i żegnał się przed krzyżem. Jeśli
ma do Boga sprawę szczególną, daje na mszę księdzu, w
sprawach pomniejszych daje kilka groszy żebrakowi, by
ten za niego zaniósł właściwe modły. Poleciwszy w ten
sposób swoje sprawy tym, którzy znają lepiej od niego
drogę do Boga, spokojny jest o siebie”.
Stare i młode pokolenie chłopów
Nie jest przypadkiem, że w prawie wszystkich wyżej
wzmiankowanych procesach i zjawiskach dawało o so-
bie znać mniej lub więcej wyraźnie różne do nich podej-
ście ze strony starszego i młodego pokolenia chłopów.
Wprawdzie dążenia do zmian nie przybrały charakteru na
tyle masowego, by zdołały podważyć w sposób zasadni-
czy patriarchalno-konserwatywną strukturę stosunków na
wsi, ale jednak były na tyle dostrzegalne i ważne, że za-
sługują na uwagę. Zwróćmy ją przede wszystkim na fakt,
że w młodym pokoleniu chłopów odsetek analfabetów
był oczywiście znacznie niższy niż w pokoleniu ich ro-
dziców (co wynikało m. in. z objęcia powszechnym obo-
wiązkiem szkolnym, przede wszystkim w b. Królestwie,
kilkakrotnie wyższego odsetka dzieci w wieku szkolnym
niż w okresie zaborów), a także na to, że młodzież ta po-
bierała naukę nie w szkole zaborczej, ale w polskiej, we
własnym — poza częścią mniejszości narodowych — ję-
zyku ojczystym. Mimo wspomnianych wyżej rozlicznych
barier i przeszkód docierała ona też jednak nieco łatwiej
do wyższych szczebli nauczania (zwłaszcza do semina-
riów nauczycielskich).
Odmienność postaw i ocen istniejących rzeczywistości
w wypowiedziach starszego i młodszego pokolenia chło-
pów ukazuje m. in. tenor i charakter tych wypowiedzi
w Pamiętnikach chłopów (pisanych najczęściej przez lu-
dzi starszych) i w zbiorze Młode pokolenie chłopów. W
przeciwieństwie do tych ostatnich, autorzy Pamiętników
widzą i oceniają problematykę wsi przeważnie w spo-
sób wycinkowy, rzadko tylko usiłują doszukiwać się głęb-
szych przyczyn swego złego losu, równie rzadko wysu-
wają postulat określonych niezbędnych reform i naprawy
stosunków na wsi. Niejednokrotnie, z pewną nostalgią,
nawiązują do „lepszych przedwojennych czasów”. Nie-
rzadko w tych wspomnieniach pobrzmiewają akcenty an-
tyżydowskie. Sprawa narodowa, stosunek do niepodległej
państwowości polskiej dla znacznej części autorów życio-
rysów zdaje się być sprawą obojętną. Z wielu wypowiedzi

przebija poczucie bezradności i rezygnacji.
Przemiany w świadomości społeczno-politycznej i men-
talności chłopów dokonywały się — ogólnie biorąc —
bardzo powoli i nierównomiernie. Proces ten uległ przy-
spieszeniu w latach trzydziestych i miał — jak się wydaje
— swe źródło w zaostrzeniu się konfliktów klasowych na
wsi w związku z kryzysem gospodarczym, jak również
w dochodzeniu do głosu młodego pokolenia chłopów,
bardziej oświeconego i mniej obciążonego bagażem tra-
dycjonalizmu i konserwatyzmu chłopskiego, w niemałej
mierze tkwiącego jeszcze swymi korzeniami w czasach
pańszczyźnianych. Poświadcza to szczególna rola, jaką w
przełamywaniu tych dawnych postaw odegrał radykalny
w swych hasłach, dążeniach i działalności ruch młodzie-
ży wiejskiej, związanej z powstałym w 1928 r. Związkiem
Młodzieży Wiejskiej Rzeczypospolitej Polskiej „Wici”.
Wynika to jednoznacznie m. in. z analizy materiału pa-
miętnikarskiego spod pióra członków i sympatyków te-
go ruchu, skonfrontowanego z wypowiedziami ludzi ze
starszego pokolenia, a poniekąd przedstawicieli młodzie-
ży z organizacji katolickich czy prorządowych. Konfron-
tacja taka pozwala stwierdzić przede wszystkim znaczne
wyczulenie „wiciarzy” na sprawy społeczne i ustrojowe,
a także na treści patriotyczne w celach i dążeniach wsi
polskiej. O ile w Pamiętnikach chłopów niejednokrotnie
jeszcze w tej ostatniej kwestii łatwo dostrzegalne są —
jak stwierdza W. Grabski — „rozdwojenie duszy chłop-
skiej” i „obojętność” (do podobnych wniosków dochodzą
również inni badacze tych zagadnień), o tyle w wypowie-
dziach młodych chłopów troska o losy państwa i ojczyzny
zajmuje jedno z naczelnych miejsc wśród innych proble-
mów. O roli młodych w aktywizacji politycznej wsi pisał
Wincenty Witos: „Na kursy polityczne, które zacząłem
urządzać w Małopolsce, a które się przeniosły do innych
dzielnic, chłopi młodsi uczestniczyli masowo. Dały one
ludzi nowych, energicznych, zdecydowanych, przejętych
swoim posłannictwem. Oni też zaczęli wywierać wpływ
na masy chłopskie, nadając ich pracy ton i kierunek bar-
dziej stanowczy i zdecydowany”. Sporą liczbę działaczy
wydał także Związek Młodzieży Wiejskiej „Wici”.
Cytowany już W. Grabski interpretował wymowę Pa-
miętników ' 316]chłopów m. in. jako wyraz ich nie-
wiary we własne siły i w renesans wsi. Do zupełnie
odmiennych wniosków na podstawie lektury życio-
rysów i pamiętników młodych chłopów dochodził J.
Chałasiński. Stwierdzał, że w świetle tych ostatnich
teza Grabskiego byłaby fałszywa. „Pokolenie to [sc.
młode] nie tylko w ten renesans wierzy, ale go stwa-
rza własnym samodzielnym wysiłkiem”. „Pierwsi [sc.
starsi] — stwierdzał dalej — żyją przeszłością, dru-
dzy przyszłością — swoją i Polski”.
Doceniając wagę i znaczenie tych nowych zjawisk, nie
należy wszakże przeceniać ich powszechności, a przede
wszystkim równomierności ich występowania. Różnice
między poszczególnymi byłymi zaborami nie tylko pod
względem poziomu cywilizacyjnego, lecz także domi-
nujących na wsi orientacji politycznych, ideologicznych,
światopoglądowych, ukształtowanych wieloletnią trady-
185
17
cją walki narodowo-politycznej w bardzo odmiennych
warunkach, pozostawały i pod koniec dwudziestolecia
międzywojennego ciągle poważne, wzajemne niechęci na
podłożu dzielnicowym nadal intensywne. Znajdowało to
pewien refleks m. in. w fakcie, że partie polityczne ru-
chu ludowego także po wojnie pozostały w dużej mierze
„dzielnicowe”, ich wpływy z wielkim trudem przenikały
dawne granice międzyzaborowe. Zjednoczenie tych par-
tii w 1931 r. w jednym ogólno-chłopskim Stronnictwie
Ludowym stanowiło niewątpliwie ważny pierwszy krok
na drodze do zniwelowania tych różnic w płaszczyźnie
politycznej. Był to jednak w najlepszym wypadku tyl-
ko bardzo skromny początek procesu integracji warstwy
chłopskiej, który — aby stać się skuteczny i dostrzegalny
— musiał w swój wir wciągnąć nie tylko życie polityczne
wsi, ogarnąć nie tylko stosunkowo niewielkie grupy naj-
bardziej uświadomionych jej przedstawicieli, lecz musiał
też sięgnąć do znacznie głębszych korzeni chłopskich roz-
warstwień poziomych i pionowych, natury ekonomiczno-
społecznej, obyczajowej, narodowościowej itp.
W kręgu drobnomieszczaństwa
U podstaw trudności w scharakteryzowaniu roli i pozycji
klasy robotniczej i chłopstwa w II Rzeczypospolitej leżały
głębokie zróżnicowania wewnętrzne w łonie tych warstw
pod względem społeczno-ekonomicznym, kulturalnym,
narodowościowym i innymi, niekiedy uniemożliwiają-
ce nawet wyraźnie przyporządkowanie poszczególnych
grup zawodowych czy społecznych (np. części robotni-
ków rolnych, szlachty zagrodowej, „niższych funkcjona-
riuszy państwowych”) do wymienionych warstw społecz-
nych. W jeszcze większej mierze odnosi się to do war-
stwy drobnomieszczańskiej, i to poczynając już od okre-
ślenia jej liczebności i składu grupowo-zawodowego, a
kończąc na charakterystyce jej obyczajowości, kultury,
oblicza ideowo-politycznego i jej wpływu na całokształt
życia społeczno-politycznego II Rzeczypospolitej. Pod-
kreśla to silnie m. in. J. Żarnowski, który przeprowadził
na ten temat badania najbardziej wszechstronne i docie-
kliwe i którego spostrzeżenia oraz wnioski są też podsta-
wą do poniższych rozważań w tej mierze.
Trzon tej warstwy stanowiły dwie grupy społeczno-
zawodowe, mianowicie rzemiosło (“drobnomieszczań-
stwo przemysłowe”) oraz kupcy, sklepikarze i handla-
rze (“drobnomieszczaństwo handlowe”). Można do niej
zaliczyć również drobniejsze grupy zawodowe z dziedzi-
ny różnego rodzaju usług, np. komunikacyjnych (doroż-
karze, taksówkarze, inni przewoźnicy) czy zdrowotnych
lub higieniczno-porządkowych (np. felczerzy, samodziel-
ne położne, usługi kosmetyczne, pralnicze, magle itp.).
Mogło być ich łącznie w latach trzydziestych ok. 3,5
mln, tj. mniej więcej 11% ogółu ludności kraju. “Ko-
niecznie jednak trzeba dodać - zauważa w związku z tym
J. Żarnowski - że wpływy drobnomieszczaństwa, jeśli
wziąć pod uwagę choćby tylko zagadnienia ekonomiczno-
produkcyjne, wykraczały daleko poza owe 10-11% lud-
ności[...]. Dotyczy to także zagadnień szeroko pojętej
kultury, wobec znacznej mobilności społecznej drobno-
mieszczaństwa »w górę« i »w dół«, tj. ku inteligencji, a
18
nawet burżuazji, lecz także ku klasie robotniczej. Rów-
nocześnie nieokreśloność rsc. warstwy drobnomieszczań-
skiej], o której pisał Rychliński [inny badacz tych proble-
mów — H. Z.] wiąże się z trudnością wyodrębnienia tego,
co można by nazwać kulturą drobnomieszczańską". Rolę
drobnomieszczaństwa dodatkowo eksponowała okolicz-
ność, iż nadawało ono ton w życiu zwłaszcza małych i
średnich miast, które z kolei jako lokalne centra życia
ekonomicznego i społeczno-politycznego stanowiły na-
der istotny element krajobrazu gospodarczego i kultural-
nego kraju.
Niejednorodność drobnomieszczaństwa miała swoje
źródło nie tylko w niejednorodności i płynności jego
wewnętrznej struktury społeczno-zawodowej, lecz w nie
mniejszym stopniu również w odmienności warunków
i historycznego podłoża, w jakich kształtowało się ono
w różnych dzielnicach kraju. Chodzi tu w szczególności
o różnice między ziemiami b. Kongresówki i b. zaboru
pruskiego. W tym ostatnim było ono niewątpliwie bar-
dziej ustabilizowane, bardziej niejako uporządkowane
i - jeśli można się tak wyrazić - zinstytucjonalizowane.
Antypolska polityka rządu pruskiego wciągnęła pol-
skie mieszczaństwo i rzemiosło w Poznańskiem i na
Pomorzu w wir walki o swój byt i prawa gospodarcze
oraz narodowe. Wymagało to stworzenia odpowiednich
struktur obronnych w postaci organizacji samopomo-
cowych, kredytowych, zawodowych i innych. Zmuszała
do tego również walka konkurencyjna z kupiectwem i
rzemiosłem niemieckim. Równocześnie wydatny udział
i rola we wspólnym froncie antyniemieckim sprzyjały
wytwarzaniu się nastrojów solidarności narodowej,
niezależnie od podziałów klasowych i warstwowych,
co sprzyjało akceptacji nie tylko postaw ideologicz-
nych, lecz także stylu życia od warstw “wyższych”,
odgrywających - jak kler, a często i ziemiańtwo polskie
— rolę przewodnią w tym wspólnym froncie. “Wzory
zachowań i stylu życia — pisze o tym J. Żarnowski —
mieszczaństwo polskie mogło czerpać albo od ziemian,
albo od mieszczaństwa i biurokracji niemieckiej. Inaczej
w pozostałych częściach Polski. Tu przodującą rolę
kulturalną odgrywała inteligencja i tylko w pewnej
mierze ziemiaństwo polskie, które samo już od końca
XIX wieku mieniło się »inteligencją wiejską«. Każdy,
kto żywił aspirację uzyskania wyższej pozycji społecznej
i kulturalnej, musiał w tej sytuacji starać się dorównać
inteligencji lub przynajmniej naśladować ją. Toteż o
pewnej charakterystycznej podkulturze, której pewne
elementy przedstawiliśmy wyżej, mówić można raczej
tylko w odniesieniu do drobnomieszczaństwa wielkopol-
skiego i grupy tradycyjnego, dziedzicznego, cechowego
rzemiosła i średniego handlu na pozostałych terenach
Polski”. W latach wojny i powojennego zamieszania,
które znacznie silniej zakłóciło stosunki w b. Kongresów-
ce niż w Wielkopolsce, różnice te pogłębiły się jeszcze
na skutek szeroko rozlewającej się fali działalności
spekulacyjnej i czarnorynkowej, wynoszącej często na
powierzchnię różnego rodzaju spekulantów i dorob-
kiewiczów, nie mających nic wspólnego z tradycjami
186
„solidnego kupiectwa” typu wielkopolskiego.
Jeszcze głębiej sięgały przedziały narodowościowe. Wy-
stępowały one i w klasie robotniczej, i przede wszystkim
wśród chłopstwa, które w tak wielkiej części składało
się z mniejszości narodowych. Niemniej nawet w tym
ostatnim wypadku miały te przedziały inny charakter niż
wśród drobnomieszczaństwa. Granice narodowościowe,
oddzielające wieś polską od ukraińskiej czy białoruskiej,
przebiegały na ogół na tyle wyraźnie, aby tak charaktery-
styczne dla miast i miasteczek przemieszanie się różnych
grup narodowościowych tutaj, na wsi, występowało
w stopniu znacznie słabszym. Względną stabilność i
jednolitość oblicza narodowościowego wsi w różnych
regionach kraju, zdeterminowaną przede wszystkim
małą mobilnością społeczną chłopstwa, w stosunkowo
niewielkim stopniu modyfikowała (czy raczej defor-
mowała) polityka władz, zmierzająca do zmiany tego
status quo, np. przez osadzenie kolonistów polskich w
województwach wschodnich, popieranie tzw. szlachty
zagrodowej czy inne kroki polonizacyjne. Inaczej w łonie
drobnomieszczaństwa, w miastach i miasteczkach. Tutaj
bezpośrednia, codzienna, chciałoby się powiedzieć —
osobista konfrontacja interesów drobnomieszczaństwa
polskiego i innych narodowości, zwłaszcza żydowskiego,
nosiła cechy stałej, bieżącej walki konkurencyjnej,
zaostrzonej wzajemną niechęcią i obcością na tle oby-
czajowym, wyznaniowm, uznawania różnych systemów
wartości itp. Należy przy tym pamiętać, że konfrontacja
ta obejmowała swym zasięgiem w praktyce całe drob-
nomieszczaństwo polskie i żydowskie (a na ziemiach
zachodnich także niemieckie), przy czym siły tych grup
narodowościowych były — statystycznie — mniej więcej
wyrównane: w 1931 r. liczebność drobnomieszczaństwa
chrześcijańskiego i żydowskiego (nie zatrudniającego sił
najemnych) sięgała odpowiednio ok. 1540 tys. i 1760
tys. W rzeczywistości jednak przewaga liczebna drob-
nomieszczaństwa żydowskiego, zwłaszcza w dziedzinie
handlu, uwidaczniała się znacznie wyraźniej, niżby to
wynikało z podanych liczb. Żydowscy rzemieślnicy i
handlarze skupiali się bowiem głównie w miastach i
miasteczkach b. zaboru rosyjskiego i austriackiego. W
wielu z nich dominowali oni zdecydowanie w rzemiośle
i handlu. Tak np. w woj. poleskim w rękach żydowskich
znajdowało się ponad 81% wszystkich warsztatów
rzemieślniczych, w trzech dalszych województwach
wschodnich 73 — 77%, w czterech innych ponad 50%
(1931). Jeszcze większą przewagę mieli Żydzi w handlu.
We wszystkich województwach, z wyjątkiem trzech
zachodnich, byli właścicielami większości sklepów
i innych przedsiębiorstw handlowych; w niektórych
miasteczkach kupcy i handlarze żydowscy posiadali
ponad 80, a nawet 90% placówek handlowych.
Sprzyjało to niewątpliwie powstawaniu napięć
społeczno-politycznych, a zwłaszcza podsycaniu na-
strojów antysemickich. Nie ulega zresztą wątpliwości, że
rozwijały się one, jak już na to zwracaliśmy uwagę, na
podłożu głębszym, wykraczającym poza sferę stosunków
między narodowościami, mianowicie na podłożu gene-

ralnej niechęci obcego gospodarce towarowej chłopa
do wszystkich tych, którzy żyli z owoców pracy jego
rąk, niechęci sięgającej średniowiecza. Dochód z roli
wyrastał z własnego, wielkiego i wymiernego trudu, był
sprawiedliwym i zasłużonym wynagrodzeniem za ten
trud. Handel natomiast utożsamiał się w oczach chłopa
często z pasożytowaniem na jego wysiłku, ze spekulacją
lub wręcz „oszukaństwem” („kupił tanio — sprzedał
drogo”)... Do szerzenia się nastrojów antysemickich
przyczyniała się okoliczność, że wspomniane wyżej
masy handlarzy żydowskich wywodziły się często z
najbardziej zacofanych środowisk społeczności żydow-
skiej, nierzadko nie ukrywających swej niechęci lub
wręcz wrogości wobec chrześcijan („gojów”). Ci ostatni
łatwo i chętnie obarczali sklepikarzy żydowskich winą
za drożyznę, zdzierstwo, drobne oszustwa, wiążące te
metody postępowania z „wrodzonymi” predyspozycjami
żydowskiej „rasy”.
W rzeczywistości ci drobni handlarze i rzemieślnicy
żydowscy, domokrążcy, pośrednicy, chałupnicy itp. w
ogromnej większości przynależeli do biedoty, często
skrajnej biedoty. W niemałej mierze pogłębiała to
okoliczność, że zgodnie z tradycją żydowskiej rodziny
kobiety na ogół nie pracowały zawodowo. Prowadziło
to do tego, że liczba biernych zawodowo w rodzinie
żydowskiej, przypadająca na jednego pracującego, była
w niej przeciętnie znacznie wyższa niż w rodzinach
nieżydowskich. Biedota żydowska, podobnie jak polska,
przeważnie nie mogła sobie pozwolić na kształcenie
dzieci. Do służby państwowej i administracji Żydzi
praktycznie nie mieli dostępu. Nie mając najczęściej
innego wyboru, koncentrowali się więc — i wegetowali
— w handlu i rzemiośle.
Niemniej jednak poziom zamożności drobnomiesz-
czaństwa jako całości, jakkolwiek znacznie niższy niż
ziemiaństwa, burżuazji, tzw. wolnych zawodów i niektó-
rych innych grup inteligencji, przewyższał przecież na
ogół dochody rodzin robotniczych czy zwłaszcza chłop-
skich. Znajdowało to odbicie zarówno w materialnych
warunkach bytu tej warstwy, jak i w płaszczyźnie możli-
wości rozwoju kulturalnego, zdobywania wykształcenia
— w ogólności — w szansie awansu społecznego.
Dotyczyło to szczególnie tej części warstwy społecznej,
którą określa się często w piśmiennictwie mianem
„drobnomieszczaństwa właściwego” (w odróżnieniu od
sproletaryzowanego”, a więc przede wszystkim kupców i
rzemieślników, zatrudniających paru uczniów i czeladni-
ków, właścicieli odrębnych warsztatów rzemieślniczych,
pracujących w sposób niechałupniczy. Ze względu na
ogromne zróżnicowanie wewnątrz tej warstwy spo-
łecznej oraz jej wybitnie przejściowy charakter byłoby
rzeczą zawodną lub wręcz mylącą podejmować próbę
wymierzenia statystycznego dystansu między poziomem
życia i aspiracji kulturalnych drobnomieszczaństwa a
innych warstw społecznych. Nie ulega wszakże wątpli-
wości, że np. mieszkania rodzin drobnomieszczańskich
były z reguły mniej zagęszczone, lepiej wyposażone w
urządzenia sanitarne itp. niż w zdecydowanej większości
187
19
rodzin robotniczych. Wyższy był również w rodzinach
drobnomieszczańskich standard wyżywienia mimo
większego w nich obciążenia osób zawodowo czynnych
członkami rodzin zawodowo biernych. Nie zmienia to
faktu, że, ogólnie biorąc, była to warstwa społeczna
ekonomicznie słaba, mało odporna na wszelkie pertur-
bacje gospodarcze. I na niej odbił się dotkliwie wielki
kryzys, który — jak sądzić można — pogłębił proces jej
proletaryzacji i pauperyzacji, powiększając wydatnie i
tak już niemałą w niej przewagę drobnomieszczaństwa
sproletaryzowanego nad właściwym.
Wspomniany wyżej „przejściowy” charakter społeczny
drobnomieszczaństwa miał swe źródło m. in. w jego
stosunkowo dużej mobilności społeczno-kulturalnej, do-
strzegalnej zwłaszcza przed kryzysem. Jedną z ważnych
jej przesłanek stanowił dostęp młodzieży pochodzenia
drobnomieszczańskiego do oświaty i wykształcenia. Pod
tym względem młodzież pochodzenia drobnomiesz-
czańskiego (przede wszystkim z kół zamożniejszego
drobnomieszczaństwa „właściwego”) znajdowała się w
położeniu — szczególnie, jak wspomniano, w latach
dwudziestych — znacznie lepszym niż młodzież robotni-
cza i chłopska. W szkołach średnich ogólnokształcących
odsetek młodzieży drobnomieszczańskiej sięgał w tych
latach około 25% ogółu uczniów — czyli przeszło dwu-
krotnie więcej, niżby to wynikało z udziału tej warstwy
społecznej w ogóle ludności Polski. Niewiele mniejszy
był ten odsetek w szkołach wyższych (1928/29). Kry-
zys gospodarczy i jego następstwa zepsuł mocno ten
obraz, ale i w latach trzydziestych odsetek młodzieży
drobnomieszczańskiej pozostawał nieco wyższy niż
10-11%, (tj., przypomnijmy, odsetek drobnomieszczań-
stwa w społeczeństwie Polski). Perspektywa awansu
społecznego, za który dość powszechnie w kołach
drobnomieszczańskich uważano wyedukowanie dzieci
na urzędników państwowych i innych pracowników
umysłowych, a tym bardziej adwokatów, lekarzy, far-
maceutów itp., otwierała się przed tą młodzieżą niezbyt
szeroko. Jednakże — w przeciwieństwie do ogromnej
większości robotników i chłopów — nie miała cech
nieraz utopijnego marzenia, ale mieściła się w sferze
realnych możliwości. Należy bowiem mieć na uwadze,
że w warunkach i stosunkach międzywojennych już
matura w szkole średniej była wysoko oceniana przez
opinię społeczną, była świadectwem — jak mówił Boy-
Żeleński — swego rodzaju „burżuazyjnego szlachectwa”
i zarazem przepustką do inteligencji, do „lepszych sfer”.
Miejsce i rola inteligencji
Z pojęciem „inteligencja” kojarzy się na pierwszy rzut
oka dość jednoznacznie kryterium wyróżniające tę
warstwę wśród innych warstw społecznych, mianowicie
kryterium wykształcenia. W rzeczywistości treść tego
pojęcia, oparta tylko na kryterium wykształcenia, daleka
jest od ostrości. Wystarczy powiedzieć, że w świetle da-
nych, dotyczących „pracowników umysłowych” (a więc
największej grupy zaliczanej do inteligencji) ubezpieczo-
nych w zakładach ubezpieczeń społecznych w początkach
20
lat trzydziestych, co najmniej 45% tych pracowników
nie miało matury. Z tego względu stwierdzić trzeba, że
zakwalifikowanie do kategorii „pracowników umysło-
wych” wywodziło się nie tylko i nie tyle z kryterium
wykształcenia, ile z charakteru ich pracy, mianowicie
pracy niefizycznej. Mowa przy tym oczywiście o pracy
najemnej, co z kolei uzasadnia wyłączenie z tej warstwy
i odrębne potraktowanie ziemiaństwa i burżuazji w
węższym tego słowa znaczeniu, a więc przemysłowców,
bankierów, właścicieli przedsiębiorstw handlowych itp.,
a także innych współdecydentów życia gospodarczego
kraju, przede wszystkim przedstawicieli władz państwo-
wych i samorządowych wyższego szczebla, dyrektorów i
kierowników owych przedsiębiorstw przemysłowych czy
handlowych, ich rzeczników prawnych, konsultantów
itp. Formalnie i ci ostatni mieli wprawdzie często status
„pracowników najemnych”, jednakże z racji swych
ścisłych powiązań majątkowych, osobistych i innych
wchodzili w krąg tzw. sfer gospodarczych, czyli burżu-
azji (i ziemiaństwa) sensu stricto.
W tych warunkach również próba pozytywnego określe-
nia zasięgu inteligencji, tj. jakiegoś ustalenia jej części
składowych, nie może nie budzić — podobnie zresztą,
jak w wypadku innych warstw społecznych — zastrzeżeń
i wątpliwości. Dotyczy to np. wspomnianej już grupy
„pracowników umysłowych”, czyli przede wszystkim
urzędników różnych szczebli i różnych sektorów życia
publicznego, mianowicie administracji państwowej,
samorządowej, gospodarczej, w sądownictwie itp., jak
również zatrudnionych w sektorze własności prywatnej.
Była to grupa zawodowa najliczniejsza i zarazem naj-
bardziej wewnętrznie zróżnicowana. Wolno ją zaliczyć
do „inteligencji” (a i to nie w całości) jedynie w bardzo
szerokim rozumieniu tego słowa.
Bez tych wątpliwości można natomiast zaliczyć w skład
inteligencji szereg mniej licznych, ale bardziej jedno-
rodnych i zwartych grup zawodowych, stanowiących w
ramach inteligencji szeroko rozumianej jej trzon, który
można by określić mianem „właściwej inteligencji”.
Ze względu na wagę jej społecznej funkcji, a także na
liczebność, wymienić tu należy na pierwszym miejscu
nauczycielstwo, w różnych typach szkół i na wszyst-
kich szczeblach nauczania w liczbie ok. 120 tys. osób
(1935/36). Podobnie jednorodne pod względem zawo-
dowym, choć już znacznie mniejsze grupy, stanowili
oficerowie (ok. 20 tys.) i duchowieństwo różnych wyznań
(również ok. 20 tys., w tym rzymskokatolickie przynaj-
mniej 75%). Nikła początkowo liczba inżynierów (1921
— ok. 6,5 tys.) zwiększyła się do 1939 r. przeszło dwu-
krotnie. Stosunkowo szybki wzrost liczebny tej ważnej
grupy zawodowej nie mógł przesłonić szkodliwego defi-
cytu kadrowego w tej dziedzinie w stosunku do potrzeb
jednego z większych państw Europy, jakim była Polska.
Podobnie szybko wzrastały grupy zawodowe, najbliższe
swym charakterem wolnym zawodom, mianowicie leka-
rze i adwokaci. Mimo to jednak Polska znajdowała się
na szarym końcu wśród krajów europejskich, jeśli chodzi
o zaspokojenie niezbędnych potrzeb np. w dziedzinie
188
służby zdrowia, przede wszystkim na wsi, gdzie liczba
lekarzy była zdecydowanie niewystarczająca.
Ogromną rolę w życiu międzywojennej Polski odgrywały
niewielkie liczebnie, ale cieszące się wysokim prestiżem
społecznym grupy zawodowe pracowników nauki,
literatów, aktorów, dziennikarzy i publicystów, często —
zwłaszcza w wypadku tych ostatnich — blisko związane
z ośrodkami dyspozycji ideologicznej i politycznej w
społeczeństwie i państwie.
Te ostatnie grupy inteligencji (literaci, naukowcy,
dziennikarze, wolne zawody, inteligencja techniczna,
wojskowi i niektóre inne) przewyższały na ogół zde-
cydowanie poziomem swych zarobków i standardem
życiowym nie tylko chłopów i robotników, lecz także
większość drobnomieszczaństwa. Znacznie trudniej
byłoby to powiedzieć nie tylko o masie szarych „pra-
cowników umysłowych”, zatrudnionych na niższych, a
nieraz i średnich szczeblach administracji państwowej i
samorządowej, w kolejnictwie czy na poczcie, ale także
o największej grupie zawodowej w łonie inteligencji
„właściwej”, mianowicie o nauczycielstwie. Szczególnie
charakterystyczne światło na relacje zarobkowe w
łonie warstwy inteligenckiej rzuca porównanie upo-
sażeń miesięcznych nauczycieli i oficerów (a nawet
podoficerów). W roku 1939 na 89 tys. nauczycieli w
szkolnictwie państwowym wszystkich szczebli ponad
83% zarabiało miesięcznie 130—260 zł, tj. mniej niż
porucznik zawodowy, który zarabiał 265 zł (a jeśli miał
na utrzymaniu rodzinę — 324 zl). 14% nauczycieli
miało uposażenie niższe niż zawodowy kapral, a 25%
niż kapral zawodowy utrzymujący rodzinę. Podobne
relacje zachodziły między uposażeniami nauczycieli a
funkcjonariuszy policji.
Mimo tych daleko idących rozpiętości w dochodach
inteligencji jej standard życiowy był wyraźnie wyż-
szy i byt pewniejszy niż w wypadku robotników, a
także większości drobnomieszczaństwa. Wynika to z
przytoczonych uprzednio danych na temat zarobków
robotniczych. Tu dodajmy jedynie, że w świetle tego
samego Małego rocznika statystycznego, z którego
pochodzą dane i informacje o płacach w szkolnictwie i
w wojsku, przeciętne zarobki tygodniowe robotników
objętych ubezpieczeniem emerytalnym wynosiły (w
1935 r.) 23,9 zł (co jednak nie oznaczało ok. 100 zł
miesięcznie, ponieważ byli oni zatrudnieni przeciętnie
zaledwie 26 tygodni w roku). Na tym tle nawet najniższe
uposażenie nauczyciela — 130 zł miesięcznie przez cały
rok — było już niemal „zamożnością”.
Oczywiście, odpowiednio do tego układały się też inne
parametry standardu życiowego inteligencji, mianowicie
standard wyżywienia, warunki mieszkaniowe, a przede
wszystkim możliwości kształcenia dzieci (zwiększone
również przez ulgi w opłatach tzw. czesnego w szkołach
średnich, przysługujące pracownikom państwowym).
Tak np. spis z 1931 r. wykazał (w miastach liczących 20
tys. mieszkańców i więcej), że podczas gdy prawie 82%
rodzin robotniczych zamieszkiwało mieszkania jedno-
lub dwuizbowe (47,3% jednoizbowe) i tylko 5,1%

czteroizbowe lub większe, to w wypadku rodzin pra-
cowników umysłowych odpowiednie odsetki wynosiły
29,2% oraz 43,5%. Odpowiednio do tego kształtowało
się zagęszczenie w mieszkaniach robotniczych i inte-
ligenckich: w 27,2% tych pierwszych przypadało na 1
izbę 4 lub więcej osób; w drugich — zagęszczenie takie
było raczej czymś wyjątkowym (3,2%). Dysproporcję
tę wyjaskrawiały wielkie różnice jakości (wyposażenia
w urządzenia sanitarne, łazienki itp.) tych mieszkań
na korzyść inteligencji, zamieszkującej przy tym z
reguły dzielnice miast „lepsze”, tzn. posiadające lepszą
infrastrukturę komunalną, lepsze oświetlenie, lepszą
komunikację, a także bardziej zadbane pod względem
czystości, estetyki itp.
Rozumie się poniekąd samo przez się, że najbardziej
charakterystycznym wyróżnikiem inteligencji wśród
innych warstw społecznych był poziom jej wykształcenia
oraz jej rola w dziedzinie nauki, oświaty i kultury
— w tym także kultury politycznej. Analiza składu
społecznego młodzieży w szkołach średnich i wyższych
jest pod tym względem jednoznaczna: dzieci z rodzin
inteligenckich miały tak w liczbach bezwzględnych, jak
i względnych zdecydowaną przewagę nad młodzieżą
robotniczą, chłopską i drobnomieszczańską — nawet
zliczoną łącznie. W szczególnym stopniu dotyczyło
to szkół wyższych, gdzie studenci pochodzenia inteli-
genckiego (na I roku studiów, w r. 1935/36) stanowili
ok. 45% ogółu młodzieży studiującej wobec ok. 22%
pochodzenia chłopskiego i robotniczego (wliczając już
do tej ostatniej i dzieci „niższych funkcjonariuszy”) oraz
ok. 12% pochodzenia drobnomieszczańskiego (por. tab.
14) Przypomnijmy tu, że klasa robotnicza, chłopi i drob-
nomieszczaństwo to łącznie ok. 92-93% społeczeństwa
Polski międzywojennej, inteligencja natomiast — w
szerokim rozumieniu tego pojęcia — nie przekraczała
zapewne 6% ogółu jej ludności.
W swej znakomitej pracy o społecznej genealogii inte-
ligencji polskiej J. Chałasińki podkreślał jej szlachecki
rodowód jako zasadniczy współczynnik, kształtujący
postawy ideologiczne, światopogląd, obyczajowość itp.,
a także skład osobowy tej grupy społecznej. Kształtująca
się na tym gruncie inteligencja była raczej ubocznym
produktem rozwoju stosunków kapitalistycznych w Pol-
sce niż ich promotorem. W te nowe stosunki wchodziła
raczej z poczuciem społecznej degradacji niż — jak w
wypadku inteligencji pochodzenia mieszczańskiego — z
nadzieją na społeczny awans. Tym silniej manifestowała
swą inność i odrębność, tym staranniej odgradzała się
od „intruzów” z warstw „niższych”, tym bardziej starała
się ratować przynajmniej zewnętrzne znamiona swej
„lepszości”. Służył temu m. in. rozpowszechniony w
tej sferze wzorzec „człowieka dobrze wychowanego”
(według określenia Floriana Znanieckiego), a także
swego rodzaju kult „dobrego towarzystwa”, połączony z
lękiem przed uwikłaniem się w „towarzyskie skandale”
i w ogóle przed czynieniem czegokolwiek, co „nie wy-
pada”. Pisał o tym J. Chałasiński: „Dobre towarzystwo
oto podstawowa instytucja inteligencji polskiej. Do
189
21
każdej sfery społecznego i kulturalnego życia inteli-
gencja wnosiła tę domowo-towarzyską zasadę dobrego
towarzystwa. Ona obowiązywała w urzędach i ośrodkach
twórczości kulturalnej, w uniwersytetach; własne życie
inteligencji kształtowało się na tej podstawie w swoiste
getta społeczno-towarzyskie”.
Nie warto by zapewne poświęcać tym zjawiskom tyle
uwagi, gdyby miały one jedynie charakter anachroni-
zmów obyczajowo-towarzyskich. Tak jednak nie było,
miały one bowiem również określony wymiar społeczny
i ideologiczny. Raz jeszcze sięgnijmy tu do przemyśleń
Chałasińskiego: „Wielkopańska sztuka bycia to ostatnia
przegroda społeczna, która odgradzała szlachtę —
inteligencję od pospólstwa. Być panem »z ducha« na
dyskretnie ukrywanym »śmietniku« dawnej rodowej
świetności. Inteligent to człowiek, z którym można
było utrzymać stosunki towarzyskie, któremu podawało
się rękę, zapraszało do stołu. Inteligent to stanowisko
społeczno-towarzyskie, wykluczające ordynarne formy
zarobkowania — inteligent nie zarabiał, on otrzymy-
wał gażę, uposażenie, honorarium. Niedawno jeszcze
lekarzowi wręczało się honorarium dyskretnie w koper-
cie. Salonik inteligencki kontynuował styl kulturalny
przedkapitalistycznego dworku ziemiańskiego. Cechą
tego stylu było powiązanie kultury inteligenckiej ze
społeczno-obyczajowym wzorem człowieka nie potrze-
bującego zarobkować”.
Tej surowej charakterystyce można by oczywiście
przeciwstawić szereg nazwisk i nawet grup inteligenc-
kich, zdecydowanie przełamujących ciasne opłotki tej
mentalności i równie zdecydowanie angażujących się w
walkę o postęp nie tylko na polu nauki i kultury, lecz
także myśli społecznej i politycznej. Znaleźć ich można
Tab. 14.
Skład społeczny uczniów szkół średnich i studentów w
odsetkach
A. Szkoły średnie ogólnokształcące
B. Szkoły średnie nauczycielskie
C. Szkoły wyższe
Uwaga: Z powodu różnych zasad klasyfikacji dane z
poszczególnych lat nie są całkowicie porównywalne.
Źródło: J. Żarnowski, Społeczeństwo Drugiej Rzeczypo-
spolitej 1918—1939, Warszawa 1973, s. 206.
łatwo zarówno w gronie młodych pozytywistów, jak i
wśród czołowych działaczy rodzącego się ruchu robot-
niczego, jak wreszcie np. w środowisku radykalnych
„zaraniarzy”. Niemniej jednak, odniesione do szeroko
rozumianej „masy inteligenckiej”, opinie wybitnego so-
cjologa wydają się przystawać dość adekwatnie do jej
mentalności i stylu życia, często nawet jeszcze w czasach
międzywojennych. Współbrzmi z tym stanowiskiem
stwierdzenie J. Żarnowskiego, charakteryzującego tę gru-
pę społeczną jako „raczej warstwę społeczno-towarzyską
niż zawodową”, choć nie ulega również wątpliwości, że
zwłaszcza w latach trzydziestych, gdy w życie wchodziło
pokolenie wykształcone już w niepodległej Polsce, owe
nostalgie i naloty szlachetczyzny stopniowo rozrzedzały
22
się. Nie zanikły wszelako całkowicie (ciągle w cenie
pozostawał w tych kołach kodeks honorowy Boziewicza,
dużą popularnością cieszyły się powieści Rodziewiczówny
itp.), sprzyjając zamykaniu się środowisk inteligenckich
w swoistych gettach towarzyskich. Słusznie jednak
zauważa tenże autor, że ogólny proces demokratyzacji
społeczno-obyczajowej w okresie międzywojennym czynił
w nich coraz większe wyłomy. Swoiste getta inteligenckie
utrzymywały się głównie na prowincji, w mniejszych
ośrodkach, obejmując najczęściej grupki i jednostki o
raczej świeżym stażu inteligenckim i tym usilniej afiszujące
ten swój awans, z gorliwością i snobizmem właściwymi
wszystkim neofitom.<br Niemniej postawy tego rodzaju,
obok czynników ekonomicznych, tj. po prostu ubóstwa
tzw. warstw niższych, utrudniały im przedarcie się do
kręgu warstw wykształconych, stwarzając dodatkowe
bariery na tej drodze.
Inteligencja polska w okresie międzywojennym odtwa-
rzała się więc w większości na zasadzie autorekrutacji,
tzn. wywodziła się głównie spośród rodzin inteligenckich
oraz burżuazji i ziemiaństwa, częściowo drobnomiesz-
czaństwa i tylko w niewielkim stopniu z podstawowych
klas społecznych narodu — robotników i chłopów. W
szczególnym stopniu dotyczyło to „właściwej” inteligen-
cji, z wyższym wykształceniem, mającej najwięcej aspi-
racji i szans na objęcie kierowniczych pozycji w kultural-
nym, gospodarczo-społecznym i politycznym życiu kra-
ju. Trzeba tu jednak dodać, że nawet uzyskanie dyplo-
mu ukończenia szkoły wyższej nie wyrównywało bynaj-
mniej automatycznie tych szans. Zależały one bowiem w
wielkiej mierze także od charakteru tego dyplomu, od
zawodowej specjalności. Perspektywę względnej nieza-
leżności majątkowej otwierały przede wszystkim studia
techniczne, medyczne i nieliczne inne, z reguły znacz-
nie kosztowniejsze, niż studia humanistyczne lub prawne.
Toteż młodzież z mniej zamożnej inteligencji, a także z
rodzin chłopskich czy robotniczych podejmowała najczę-
ściej właśnie te ostatnie kierunki studiów.
Obok podziałów zawodowych, majątkowych, prestiżo-
wych itp. dużą rolę w tej warstwie społecznej odgrywa-
ły podziały narodowościowe. Chodzi tu w szczególno-
ści o problem żydowski, gdyż udział innych narodowo-
ści nie odbiegał na ogół od prawidłowości, występują-
cych w strukturze społeczno-zawodowej mniejszości. Do-
tyczy to m. in. mniejszości ukraińskiej i białoruskiej, któ-
re wskutek ogromnej przewagi ludności chłopskiej ni-
kle tylko były reprezentowane we wszystkich pozostałych
warstwach i grupach społecznych, w tym także w szere-
gach inteligencji.
Inaczej z Żydami. Bardzo niewielu ich żyło i pracowa-
ło na wsi. Liczba robotników żydowskich wraz z rodzi-
nami nie przekraczała (w 1931 r.) ok. 580 tys., to jest
nieco poniżej 7% całej klasy robotniczej Polski. Niepro-
porcjonalnie wysoki odsetek stanowili natomiast Żydzi
w warstwie drobnomieszczańskiej (por. wyżej, s. 318), a
także wśród inteligencji. Ich udział w jej poszczególnych
grupach zawodowych był jednak bardzo nierównomier-
190
ny. W szczególności stosunkowo bardzo słabo byli oni re-
prezentowani w największych grupach zawodowych inte-
ligencji, mianowicie urzędników administracji państwo-
wej i samorządowej oraz nauczycielstwa. Jak już o tym
była mowa, na przeszkodzie stały ogólne założenia poli-
tyki państwa w tej dziedzinie. W tej sytuacji dzieci za-
możniejszych żydowskich rodzin inteligenckich lub bur-
żuazyjnych sposobiły się najczęściej do tzw. wolnych za-
wodów (medycyna, adwokatura) i w tych dziedzinach Ży-
dzi zajmowali w Polsce pierwsze miejsce. Stanowili oni
w 1931 r. prawie połowę adwokatów i lekarzy w Polsce,
przewyższali swą liczebnością nawet Polaków. Udział le-
karzy i adwokatów Żydów przekraczał pięciokrotnie od-
setek mniejszości żydowskiej w ogóle ludności Polski,
wynoszący niecałe 10%.
Również na wyższych uczelniach odsetek studentów Ży-
dów znacznie przekraczał udział mniejszości żydowskiej
w społeczeństwie II Rzeczypospolitej. Dotyczy to zwłasz-
cza pierwszego dziesięciolecia jej istnienia, kiedy sięgał
on — w pierwszych latach — blisko 25% młodzieży stu-
diującej. W latach następnych odsetek ten stopniowo ma-
lał, by w latach trzydziestych spaść o połowę, a nawet wię-
cej (w r. 1936/37 — 10%), czyli mniej więcej do poziomu
odpowiadającego liczebności Żydów wśród ogółu ludno-
ści kraju. W świetle badań Sz. Bronsztejna spadek ten
wynikał głównie z dwóch przyczyn, mianowicie z ogra-
niczeń przy wstępowaniu na niektóre wydziały (np. me-
dyczne i techniczne) oraz z trudności związanych z uzy-
skaniem pracy nie tylko w administracji państwowej czy
szkolnictwie, lecz także np. w adwokaturze. Nacjonali-
styczna, antysemicka postawa niektórych, zwłaszcza en-
deckich organizacji studenckich, nie przebierających w
środkach w walce z młodzieżą żydowską, przynosiła tak-
że skutki w tej dziedzinie pomimo oporu postępowych
środowisk studenckich oraz wielu wybitnych uczonych.
Nieliczna, ale najbardziej znacząca grupa inteligencji po-
chodzenia żydowskiego wrosła całkowicie w społeczeń-
stwo i kulturę polską, wnosząc w nią wybitny wkład w
dziedzinie nauki, sztuki i literatury, często nacechowa-
ny głębokim patriotyzmem (Julian Tuwim, Bruno Jasień-
ski, Antoni Słonimski, Władysław Szancer, Rafał Tau-
benschlag, Szymon Askenazy, Marceli Handelsman, Lu-
dwik Hirszfeld, Artur Rubinstein, Grzegorz Fitelberg, Ja-
nusz Korczak, Juliusz Kleiner i szereg innych). Niejedno-
krotnie dopiero okrucieństwa hitlerowskie czasu okupa-
cji uświadomiły im, że jakoby nie mają oni prawa uważać
się za cząstkę narodu, którego kulturalne dziedzictwo tak
wydatnie wzbogacili.
W latach międzywojennych rozwinęło się również śro-
dowisko twórczej inteligencji, deklarującej narodowość
żydowską i związek z żydowskimi tradycjami. W dzie-
dzinie nauk społecznych skupiała się ona zwłaszcza wo-
kół dwóch ośrodków: bardziej konserwatywnego Instytu-
tu Judaistycznego w Warszawie oraz skłaniającego się ku
umiarkowanej lewicy Żydowskiego Instytutu Naukowe-
go (Jiwo) w Wilnie. Do czołowych przedstawicieli tych
ośrodków zaliczyć można takich uczonych, jak Mojżesz
Schorr, Majer Bałaban, Ignacy Schiper, Rafał Mahler,

a także późniejszy twórca sławnego podziemnego archi-
wum getta warszawskiego, Emanuel Ringelblum. Zwią-
zani oni byli ściśle z Polską, a wiele swoich prac ogłosili
w języku polskim.
Tak zwane sfery gospodarcze, ziemiaństwo, arystokracja
Jak w każdym państwie kapitalistycznym, tak i w II Rze-
czypospolitej na szczycie piramidy społecznej znajdowa-
ły się burżuazja, ziemiaństwo i arystokracja. Siły te, choć
liczebnie niewielkie, stały na straży charakteru ustrojo-
wego państwa i decydowały o zasadniczych kierunkach
jego polityki wewnętrznej i zagranicznej. Nie oznacza to
bynajmniej, że przedstawiciele tych środowisk zawsze i
na każdym szczeblu trzymali w swych rękach wodze wła-
dzy państwowej, że bezpośrednio i osobiście wykonywali
czynności związane z rządzeniem państwem, zwłaszcza
gdy chodzi o środki i metody działania politycznego. Sta-
ły temu na przeszkodzie m. in. rozbieżności interesów i
poglądów w łonie grup i środowisk, czego wyrazem były
np. ostre i długotrwałe konflikty dzielące endecję i obóz
piłsudczykowski, nie mniej ostre spory co do roli i pozy-
cji sejmu i w ogóle zasady rządów parlamentarnych, silne
protesty przeciwko wprowadzeniu konstytucji kwietnio-
wej 1935 r., przeciwstawienie się orientacji polityki za-
granicznej Józefa Becka na ugodę z III Rzeszą i wiele in-
nych, podobnych przykładów.
Należy też mieć na uwadze, że państwo słabo rozwinię-
te gospodarczo i mało ustabilizowane politycznie było
szczególnie dogodnym gruntem do krzewienia się ten-
dencji i dążeń ku dyktaturze i rządom autorytarnym.
Otwierało to szerokie pole dla swoiście samodzielnej ro-
li urzędniczo-biurokratycznego aparatu władzy, wyizolo-
wanego ze społeczeństwa, silniej natomiast powiązanego
hierarchicznie i uzależnionego od dyrektyw wierzchoł-
ków tego aparatu. Sprzyjała temu również — i przede
wszystkim — ekonomiczna słabość rodzimej, polskiej
burżuazji.
Występująca w większości opracowań statystycznych ru-
bryka „samodzielni zatrudniający siły najemne” może
być przyjęta jako statystyczne ujęcie liczebności burżu-
azji jedynie z istotnymi zastrzeżeniami i uściśleniami,
dyktowanymi głównie dwoma względami. Po pierwsze,
zakreśla ona krąg burżuazji zbyt szeroko, ponieważ włą-
cza doń znaczną część drobnomieszczaństwa, które —
jak już o tym była mowa — z punktu widzenia podzia-
łu klasowo-warstwowego różni się dość istotnie od bur-
żuazji sensu strictiore. Dotyczy to w szczególności „za-
kładów przemysłowych” VIII kategorii (zatrudniających
nie więcej niż 4 pracowników), a może i VII kategorii
(nie więcej niż 10 lub 15 pracowników), jak również han-
dlowych III kategorii (zatrudniających nie więcej niż 1
pracownika najemnego). Po drugie, wspomniana rubry-
ka w statystykach — odwrotnie — zawęża krąg burżuazji
przez to, że nie uwzględnia znacznej liczby pracowników
formalnie najemnych, w rzeczywistości jednak niewąt-
pliwie przynależnych do tego kręgu, i to często w jego
bardzo ważnych ogniwach. Mowa tu np. o dyrektorach
wielkich przedsiębiorstw przemysłowych i handlowych,
a także innych wysokich i wysoko uposażonych funkcjo-
191
23
nariuszach tych przedsiębiorstw, „działaczach gospodar-
czych” w przemyśle państwowym, wysokich urzędnikach
bankowych, koncernów prasowych itp., często zresztą i
udziałowcach w tych przedsiębiorstwach, bogatych „ren-
tierach” — słowem ludziach, którzy z różnych tytułów
wchodzili w skład wielkiej burżuazji. Była to oczywiście
grupa bardzo niewielka, nie przekraczająca zapewne —
wraz z rodzinami — kilku czy najwyżej kilkunastu ty-
sięcy osób. Nawet przy uwzględnieniu średniej i drobnej
burżuazji pozostawała ona w sumie tylko ułamkiem spo-
łeczeństwa polskiego. Według szacunków, wspartych na
urzędowych statystykach, jej liczebność zamykała się w
granicach 0,9%, a łącznie z ziemiaństwem niewiele tylko
przekraczała 1% ludności Polski.
Niemałą rolę na szczycie tej społeczno-gospodarczej pi-
ramidy międzywojennej Polski odgrywały ziemiaństwo
i arystokracja, choć ustępowały one burżuazji nie tylko
swą liczebnością, lecz także potencjałem gospodarczym.
Na rolę tę składało się kilka przyczyn, wśród których nie
ostatnią był fakt, że środowiska te często nie ogranicza-
ły swej działalności gospodarczej i społeczno-politycznej
jedynie do spraw wsi i rolnictwa, ale szukały umocnienia
swej pozycji w powiązaniach z przemysłem, bankowo-
ścią, zrzeszeniami gospodarczymi różnego rodzaju itp.,
niejednokrotnie partycypowały w spółkach akcyjnych,
wchodziły do zarządów rad nadzorczych i innych orga-
nów kierowniczych. Na sporządzonej przez Z. Landaua
liście „oligarchii finansowej” Polski w 1928 r., obejmują-
cej 99 nazwisk najbogatszych i najbardziej wpływowych
na polu gospodarczym ludzi w Polsce, figuruje przynaj-
mniej dziesięciu przedstawicieli arystokracji i ziemiań-
stwa. Lista ta, przy zastosowaniu nieco „łagodniejszych”
kryteriów doboru, mogłaby zresztą ulec znacznemu roz-
szerzeniu. Najwięcej z nich działało oczywiście w prze-
myśle związanym z rolnictwem (np. w przemyśle cukrow-
niczym), ale nie brakowało ich także w kierowniczych or-
ganach przemysłu ciężkiego (np. w przemyśle węglowym
i hutniczym) oraz w bankowości.
Niejednokrotnie zapewne nazwiska Potockich, Lubomir-
skich, Tarnowskich czy Mycielskich raczej właśnie tylko
„figurowały” w składach zarządów czy rad nadzorczych,
niż naprawdę w nich decydowały. To należało do rzeczy-
wistych dysponentów kapitału, często dysponentów zza
granicy.
Słabość rodzimego kapitalizmu polskiego otwierała sto-
sunkowo szerokie pole do ingerencji państwa w życie
gospodarcze kraju, sprzyjała tzw. etatyzacji, a w konse-
kwencji rozwojowi kapitalizmu państwowego. Nie mo-
gło to pozostać bez wpływu na układ sił w strukturze i
aparacie władzy w państwie, stwarzało — jak już wspo-
mniano — grunt do krzewienia się tendencji autorytar-
nych w łonie tego aparatu. Z faktu, że państwo kontro-
lowało szereg kluczowych dziedzin życia gospodarczego
kraju, wypływały — jak to słusznie zauważa Żarnowski
— konsekwencje społeczne i polityczne, a mianowicie
stosunkowo duża autonomia elity rządzącej czy warstwy
rządzącej, zwłaszcza w okresie pomajowym. Na domiar
elita ta „skurczyła się w tym sensie, w jakim bywa ona za-
24
wsze mniej liczna w systemie dyktatury personalnej, niż
w systemie demokratyczno-parlamentarnym”. Uległ przy
tym zmianie skład owej elity. Wywodziła się ona obecnie,
po maju 1926 r., w przeważającej mierze z dawnego obo-
zu legionowo-peowiackiego (lub jego licznych później-
szych adherentów), nie mającego na ogół bezpośrednich,
osobistych powiązań ze światem obszarnictwa i wielkie-
go kapitału.
Nie oznaczało to jednak bynajmniej, by ta nowa elita,
skądinąd zazdrośnie strzegąc dostępu do bezpośrednich
czynności rządzenia przed ludźmi „obcymi” swemu obo-
zowi, chciała i mogła rezygnować łatwo z poparcia „sfer
gospodarczych” i ziemiaństwa. Było ono jej potrzebne
zarówno ze względów gospodarczych, jak i politycznych
(np. w celu osłabienia Narodowej Demokracji przez od-
ciągnięcie od niej ziemiaństwa), wreszcie także — last
but not least — prestiżowych i psychologicznych. Ten
ostatni wzgląd nakazywał jej zwłaszcza szukanie kontak-
tów ze środowiskami arystokratycznymi i ziemiańskimi.
Swoiste ciśnienie ich prestiżu kulturowego na inne war-
stwy społeczeństwa, w szczególności na burżuazję i inte-
ligencję, znamionowało nie tylko czasy Wokulskiego, ale
sięgało jeszcze i w dwudziestolecie międzywojenne. Wąt-
ki pisarstwa Bolesława Prusa znajdowały — na różnych
poziomach i w różnych formułach artystycznych — swe
przedłużenie również w tym okresie w pisarstwie Mnisz-
kówny, Rodziewiczówny, Dołęgi-Mostowicza, Kadena-
Bandrowskiego, Struga, Nałkowskiej, wielu pamiętnika-
rzy polskich i obcych. Nie jest też przypadkiem silne od-
bicie tego problemu w pracach naukowych, zwłaszcza so-
cjologów i historyków kultury, jak Czarnowski, Chałaśiń-
ski, Znaniecki, Chwistek, Rychliński i inni.
Nie tylko „sfery gospodarcze” chętnie widziały w
swym gronie przedstawicieli środowiska ziemiańsko-
arystokratycznego. Jeszcze chętniej witano ich na szczy-
tach hierarchii władzy. Niedawni porucznicy i kapitano-
wie, po maju ministrowie i generałowie lub pułkownicy,
niewolni od kompleksów niższości i snobizmów, często
zwyczajnie niedouczeni, jakże często również brutalnie
„rugani” w postawie na baczność przez „Komendanta”,
niejako rekompensowali to sobie swym zwierzchnictwem
nad ludźmi o wielkich nazwiskach, które zarazem ich
towarzysko nobilitowały... Toteż otwierano przed nimi
dość łatwo i szeroko podwoje gabinetów ministerialnych
i salonów dyplomatycznych. Zapowiadały to już głośne
spotkania dygnitarzy nowego reżimu z arystokratyczny-
mi osobistościami w Nieświeżu i Dzikowie, a i w łatach
późniejszych kontakty te były żywo podtrzymywane. Lu-
bował się w nich m. in. Józef Beck, który przy pomocy
swego podsekretarza stanu, hr. Jana Szembeka, zapraszał
tych łudzi na specjalne obiady i inne konwentykle. Li-
sta „młodych konserwatystów” zaproszonych na jeden z
takich obiadów w listopadzie 1937 r. wyglądała według
notatki J. Szembeka następująco: „min. Beck, hr. Józe-
fowa Potocka, amb. Jerzowa Potocka, hr. Arturowie Po-
toccy, ks. Witoldowie Czartoryscy, hr. Pawłowie Żółtow-
scy, ks. Jerzowie Czetwertyńscy, hr. Lanckoroński, ks.
Edmundowie Radziwiłłowie, sen. Wańkowicz, hr. Artur
192
Tarnowski, poseł Śląski, hr. Jan Tyszkiewicz, hr. Karol
Tarnowski, ks. Leon Sapieha, hr. Michałowie Łubieńscy.
Raut: ks. Artur Radziwiłł, hr. Jan Myciełski, hr. Zyg-
munt Mycielski, hr. Henryk Dunin-Borkowski, hr. Juliu-
szowie Tarnowscy, ks. Władysławowie Radziwiłłowie, p.
Morawski, hr. Starzeński, dyr. Kobylański, p. Zembrzu-
ski”. Na marginesie tego spotkania Szembek podkreślał,
że wśród sondaży politycznych, jakie „Minister [Beck]
będzie prawdopodobnie przeprowadzał, zwrócił się on o
opinię najpierw do nich”, tj. „młodych konserwatystów”,
oraz, że z tego pierwszego sondażu jest on “bardzo zado-
wolony”. Co ważniejsze, niezależnie od tych spotkań, na
Wierzbowej i wielu zagranicznych placówkach dyploma-
tycznych polskich rojno było od stałych, etatowych dy-
plomatów z tegoż środowiska.
Podobnie jak w wypadku inteligencji i drobnomieszczań-
stwa, także burżuazja w Polsce nie była jednolita na-
rodowościowo. Praktycznie nie istniała burżuazja ukra-
ińska i białoruska, liczyła się tylko polska, żydowska i
niemiecka. Ta ostatnia, choć najmniej liczna, była za-
pewne względnie najpotężniejsza, w jej rękach znajdował
się w znacznej mierze przemysł ciężki na Górnym Ślą-
sku, a częściowo także przemysł włókienniczy w okrę-
gu łódzkim. Podkreślić jednak należy, że o ile poten-
taci górnośląscy pozostawali związani z ośrodkami po-
litycznymi i gospodarczymi na zachód od granicy pol-
skiej, przedsiębiorcy łódzcy tworzyli część składową bur-
żuazji krajowej. Z kolei burżuazja pochodzenia żydow-
skiego dominowała w przemyśle włókienniczym i spo-
żywczym, pewną rolę odgrywała też w przemyśle górni-
czym i kilku innych, przeważała wyraźnie wśród właści-
cieli największych przedsiębiorstw handlowych. Burżu-
azję polską znajdujemy głównie w kręgu burżuazji śred-
niej i mniejszej, gorzej wyglądała jej pozycja jako wła-
ścicieli wielkich i największych przedsiębiorstw. Tę eko-
nomiczną “słabość" rekompensowała jednak ona sobie z
nawiązką swą nieporównanie silniejszą pozycją w pionie
przedsiębiorstw zetatyzowanych, w których polscy “dzia-
łacze gospodarczy”, wprawdzie formalnie często figuru-
jący jako “pracownicy najemni”, zdecydowanie domi-
nowali nad przedstawicielami niepolskich “sfer gospo-
darczych”. Przyśpieszenie procesów etatyzacji w latach
trzydziestych i wzrost roli przemysłu państwowego odpo-
wiednio zwiększał oczywiście rolę i rangę przedstawicieli
kapitalizmu polskiego w łonie wielkiej burżuazji.
Byłoby jednak dużym uproszczeniem widzieć w tych
przesunięciach i przemianach odzwierciedlenie konflik-
tów narodowościowych, tak ostrych i charakterystycz-
nych dla stosunków w łonie drobnomieszczaństwa. Na
najwyższych piętrach burżuazji i wielkiego kapitału te
sprawy nie odgrywały większej roli. Konflikty i sprzecz-
ności miały tu źródła w rozbieżności lub przeciwstawno-
ści interesu gospodarczego poszczególnych grup kapita-
łowych, zrzeszeń monopolistycznych, koncernów, gałę-
zi produkcji itp. W zrzeszeniach gospodarczych zasiadali
obok siebie i wymieniali się w zależności od gospodar-
czej czy społeczno-politycznej potrzeby kapitaliści pol-

scy (nieraz zdecydowani nacjonaliści endeccy), obok ka-
pitalistów żydowskich, niemieckich czy jakiejkolwiek in-
nej narodowości. Wymownie o tym świadczy skład władz
naczelnej organizacji kapitalistycznej w Polsce, “Lewia-
tana”, czy potężnego w swej istocie niemieckiego i całko-
wicie wolnego od chęci służenia interesom Polski Gór-
nośląskiego Związku Przemysłowców Górniczo- Hutni-
czych (właściwie: Oberschlesischer Berg- und Hütten-
männischer Verein, Związek zapisany zu - sic! - Katowi-
ce). Trudno nie zgodzić się z opinią badacza tych zagad-
nień F. Białego, gdy stwierdza on niejako podsumowują
co, że “udział reprezentantów organizacji górnośląskich
kapitalistów w pracach instytucji rządowych w Warsza-
wie wspólnie z działaczami przemysłowymi z innych re-
jonów kraju przyczynił się niewątpliwie do zacieśnienia
wzajemnych kontaktów między kierownikami zrzeszeń
kapitalistycznych, w tym także katowickiego Związku i
»Lewiatana«".
Drogi rozwoju oświaty i kultury masowej w II Rzeczy-
pospolitej
Z rozległej problematyki rozwoju oświaty i kultury
w dwudziestoleciu międzywojennym mowa będzie w
rozważaniach poniższych, zgodnie z charakterem tej
książki, o niektórych zjawiskach, których oddziały-
wanie na masy w szczególnym stopniu wpływało na
kształtowanie ich postaw i świadomości politycznej. Z
tego punktu widzenia na uwagę zasługuje to wszystko,
w czego odbiorze partycypowały maksymalnie liczne
i różnorodne warstwy i środowiska społeczne, a więc
przede wszystkim szkoła, prasa, radio, czytelnictwo
książki itp.
Przesłanki rozwoju kultury masowej
Oczywiście rozwój, nośność i wpływ wszystkich tych
czynników pozostawały w ścisłym związku i zależności
od rozwoju szeroko rozumianej infrastruktury społeczno-
gospodarczej i organizacyjno-technicznej kraju, poczy-
nając od postępów jego industrializacji i urbanizacji, a
kończąc na sprawności systemów komunikacji wewnętrz-
nej. Były to bowiem niezbędne przesłanki, bez których
spełnienia trudno było myśleć o przekształceniu charak-
teru kultury narodowej, dotychczas przeważnie izolowa-
nej w mniej lub więcej zamkniętych kręgach kulturo-
wych, głównie inteligenckich, w kulturę naprawdę na-
rodową, w kulturę masową. Zdaniem A. Kłoskowskiej,
właśnie w latach międzywojennych (ale raczej dopiero
w drugiej połowie) społeczeństwo polskie przekroczy-
ło „pierwszy próg umasowienia” kultury. Umożliwił to
fakt, że zbiegły się wówczas wspomniane wyżej przesłan-
ki natury materialnej i technicznej z przesłankami natu-
ry politycznej, to znaczy oczywiście przede wszystkim z
odzyskaniem przez Polskę niepodległego bytu państwo-
wego. Był to bodziec o zasadniczym znaczeniu dla roz-
woju i umasowienia kultury narodowej, m.in. przez to,
193
25
że wyzwalał tłumioną częste pod zaborczymi rządami
walkę poglądów i postaw — niezbędny warunek wszel-
kiego postępu. „Niepodległość Polski — pisał o tym S.
Żółkiewski — usuwając w stosunku do Polaków dawne
konflikty uciemiężenia narodowego sprzyjała obnażaniu
przeciwieństw klasowych. Zjednoczony państwowo kraj,
kształtujący swój własny, jeden rynek wewnętrzny two-
rzył warunki dla integracji - zdezintegrowanej przez wa-
runki zaborcze - kultury narodowej wyzwalał przy tym
nowe siły kulturotwórcze nowoczesnych konfliktów kla-
sowych”.
Procesy te nie przebiegały rzecz jasna w sposób żywio-
łowy, w społeczno-politycznej próżni. Determinował je
charakter ustrojowy państwa kapitalistycznego, stwarza-
jącego określone preferencje dla klas i warstw, trzymają-
cych w swych rękach dźwignie dyspozycji ekonomicznej
i władzę polityczną. Niektóre dziedziny - jak szkolnic-
two, a w latach późniejszych radiofonia - były bezpośred-
nio kierowane i kontrolowane przez to państwo. Inne, jak
prasa, narażone na jego dokuczliwe ingerencje, posiada-
ły tylko względną swobodę i niezależność. W stosunko-
wo najmniejszym stopniu te pośrednie lub bezpośrednie
skrępowania dotykały literatury, filmu, teatru i innych ga-
łęzi sztuki. I one jednak musiały przezwyciężać trudno-
ści, innej natury, w szczególności wiążące się z proble-
mem mecenatu, w niewielkiej tylko mierze roztaczanego
nad nimi ze środków publicznych.
Oświata powszechna
Ze wszystkich tych spraw największe> znaczenie mia-
ły oczywiście problemy oświaty powszechnej, znaczenie
tym większe, że właśnie w tej dziedzinie rządy zabor-
cze pozostawiły spadek szczególnie ubogi, a nawet ponu-
ry. Dotyczyło to zwłaszcza ziem b. zaboru rosyjskiego, a
więc trzonu niepodległego państwa. Nie obowiązywał tu
przed wojną przymus szkolny, a rusyfikacyjna polityka
rządów carskich dodatkowo odstręczała ludność polską
od oświaty. W zaborze austriackim uczono w szkołach po
polsku, istniał też obowiązek szkolny, ale jego realizacja
w praktyce odbiegała dość daleko od prawnego nakazu.
W zaborze
Tab. 15.
Rozwój szkolnictwa w Polsce
Źródło: Mały rocznik statystyczny 1939, s. 317.
pruskim obowiązek szkolny istniał i był też wykonywany
w praktyce, ale tylko w języku niemieckim.
Sytuacje te można wyrazić w liczbach następująco: w
1913 r. w Królestwie przypadało na 100 mieszkańców
zaledwie 3 dzieci w szkołach elementarnych, w Galicji
(1911) - 14, w Poznańskiem - ponad 19. W zaborze pru-
skim prawie 100% dzieci w wieku szkolnym faktycznie
uczęszczało do szkoły elementarnej. Jeśli chodzi o Gali-
cję, to szacunkowy odsetek dzieci faktycznie wykonują-
cych obowiązek szkolny sięgał tuż przed wojną ok. 85%, a
w Królestwie zaledwie ok. 20%. Ponadto szkoły, do któ-
rych dzieci te uczęszczały, należały do kategorii najni-
26

żej zorganizowanych, w ogromnej większości jedno-lub nych siedmioklasowych. Spełnienie tego drugiego po-
dwuklasowych. stulatu okazało się jeszcze trudniejsze niż pierwszego.
Odpowiednio do tego kształtował się odsetek analfabe- W dziesięć lat po odzyskaniu niepodległości absolwenci
tów w poszczególnych zaborach. W Królestwie sięgał on szkół siedmioklasowych stanowili zaledwie 22,3 % ab-
na początku XX w. 65% ludności (począwszy od wieku solwentów szkół powszechnych. Znaczna ich większość
szkolnego); w Galicji - niewiele mniej, bo 56%, w zabo- kończyła szkoły najniżej zorganizowane, tzn. jedno- lub
rze pruskim wśród ludności polskiej - tylko 0,6%. dwuklasowe. Dotyczyło to zwłaszcza wsi i województw
wschodnich. Utrudniało to poważnie młodzieży wiejskiej
Do odrabiania tej pozaborczej spuścizny przystąpiło nie- dostęp do szkół średnich oraz wyższych i w dużej mierze
podległe państwo polskie niemal od pierwszych tygodni zmieniało w fikcję zasadę równego startu tej młodzieży,
swego istnienia. Już 7 lutego 1919 r. ukazał się dekret stanowiącej ok. 75% młodzieży całego kraju.
o powszechnym obowiązku szkolnym. Liczba szkół z 18
404 i 431 838 dzieci w roku szkolnym 1910/11 (na obsza- Szkoły, szczególnie wiejskie, mieściły się często w loka-
rach późniejszego państwa polskiego) wzrosła do 27 515 lach nieodpowiednich, w wynajętych izbach chłopskich
szkół z 3 222 900 dzieci w roku szkolnym 1922/23. Mimo zagród. Budownictwo nowych szkół nie pokrywało na-
tego ogromnego postępu realizacja powszechnego obo- wet w przybliżeniu potrzeb wynikających nie tylko z ko-
wiązku szkolnego objęła w tymże roku zaledwie 68,9% nieczności nadrobienia zaniedbań pozaborczych, ale i z
dzieci, przy czym w województwach wschodnich jeszcze wysokiego przyrostu naturalnego (w latach 1926-1935
w roku 1923/24 wynosiła ona zaledwie 41,8% (natomiast od 15,5 do 13,0%). Nie mogła sprostać tym potrzebom
w województwach zachodnich 100%). Rozwój szkolnic- liczba 1451 izb szkolnych, budowanych przeciętnie rocz-
twa powszechnego w latach późniejszych postępował już nie w okresie od 1925/26 do 1936/37. Szkolnictwo pod-
wolniej i nigdy nie osiągnął stanu zapewniającego pełną legało Ministerstwu Wyznań Religijnych i Oświecenia
realizację powszechnego obowiązku szkolnego. W roku Publicznego (MWRiOP). Budżet tego ministerstwa osią-
szkolnym 1937/38 liczba szkół powszechnych nawet nie- gnął swoje apogeum w roku 1929/30 (wydatki na sumę
co zmalała - do 27 235 - ale były to szkoły wyżej zorgani- 450,2 mln zł). W latach następnych wydatki na cele szkol-
zowane, w których uczyło się 4 101 200 dzieci (por. tab. ne zdecydowanie zmalały: w roku 1937/38 - do 78% w
15). Oznaczało to, że w szkołach znalazło się wówczas porównaniu z rokiem 1929/30.
równo 90% dzieci objętych obowiązkiem szkolnym. Poważną przeszkodę w rozwoju szkolnictwa, szczegól-
nie v, początkach niepodległości, stanowił niedobór ka-
I wtedy jednak utrzymywała się jeszcze ostra dyspropor-
cja między stopniem realizacji obowiązku szkolnego w dry nauczycielskiej. Nie występował on jedynie w Gali-
“Polsce A” i w “Polsce B”. Gdy w województwach za- cji, natomiast w Królestwie - mimo bardzo skąpej sieci
chodnich i niektórych centralnych wahał się on w grani- szkolnictwa - brakowało ok. 15 tys. nauczycieli. W Wiel-
cach 95-100% dzieci, to w województwach wschodnich kopolsce w 1910 r. było 12 358 nauczycieli, a w roku
wynosił od 71,6% (woj. wołyńskie) do 84,1% (woj. wi- szkolnym 1919/20 było ich zaledwie 5970. Jeśli chodzi o
leńskie). W tej sytuacji nie mogło być też mowy o zwy- wykwalifikowaną kadrę nauczycielską dla szkół średnich,
cięstwie nad analfabetyzmem. Przypomnijmy, że według to sprowadzała się ona na terenie Wielkopolski do kilku-
spisu ludności z 1921 r. było w Polsce 33,1% analfabe- nastu osób. Wskutek tego musiano tam zatrudnić jeszcze
tów (wśród ludności powyżej 10 lat), a w 193l r. jeszcze przez pewien czas dużą liczbę nauczycieli niemiec kich.
23,1 % - czyli prawie 1/4 ogółu ludności. I znowu wyni- Dlatego też już we wspomnianym dekrecie o powszech-
kało to przede wszystkim z sytuacji na kresach wschod- nym obowiązku szkolnym przewidziano tworzenie spe-
nich, gdzie w niektórych województwach (wołyńskie, po- cjalnych szkół w celu kształcenia nauczycieli w postaci
leskie) odsetek analfabetów sięgał 48% ludności, a wśród tzw. seminariów nauczycielskich.
samych kobiet nawet 68% i 71% (por. tab. 13). Walka o charakter i oblicze
Obok sprawy jak najszybszego poszerzenia i zagęszcze- ideowo-polityczne szkoły
nia sieci szkół powszechnych podjęto też rychło prace
nad stworzeniem jednolitego typu i organizacji szkół oraz Przez całe międzywojenne dwudziestolecie toczyła się
zniesieniem w ten sposób poważnych często różnic mię- z różnym nasileniem walka o demokratyczny charakter
dzy szkolnictwem w poszczególnych zaborach. Regulo- szkoły polskiej, o jej oblicze ideologiczne, w tym także o
wały to m. in. dekrety i ustawy z lat 1919 i 1922. Rozwią- jej profil wyznaniowy. Pierwszy polski program oświato-
zania wymagały też trudne problemy finansowe (budow- wy, przygotowany jeszcze przez ministra oświaty w rzą-
nictwo nowych szkół) oraz silne braki w zakresie kadry dzie Moraczewskiego, Ksawerego Praussa (tzw. program
nauczycielskiej. Praussa), w 1918 r., wprowadzał zasadę szkoły “między-
Wspomniane wyżej ustawy przewidywały m. in., że na- wyznaniowej”, tj. szkoły dla dzieci wszystkich wyznań,
leży dążyć nie tylko do pełnej realizacji powszechnego tolerancyjnej, ze świeckim nauczycielstwem, w której
obowiązku szkolnego, lecz także do zapewnienia tego w duchowni prowadzą tylko lekcje religii. Za szkołą ta-
szkołach najwyższego szczebla organizacyjnego, o naj- ką opowiadało się też postępowe nauczycielstwo polskie,
wyższym poziomie, mianowicie w szkołach powszech- zgrupowane w najsilniejszych ówczesnych związkach na-

194

uczycielskich. Ważnym etapem na drodze jednoczenia
się lewicy nauczycielskiej było połączenie się (kwiecień
1919) Zrzeszenia Polskich Nauczycieli Szkół Początku-
jących i Związku Polskich Nauczycieli Szkół Ludowych
w jeden Związek Polskich Nauczycieli Szkół Powszech-
nych (od 1930 r. - Związek Nauczycielstwa Polskiego).
W tymże 1919 r. odbył się w Warszawie pierwszy wielki
zjazd oświatowy w Polsce niepodległej, w którym wzięli
udział nauczyciele ze wszystkich zaborów i ziem polskich
(tzw. sejm nauczycielski).
W podjętych uchwałach i innych dokumentach “sejm”
opowiedział się zdecydowanie za szkołą jednolitą, o ta-
kim programie nauczania i tak zorganizowaną, aby mło-
dzież najbardziej uzdolniona, bez względu na pochodze-
nie i środowisko, miała otwartą drogę do szkół wyższych
szczebli. Początkiem takiej drogi miałaby być siedmio-
klasowa szkoła powszechna w każdej gminie. Obowiąz-
kiem szkolnym miały zostać objęte dzieci od lat 7. Wiele
uwagi poświęcił zjazd sprawie religii w szkole i w ogóle
jej oblicza ideologicznego. I w tej dziedzinie wzięły górę
poglądy postępowe i demokratyczne, przeciwstawiające
się żądaniom części nauczycieli (głównie Z Poznańskie-
go), aby szkoły miały charakter wyznaniowy katolicki,
z obowiązkiem nauczaniem religii. Sprawa ta stała się z
kolei przedmiotem ostrej dyskusji w Sejmie Ustawodaw-
czym podczas debaty nad konstytucją. Wbrew oporowi
kleru i prawicy sejm - w dużej mierze pod wpływem ar-
gumentacji wybitnego działacza oświatowego J. Smuli-
kowskiego - przyjął zasadę szkoły międzywyznaniowej,
tj. respektującej równe prawo wszystkich wyznań do na-
uczania religii w szkole. (Jednakże na Górnym Śląsku
mimo to część szkół, także publicznych, pozostała przy
zasadzie wyznaniowej.) Wbrew postulatom “sejmu na-
uczycielskiego”, domagającym się wyraźnego ustalenia,
iż czas trwania obowiązku szkolnego w szkole powszech-
nej wynosi siedem lat, a następnie do 17 roku życia mło-
dzież winna być objęta systemem nauczania dokształca-
jącego, Sejm Ustawodawczy przyjął wprawdzie zasadę
obowiązkowej nauki w szkolnictwie powszechnym, ale
sprawę czasu i zakresu jej realizacji pozostawił do uregu-
lowania w odrębnych ustawach. W rezultacie — jak już
wspomniano - dominowały w Polsce, szczególnie na wsi,
szkoły powszechne niżej zorganizowane, jedno- i dwu-
klasowe, z 1 lub 2 nauczycielami, nie realizujące pro-
gramów szkół siedmioklasowych. U chwalona przez sejm
zasada bezpłatności nauczania obowiązywała w praktyce
tylko na szczeblu szkoły powszechnej.
Odrębne zagadnienie stanowiło szkolnictw,o dla mniej-
szości narodowych. Konstytucja marcowa z 1921 r. za-
pewniała im, jak wszystkim innym, “prawo zachowania
swej narodowości i pielęgnowania swojej mowy i wła-
ściwości narodowych” (art. 109), jak również zakłada-
nia i prowadzenia szkół z własnym językiem wykłado-
wym (art. 110). Potwierdziła to później ustawa z 1924
r. o szkolnictwie dla mniejszości narodowych. Jednakże
mniejszość ukraińska, a zwłaszcza białoruska były zbyt
biedne, by mogły zakładać i utrzymywać na większą ska-
195
27
lę szkołę z własnych środków, a znana nam już polity-
ka władz polskich bynajmniej temu nie sprzyjała. By-
ły więc w dużej mierze skazane na szkoły utrzymywa-
ne przez państwo. Tymczasem w tej dziedzinie zarówno
wspomniana ustawa, jak i szykany miejscowej admini-
stracji polskiej stawiały mniejszościom przeszkody czę-
sto wręcz nie do pokonania. W miejsce szkół z języ-
kiem wykładowym ukraińskim czy białoruskim wprowa-
dzono tzw. szkoły dwujęzyczne (utrakwistyczne), polsko-
ukraińskie (lub białoruskie), służące w gruncie rzeczy
stopniowej polonizacji mniejszości narodowych. Rezul-
tat tej polityki był taki, że przed I wojną światową, za
czasów zaboru austriackiego, Ukraińcy mieli 3362 szkół
ze swoim językiem wykładowym, natomiast w 1930/31
r. szkół takich było 139 i 2974 szkół “utrakwistycznych”.
Białorusini (których liczba przekraczała 1 mln) mieli w
tymże roku tylko 1 (prywatną) szkołę z własnym języ-
kiem wykładowym oraz 37 szkół utrakwistycznych. Je-
dynie mniejszość niemiecka, silna ekonomicznie i orga-
nizacyjnie, agresywnie popierana na arenie międzynaro-
dowej przez kolejne rządy Niemiec, potrafiła zapewnić
sobie stosunkowo silne, dostateczne zaplecze własnych
szkół (por. tab. 8).
Szkoła średnia, reforma
„jędrzejewiczowska”
W Polsce międzywojennej ważnym szczeblem do awansu
socjalnego i kulturalnego było ukończenie szkoły średniej
(gimnazjum), dające zarazem uprawnienia do podjęcia
studiów wyższych, a także do skróconej służby wojsko-
wej w szkołach podchorążych. Ale szkoły średnie miały
w dużej mierze charakter elitarny. Wynikało to przede
wszystkim z ich małej liczby i rozmieszczenia, przeważ-
nie w większych lub średnich miastach. Liczba szkół śred-
nich w latach 1922—1939 nie ulegała większym waha-
niom i mieściła, się na ogół w granicach 760—790; licz-
ba ich uczniów wykazywała tendecję malejącą, zwłaszcza
w latach kryzysu ekonomicznego (por. tab. 15). Więk-
szość gimnazjów stanowiła własność prywatną jednostek,
organizacji samorządowych, stowarzyszeń społecznych,
mniejszości narodowych i związków wyznaniowych (m.
in. w roku szkolnym 1934/35 ponad 10% szkół średnich
w Polsce należało do organizacji katolickich, najczęściej
do zakon6w). Nauka w szkole średniej prywatnej była z
reguły kosztowna, co czyniło ją szkołą jeszcze bardziej
elitarną. W mniejszym stopniu dotyczyło to państwowych
szkół średnich, choć i tutaj wysokość opłaty tzw. czesne-
go (jak również wysokie ceny książek) stanowiła poważ-
ną przeszkodę dla warstw mniej zamożnych. Ilustruje to
fakt, że np. w 1937 r. (a więc w okresie gospodarczo dość
pomyślnym) uczyło się w liceach zaledwie 17% dzieci ro-
botniczych i 15 % dzieci chłopskich.
Zasadniczym typem szkoły średniej było gimnazjum
ogólnokształcące o raczej tradycyjnym, konserwatyw-
nym programie nauczania. Istniały gimnazja o profilu kla-
sycznym (z dużą liczbą godzin na jęz. grecki i łaciński),
humanistycznym i matematyczno-przyrodniczym. W ro-
28
ku 19281z9 ok. 85% wszystkich gimnazjów miało pro-
fil bądź klasyczny, bądź humanistyczny. Odzwierciedlał
się w tym tradycyjnie ukształtowany wzorzec polskie-
go inteligenta, właśnie o wykształceniu humanistycznym,
najczęściej dalekiego od zainteresowań ekonomicznych,
technicznych itp. Niezwykle słaby w okresie międzywo-
jennym rozwój szkolnictwa zawodowego stanowił rów-
nież jakieś odbicie tego zjawiska i wpływał niewątpliwie
na ogólne zacofanie gospodarcze kraju.
Poważne zmiany ustroju szkolnictwa powszechnego i
średniego przyniosła reforma szkolna z 1932 r. (tzw.
jędrzejewiczowska - od nazwiska ówczesnego ministra
WRiOP, Janusza Jędrzejewicza). Zmierzała ona do zu-
nifikowania istniejącej struktury szkolnictwa przez wpro-
wadzenie - jako typu “zasadniczego” szkoły - podsta-
wowej szkoły siedmioklasowej oraz przez ustanowienie
dwóch stopni szkoły średniej: niższego, obejmującego 4
klasy, oraz wyższego (liceum), obejmującego 2 klasy.
Program stopnia niższego był identyczny we wszystkich
gimnazjach, natomiast w liceach reprezentowane były 4
specjalizacje silniej obecnie nasycone naukami ścisłymi
i przyrodniczymi, kosztem przedmiotów klasycznych i
humanistycznych. Dostęp do liceum otwierała tzw. ma-
ła matura (po ukończeniu gimnazjum czteroklasowego).
Prawo do wstępu na uniwersytet dawała “duża matura”
(po ukończeniu liceum).
Reforma wprowadzała również obowiązek dokształca-
nia młodzieży do lat 18 w szkołach lub na kursach
ogólnokształcących bądź zawodowych. W praktyce wy-
tyczna ta pozostała fikcją ze względu na znikomą licz-
bę tego rodzaju szkół i kursów. Og6lnie biorąc, re-
forma jędrzejewiczowska miała dwa oblicza: z jednej
strony modernizowała ona w pewnym stopniu szkołę
średnią (np. poprzez ograniczenie przedmiotów klasycz-
nych na korzyść języków nowożytnych i przedmiotów
matematyczno-przyrodniczych), ale z drugiej strony przy
ówczesnej strukturze szkolnictwa stwarzała dodatkowe
sita na drodze do oświaty wyższego stopnia uboższym
warstwom społeczeństwa. Wynikało to stąd, że do daw-
niejszego gimnazjum, ośmioklasowego, można było uzy-
skać dostęp już po ukończeniu czteroklasowej szkoły po-
wszechnej, warunkiem zaś wstępu do nowego zmoder-
nizowanego gimnazjum było ukończenie szkoły sześcio-
klasowej. Tymczasem na wsi przeważały, jak wiadomo,
szkoły najniżej zorganizowane, rzadko tylko sześciokla-
sowe, uprawniające do podjęcia nauki w szkole śred-
niej. Na domiar w tej sytuacji szkoła siedmioklasowa
stawała się poniekąd zbędną, co w praktyce prowadzi-
ło do dalszego ograniczenia tej kategorii szkół, mają-
cych teoretycznie stanowić podstawę systemu nauczania
na szczeblu szkolnictwa powszechnego. Był to jeden z
owych “rekordów niekonsekwencji”, jakie według okre-
ślenia Cata-Mackiewicza towarzyszyły reformie jędrze-
jewiczowskiej. Wprawdzie liczba szkół najniżej zorgani-
zowanych stopniowo zaczęła maleć na korzyść wyżej zor-
ganizowanych, ale był to wzrost zbyt powolny, aby do-
pływ młodzieży, zwłaszcza wiejskiej, do szkół średnich
196
w sposób istotny zwiększyć. W roku szkolnym 1937/38
ciągle jeszcze 47% szkół na wsi było I stopnia (w roku
1922/23 analogiczne szkoły na wsi stanowiły 70% ich
liczby), a więc poniżej sześcioklasowych. Niezależnie od
tego sieć szkół średnich nadal pozostawała rzadka, a kosz-
ty utrzymania w nich dzieci chłopskich z dala od rodziny
oraz opłaty szkolne zbyt wysokie, jak na chłopskie moż-
liwości materialne. Z kolei podział gimnazjów na niższe
(4 klasy) i wyższe (2 klasy liceum) poważnie utrudniał
dostęp na studia wyższe, gdyż tylko ukończenie liceum
dawało to prawo. W sumie więc, jak już wspomniano,
dyskryminacja młodzieży wiejskiej (i z małych miaste-
czek) na studiach wyższych nadal się utrzymywała. Za-
pewne tkwiło to zresztą w intencjach rządu - jak na to
wskazują m. in. okólniki Ministerstwa WRiOP, ustalają-
ce kryteria przyjmowania młodzieży do gimnazjów, sta-
wiające dzieci chłopskie na ostatnim miejscu. Był to sku-
tek propagandy kół reakcyjnych, mówiących o “nadpro-
dukcji inteligencji” i rozpowszechnionego w tych kołach
sloganu: “chłopi do wideł", który najbardziej krańcowo,
ale i najbardziej otwarcie ujmował prawdziwy stosunek
tych kół do sprawy dostępu wsi do oświaty.
Równocześnie uchwalona ustawa o szkolnictwie prywat-
nym uzależniała tworzenie szkół prywatnych od swo-
bodnej decyzji ministra i władz administracyjnych, czuj-
nie sprawdzających lojalność polityczną wnioskodaw-
ców. Wzmagał się nacisk polityczny na nauczycielstwo,
realizowany za pomocą polityki arbitralnych przeniesień,
z reguły na gorsze stanowisko, często w odległe i obce
części kraju, lub zgoła zwolnień z zajmowanej posady na-
uczycieli niewygodnych władzom sanacyjnym. Dotyczy-
ło to m. in. członków i działaczy Związku Nauczycielstwa
Polskiego - najsilniejszej reprezentacji nauczycieli w Pol-
sce, o charakterze zdecydowanie postępowym. Wyrazem
szykan pod adresem Związku były m. in. konfiskaty jego
wydawnictw, a w końcu nawet bezprawne narzucenie mu
rządowego kuratora w 1937 r., co - jakjuż wspomniano -
wywołało akcje protestacyjne i strajki wśród nauczycieli.
Szkolnictwo wyższe
Ze skromnych i niełatwych początków wyrastało w Pol-
sce szkolnictwo wyższe. W momencie odzyskania nie-
podległości istniały w kraju trzy uniwersytety (Jagielloń-
ski w Krakowie, Jana Kazimierza we Lwowie i Uniwer-
sytet Warszawski, do niedawna rosyjski) oraz dwie poli-
techniki (we Lwowie i Warszawie). Wkrótce potem zo-
stały uruchomione jeszcze dwa uniwersytety: w Pozna-
niu i Wilnie (Uniwersytet Stefana Batorego). Dla rozwo-
ju gospodarki narodowej duże znaczenie miało utworze-
nie Akademii Górniczej w Krakowie oraz Szkoły Głów-
nej Gospodarstwa Wiejskiego i Wyższej Szkoły Handlo-
wej w Warszawie. Równocześnie i w latach późniejszych
powstawały dalsze szkoły wyższe różnych typów i spe-
cjalności. Nowe uniwersytety nie zawsze miały wystar-
czającą kadrę naukową. Z pomocą przychodziły im naj-
starszy i najbogatszy w nią Uniwersytet Jagielloński oraz
Uniwersytet Jana Kazimierza. Przeniosło się do ojczyzny

wielu polskich uczonych, pracujących dotąd w uniwersy-
tetach zagranicznych. Szkoły wyższe w Polsce między-
wojennej dzieliły się na akademickie i nieakademickie.
Tylko pierwsze z nich miały prawo nadawać tytuły na-
ukowe, były ponadto wyposażone w szeroką autonomię
wewnętrzną. Uprawnienia akademickie miały wszystkie
wyższe szkoły państwowe w liczbie 13 (1937/38). Ponad-
to było wówczas w Polsce 10 szkół wyższych prywatnych,
którym na mocy oddzielnej ustawy sejmowej” można by-
ło nadać uprawnienia akademickie w całości lub czę-
ściowo. Wśród nich szczególnie wysoki poziom nauko-
wy, a zarazem tradycje postępu i demokracji reprezen-
towała Wolna Wszechnica Polska w Warszawie. Spośród
uczelni prywatnych szczególnym poparciem władz sana-
cyjnych cieszył się Katolicki Uniwersytet Lubelski, czego
wyrazem było przyznanie mu praw akademickich (1938),
gdy tymczasem innym uczelniom prywatnym, nieraz o
znacznie wyższym poziomie naukowym (jak np. Wol-
nej Wszechnicy Polskiej), przyznawano najwyżej niepeł-
ne prawa akademickie.
Autonomia uniwersytecka doznała poważnych ograni-
czeń w okresie pomiędzy 1930 a 1935 r. Bezpośrednim
powodem ustawy z 1933 r., która tę autonomię łamała,
był protest 45 najwybitniejszych profesorów Uniwersy-
tetu Jagiellońskiego (a także z innych wyższych uczel-
ni) przeciwko postępowaniu władz wobec więźniów brze-
skich w 1930 r. Atmosferę życia naukowego na wyższych
uczelniach poważnie zakłócały wspomniane już wyżej
liczne wybryki reakcyjnej części młodzieży akademic-
kiej, zwłaszcza bojówek OWP, ONR i różnego rodzaju
korporacji, skierowane przeciwko młodzieży żydowskiej
żądania wprowadzenia numerus clausus lub numerus nul-
lus, a nawet pałkarskie napaści na młodzież żydowską
oraz ujmującą się w jej obronie młodzież polską.
Koszty studiów wyższych były wysokie. Składały się na
to nie tylko opłaty za prawo do studiowania, wysokie ce-
ny książek i niezbędnych pomocy naukowych, lecz także
i przede wszystkim wysokie koszty utrzymania i miesz-
kania w miastach uniwersyteckich. Niewielka tylko część
młodzieży korzystać mogła z domów akademickich, któ-
rych było stosunkowo niewiele. Podobnie przedstawiała
się sprawa ze stypendiami. W roku 1937/38 państwowe
stypendia (w przeciętnej wysokości 44 zł miesięcznie)
otrzymało zaledwie 1312 studentów, tj. ok. 4,8% ogółu
młodzieży studiującej. Ponadto ok. 4,4% studentów po-
bierało stypendia z innych funduszów (prywatnych, sa-
morządowych itp.), ale w wysokości jeszcze niższej niż
stypendia państwowe (mianowicie 35 zł miesięcznie).
Warunki te sprawiły, że studia wyższe w Polsce między-
wojennej były w niewielkim stopniu dostępne dla mło-
dzieży pochodzenia robotniczego i chłopskiego. W ro-
ku 1928/29 - najpomyślniejszym w całym okresie mię-
dzywojennym pod względem dobrobytu - studiowało w
szkołach wyższych według Małego rocznika statystyczne-
go z 1933 r. zaledwie 8,1% młodzieży pochodzenia ro-
botniczego i 9,8% pochodzącej z rodzin “mniejszych rol-
ników”, tj. posiadających “poniżej 50 ha gruntu”. W wy-
197
29
niku tych trudności młodzież ta musiała często nadmier-
nie przedłużać studia lub je wręcz przerywać.
W tych warunkach liczba młodzieży studiującej na wyż-
szych uczelniach była stosunkowo niewielka: w latach
1926-1939 wahała się w granicach od 40 do 50 tys. stu-
dentów.
Prasa i czasopiśmiennictwo —
tendencje rozwojowe
Obok szkolnictwa wszystkich szczebli jedną z najważ-
niejszych dźwigni rozwoju kultury stanowiło czytelnic-
two prasy i książki. U chwycenie tych zagadnień na-
stręcza jednak znacznie większe trudności niż proble-
mów szkolnictwa, choć materiały z tej” ostatniej dziedzi-
ny nie zawsze są wiarygodne (np. gdy chodzi o szkolnic-
two mniejszości narodowych) oraz wolne od luk i rozbież-
ności (np. gdy chodzi o pochodzenie społeczne młodzieży
uczącej się).
W sprawach prasy, książki i czytelnictwa jesteśmy skaza-
ni w większości wypadków na materiały cząstkowe, trud-
ne do zweryfikowania, ograniczone przy tym w zasadzie
do prasy legalnej. Materiały statystyczne na temat niele-
galnej prasy KPP i prasy rewolucyjnej, szczególnie jeśli
chodzi o jej kolportaż, w praktyce nie istnieją bądź nie
dają podstaw do wniosków uogólniających. W tej sytu-
acji interpretacje i sądy, dotyczące nawet prasy legalnej,
nie mogą nie zawierać wielu poważnych luk i nie budzić
niejednokrotnie równie poważnych rozbieżności, a nieraz
i sprzeczności.
Niezależnie od tego sama natura i charakter działalności
na tym polu sprawiają, że wymyka się ona bardzo czę-
sto spod możliwości stosowania wymierzalnych, obiek-
tywnych kryteriów. Dotyczy to nawet zjawiska i proce-
sów związanych z ilościowym rozwojem prasy, jej roz-
powszechnienia i czytelnictwa. Tylko niewiele z tych zja-
wisk można ustalić w sposób względnie bezsporny, a i
to raczej jedynie w sensie scharakteryzowania występu-
jących w nich pewnych tendencji czy trendów rozwojo-
wych.
Należy tu m. in. kwestia rozwoju prasy, mierzona licz-
bą ukazujących się tytułów i wysokości nakładów, a więc
pośrednio i czytelnictwa. W świetle badań m. in. M. Czar-
nowskiej, a przede wszystkim czołowego znawcy tych za-
gadnień A. Paczkowskiego, już w końcu 1921 r. liczba ty-
tułów prasowych przekroczyła stan przedwojenny, z po-
łowy roku 1914. W latach następnych w dalszym ciągu
zwiększała się ona dynamicznie do ok. 1800-2000 u pro-
gu wielkiego kryzysu.
W ostatnich latach przed II wojną - po okresie stagnacji
w czasach kryzysu - tempo wzrostu wydawnictw praso-
wych znowu uległo przyspieszeniu. Wprawdzie wiele z
nich miało żywot bardzo krótkotrwały, czasem wręcz efe-
meryczny, ale nie zmienia to w sposób zasadniczy ogól-
nego obrazu w tej dziedzinie.
Dynamicznie rosły zarówno nakłady prasy globalne
30
(roczne), jak i jednorazowe. Wszelkie szacunki na ten
temat są jeszcze bardziej zawodne niż przy oblicza-
niu wzrostu liczby tytułów prasowych. Jednakże pewną
orientację może tu dać zużycie roczne papieru gazeto-
wego w Polsce. Wynikałoby z niego (przy ograniczeniu
się do prasy codziennej i ukazującej się 2-4 razy w tygo-
dniu), że według obliczeń Paczkowskiego w 1924 r. moż-
na było z tego papieru wydrukować 268 mln egzempla-
rzy rocznie, natomiast w 1937 r - 866 mln egz. (podob-
ne wielkości dla lat 1935-1937 podają, opierając się na
odmiennych kryteriach, i inni badacze). Oznaczałoby to
przeszło trzykrotny wzrost nakładów globalnych dzien-
ników w ciągu 13 lat. Wzrost nakładów jednorazowych,
choć nie tak dynamiczny, był jednak również wyraźny.
O ile na początku roku 1925 nakłady prasy codziennej
(oraz ukazującej się 2-4 razy tygodniowo) nie przekra-
czały prawdopodobnie jednorazowo 1 mln egz., o tyle w
połowie lat trzydziestych sięgały one co najmniej 1,5 mln,
a może i 2 mln egz. Dodajmy, że z tego przynajmniej 350
tys. przypadło na gazety żydowskie (w jęz. jidysz, a tak-
że - nieliczne - w jęz. hebrajskim) i na niemieckie prze-
szło 100 tys. (według T. Kowalaka nawet ok. 150 tys., ale
bierze on pod uwagę nie tylko dzienniki, lecz “prasę poli-
tyczną" w ogóle). Na tym tle nieproporcjonalnie małe na-
kłady miała prasa największej mniejszości w Polsce, mia-
nowicie ukraińskiej, która prawie do końca II Rzeczypo-
spolitej dysponowała tylko jednym pismem codziennym
“Diło” o nakładzie zaledwie 5 tys. egz. Łącznie z kilkoma
pismami, wychodzącymi 2-4 razy w tygodniu, ich nakład
jednorazowy (1930) sięgał zaledwie ok. 15 tys., a wraz
z tygodnikami ok. 100 tys. egz. Warto jednak podkre-
ślić, że natomiast stosunkowo liczne (choć małonakłado-
we) były ukraińskie czasopisma kulturalno-oświatowe i
młodzieżowe. Jeszcze skromniej przedstawiała się prasa
białoruska. Ustępowała ona zarówno pod względem licz-
by tytułów, jak i nakładów nie tylko prasie ukraińskiej,
ale nawet znacznie słabszych liczebnie mniejszości, ro-
syjskiej i litewskiej.
Za istotną cechę, charakteryzującą tendencje rozwojowe
prasy w dwudziestoleciu międzywojennym, uznać nale-
ży także rosnącą rolę prasy wielkonakładowej, dociera-
jącej do szerokich rzesz społeczeństwa w różnych regio-
nach kraju. W 1924 r. tylko 5 dzienników biło nakłady
jednorazowe powyżej 25 tys. egz. każdy (w tym tylko 1
powyżej 50 tys.), w 1936 r. było takich dzienników już 31
(w tym 13 powyżej 50 tys.). Malała więc wyraźnie rola
niskonakładowej prasy codziennej (poniżej 10 tys. egz.),
choć nadal jeszcze i wtedy przeważała ona swym ogól-
nym nakładem jednorazowym (58%) nad prasą “wielką"
(19%). Reszta przypadała na prasę o średnich nakładach.
Wśród prasy wielkonakładowej czołowe miejsce zajmo-
wał krakowski “Ilustrowany Kurier Codzienny”, którego
jednorazowy nakład wahał się w granicach 120-180 tys.
egz., a niekiedy przekraczał 200 tys. Zawdzięczał to m.
in. silnemu zapleczu finansowemu, niezwykle sprawnej
organizacji i operatywnemu serwisowi informacyjnemu,
zdolności przystosowania się właściciela “Ikaca”, Maria-
198
na Dąbrowskiego, do oczekiwań i życzeń czytelników...,
a także “władzę dzierżących”. Już współcześni charakte-
ryzowali IKC nieco drastycznie jako “pannę dla wszyst-
kich i do wszystkiego”, a j ego oblicze ideowo-polityczne
jako “w miarę pobożne, z lekka demokratyczne i nieco
konserwatywne”.
Obok koncernu prasowego z krakowskiego “pałacu pra-
sy”, jak zwano siedzibę IKC (a także przynależnych do
tegoż koncernu magazynów, jak ilustrowany "Świato-
wid”, kryminalno-sensacyjny “Tajny Detektyw”, sporto-
wy “Raz, Dwa, Trzy”), inną potęgą prasy polskiej był war-
szawski koncern tzw. prasy czerwonej (zwanej tak od ko-
loru tytułów jej poszczególnych gazet) wydający m. in.
popularne dzienniki stołeczne “Express Poranny” i “Ku-
rier Czerwony”, później także dalsze dzienniki i czasopi-
sma, m. in. “Przegląd Sportowy”, tygodniki “Kino”, sa-
tyryczny “Cyrulik Warszawski” itp. Wprawdzie żaden z
tych dzienników nie osiągnął nakładów “Ikaca” , ale nie
ustępowały mu łącznym nakładem. Pod względem poli-
tycznym obydwa te największe w Polsce koncerny pra-
sowe związane były z obozem sanacyjnym. Dotyczyło to
zwłaszcza “prasy czerwonej”, w znacznym stopniu uza-
leżnionej odeń finansowo i kontrolowanej przez wyso-
kich prominentów tego obozu, w szczególności Bogusła-
wa Miedzińskiego.
Orientacje ideowo-polityczne prasy polskiej.
Dotykamy w ten sposób kategorii zagadnień szczegól-
nie skomplikowanych i zawiłych, mianowicie orienta-
cji ideowo-politycznych reprezentowanych przez prasę
polską okresu międzywojennego. Przeprowadzane już
przed wojną i podejmowane także w ostatnich latach
analizy rynku prasowego pod tym kątem widzenia są -
przy wszystkich nieuniknionych odchyleniach i wątpli-
wościach - zgodne co do tego, że zdecydowaną przewa-
gę zarówno pod względem liczby tytułów, jak i wysoko-
ści nakładów miała prasa o orientacji prawicowej i cen-
trowej, w szczególności właśnie, gdy chodzi o dzienni-
ki i pisma wielkonakładowe. Tak np. z przytoczonych
przez A. Paczkowskiego materiałów z biuletynu informa-
cyjnego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z maja 1924
r. wynika, że na początku tegoż roku polska prawico-
wa i centrowa prasa polityczna obejmowała prawie 200
pism o nakładzie globalnym blisko 200 mln egzempla-
rzy, podczas gdy siły lewicowe miały w swej dyspozy-
cji ok. 70 pism o nakładzie nie przekraczającym 45 mln
egzemplarzy. Po przewrocie majowym tradycyjny po-
dział na prawicę, centrum i lewicę stał się jeszcze mniej
ostry niż przedtem, a często wręcz mylący z uwagi na to,
że większość partii prawicowych i ich prasy znalazła się
w opozycji wobec rządów sanacyjnych, a jednocześnie
niektóre pisma o tradycjach lewicowych czy liberalno-
demokratycznych przyjęły orientację mniej lub więcej
prorządową (np. “Głos Prawdy”, miesięcznik “Droga”,
czy wpływowy dziennik warszawski “Kurier Poranny”).
Tak więc w nowej, pomajowej sytuacji nie wystarcza-
ły już tradycyjne kryteria (również zresztą mało precy-

zyjne): prawica, centrum, lewica. Coraz większą rolę w
samookreślaniu się politycznym w nurcie lewicy i demo-
kracji zaczęło odgrywać jeszcze jedno istotne kryterium -
kryterium stosunku do sanacji. Należy jednak równocze-
śnie pamiętać, że w tych czasach stanowisko antysanacyj-
ne zajmowały również partie prawicowe, w szczególności
endecja, co samo w sobie nie' kwalifikowało ich bynaj-
mniej do obozu demokratycznego, a tym bardziej lewi-
cowego. Uznać więc trzeba, że dopiero zbieg obu kryte-
riów łącznie: przeciwko społecznej prawicy (także anty-
sanacyjnej) oraz przeciwko sanacji stwarzał podstawę do
zakwalifikowania określonych sił politycznych do obozu
demokracji i lewicy. W praktyce odpowiadało to mniej
więcej podziałowi ówczesnego społeczeństwa polskiego,
a także partii i ugrupowań politycznych. Z jednej strony
były siły związane z Cetrolewem, z obozem rewolucyj-
nym oraz radykalnymi nurtami wśród mniejszości naro-
dowych, z drugiej strony - siły sanacji i endecji.
Wydaje się, że w latach trzydziestych to podwójne kry-
terium może mieć zastosowanie do oceny orientacji
ideowo-politycznych prasy w Polsce. Jednakże analiza ta-
ka, z uwzględnieniem zbiegu obu tych kryteriów, nie by-
ła dotąd przeprowadzana. Dlatego też jedynie najogól-
niej stwierdzić można, że w latach trzydziestych przewaga
prasy prawicowej i sanacyjnej była bez wątpienia jeszcze
większa niż prasy prawicowej i centrowej przed przewro-
tem majowym.
Rządy sanacyjne a wolność prasy
Trudne położenie prasy opozycyjnej, w szczególności
lewicowej, wynikało nie tylko ze słabości jej podstaw
finansowo-materialnych i techniczno-wydawniczych. Na-
wet stosunkowo silne i ustabilizowane wydawnictwa pra-
sy lewicowej, jak np. “Robotnik”, ustępowały wyraźnie
pod względem zdolności produkcyjnej i nowoczesności
swej bazy poligraficznej, liczebności personelu technicz-
nego itp. wyposażeniu krakowskiego “pałacu prasy” M.
Dąbrowskiego, warszawskiego koncernu “prasy czerwo-
nej” przy ul. Marszałkowskiej czy niektórym wydawnic-
twom poznańskim lub pomorskim. Trudności te pogłę-
biała dyskryminacyjna polityka władz wobec prasy opo-
zycyjnej, wyrażająca się m. in. w naciskach politycznych
(np. w postaci konfiskat), pociągnięciach fiskalnych (np.
w dziedzinie podatkowej, subwencjowania określonych
pism itp.), utrudnieniach w rozpowszechnianiu itd.
Polityka ta nie tylko pozostawała w sprzeczności z za-
sadami demokracji politycznej, ale często kolidowała
też z konstytucją marcową i obowiązującym ustawodaw-
stwem. Wolność prasy i swobodę wyrażania poglądów
gwarantowały zwłaszcza artykuły 105 i 104 konstytucji.
Były to jednak zasady ogólne, niejednokrotnie przekre-
ślane praktyką postępowania władz administracyjnych i
sądowych, które aż do ustawy prasowej z 1938 r. opie-
rały się w dużej mierze na przepisach ustawodawstwa
państw zaborczych. Przeprowadzone na mocy wyroków
sądowych konfiskaty zmuszały redakcje do wycofywania
199
31
i niszczenia gotowych już nakładów, co poza innymi skut-
kami narażało wydawnictwa na poważne straty finanso-
we. Choć nie istniała w zasadzie cenzura prewencyjna,
funkcjonowanie cenzury represyjnej stwarzało niewątpli-
wie ograniczenia wolności prasy, zwłaszcza w okresach
większych napięć społecznych, strajków i innych niepo-
kojów. Najczęściej przedmiotem tych i podobnych repre-
sji była prasa i czasopisma rewolucyjne, radykalnie lewi-
cowe i mniejszości narodowych. W latach 1921-1924 za-
wieszono przynajmniej 59 pism tej orientacji.
Po przewrocie majowym stosunki te uległy dalszemu i
silnemu pogorszeniu. Liczba konfiskat sięgała w latach
trzydziestych 2-3 tys. rocznie, przy czym coraz częściej
ofiarą ich padały także pisma stronnictw legalnych, nie
tylko lewicowych, ale często też centrowych i prawico-
wych. Tak np. w dziesięcioleciu 1926-1935 naczelny or-
gan PPS “Robotnik” ulegał konfiskacie około 500 razy,
a endecka “Gazeta Warszawska” około 260 razy, podob-
nie katowicka “Polonia”, organ Chrześcijańskiej Demo-
kracji, kierowany przez Korfantego. Niemal na porząd-
ku dziennym były konfiskaty “Oblicza Dnia” i “Dzien-
nika Popularnego” - antyfaszystowskich pism jednolito-
frontowych inspirowanych przez KPP. W ogólności naj-
ostrzejsze represje różnego rodzaju (trudne do zliczenia
ich przykłady podaje w swej świetnie udokumentowa-
nej pracy o reglamentacji wolności prasy w Polsce mię-
dzywojennej M. Pietrzak) spadały na prasę rewolucyj-
ną i mniejszościową. Tak np. w roku 1928 i 1929 uległo
konfiskacie 70% ogółu numerów tygodnika PPS-Lewicy
“Robociarz”, 80% “Chłopskiej Przyszłości” i 100% nu-
merów “Chłopskiego Życia” - radykalnych pism ruchu lu-
dowego. “Wcale nierzadkie były wypadki konfiskowania
wszystkich kolejnych numerów czasopisma od jego po-
wstania aż do zawieszenia” - stwierdza tenże autor. Do-
dajmy przy okazji, że jeszcze dotkliwszą niż konfiska-
ty poszczególnych numerów czy artykułów formą repre-
sji było zawieszanie i likwidacja czasopisma - proceder
praktykowany często wobec prasy radykalnej już przed
majem 1926 r., a w latach późniejszych jeszcze bardziej
rozwinięty.
Poza wydatnym rozszerzeniem frontu represji prasowych
władze sanacyjne podniosły też znacznie wysokość kar
pieniężnych za “wykroczenia” prasowe. Aby uniknąć ka-
tastrofy finansowej, niektóre wydawnictwa przedstawia-
ły cenzorom “dobrowolnie” określone materiały, jeszcze
przed ich publikacją. W ten sposób obok cenzury re-
presyjnej zaczynała funkcjonować cenzura prewencyjna
i autocenzura. Sankcjonowała to pośrednio konstytucja
kwietniowa 1935 r., w której artykuły o wolności prasy
z konstytucji marcowej 1921 r. zostały pominięte. Nie-
jako finalizował tę ewolucję dekret prasowy prezydenta
RP z listopada 1938 r., który m. in. jeszcze bardziej pod-
nosił kary pieniężne za wykroczenia prasowe, zwiększał
uprawnienia władz administracyjnych i prokuratorskich
w zakresie nadzoru nad prawomyślnością prasy i wpro-
wadzał szereg innych obostrzeń w tej dziedzinie.
Wielką wagę przywiązywały też rządy pomajowe do
32
kontroli nad systemem rozpowszechniania prasy, to
jest nad jej kolportażem. I w tej dziedzinie szczególną
aktywność rozwijał Bogusław Miedziński, w którego
rękach zbiegały się w głównej mierze nici kierowania
i kontrolowania prasy przez obóz sanacyjny. Ważnym
instrumentem z tego punktu widzenia była spółka
akcyjna “Ruch”, mająca monopol na kolportaż prasy na
kolejach. Już wkrótce jednak sieć “Ruchu” wyszła poza
dworce kolejowe, szczególnie bujnie rozwijając się w
Warszawie, a z czasem, stopniowo, także na prowincji.
Monopol na kolejach i zdecydowana dominacja w
Warszawie pozwalały “Ruchowi” poniekąd dyktować
wydawnictwom warunki rozprowadzania ich prasy,
przede wszystkim przez ustalanie wysokości prowizji za
przyjmowane do kolportażu pisma, stosowanie wymogu
wpłacania z góry kaucji od niektórych wydawnictw i
szereg innych drobnych utrudnień lub — dla innych
— ułatwień. Szczególne trudności miały w „Ruchu”
pisma najczęściej podlegające konfiskatom oraz pisma
żydowskie. Zmuszało to je do organizowania własnego,
kosztownego i z konieczności mniej rozgałęzionego
kolportażu (liczba placówek „Ruchu” w 1937 r. się-
gała 4900) oraz polegania na prenumeracie stałych
czytelników. O wadze, jaką przywiązywały władze
sanacyjne do kolportażu prasy i w ogóle kontroli nad
nią, świadczą raporty i narady na te tematy, odbywane
niejednokrotnie w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych
oraz Komisariacie Rządu dla m. st. Warszawy, a nawet w
Ministerstwie Spraw Wojskowych. Toteż trzeba zgodzić
się ze stanowiskiem innego badacza tych zagadnień, E.
Rudzińskiego, że cały ten wszechstronny zespół środ-
ków represji, nacisków ekonomicznych i przekupstw,
jawnego gwałcenia obowiązujących praw itp. służył nie
czemu innemu, jak „tworzeniu w Polsce systemu prasy
kontrolowanej”.
Sanacyjna polityka kija i marchewki wobec prasy miała
jednak — jak każda taka polityka — skuteczność ogra-
niczoną. Z różnych względów społeczno-politycznych,
a także organizacyjno-technicznych wymykały się spod
jej kontroli ważne kanały oddziaływania na opinię
publiczną, których znaczenia nie należy nie doceniać.
Mowa tu w szczególności o szerokim strumieniu z jednej
strony prasy i wydawnictw o charakterze religijnym
i klerykalnym, często dewocyjnym, jak też z drugiej
strony o prasie zawodowej i związkowej, adresowanej
głównie do mas robotniczych.
Prasa klerykalna i dewocyjna
Od pierwszych niemal lat niepodległości koła ko-
ścielne przywiązywały wielką wagę do działalności
religijno-propagandowej w możliwie szerokich kręgach
społeczeństwa, nie dysponowały jednak żadnym pismem
codziennym o szerszym zasięgu. Zresztą interesy Ko-
ścioła miały i tak licznych oraz wpływowych rzeczników
w prasie codziennej prawicowych i centrowych partii
politycznych, przede wszystkim Narodowej Demokracji
i Chrześcijańskiej Demokracji. Natomiast wielkimi
środkami i z wielkim rozmachem angażował się Kościół
w wydawnictwa periodyczne, tygodniki, miesięczniki
200
itp., bezpośrednio przez siebie organizowane i kiero-
wane. Był pod tym względem potęgą, dorównującą, a
nawet przewyższającą największe świeckie wydawnic-
twa tego typu. Jak stwierdza A. Paczkowski, w 1930
r. wśród 11 największych czasopism o łącznym na
kładzie jednorazowym ok 1,1 mln egzemplarzy około
620 tys. egzemplarzy (tj. ok: 56 — 57%) przypadało
na czasopisma o charakterze religijnym, a w 1936 r.
odsetek ten wzrósł nawet do 62 — 63%. Prawdziwie
zawrotną karierę wśród nich robił miesięcznik „Rycerz
Niepokalanej”, wydawany przez oo. franciszkanów w
Niepokalanowie pod Warszawą — wielkim centrum
wydawnictw religijnych w Polsce, stworzonym przez o.
Maksymiliana Kolbego (który zginął później męczeńską
śmiercią w hitlerowskim obozie zagłady w Oświęcimiu).
W latach trzydziestych nakład jednorazowy tego mie-
sięcznika sięgał 600 — 800 tys. egz. Wprawdzie gros
zawartości „Rycerza” poświęcone było sprawom kościel-
nym, ale nie brakowało w nim informacji i artykułów
o charakterze społeczno-politycznym i ideologicznym,
z reguły nacechowanych wrogością już nie tylko wobec
idei socjalizmu i komunizmu, lecz także wszystkiego,
co trąciło liberalizmem i oczywiście laickością. Nieto-
lerancja wobec innych wyznań, obskurantyzm — oto
postawy, które wedle zgodnej opinii współczesnych
obserwatorów, a także historyków określały oblicze
tego pisma. W innym wielkim katolickim ośrodku
wydawniczym, w Drukarni i Księgarni Św. Wojciecha
w Poznaniu, wychodził w dużym nakładzie (przekra-
czającym w latach trzydziestych 220 tys. egz.) tygodnik
„Przewodnik Katolicki”. I to czasopismo, o nastawieniu
zdecydowanie konserwatywnym i patriarchalnym, nie
stroniło od problematyki ideologicznej i społeczno-
politycznej, szczególnie duży wpływ wywierając na
opinię publiczną w województwach zachodnich, gdzie
miało najwięcej abonentów i czytelników. Natomiast
krakowski „Posłaniec Serca Jezusowego”, wydawany
przez oo. jezuitów i niewiele tylko ustępujący „Przewod-
nikowi Katolickiemu” nakładem, specjalizował się w
sentymentalnych, umoralniających opowiastkach, pisał
o cudownych zdarzeniach, inicjował zbiórki na biednych
Murzynów czy Indian itp. Nie odbiegał swym poziomem
od „Rycerza Niepokalanej”.
Problem szerokiej poczytności tych pism i wydawnictw
miał swe złożone socjohistoryczne korzenie, których
rozpoznanie i wyjaśnienie nie da się sprowadzić je-
dynie do statystycznych wskaźników dominacji religii
katolickiej w społeczeństwie polskim ani też nawet do
odwołania się do roli, jaką odgrywał Kościół w długich
latach narodowej niewoli. Wymagałoby to odrębnych i
rozległych studiów nie tylko historycznych, ale także z
zakresu socjologii, psychologii mas, kulturoznawstwa i
innych dziedzin, co z konieczności musi pozostać poza
obrębem rozważań w tej pracy.
Wszelako nie bez znaczenia dla pełniejszego roze-
znania przyczyn poczytności tej prasy są też bardziej
wymierne czynniki natury ekonomicznej, organizacyjnej
i technicznej, które — wiążąc się ściśle z ogólniejszymi

przesłankami i mechanizmami oddziaływania Kościoła
katolickiego na opinię publiczną — służyły skutecznie
rozpowszechnieniu jego wydawnictw i czasopism.
Charakterystyczny pod tym względem jest fakt, że
np. w 1935 r. ok. 45% olbrzymiego nakładu „Rycerza
Niepokalanej” rozprowadzano za darmo. Czasopisma
kościelne na ogół nie miały problemów z kolportażem
i nie były zależne od „Ruchu”, gdyż miały do dyspo-
zycji ogarniającą cały kraj sieć instytucji i placówek
kościelnych, w tym przede wszystkim parafialnych, które
niejako „z urzędu” prowadziły ów kolportaż, a czyniły
to tym skuteczniej, że księża natarczywie nakłaniali
parafian do kupowania pism katolickich, często nie
żałując równocześnie słów potępienia dla niekatolickiej,
„złej prasy”. Wówczas (1937) było w Polsce 5170 parafii
rzymskokatolickich, czyli o paręset więcej niż punktów
kolportażu „Ruchu”.
Niezależnie od tego, pisma katolickie dzięki swym wy-
sokim nakładom, a także niewątpliwemu finansowemu
wsparciu Kościoła i organizacji katolickich były na
ogół bardzo tanie. Doniosłe znaczenie dla masowej i
taniej kościelnej produkcji wydawniczej miał fakt, że
skupiała się ona w przynajmniej kilku wielkich i bogato
wyposażonych technicznie ośrodkach wydawniczo-
poligraficznych, nie ustępującym swym potencjałem
wydawniczym wielkim, zresztą nielicznym, ośrodkom
świeckim. Szczególną rolę pod tym względem odgrywał
Poznań, największy kościelny ośrodek wydawniczy w
Polsce.
Nie rezygnował też Kościół z prób kształtowania postaw
inteligencji i modelu kultury polskiej jako kultury
katolickiej. Służyły tym celom czasopisma o wieloletniej
niekiedy tradycji swej działalności, jak krakowski mie-
sięcznik „Przegląd Powszechny”, poznańska „Tęcza”,
a zwłaszcza powstała w 1936 r. również poznańska
„Kultura”, niewątpliwie najbardziej liczący się tygodnik
katolicki tego typu o zasięgu ogólnokrajowym. Różnił
się on w sposób istotny swym charakterem, poziomem
i ambicjami od scharakreryzowanych wyżej innych
czasopism katolickich. Ale choć — jak stwierdza W.
Mysłek — „wielu piszących na jego łamach publicystów
usiłowało w swoich artykułach odbiec od jaskrawo
konserwatywnych schematów katolickiej myśli spo-
łecznej”, choć pojawiały się w „Kulturze” akcenty
„krytycyzmu społecznego”, to jednak i to stosunkowo
najambitniejsze intelektualnie czasopismo katolickie nie
potrafiło wyzwolić się z kanonu integryzmu katolickiego
ani też zdobyć się na jakąś nową, twórczą koncepcję
katolickiej myśli społecznej, wolnej od przemożnego
nacisku ideologicznego hierarchii kościelnej. Nie przy-
padkiem pierwszy numer tygodnika w kwietniu 1936 r.
otwierała wypowiedź prymasa Polski, kardynała Hlonda.
Zamieszczone cotygodniowo notatki polityczne, mimo
swego spokojnego tonu, „żywiły się — jak zauważa K.
Koźniewski — dwiema obsesjami: antykomunizmem i
antysemityzmem”.
Jedyny zapewne wyjątek, nie mieszczący się w ciasnym
gorsecie światopoglądowym integryzmu katolickiego
201
33
w międzywojennej Polsce, stanowiła niewielka grupka
skupiona wokół kwartalnika „Verbum” i jego twórcy,
szlachetnego humanisty, ks. Władysława Korniłowicza.
Jednakże pismo to, wyróżniające się wśród pism katolic-
kich duchem tolerancji i szacunku dla innych poglądów,
nie było przez „Kulturę” prawie zauważane.
Wszystkie te sukcesy na polu czasopiśmiennictwa
katolickiego nie mogły wszakże przesłonić dotkliwej
luki, jaką w oczach hierarchii kościelnej stanowił brak
własnej, bezpośrednio przez nią kierowanej, prasy
codziennej. Wprawdzie na międzynarodowej wystawie
prasy katolickiej w Watykanie w 1936 r. w pawilonie
polskim figurowało aż 50 dzienników uważających się za
katolickie lub „stojących na gruncie katolickim”, ale w
rzeczywistości były to dzienniki związane z centrowymi
i prawicowymi partiami politycznymi. Wpływ Kościoła
na nie był poważny, ale nie wyłączny. W tym sensie, jak
to komentował ówczesny redaktor naczelny „Ateneum
Kapłańskiego” ks. Stefan Wyszyński, nie można było
ich uważać za katolickie „bez zastrzeżeń”. Dzienniki te
niejednokrotnie, zdaniem kół kościelnych, niejako pod-
pierały się autorytetem Kościoła w celach partyjnych, a
ponadto nieraz dawały im priorytet przed jego własnymi
dążeniami i interesami. Stawiało to w oczach opinii pu-
blicznej pod znakiem zapytania atrybuty Kościoła, które
sobie przypisywał i do których zawsze przywiązywał
wielką wagę, mianowicie atrybut uniwersalności swej
doktryny filozoficznej i społecznej oraz bezstronności i
ponadpartyjności w płaszczyźnie politycznej. Kościół
nie chciał być stroną w licznych sporach i polemikach
politycznych między partiami i ich prasowymi organami
— chciał być w tych sprawach arbitrem, chciał ratować,
co się jeszcze da z obowiązującej w Kościele od wieków
zasady „Roma locuta, causa finita”.
Szczególnie ostry stał się ten problem po przewrocie
majowym, kiedy większość partii prawicowych i cen-
trowych stanęła w opozycji wobec rządów sanacyjnych.
Sprawa stawała się coraz pilniejsza zwłaszcza w latach
trzydziestych w związku z działalnością Centrolewu,
zaognieniem się sytuacji wewnętrznej po wyborach i
procesie brzeskim, a przede wszystkim w związku z
wzrostem ruchu strajkowego i niepokojów społecznych
w latach kryzysu i dążeniami sił rewolucyjnych lewicy
do stworzenia antyfaszystowskiego jednolitego frontu
ludowego.
W tych okolicznościach od kwietnia 1935 r. zaczął
się ukazywać wydawany w Niepokalanowie „Mały
Dziennik”. Dzięki swej wyjątkowej taniości (5 groszy),
świetnemu kolportażowi poprzez kanały kościelne oraz
przede wszystkim dzięki swemu poziomowi, obliczo-
nemu na raczej niewysokie wymagania odbiorców,
„Mały Dziennik” stał się rychło gazetą o jednorazowym
nakładzie 100 — 120 tys., co w warunkach polskich
dawało mu jedno z pierwszych miejsc w prasie co-
dziennej. Spotkało się to z wysokim uznaniem władz
kościelnych, wyrażonym m. in. w liście do redaktora
„Małego Dziennika” przez głównego jego protektora,
kardynała Kakowskiego, który — obok innych wydaw-
34
nictw z Niepokalanowa — chwalił go bardzo za to, że
staje się „z każdym rokiem coraz to bardziej sprawnym
środkiem wyrabiania katolickiej opinii w narodzie i
coraz to bardziej skuteczną bronią w walce z wrogimi
atakami bezbożników i komunistów”. „Mały Dziennik”
— pisał dalej kardynał — „spełnia chlubną misję obrony
i wzmacniania zdrowia moralnego w naszym społeczeń-
stwie”.
Zgoła odmienne zdanie na ten temat mieli współ-
cześni pisarze, literaci i publicyści, także z bardziej
światłych kół katolickich. W istocie rzeczy bowiem
lektura „Małego Dziennika” kwalifikuje to pismo —
według charakterystyki W. Mysłka — jako „w całym
tego słowa znaczeniu pismo brukowe, rewolwerowe”,
specjalizujące się w atakach na organizacje postępowe,
szczególnie na Związek Nauczycielstwa Polskiego. „Ten
kościelny czerwoniak — stwierdza dalej tenże autor —
nie troszczył się przy tym o wiarygodność podawanych
przez siebie informacji, w wyniku czego wielokrotnie
narażał się na procesy o zniesławienie. Choć występował
przeciw rozluźnieniu obyczajów, czynił to w sposób tak
obsesyjny i krzykliwy, że faktycznie i ta problematyka
przydawała pismu osobliwej pikanterii [...] podobnie jak
inne brukowce — odwoływał się do najniższych instynk-
tów i chorobliwej wyobraźni, urabiając czytelników
przede wszystkim w duchu reakcyjno-klerykalnym. Nie
było to trudne, jako że adresowany był przede wszystkim
do drobnomieszczaństwa”.
Nierówne siły w prasowej konfrontacji
Jak widać, potencjał prasowo-propagandowy sił pra-
wicy społecznej, obozu sanacyjnego oraz Kościoła i
kleru zdecydowanie przewyższał to, czym dysponował
nawet bardzo szeroko rozumiany obóz demokratyczno-
lewicowy. Pewną korektę na korzyść tego ostatniego
wprowadzały różnego rodzaju wydawnictwa i czaso-
pisma statystycznie trudno uchwytne, w tym przede
wszystkim prasa, a właściwie najczęściej skromne,
przeważnie niskonakładowe biuletyny i podobne pisma
wydawane przez związki zawodowe. Tylko niektóre
z nich, wydawane przez większe centrale związko-
we, jak np. organ Związku Zawodowego Kolejarzy
„Kolejarz Związkowiec” czy „Głos Kolejowca” lub
organ Związków Zawodowych Górników „Górnik”,
osiągały jednorazowy nakład w granicach 40 — 60 tys.
egz. W ogromnej większości pisma te miały charakter
regionalny lub zgoła lokalny bądź też branżowo specja-
listyczny, co z natury rzeczy poważnie ograniczało ich
rolę opiniotwórczą, a nawet informacyjną, która zresztą
na ogół w niewielkim tylko stopniu leżała w profilu tego
rodzaju pism.
Przewaga prasy prawicowej, klerykalnej i sanacyjnej
uwydatniała się najsilniej w prasie tzw. ogólnoinforma-
cyjnej, formalnie „niezależnej”, „ponadpartyjnej”, prasie
„dla wszystkich” itp. Na tym polu orientacje lewicowo-
demokratyczne czy choćby liberalno-demokratyczne
nie miały, zwłaszcza po przewrocie majowym, żadnej
przeciwwagi dla dzienników w rodzaju „Ilustrowanego
Kuriera Codziennego”, warszawskich „czerwoniaków”
202
czy „Małego Dziennika„”. Trochę mniejsze były te
dysproporcje, gdy chodzi o prasę polityczną w węższym
tego słowa znaczeniu, tzn. taką, która jawnie określała
się jako organy polityczne konkretnych ugrupowań bądź
mniej lub więcej wyraźnie przyznawała się do powiązań
z nimi. Świadczą o tym stosunkowo mniejsze różnice
wysokości nakładów czołowych pism i organów różnych
kierunków politycznych, np. prasy rządowo-sanacyjnej,
jak „Gazety Polskiej” (30 — 40 tys. egz.), „Polski Zbroj-
nej” (ok. 20 tys. egz.), „Polski Zachodniej” w Katowicach
(ok. 20 — 30 tys. egz.), pism konserwatywnych, często
o nachyleniu prosanacyjnym, jak krakowskiego „Czasu”
(ok. 5 — 6 tys. egz.), wileńskiego „Słowa” (również
poniżej 10 tys. egz.), „Dziennika Poznańskiego” (ok.
20 tys. egz.}, endeckich, jak „Gazety Warszawskiej”
(później „Warszawski Dziennik Narodowy” — ok. 20
— 30 tys.egz.), organu ONR, warszawskiej „ABC”
(ok. 30 tys. egz.), „Kuriera Poznańskiego” (ok. 25 —
30 tys. egz.) czy nie związanego wyraźnie partyjnie
wpływowego „Kuriera Warszawskiego” (ok. 25 — 42
tys. egz.).
Antysanacyjna prasa polityczna centrum i lewicy ustę-
powała prasie prawicowej i sanacyjnej liczbą tytułów, w
mniejszym stopniu wysokością nakładów. Tak np. z naj-
ważniejszych dzienników politycznych Chrześcijańskiej
Demokracji katowicka „Polonia” wychodziła w nakła-
dzie ok. 20 — 25 tys. egz., a „Dziennik Bydgoski” —
ok. 25 — 30 tys. egz. Z wielkimi trudnościami walczyła
prasa polityczna ruchu ludowego, słaba finansowo, gnę-
biona konfiskatami, na domiar często rozbijana sporami
wewnętrznymi. Tylko „Gazeta Grudziądzka” Wiktora
Kulerskiego (wychodząca 3 razy tygodniowo) osiągała
na początku lat trzydziestych nakład 30 — 35 tys. egz.,
który w następnych latach stale i szybko się obniżał.
W granicach 5,7, najwyżej 10 tys. egz. obracały się
nakłady czołowych pism politycznych ruchu ludowego,
tygodników „Piast”, „Wyzwolenie” i „Zielony Sztandar”.
Skromnie również przedstawiała się prasa polityczna
PPS. Jedynie jej organ naczelny „Robotnik” osiągał (w
końcu lat dwudziestych) nakład ok. 23 — 25 tys. egz.,
ale w latach trzydziestych nakład ten stopniowo malał. O
wiele niżej kształtował się on w wypadku krakowskiego
„Naprzodu” i górnośląskiej „Gazety Robotniczej”.
Zupełnie odrębny problem stanowiła prasa komuni-
styczna i rewolucyjnych odłamów ruchu ludowego.
Tylko nieliczne pisma komunistyczne i z reguły bardzo
krótko mogły ukazywać się legalnie. Naczelny organ
KPP „Czerwony Sztandar” ukazywał się cały czas nie-
legalnie i — podobnie jak cała prasa komunistyczna —
nieregularnie i rzadko (kilka lub w najlepszym wypadku
kilkanaście razy do roku). W stosunkowo „dobrym”
okresie, w latach 1922 — 1925, niektóre pisma ko-
munistyczne, jak „Trybuna Robotnicza” czy „Walka
Robotnicza” rozchodziły się (a raczej były rozprowadza-
ne kanałami przeważnie konspiracyjnymi) w nakładach
2 — 4 tys. egz. Wyjątkowo tylko — i na bardzo krótko
— udawało się niektórym pismom komunistycznym (np.
„Przełomowi“ w 1919 r.) ten pułap nakładu przekroczyć.

Jedynym naprawdę masowym dziennikiem o charakterze
rewolucyjno-demokratycznym w całym dwudziestoleciu
międzywojennym był inspirowany przez KPP „Dziennik
Popularny”. Osiągał on jednorazowy nakład rzędu 5 o
tys. i więcej egzemplarzy, ale i on ukazywał się zaledwie
przez kilka miesięcy na przełomie roku 1936 i 1937, po
czym został przez władze zawieszony.
Czasopiśmiennictwo społeczno-kulturalne
Nie tylko wielkonakładowa prasa ogólnoinformacyjna,
lecz na ogół także wyżej scharakteryzowana prasa poli-
tyczna w ściślejszym tego słowa znaczeniu przewyższały
oczywiście swymi nakładami, zasięgiem odbioru czytel-
niczego, trzecią ważną kategorię czasopiśmiennictwa,
mianowicie czasopisma społeczno -kulturalne i literac-
kie, najczęściej tygodniki i miesięczniki. W powodzi
tytułów prasowych stanowiły one nie więcej niż ok. 5%,
a ich jednorazowe nakłady rzadko tylko przekraczały
10 — 12 tys. egz. Jednak docierały one do kręgów
społecznych i środowisk, odgrywających szczególną,
często decydującą rolę w życiu społeczno-politycznym
i kulturalnym kraju, stwarzały forum do dyskusji na
tematy nie tylko literackie czy artystyczne, ale często
także społeczno-polityczne i ideologiczne. Namiętne
polemiki wokół kampanii Boya-Żeleńskiego przeciwko
mieszczańskiej obyczajowości i pruderii, ostre, zjadliwe
wystąpienia Słonimskiego w jego Kronikach tygodnio-
wych (od których z reguły czytelnicy „Wiadomości
Literackich” zaczynali lekturę tego pisma) przeciwko
m. in. „zamordyzmowi” sanacji, jej flirtowi z Hitlerem i
faszyzmem, nieustępliwa walka lwowskich „Sygnałów”
przeciwko endeckiemu i wszelkiemu innemu szowini-
zmowi, a zwłaszcza przeciwko antysemickim burdom
na uniwersytetach, liczne polemiki wokół problemów
militaryzmu i pacyfizmu, dyskusje na temat postępowych
tradycji narodowej historii (np. w związku z ukazaniem
się Kordiana i chama L. Kruczkowskiego, 1932) — to
tylko pierwsze z brzegu wśród wielu innych przykłady
charakteru i rangi problematyki, podejmowanych na ła-
mach czasopism społeczno-politycznych i kulturalnych.
Jest to zarazem istotny przyczynek do problemu orien-
tacji społeczno-politycznych, reprezentowanych na tym
ważnym odcinku rynku prasowego w Polsce między-
wojennej. Na tym polu bardziej niż w wypadku prasy
ogólnoinformacyjnej czy także politycznej sensu stricto
liczyły się nie tyle wielkości nakładów (choć i one
oczywiście miały znaczenie), ile nowatorstwo i odwaga
głoszonych poglądów, bystrość obserwacji zachodzących
w kraju i w świecie procesów ideowo-politycznych i kul-
turalnych, wreszcie gotowość i umiejętność pobudzania
czytelnika do refleksji nad nimi — słowem stworzenia
gruntu do niepokoju i fermentu ideowo-politycznego i
kulturalnego.
Toteż podzielić można pogląd A. Paczkawskiego,
że choć pod względem wysokości nakładów i licz-
by tytułów pisma te pozostawały daleko w tyle za
pismami masowymi, to jednak niewiele im ustępo-
wały lub nawet dorównywały swą wagą i znaczeniem
społeczno-politycznym. Odnosi się to zwłaszcza do lat
203
35
trzydziestych, lat wzmożonych dążeń lewicy komuni-
stycznej i niekomunistycznej do stworzenia jednolitego
frontu antyfaszystowskiego, wyrażających się m. in.
w tworzeniu szeregu pism społeczno-kulturalnych o
nastawieniu wyraźnie lewicowym, antysanacyjnym i
antyklerykalnym. „W ostatnich czasach — pisała w
związku z tym w 1937 r. Katolicka Agencja Prasowa w
publikacji pt. Front antyklerykalny — powstało w Polsce
szereg nowych pism lewicowych, hołdujących skrajnemu
radykalizmowi”, a „Ateneum Kapłańskie” (w 1936 r.)
ogłosiło artykuł pt. Nowy najazd komunizmu na Polskę,
w którym alarmowało, że choć formalnie nie ma w
Polsce prasy komunistycznej, to jednak mnożą się pisma
i grupy społeczno-ideowe, „wypowiadające poglądy
językiem bolszewickim” i z „sympatią o Bolszewii”,
Na te nowe pisma jest „ogromny urodzaj [...] wychodzą
kilka miesięcy, do roku, a gdy redaktorzy ich kontynuują
swą karierę w więzieniu, powstają nowe pisma, na
krótszy lub dłuższy żywot”.
Jak wynika z tych i wielu innych podobnych wypowiedzi,
wokół tych pism — i to bodaj najbardziej niepokoiło
sanacyjne władze i Kościół — skupiały się najwybit-
niejsze pióra i umysły ze świata nauki i kultury, ludzie,
którzy często nie mieli nic wspólnego z komunizmem,
byli jednak głęboko zatroskani przejawami faszyzacji
życia społeczno-politycznego i kulturalnego kraju. W
tej sytuacji nie zawsze skuteczne okazywały się środki
administracyjne, konfiskaty i inne represje. Nie jest
przypadkiem, że właśnie w tym czasie pojawiły się na
horyzoncie wydawniczym Polski także nowe czasopisma
prawicowe i klerykalne, jak wspomniana już poznańska
„Kultura”, a także związany z tzw. obozem narodowym
(a raczej nawet z ONR) tygodnik „Prosto z mostu”,
pod redakcją Stanisława Piaseckiego. W ten sposób
aktywizacja sił lewicy wywołała szeroki ferment ideowo-
polityczny i kulturalny nie tylko we własnych szeregach,
ale na całym froncie życia kulturalnego kraju.
W kategorii czasopism kulturalnych ogromną więk-
szość stanowiły czasopisma specjalistyczne, branżowe
(poświęcone w zasadzie tylko wąskim profesjonal-
nym zainteresowaniom, np. plastyce, muzyce, radiu
itp.). Czasopisma o szerszej problematyce społeczno-
kulturalnej, jak „Wiadomości Literackie”, „Prosto z
mostu”, „Sygnały” i inne, tworzyły wśród nich ilościowo
niewielką (nie więcej jak kilkanaście tytułów), ale z
punktu widzenia oddziaływania na opinię publiczną
najważniejszą podgrupę.
„Boyszewickie” „Wiadomości Literackie”
Niewątpliwie czołowe miejsce wśród nich zajmowały
„Wiadomości Literackie”, najbardziej długowieczne
z polskich czasopism tego typu (1924 — 1939), o
stosunkowo dużym nakładzie (nie przekraczającym
wszakże ok. 14 tys. egz.), niezwykle żywo i interesująco
redagowane przez Mieczysława Grydzewskiego. Nie bez
racji było ono uznawane za swego rodzaju instytucję pol-
skiego życia kulturalnego i literackiego tamtych czasów:
jego nagrody literackie należały do najwyżej cenionych,
opinie na jego łamach bywały przedmiotem ostrych
36
nieraz polemik lub nawet napaści, nie były jednak nigdy
lekceważone czy niezauważane. Swój wysoki autorytet
w kołach inteligencji polskiej zawdzięczały, obok swych
walorów redakcyjnych (szybka i wszechstronna infor-
macja o wydarzeniach kulturalnych w kraju i za granicą,
bogactwo tematyki na łamach pisma, różnorodność form
literackiego i publicystycznego przekazu itp.), bodaj
przede wszystkim znakomitości piór, które z „Wiado-
mościami” współpracowały. Należeli tu m. in. Tuwim,
Wierzyński, Słonimski, Iwaszkiewicz, Lechoń, Wittlin,
Boy-Żeleński, Pruszyński, Winawer, Janta-Połczyński,
Ossowski, Staff, Dąbrowska, Miller, a także, od czasu
do czasu, Irzykowski, Kaden-Bandrowski, Broniewski,
Nałkowska, Strug, Choromański, Rudnicki i wiele, wiele
innych wybitności literackich, zarówno już powszechnie
uznawanych, jak też dopiero — dzięki „Wiadomościom”
— wprowadzonych na arenę wielkiej literatury polskiej
tamtego czasu, niejednokrotnie później potwierdzonych
w czasach nowych, w Polsce Ludowej.
Przy tak niezwykle szerokim wachlarzu autorów i współ-
pracowników nieunikniona była wielość i różnorodność
poglądów, wyrażanych piórami tych autorów, zarówno w
sprawach dotyczących bezpośrednio problemów warsz-
tatu pisarskiego, jak i w kwestiach światopoglądowych
oraz ideowo-politycznych. Czyniło to „Wiadomości”
pismem w dużej mierze eklektycznym, co z kolei
narażało je na liczne ataki i zarzuty z lewa, jak też —
znacznie częściej — z prawa. Częściej z prawa niż z
lewa, bo chociaż zdarzały się w „Wiadomościach” wy-
stąpienia ideowo-polityczne budzące zdziwienie i nawet
wzburzenie w kołach demokratycznej inteligencji (ciągle
sentyment dla Piłsudskiego, stępienie ostrza krytyki
społecznej w latach trzydziestych, euforia w związku z
zajęciem Zaolzia w 1938 r.), to jednak w ogólnym bi-
lansie zdecydowanie przeważały ilościowo i jakościowo
materiały z drugiej strony barykady światopoglądowej:
antyendeckiej i antysanacyjnej, antyklerykalnej i antyob-
skuranckiej. Świadczyły o tym wspomniane już artykuły
Boya-Żeleńskiego przeciwko siłom Ciemnogrodu w
Polsce (stąd ich ataki na „boyszewizm” „Wiadomości”),
liczne protesty przeciwko terrorowi wobec więźniów
Brześcia, wyrazy solidarności i sympatii dla republikań-
skiej Hiszpanii w jego boju z rebelią gen. Franco i jego
faszystowskich sojuszników włoskich i niemieckich,
nieustanne piętnowanie i ośmieszanie wszelkich przeja-
wów szowinizmu i antysemityzmu oraz wiele innych w
podobnym duchu inicjatyw. Przy całym sceptycyzmie
wobec niekonsekwencji i eklektyzmu „Wiadomości”
doceniali to nawet publicyści i pisarze rewolucyjni, jak
W. Broniewski (przez pewien czas sekretarz redakcji,
którego wiersze rewolucyjne były drukowane na łamach
Wiadomości”) czy jeden z późniejszych przywódców
PPR Ignacy Fik, gdy — jak to przypomina Koźniewski
- stwierdzał: „Znaczenie »Wiadomości Literackich«
jest dość duże. Ich akcja »bojowa« jest interesująca i
potrzebna. Endek, szowinista, rasista, matoł, antysemita
— warci są zawsze, aby ich drażnić i tępić. »Wiadomości
Literackie« drażnią bardzo sumienie”.
204
Były jednak sprawy ważne pod względem politycznym
i ideologicznym, w których redakcja „Wiadomości”
zajmowała stanowisko znacznie mniej jednoznaczne.
Dotyczy to m. in. stosunku do komunizmu i Związku
Radzieckiego, zwłaszcza do jego polityki kulturalnej.
Problematyka kultury i literatury radzieckiej (także
filmu i innych gałęzi sztuki) zajmowała na łamach
pisma sporo miejsca, niewątpliwie znacznie więcej niż
w jakimkolwiek innym niekomunistycznym piśmie
społeczno-kulturalnym ówczesnej Polski. Nie ulega
też wątpliwości, że materiały tym sprawom poświę-
cone (niejednokrotnie pióra pisarzy radzieckich lub
polskich z kręgu komunistycznego) wyróżniały się
rzeczowością, obiektywizmem, nierzadko wyraźną
sympatią dla trudnego dzieła budowy nowego ustroju
sprawiedliwości społecznej i zrębów socjalistycznej
kultury. Warto zwłaszcza podkreślić inicjatywę redakcji
rozpisania i opublikowania ankiety Pisarze polscy a Rosja
Sowiecka (1933), w której wypowiedziało się wielu
najwybitniejszych polskich pisarzy i intelektualistów,
przeważnie właśnie z sympatią do pierwszego państwa
socjalistycznego, często „aż — jak stwierdza Koźniewski
— demonstracyjnie serdecznie i pozytywnie”. Swoistym
ukoronowaniem tego nurtu informacji i ciepłego zain-
teresowania sprawami wschodniego sąsiada Polski był
specjalny, bardzo obszerny i bogaty numer z paździer-
nika 1933 r., w całości wypełniony tekstami pisarzy i
publicystów radzieckich. Było to wówczas w polskim
czasopiśmiennictwie kulturalnym czymś zupełnie nie-
zwykłym. Zdaniem Koźniewskiego „nikt wtedy w Polsce
nie uczynił tyle dla propagowania osiągnięć Związku
Radzieckiego, co »Wiadomości«”
Nie byłyby jednak one sobą, gdyby nie przeplatały tych
materiałów innymi, o wymowie mniej lub więcej anty-
komunistycznej. Między innymi nie skąpiły też miejsca
wypowiedziom różnych byłych komunistów polskich i
niepolskich, o charakterze często paszkwilanckim, z re-
guły dalekim od rozumienia specyficznych, pionierskich
zadań i trudności, towarzyszących budowie nowego
ustroju w otoczeniu wrogiego świata kapitalistycznego.
Byłoby powierzchownością widzieć we wszystkich tych
meandrach i zmiennościach jedynie owoc świadomej
polityki redakcyjnej Grydzewskiego i jego najbliższych
współpracowników. Chyba wiele racji ma cytowany już
Koźniewski, gdy zauważa, że „Wiadomości Literackie”
odzwierciedlały w sobie poniekąd ową charaktery-
styczną dla świata polskich intelektualistów i pisarzy
postawę daleko posuniętego liberalizmu intelektualnego,
lubującego się w wirze zmieniających się frontów i
sojuszów, nieoczekiwanych ataków, błyskotliwych
polemik. Ludzie ci „wyczuleni na wolność słowa bez
jakichkolwiek ograniczeń, niechętni wobec wszystkich
rygorystycznych doktryn filozoficznych, politycznych,
religijnych, traktowali życie umysłowe jako pasjonującą
grę. »Wiadomości Literackie« w niemal doskonały
sposób reprezentowały tę właśnie postawę. Postawę
zasadniczej wrogości wobec nacjonalistycznej, faszyzu-
jącej prawicy, ale i pełną rezerwy wobec rewolucyjnej

lewicy, która wprawdzie zapowiada realizację sprawie-
dliwości społecznej, ale szanse jej obwarowuje twardymi
rygorami dyktatury proletariatu [...]. W tych liberałach
kapitał budził wprawdzie odrazę, gotowi byli potępiać
towarzyszące mu zjawiska społecznej krzywdy, ale ziębił
ich również komunistyczny wschód”.
Eklektyzm, niekiedy wręcz dwuznaczność „Wiadomości
Literackich” w kwestiach ideowo-politycznych nie zmie-
niały wszakże faktu, Że w kwestiach światopoglądowych
i obyczajowych, na polu walki z obskurantyzmem i
zakłamaniem w życiu publicznym — pismo to sytu-
owało się wyraźnie na pozycjach demokracji i postępu.
Również zresztą w sprawach społeczno-politycznych
bliżej było lewicy niż prawicy. Nie przypadkiem wi-
tryny „Wiadomości Literackich” były wielokrotnie
wybijane i dewastowane przez bojówkarzy endeckich,
nie przypadkiem też niejednokrotnie pismo z właściwą
sobie zjadliwością odgryzało się przeciwko napaściom
nacjonalistów i ortodoksów żydowskich.
Czasopisma prawicowo-nacjonalistyczne
Jako swego rodzaju instytucja w życiu kulturalnym II
Rzeczypospolitej, „Wiadomości Literackie” przesłaniały
swą pozycją i autorytetem wszystkie inne czasopisma
tego typu, reprezentujące orientacje prawicowe, sana-
cyjne i klerykalne, nieraz przewyższające „Wiadomości”
siłą finansową, bazą poligraficzną oraz poparciem
potężnych organizacji i wpływowych czynników po-
litycznych. Dotyczyłoto nie tylko wspomnianej już
poznańskiej „Kultury”, lecz także środowiska literacko-
publicystycznego o znacznie większych możliwościach
i ostrzejszych piórach, skupiającego się wokół „Prosto
z mostu”, „najpoważniejszego de facto — jak pisze A.
Paczkowski — konkurenta »Wiadomości Literackich«
wśród pismspołeczno-kulturalnych”. Była to rzeczywi-
ście konkurencja groźna, i to z kilku względów o dużym
znaczeniu społeczno-politycznym. Rzecz w tym przede
wszystkim, że „Prosto z mostu”, związane silnie z kołami
młodoendeckimi z kręgu ONK i redagowane przez jedną
z czołowych jego postaci, Stanisława Piaseckiego, nie
ukrywało swych sympatii profaszystowskich, podobnie
jak niechęci lub wręcz nienawiści już nie tylko do
socjalizmu, ale i do zasad demokracji burżuazyjnej z
jej „nadmiernym” liberalizmem, laickością, skłonnością
do tolerancji i innymi grzechami. Interesująco i żywo
redagowane, rozchodziło się od chwili swego powstania
(1935) w stosunkowo dużym nakładzie, nie mniejszym
niż ”Wiadomości Literackie”. Początkowo względnie
eklektyczne, zamieszczało na swych łamach teksty nie
pozbawione akcentów krytyki społecznej (np. w spra-
wach wsi i położenia chłopów), chętnie podejmowało
też inne problemy o dużym rezonansie społecznym, jak
problem koncentracji kapitału (jako źródła proletary-
zacji społeczeństwa, czemu przeciwstawiano formułę
„deproletaryzacji przez „dekoncentrację”), problem
wielodzietności rodziny, walki pokoleń” jako motoru
życia społeczno-politycznego itp. Niezależnie od często
demagogicznego sposobu ujmowania tych zagadnień
oblicze ideowo-polityczne „Prosto z mostu” determino-
205
37
wały jednak artykuły, materiały i informacje służące
krzewieniu megalomanii narodowej i nacjonalizmu,
ekspansji narodowej na zewnątrz (Czechosłowacja,
Litwa) i rządów totalitarnych wewnątrz kraju. Ataki na
marksizm i komunizm, napaści antysemickie i straszenie
„żydokomuną” mieściły się niejako w stałym repertuarze
tematyki pisma. Cechowała je przy tym na ogół duża
agresywność w treści, formie i tonie, wzmagająca się
zwłaszcza od roku 1936, niewątpliwie nie bez związku
przyczynowego z aktywizacją sił lewicy na froncie
kulturalnym, a w szczególności — o czym jeszcze będzie
mowa — z jej inicjatywami wydawniczymi w tych wła-
śnie latach. Nasilenie się profaszystowskich tendencji w
piśmie odpychało odeń niektórych wybitnych twórców,
nie na tyle jednak, by w sposób decydujący podważyć
jego rangę i wpływ w kołach czytelników.
W kręgu czasopism antyfaszystowskich
Wzmagający się wyraźnie w drugiej połowie lat trzy-
dziestych ferment ideologiczny w życiu kulturalnym i
społeczno-politycznym kraju czerpał swe soki w nie-
małej mierze we wspomnianej przed chwilą aktywizacji
środowisk, związanych z lewicą, w szczególności z
lewicą rewolucyjną. Jej inicjatywy wydawnicze na polu
czasopiśmiennictwa społeczno-kulturalnego, choć z
reguły rychło unicestwiane przez władze sanacyjne,
stanowiły przecież istotne novum w ówczesnym kraj
obrazie kulturalnego życia Polski i żłobiły w nim ślad
głębszy, niżby to wynikało z ich krótkowieczności.
Dotyczy to m. in. wychodzącego (z dużymi przerwami)
w latach 1933 — 1936 dwutygodnika (później mie-
sięcznika) „Lewar”, wokół którego skupiło się grono
wybitnych pisarzy i publicystów związanych z ruchem
rewolucyjnym, jak J. Wyka, St. R. Dobrowolski, A. Wat,
L. Szenwald, St. J. Lec, i które odegrało dużą rolę w
upowszechnianiu w środowiskach inteligencji twórczej
idei frontu ludowego. W tym samym duchu redagowane
były przez T. Hollendra, K. Kuryluka i H. Górską
lwowskie „Sygnały” — pismo, które spośród czasopism
lewicowych ukazywało się najdłużej (1933 — 1934 i
1936 — 1939) i stosunkowo najregularniej, początkowo
jako miesięcznik, później jako dwutygodnik. W jeszcze
większym stopniu niż „Lewar” energiczna i zręczna
redakcja „Sygnałów” potrafiła skupić wokół siebie liczne
grono przeważnie młodych, wybijających się stopniowo
pisarzy i publicystów, sympatyzujących lub blisko zwią-
zanych z różnymi odcieniami lewicy, zjednoczonych ideą
bezkompromisowej walki z tendencjami faszystowskimi
i dążeniem do stworzenia wspólnego frontu także na
polu kultury. W gronie entuzjastów i propagatorów
tych idei znaleźli się m. in. 1. Fik, L. Kruczkowski, A.
Kowalska, W. Bieńkowski, M. Jastrun, S. Jędrychowski,
J. Putrament, St. J. Lec, M. Naszkowski, W. Grosz.
Linia ideowo-polityczna pisma, zarysowująca się dość
wyraźnie już od pierwszych jego numerów, wykry-
stalizowała się definitywnie w 1936 r. Było to pismo
jednoznacznie antyfaszystowskie, demokratyczne i anty-
nacjonalistyczne. Daleko idące zaangażowanie i poparcie
dla dorobku głośnego Kongresu Pracowników Kultury
38
we Lwowie (1936), równie zdecydowane wystąpienia
w obronie strajkujących w tymże roku robotników
Lwowa i Krakowa, w obronie republikańskiej Hiszpanii
i przeciwko groźbie ekspansji hitlerowskiej, interesu-
jące rozważania na temat możliwości współdziałania
socjalistów i katolików, dyskusje o istocie demokracji
socjalistycznej i mieszczańskiej, reportaże i materiały o
tragicznym położeniu bezrobotnych itd. — oto niektóre
tylko przykłady zaangażowania społeczno-politycznego
oraz nowatorstwa myśli politycznej w kręgu młodych z
„Sygnałów”. Ale obok tych i innych ważnych problemów
ideologicznych i politycznych, gdy na tzw. kresach
wschodnich zaogniały się z roku na rok stosunki polsko-
ukraińskie, gdy w miastach i na wyższych uczelniach
młodzież „narodowa” nieustannie prowokowała burdy
antysemickie, jednym z najistotniejszych probierzy
podziałów światopoglądowych i moralno-politycznych
stawał się stosunek,do rodzimego nacjonalizmu. Sprawy
te zajmowały stale jedno z czołowych miejsc na łamach
„Sygnałów”.
Wymowę swoistej manifestacji nie tylko kulturalnej,
ale w większym jeszcze stopniu moralno-politycznej i
humanistycznej miały pod tym względem liczne teksty,
polemiki i inne materiały, jednoznacznie przeciwstawia-
jące się wszelkim przejawom szowinizmu narodowego,
w tym specjalne numery poświęcone kulturze i piśmien-
nictwu ukraińskiemu, podobnie białoruskiemu, a także
numer zawierający obszerny wybór poezji żydowskiej.
Walkę o nieskażone i postępowe oblicze polskiej kultury
narodowej i polską myśl polityczną podjęło równocze-
śnie — w podobnym jak „Sygnały” duchu redagowane
— „Oblicze Dnia”. Ukazywało się wprawdzie zaledwie
kilka miesięcy — od lutego do lipca 1936 — i na skutek
ciągłych konfiskat i innych szykan wydano zaledwie II
numerów, ale jednak w istotnym stopniu poszerzyło ono
front tej walki. Sprawiał to m. in. stosunkowo wysoki
nakład tego dwutygodnika, przekraczający niekiedy
dwukrotnie nakład „Wiadomości Literackich” lub
„Prosto z mostu”, a także niezwykle szeroki wachlarz
najwybitniejszych pisarzy i publicystów, którzy na ręce
redakcji pisma (kierowanej przez M. Bibrowskiego i J.
Burgina) zgłaszali chęć współpracy z nim. Spośród kil-
kudziesięciu nazwisk na tej stale wydłużającej się liście
wymieńmy tylko kilkanaście: A. Strug, W. Broniewski,
H. Boguszewska. S. Czarnowski, H. Dembiński, L.
Kruczkowski, Z. Nałkowska, S. Ossowski, L. Pasternak,
L. Szenwald, W. Wasilewska, A. Wat, L. Chwistek,
St. Dubois,B. Hertz, A. Kowalska, H. Krahelska, A.
Pronaszko, A. Rudnicki, K. Winawer, E. Zegadłowicz
i wielu innych. Nie zabrakło wśród nich i wybitnych
pisarzy i uczonych francuskich, jak Romain Rolland, L.
Aragon, P. Langevin, a także — co godzi się podkreślić
— ukraińskich, jak: J. Gałan, A. Hawryluk. Miało to
tym większą wymowę polityczną, że pismo powstało
z inspiracji KPP, działającej poprzez kanały Mię-
dzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom
(MOPR) i stawiało sobie jako główne cele walkę w
obronie zagrożonego przez faszyzm pokoju, obronę
206
praw człowieka oraz walkę przeciwko nacjonalizmowi
i rasizmowi, wyrażającym się wówczas, po przewrocie
hitlerowskim i prawach norymberskich, najjaskrawiej
w postaci antysemityzmu, owego — jak go w liście
do „Oblicza Dnia” określił Romain Rolland — „trądu
moralnego Europy”.
Odmiennie od innych czasopism, które zazwyczaj okre-
ślały się w podtytułach jako „literackie”, „społeczno-
kulturalne”, „artystyczne” itp., „Oblicze Dnia” określało
się po prostu jako „dwutygodnik”. Rzeczywiście, punkt
ciężkości jego publicystyki, jakkolwiek również zaadre-
sowanej głównie do inteligencji, spoczywał głównie na
polityce i ideologii, w znacznie skromniejszym stopniu
na kwestiach literackich czy artystycznych. Nie ulega
wątpliwości, że taki właśnie profil tematyczny pisma
w latach silnych fermentów społeczno-politycznych
w szczególnym stopniu odpowiadał społecznemu za-
potrzebowaniu, co w niemałej mierze powiększyło
atrakcyjność pisma, czyniło je bardziej czytelnym
i poszukiwanym. Jeśli mimo krótkotrwałości swego
istnienia „Oblicze Dnia” tak wydatnie przyczyniło się do
poszerzenia frontu walki ideologicznej oraz wzbogacenia
jej nowymi treściami, to niewątpliwie taki właśnie
profil tematyczny i ideowo-polityczny pisma był tego
podstawową przesłanką.
Scharakteryzowane wyżej pokrótce czasopisma
społeczno-kulturalne reprezentowały sobą najbar-
dziej istotne i liczące się środowiska i kierunki myśli
społeczno-politycznej i kulturalnej w kołach polskich
intelektualistów, pisarzy i inteligencji. Z uwagi na
nieunikniony w tego rodzaju ocenach element su-
biektywizmu należy jednak przynajmniej, na zasadzie
egzemplifikacji wspomnieć o niektórych innych jeszcze
tytułach z różnych orientacji społeczno-politycznych.
Wymienić tu należy np. czołowe czasopisma orientacji
piłsudczykowskiej, mianowicie wychodzący przez 15 lat
(od 1922) miesięcznik „Droga” (jak pisze A. Paczkowski
„jedno z najciekawszych pism polityczno-naukowych w
Polsce”) oraz niejako oficjalny organ społeczno-literacki
kół sanacyjnych tygodnik „Pion”, stopniowo — zgodnie
z ewolucją polityczną tych kół - coraz bliższy pozycjom
nacjonalistycznym. Natomiast w przeciwnym kierunku
ewoluowało parę innych pism społeczno-literackich tego
obozu, jak „Kuźnia Młodych”, nieco później „Orka na
Ugorze”, a przede wszystkim redagowany przez Janu-
arego Grzędzińskiego „Czarno na białem” — „tygodnik
demokratyczny”, który stał się trybuną szybko radyka-
lizującej się inteligencji, organizującej się w ostatnich
latach niepodległości w „klubach demokratycznych” i
„Stronnictwie Demokratycznym”. W latach 1938 —
1939 ewolucja ta poszła jeszcze dalej — ku współpracy
ze zdeklarowanymi działaczami lewicy, włącznie z
pisarzami i publicystami komunistycznymi — a „Czarno
na białem” stało się jednym z najbardziej poczytnych
pism społeczno-kulturalnych w kraju.
Nie tylko ze względu na swe oblicze ideowo-polityczne,
lecz także w nie mniejszym stopniu na swą genezę i skład
osobowy zespołu redakcyjnego na uwagę zasługuje

wychodzący w Wilnie od połowy 1935 r. (zawieszo-
ny przez władze na początku 1936 r.) dwutygodnik
literacko-społeczny „Poprostu”. Duszą zespołu redakcyj-
nego, a zarazem jednym z najpłodniejszych autorów w
nowym piśmie stał się Henryk Dembiński, były działacz
katolickiego „Odrodzenia” i prezes Bratniej Pomocy
w Uniwersytecie Stefana Batorego. Jego ewolucja
ideowo-polityczna ku komunizmowi świadczyła o szan-
sach rozszerzenia idei antyfaszystowskiego jednolitego
frontu także na niektóre koła młodzieży katolickiej.
Młodzi asystenci i studenci Uniwersytetu Wileńskiego,
komuniści lub sympatycy, m. in. S. Jędrychowski, K.
Petrusewicz, J. Putrament, M. Żeromska, W. Boryso-
wicz, stanowili wespół z Dembińskim trzon zespołu
redakcyjnego „Poprostu”, czyniąc z niego trybunę
śmiałych i ambitnych wystąpień przeciwko narastającym
tendencjom faszyzacji życia w kraju i w Europie (m. in.
jako pierwsze wśród czasopism społeczno-literackich
„Poprostu” tekst Deklaracji Praw Młodego Pokolenia
Polski, zaproponowanej przez Komunistyczny Związek
Młodzieży Polskiej). W ogólności było „Poprostu” —
podobnie jak „Oblicze Dnia” — bardziej czasopismem
społeczno-politycznym niż literackim, a ośrodek, ra-
dykalnej inteligencji wileńskiej zaliczał się — obok
Warszawy i Lwowa — do najbardziej twórczych i
ambitnych na polu walki o postępowe treści polskiej
kultury i polskiej myśli politycznej.
Czasopisma teoretyczno-polityczne
Czasopisma społeczno-literackie czy artystyczne
przybierały częstokroć de facto charakter czasopism
społeczno-politycznych lub wprost ideotwórczych.
Częstokroć też ta ostatnia ich funkcja dominowała
nad pierwszą. Nawet jednak w takim wypadku nie
mogły one zastąpić pism i wydawnictw par excel-
lence politycznych, tworzonych przez różne partie i
organizacje społeczne jako ich organy programowe,
niekiedy wręcz instruktażowe, przeznaczone niejako
dla zawodowych działaczy politycznych. Z reguły nie
były to pisma o wielkim nakładzie i zasięgu, często nie
były też rozprowadzane drogą normalnego kolportażu,
ale raczej kanałami organizacyjnymi do określonych
adresatów indywidualnych bądź instancji czy grup
działania. Właśnie jednak ze względu na swój charakter
i przeznaczenie dla kierowniczych instancji zespołów
życia politycznego rola ich nie może być lekceważona.
W tych bowiem organach publikowano zasadnicze
dokumenty programowe i ideologiczne, dawano ich
wykładnię, prowadzono dyskusje w sprawach strategii
walki politycznej, formułowano jej cele i hasła itp.
Materiały te bywały z kolei przedmiotem dyskusji na
zebraniach, szkoleniach, odprawach różnych szczebli
organizacyjnych, przenikając w ten sposób niekiedy
daleko poza krąg bezpośrednich adresatów tych pism i
wydawnictw. Mowa tu np. o licznych czasopismach i
wydawnictwach kościelnych w rodzaju miesięczników
„Ruch Katolicki” czy „Przewodnik Społeczny”, w
pewnej mierze „Anteneum Kapłańskie”, czy znakomi-
cie redagowany przez jezuitów krakowski „Przegląd
207
39
Powszechny”. Za organ teoretyczny Stronnictwa Narodo-
wego uchodził warszawski tygodnik „Myśl Narodowa”,
mający kontynuować tradycje jednego z najbardziej
znanych i zasłużonych dla tego obozu politycznego
czasopism, mianowicie „Przeglądu Wszechpolskiego”.
Jednym z charakterystycznych przykładów roli tego
rodzaju czasopism może być organ Związku Młodzieży
Wiejskiej RP „Wici” (1928 — 1939), którego nakład nie
przekraczał zapewne nigdy 3 tys. egz., ale którego nie
można utożsamiać z poczytnością pisma. Jak stwierdza J.
Borkowski „»Wici« miały wielu, może nawet większość
zbiorowych prenumeratorów w postaci kół Związku.
Przeciętnie koło liczyło około 30 członków. Zakładając,
że 1000 1500 kół otrzymywało pismo i że wszyscy
jego członkowie czytali je, otrzymamy 30 do 45 tys.
czytelników »Wici«. Szacunek ten w odniesieniu do
członków Związku jest na pewno przesadny, ale prócz
nich korzystali z pisma ich koledzy, sąsiedzi, krewni,
rodzina [...]. W kołach związkowych pismo czytane
było zbiorowo, po czym następowała dyskusja nad
wybranymi artykulami”. Innym przykładem wielkiej roli
tego rodzaju pism był nielegalny organ teoretyczny KPP
„Nowy Przegląd” (1922 — 1937), na którego łamach
ukazywały się nie tylko najważniejsze dokumenty pro-
gramowe partii, lecz także materiały, dyskusje i polemiki
o zasadniczym znaczeniu dla niej i całego rewolucyjnego
ruchu robotniczego w Polsce. W tym wypadku dyspro-
porcje między wysokością nakładu (ocenianego przez
znawczynię tych zagadnień, M. Meglicką, na przeciętnie
ok. 1000 — 1500 egz.) a wybitną rolą ideotwórczą,
a nawet praktyczno-polityczną pisma zaznaczały się
oczywiście jeszcze wyraźniej. Wielka ruchliwość i
aktywność lewicowej, radykalnej inteligencji na polu
czasopiśmiennictwa społeczno-kulturalnego i politycz-
nego w ostatnich latach przedwojennych, wyrażająca się
w scharakteryzowanych uprzednio licznych inicjatywach
wydawniczych, stanowiła istotne i ważne novum w życiu
społeczno-politycznym kraju. Nie oznaczało to jednak
jeszcze podważenia czy tym bardziej przełamania
przewagi, jaką na tym polu ciągle posiadały silne, nie
prześladowane przez sanacyjne władze czasopisma o
orientacji prorządowej i prawicowej, także opozycyjnej.
Ekspansji społeczno-kulturalnej sił lewicowych nie
sprzyjała też, niezależnie od ciągłych szykan i konfiskat,
trudna i niejasna sytuacja w międzynarodowym ruchu
rewolucyjnym, szczególnie skomplikowana w Polsce w
związku z delegalizacją KPP.
O niektórych czasopismach masowych
Z punktu widzenia kształtowania opinii publicznej
nie można też nie doceniać roli czasopism masowych
różnych rodzajów i dla różnych grup czytelniczych, jak
magazyny ilustrowane, czasopisma kobiece, młodzie-
żowe, satyryczne i inne. Tymczasem w tych właśnie
kategoriach czasopiśmiennictwa dominowały zde-
cydowanie motywacje wydawnicze komercjalne i z
rzadka tylko dochodziły w nich do głosu motywacje
natury ideowo-politycznej, zwłaszcza o charakterze
lewicowym. Specyficznym fenomenem wydawniczym
40
pod tym względem był miesięcznik „Morze”, który
w latach trzydziestych cieszył się gwałtownie rosnącą
poczytnością, co odpowiednio odzwierciedliło się w
równie dynamicznym wzroście jego nakładu: od ok. 50
tys. egz. w 1933 r. do 250 tys. w 1939 r. Czasopismo
to, dobrze i ciekawie redagowane, przyczyniło się w
ogromnym stopniu do popularyzacji spraw morskich
w społeczeństwie polskim, nadrobiło wieloletnie pod
tym względem zaniedbania, wyostrzyło też silnie poli-
tyczną czujność narodu polskiego na ciągłe zagrożenie
praw Polski do Pomorza i Gdańska przez imperializm
niemiecki. Równocześnie było „Morze” oficjalnym
organem Ligi Morskiej i Kolonialnej i w tym charakterze
bałamuciło społeczeństwo „ideą kolonialną”, lansowaną
przez wielkomocarstwową politykę rządów sanacyjnych.
Nie ulega jednak wątpliwości, że efekty tej propagandy
w świadomości politycznej społeczeństwa nie wytrzy-
mywały porównania — jak to już niedaleka przyszłość
miała pokazać — z rolą, jaką odegrało „Morze” w
uczuleniu społeczeństwa na sprawy naprawdę ważne,
w tym przede wszystkim na sprawę utrzymania się za
wszelką cenę nad Bałtykiem.
Wśród innych kategorii czasopism masowych na uwagę
zasługują czasopisma satyryczno-humorystyczne, w
których satyra polityczna zajmowała na ogół sporo
miejsca. Do początku lat trzydziestych na rynku tym
niepodzielnie niemal panowała „Mucha”, której nakład
w jej najlepszych latach sięgał nawet 50 tys. egz. Jej
orientacja polityczna była jednoznacznie prawicowa i
nacjonalistyczna, a „poziom artystyczny wypowiedzi,
zarówno literackich jak i graficznych — według oceny
A. Paczkowskiego — wzbudza raczej uczucia litości
dla ich twórców niż podziwu”. Niewiele różniły się od
„Muchy” — przy wyższym jednak poziomie graficznym
i technicznym — krakowskie „Wróble na Dachu”,
wydawane w koncernie prasowym Dąbrowskiego, wła-
ściciela IKC, w podobnie wysokim nakładzie. Znacznie
ambitniej pod każdym względem przedstawiał się profil
„Cyrulika Warszawskiego”, zaopatrywany w teksty i
rysunki m. in. przez Tuwima, Słonimskiego, Leca,
Hemara, Karpińskiego, Czermańskiego, Berezowską,
Zarubę i innych. Już sam skład zespołu redakcyjnego i
grona współpracowników wskazywał, że w swej ogólnej
orientacji polityczno-kulturalnej „Cyrulik” zbliżał się do
„Wiadomości Literackich”. To jedno z najlepszych pism
satyrycznych w Polsce skończyło się po opanowaniu
koncernu prasy „czerwonej” przez Miedzińskiego i
sanację. Dopiero po paru latach (1936) powstałą w ten
sposób lukę wypełniły najbardziej z tych pism lewicowe
i odważne „Szpilki”, także dysponujące ostrymi piórami
(m. in. redaktor Z. Mitzner, E. Lipiński, Z. Wasilewski).
Nie wahały się one m. in. atakować polityki zagranicznej
min. Becka i jego flirtu z III Rzeszą, co nie było wówczas
rzeczą łatwą. „Antyfaszyzm » Szpilek« — zauważa A.
Paczkowski — nie był rozwadniany jak w »Musze«
antyniemieckością, lecz uderzał we wszystkie narodowe
odmiany faszyzmu, nie szczędząc i rodzimej”.
Trudno przeceniać rolę i wpływ „środków masowego
208
przekazu” na postawy światopoglądowe i społeczne
najwrażliwszej części każdej społeczności, mianowicie
młodzieży. Toteż wszystkie obozy polityczne i orientacje
światopoglądowe przywiązywały dużą wagę do czasopi-
śmiennictwa do niej adresowanego. Charakterystyczny
pod tym względem jest dynamiczny wzrost liczby
tytułów pism dziecięcych i młodzieżowych (łącznie z
harcerskimi) ze 141 tytułów W 1926 r. do 322 w dziesięć
lat później.
Była to zarazem jedna z nielicznych dziedzin, w której
treści światopoglądowe o charakterze postępowym
przekazywane były ich młodym odbiorcom stosunkowo
szerokim strumieniem. Doniosłą rolę na tym polu od-
grywały lewicowe organizacje młodzieżowe i ich prasa,
jak np. wspomniane już „Wici”, podobnie działalność i
wydawnictwa Organizacji Młodzieżowej Towarzystwa
Uniwersytetu Robotniczego (OM TUR). Jeśli chodzi na-
tomiast o młodzież szkolną, to było to przede wszystkim
zasługą wydawnictw Związku Nauczycielstwa Polskiego,
których łączny nakład jednorazowy sięgać miał w końcu
lat trzydziestych (według różnych źródeł) 250 — 500
tys. egz., w czym największy udział miały wydawane
przez ZNP pisma dla młodzieży i dzieci „Płomyk”
i „Płomyczek”. Wprawdzie w wyniku początkowo
prosanacyjnej postawy władz ZNP (spotykającej się
zresztą stale z silną opozycją w łonie Związku) ujawniało
się w „Płomyku” przez pewien czas sporo materiałów
wpajających w młodzież idee sanacyjnego tzw. wycho-
wania państwowego oraz czci dla Józefa Piłsudskiego,
ale nie odebrało to „Płomykowi”, redagowanemu przez
wytrawnych pedagogów, charakteru pisma otwartego,
tolerancyjnego, dalekiego od wszelkiego fanatyzmu
religijnego, narodowego czy partyjno-politycznego.
Toteż koła nacjonalistyczne i klerykalne nie szczędziły
krytyki i potępień dla Związku i jego wydawnictw z
„Płomykiem” na czele, zwłaszcza gdy w Związku znowu
wzięły górę siły lewicowe. Przeciwko „Płomykowi”
(do którego redakcji weszła m. in. Wanda Wasilewska)
rozpętały prawdziwą nagonkę w związku z jednym z
jego numerów w roku 1936, poświęconym Związkowi
Radzieckiemu i przedstawiającym go w życzliwym
świetle.
„Rynek czytelniczy” prasy i książki
Problemy prasy i czasopiśmiennictwa wiążą się nieroze-
rwalnie z szerszymi zagadnieniami czytelnictwa słowa
drukowanego w Polsce w ogóle. Prasa zarówno informo-
wała, jak i przyzwyczajała oraz zachęcała do czytania,
z czasem nie tylko prasy, ale także innych publikacji
i literatury różnego rodzaju i poziomu. Są to jednak
zagadnienia jeszcze bardziej złożone i rozległe, a przy
tym mniej naukowo zbadane niż czytelnictwo prasy. Z
konieczności więc wypadnie ograniczyć się w poniższych
uwagach na ten temat jedynie do kilku ustaleń bądź
spostrzeżeń, niekiedy dość przypadkowych z uwagi na
dużą nierównomierność stanu badań, przeważnie tylko
fragmentarycznych i z reguły uprawniających jedynie do
wniosków raczej orientacyjnych bądź hipotetycznych.
W kraju, w którym większość ludności, a zwłaszcza

najliczniejsza jej warstwa, chłopi, zaspokajała z trudem
swe elementarne potrzeby bytowe, w którym jeszcze pod
koniec II Rzeczypospolitej blisko 1/4 tej ludności nie
umiała czytać ani pisać — czytelnictwo nie mogło oczy-
wiście odbiegać od tego ogólnego obrazu społeczeństwa i
rozwinąć się do poziomu, odpowiadającego standardom
w krajach wysoko, a często nawet średnio rozwiniętych.
Pewne światło na to zagadnienie rzuca wskaźnik roczne-
go zużycia papieru na 1 mieszkańca Polski w latach 1928
— 1936, który był sześciokrotnie niższy niż w Anglii,
Szwecji lub w Niemczech. Zużycie papieru gazetowego
na 1 mieszkańca było w Polsce również niskie i dopiero
w ostatnich latach niepodległości nieco się podniosło (w
roku 1930 — 0,8 kg, 1937 — 1,0 kg).
W budżetach rodzin gorzej sytuowanych, tzn. w więk-
szości rodzin chłopskich i robotniczych (a częściowo
i drobnomieszczańskich), wydatki na kulturę miały
z reguły udział niewielki i były zresztą przeznaczone
głównie na koszty związane ze szkołą. Ponadto wy-
datki te były szczególnie chwiejne i w zależności od
położenia gospodarczego i warunków bytowych rodziny
szczególnie łatwo podlegały redukcji. I tak np. z badań
ankietowych tych zagadnień na wsi wynika, że wydatki
na prasę codzienną i książki (i pocztę) wynosiły rocznie
na 1 osobę dorosłą w latach 1928 — 1929 przeciętnie
dla całego kraju 5,2 zł, by w latach 1935 — 1936 spaść
do 1,6 zł. Były przy tym bardzo mocno zróżnicowane
między „Polską A” i „Polską B”: 6,3 zł w woj. śląskim i
0,7 zł w woj. nowogródzkim (w latach 1936 — 1937).
„Jeżeli przyjąć — stwierdza w związku z tym A. Pacz-
kowski — że rodzina wiejska składała się z czterech osób
dorosłych, uzyskamy dla najlepszego z lat przedkryzyso-
wych sumę około 20 zł rocznie wydawanych na prasę,
książki i pocztę, co przy jednostkowej cenie najtańszego
wówczas dziennika, wynoszącej 10 gr, pozwalałoby —
przy zupełnym zarzuceniu korespondencji i zakupów
książek — nabywać gazetę mniej więcej co drugi dzień.
Wieś polska jako całość nie mogła więc stać się stałym
odbiorcą prasy codziennej” i tym bardziej — dodajmy
— znacznie droższych czasopism i książek. Niewiele
lepiej przedstawiała się pod tym względem sytuacja w
środowiskach robotniczych. Wynika to z innych badań
ankietowych, przeprowadzonych w 1927 r., a więc w
okresie dobrej koniunktury i tylko w trzech wielkich
ośrodkach przemysłowych (Warszawa, Łódź, Zagłębie
Dąbrowskie — a więc wśród robotników stosunkowo
dobrze sytuowanych). W świetle tych badań ok. 25%
rodzin robotniczych w ogóle nie kupowało gazet i
książek, a 44% ograniczało się do kwoty poniżej 1 zł
miesięcznie na te cele. Przypomnijmy tu, że cena taniej
gazety wynosiła wówczas 10 gr, tygodnika społeczno-
kulturalnego ok. 40-50 gr, najtańszej książki (powieści)
ok. 1 zł (najczęściej jednak w granicach 3 do 10 zł).
Dużą rolę w upowszechnieniu książki przez jej potanie-
nie od grywały inicjatywy tanich serii wydawniczych,
podejmowane przez niektóre księgarnie i wydawnictwa,
jak np. „Biblioteka Groszowa„” (każdy tom 9 5 gr) w
Warszawie, Towarzystwo Wydawnicze „Rój”, wydające
209
41
np. serię „Biblioteka Powieściowa” (poszczególne tomy
w granicach 2 zł), także warszawska „Biblioteka Dzieł
Wyborowych” (podobne ceny) itp. Nie zmieniało to
faktu, że książka w Polsce międzywojennej była droga
i dla znacznej części społeczeństwa stanowiła artykuł
poniekąd luksusowy. Odnosi się to nawet do uboższych
grup inteligencji (pracowników umysłowych), w których
dochód miesięczny na rodzinę nie przekraczał 150 zł.
Świadczyła o tym ankieta przeprowadzona w Warszawie
w rodzinach inteligenckich (1932), która wykazała, że
we wspomnianej grupie o dochodach do 150 zł miesięcz-
nie (stanowiącej w 1933 r. ok. 30% ogółu pracowników
umysłowych) wydatki na prasę i książki ograniczały się
do ok. 3, 5 zł miesięcznie lub nieco ponad 40 zł rocznie.
Dopiero w następnej grupie zamożności (150- 249 zł)
wydatki na te cele wyraźnie rosły — do kwoty ok. 7,5
zł. W świetle tych materiałów A. Paczkowski dochodzi
do wniosku, że rynek czytelniczy prasy codziennej
w ostatnich latach II Rzeczypospolitej, przy liczbie
ludności sięgającej już ok. 35 mln, nie przekraczał ok.
1,5 mln osób.
Z uwagi na to, że książka była znacznie droższa niż gazeta
czy tygodnik, rynek czytelniczy książki — rozumiany
komercjalnie — był niewątpliwie znacznie węższy.
Potwierdza to także niski wskaźnik produkcji książek
w latach 1929 — 1938, wynoszący wtedy — według S.
Żółkiewskiego — 0,7 egzemplarza na 1 mieszkańca.
Byłoby jednak dużym uproszczeniem, a nawet zdefor-
mowaniem obrazu tego skomplikowanego zagadnienia
sprowadzenie go tylko do kwestii wielkości produkcji
oraz obrotów handlowych w księgarniach. W społe-
czeństwie biednym, takim jak polskie, rozmiary rynku
czytelniczego były kształtowane nie tylko i nie tyle przez
posiadanie książki na własność, ile przez faktyczny obieg
czytelniczy książki różnymi kanałami, wśród nich przede
wszystkim komunikacją biblioteczną, różnymi formami
czytelnictwa zbiorowego, dyskusjami nad książką w
organizacjach oświatowych, społecznych, związkowych
itp. Trzeba przy tym dodać, że sieć bibliotek była w
Polsce stosunkowo obfita i rozwijała się (z niewielkimi
zahamowaniami) nawet w latach kryzysu. Obok blisko
25 tys. bibliotek szkolnych ( 1936/37) działało w Polsce
coraz więcej stałych publicznych bibliotek oświatowych,
społecznych i samorządowych; liczba ich wzrosła z
8526 w 1929 r. do 8982 w 1937/38 r. Co najważniejsze
jednak wzrosła w nich również liczba czytelników (z
674,7 tys. w 1929 r. do 975,2 tys. w 1937/38 r.), a także
wypożyczeń (z 12 925 do 13 220).
W sieci bibliotek oświatowych występowały jednak
charakterystyczne dysproporcje między miastem a
wsią, gdzie wprawdzie bibliotek było więcej, ale ich
księgozbiory były kilkakrotnie skromniejsze niż w
miastach (np. w 1929 r. biblioteki miejskie posiadały
ponad 81% tomów w sieci bibliotecznej, wiejskie zaś
zaledwie ponad 18%). Zauważmy też, że blisko 75% tych
bibliotek było polskich, natomiast reszta przypadała na
mniejszości narodowe. Znacznie ostrzejsze dysproporcje
zachodziły między stopniem wykorzystania księgozbio-
42
rów bibliotecznych w różnych regionach kraju. Pod
względem liczby wypożyczeń zdecydowanie czołowe
miejsca zajmowały (w roku 1937/38) województwa
lwowskie, łódzkie, krakowskie i tarnopolskie, „w ogo-
nie” znajdowały się województwa wileńskie, kieleckie,
nowogródzkie i poleskie, w których liczba wypożyczeń
niekiedy dziesięciokrotnie ustępowała wypożyczeniom w
woj. lwowskim, a kilkakrotnie w pozostałych czołowych
pod tym względem województwach. Problem przyczyn
tej dość zaskakującej i — być może — przypadkowej
hierarchizacji (np. w wyniku dużych niedokładności sta-
tystycznych?) musi pozostać tu bez odpowiedzi, wymaga
bowiem odrębnych studiów. W warunkach polskiego
rynku czytelniczego rola bibliotek oświatowych nie
może pozostać niedoceniona, i to nie tylko ze względu
na wskazane wyżej położenie ekonomiczne większości
społeczeństwa, uniemożliwiające mu posiadanie wła-
snych, choćby skromnych księgozbiorów. Chodzi także o
to, że — jak słusznie podkreśla Żółkiewski — w Polsce,
odmiennie od wielu innych narodów, „biblioteki odgry-
wały o wiele donioślejszą rolę w rozwoju czytelnictwa;
zgodnie z tradycją naszej kultury gromadziły głównie
literaturę piękną i propagowały ją wśród mas, traktując
to już w XIX wieku jako zadanie narodowe w kraju
niewolnym”.
Istotną okoliczność w ocenie roli bibliotek w kształto-
waniu czytelnictwa stanowi fakt, że niezwykle aktywne
na tym polu były stowarzyszenia młodzieżowe, związki
zawodowe i inne organizacje społeczne. Utrzymywa-
ły one w 1930 r. ok. 80% bibliotek oświatowych i
ok. 68% posiadanych przez nie książek. Natomiast
kościelne biblioteki parafialne stanowiły zaledwie
3% tych bibliotek i posiadały tylko 2,4% książek.
Nie oznaczało to oczywiście, że siły prawicy i kler
zaniedbywali te zagadnienia. Organizacje społeczne o
charakterze prawicowo-klerykalnym i sanacyjnym miały
zdecydowaną przewagę liczebną i przede wszystkim
materialno-finansową nad organizacjami lewicowymi i
postępowymi. Te ostatnie wykazywały jednak ogólnie
biorąc znacznie większą aktywność, pomysłowość, a
przede wszystkim odrzucały przeżyty już patronacki
charakter ruchu społecznego i jego instytucji (jak
m. in. bibliotek), w którego ramach uczestnicy tego
ruchu, a zwłaszcza młodzież, byli w zasadzie obiektem
określonych działań wychowawczych, podejmowanych
przez klerykalno-konserwatywnych przewodników
duchowych. Pozbawiali oni w ten sposób młodzież
prawa do samodzielności, paraliżując jej zaangażowanie
społeczne i odbierając niejako jej podmiotowość. Zna-
miennym pod tym względem przykładem było katolickie
Zjednoczenie Stowarzyszeń Młodzieży Polskiej, które w
latach trzydziestych ogarniało 220 — 300 tys. członków
i rozporządzało też wielką siecią biblioteczną. Ale liczba
wypożyczeń z tych bibliotek była nieproporcjonalnie
mała do posiadanych przez nie zasobów książkowych.
Również organizacje sanacyjne nie potrafiły na ogół z
większym rozmachem i powodzeniem rozwinąć swej
działalności kulturalno-oświatowej. Tak np. Związek
210
Strzelecki. liczący ok. 200 tys. członków, ustępował pod
tym względem zdecydowanie ludowym „Wiciom” —
m. in. właśnie na polu upowszechniania czytelnictwa,
organizowania bibliotek itp. Podobnie dużą aktywność
w tej dziedzinie rozwijało wśród młodzieży robotni-
czej Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego (TUR).
Odrębny i ważny rozdział stanowiła działalność na
tym polu związków zawodowych, a także organizacji i
związków spółdzielczych, w których na ogół poważną
rolę odgrywali ludzie związani z lewicą czy wprost z
ruchem robotniczym.
W sumie więc sądzić można, że niewątpliwą przewagę
liczebną i materialną organizacji oświatowo-kulturalnych
o charakterze „patronackim”, prawicowym i sanacyj-
nym rekompensowały w niemałym stopniu aktywność,
ofiarność i nowatorski wzorzec działalności postępo-
wych organizacji, przede wszystkim młodzieżowych.
Wydaje się, że zwłaszcza w latach trzydziestych ich
rola i wpływy wzrastały szybciej niż środowisk o profilu
tradycjonalnym (o czym świadczyć może m. in. silny
wzrost liczebny ZMW RP „Wici” z ok. 30 tys. w 1930 r.
do ponad 100 tys. w 1939 r.)
Nie pozostawało to — zdaniem S. Żółkiewskiego —
bez wpływu na kształtowanie poziomu i kierunków
rozwoju kultury literackiej w społeczeństwie polskim.
„Ta mniejszość — stwierdza on — mająca wobec
literatury swoistą postawę osobistego zaangażowania,
zaciekawienia, odbiorczej aktywności, narzucała wzory
przez siebie modyfikowane reszcie społeczeństwa.
Wokół właściwych czytelników książek mieliśmy w tych
latach dość szeroką otoczkę raczej czytelników tylko
gazet, którzy jednak sięgali po teksty literackie. Byli to
przede wszystkim czytelnicy »powieści w odcinkach«
[...] druków brukowych i jarmarcznych”. Właśnie w tym
kontekście podkreśla też rolę bibliotek jako ośrodków
wychowywania nowej „publiczności literackiej”: „nowa
kultura literacka nie powstałaby, gdyby nie istniały
biblioteki, te najbardziej cenne i powszechne formy
uczestnictwa w kulturze literackiej owych lat. Wówczas
była to forma uczestnictwa o szerszym zasięgu aniżeli
komunikacja radiowa, ustępowała wprawdzie ilościowo
prasie, ale przerastała ją jakościowo”.
Nie od rzeczy będzie w związku z tym zwrócić uwagę na
dwie inne jeszcze opinie Żółkiewskiego. Pierwsza z nich
dotyczy czytelnictwa określonych typów (poziomów)
literatury. Wbrew potocznym opiniom nakłady literatury
wartościowej i ambitnej („wysokoartystycznej”) nie
ustępowały wysokością swych nakładów literaturze
popularnej („trywialnej”), w tym romansom, książkom
sentymentalnym, przygodowym, kryminalnym itp.
Trudniejsza była walka z literaturą „brukową”(różne,
często anonimowe, wydawnictwa zeszytowe bez ambicji
literackich). Dopiero w latach trzydziestych, gdy zaczęły
pojawiać się na większą skalę wspomniane już tanie,
często wartościowe książki w ramach np. „Biblioteki
Groszowej”, ”Biblioteki Dzieł Wyborowych” i innych,
sytuacja na tym odcinku zaczęła — jak się wydaje —
ulegać zmianie na lepsze. Oceny te, oparte na niepełnych

i nie zawsze wiarygodnych materiałach, wymagają
jednak weryfikacji w dalszych badaniach.
Dotyczy to również niewątpliwie próby udzielenia przez
Żółkiewskiego, w sposób oczywiście hipotetyczny,
odpowiedzi na istotne pytanie: „ilu mieliśmy czytelników
książek u progu lat trzydziestych?” Opierając się na róż-
nych przesłankach można tę liczbę widzieć w granicach
700-750 tys. osób, czyli około 7% dorosłej ludności
kraju. Mowa tu oczywiście o „publiczności literackiej”
sensu stricto. Należy jednak podkreślić, że w tej sto-
sunkowo niedużej grupie znaczną część — około 40%
— stanowić mieli według szacunku autora czytelnicy
młodzi, w niemałej mierze pochodzenia robotniczego
i chłopskiego. Było to niewątpliwie optymistyczne za-
barwienie tego skądinąd dość pesymistycznego obrazu.
Oznaczało to w dalszej konsekwencji również zapo-
wiedź stopniowego przełamywania dotychczasowego
modelu kultury literackiej i kultury w ogóle, jeszcze w
początkach drugiej niepodległości silnie obarczonego na-
leciałościami szlachetczyzny, tak często podkreślanymi
przez socjologów. Prowadziło wreszcie do przełamania
pozaborowych barier międzydzielnicowych i stworzenia
przesłanek do integrującej całe społeczeństwo — m. in.
dzięki pełniejszym obecnie możliwościom ujawnienia
się autentycznej walki poglądów i postaw społeczno-
politycznych — kultury ogólnonarodowej w całej jej
wszechstronności i wielobarwności.
Nowy instrument umasowienia kultury — radiofonia
Za inaugurację radiofonii polskiej uznać można rozpo-
częcie nadawania próbnych i krótkotrwałych (przez 1
godz. dziennie) audycji radiowych Polskiego Towarzy-
stwa Radiotechnicznego z radiostacji w Warszawie w
lutym 1925 r., słyszalnej w zasięgu ok. 200 km. Była
to więc stacja o niewielkiej jeszcze mocy (1,5 kW),
podobnie zresztą jak stacje nadawcze uruchamiane
niewiele wcześniej lub później w innych krajach euro-
pejskich (najwcześniej Anglia, Dania, Francja — 1922,
najpóźniej Grecja, Luksemburg, Portugalia — 1932 —
1933). Stałe i regularne programy radiowe, już znacznie
dłuższe (6 godz. dziennie), zaczęto nadawaćmw kwietniu
1926 r. W następnych latach uruchamiano kolejno
szereg stacji regionalnych. Łączna liczba stacji rosła
dość szybko: w roku 1931 było ich 5, a w 1939 — 11.
W szybkim również tempie rosła ich techniczna jakość,
zasięg i moc (w 1939 r. łącznie 393 kH). Największa
z nich w Raszynie pod Warszawą miała moc 120 kH.
Uruchomiona w 1931 r., była wówczas najsilniejsza
w świecie, stanowiąc zarazem poważnie osiągnięcie
najnowszej myśli technicznej (łączna moc wszvstkich
radiostacji europejskich bez Raszyna wynosiła wówczas
ok. 420 kH).
W miarę budowy stacji, powiększania ich mocy i ogar-
niania ich zasięgiem całego kraju rosła szybko liczba
radioabonentów. Na przełomie 1926/27 było ich 48 tys.,
w roku 1939 — już nieco ponad 1 milion. W przelicze-
niu na liczbę ludności nie było to jednak wiele — 29
na 1000 mieszkańców (1939) — i pod tym względem
zajmowała Polska jedno z końcowych miejsc w Europie
211
43
(m. in. za Węgrami, Łotwą, Czechosłowacją, Norwegią,
ale przed Włochami, Rumunią, Jugosławią). Tłumaczyło
się to oczywiście głównie stanem zamożności ludności.
Radioodbiorniki były bardzo drogie. Początkowo, przed
rokiem 1930, cena średniego odbiornika lampowego
wynosiła ok. 250 zł i choć w następnych latach nieco
się obniżyła, to jednak i wtedy równała się mniej więcej
miesięcznemu zarobkowi wykwalifikowanego robotnika
lub nauczyciela. Podjęto więc produkcję tanich, bez-
lampowych (oczywiście o znacznie mniejszym zasięgu
odbioru i jakości) odbiorników detektorowych w cenie
ok. 30 zł (tj. tyle mniej więcej, ile dwie pary butów), ale
i to był wydatek nie dla biednych. W rezultacie dopiero
pod koniec okresu międzywojennego radio przestało
mieć charakter artykułu luksusowego i tym samym
poniekąd elitarnego. W 1936 r.liczba radioodbiorników
przekroczyła pół miliona, czyli ok. 1,5% ludności kraju,
z tym że przez cały czas i pod tym względem wieś
pozostawała głęboko upośledzona (zaledwie nie całe 113
odbiorników). W jeszcze większym stopniu odnosi się to
do województw wschodnich (z wyjątkiem lwowskiego i
wileńskiego), gdzie liczba aparatów radiowych na 1 tys.
mieszkańców w 1939 r. nie przekraczała 10 — 12.
Radio w swych początkach fascynowało, budziło po-
dziw, ale niekiedy też opory psychiczne i obawy, że
„usunie z powierzchni ziemi słowo drukowane”, „zabije
książkę”, zniszczy wydawnictwa itd. Podnosił te obawy
w 1927 r. Miriam-Przesmycki, a Irzykowski nazywał
radio wręcz „wynalazkiem szatańskim”, rabusiem czasu,
zamieniającym człowieka w „dodatek do radia”. W
większości jednak twórcy, intelektualiści, pisarze i
artyści oceniali wysoko szerokie możliwości, jakie do
podniesienia poziomu kultury i jej upowszechnienia
stwarzał ten wielki wynalazek. Z entuzjazmem i uzna-
niem wypowiadali się na temat m. in. Boy-Żeleński,
Karol Szymanowski, prof. Wacław Komarnicki, Andrzej
Strug, Ignacy Daszyński, który m. in. podkreślał (1927)
możliwości wykorzystania radia w celach politycznych i
społeczno-wychowawczych.
Wydaje się jednak, że przynajmniej w pierwszych latach
nie doceniano roli radia jako instrumentu wielostron-
nego odziaływania na społeczeństwo, ograniczając ją
raczej do funkcji rozrywkowej i traktując jako swego
rodzaju hobby garstki (zamożnych) łowców nowinek
technicznych. Wprawdzie już w 1924 r. wyszła ustawa
regulująca m. in. niektóre sprawy związane z przyszłym
statusem prawnym radiofonii w polsce (głosząca m.
in. zasadę wyłączności uprawnień państwa w zakresie
zakładania, utrzymywania i eksploatowania radia oraz
kontroli państwa nad nim), a w roku następnym rząd
dał koncesję na założenie Spółki Akcyjnej „Polskie
Radio” (której kontrolę zapewnił sobie przez wykupienie
40% akcji), ale faktycznie kontrolę tę wykonywał dość
powierzchownie, pozostawiając spółce dużą swobodę
poczynań. W dniach zamachu majowego 1926 r. ani
rząd, ani zamachowcy nie pomyśleli w ogóle o wykorzy-
staniu radiostacji w Warszawie jako środka informacji
lub łączności, żadna ze stron nie próbowała w ogóle
44
zająć czy zabezpieczyć rozgłośni. Zdaniem historyka
polskiej radiofonii, M. J. Kwiatkowskiego, wynikało
to zapewne stąd, iż „nikomu po prostu nie przyszło do
głowy, że takie niepoważne urządzenie rozrywkowe
może spełnić ważną rolę polityczną”. Piłsudski zaledwie
trzy razy wystąpił przed mikrofonami radiowymi.
Z czasem jednak coraz lepiej zaczęto sobie uświadamiać
znaczenie wielkiego wynalazku Marconiego. Wcześnie
zrozumiano to zwłaszcza w Wielkopolsce i na Śląsku,
gdzie nie docierały programy radiowe polskie, nato-
miast słyszalne były niemieckie, co przy szerokiej tam
znajomości języka niemieckiego miało tym większe
znaczenie polityczne. Już w 1927 r. powstały więc
w Poznaniu i Katowicach dwie nowe rozgłośnie, z
których ta ostatnia miała w chwili swego powstania moc
równą centralnej rozgłośni warszawskiej, a przewyższała
znacznie wszystkie regionalne (a także konkurencyjne
rozgłośnie niemieckie w Gliwicach i Wrocławiu). Celom
politycznym w niemałej mierze służyły także dwie
kolejne radio stacje w Wilnie (1927) i Lwowie (1930),
mające oddziaływać na mniejszość białoruską, litewską
i ukraińską za pomocą specjalnych programów dla nich
przeznaczonych oraz przeciwdziałać wpływom rozgłośni
kowieńskiej i mińskiej, dobrze słyszalnym w Polsce
północno-wschodniej.
Jak już wspomniano, w pierwszych latach rząd nie
interesował się zbytnio sprawami radiofonii i nie in-
gerował na ogół w politykę programową i personalną
Polskiego Radia. W połowie lat trzydziestych nastąpiły
pod tym względem duże zmiany, czego zapowiedzią
było powołanie do życia Głównej Rady Programowej
Polskiego Radia (1929), która niewątpliwie przyczyniła
się do położenia kresu dotychczasowej polityce pew-
nego laissefairyzmu w tej dziedzinie, ale jednocześnie
zadbała też o bardziej adekwatne dostosowanie jej do
linii ideowo-politycznej reżimu sanacyjnego. Wkrótce
potem przyszły drastyczne „czystki” personalne, których
celem było — jak pisze K. Eydziatowicz — obsadzenie
stanowisk kluczowych „osobami dającymi gwarancję, że
mikrofon służyć będzie propagandzie stronnictwa rzą-
dzącego”. W 1935 r. rząd wykupił 96% akcji Polskiego
Radia, co przekształciło je już całkowicie w swoisty
organ rządowy. Opanowanie tego już wówczas praw-
dziwego masowego środka przekazu w tym czasie nie
było przypadkiem. Przypomnijmy, iż liczba abonentów
radiowych zbliżała się wtedy do granicy pół miliona.
Innym przyczynkiem do kwestii zasięgu oddziaływania
radia na społeczeństwo może być fakt, iż właśnie w tych
latach wprost lawinowo rosła korespondencja słuchaczy
z radiem: z ok. 50 tys. listów od słuchaczy w 1935 r. do
ok. 300 tys. w 1939 r.
W świetle przedstawionych faktów trudno mieć wątpli-
wości co do kierunków reorientacji ideowo-politycżnej
profilu programowego Polskiego Radia po 1935 r.,
zwłaszcza gdy chodzi o programy informacyjne i po-
lityczne. Pewne pośrednie światło na to zagadnienie
rzucają poczynania i plany w zakresie rozbudowy sieci
rozgłośni radiowych. Największe środki przeznaczono
212
na rozbudowę rozgłośni na kresach wschodnich (Wilno,
Lwów) lub budowę tam nowych (Baranowicze, w budo-
wie w 1939 r. Łuck). Te trzy stacje miały łączną moc
większą niż sześć pozostałych rozgłośni (z wyłączeniem
Raszyna), tj. rozgłośnie w Krakowie, Katowicach,
Poznaniu i Łodzi, Warszawie II i Toruniu (jedynej nowo
zbudowanej na zachodzie), mianowicie l50 kH wobec
116 kH w sześciu ostatnich. Z braku odpowiednich
badań nie sposób jednak dokładniej scharakteryzować
ewolucji polityki programowej Polskiego Radia z punktu
widzenia jej treści społeczno-politycznych w tym okre-
sie.
Nie ulega wątpliwości niezwykle doniosła rola Polskiego
Radia na polu szerzenia kultury artystycznej, literackiej
i muzycznej, a także popularyzacji wiedzy i nauki w
najszerszych kręgach społeczeństwa. Jedynie na zasadzie
egzemplifikacji zwróćmy tu uwagę np. na osiągnięcia
międzywojennej radiofonii polskiej w dziedzinie kultury
muzycznej. Muzyka zajmowała w programach radio-
wych ponad 58% czasu (1937), z czego prawie 1/3
przypadała na muzykę poważną. Szczególnie dużym
powodzeniem i uznaniem cieszyły się stałe koncerty
muzyki szopenowskiej, a także ludowej, transmisje
koncertów symfonicznych, oper itp. Potrzeby Polskiego
Radia w tym zakresie stały się też bodźcem do utworze-
nia w jego ramach własnych orkiestr, m. in. orkiestry
symfonicznej Polskiego Radia, która obok orkiestry
Filharmonii Warszawskiej uchodziła za najlepszą w
kraju.
Dużą wagę przywiązywano w Polskim Radiu do audycji
literackich. O ich wysoki poziom troszczyła się specjalna
komisja literacka Polskiego Radia, w której skład
wchodzili m. in. Sieroszewski, Boy-Żeleński, Nałkow-
ska, Kaden-Bandrowski. O ile w latach dwudziestych
bezpośredni, osobisty udział literatów w pracy radiowej
był jeszcze stosunkowo niewielki i przypadkowy, o tyle
w latach późniejszych sytuacja ta zmieniała się szybko
na korzyść. Coraz częściej też przekazywano na falach
eteru teksty i słuchowiska specjalnie przygotowane
do celów i warunków radiowych. Z punktu widzenia
upowszechnienia kultury literackiej i artystycznej szcze-
gólnie duże znaczenie miały te właśnie słuchowiska
i utwory dramatyczne, ponieważ teatr o wysokim
poziomie artystycznym był na prowincji praktycznie
niemal niedostępny, a i w wielkich miastach dostęp
ten był niełatwy ze względu na wysokie ceny biletów
teatralnych. Wbrew wyrażanym tu i ówdzie obawom
audycje te nie odciągały słuchaczy od sal teatralnych ani
od książki — tak jak informacja i publicystyka radiowa
nie zahamowały czytelnictwa prasy. Pokazywało się,
jak wiele przenikliwości tkwiło w przewidywaniach
Boya-Żeleńskiego, wypowiedzianych w czasach, gdy ra-
diofonia ledwie raczkowała: „W ocenie nowych zjawisk
uderza mnie — pisał Boy w 1927 r. — że rozważa się je
z punktu widzenia współzawodnictwa, antagonizmu. Czy
kino szkodzi teatrowi, czy radio zaszkodzi koncertom
symfonicznym? Wydaje mi się to dość powierzchowne:
wszyscy ci pozorni antagoniści są w istocie na dłuższą

metę tylko sojusznikami. Tak samo mówi się, że gazeta
zabija książkę, ale policzcie nakład książki w epoce
przedgazetowej. Zapewne kino odebrało doraźnie nieco
widzów teatrowi, ale ilu ich wychowa dla teatru i dla
książki? Wszystkie rozrywki, rozszerzające horyzont
i stwarzające potrzeby kulturalne wspomagają się
nawzajem. A czy radio czeka podobna powszechność,
jak teatr i kino? Bez wątpienia przez swoją taniość,
przez swoją cudowność i bezpośredniość, radio ma
bodaj najwięcej warunków powszechności. Dlatego z
radością dowiaduję się, że wnika ono coraz częściej
do domków robotniczych, niedługo rozpowszechni się
w chatach wiejskich, a w ślad za nim wniknie książka,
wejdą potrzeby szlachetnej rozrywki i wiedzy o świecie.
Toteż każdy literat musi z największą radością patrzeć
na codzienny rozwój radia”.
Wrzesień 1939
Dnia 1 września o godz. 4.45 armie niemieckie ru-
szyły na Polskę. Jednocześnie lotnictwo przystąpiło do
gwałtownych bombardowań polskich miast, obiektów
wojskowych i koncentracji wojsk. W zatoce gdańskiej
przysłany tu już przed kilku dniami pancernik niemiecki
„Schleswig-Holstein” rozpoczął ostrzeliwanie ze swych
ciężkich dział liczącej około 200 żołnierzy załogi pol-
skiej na Westerplatte.
Przewaga sił niemieckich była miażdżąca. Na Polskę
ruszyło ogółem około 1,8 mln żołnierzy w 62 wielkich
jednostkach, w tym 14 dywizji pancernych i zmotory-
zowanych oraz 3 dywizje górskie. Rozporządzały one
obfitym i nowoczesnym wyposażeniem w postaci m.in. 6
tys. dział i moździerzy, 4,5 tys. dział przeciwpancernych
i 2,7 tys. czołgów. Działania sił lądowych wspierało
ok. 2 tys. samolotów (w tym liczne eskadry lekkich,
groźnych bombowców nurkujących „Stukasów”). W
siłach tych znalazły się wszystkie niemieckie dywizje
pancerne i zmotoryzowane, większość lotnictwa i innych
tego rodzaju broni. Do osłony frontu zachodniego („linia
Zygfryda”) Niemcy pozostawili zaledwie 30 dywizji o
niższej wartości bojowej.
Armia polska pierwszego rzutu sięgała ok. 840 tys. ludzi
w 36 wielkich jednostkach oraz 56 batalionów Obrony
Narodowej. W skład tych jednostek wchodziła tylko 1
brygada zmotoryzowana, natomiast 8 brygad kawalerii.
Od działy te dysponowały 2400 działami, 266 czołgami
i ok. 400 samolotami. Jednakże na skutek zamieszania
w toku mobilizacji tylko część tego wyposażenia weszła
1 września do walki. Ponadto lotnictwo polskie rozpo-
rządzało w gruncie rzeczy ok. 400 samolotami, w tym
jedynie 44 pełnosprawnymi, nowoczesnymi maszynami
bombowymi (typu „Łoś”).
Siły te miały za zadanie operacyjne utrzymać „za-
sadniczą pozycję obronną” długości około 1500 km i
sięgającą od Puszczy Augustowskiej na północy, poprzez
Modlin, Toruń, Bydgoszcz, jeziora żnińskie i Gopło
wzdłuż Warty, poprzez Częstochowę, Katowice, Bielsko,
213
45
Chabówkę po rejon Nowego Sącza na południu. Zadanie
utrzymania tak wydłużonego frontu spowodowało, że
pasy obrony poszczególnych dywizji piechoty były z
konieczności bardzo szerokie i przez to wątłe, wahające
się w granicach od 1 z do 70 km na jedną dywizję;
przeciętnie na 1 dywizję piechoty przypadało ok. 41 km
frontu obrony. Nawet na głównym kierunku uderzenia
niemieckich zgrupowań pancernych znalazła się tylko 1
dywizja piechoty, mając do obrony pas szerokości 35
km.
Walka na przedpolu tej linii obronnej i o jej jak
najdłuższe utrzymanie miała być pierwszą fazą wyko-
nania „planu Zachód”. Druga faza miała polegać na
ewentualnym odskoku armii polskich i zajęciu tzw.
linii ostatecznego oporu, której obrona miała stanowić
treść trzeciej i ostatniej fazy „planu Zachód”. Jednakże
zdążono opracować jako tako tylko realizację pierwszej
fazy „planu Z”. W praktyce trwała ona zaledwie kilka
dni i trzeba było szybko przejść do fazy drugiej i trzeciej.
Tymczasem na ich opracowanie, jak już wspomnieliśmy,
zabrakło czasu, wskutek czego działania te przekształciły
się w gruncie rzeczy w improwizację, często tylko na
niższych szczeblach dowodzenia.
Przyczyniła się do tego również niewłaściwa organizacja
dowodzenia na najwyższych szczeblach. Było ono silnie
scentralizowane, dowódcy dywizji podlegali bezpo-
średnio dowódcom armii, ci ostatni zaś Naczelnemu
Wodzowi. Nie było w tej strukturze dowodzenia szczebla
pośredniego między dowództwem armii a Naczelnym
Wodzem (w postaci „grup armii”, „frontów” itp.). Prowa-
dziło to do nadmiernego przeciążenia Sztabu Głównego
i Naczelnego Wodza sprawami szczegółowymi, a jedno-
cześnie groziło poważnymi komplikacjami w wypadku
zakłócenia łączności między armiami i Naczelnym
Wodzem, co przy złym wyposażeniu technicznym sił
polskich i w wyniku ogromnej przewagi lotniczej oraz
pancernej nieprzyjaciela było prawie nieuchronne.
W momencie wybuchu wojny w pierwszym rzucie
polskiego frontu obronnego znajdowało się sześć armii
oraz jedna samodzielna grupa operacyjna. Były to:
Samodzielna Grupa Operacyjna „Narew” (dowódca:
gen. Cz. Młot-Fijałkowski), armia „Modlin” (gen. E.
Przedrzymirski-Krukowicz), armia „Pomorze” (gen. W.
Bortnowski), armia „Poznań” (gen. T. Kutrzeba), armia
„Łódź” (gen. J. Rómmel, a po nim gen. W. Thommée);
armia „Kraków” (gen. A. Szyling) i armia „Karpaty”
(gen. K. Fabrycy).
72. Szybkie niemieckie zagony pancerne zaskakiwały
niekiedy rolników przy pracy w polu
Celem ofensywy niemieckiej było zniszczenie sił głów-
nych armii polskiej. Zamierzano to osiągnąć za pomocą
uderzenia rozcinającego obronę polską siłami głównymi
ze Śląska w kierunku środkowej Wisły. Równocześnie
miały nastąpić dwa uderzenia oskrzydlające, jedno z
46
Pomorza i Prus Wschodnich, drugie ze Słowacji. Zada-
nie to miało wykonać 5 armii niemieckich, tworzących
dwie grupy armii: grupę armii „Północ” (gen. von Bock),
składającą się z dwóch armii, skoncentrowanych na
Pomorzu Zachodnim i w Prusach Wschodnich, oraz
grupę armii „Południe” (gen. von Rundstedt), składającą
się z trzech armii, skoncentrowanych na Śląsku i Mora-
wach. Właśnie ta południowa grupa armii, a zwłaszcza
najsilniejsza z nich armia 10 (gen. von Reichenau), miała
za zadanie przepołowić niejako polskie siły zbrojne
marszem na Radomsko, Piotrków ku Wiśle na południe
od Warszawy. Naczelnym dowódcą wojsk lądowych
był gen. von Brauchitsch. Operacje tych wojsk były
wspomagane przez dwie floty powietrzne, a ponadto
przez jednostki niemieckiej marynarki wojennej.
73. Major Henryk Sucharski, dowódca obrony Wester-
platte
Przebieg wojny można podzielić na trzy etapy: Pierwszy
— mniej więcej od 1 do 6 września — w którym toczyła
się bitwa o utrzymanie zasadniczej linii obrony. Wojska
polskie poniosły w tych dniach ciężkie straty i musiały
wycofać się daleko w głąb kraju.
Etap drugi trwał od 7 do 17 września. Niemcom udało się
wtedy dokonać okrążenia i rozczłonkowania głównych
sił polskich oraz w dużej mierze je zniszczyć, zwłaszcza
podczas bitwy nad Bzurą.
Etap trzeci, od 18 września do 5 października, był
okresem walk już tylko odosobnionych grup wojsk
polskich oraz ośrodków oporu. Jeszcze w pierwszych
dniach wojny ciężkie straty poniosła armia „Modlin”,
broniąca kierunku z północy na Warszawę. Armia
ta, zagrożona oskrzydleniem przez dywizję pancerną
niemiecką, zaczęła odwrót 4 września. Dramatyczna
sytuacja wytworzyła się na Pomorzu, gdzie poważna
część armii „Pomorze”, znajdująca się w rejonie Chojnic
i Borów Tucholskich, została odcięta szybkimi zagonami
pancernymi od południa od dowództwa i głównych sił
armii. Już 3 września oddziały pancerne niemieckie,
idące od zachodu, połączyły się w rejonie Grudziądza
z oddziałami niemieckimi, maszerującymi z Prus
Wschodnich. Bitwa w Borach Tucholskich, jedna z
pierwszych większych bitew tej wojny, zakończyła się
zniszczeniem lub wzięciem do niewoli większości sił
polskich, zamkniętych w środkowej i północnej części
Pomorza. W Gdańsku nadal broniła się bohatersko zało-
ga Westerplatte pod dowództwem mjr. H. Sucharskiego,
skazana wyłącznie na siebie. Dopiero po 7 dniach walki
pod ogniem najcięższych dział okrętowych Niemcy
zdołali opanować ten bastion polski u ujścia Wisły.
74. Westerplatte po zakończeniu walk
214
Najważniejszym wydarzeniem pierwszych dni wojny na
froncie zachodnim było przedarcie się silnego niemiec-
kiego klina pancernego przez „lukę częstochowską”,
na styku armii „Łódź” i „Kraków”. Dnia 5 września
niemiecka dywizja pancerna zdobyła Piotrków. Równo-
cześnie armii „Łódź” zagroziło również oskrzydlenie od
północy i rozerwanie w ten sposób styku z armią „Po-
znań”. W związku z tym zaczęto czynić przygotowania
do stworzenia nowej linii obronnej na środkowej Wiśle
oraz do obrony Warszawy. Jednocześnie Naczelny Wódz
zarządził odwrót najbardziej zagrożonych odcięciem od
sił głównych armii „Pomorze” i armii „Poznań” (która
do tej pory cięższych walk nie przechodziła).
Również na południowym zachodzie i na południu
(armie „Kraków” i „Karpaty”) napór oraz szybkość
niemieckich wojsk zmotoryzowanych i pancernych
przekreśliły plany działań obronnych na tym terenie.
Górny Śląsk znalazł się w rękach niemieckich jeszcze
2 i 3 września, a wkrótce potem, 6 września, również
Kraków.
W tym okresie Naczelny Wódz usiłował jeszcze organi-
zować pomyślane na większą skalę przeciwuderzenia i
inne manewry obronne, wykorzystując do tego organi-
zującą się w rejonie Skierniewic i Rawy Mazowieckiej
armię odwodową „Prusy”. Jednakże na skutek działań
przede wszystkim lotnictwa niemieckiego plany te mo-
gły być zrealizowane tylko w części, niedostatecznymi
siłami. Wiele szkód, zwłaszcza w działaniach armii
„Pomorze”, wywołała dywersja niemiecka w postaci
przekazywania dowódcom niemieckim (nieraz za po-
mocą tajnych radiostacji) informacji o ruchach wojsk
polskich czy nawet wystąpień zbrojnych dywersantów
niemieckich przeciwko oddziałom polskim, jak np. 3
września w Bydgoszczy (stłumienie tej dywersji przez
oddziały polskie propaganda hitlerowska nazwała „byd-
goską krwawą niedzielą” i uczyniła ją pretekstem do
masowych mordów na Polakach).
75. Manifestacja mieszkańców Warszawy na wiadomość
o wypowiedzeniu Niemcom wojny przez Anglię i Fran-
cję 3 września 1939 r.
Było od pierwszego dnia wojny widoczne, że bez szyb-
kiej i zdecydowanej pomocy sojuszników Polska nie
sprosta przewadze niemieckiej. Rządy Anglii i Francji
wystosowały do Berlina ultymatywne noty, domagające
się natychmiastowego przerwania działań wojennych
i wycofania się z terenu Polski. Wobec mieszkańców
negatywnego stanowiska Niemiec, Francja i Anglia
wypowiedziały Niemcom wojnę w dniu 3 września. W
Polsce przyjęto tę wiadomość z entuzjazmem i nadzieją,
że bieg wojny ulegnie teraz szybkiej i radykalnej zmianie
na korzyść sojuszników i Polski. Na próżno jednak
wyczekiwano faktycznej pomocy zbrojnej, szczególnie
w postaci pomocy lotniczej, a także konkretnych działań
na froncie zachodnim i na morzu. Rząd brytyjski stanął

na stanowisku, że zachowując całkowitą wierność świe-
żemu sojuszowi z Polską „nie może jednak rozpraszać
swych sił, które są potrzebne do rozstrzygającego ciosu”.
Na froncie zachodnim nie działo się prawie nic poza
działaniem patroli i od czasu do czasu strzelaniną,
Wkrótce też przyjęło się określać tę wojnę jako „śmiesz-
ną wojnę” (drôle de guerre).
76. Walki w Sochaczew
Tymczasem w Polsce sytuacja stawała się coraz kry-
tyczniejsza nie tylko na polu walki, lecz także w innych
dziedzinach życia. Już 4 września rozpoczęła się ewa-
kuacja naczelnych władz państwowych; z prezydentem
i ministrami, z Warszawy do Lublina i Brześcia. Ewa-
kuowały się też władze niższych szczebli, najczęściej
bezładnie i bezplanowo. Doprowadziło to rychło do da-
leko idącego rozprzężenia i nawet paniki wśród ludności.
Rozpoczęła się z kolei „dzika” ewakuacja mas ludności
cywilnej na wschód, nawet na terenach nie objętych
działaniami wojennymi. Niezależnie od ciężkich strat i
szkód od bombardowań, jakie ta ewakuacja powodowała
wśród ludności cywilnej, wywoływała ona dodatkowe
poważne komplikacje w ruchach wojsk polskich, zmu-
szonych do uciążliwego i czasochłonnego torowania
sobie drogi wśród blokujących szosy mas ludzi i wozów.
Również sytuacja na polu walki pogarszała się gwał-
townie z dnia na dzień. Dnia 9 września siły walczące
stopniały do ok. 400 tys. Armia „Łódź”, walcząca na
głównym kierunku niemieckiego uderzenia, była okrążo-
na i bliska rozsypki. Niemieckie kliny pancerne dotarły
nad Wisłę środkową, a nawet na przed pola Warszawy.
Nie udało się im jednak jeszcze opanować z marszu sto-
licy wobec zaciętej jej obrony, zaimprowizowanej ad hoc
przy spontanicznym udziale ludności cywilnej. Zaczęto
organizować ochotnicze Robotnicze Bataliony Obrony
Warszawy. Tworzone z inicjatywy PPS, a zwłaszcza
jednego z jej czołowych przywódców, Mieczysława
Niedziałkowskiego, wspomagały one wydatnie regularne
jednostki wojskowe. Nie zabrakło w tych Batalionach
także komunistów, którzy żywo popierali tę inicjatywę.
77. Ludność cywilna Warszawy przy budowie umocnień
Jeśli chodzi o działania sił regularnych, to ich punktem
ciężkości stała się największa i najbardziej krwawa w
kampanii wrześniowej bitwa nad Bzurą, stoczona z
nacierającą 8 armią niemiecką przez połączone w toku
odwrotu ku Warszawie armie „Pomorze” i „Poznań”.
Celem przeciwuderzenia polskiego nad Bzurą było prze-
bicie się obu armii, poprzez zacieśniający się pierścień
niemiecki, do Warszawy. Początkowo przedsięwzięcie
to, zainicjowane i dowodzone przez gen. Kutrzebę
(Naczelny Wódz już parę dni wcześniej wyjechał z
215
47
częścią sztabu do Brześcia nad Bugiem), przyniosło
polskim jednostkom pewne sukcesy. W wielu punktach
dochodziło do zaciekłych walk, przechodzenia miejsco-
wości z rąk do rąk itp. Tymczasem jednak dowództwo
niemieckie zdążyło ściągnąć tu nowe dywizje i uzyskać
zdecydowaną przewagę nad skrajnie już wyczerpanymi i
przerzedzonymi armiami polskimi. Otoczone coraz cia-
śniejszym pierścieniem, zostały one rozbite i zniszczone.
Tylko niektóre oddziały zdołały wyrwać się z okrążenia
i dotrzeć do Warszawy. Natomiast resztki armii „Łódź”,
dowodzonej obecnie przez gen. Thommée, nie mogąc
przedrzeć się do Warszawy, skierowały się na Modlin,
gdzie zorganizowały następnie obronę tej twierdzy. W
ten sposób około 17 września ostatnie większe jednostki
regularnej armii polskiej na zachód od Wisły zostały
zniszczone lub wycofały się za Wisłę. Były to zresztą
również stosunkowo niewielkie siły, usiłujące stworzyć
tam jeszcze jakieś linie i ośrodki zorganizowanego opo-
ru. Nie mogło to jednak powstrzymać naporu dywizji
niemieckich, które też przeprawiły się przez Wisłę, a
nawet przez San i parły szybko dalej na wschód.
W obliczu groźby całkowitego okrążenia kraju prezy-
dent Rzeczypospolitej, rząd, a także Naczelny Wódz
ewakuowali się stopniowo coraz bardziej na południowy
wschód, ku granicy rumuńskiej. Dnia 17 września
wieczorem wszyscy oni opuścili terytorium państwa,
przekraczając pod Kutami nad Czeremoszem granicę
polsko-rumuńską.
Tego samego dnia o świcie granicę wschodnią Polski
przekroczyły wojska radzieckie i zajęły obszary wschod-
nich województw Polski. Oddziały polskie, które się tam
znajdowały, zostały internowane. Były to przeważnie ob-
szary zamieszkane w większości przez ludność ukraińską
i białoruską. Akcja wojsk radzieckich zabezpieczyła je
przed okupacją niemiecką, a ponadto nie dopuściła do
ustalenia się linii wyjściowej w czasie nieuchronnego
wcześniej czy później starcia radziecko-niemieckiego
wzdłuż międzywojennej granicy polsko-radzieckiej,
tj. o ok. 300 km dalej na wschód, niż to się stało na
skutek zajęcia przez ZSRR dawnych polskich ziem
wschodnich[3] .
Stanowisko, jakie wówczas zajęły prasa i propaganda
radziecka, wywołało poważne zamieszanie ideologiczne,
m.in. w międzynarodowym ruchu komunistycznym.
Jeśli chodzi o działania wojenne w Polsce, to w oma-
wianym okresie w drugiej połowie września toczyły się
przeważnie już tylko drobniejsze starcia mniej lub więcej
osłabionych zgrupowań polskich na wschód od Wisły.
Dnia 20 września skapitulowały po krwawej bitwie
pod Tomaszowem Lubelskim, w obliczu beznadziejnej
sytuacji, połączone oddziały armii „Kraków” i nowej
(utworzonej w toku działań wojennych) armii „Lublin”.
Natomiast z powodzeniem opierała się jeszcze nieprzy-
jacielowi grupa operacyjna „Polesie” pod dowództwem
gen. Kleeberga. Broniła się również twierdza Modlin i
garnizon na półwyspie Hel. Z wielkim poświęceniem
i bohaterstwem broniła się też oblężona już od pew-
nego czasu i bombardowana intensywnie z powietrza
48
Warszawa. Dowództwo obrony stolicy spoczywało w
rękach gen. Rómmla, kierownictwo cywilne w rękach jej
prezydenta — Stefana Starzyńskiego, którego hart ducha
stanowił istotny czynnik w podtrzymywaniu nastrojów
woli walki i poświęcenia mieszkańców miasta.
W dniach 25 i 26 września Niemcy poddali Warszawę
szczególnie ciężkiemu, zmasowanemu bombardowaniu
artyleryjskiemu i lotniczemu. Wywołało ono wielkie
straty w ludziach i szkody materialne. Zabrakło wody i
światła. Dalszy opór groził nowymi, jeszcze większymi
zniszczeniami i był całkowicie beznadziejny.
Dnia 27 września Warszawa skapitulowała. W dwa dni
później to samo uczynił Modlin. Dnia 2 października
poddała się załoga Helu.
Ostatnim związkiem taktyczno-operacyjnym armii
polskiej, stawiającym zbrojny opór nieprzyjacielowi,
była grupa operacyjna gen. Kleeberga. Odczuwając
coraz większe braki w uzbrojeniu i amunicji, gen.
Kleeberg postanowił uderzyć na Dęblin, aby tam do-
konać niezbędnych uzupełnień. Jednakże w drodze na
Dęblin, pod Kockiem, grupa natknęła się na niemiecką
dywizję zmotoryzowaną, której na pomoc pospieszyły
oddziały jeszcze jednej dywizji. Po czterodniowych
walkach, będących ostatnią większą bitwą tej wojny, po
wyczerpaniu zasobów amunicji, musiała poddać się — 5
października 1939 r. — i grupa Kleeberga.
Epilog i bilans
Wrzesień 1939 r. oznaczał załamanie się nie tylko Polski
międzywojennej, ale całego porządku europejskiego,
zwanego systemem wersalskim. Polska stanowiła zbyt
węzłowe — i słabe — jego ogniwo, by zły los całego
tego systemu mógł ją ominąć. Czy można jednak na tym
stwierdzeniu, nieco fatalistycznym, poprzestać i uznać,
że żaden wysiłek, żadna koniunktura wewnętrzno- i ze-
wnętrznopolityczna nie mogły tego losu od niej odwrócić
lub przynajmniej złagodzić jego skutków? I dalej: skoro
już do katastrofy doszło, to czy oznacza to, że wszystko,
co zdziałano w latach drugiej niepodległości, poszło na
marne?
Odpowiedź na te pytania każe zastanowić się nad obiek-
tywnymi i subiektywnymi przesłankami bezpieczeństwa
II Rzeczypospolitej oraz — co się z tym ściśle wiąże
— zewnętrznymi i wewnętrznymi gwarancjami jej
niepodległego bytu. Zmusza też do podjęcia próby spo-
rządzenia bilansu jej osiągnięć i zadłużeń. One bowiem
w wielkim stopniu determinowały jej siłę i odporność na
zagrożenia, których nie skąpił jej ówczesny niespokojny
świat.
II Rzeczpospolita przejęła po rządach zaborczych nie
tylko spuściznę zacofania i zaniedbań w gospodarce,
oświacie, kulturze, ustawodawstwie itp., lecz także
dezintegrację polskiego obszaru i wspólnoty narodowej
we wszystkich niemal dziedzinach życia, od pewnych
nawyków w stylu życia i pracy poczynając, a np.
na dysproporcjach w rozwoju sieci komunikacyjnej
216
kończąc. Nawarstwiły się na to dodatkowo, odmienne
od zaborczych, podziały z czasów okupacji i ruiny,
jakie pozostawiła po sobie I wojna światowa. W sumie
złożyło się to na bardzo niski próg wyjścia ku nowej
przyszłości w niepodległej ojczyźnie, na domiar mocno
zróżnicowany w różnych zaborach.
Nierównomierności te oraz wynikające z nich dla bu-
downictwa państwa zadania można by w wielkim skrócie
ująć — za A. Jezierskim — w następujących punktach:
— odmienność struktur społecznych;
— silnie zróżnicowany poziom kultury i cywilizacji;
— odmienne systemy prawne;
— nierówny, ale ogólnie niski, poziom oświaty;
— ostry niedobór kadr administracji państwowej i
terenowej;
— znikomy stopień wzajemnych powiązań gospodar-
czych między dzielnicami kraju (byłymi zaborami);
— odmienny układ rynków zbytu i źródeł surowców;
— nieprzystosowany do potrzeb państwa układ komuni-
kacyjny — kolejowy, drogowy i morski;
— odmienny system kredytowo-pieniężny, z wyraźnie
zróżnicowaną strukturą cen;
— całkowity brak bądź wyraźny niedorozwój niektórych
gałęzi przemysłu;
— niski poziom infrastruktury gospodarczej i społecznej.
„Do konsekwencji, nie mających bezpośrednio związku
z gospodarką — podkreśla tenże autor — dodać trzeba
odmienność obyczajów, a nawet cech psychicznych lud-
ności. Rozbiory wstrzymały proces integracji narodowej
uniemożliwiając formowanie się rynku narodowego,
stanowiącego gospodarczą podstawę tej integracji. Fakt,
iż z Warszawy do Poznania trzeba było podróżować
przez Toruń, a jadąc z Kielc do Krakowa zmieniać za
Miechowem pasmo ruchu z prawostronnego na lewo-
stronny, stanowić może ilustrację odmienności prowincji
polskich, ich ograniczonych związków”.
Był to więc w sumie balast bardzo ciężki, zadania
do wykonania ogromne. W jakiej mierze z nimi się
uporano?
Wydaje się, że bilans tamtego dwudziestolecia stosunko-
wo najkorzystniej przedstawia się w dziedzinie integracji
administracyjnej, prawnej, oświatowej i kulturalnej.
Przemawia za tym szybki postęp na polu rozbudowy i
unifikacji ustawodawstwa socjalnego w całym kraju —
oraz nie mniej godny uwagi rozwój oświaty wszystkich
szczebli. Za swego rodzaju wskaźnik syntetyczny pod
tym względem przyjąć można wykonywanie obowiązku
szkolnego w szkole podstawowej (ludowej, powszech-
nej). Tuż przed wojną tylko w zaborze pruskim był on
wykonywany prawie w 100%, w zaborze austriackim
w ok. 85%, natomiast w największym, najludniejszym
zaborze rosyjskim nie sięgał nawet 20%. Na całości
ziem polskich, które po 1918 r. weszły w skład niepod-
ległej Polski, sięgał on wówczas ok. 54, 5%. W niecałe
dziesięć lat później odsetek ten wynosił już 93, 3%
(spadł jednak w latach trzydziestych do ok. 90%). Był
to niewątpliwie skok wielki, jakościowy. Oczywiście,
nie zawsze i nie wszędzie rozwój ten zaspokajał nawet

całkiem niezbędne potrzeby społeczne i kulturalne.
Dotyczy to m.in. spraw tak zasadniczych, jak problemu
bezrobocia, dostępu młodzieży wiejskiej do wyższych,
a nawet średnich szczebli nauczania, swobodnego roz-
woju kulturalnego mniejszości narodowych (czyli 1 /3
ogółu ludności Polski), budownictwa mieszkaniowego i
urządzeń komunalnych w mieście i na wsi itp. Niemniej
jednak obok głębokich cieni nie brakowało i świateł w
tych dziedzinach.
W jeszcze większym stopniu odnosi się to do rozwoju
kultury i nauki w Polsce odrodzonej, choć był to nadal
rozwój dość jednostronny, głównie na polu kultury i nauk
humanistycznych. Nauki techniczne (i ogólna kultura
techniczna) ciągle mocno odstawały od potrzeb i profilu
społeczeństwa nowoczesnego. Poniekąd syntetyczny
tego wskaźnik stanowił bardzo słaby postęp motoryzacji,
a także — w nieco mniejszym stopniu — radiofonii.
Pod względem liczby samochodów (w 1938 r. I na
1000 mieszkańców) Polska ustępowała nie tylko krajom
wysoko rozwiniętym, lecz także wielu krajom średnio,
a nawet słabo rozwiniętym, jak Portugalia, Finlandia,
Rumunia, Węgry czy Brazylia.
Nie zmienia to faktu, że kultura narodowa „wybuchła”
w niepodległej Polsce z siłą i jasnością, którą chyba
tłumaczyć można tylko swoistym prawem odwetu za
czasy zaborczej dyskryminacji i zdławienia. Świadczył o
tym dowodnie rozkwit literatury polskiej, znaczony na-
zwiskami tej miary, jak Żeromski, Reymont, Strug, Staff,
Tuwim, Broniewski, Słonimski, Dąbrowska, Nałkowska,
Kossak-Szczucka, Gojawiczyńska, Iłłakowiczówna,
Leśmian, Lechoń, Zegadłowicz, Kaden-Bandrowski i
inni. Wybitne również osiągnięcia odnotowywał polski
teatr, muzyka i plastyka — osiągnięcia honorowane
niejednokrotnie wysokimi wyróżnieniami między-
narodowymi. Co nie. mniej ważne, ów rozkwit, nie
hamowany obecnie sztucznymi przegrodami, ogarniał
cały kraj i stawał się własnością całego narodu. Znaczące
placówki teatralne i wydawnicze rozwijały się nie tylko
w paru wielkich, tradycyjnie silnych ośrodkach kultural-
nych, jak Warszawa, Kraków czy Lwów, ale często także
w mniejszych, jak Katowice, Toruń, Bydgoszcz, Wilno
czy Lublin. Bodaj największy udział w rozszerzeniu
się komunikacji kulturalnej na cały obecnie kraj, a
tym samym integracji społeczeństwa polskiego miały
prasa i czasopiśmiennictwo, a w latach trzydziestych
także radiofonia, dysponująca nie tylko najsilniejszą w
Europie radiostacją w Raszynie, ale ponadto 7 stacjami
regionalnymi.
Obalenie kordonów zaborczych wyzwoliło nie znaną
przedtem aktywność społeczną, kulturalną i naukową.
Powstawały lub rozszerzały zasięg swej działalności
organizacje i instytucje, które w czasach niewoli bądź
w ogóle nie mogły powstać, bądź z trudem tylko prze-
dzierały się przez granice „swych” zaborów. Mowa tu
w szczególności o związkach zawodowych, stowarzy-
szeniach naukowych, nauczycielskich, młodzieżowych,
krajoznawczych, instytucjach i organizacjach gospo-
darczych itp. W ten sposób procesy integracyjne w
217
49
płaszczyźnie administracyjnej, prawnej, systemu oświaty
itp., realizowane niejako z urzędu przez państwo, były
pogłębiane i ugruntowywane przez inicjatywę oddolną,
społeczną. Tędy też wiodła droga przełamywania uprze-
dzeń i niechęci międzydzielnicowych, początkowo dość
silnych (zwłaszcza w starszym pokoleniu) w stosunkach
między Polakami z różnych dawnych zaborów.
Ogromną rolę w tych procesach odgrywały znacznie
większe obecnie możliwości samookreślenia ideowo-
politycznego różnorodnych odłamów i orientacji w
społeczeństwie. Odzwierciedliło się to najwyraźniej w
tworzeniu nowych partii politycznych lub ekspansji już
istniejących. Towarzyszyły temu częstokroć burzliwe
dyskusje lub polemiki, do niedawna jeszcze często
przytłumione wymogiem narodowej solidarności prze-
ciwko wynaradawiającej polityce zaborców, a także
hamowane dotkliwymi ograniczeniami swobody języka
polskiego. Skrępowania te obecnie odpadły. Widocz-
ny od pierwszych dni wolności wzrost namiętności
politycznych i ostrości wspomnianych polemik, np.
w łonie ruchu robotniczego czy między tzw. obozem
belwederskim a endecją, mógł wywoływać wrażenie
wzrostu wewnętrznego skłócenia w wolnej ojczyźnie
— a więc zjawiska zgoła przeciw stawnego procesowi
integracji narodowej. Wrażenie takie jednak byłoby
powierzchowne i fałszywe. Swoboda polemik i dyskusji
ideologicznych stwarzała przesłanki do ujawnienia się
postaw i poglądów ideowo-politycznych w całej ich
wielobarwności i autentyczności, wzbogacała w sposób
zasadniczy życie ideowo-polityczne i duchowe narodu,
uwalniała je od gry pozorów, w tym także od tendencji
ku solidaryzmowi społecznemu, tak silnych zwłaszcza
w zaborze pruskim. W rezultacie odpadnięcie dotych-
czasowych skrępowań, a w parze z tym i ujawnienie w
całej pełni panoramy zróżnicowań ideowo-politycznych,
stawało się ważną dźwignią podnoszenia kultury poli-
tycznej narodu, deformowanej dotychczas anormalnymi
warunkami jego rozwoju. Nawet dotkliwe ograniczenia
swobód obywatelskich w czasach sanacyjnych nie
potrafiły już tego procesu zniweczyć ani też unicestwić
dorobku pierwszego dziesięciolecia niepodległości na
polu demokratyzacji życia politycznego.
Program rządu lubelskiego z 1918 r., walka Rad Dele-
gatów Robotniczych w latach 1918-1919, konstytucja
marcowa 1921 r., demokratyczna ordynacja wyborcza,
wolność prasy i stowarzyszeń, szybki i prężny rozwój
związków zawodowych, aktywizacja i rozwój ruchu
ludowego nie tylko w Galicji, ale i pozostałych byłych
zaborach — wszystko to wytworzyło w społeczeństwie
polskim potrzeby i nawyki, które nawet w późniejszych
latach dyktatury pomajowej odżywały uporczywie z siłą
trudną do opanowania. Świadczyły o tym wymownie
inicjatywy w rodzaju Centrolewu, protesty przeciwko
Brześciowi, wielkie strajki robotnicze i chłopskie w
latach trzydziestych, w tym potężny strajk chłopski z
1937 r., próby utworzenia antyfaszystowskiego frontu
demokratycznego, znaczone m.in. lwowskim Kongresem
Pracowników Kultury w 1936 r. czy rezonansem, jaki
50
w tych kołach budziły prasa i czasopiśmiennictwo
lewicowe w rodzaju „Oblicza Dnia”, „Sygnałów” czy
„Dziennika Popularnego”. Przy wszystkich niedomaga-
niach i słabościach systemu demokracji parlamentarnej,
który w ówczesnych warunkach stanowił niewątpliwie
jedną z podstawowych gwarancji demokracji politycznej
w ogóle, zdołał się on zakorzenić stosunkowo szybko w
mentalności politycznej społeczeństwa. Bojkot wyborów
z 1935 r. stał się — na pozór paradoksalnie — wymow-
nym świadectwem przywiązania społeczeństwa do zasad
parlamentaryzmu.
Przywiązanie to stanowiło zarazem ważny składnik kul-
tury politycznej społeczeństwa. Nie rozwinięte jeszcze
należycie badania nad tą problematyką nie pozwalają
w sposób udokumentowany ukazać i wykazać, jakie
miejsce w ogólnym bilansie dwudziestolecia zajmuje
ewolucja również w tej dziedzinie. Nie ulega wszakże
wątpliwości, że postęp demokratyzacji stanowił con-
ditio sine qua non rozwoju ogólnej kultury politycznej
społeczeństwa II Rzeczypospolitej. Potwierdza to m.in.
jego odporność na nasilające się w latach trzydziestych
tendencje faszyzacyjne. Wbrew presjom zewnętrznym i
wewnętrznym nie zdołały one uzyskać w nim przewagi
nad postawami im wrogimi lub przynajmniej krytycz-
nymi. Na uwagę pod tym względem zasługuje m, in.
silny opór, jaki siły demokratyczne w Polsce stawiały
rozpętywaniu jadu antysemityzmu w społeczeństwie.
Za ważne kryterium kultury politycznej uznać trzeba
znaczenie czynnika narodowościowego i wyznaniowego
w życiu publicznym, jako czynnika określającego w
istotnym stopniu rzeczywistą miarę równości wszyst-
kich obywateli wobec prawa oraz praworządności w
państwie. Trzeba powiedzieć, że bilans dwudziestolecia
na tym polu nie napawał optymizmem. W polityce
mniejszościowej kolejnych rządów II Rzeczypospolitej
trudno dopatrzyć się jakiejś względnie jednolitej, dłu-
gofalowej, a przede wszystkim tolerancyjnej koncepcji
programowej. Nie tylko nie potrafiły one rozwiązać
nabrzmiałych problemów z tej dziedziny, ale nawet zaha-
mować czy złagodzić zaogniających się antagonizmów,
zwłaszcza w stosunkach polsko-ukraińskich. Jednym z
podstawowych i nie wysychających źródeł tych antago-
nizmów pozostawała sprawa szkolnictwa ukraińskiego
(i białoruskiego), które w ramach tzw. utrakwizacji
uległo za czasów polskich drastycznej redukcji, niemal
likwidacji. Eskalacja terroru i kontrterroru sprawiała, że
stosunki polsko-ukraińskie u schyłku dwudziestolecia
przedstawiały się gorzej niż w jego początkach.
Życie publiczne w Polsce międzywojennej podlegało
intensywnej często presji elementów klerykalnych. Za
czynnik „zastoju i regresji” uważa J. Bardach „postę-
pującą klerykalizację życia, widoczną w szczególności
w szkolnictwie”. Zdecydowanie ujemny wpływ na
poziom kultury politycznej społeczeństwa wywierały
niektóre pisma i gazety, ściśle związane z Kościołem, jak
„Rycerz Niepokalanej”, „Mały Dziennik” i kilka innych.
Przesądzał o tym prymitywizm upowszechnianych przez
nie treści światopoglądowych i ideowo-politycznych, a w
218
szczególności duch napastliwej nietolerancji w stosunku
do inaczej myślących. Były to pisma o wysokich nakła-
dach, z reguły bardzo tanie, które za pośrednictwem
rozlicznych kanałów kolportażu, m.in. poprzez parafie,
docierały do najszerszych mas ludności w kraju.
Były to wówczas w Kościele, prasie i czasopiśmiennic-
twie katolickim postawy dominujące. Ale w postaci na
razie zalążkowej zaczęły się ujawniać również orientacje
odmienne, będące zapowiedzią katolicyzmu „otwartego”
— otwartego na problemy społeczne, moralno-polityczne
i filozoficzne nowej epoki. Orientacje te, ograniczone
do nielicznych środowisk inteligencji katolickiej (jak
zwłaszcza grupa wokół kwartalnika „Verbum” i ks. W.
Korniłowicza, kapelana słynnego zakładu dla młodzieży
niewidomej i upośledzonej w Laskach pod Warszawą),
nie mogły jednak wówczas jeszcze stanowić alternatywy
dla orientacji „integrystycznej”, reprezentowanej przez
Kościół oficjalny, jego hierarchię i zdecydowaną więk-
szość kleru.
Problem wpływu czynnika wyznaniowego na rozwój
kultury politycznej w II Rzeczypospolitej nie ograni-
czał się rzecz jasna do rzymskokatolickiej większości
jej mieszkańców. Zaznaczał się on także w postawie
mniejszości narodowych sprzyjając krzewieniu się i
wśród nich nastawień konserwatywnych, nieraz wręcz
obskuranckich, a także nacjonalistycznych. Jeśli chodzi
o mniejszość ukraińską świadczyła o tym dobitnie
rola metropolity greckokatolickiego we Lwowie, ar-
cybiskupa A. Szeptyckiego. Inne motywacje leżały u
podstaw siły oddziaływania ortodoksyjnych środowisk
konserwatywno-klerykalnych na drugą wielką mniej-
szość w Polsce, mianowicie żydowską, w tym również
młodzież żydowską. Pisze o tym J. Żarnowski: „Kariera
młodego pokolenia miała tu też z góry określone formy,
a edukacja na terenie b. zaboru rosyjskiego w wielkim
jeszcze stopniu odbywała się w religijnej szkole —
chederze [...]. J. Chedery i talmud-tory było to siedlisko
legendarnego wprost zacofania, obskurantyzmu i fana-
tyzmu”. Nie ma potrzeby rozwodzić się szerzej, iż tego
rodzaju mentalność nie tylko nie służyła podnoszeniu
kultury politycznej społeczeństwa, ale stanowiła również
trudną do pokonania przeszkodę na drodze jego integra-
cji.
Tendencje dośrodkowe i odśrodkowe, krzyżujące się w
życiu politycznym i kulturalnym II Rzeczypospolitej,
pozostawały w bliskiej współzależności z charakterem
ustrojowym państwa. Jako państwo kapitalistyczne, roz-
dzierane klasowymi sprzecznościami i antagonizmami,
nie mogło ono ich przezwyciężyć nie zmieniając swego
charakteru. Nie mogło też wyeliminować ze swego
życia niektórych dotkliwych tendencji odśrodkowych, w
szczególności tych, które swe źródło miały w stosunkach
narodowościowych i otaczającym je klimacie nacjona-
listycznych uprzedzeń. Nie ulega jednak wątpliwości,
że wiele zależało od położenia gospodarczego państwa,
podnoszenia poziomu życia ludności, usuwania występu-
jących w tej mierze dysproporcji itp.
Rozdział gospodarczy w bilansie II Rzeczypospolitej

przedstawiał się raczej skromnie, i to zarówno na polu
industrializacji, jak i produkcji rolnej. Źródła niedoro-
zwoju w tej ostatniej dziedzinie tkwiły przede wszystkim
w niskiej kulturze rolnej oraz wysoce niekorzystnej
strukturze stosunków własnościowych na wsi. Reformy
rolne w dwudziestoleciu, zbyt nieśmiałe i połowiczne, nie
mogły w sposób odczuwalny naprawić tych stosunków.
Nie potrafiły m. in. odwrócić od wsi lub choćby złagodzić
jednej z największych jej plag, mianowicie problemu
kilku milionów ludzi „zbędnych”, bezproduktywnie
wegetujących na wsi. Wprawdzie miasto na ogół nie
cierpiało na niedostatek produktów rolnych, Polska
nawet je eksportowała, ale była to w dużej mierze tzw.
podaż głodowa, niejako wymuszona koniecznością uzy-
skania przez chłopów środków pieniężnych na pokrycie
najbardziej niezbędnych potrzeb i zobowiązań, często
kosztem daleko idących wyrzeczeń. Dzieło naprawy
stosunków agrarnych i podniesienia produkcji rolnej
hamowała dodatkowo dyskryminacyjna polityka naro-
dowościowa na wielkich rolniczych obszarach kresów
wschodnich i w ten sposób pogarszała też całościowy
bilans kraju w tej dziedzinie.
Nieco lepiej przedstawiał się dorobek II Rzeczypospolitej
na polu rozwoju przemysłu oraz integracji gospodarczej
trzech byłych zaborów. Jak już wspomniano, spuścizna
pozaborcza obciążyła Polskę niepodległą hipoteką
niezwykle ciężką, w tym jaskrawymi dysproporcja-
mi między poszczególnymi dzielnicami. W niemałej
mierze polityka dyskryminacji i degradacji ziem pol-
skich do roli surowcowo-agrarnego zaplecza państw
zaborczych zdeterminowała też już przed odzyskaniem
niepodległości podział kraju na Polskę „A” i „B”. Był
to niewątpliwie jeden z najszkodliwszych elementów
pozaborczego dziedzictwa, ciążącego na niej dotkliwie
przez całe dwudziestolecie. Natomiast zrobiono niemało,
aby usunąć lub złagodzić inne nierównomierności, a
także przynajmniej w części nadrobić zapóźnienia i
wypełnić luki w wyposażeniu przemysłowym kraju.
Dotyczyło to m. in. kolejnictwa, rozwoju energetyki,
budowy lub rozbudowy niektórych gałęzi przemysłu, jak
elektrotechniczny, chemiczny, zbrojeniowy, lotniczy.
Od podstaw stworzono gospodarkę morską przez zbudo-
wanie wielkiego i nowoczesnego portu gdyńskiego. Nie
mniej doniosłe znaczenie — szczególnie ze względu na
obronność kraju — miało podjęcie budowy Centralnego
Okręgu Przemysłowego w widłach Wisły i Sanu. Nieza-
leżnie od czysto gospodarczych i produkcyjnych owoców
tych inicjatyw miały one swoje implikacje polityczne,
społeczne i wojskowe: stanowiły dalszy krok na drodze
uniezależnienia się od Niemiec i Gdańska, stwarzały no-
we stanowiska pracy w regionach o dużych nadwyżkach
„zbędnej” siły roboczej, zapewniały bezpieczniejszą
lokalizację przemysłowi zbrojeniowemu itp.
Inicjatywy te, jakkolwiek zbyt skromne, a przede wszyst-
kim zbyt spóźnione, zasługują na uwagę także z innego
punktu widzenia, mianowicie jako przejaw rosnącej
roli państwa w kształtowaniu podstaw i kierunków jego
gospodarczego rozwoju. Łączyło się to z wprowadza-
219
51
niem do gospodarki państwowej, głównie przez min. E.
Kwiatkowskiego, elementów długofalowego planowania
i w ogólności z dążeniem do zwiększenia regulującej
roli państwa. Nie jest przypadkiem, że właśnie w tych
latach nasiliły się w Polsce dyskusje na temat tzw.
etatyzacji i w ogóle tendencje etatyzacyjne, zmierzające
do przejmowania przemysłu, zwłaszcza z rąk kapitału
obcego, przez państwo. Gospodarcze i społeczne skutki
wielkiego kryzysu gospodarczego dawały rzecznikom
tych tendencji dogodne argumenty do ręki.
Osiągnięcia te nie mogły wszakże przesłonić domi-
nującej cechy gospodarki Polski międzywojennej,
mianowicie jej stagnacji. Przy wszystkich wątpliwo-
ściach i zastrzeżeniach, jakie budzić może porównywanie
rozwoju gospodarczego ziem polskich przed I wojną
światową i w latach niepodległości, dowodzi tego zbyt
wiele ważnych i zbieżnych kryteriów, by przechodzić
do porządku dziennego nad ich wymową. I tak nawet
w najlepszych latach produkcja przemysłowa Polski
nie przekroczyła poziomu z roku 1913, jej udział w
światowej produkcji przemysłowej nie wzrastał, ale
malał; mimo wspomnianych dążeń etatyzacyjnych nadal
ważne sektory gospodarki pozostawały pod kontrolą
kapitału zagranicznego, utrzymywały się mimo wszystko
ostre dysproporcje między poziomem cywilizacyjnym
w różnych regionach kraju, poziom kultury rolnej (z
wyjątkiem b. zaboru pruskiego) wykazywał cechy
analogiczne. W sumie były to zjawiska o znaczeniu zbyt
podstawowym, by ich cień nie przytłumiał świateł, o
których mowa była wyżej.
Bezpieczeństwo II Rzeczypospolitej zależało w wielkim
stopniu od jej wewnętrznej zwartości, siły gospodarczej,
politycznej i wojskowej. Nawet jednak przy maksymal-
nym wykorzystaniu nowych możliwości rozwojowych w
warunkach niepodległego państwa nie mogło ono wła-
snymi tylko siłami zagwarantować sobie bezpiecznego
i spokojnego bytu. Jako państwo średniej wielkości,
położone w jednej z najbardziej newralgicznych stref
starego kontynentu, musiało ono stale i bacznie oglądać
się na zmienne układy w stosunkach na arenie między-
narodowej i odpowiednio do nich się przystosowywać.
Dotykamy w ten sposób niezwykle istotnego problemu
obiektywnych i subiektywnych przesłanek bezpie-
czeństwa Polski w dwudziestoleciu międzywojennym.
Ustalenie, które z nich kwalifikują się jako obiektywne,
a które jako subiektywne, zależy od kryteriów podziału,
jakie się zastosuje. Wydaje się, że za kryterium takie
przyjąć można siłę historyczną i trwałość pewnych
wyznaczników pozycji Polski, determinujących jej
swobodę ruchów w świetle realiów ówczesnej Europy.
Oczywiście jednak nawet przyjęcie tego kryterium nie
przesądza sprawy jednoznacznie, m. in. ze względu
na niejednoznaczność pojęcia „historyczna trwałość”
owych wyznaczników.
Nie ulega wątpliwości, że jedną z podstawowych
przesłanek obiektywnych pozycji II Rzeczypospolitej
było jej geograficzne położenie w centrum Europy,
między dwoma wielkimi mocarstwami, na styku świata
52
kapitalistycznego i świata nowego, socjalistycznego. Do
kategorii przesłanek obiektywnych zaliczyć trzeba też
jej słabość i niedorozwój gospodarczy, charakteryzujące
położenie krajów europejskich na wschód od Łaby, w
wypadku Polski pogłębione w wyniku dyskryminacyjnej
polityki gospodarczej państw zaborczych. Przezwycię-
żenie tego zacofania wymagało pracy pokoleń i w tym
sensie stanowiło ono w zasadzie również obiektywną
determinantę pozycji Polski. To samo powiedzieć trzeba
o pewnych motywacjach socjo- i psychologicznych w
mentalności i postawach społeczeństwa, historycznie
głęboko w nim zakorzenionych — takich jak nieufność
i wrogość wobec byłych zaborców, niektóre stereotypy
i wyobrażenia o innych narodach lub społecznościach,
przedziały międzydzielnicowe itp. Przemiany w świado-
mości społeczno-politycznej, z reguły bardzo powolne
i trudne, zależały na domiar nie tylko od klimatu
wytwarzanego przez politykę wewnętrzną i zagraniczną
państwa polskiego, ale także od postawy jego partnerów.
I w tym zakresie występowały określone realia społeczne
i polityczne, które ze względu na swą trwałość uznać
wypada za obiektywne ramy tej polityki.
Należały tu, po pierwsze, kapitalistyczny charakter
ustrojowy II Rzeczypospolitej, który mimo wszelkich
wstrząsów przetrwał przez dwadzieścia lat niepodległo-
ści, i — po drugie — przynależność i zależność Polski
od funkcjonowania ówczesnego systemu stosunków
międzynarodowych, tj. systemu wersalskiego.
Bezpieczeństwo państwa wymagało dostosowania
subiektywnych koncepcji polityki zagranicznej do obiek-
tywnych realiów jego położenia. Najogólniej biorąc,
dominowały w niej w latach międzywojennych dwie
orientacje, z których jedną można by nazwać orientacją
„francuską”, drugą zaś orientacją „mocarstwową”.
Pierwsza z nich, dominująca w polskiej polityce zagra-
nicznej w latach dwudziestych, oplatała się wokół osi
sojuszu z Francją jako głównej zewnętrznej gwarancji
bezpieczeństwa Polski. Druga, realizowana w myśl
wskazań Piłsudskiego przez min. J. Becka w latach
trzydziestych, zmierzała do uniezależnienia Polski od
sojusznika francuskiego i stanowiła w niemałej mierze
reakcję na niepewności i rozczarowania, których on
Polsce nie skąpił, zwłaszcza od czasów układów lokar-
neńskich. Wszelako istotą tej orientacji było zbliżenie
do III Rzeszy, rozumiane nie tylko jako środek nacisku
na Francję, ale jako koncepcja długofalowa, mająca
awansować Polskę z pozycji francuskiego przyczółka nad
Wisłą do rangi europejskiego mocarstwa. Miała temu
służyć zasada „równej odległości” od Berlina i Moskwy.
W rzeczywistości wyraźną preferencję miały dobre
stosunki z Niemcami, co w miarę wzrostu ich potęgi
groziło nieobliczalnymi konsekwencjami. Naprawdę ani
jedna, ani druga orientacja nie zapewniały i nie mogły
zapewnić Polsce bezpieczeństwa, albowiem sojusznik
francuski był zbyt słaby, odległy i krótkowzroczny,
natomiast partner niemiecki zbyt silny i przez swe
nieprzejednanie odwetowe aspiracje zbyt niebezpieczny.
Zasadnicza słabość obu orientacji tkwiła w niedostatecz-
220
nej trosce o najważniejsze gwarancje bezpieczeństwa,
mianowicie o przyjazne lub choćby poprawne stosunki
z sąsiadami. W praktyce, ze względu na wspomniane
dążenia Niemiec, mogły tu wchodzić w rachubę tylko
Czechosłowacja i Związek Radziecki. Odmienność
ustrojowa Polski i ZSRR stanowiła niewątpliwie istotne
utrudnienie w nawiązaniu przyjaznych stosunków mię-
dzy obu państwami. Wyrównywało ją jednak w znacznej
mierze wspólne zagrożenie z zachodu, jak o tym świad-
czyła m. in. reakcja ZSRR na układy lokarneńskie czy
jego żywa aprobata dla projektu paktu wschodniego. W
jeszcze większym stopniu dotyczyło to relacji Polska —
Czechosłowacja, zwłaszcza w latach trzydziestych, kiedy
zagrożenie niemieckie także wobec Czechosłowacji
nakazywało obu krajom słowiańskim sprowadzenie
dzielących je różnic do właściwych proporcji. Oczy-
wiście, wymagało to od Becka porzucenia jednego z
kanonów jego polityki w środkowej Europie, wedle
którego „Czechosłowacja to fikcja”, a „istnienie państwa
czechosłowackiego — jak to odnotował J. Szembek —
to absurd”, wymagało też rezygnacji z mocarstwowych
aspiracji uczynienia z Polski organizatora i przewodniej
siły tzw. trzeciej Europy.
Już tylko ten przykład wskazuje, że przy wszystkich skrę-
powaniach i ograniczeniach o charakterze obiektywnym,
w tym również wynikających z oblicza ustrojowego
państwa polskiego, jego koła rządzące miały wcale
szeroki margines swobody działania, umożliwiający im
przynajmniej niepogarszanie obiektywnie niewątpliwie
trudnego położenia Polski. Ale przykłady takie można
by mnożyć. I tak np. nie zmieniłaby ona swego cha-
rakteru ustrojowego, gdyby w 1919 r. przyjęła bardzo
korzystne dla siebie radzieckie propozycje pokojowe,
gdyby nie odrzuciła projektu paktu wschodniego w
1934 r., gdyby swój system obronny rozbudowywała nie
tylko na wschodzie, lecz także na zachodzie, gdyby nie
uczestniczyła w rozbiorze Czechosłowacji w 1938 r.
Nie była bowiem Polska skazana na rolę przedmiotu w
polityce międzynarodowej, mogła być i była także jej
ważnym podmiotem.
Dotyczy to zwłaszcza pierwszych lat niepodległości,
początków lat trzydziestych oraz końca lat trzydzie-
stych. Pierwszy z tych okresów to okres kształtowania
zasadniczych orientacji polskiej polityki zagranicznej
wobec trzech najważniejszych sąsiadów: Niemiec,
Czechosłowacji i Rosji Radzieckiej. W szczególności
charakter stosunków z tą ostatnią w wielkiej mierze
zależał od Polski, a ściślej mówiąc od Piłsudskiego.
Odrzucił on wówczas radzieckie propozycje pokojowe,
przedstawione w imieniu rządu radzieckiego przez Julia-
na Marchlewskiego podczas obrad w Mikaszewiczach,
podobnie jak wspomniane już inicjatywy z grudnia 1919
i stycznia 1920 r. Były to propozycje, które nie tylko nie
kwestionowały podstaw ustrojowych Polski, nie tylko
zapewniały jej korzystne regulacje terytorialne, lecz
także — co najważniejsze — stanowiły dobrą przesłankę
do stopniowego przezwyciężania nawarstwień nieuf-
ności, dzielących narody polski i rosyjski. Tę szansę

przekreślono.
W latach 1932-1934, gdy w Niemczech do głosu docho-
dził hitlerowski faszyzm, Polska ponownie stanęła przed
dylematem brzemiennego w skutki wyboru swej orien-
tacji politycznej. W tym niezwykle ważnym momencie
na czele polskiej polityki zagranicznej stanął Józef
Beck, główny rzecznik „polityki równowagi” między
Niemcami a ZSRR, w istocie rzeczy polityki niebez-
piecznego lawirowania między nimi, polityki paktów
dwustronnych, mających zastąpić system zbiorowego
bezpieczeństwa. W warunkach ogromnej dysproporcji
sił była to polityka skazana na niepowodzenie, nie
mówiąc już o tym, że w świetle ówczesnych tendencji ku
faszyzacji życia politycznego w Polsce można było mieć
uzasadnione wątpliwości co do rzetelności owej „polityki
równowagi”. Ujawniło się to z całą wyrazistością, m.in.
w 1934 r., kiedy Polska wspólnie z Niemcami storpe-
dowała podjętą przez Francję i popartą przez Związek
Radziecki ideę tzw. Locarna wschodniego. Była to
kolejna szansa zagwarantowania nie naruszalności granic
Polski Ci innych krajów środkowej Europy) i równocze-
śnie przełamania uprzedzeń do Związku Radzieckiego
i Czechosłowacji — szansa ponownie zaprzepaszczona.
Zadecydowały o tym nie obiektywne, ale subiektywne
założenia polskiej polityki zagranicznej, stojącej na
stanowisku, że — jak to sformułował wiceminister J.
Szembek — „z punktu widzenia interesów polskich
jest rzeczą dla nas w każdym razie niewątpliwą, że ze
wszystkich reżimów, jakie mogłyby rządzić Niemcami,
reżim aktualny, to jest hitlerowski, jest dla nas najdo-
godniejszy, czego najlepszym dowodem, żeśmy mogli
się z nim porozumieć”.
W podobnym duchu wypowiadali się ministrowie Beck i
Szembek niejednokrotnie, można więc te słowa uważać
za autentyczną wykładnię programu polskiej polityki
zagranicznej, a nie tylko zrozumiałej na tym polu
zmiennej taktyki. Potwierdziły to zresztą posunięcia ul.
Wierzbowej w okresie konferencji monachijskiej 1938
r., która zalegalizowała rozbiór Czechosłowacji, jak też
stanowisko Becka wobec anglo-francusko-radzieckich
rokowań w Moskwie latem 1939 r., będących ostatnią
przed tragicznym wrześniem 1939 r. próbą powstrzy-
mania ekspansji III Rzeszy. I w tym wypadku nad
obiektywnymi wymogami bezpieczeństwa państwa
i narodu, nakazującymi współdziałanie nie tylko z
mocarstwami zachodnimi, ale i z ZSRR, wzięły górę
nastawienia subiektywne, w dużej mierze emocjonalne.
Stwierdzają to autorytatywnie autorzy wydanych w
Londynie Polskich Sił Zbrojnych — dzieła, będącego
reprezentatywną wykładnią postawy i poglądów polskich
kół rządzących przed wojną. Uważały one, że Związek
Radziecki „to niebezpieczeństwo poniekąd wyższego
rzędu [niż niemieckie — H. Z.], grożące poprzez Polskę
całej Europie”. Niełatwo wyjaśnić, a tym bardziej uza-
sadnić ów pogląd w kategoriach racjonalnego myślenia,
jeśli zważyć, że był to już czas najwyższego zagrożenia,
idącego od strony Niemiec i dostrzegalnego niemal
gołym okiem. A jednak tkwiła w tym jakaś logika,
221
53
mianowicie logika polityki zagranicznej państwa o
określonym charakterze ustrojowym, uważanego i uwa-
żającego się za przedmurze tego — kapitalistycznego
— ustroju. W tym świetle cech swoistej racjonalności
nabierają nawet tezy, wpadające w tonację mi styczną,
jak np. następująca: „Z Niemcami ryzykujemy utratę
wolności; Rosjanie odbiorą nam duszę”. Ale nie mówił
tego mistyk — mówiła to pierwsza wówczas osoba
w państwie, marszałek Rydz-Śmigły, w rozmowie z
francuskim ministrem spraw zagranicznych, Georgesem
Bonnetem.
Nie ulega wątpliwości, że ten sposób myślenia politycz-
nego miał swe źródła nie tylko w starych resentymentach
antyrosyjskich, spotęgowanych w czasach zaborów i
rusyfikacji. Miał je również w nie mniejszej mierze w
antykomunistycznym nastawieniu kolejnych rządów II
Rzeczypospolitej, przesłaniającym im niejednokrotnie
trzeźwe, realistyczne spojrzenie na realia międzyna-
rodowe i racje bezpieczeństwa państwa. Do realiów
tych należała zwłaszcza słabość i niezdecydowanie
sojuszników Polski na zachodzie, boleśnie ujawnione
podczas „śmiesznej wojny” na zachodzie. Do oceny dróg
i bezdroży polskiej polityki zagranicznej są to sprawy
najważniejsze. Z tego też względu rozdział „polityka
zagraniczna” w ogólnym bilansie II Rzeczypospolitej
rzuca na międzywojenne dwudziestolecie cień głęboki,
niekiedy ostro kontrastujący ze światłami, których w
tym bardzo nierównym bilansie także przecież niemało.
Posłowie historiograficzne
Dzieje II Rzeczypospolitej ściągały baczną uwagę
historyków polskich niemal od chwili zakończenia II
wojny światowej. Naukowe owoce tego zainteresowania
kazały jednak czekać na siebie dość długo. Złożyły się
na to rozliczne przyczyny, wśród nich przede wszystkim
krótkość dystansu historycznego, dzielącego pierwsze
lata powojenne od klęski wrześniowej, zniszczenie lub
rozproszenie wie lu ważnych materiałów źródłowych,
zasobów archiwalnych i bibliotecznych, brak odpowied-
niej kadry historyków, wreszcie — last but not least —
presja klimatu rozrachunkowego, nasyconego głębokim
rozgoryczeniem i emocjami, zrozumiałymi po klęsce,
ale nie sprzyjającymi spokojnej, rzeczowej analizie
naukowej tak niedawnej i bolesnej przeszłości.
Ewolucja ilościowa i jakościowa badań nad ćwierć-
wieczem 1914-1939, a zwłaszcza dwudziestoleciem
międzywojennym, znalazła w pewnej mierze swe od-
zwierciedlenie w podstawowej dokumentacji twórczości
naukowo-historycznej lat powojennych, w wydawanej
systematycznie przez Instytut Historii PAN Bibliografii
historii polskiej. Wykazuje ona, że liczba publikacji
na temat II Rzeczypospolitej wynosiła w 195 o r.
zaledwie 34 pozycje, 1955 — 130, 1965 — 342, 1975
— 491, a także, iż ich udział w całokształcie twórczości
historiograficznej zwiększał się z roku ni rok wydatnie.
Przede wszystkim jednak istotnym zmianom uległ jej
54
profil tematyczny i charakter. Przeważające począt-
kowo pozycje raczej publicystyczne lub opracowania
tzw. demaskatorskie ustępowały od drugiej połowy lat
pięćdziesiątych artykułom i rozprawom naukowym,
mono grafiom, wydawnictwom źródeł. Rodziła się w ten
sposób podstawa, na której z czasem powstać, mogły
długo i niecierpliwie oczekiwane ujęcia syntetyczne
dziejów drugiej niepodległości. Czy i w jakiej mierze
jest to podstawa dostatecznie szeroka i solidna dla takich
przedsięwzięć — oto pytanie, które stawało i staje przed
każdym historykiem, podejmującym tego rodzaju próbę,
niewątpliwie jedną z najtrudniejszych w pracy historyka.
Jest rzeczą niemożliwą na parudziesięciu stronach druku
dokonać pełnego przeglądu nawet tylko ważniejszych
pozycji spośród kilku setek opracowań, traktujących o
czasach II Rzeczypospolitej i okolicznościach, w jakich
powstała, tj. w czasach I wojny światowej. Dlatego też
uwagi poniższe odnoszą się jedynie do tej części niema-
łego dorobku historiografii polskiej, której przedmiotem
są najbardziej węzłowe wątki problemowe ćwierćwiecza
1914-1939 i której wyniki stały się w głównej mierze
podstawą niniejszego opracowania. Dotyczy to również
niektórych wydawnictw źródeł, w tym i materiałów
pamiętnikarskich. Na szczególną uwagę z tego punktu
widzenia zasługują próby ujęć syntetycznych, częścio-
wych lub całościowych. Stanowią one bowiem niejako
propozycję selekcji i hierarchizacji nie tylko podsta-
wowego zespołu faktów, wymagających — zdaniem
autorów tych prac — odpowiedniego wypunktowania
w syntezie, lecz także ustalenia właściwych propor-
cji między poszczególnymi wątkami problemowymi,
rozłożenia akcentów na określone punkty ciężkości,
wyboru najwłaściwszych kryteriów ocen, słowem —
wymodelowania owego ogólnego obrazu jako pewnej,
spójnej całości.
Stosunkowo wcześnie ukazały się pierwsze ujęcia
syntetyczne czasów I wojny światowej bądź jako frag-
menty większych całości, bądź wyłącznie tym czasom
poświęcone. Pierwszą próbę tego rozdziału podjął H.
Wereszycki w Historii politycznej Polski w dobie popo-
wstaniowej 1864 — 1918, Warszawa 1948. Z natury
rzeczy książka jego opierała się głównie na materiałach
i pracach jeszcze przedwojennych. Znaczną ich część
znamionowało piętno sporów „orientacyjnych” z okresu
pierwszej wojny. Dotyczy to tak ważnych dla tego okresu
opracowań i pamiętników, jak m. in. R. Dmowskiego, M.
Seydy, W. Lipińskiego, I. Daszyńskiego, L. Bilińskiego,
K. Srokowskiego i innych. Niewolne od tego piętna były
częściowo nawet prace zawodowych historyków, jak
M. Bobrzyńskiego Wskrzeszenie państwa.polskiego, t.
I: 1914 — 1918, Kraków 1920, t. II: 1918 — 1923,
Kraków 1925; St. Kutrzeby Polska odrodzona 1914 —
1921, Kraków 192 1; W. Sobieskiego Dzieje Polski,
t. III, Warszawa 1925 czy, w jakiejś mierze, także
znacznie późniejsze i najlepiej udokumentowane dzieło
z tej dziedziny, J. Dąbrowskiego Wielka wojna 1914
— 1918, Warszawa 1937, wreszcie też skądinąd ciągle
bardzo cenne wydawnictwo źródeł w opracowaniu K.
222
W. Kumanieckiego Odbudowa państwowości polskiej.
Najważniejsze dokumenty 1912 — styczeń 1924, War-
szawa — Kraków 1924. Przezwyciężenie owej presji
orientacyjnych sporów i przeniesienie rozważań na temat
„sprawy polskiej” podczas I wojny na grunt naukowy to
bodaj najważniejsze osiągnięcie książki Wereszyckiego.
Od tej chwili zarówno kwestia selekcji i hierarchizacji
faktów, jak też zachodzących między nimi współzależ-
ności, a w rezultacie i ocen mogła zostać sprowadzona
na grunt naukowej dyskusji. Ułatwiła i poszerzyła ją
wydana wkrótce pierwsza powojenna próba naszkicowa-
nia, wprawdzie w sposób raczej materiałowy, położenia
gospodarczego ziem polskich podczas I wojny w książce
J. Rutkowskiego Historia gospodarcza Polski, t. II (czasy
porozbiorowe do 1918 r.), Poznań 1950.
Rosnące zainteresowania okresem I wojny i narodzin
niepodległej Polski (do czego przyczyniła się i czterdzie-
sta rocznica odzyskania niepodległości) zaowocowały
nowymi studiami i przyczynkami naukowymi dopiero
jednak — z przyczyn przed chwilą wspomnianych — w
drugiej połowie lat pięćdziesiątych. Zaczęły się wtedy
pokazywać już także prace, podejmujące niektóre wę-
złowe „wielkie” problemy epoki (jak ewolucja poglądów
i działalności poszczególnych partii politycznych, znisz-
czenia wojenne i ich skutki społeczno-polityczne, walka
o charakter ustrojowy powstającego państwa polskiego i
jego granice, znaczenie rewolucji rosyjskich dla Polski,
stanowisko mocarstw Ententy itp.). Prace te, niekiedy
o zakroju syntez węzłowych problemów lub procesów
w określonych ramach chronologicznych, stwarzały
dobrą podstawę wyjściową dla całościowych syntez
I wojny światowej i początków II Rzeczypospolitej.
Odnosi się to w szczególności do obszernego i niezwykle
bogato udokumentowanego dzieła H. Jabłońskiego
Polityka Polskiej Partii Socjalistycznej w czasie wojny
1914—1918 r., Warszawa 1958, które, wykraczając
swą treścią daleko poza zapowiedź w tytule, ukazało
w nowy sposób całokształt stosunków wewnętrznych
w Polsce i niemało światła rzuciło też na niektóre
implikacje międzynarodowe sprawy polskiej. Spojrzenie
na nią przez pryzmat interesów mocarstw centralnych
stało się przedmiotem m. in. studiów J. Pajewskiego,
Mitteleuropa. Studia z dziejów imperializmu niemieckiego
w dobie pierwszej wojny światowej, Poznań 1959, oraz L.
Grosfelda, Polityka mocarstw centralnych wobec sprawy
polskiej w latach pierwszej wojny światowej, Warszawa
1962. Sięgnęli oni przy tym do nie wykorzystywanych
jeszcze dotychczas źródeł austriackich i niemieckich,
dzięki czemu mogli ukazać kwestię polską w kontekście
nie tylko bieżącej polityki rządów mocarstw centralnych,
ale także ich planów i zamierzeń urządzenia Europy
środkowej po zwycięskim zakończeniu wojny. Problem
ten interesował również historyków niemieckich z RFN
i NRD, w szczególności W. Conzego, I. Geissa, F.
Fischera, W. Baslera.
Nieco gorzej pod tym względem przedstawiała się
sprawa z piśmiennictwem na temat stosunku państw
Ententy do kwestii polskiej. Wprawdzie i z tego zakresu

pojawiło się sporo prac, przeważnie jednak mniej
lub więcej fragmentarycznych. Jeszcze w pierwszej
połowie lat sześćdziesiątych główne źródło wiedzy w tej
dziedzinie stanowiły bądź prace przedwojenne, jak M.
Seydy, R. Dmowskiego czy Dąbrowskiego, bądź wydane
za granicą. Wśród tych ostatnich stosunkowo najpeł-
niejszy obraz stosunku mocarstw Ententy do kwestii
polskiej przekazywała książka historyka emigracyjnego
T. Komarnickiego Rebirth of the Polish Republic. A
Study in the Diplomatic History of Europę 1914—1920,
Melbourne—London—Toronto {1975). Oparta głów-
nie na opublikowanych materiałach źródłowych oraz
prasie nie wnosiła ona na ogół elementów nowych do
zagadnienia, niemniej jednak stanowiła niewątpliwy
krok naprzód w stosunku do literatury przedwojennej.
Zapóźnienie to zaczęła nadrabiać historiografia w kraju
dopiero z chwilą ukazania się książek M. Leczyka
Komitet Narodowy Polski a Ententa i Stany Zjednoczone
1917—1919, Warszawa 1966, oraz J. Pajewskiego
Wokół sprawy polskiej. Paryż—Lozanna—Londyn
1914—1918, Poznań 1970.
W ten sposób stopniowo poszerzał się grunt dla cało-
ściowego obrazu I wojny światowej na ziemiach polskich
oraz losów sprawy polskiej na arenie międzynarodowej
w tym okresie. W piętnaście lat po książce H. Were-
szyckiego ukazało się pierwsze syntetyczne ujęcie tych
zagadnień, poświęcone w całości i wyłącznie czasom
I wojny, mianowicie J. Holzera i J. Molendy Polska w
pierwszej wojnie światowej, Warszawa 1963. O tym, jak
bardzo potrzebna była ta książka, świadczy kilka jej
wznowień, które dawały autorom okazję do uzupełnień
i zmian w miarę publikacji wyników nowych badań. Na
szereg lat stała się podstawowym źródłem informacji
o sprawach polskich w latach 1914—1918 (do książki
dołączony m. in. cenny „słowniczek organizacji poli-
tycznych i społecznych”) oraz ważnym etapem na drodze
do wytworzenia sobie obrazu powstawania niepodległej
Polski.
W kilka lat później pojawiły się kolejne próby syntez
tego okresu, mianowicie S. Kieniewicza Historia Polski
1795—1918, Warszawa 1968, oraz H. Zielińskiego
Historia Polski 1864—1939, Warszawa 1968, w których
autorzy sporo miejsca poświęcili i czasom I wojny.
Niemniej były to fragmenty większych całości, z ko-
nieczności więc ujęte skrótowo. W jedenaście lat po
pierwszym wydaniu pracy Holzera i Molendy ukazała
się wreszcie najobszerniejsza jak dotąd synteza I wojny
w postaci odrębnego tomu Historii Polski, PAN pod red.
Ż. Kormanowej i W. Najdus, t. III, cz. 3, Warszawa
1974 (opracowali: T. Cieślak, K. Dunin-Wąsowicz, A.
Galos, L. Grosfeld, J. Holzer, Z. Landau, J. Molenda,
W. Najdus, J. Pajewski, K. Rosen-Zawadzki, J. Toma-
szewski i K. Wajda). Dzięki uwzględnieniu w szerokiej
mierze problematyki gospodarczej, demograficznej,
międzynarodowo-politycznej, wojskowej i oczywiście
wewnętrzno-politycznej jest to dzieło faktograficzne
najpełniejsze w naszej literaturze na temat I wojny.
Jego wartość podnosi fakt, że wykorzystano w nim
223
55
nie tylko istniejącą już literaturę przedmiotu krajową
i zagraniczną, lecz niejednokrotnie sięgano także do
nowych źródeł archiwalnych i prasowych. W pewnym
stopniu natomiast obniża te walory jego wieloautorski
charakter, jak też położenie głównego nacisku na
stronę faktograficzną, co naraża na szwank jednolitość
koncepcji i wykładu tej wielkiej pracy i nie sprzyja
także formułowaniu tak istotnych w syntezie wniosków
uogólniających. Stąd wymogom tego rodzaju pracy
bardziej odpowiada ostatnio opublikowana znakomita
książka J. Pajewskiego Odbudowa państwa polskiego
1914—1918, Warszawa 1978. Równocześnie J. Buszko
opublikował Historię Polski 1864—1948, Warszawa
1978, w której jeden z rozdziałów w sposób zwięzły
traktuje o I wojnie światowej.
Trudniejsza i dłuższa była droga do syntetycznego ujęcia
dziejów II Rzeczypospolitej, które w przeciwieństwie do
zamkniętego już rozdziału I wojny nie mogły z natury
rzeczy stać się przedmiotem badań na szerszą skalę
przed wrześniem 1939. Tylko niektóre ważne problemy
dwudziestolecia międzywojennego, głównie związane
z jego początkami (jak zwłaszcza walka o granice na
zachodzie, wschodzie i południu, sprawa konstytucji
i ustroju parlamentarnego itp.) oraz kilka innych z
okresu także późniejszego (np. niektóre zagadnienia
gospodarcze, mniejszościowe, oświaty i parę innych)
doczekały się już wówczas opracowań, mogących stać
się punktem wyjścia do badań bardziej wszechstronnych
i pogłębionych, a z czasem i do syntezy. Z tego punktu
widzenia obok wspomnianych już prac S. Kutrzeby,
M. Bobrzyńskiego czy W. Sobieskiego na szczególną
uwagę zasługuje rzecz A. Próchnika Pierwsize piętna-
stolecie Polski niepodległej. Zarys dziejów politycznych,
publikowana w odcinkach w „Robotniku”, ale której
pełny tekst i w postaci książkowej ukazał się po wojnie
(Warszawa 1957). Ta pierwsza na taką skalę próba
syntetycznego ujęcia historii II Rzeczypospolitej, mimo
że pisana poniekąd na bieżąco, do dziś zachowała
walory, niejednokrotnie wykorzystywane i w pracach
późniejszych, zwłaszcza gdy chodzi o zawarte w niej
materiały i oceny na temat stosunków wewnętrznych,
międzypartyjnych, roli i funkcjonowania sejmu, źródeł
i charakteru przewrotu majowego, ogólnej ewolucji
ustawodawstwa socjalnego i politycznego itp.
Niemniej potrzebne były dalsze intensywne poszukiwa-
nia i studia, aby obraz przedstawiony przez Próchnika
rozwinąć, zweryfikować, a przede wszystkim uzupełnić
wątkami tematycznymi przezeń pominiętymi bądź
tylko zamarkowanymi z braku odpowiednich źródeł.
Dodatkowy bodziec w tym kierunku stanowiło ukazanie
się w tymże czasie na emigracji obszernej Najnow-
szej historii politycznej Polski 1864—1945, pióra W.
Poboga-Malinowskiego, której t. III, cz. I (Londyn 1956)
w całości poświęcony jest Polsce międzywojennej.
Wprawdzie tendencyjny charakter tej książki nakazuje
odnieść się do niej z dużą dozą krytycyzmu, ale nie
zmienia to faktu, że wprowadziła ona w obieg naukowy
materiał faktograficzny i interpretacyjny, nad którym nie
56
można po prostu przejść do porządku dziennego, tym
bardziej że autor, blisko związany z piłsudczykowską
elitą władzy, miał dobre rozeznanie w polityce rządów
sanacyjnych i musi być traktowany nie tylko jako
historyk, ale poniekąd także żywe źródło historyczne.
Ale i w kraju, w nowym klimacie społeczno-politycznym
po październiku 1956, badania nad dziejami dwudziesto-
lecia międzywojennego ożywiły się wyraźnie. Przyczy-
niały się do tego wydatnie powołane wówczas do życia
nowe czasopisma naukowohistoryczne z profilem historii
najnowszej, zwłaszcza „Najnowsze Dzieje Polski” (od
1958 r., później pod tytułem „Dzieje Najnowsze”),
„Z pola walki” (1958), „Roczniki Dziejów Ruchu
Ludowego” (1958), wznowione po wieloletniej przerwie
katowickie „Zaranie Śląskie” (1957) i kilka innych; rów-
nież w czasopismach ogólnohistorycznych i regionalnych,
jak „Kwartalnik Historyczny”, „Przegląd Historyczny”,
„Sobótka”, „Zapiski Historyczne”, „Przegląd Zachodni”,
„Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”
problematyka historii XX w. znajdowała obecnie więcej
uwagi i miejsca. Niemało interesujących materiałów,
m. in. wspomnieniowych, wnosiły do tej problematyki
paryskie „Zeszyty Historyczne” (1962) i londyńska
„Niepodległość” (wznowiona po wojnie w 1950 r.).
Istotne znaczenie miało też podjęcie publikacji serii
wydawnictw źródeł z tego zakresu chronologicznego,
niekiedy wielotomowych, m.in. Dokumenty i materiały
do historii stosunków polsko-radzieckich, pod red. N.
Gąsiorowskiej, (t. I pt. Materiały archiwalne do historii
stosunków polsko-radzieckich), Warszawa 1957; reedycja
organu teoretycznego KPP „Nowego Przeglądu” (ale
tylko z lat 1922—1929) przez Zakład Historii Partii
przy KC PZPR, t. I (rocznik 1922), Warszawa 1957;
Rady Delegatów Robotniczych w Polsce (także przez
Zakład Historii Partii), t. I, Warszawa 1962; Źródła
do dziejów powstań śląskich, pod red. K. Popiołka,
t. I, cz. 1, Wrocław— —Warszawa—Kraków 1963,
Sprawy polskie na konferencji pokojowej w Paryżu 1919
r. Dokumenty i materiały, pod red. R. Bierzanka i J.
Kukułki, t. I, Warszawa 1965; Materiały źródłowe do
historii polskiego ruchu ludowego (wyd. przez Zakład
Historii Ruchu Ludowego przy NK ZSL), t. I, Warszawa
1966; Programy stronnictw ludowych, w opr. S. Laty
i W. Stankiewicza, Warszawa 1969; II Zjazd Komu-
nistycznej Partii Robotniczej Polski, Protokoły obrad i
uchwały, w opr. G. Iwańskiego, H. Malinowskiego i
F. Świetlikowej, Warszawa 1968; Archiwum polityczne
Ignacego Paderewskiego, (wyd. przez Instytut Historii
PAN), t. I, Wrocław 1973, Diariusz i Teki Jana Szembeka
1935—1945, opr. T. Komarnicki, t. I, London 1964.
Duży udział w poszerzaniu podstawy źródłowej do
badań nad dwudziestoleciem międzywojennym miały
coraz liczniejsze również publikacje pamiętników i
wspomnień, jak również edycje przemówień, artykułów
i innych wystąpień publicznych wybitnych działaczy
politycznych i społecznych oraz niejednokrotnie „szere-
gowych” przedstawicieli różnych warstw społecznych.
Ograniczając się jedynie do najczęściej przez historyków
224
wykorzystywanych w pracach historycznych, wymień-
my tu przykładowo pamiętniki lub pisma M. Rataja,
W. Witosa, M. Romeyki, J. Skotnickiego, A Bożka,
ambasadorów francuskich w Warszawie J. Laroche’a
i L. Noela, min. J. Becka (tylko w językach obcych,
nie wydany w kraju), A. Pragiera, K. Morawskiego,
A. Fiderkiewicza, M. Koszutskiej, A. Warskiego, N.
Barlickiego, A. Wysockiego i wielu innych.
Stworzenie podstaw naukowych do ujęć syntetycz-
nych wymagało wypełnienia białych plam w naszej
historiografii, wyjaśnienia problemów czasem nawet
faktograficznie spornych, wreszcie przezwyciężenia tez,
mających swe źródło nie tyle w racjach naukowych,
ile dyktowanych bieżącymi, zmiennymi potrzebami
opacznie rozumianej walki ideologicznej. Twierdzenia o
agenturalnej roli PPS — relikt „teorii socjalfaszyzmu”
— w polskim ruchu robotniczym, dominujące nie tylko
w publicystyce, ale nieraz i w pracach historycznych
i podręcznikach szkolnych, o „jawnie faszystowskim”
charakterze „Polski przedwrześniowej” i inne podobne
nie są jedynymi przykładami tego typu walki ideolo-
gicznej. Oceny te, dodajmy, nie mogły nie przenieść
się i na przywódców odpowiednich ruchów i partii
politycznych. Sytuacja w historiografii polskiej wyma-
gała szczerej dyskusji zarówno na temat interpretacji
i stosowania w praktyce historiograficznej niektórych
ogólnych założeń metodologii marksistowskiej, jak i
ponownego przemyślenia pewnych ważnych zagadnień
szczegółowych. Nie jest przypadkiem, że właśnie wtedy,
w końcu lat pięćdziesiątych, pojawiła się książka W.
Kuli Rozważania o historii (Warszawa 1958), a VIII
Powszechny Zjazd Historyków Polskich w Krakowie
(także 1958) należał do najburzliwszych w powojennych
dziejach Polskiego Towarzystwa Historycznego. Nie jest
też przypadkiem, że w tym okresie oraz na początku
lat sześćdziesiątych rozwijały się na łamach czasopism
naukowych, a często i tygodników społeczno-literackich
dyskusje tak żywe, jak np. na temat obiektywnych i
subiektywnych przesłanek porażki rewolucji socjali-
stycznej w Polsce 1918/19 (głównie w „Z pola walki”),
na temat „polityki Becka”, czyli w istocie przyczyn
klęski wrześniowej, w związku z książką J. Kirchmayera
1939 i 1944. Kilka zagadnień polskich, Warszawa 1957
(głównie na łamach „Życia Literackiego”, „Tygodnika
Powszechnego”, „Świata”, „Przeglądu Kulturalnego”,
„Nowej Kultury”, „Polityki”), czy wreszcie — w kilka
lat później — na temat charakteru, funkcji i roli polskiej
państwowości w okresie międzywojennym (głównie w
„Miesięczniku Literackim”).
Jak już wspomniano, stosunkowo nieźle zaawansowane
były zapoczątkowane jeszcze przed wojną badania na
temat początków drugiej niepodległości, zwłaszcza jeśli
chodzi o kwestie terytorialne i stosunki odrodzonego
państwa polskiego z sąsiadami. Ale i w tej dziedzinie
wiele jeszcze pozostawało do zrobienia, sprostowania i
wyjaśnienia. Świadczy o tym ogromna literatura, m. in.
na temat konferencji pokojowej oraz walki o rewindy-
kację ziem zachodnich. Tak np. zagadnienie konferencji

pokojowej znalazło nowe wszechstronne oświetlenie w
obszernej pracy zbiorowej Problem polsko-niemiecki w
traktacie wersalskim pod red. J. Pajewskiego, Poznań
1963, w książkach Z. Wroniaka Sprawa polskiej granicy
zachodniej w latach 1918—1919, Poznań 1963; R.
Bierzanka Państwo polskie w politycznych koncep-
cjach mocarstw zachodnich 1917—1919, Warszawa
1964; M. Leczyka, op. cit., W. Balceraka Powstanie
państw narodowych w Europie środkowo-wschodniej,
Warszawa 1974 (na szerokim tle dążeń narodowowy-
zwoleńczych narodów Europy środkowej podczas i po
I wojnie). Problematyka ta przewijała się też mniej lub
więcej obszernie w licznych pracach, poświęconych
powstaniom i plebiscytom na ziemiach zachodnich, jak
m.in. K. Popiołka Trzecie śląskie powstanie, Katowice
1946; H. Zielińskiego Położenie i walka górnośląskiego
proletariatu w latach 1918—1922 Warszawa 1957;
T. Jędruszczaka Polityka Polski w sprawie Górnego
Śląska 1918—1922, Warszawa 1958; J. Przewłockiego
Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa na
Górnym Śląsku w latach 1920—1922, Wrocław 1970;
W. Zielińskiego Polska i niemiecka propaganda plebi-
scytowa na Górnym Śląsku, Wrocław 1972; Powstanie
wielkopolskie 1918—1919 pod red. K. Piwarskiego,
Poznań 1958; Studia z historii powstania wielkopolskiego
1918/1919, pod red. Z. Kaczmarczyka, Poznań 1962;
Powstanie wielkopolskie 1918—1919, pod red. Z.
Grota, Poznań 1968; S. Kubiaka Niemcy a Wielkopolska
1918—1919, Poznań 1969; A. Czubińskiego Powstanie
wielkopolskie 1918—1919. Geneza — charakter —
znaczenie, Poznań 1978; W. Wrzesińskiego Plebiscyty
na Warmii i Mazurach oraz na Powiślu w 1920 roku,
Olsztyn 1974; P. Łossowskiego Między wojną a pokojem.
Niemieckie zamysły wojenne na wschodzie w obliczu
traktatu wersalskiego, marzec — czerwiec 1919 roku,
Warszawa 1976 (mowa tu o rzadko poruszanych w
naszej literaturze historycznej powiązaniach planów wo-
jennych niemieckich, skierowanych przeciwko Polsce, z
podobnymi planami przeciwko krajom nadbałtyckim, a
także Rosji Radzieckiej).
W istotnym stopniu pogłębiły zrozumienie charakteru
i trudności polskich rewindykacji na zachodzie, oparte
często na archiwaliach zagranicznych, opracowania
poświęcone stosunkom dwustronnym Polski z innymi
krajami. Dowodzą tego m.in. prace A. Szklarskiej-
Lohmannowej Polsko — czechosłowackie stosunki
dyplomatyczne w latach 1918—1925, Wrocław 1967; P.
Łossowskiego Stosunki polsko-litewskie w latach 1918—
1920, Warszawa 1966; M. Nowak-Kiełbikowej Polska
— —Wielka Brytania w latach 1918—1923. Kształto-
wanie się stosunków politycznych, Warszawa 1975; a w
szczególności prace o stosunkach z Francją i oczywiście
Niemcami, jak zwłaszcza J. Kukułki Francja a Polska
po traktacie wersalskim 1919—1920, Warszawa 1970,
oraz J. Krasuskiego Stosunki polsko-niemieckie 1919—
1925, Poznań 1962. Wśród wielu innych jeszcze prac i
monografii, wiążących się z ustalaniem tej najbardziej
niebezpiecznej granicy w Europie, jaką była „wersalska”
225
57
granica polsko — niemiecka, na specjalną uwagę zasłu-
guje dzieło, stawiające sobie za cel prześledzenie historii
tej granicy na przestrzeni tysiąclecia stosunków polsko
— niemieckich, mianowicie książka G. Labudy Polska
granica zachodnia. Tysiąc lat dziejów politycznych,
Poznań 1971. Nie trzeba specjalnie podkreślać, że
tego rodzaju syntetyczne ujęcie, odbierając poniekąd
decyzjom wersalskim cechę epizodyczności czy fał-
szywej kalkulacji dyplomatycznej, ukazuje zagadnienie
walki o tę granicę w jedynie właściwym wymiarze, tj.
jako kolejne ogniwo w długim historycznym procesie i
zarazem jako problem nie tylko polsko — niemiecki,
lecz w całym tego słowa znaczeniu europejski.
Niezwykle duże i trudne zadania stanęły przed histo-
riografią polską na polu zbadania rozwoju stosunków
polsko-radzieckich u progu dwudziestolecia i właściwej
ich oceny. Dotyczyło to zwłaszcza roli i znaczenia
rewolucji rosyjskich 1917 r. dla odzyskania niepod-
ległości przez Polskę, genezy i charakteru wojny
polsko-radzieckiej 1919-1920, stosunku Polski do
„białej” Rosji, miejsca Polski w montowanym przez
mocarstwa imperialistyczne antyradzieckim tzw. kor-
donie sanitarnym, polskich planów „federacyjnych” i
„inkorporacyjnych” itp. Sprawy te, w literaturze między-
wojennej często w ogóle pomijane lub zniekształcane,
wymagały nie tylko innego potraktowania i sposobu
ujmowania, ale w nie mniejszym stopniu nowych,
źródłowych opracowań. Wspomniane już wielotomowe
wydawnictwo źródłowe Dokumenty i materiały... samą
swą objętością świadczyło o rozmiarach zadłużeń
historiograficznych na tym polu. Jednocześnie celowe
przemilczanie przed wojną znaczenia i wpływu rewolucji
rosyjskich na powstanie niepodległej Polski sprzyjało
niekiedy — niejako na zasadzie prawa ruchu wahadła —
do ich eksponowania jako niemal wyłącznego czynnika i
źródła niepodległości Polski. Jednakże monokauzalizm
pozostawał w sprzeczności z metodologią naukową
i musiał z czasem ustąpić pola poglądom bardziej
wyważonym. Doniosłą wagę przemian rewolucyjnych
w Rosji 1917 r. uwypukliły silnie, ale jednocześnie z
należytym uwzględnieniem innych czynników — przede
wszystkim dążeń i walki samego narodu polskiego —
najbardziej reprezentatywne dzieła polskiej historiografii
powojennej, jak m.in. zbiorowa praca czołowych histo-
ryków polskich Rewolucja Październikowa a Polska pod
red. T. Cieślaka i L. Grosfelda, Warszawa 1967, czy
cytowana już praca J. Pajewskiego Odbudowa państwa
polskiego. Nawiązując do licznych opinii historyków na
ten temat, Pajewski ujmuje zagadnienie, jak gdyby w
wielkim syntetycznym skrócie, w słowach: „Zasadniczą
przyczyną odzyskania niepodległości była postawa
narodu polskiego, była jego wola przetrwania katastrofy
niewoli, była jego wola odzyskania niepodległości.
Chwilę dziejową, w której wyzwolenie się dokonało, wy-
znaczyła sytuacja międzynarodowa”. Nawiasem mówiąc,
podjęcie tej tematyki stanowiło nowe i ważne ogniwo
zapoczątkowanej jeszcze przed wojną i kontynuowanej
także po wojnie dyskusji wokół problemu szerszego i
58
ogólniejszego, mianowicie roli czynników zewnętrznych
i wewnętrznych oraz ich współzależności jako przesłanek
odzyskania niepodległości. Jak się wydaje, w ostatnich
latach historiografia polska skłania się ku silniejszemu
eksponowaniu roli czynników wewnętrznych. Jest to
zarazem przyczynek do innej ważnej dyskusji me-
todologicznej: znaczenia przesłanek obiektywnych i
subiektywnych w kształtowaniu procesów historycznych,
m.in. tego rodzaju, jak wzmiankowane już polemiki
wokół walki o charakter ustrojowy państwa polskiego i
jej wyników w latach 1918- 1919 czy przyczyn klęski
wrześniowej.
Inne ważne pytanie, które stawało przed badaczami
tego okresu dziejów II Rzeczypospolitej, dotyczyło
walki o jej kształt terytorialny, w tym wypadku od
wschodu. Polegało na tym, czy i w jakiej mierze polityka
wschodnia ówczesnej Polski (a właściwie Piłsudskiego)
była następstwem gry sił i interesów wielkich mocarstw
imperialistycznych, posługujących się Polską jako swym
narzędziem polityczno-wojskowym przeciwko nowej
Rosji, w jakiej zaś mierze wynikała z własnych inicjatyw
i koncepcji rządów Polski. Inaczej mówiąc — w jakiej
mierze była ona podmiotem, a w jakiej przedmiotem
politycznych i wojskowych łań w Europie środkowej.
Wiązało się to ściśle z szeregiem bardzo istotnych i
konkretnych zagadnień, o których przed chwilą była
mowa i do których należało się ustosunkować.
Badania w tych kierunkach zaczęły rozwijać się póź-
niej niż w zakresie stosunków polsko-niemieckich,
niekiedy też odbijały się na nich ujemnie trudności
z dostępem do źródeł, a także pewne niedomagania
warsztatowe. Niemniej posunęły one znacznie naprzód
wiedzę o stosunkach polsko-radzieckich w początkach
II Rzeczypospolitej, wydobywając na światło dzienne
szereg mało znanych faktów, m. in. w monografiach J.
Lewandowskiego Federalizm. Litwa i Białoruś w polityce
obozu belwederskiego XI. 1918—IV.1920, Warszawa
1962; tegoż autora Imperializm słabości. Kształto-
wanie się koncepcji polityki wschodniej pilsudczyków
1921—1926, Warszawa 1967; A. Leinwanda Polska
Partia Socjalistyczna wobec wojny polsko-radzieckiej
1919—1920, Warszawa 1964; W. Gostyńskiej Stosunki
polsko-radzieckie 1918—1919, Warszawa 1972, a
przede wszystkim pracy A. Juzwenki Polska a „biała”
Rosja (od listopada 1918 do kwietnia 1920 r.), Wrocław
1973, wreszcie także książka A. Skrzypka Związek
Bałtycki. Litwa, Łotwa, Estonia i Finlandia w polityce
Polski i ZSRR w latach 1919—1929, Warszawa 1972.
Szereg artykułów i przyczynków z tej dziedziny ukazało
się na łamach ukazujących się periodycznie od 1965 r.
„Studiów z Dziejów ZSRR i Europy Środkowej” oraz
„Z Dziejów Stosunków Polsko-Radzieckich. Studia i
Materiały”. Należy dodać, że problematyka stosunków
polsko-radzieckich (podobnie jak polsko-niemieckich)
stała się przedmiotem wielu opracowań za granicą, nie
tylko w Związku Radzieckim, lecz także w krajach
zachodnich, zwłaszcza w Anglii, Stanach Zjednoczonych
i obu państwach niemieckich.
226
Prześledzenie i charakterystyka walki o kształt terytorial-
ny państwa wymagały, jak widać, wiele czasu i wysiłku
badawczego. Bodaj w jeszcze większym stopniu odnosi
się to do walki o kształt i charakter ustrojowy niepod-
ległej Polski. W tej dziedzinie trzeba było zaczynać od
podstawy wyjściowej jeszcze skromniejszej. Dążenia i
ruchy strajkowe robotników, fermenty społeczne na wsi,
powstanie, rozwój i upadek rad delegatów robotniczych,
konflikty wewnętrzne w łonie ruchu robotniczego,
sprawa reformy rolnej i szereg innych pozostawały w
historiografii międzywojennej na marginesie znacznie
odleglejszym niż sprawy terytorialne i związane z nimi
dyplomatyczne przetargi.
W rezultacie problemy modelu ustrojowego powstające-
go państwa to oddzielny i obszerny rozdział twórczości
historiograficznej po wojnie. Znalazły one silne odbicie
nie tylko w pracach z zakresu historii politycznej, ale w
nie mniejszym stopniu historii gospodarczej.
Okres walki o charakter ustrojowy państwa nie trwał
długo, zaledwie kilka lat, był jednak niezwykle ważny,
gdyż w dużej mierze niejako żłobił koleiny, którymi
przez długie lata toczyć się miał wehikuł państwowy. To-
też nie jest przypadkiem, że i w historiografii zaznaczają
się dość wyraźnie cezury chronologiczne lat 1918—1921
(uchwalenie konstytucji marcowej, traktat ryski, decyzje
Rady Ambasadorów i Ligi Narodów w sprawie podziału
Górnego Śląska), czasem nawet tylko 1918—1919 —
lata „narodzin” państwowości polskiej. Początki drugiej
niepodległości bywają też często zamykane w przedziale
czasowym 1918-1923/24 (przełamanie hiperinflacji,
początki stabilizacji gospodarczej, załamanie się wyso-
kiej fali ruchów strajkowych, ostateczne uznanie przez
Radę Ambasadorów także polskiej granicy wschodniej
według traktatu ryskiego). Niejednokrotnie okres ten,
zwłaszcza w opracowaniach o zakroju syntetycznym,
bywa wydłużany do przewrotu majowego 1926 r.
jako kolejnej doniosłej cezury chronologicznej w życiu
państwa i społeczeństwa, ale i w tych opracowaniach
wymienione uprzednio przedziały czasowe są z reguły
wyraźnie wyodrębniane. Dlatego też prace, obejmujące
niekiedy nawet wąskie chronologicznie wycinki dziejów
tych przełomowych lat, ze względu na wagę i preceden-
sowy charakter zapadłych w tych latach rozstrzygnięć,
stanowią istotne tworzywo syntezy, a więc to, co z
punktu widzenia założeń niniejszego przeglądu i całości
tej książki wydaje się zasługiwać na szczególną uwagę.
Do prac tego typu należy m. in. książka H. Jabłońskiego
Narodziny Drugiej Rzeczyospolitej 1918-1919, Warszawa
1962. Nie pomijając międzynarodowych okoliczności
powstania niepodległego państwa polskiego, główną
uwagę skupił w niej autor właśnie na stosunkach we-
wnętrznopolitycznych w kraju u progu niepodległości,
m. in. na przegrupowaniach w układzie sił politycznych
po zakończeniu wojny oraz na wnikliwej analizie postawy
społeczeństwa polskiego w okresie pierwszych wyborów
do Sejmu Ustawodawczego, a także na charakterze
sprzeczności, dzielących obóz endecki i „belwederski”.
Istotny udział w rozświetleniu skomplikowanych sto-

sunków wewnątrz- i międzypartyjnych oraz fermentów
społecznych w tym okresie mają też prace J. Holzera
Polska Partia Socjalistyczna w latach 1917-1919, War-
szawa 1962, oraz W. Stankiewicza Konflikty społeczne
na wsi polskiej 1918-1920, Warszawa 1963.
Rozbicie Rad Delegatów Robotniczych oraz uchwała o
reformie rolnej w połowie 19l9 r. faktycznie przesądziły
walkę o charakter ustrojowy państwa na korzyść ustroju
burżuazyjno-demokratycznego, nie przesądzały jednak
jeszcze, jaki będzie model tego ustroju, czy dominować
w nim będą treści i tendencje demokratyczne, czy
konserwatywne i nacjonalistyczne.
Doniosłą rolę pod tym względem miało do spełnienia
podjęcie głębokich reform społeczno-politycznych
i socjalnych, niezbędnych zwłaszcza na najbardziej
zacofanym w tej dziedzinie obszarze, stanowiącym
trzon niepodległej Polski, na terenie byłego Królestwa.
Jednakże w przeciwieństwie do historyków wsi i ruchu
ludowego, którzy w swych pracach z reguły wiele uwagi
poświęcali węzłowej dla wsi kwestii reformy rolnej,
historycy ruchu robotniczego nie okazywali na ogół
większego zainteresowania problematyce reform socjal-
nych, a jeśli ją podejmowali, to raczej marginesowo
i z przesadnym nieraz krytycyzmem (jako reformy z
reguły „wymuszone”, niepełne. spóźnione, w praktyce
nie respektowane itp.) Pierwsze gruntowniejsze prace
na te tematy w postaci monografii książkowych zaczęły
się ukazywać dopiero w latach sześćdziesiątych. Jako
przykłady można tu wymienić m. in. : M. Święcickiego
Instytucje polskiego prawa pracy w latach 1918-1939,
Warszawa 1960; J. Jończyka Ochrona pracy kobiet i
młodocianych w polskim przmyśle w latach 1918-1939,
Warszawa 19661; A. Ajnenkiela Położenie prawne ro-
botników rolnych w Polsce (1918-1939) Warszawa 1962;
M. Ciechocińskiej Próby walki z bezrobociem w Polsce
międywojennej, Warszawa 1965. Pełniejszą i całościową
charakterystykę ustawodawstwa socjalnego stawili
dopiero autorzy syntetycznych ujęć historii gospodarczej
Polski Z. Landau i J. Tomaszewski w swej Gospodarce
Polski międzywojennej, t. I: W dobie inflacji, Warszawa
1967, a zwłaszcza w dziele Robotnicy przemysłowi w
Polsce 1918—1930. Materialne warunki bytu, Warszawa
1971. Mimo to dokładniejsze rozpoznanie problemów
warunków bytowych i ustawodawstwa socjalnego w
tamtych czasach wymaga i dziś jeszcze sięgania do
obfitej w tym zakresie literatury i wydawnictw między-
wojennych, w szczególności do znakomitej „Statystyki
Pracy”, „Przeglądu Gospodarczego” oraz wydanej przez
Ministerstwo Opieki Społecznej Polityki społecznej
państwa polskiego 1918-1939, Warszawa 1935.
Niezależnie od zadłużeń historiografii polskiej na polu
badań ustawodawstwa socjalnego, reform społecznych
i w ogóle warunków pracy i bytu szerokich warstw
społeczeństwa, już dotychczasowe osiągnięcia w tej
dziedzinie wskazują, że problemy te grały dużą rolę w
polityce odrodzonego państwa, zwłaszcza w pierwszych
latach jego istnienia. Jest to zarazem istotny przyczynek
do wspomnianego wyżej zagadnienia szerszego, także
227
59
politycznego — walka o model ustrojowy państwa.
Problematyka reform społecznych z natury rzeczy wią-
zała się ściśle z ogólnym obrazem życia gospodarczego w
Polsce i przemian w nim zachodzących. Pod tym wzglę-
dem polska historiografia powojenna już stosunkowo
wcześnie wydała sporo wartościowych opracowań, w tym
również o zakroju syntetycznym, przeważnie opartych
na gruntownych badaniach źródłowych. Wymienić tu
można przykładowo prace J. Popkiewicza i F. Ryszki
Przemysł ciężki Górnego Śląska w gospodarce Polski
międzywojennej (1922—1939), Opole 1959, Z. Landaua
i J. Tomaszewskiego pierwszy popularny całościowy
Zarys historii gospodarczej Polski 1918-1939), Warszawa
1960 (później dwukrotnie wznawiany); H. Jędruszczak
Płace robotników przemysłowych w Polsce w latach
1924—1939), Warszawa 1963; M. M. Drozdowskiego
Polityka gospodarcza rządu polskiego 1936—1939)
Warszawa 1963, a przede wszystkim wspomniane już,
fundamentalne prace Z. Landaua i J. Tomaszewskiego
o gospodarce międzywojennej (t. I i II, ten ostatni do-
prowadzony do 1929 r.) i robotnikach przemysłowych,
tudzież M. Mieszczankowskiego Struktura agrarna
Polski międzywojennej, Warszawa 1960. Problematyce
gospodarczej Polski w czasach II Rzeczypospolitej
wiele miejsca poświęca również obszerna synteza I.
Kostrowickiej, Z. Landaua i J. Tomaszewskiego Historia
gospodarcza Polski XIX i XX wieku, Warszawa 1966.
Jednakże charakter czy raczej model ustrojowy nowo
powstałego państwa zależał w nie mniejszej mierze od
jego struktur politycznych oraz zasięgu swobód demo-
kratycznych, przysługujących jego obywatelom. Z tego
punktu widzenia do katalogu “wielkich problemów” w
czasach drugiej niepodległości wpisać należy m. in. pro-
blem zmian w układzie sil politycznych oraz roli sejmu
i w ogóle parlamentaryzmu w Polsce międzywojennej,
w tym również genezy, charakteru i funkcjonowania
konstytucji w niepodległej Polsce. Te ostatnie sprawy
stały się przedmiotem kilku monografii, początkowo
nie wolnych od „demaskatorskich” wyjaskrawień,
później jednak znacznie bardziej wyważonych, przede
wszystkim dzięki pogłębionemu spojrzeniu na tradycje
parlamentaryzmu polskiego, powiązaniugo z funkcjo-
nowaniem systemu parlamentarnego w innych krajach
europejskich, a także z realiami sytuacji politycznej w
Polsce przed i po 1926 r. Mowa tu o pracach m. in.
M. Pietrzaka Rządy parlamentarne w Polsce w latach
1919—1926, Warszawa 1969; A. Ajnenkiela Spór o
model parlamentaryzmu polskiego do roku 1926, War-
szawa 1972; tegoż Parlamentaryzm II Rzeczypospolitej,
Warszawa 1975; S. Krukowskiego Geneza konstytucji
Z I7 marca 1921 r., Warszawa 1977. Duże znaczenie
dla historyka dziejów politycznych mają też publikacje
historyków prawa, w szczególności Historia państwa
i prawa Polski (1918-1939) pod red. F. Ryszki, cz. I,
Warszawa 1962, oraz J. Bardacha, B. Leśnodorskie-
go, M. Pietrzaka Historia państwa i prawa polskiego,
Warszawa 1976, w której obszerna część 3, pióra M.
Pietrzaka, prawie w całości poświęcona jest okresowi
60
II Rzeczypospolitej. Ze względu na swój syntetyczny
charakter te dwie ostatnie pozycje z konieczności ekspo-
nują i charakteryzują jedynie problemy najistotniejsze i
najbardziej węzłowe, co tym bardziej podnosi ich walor
w oczach historyka “ogólnego” i w jego warsztacie.
Już w pierwszych latach niepodległości ujawniły się tak-
że inne istotne zagadnienia, których rozpoznanie stanowi
ważną przesłankę dla opracowań o aspiracjach syntezy
historycznej. Mowa tu m. in. o kwestii stosunków między
Kościołem i państwem, ważkiej nie tylko ze względu na
silną, historycznie ugruntowaną pozycję katolicyzmu i
Kościoła w życiu narodu, ale również wówczas nader
aktualnej z uwagi na rozbieżne stanowiska na ten temat
w sejmowych debatach nad konstytucją, a w kilka lat
później nad tekstem konkordatu z Watykanem; nie
mówiąc już o właściwie nieustannych sporach i konflik-
tach wokół nauczania religii w szkołach. Problemy te
znalazły odbicie głównie w kilku obszernych studiach
historycznych i prawnohistorycznych, zamieszczonych w
czasopismach naukowych bądź pracach zbiorowych, jak
Szkice zdziejów papiestwa, pod red. naukową K. Piwar-
skiego, wyd. 2, Warszawa 1961. Stosunkowo nieliczne
są też odrębne monografie na ten temat, co niewątpliwie
łączy się z niezwykle obszerną i rozproszoną podstawą
źródłową do tych badań (zwłaszcza podstawą prasową),
jak też z nie zawsze łatwym dostępem do niezbędnych
źródeł. Mimo to książka W. Mysłka Kościół Katolicki
w Polsce w latach 1918—1939 (Zarys historyctny),
Warszawa 1966, jak też J. Wisłockiego Konkordat polski
Z 1925 roku. Zagadnienia prawno-polityczne (tu m.
in. obszerna bibliografia), stanowią obiecujący punkt
wyjścia do dalszych badań na tym polu.
Nie mniej węzłowym problemem II Rzeczypospolitej
było zagadnienie mniejszości narodowych, ich położenia,
stosunku do państwa i odwrotnie. Zachodzi wyraźna
dysproporcja między rangą tego problemu a skromnym
miejscem, jakie zajmuje on w powojennej historiografii
polskiej. Wyjątek pod tym względem stanowi jedynie
mniejszość niemiecka, która stała się przedmiotem
wielu artykułów, przyczynków i także opracowań mo-
nograficznych, choć przeważnie regionalnych. Wskazać
tu trzeba m. in. na prace M. Cygańskiego Mniejszość
niemiecka w Polsce centralnej w latach 1919—1939,
Łódź 1962; R. Staniewicza Mniejszość niemiecka w
województwie śląskim w latach 1922—1923, Katowice
1965, K. Grünberga Niemcy i ich organizacje polityczne
w Polsce międzywojennej, Warszawa 1970, T. Falęckiego
Niemieckie szkolnictwo mniejszościowe na Górnym Śląsku
w latach 1922—1939, Katowice 1970; H. Rechowicza
Sejm śląski 1922—1939,, Katowice 1965; S. Potockiego
Położenie mniejszości niemieckiej w Polsce 1918—1938,
Gdańsk 1969; T. Kowalaka Spółdzielczość niemiecka na
Pomorzu 1920—1938, Warszawa 1965; tegoż autora
Prasa niemiecka w Polsce 1918—1939, Warszawa 1971;
A. Szefera Mniejszość niemiecka w Polsce i Czechosło-
wacji w latach 1933—38, Kraków 1967. Niemało uwagi
poświęcili mniejszości niemieckiej w Polsce także histo-
rycy zachodnioniemieccy, jak T. Bierschenk, O. Heike,
228
R. Breyer, G. Rhode i kilku innych. Na uwagę zasługuje
próba porównawczego spojrzenia na rolę mniejszości
niemieckiej w Polsce i innych krajach Europy środkowej
w postaci międzynarodowej konferencji naukowej na ten
temat, zorganizowanej przez Śląski Instytut Naukowy w
Katowicach i uwieńczonej pracą zbiorową pod red. H.
Batowskiego Irredenta niemiecka w Europie środkowej
i południowo-wschodniej przed II wojną światową,
Katowice-Kraków 1971.
Zdecydowanie gorzej przedstawia się stan badań i ich
wyniki, jeśli chodzi o trzy największe mniejszości w
Polsce międzywojennej, tj. Ukraińców, Białorusinów
i Żydów, zwłaszcza dwie ostatnie. Poza monografiami
S. Bronsztejna Ludność żydowska w Polsce w okresie
międzywojennym. Studium statystyczne, Wrocław 1963,
J. Tomaszewskiego Z dziejów Polesia. Zarys stosunków
społeczno-ekonomicznych, Warszawa 1963, oraz A.
Bergman Rzecz o Bronisławie Taraszkiewiczu, War-
szawa 1977 (gdzie sporo interesujących materiałów o
białoruskiej “Hromadzie”) bodaj na palcach obu rąk
dałoby się zliczyć artykuły naukowe w czasopismach
historycznych o tych mniejszościach (głównie w “Biu-
letynie Żydowskiego Instytutu Historycznego”). Nieco
lepiej przedstawia się historiograficzny obraz spraw
ukraińskich, omawianych m. in. (także jeśli chodzi o
okres międzywojenny) w monografii A. B. Szcześniaka
i W. Szoty Droga do nikąd. Działalność organizacji
ukraińskich nacjonalistów i jej likwidacja w Polsce,
Warszawa 1973; R. Torzeckiego Kwestia ukraińska w
polityce III Rzeszy (1933—1945), Warszawa 1972; M.
Iwanickiego Oświata i szkolnictwo ukraińskie w Polsce
w latach 1918—1939, Siedlce 1975; dopiero ostatnio
ukazała się ważna, na bogatym materiale źródłowym
oparta, praca M. Papierzyńskiej-Turek Sprawa ukra-
ińska w Drugiej Rzeczypospolitej 1922—1926, Kraków
1979. Można do tego dorzucić pewną liczbę artykułów
i przyczynków oraz fragmentów ogólniejszych prac o
problematyce mniejszościowej, jak np. S. Mauersberga
Szkolnictwo powszechne dla mniejszości narodowych w
Polsce w latach 1918—1939, Wrocław 1968, czy W.
Michowicza Walka dyplomacji polskiej przeciwko Trak-
tatowi Mniejszościowemu w Lidze Narodów w 1934 r.,
Łódź 1963, czy wreszcie w paru pracach napisanych, ale
nie ogłoszonych drukiem. W pewnej mierze wypełniają
te dotkliwe luki opracowania na temat działalności KPP,
KPZB i KPZU - jak zwłaszcza J. Radziejowskiego
Komunistyczna Partia Zachodniej Ukrainy 1919—1929.
Węzłowe problemy ideologiczne, Kraków 1976, oraz
prace J. Kowalskiego (patrz poniżej). Dopiero ostatnio
ukazała się cenna książka A. Chojnowskiego Koncepcje
polityki narodowościowej rządów polskich w latach
1921—1939, Wrocław 1979. Oparta na solidnym
materiale źródłowym, wypełnia ona w niemałym stopniu
wspomniane luki, ale równocześnie ujawnia, jak wiele
jest na tym polu do zrobienia. Nadal wartościowym
źródłem dla badaczy tych problemów pozostaje obfita
literatura międzywojenna, w szczególności redagowane
przez L. Wasilewskiego “Sprawy Narodowościowe” —

jedno z najlepszych czasopism tego typu i tego profilu
w Europie międzywojennej. Nadal też ważnym źródłem
informacji o położeniu mniejszości żydowskiej pozostaje
dwutomowe wydawnictwo 'Żydzi w Polsce Odrodzonej,
Warszawa 1933-1934. Warto przy tym podkreślić, że
problematyka mniejszościowa w Europie środkowej i
Polsce budzi stosunkowo szerokie zainteresowanie w
historiografii ZSRR oraz w Europie zachodniej.
Problemy mniejszościowe w kraju zazębiały się nie-
jednokrotnie blisko z położeniem i walką mniejszości
polskiej za granicą, zwłaszcza w Niemczech. Sprawom
tym niemało miejsca poświęcała już historiografia pol-
ska w dwudziestoleciu międzywojennym. Stosunkowo
wcześnie stały się one przedmiotem zainteresowania
historiografii polskiej także po wojnie. Przez szereg
lat wiele artykułów i innych materiałów na ten temat
zamieszczał zwłaszcza poznański “Przegląd Zachodni”.
Z czasem zainteresowanie to wyraziło się również w
opracowaniach monograficznych bądź pracach zbioro-
wych, przede wszystkim W. Wrzesińskiego Ruch polski
na Warmii, Mazurach i Powiślu w latach 1920—1939,
Poznań 1963; tegoż autora Polski ruch narodowy w
Niemczech 1922—1939, Poznań 1970; K. Joncy Polityka
narodowościowa III Rzeszy na Śląsku Opolskim w latach
1933—1940. Studium polityczno-prawne, Katowice
1970; w pracy zbiorowej Polacy w republice weimarskiej
i w III Rzeszy, Olsztyn 1965; K. Fiedora Antypolskie
organizacje w Niemczech 1918—1933, Wrocław 1973
i innych. Pojawiły się też prace na temat położenia
mniejszości polskiej w innych krajach, Francji, Stanach
Zjednoczonych, Czechosłowacji.
Uwagę wielu historyków ściągały wydarzenia i poczy-
nania, które w sposób szczególnie wyrazisty, niekiedy
dramatyczny, ujawniały przemiany w układzie sił
politycznych kraju, a także niektóre wydarzenia ze-
wnętrzne o szczególnym znaczeniu dla jego położenia
na arenie międzynarodowej. Była już o tym mowa w
związku z początkami Polski niepodległej. Ale i w latach
późniejszych przeżywała ona wstrząsy, brzemienne w
daleko idące następstwa społeczno-polityczne. Dotyczy
to np. przewrotu majowego oraz wielkiego kryzysu
gospodarczego.
Geneza, przebieg i skutki przewrotu majowego mają
bardzo obszerną literaturę, przeważnie jednak mocno
rozproszoną. Z reguły uwzględniane są szeroko w opra-
cowaniach syntetycznych, dziejach partii politycznych,
biografistyce itp. Na uwagę zasługują zwłaszcza prace
i artykuły L. Hassa, H. Jabłońskiego, A. Garlickiego,
A. Czubińskiego, D. Nałęcz, T. Nałęcza, J. Żarnow-
skiego, M. Pietrzaka, J. Tomaszewskiego, T. Feder, H.
Piaseckiego, B. Woszczyńskiego, W. Jędrzejewicza,
W. Władyki, K. Sawiekiego i innych. Wiele miejsca
zajmują też w licznych wspomnieniach i diariuszach, jak
K. Morawskiego, W. Grzybowskiego, M. Rataja, W.
Witosa, J. Laroche'a, A. Pragi era, J. Grzędzińskiego,
a zwłaszcza M. Romeyki (Przed i po maju, t. I-II,
Warszawa 1967). Dopiero jednak w ostatnich latach
pojawiły się opracowania całokształtu problematyki
229
61
majowej „rewolucji bez rewolucyjnych konsekwencji”,
charakteryzujące ją w całej jej złożoności. Należy do
nich praca J. Rothschilda Piłsudski’s coup d'etat, New
York-London 1966 (gdzie m. in. też obszerna bibliogra-
fia) oraz A. Garlickiego Przewrót majowy, Warszawa
1978, dająca najpełniejszy obraz tych wydarzeń, oparta
m. in. na materiałach, zgromadzonych w Instytucie im.
J. Piłsudskiego w Nowym Jorku.
Problematyka wielkiego kryzysu gospodarczego
doczekała się wielu opracowań mniej lub więcej
szczegółowych, nieraz monograficznych (w tym i
regionalnych), przeważnie traktujących o położeniu
i walkach strajkowych mas robotniczych, rzadziej o
położeniu wsi. Próba ukazania wielkiego kryzysu jako
całości w odrębnym syntetycznym ujęciu, podjęta swego
czasu przez L. Grosfelda w pracy Polska w latach
kryzysu gospodarczego 1929—1933, Warszawa 1952,
jest już przestarzała. Gdy chodzi o sprawy wsi w tym
okresie, to na uwagę zasługuje zwięzła i treściwa rzecz
J. Ciepielewskiego Polityka agrarna rządu polskiego
w latach 1929—1935, Warszawa 1968. Ukazało się
też szereg wartościowych opracowań monograficznych
o tematyce społeczno-gospodarczej, w których okres
kryzysu jest najczęściej wyraźnie wyodrębniany. Jest
to regułą w pracach o charakterze syntetycznym, jak
przede wszystkim prace Z. Landaua, J. Tomaszewskie-
go, l. Kostrowickiej czy także we wspomnianych już w
innym kontekście publikacjach na temat ustawodawstwa
socjalnego, położenia prawnego robotników czy innych
publikacjach przekrojowych przez dwudziestolecie.
Wielki kryzys był nie tylko zjawiskiem gospodarczym,
ale miał też swe implikacje polityczne. Nie jest przypad-
kiem, że rządy sanacyjne, początkowo jeszcze względnie
liberalne, na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych
usztywniły system dyktatury sanacyjnej, czyniąc ją coraz
bardziej totalitarną i reakcyjną (“rządy pułkowników”,
drastyczne dalsze ograniczenia roli sejmu, aresztowania i
wybory brzeskie itp.). W parze z tym dokonywały się nie
mniej ważne i charakterystyczne przesunięcia w układzie
sił politycznych, przeciwnych sanacji, znajdując swój
wyraz m. in. w powstaniu Centrolewu, zjednoczeniu
ruchu ludowego, zaostrzeniu się fermentów społecznych
i wzroście fali strajkowej w mieście i na wsi. Znaczenie
tych procesów, a zwłaszcza przemieszczeń na lewicy
i w centrum oraz syndromu Brześcia, odzwierciedliło
się wyraźnie w historiografii, m. in. w postaci prac
A. Czubińskiego Centrolew. Ksztaltowanie się i rozwój
demokratyznej opozycji antysanacyjnej w Polsce w latach
1926—1930, Poznań 1963; S. Stęborowskiego Geneza
Centrolewu, Warszawa 1963; S. Laty Ruch ludowy a
Centrolew, Warszawa 1965.
W kilka lat później, po śmierci Piłsudskiego, przemiany
w układzie sił politycznych zaznaczyły się także w
sanacyjnym obozie rządzącym, ulegającym postępującej
“dekompozycji”, sfinalizowanej zastąpieniem BBWR
równie nieudanym tworem politycznym — Obozem
Zjednoczenia Narodowego (Ozonem. Genezę, charakter
i kierunki tej ewolucji prześledził w zwięzłym, ale
62
treściwym studium T. Jędruszczak (Piłsudczycy bez
Piłsudskiego, Warszawa 1963), a po kilkunastu latach nie
mniej interesującą książkę poświęcił tym zagadnieniom
J. Majchrowski (Czynniki jednoczące naród w myśli
politycznej Obozu Zjednoczenia Narodowego, Kraków
1978). Przy tej okazji dały o sobie znać niejednorodność
obozu sanacyjnego (czy raczej piłsudczykowskiego) i
drzemiące w nim tendencje odśrodkowe, niekiedy wręcz
lewicujące. Doprowadziły one m. in. do odwrócenia się
od tego obozu popierającego go przez wiele lat potężne-
go Związku Nauczycielstwa Polskiego czy też powstania
w końcu lat trzydziestych Klubów Demokratycznych,
wywodzących się w dużej mierze z lewicowej inteli-
gencji w tymże obozie. Wiele światła na te zagadnienia
rzucają Materiały do historii Klubów Demokratycznych
i Stronnictwa Demokratycznego w latach 1936-1937,
wstęp i oprac. L. Chajna, cz. 1-2, Warszawa 1964.
Przegrupowania w układzie sił politycznych zaznaczyły
się także w kołach opozycji, choć nie na taką skalę,
jak w czasach Centrolewu, i nie w kierunku na lewo.
Pisze o tym H. Przybylski, Front Morges w okresie II
Rzeczypospolitej, Warszawa 1972.
Dalej idące cele w walce o zmiany w stosunkach i
układzie sił politycznych — mianowicie stworzenie
„jednolitego frontu”, „frontu ludowego”, demokratycz-
nego „frontu antyfaszystowskiego” — stawiał sobie
ruch robotniczy, przede wszystkim KPP. Problemy z
tym związane znalazły silne (choć o bardzo nierównej
wartości naukowej) odbicie w licznych publikacjach
regionalnych, rzadziej w pracach traktujących te zagad-
nienia w skali ogólnokrajowej, jak praca F. Kalickiej Z
zagadnień jednolitego frontu KPP i PPS w latach 1933
— 1934, Warszawa 1967, czy — w skali stołecznej —
Z. Szczygielskiego Walka o jednolity front w Warszawie
1933 — 1935, Warszawa 1972.· Jednakże prace te
nie sięgają poza rok 1935, a więc czasów, kiedy jed-
nolitofrontowe decyzje VII Zjazdu Międzynarodówki
Komunistycznej z 1935 r. miały być w praktyce reali-
zowane. Tę lukę w pewnej mierze wypełniają niektóre
opracowania o zakroju syntetycznym, zwłaszcza J.
Kowalskiego Komunistyczna Partia Polski 1935 — 1938,
Warszawa 1975.
Przemiany, zachodzące w stosunkach wewnętrznych,
znajdowały z reguły swe odzwierciedlenie mniej lub
bardziej dokładne w opracowaniach poświęconych
dziejom poszczególnych partii i ruchów politycznych.
Z punktu widzenia syntezy historii II Rzeczypospolitej
opracowania te mają o tyle istotne znaczenie, że z natury
rzeczy ujmują owe przemiany w formie skrótowej i
przedstawiają je niejako w ekstrakcie, a więc to, co —
zdaniem poszczególnych autorów — w nich najważniej-
sze.
Zrobiono pod tym względem dużo, choć nadal niektóre
ważne fragmenty panoramy partyjno-politycznej II Rze-
czypospolitej czekają na ujęcia o ambicji syntetycznej.
Odnosi się to m.in. do KPP, która stała się wprawdzie
przedmiotem wielu prac, ale stosunkowo niewielu o
takich właśnie ambicjach. Prace te zresztą obejmują
230
niejednokrotnie tylko pierwsze pięciolecie niepodległej
Polski (do II Zjazdu KPRP), jak np. popularny zarys H.
Malinowskiego Powstanie i pierwszy okres działalności
KPP, Warszawa 1958, czy F. Świetlikowej Komuni-
styczna Partia Robotnicza Polski 1918-1923, Warszawa
1968, Z uwagi na specyficzne warunki powstawania i
późniejszej działalności oraz charakter i rolę odegraną
w czasie powstań i plebiscytu śląskiego należy też
zwrócić uwagę na F. Hawranka Ruch komunistyczny na
Górnym Śląsku w latach 1918-1921, Wrocław 1966,
oraz wzmiankowaną pracę J. Radziejowskiego o KPZU.
Na wszechstronnej podstawie źródłowej oparta jest
obszerna historia KPP w ostatnim dziesięcioleciu jej
istnienia, pióra J. Kowalskiego, pt. Trudne lata. Problemy
rozwoju polskiego ruchu robotniczego 1919 — 1935,
Warszawa 1966, oraz wspomniana już Komunistyczna
Partia Polski 1935 — 1938. Nieunikniona kontro-
wersyjność pewnych ujęć czy ocen nie podważa wagi
tych niewątpliwie najpoważniejszych jak dotąd prób
naukowego przedstawienia dziejów KPP (do obu tomów
dołączone obszerne zestawienia bibliograficzne). Istotne
jest dążenie autora do osadzenia historii polskiego ruchu
rewolucyjnego w szerszym kontekście ogólnej sytuacji
społeczno-politycznej w Polsce lat trzydziestych oraz
stosunków między KPP a innymi partiami robotniczymi
oraz ludowymi. W dużym skrócie przedstawiał dzieje
KPP H. Rechowicz, Konsekwentna lewica, Warszawa
1972 w której wywód autora jest jasno podporządkowa-
ny tezie zawartej w tytule.
Dzieje największej partii w polskim ruchu robotniczym,
PPS, spotykały się również z żywym zainteresowaniem
historyków, o czym świadczyły wymienione już prace
H. Jabłońskiego i J. Holzera. Z czasem zainteresowania
te rozszerzyły się na późniejsze okresy jej działalności
i objęły prawie całość jej dziejów międzywojennych.
Złożyły się na nią m.in. książki A. Tymienieckiej Polity-
ka Polskiej Partii Socjalistycznej w latach 1924—1928,
Warszawa I969; B. Głowackiego Polityka Polskiej Partii
Socjalistycznej w latach 1929—1935, Warszawa I979,
oraz J. Żarnowskiego Polska Partia Socjalistyzna w latach
1935—1939, Warszawa 1965. Ta wieloautorska całość
historii PPS, choć przypadkowa i oczywiście niejedno-
rodna, stwarzała jednak w sumie stosunkowo pełny jej
obraz, tym bardziej że wzbogacały go inne monografie,
jak np. L. Ziaji PPS a polityka zagraniczna 1926—1939,
Warszawa 1974, wspomniana już praca A. Leinwanda o
stanowisku PPS wobec wojny polsko-radzieckiej prace
na temat ruchu związkowego, młodzieżowego (jak E.
Rudzińskiego Działalność polityzna OM TUR w latach
1931— 1936, Warszawa 1961), wreszcie liczne prace
regionalne, dotyczące głównie Górnego Śląska, Zagłębia
Dąbrowskiego, Łodzi i niektórych innych ośrodków
ruchu robotniczego. Nie pominięto też dziejów lewico-
wych nurtów w PPS, jak PPS-Opozycja, PPS-Lewica,
Niezależna Socjalistyczna Partia Pracy, o których pisali
m.in. L. Hass i K. Kawecka. Treściwe i nader pożyteczne
ujęcie popularne dziejów PPS od jej początków po rok
1948 dał J. Holzer (PPS. Szkic dziejów, Warszawa 1977).

Spośród mniejszych partii robotniczych tylko niektóre
doczekały się opracowań o charakterze syntetycznym.
Wymienić tu można T. Monasterskiej Narodowy Zwią-
zek Robotninczy 1905—1920, Warszawa 1973 oraz
R. Wapińskiego Działalność Narodowej Partii Robot-
niczej na terenie województwa pomorskiego w latach
1920—1930, Gdańsk 162. Duże natomiast zadłużenie
ma historiografia polska wobec ruchów robotniczych
mniejszości narodowych ukraińskiej i żydowskiej, nie
wyłączając “Bundu”, choć tradycje jego walki o prawa
robotniczesięgają końca XIX w.
Ważny składnik ruchu robotniczego stanowił zawsze
ruch związkowy. Wagę, jaką doń przywiązują historycy
polscy, poświadcza specjalne czasopismo poświęcone
jego dziejom i walce, “Kwartalnik Historii Ruchu
Zawodowego”, na którego łamach L. Kieszczyński
opublikował m.in. cenną Kronikę ważniejszych wydarzeń
z historii ruchu zawodowego i strajkowego (od początku
1939 r.). Istotne znaczenie dla badań nad ruchem
związkowym ma również sporządzony przez L. Hassa
obszerny informator pt. Organizacje zawodowe w Polsce
1918—1939, Warszawa 1963, jak również opracowania
dziejów ruchu zawodowego różnych pionów (kolejarze,
marynarze i portowcy, metalowcy, robotnicy rolni,
budowlani, drukarze i szereg innych), a także prace o
rozwoju ruchu zawodowego w poszczególnych miastach
i regionach.
Cały ten obfity dorobek stworzył podstawę do podjęcia
próby opracowania syntezy historycznej dziejów pol-
skiego ruchu robotniczego. Dorobek ten narastał jednak
głównie w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych.
Dlatego też pierwsza tego rodzaju inicjatywa, J. Ko-
walskiego Zarys historii polskiego ruchu robotniczego w
latach 1918-1939, cz. I: Lata 1918-1928, Warszawa
1959, oparta na zbyt skromnej podstawie i jednostronna,
nie mogła spełnić roli naukowej syntezy dziejów polskie-
go ruchu robotniczego; także poprawione i rozszerzone
drugie jej wydanie (Warszawa 1962) wymogom tym
jeszcze nie odpowiadało. Pewien postęp zarówno w
płaszczyźnie faktograficznej, jak i interpretacyjnej sta-
nowi kolejna tego rodzaju inicjatywa w postaci wydanej
przez Zakład Historii Partii przy KC PZPR Historii
polskiego ruchu robotniczego 1864-1964, t. I: 1864-1938,
Warszawa 1967, w której ćwierćwiecze 1914-1939
opracowali F. Tych, J. Kowalski, H. Malinowski, L.
Kieszczyński i S. Ajzner. I ta pozycja jednak „nie
kusi się — jak głosi wstęp — o ujęcie całości ruchu,
wszystkich [podkr. oryg.) składających się nań nurtów
politycznych. Za wyraźny cel stawiano sobie bowiem
w pierwszym rzędzie oświetlenie dziejów prekursorów
Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej”, mianowicie
“Proletariatu”, SDKPiL, PPS, PPS-Lewicy i KPP.
Zupełnie skrótowo potraktowano czasy międzywojenne
w pracy zbiorowej o charakterze raczej szkoleniowym,
zatytułowanej Polski ruch robotniczy. Zarys historii, pod
red. A. Czubińskiego, Warszawa 1972.
Wraz z ruchem robotniczym czołowe miejsce na mapie
politycznej II Rzeczypospolitej zajmował ruch ludowy.
231
63
Jego umiejscowienie na tej mapie nastręczało jeszcze do
niedawna o tyle duże trudności, że był to ruch przez wiele
lat nie tylko silnie zróżnicowany i zdezintegrowany pod
względem ideowo-politycznym, ale na domiar równie
silnie rozproszony i płynny pod względem organiza-
cyjnym. Tym większego znaczenia dla syntezy całości
dziejów n Rzeczypospolitej nabierają wszelkie prace,
ukazujące charakter, wpływy i ewolucję poszczególnych
stronnictw ludowych i tym samym przyczyniające się do
rozświetlenia i jakiegoś uporządkowania zachodzących
między nimi relacji. Chodziło przecież o ruch polityczny,
który aspirował do “rządu dusz” na wsi — a więc w
stosunku do dwóch trzecich ludności kraju.
Podobnie jak w wypadku ruchu robotniczego, również
pierwsza próba syntezy dziejów ruchu ludowego pióra
T. Reka Ruch ludowy w Polsce, t. II (1918—1926) i
III (1926—1929), Warszawa 1947, znacznie wyprze-
dziła badania monograficzne i — obciążona treściami
swoiście dydaktycznymi — odbiegała od wymogów
syntezy naukowej. Podejście to uległo istotnej zmianie z
chwilą powołania do życia “Roczników Dziejów Ruchu
Ludowego”. W ślad za licznymi materiałami i studiami
na łamach “Roczników” przyszły — podobnie jak po
powstaniu “Z pola walki” w historiografii ruchu robot-
niczego — coraz liczniejsze monografie, a nawet prace
o charakterze syntetycznym. Doczekało się takiego
opracowania najbardziej wpływowe ugrupowanie w
ruchu ludowym w postaci książki J. R. Szaflika Polskie
Stronnictwo Ludowe Piast 1926—1931, Warszawa 1970
(w rzeczywistości obejmującej i okres 1918—1926), a
także niektóre inne partie chłopskie, jak pióra A. Wię-
zikowej Stronnictwo Chłopskie 1923—1931, Warszawa
1963; B. Dymka Niezależna Partia Chłopska 1924—
1927, Warszawa 1972 (wcześniej o tejże partii popularna
praca S. Jareckiej, Warszawa 1961), czy J. R. Szaflika
Z dziejów Zjednoczenia Lewicy Chłopskiej „Samopomoc”
1928—1931, Warszawa 1968 (wcześniej publikacja
źródeł do dziejów tejże organizacji, przygorowana przez
B. Dymka i L. Hassa, Warszawa 1964).
Gorzej ma się rzecz z piśmiennictwem historycznym
na temat innych stronnictw ludowych, w tym PSL
„Wyzwolenia” oraz zjednoczonego w 1931 r. Stron-
nictwa Ludowego, choć i one były przedmiotem wielu
badań i publikacji. M. in. utworzeniu i wewnętrznym
stosunkom w łonie Stronnictwa Ludowego dużo uwagi
poświęcił J. Borkowski w pracy Postawa polityczna
chłopów polskich w latach 1930—1935, Warszawa
1970. Odnosi się to również do czołowej organizacji
młodzieży wiejskiej „Wici”, której rozwojem, dąże-
niami i obliczem społeczno-politycznym zajęli się w
oddzielnych monografiach m. in. D. Gałaj, J. Kowal, J.
Borkowski, S. Jarecka. Istotne rozszerzenie horyzontów
badawczych na polu historii ruchu ludowego przyniosły
liczne również prace regionalne, dotyczące m. in. Wiel-
kopolski, Kieleckiego, Lubelskiego, Rzeszowskiego,
Łódzkiego, Pomorza, wśród nich obszerne i bogato
udokumentowane książki M. Stańskiego Rozwój ruchu
ludowego na Pomorzu Gdańskim w latach 1920—1926,
64
Poznań 1960, czy zwłaszcza Z. Hemmerlinga Ruch
ludowy w Wielkopolsce 1919—1939, Warszawa 1971.
Nie mniej istotny wkład do syntezy historii ruchu
ludowego stanowią prace, poświęcone pewnym spe-
cjalnym i ważnym dziedzinom jego działalności, np.
problemom samorządu chłopskiego, spółdzielczości,
oświaty i samokształcenia, prasy itp. Wymieńmy tu dla
przykładu H. Trockiej Spółdzielczość w programach i
polityce stronnictw ludowych do roku 1939, Warszawa
1969; A. Łuczaka Samorząd terytorialny w programach
i działalności stronnictw ludowych, Warszawa 1973;
A. Paczkowskiego Prasa polityczna ruchu ludowego
1918—1931, Warszawa 1970.
Historiografia polskiego ruchu ludowego może poszczy-
cić się stosunkowo silnie rozbudowaną biografistyką,
wyprzedzającą niewątpliwie wszystkie inne partie i nurty
polityczne II Rzeczypospolitej. Świadczy o tym nie tylko
bardzo pożyteczny zbiór życiorysów politycznych 24
czołowych przywódców ruchu ludowego (Przywódcy
ruchu ludowego. Szkice biograficzne. Praca zbior. pod
red. A. Więzikowej, Warszawa 1968), ale także parę
innych biografii o dużej wartości naukowej, jak S. Gizy
Jan Dąbski. Biografia, Warszawa 1969, czy zwłaszcza
A. Zakrzewskiego Wincenty Witos. Chłopski polityk i
mąż stanu, Warszawa 1977, która zarówno ze względu
na rangę polityczną Witosa, jak też dokumentację i war-
stwę interpretacyjną stanowi jedno z najwybitniejszych
osiągnięć polskiej biografistyki powojennej. Również
dokumentacja pamiętnikarska ruchu ludowego należy
do silnych jego stron i odpowiednio szeroko wykorzy-
stywana jest przez historyków. Dotyczy to nie tylko
wielu czołowych przywódców ruchu, jak Witos, Rataj,
Thugutt, lecz również niejednokrotnie szeregowych
jego działaczy. Ruch ludowy jest jedynym wielkim
ruchem politycznym w Polsce międzywojennej, który
— jak już wspomniano — dysponuje opublikowanym
po wojnie zbiorem swych podstawowych dokumentów
programowych.
Poważny dorobek historiografii polskiego ruchu lu-
dowego stał się dobrą podstawą do realizacji ujęć o
charakterze syntetycznym. Wśród kilku tego rodzaju
prób za najpełniejszą i najbardziej dojrzałą uznać należy
dwutomowy Zarys historii polskiego ruchu ludowego,
którego t. II, pióra J. Borkowskiego, J. Kowala, S. Laty,
W. Stankiewicza i A. Więzikowej, obejmuje okres
1918—1939, Warszawa 1970.
Na tle względnej obfitości dorobku historiograficznego
na temat ruchów ludowych znacznie skromniej przed-
stawia się piśmiennictwo dotyczące partii politycznych
centrum i prawicy. Odnosi się to również do najbardziej
wpływowej wśród nich — Narodowej Demokracji,
zwłaszcza w okresie międzywojennym. Poświęcono jej
wprawdzie niejeden artykuł (głównie pióra R. Wapiń-
skiego, J. J. Tereja, S. Rudnickiego, A. Micewskiego
i kilku innych historyków), jednakże na palcach jed-
nej ręki policzyć można szersze opracowania na ten
temat. W jednym z nich pisze J. J. Terej: „Jest rzeczą
niezrozumiałą, że jak dotychczas brak jest w zasadzie
232
pełniejszych, naukowych opracowań dziejów tego wiel-
kiego obozu politycznego. Dotyczy to w pewnym stopniu
lat 1887—1918, a zwłaszcza okresu 1918—1945”. Toteż
nawet bardzo skrótowa historia Narodowej Demokracji
cytowanego autora (Idee, mity, realia. Szkice do dziejów
Narodowej Demokracji, Warszawa 1971) nie może być
w tym przeglądzie pominięta. Inna praca tegoż autora:
Rzeczywistość i polityka. Ze studiów nad dziejami najnow-
szymi Narodowej Deomkracji, Warszawa 1971, dotyczy
głównie postawy i działalnosci tej partii w okresie II
wojny światowej. Z większych prac o endecji wymienić
należy jeszcze R. Wapińskiego Endecja na Pomorzu
1920—1939, Gdańsk 1966. W tej sytuacji nie można
nie wspomnieć i o książce A. Micewskiego Roman
Dmowski, Warszawa 1971, mimo jej publicystycznego
charakteru oraz ubóstwa i jednostronności jej podstawy
materiałowej. W sumie trudno nie zgodzić się z refleksją
R. Wapińskiego, wyrażoną we wstępie do cytowanej jego
pracy, iż zadłużenie polskiej historiografii w badaniach
nad dziejami i polityką polskich klas posiadających
„stanowi jedną z zasadniczych przeszków na drodze
do opracowania pełnej syntezy tego okresu dziejów
narodowych. Brak ten jest tym ostrzejszy, że właśnie te
klasy odgrywały kierowniczą rolę w ówczesnym życiu
państwa”.
Uwagi powyższe w nie mniejszym stopniu odnoszą
się i do innego głównego obozu politycznego polskiej
prawicy, mianowicie obozu sanacyjnego. Ze względu na
wspomnianą już uprzednio niejednorodność tego obozu,
silne w nim tendencje odśrodkowe oraz wielowarstwo-
wość gruntu społecznego i ideologicznego, z jakiego
wyrastał przed majem 1926 (o czym szeroko informuje
m. in. A. Garlickiego U źródeł obozu belwederskiego,
Warszawa 1978), jak też z uwagi na jego dominującą
pozycję w państwie, niedostatek badań w tej dziedzinie
odbija się na pełności obrazu II Rzeczypospolitej w
historiografii może jeszcze bardziej ujemnie niż w
wypadku Narodowej Demokracji. W tym kontekście na
uwagę zasługują — poza już wspomnianymi pracami
T. Jędruszczaka, J. Majchrowskiego, A. Garlickiego,
L. Hassa, A. Czubińskiego, J. Żarnowskiego i innych
— wyniki badań nad postawą i rolą kół stronnictw
konserwatywnych, na ogół sympatyzujących z obozem
piłsudczykowskim. Mowa tu o artykułach i pracach S.
Rudnickiego, J. Jaruzelskiego, a w szczególności W.
Władyki, autora pionierskiej monografii Działalność
polityczna polskich stronnictw konserwatywnych w latach
1926—1935, Wrocław 1977.
Stosunkowo mniejszą rolę w życiu politycznym II Rze-
czypospolitej odgrywała Chrześcijańska Demokracja.
Nie stanowiła jednak bynajmniej w pejzażu politycz-
nym II Rzeczypospolitej jakiejś quantité négligeable.
Miała silne powiązanie z klerem i Kościołem, do jej
przywódców należał Korfanty, a sympatyzowały z nią
inne wybitne indywidualności polityczne, jak Sikorski,
Paderewski, gen. J. Haller. Sprawy te przedstawiła
rzeczowo B. Krzywobłocka w swej obszernej monografii
Chadecja 1918—1937, Warszawa 1974, a ostatnio H.

Przybylski w książce Chrześcijańnska Demokracja i
Narodowa Partia Robotnicza w latach 1926—1937,
Warszawa 1980. Także w cytowanej już, wcześniejszej
pracy tegoż autora o Froncie Morges kwestie te zajmują
wiele miejsca.
Ogólnie stwierdzić można, że pejzaż partyjno-polityczny
II Rzeczypospolitej, widziany oczyma historiografii
polskiej, przedstawia się dość bogato i wielobarwnie.
Nie jest jednak wolny od luk (dotyczy to zwłaszcza
partii mniejszości narodowych), a w każdym razie
dysproporcji, szczególnie ostrych przy zastosowaniu kry-
terium bezpośredniego wpływu określonych sił i ruchów
politycznych na losy państwa. Ocenę tę łagodzi w pewnej
mierze ukazanie się obszernego opracowania J. Holzera
Mozaika polityczna Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa
1974. W świetle wspomnianych wyżej dysproporcji
fakt, że książka Holzera ma w pewnej mierze charakter
encyklopedyczny, podnosi tylko jej użyteczność zarówno
informacyjną jak i naukową. W odmiennej konwencji,
poniekąd eseistyczno-publicystycznej, skonstruowana
jest interesująca książka A. Micewskiego Z geografii
politycznej II Rzeczypospolitej. Szkice, Warszawa 1964;
stała się ona przedmiotem licznych recenzji i dyskusji.
Jako państwo średniej wielkości, położone w jednym z
najbardziej newralgicznych miejsc Europy, była Polska
w znacznej mierze uzależniona od zmiennych układów
sił na arenie międzynarodowej. Oczywiście i tej pro-
blematyce poświęciła historiografia polska dużą uwagę.
Podobnie jak w opracowaniach na temat położenia
wewnętrznego, również w kwestiach międzynarodowych
uwagę skupiała przede wszystkim na wydarzeniach i
procesach, mających szczególnie silny wpływ i znaczenie
dla jej pozycji w stosunkach międzynarodowych. Była
już o tym mowa w związku z pierwszym okresem nie-
podległości i walką o kształt terytorialny państwa, której
opisy i charakterystyka należą niewątpliwie do najsilniej
rozwiniętych wątków problemowych w historiografii
polskiej. Ale i po zamknięciu się rozdziału walki o
granice wydarzenia międzynarodowe nie pozostawiały
Polski w spokoju.
W latach dwudziestych do wydarzeń takich należały
przede wszystkim przemiany w układzie sił na konty-
nencie, zapoczątkowane układami lokarneńskimi z 1925
r. Historycy polscy sprawom tym nie szczędzili badań
i publikacji. Najpełniejsze odbicie i w pewnym sensie
podsumowanie znalazły one w monografii W. Balceraka
Polityka zagraniczna Polski w dobie Locarna, Wrocław
1967. Za główny walor tej pracy uznać trzeba to, iż
jej punkt ciężkości stanowi nie tyle sama konferencja
lokarneńska i jej przebieg, ile pytanie, jak i dlaczego
do niej doszło oraz jakie dalekosiężne przemiany ona
zapoczątkowała.
Jeszcze więcej uwagi poświęciła historiografia polska
znacznie bardziej niespokojnym latom trzydziestym, a
szczególnie reorientacji polskiej polityki zagranicznej z
kierunku paryskiego na kierunek berliński (zwłaszcza
w kontekście polsko-niemieckiej deklaracji o nieagresji
i projektów zawarcia tzw. paktu wschodniego) oraz
233
65
wydarzeniom ostatniego „roku przed klęską”. Obok
szeregu drobniejszych prac i przyczynków na temat roku
1934 pojawiły się stosunkowo rychło także opracowania
monograficzne, jak — niewolna od uproszczeń i prze-
jaskrawień — praca K. Laptera Pakt Piłsudski-Hitler.
Polsko-niemiecka deklaracja o niestosowaniu przemocy z
26 stycznia 1934 roku, Warszawa 1962; T. Kuźmińskiego
Polska, Francja, Niemcy 1933—1935. Z dziejów sojuszu
polsko-francuskiego, Warszawa 1963; J. Jurkiewicza
Pakt Wschodni. Z historii stosunków międzynarodowych
w latach 1934—1935, Warszawa 1963.
Obfitość literatury historycznej na temat ostatniego roku
pokoju sprawia, że trzeba pominąć szereg wartościowych
prac, by zwrócić uwagę jedynie na książki o zakroju
mniej lub więcej syntetycznym. Należy do nich nie-
wątpliwie podstawowa, jeśli chodzi o międzynarodowe
uwarunkowania zbliżającego się wybuchu, pozycja H.
Batowskiego Kryzys dyplomatyczny w Europie. Jesień
1938 — wiosna 1939, Warszawa 1962. Z szerokim
uwzględnieniem stosunków wewnętrznych w Polsce
omawia genezę wojny polsko-niemieckiej M. Turlejska,
Rok przed klęską (1 września 1918 — 1 września 1939),
Warszawa 1962. Ze względu na szczególną rolę W.
M. Gdańska, jako bezpośredniej przyczyny rozpętania
wojny przez III Rzeszą, należy też odnotować prace
poświęcone temu właśnie zagadnieniu, zwłaszcza B.
Dopierały Gdańska polityka Józefa Becka, Poznań 1967.
Odnotujmy wreszcie spojrzenie z emigracji na genezę
wybuchu wojny, w sposób najbardziej reprezentatywny
ujęte w wydanych przez Instytut Historyczny im. gen.
Sikorskiego Polskich Sił Zbrojnych w drugiej wojnie
światowej, t. I, cz. 1, Londyn 1951.
Zagadnienia, o których mowa, koncentrowały na so-
bie również uwagę autorów syntetycznych opracowań
historii polskiej polityki zagranicznej, w szczególności
stosunków z Niemcami, Francją i Czechosłowacją.
W sposób najpełniejszy — gdy chodzi o stosunki
polsko-niemieckie — została ona przedstawiona we
wzmiankowanej już pracy J. Krasuskiego Stosunki
polsko-niemieckie 1919—1925 oraz kolejnej pozycji
tegoż autora Stosunki polsko-niemieckie 1926—1932,
Poznań 1964, wreszcie M. Wojciechowskiego Stosunki
polsko-niemieckie 1933—1938, Poznań 1965.
Skromniej przedstawia się obraz stosunków polsko-
francuskich. Do najważniejszych pozycji należy tu
gruntowna praca J. Ciałowicza Polsko-francuski sojusz
wojskowy 1921—1939, Warszawa 1970, w szerokiej
mierze uwzględniająca polityczną problematykę stosun-
ków między Warszawą i Paryżem. Ważny jej fragment
omawia Z. Wroniak w pracy Polska—Francja, 1926—
1932, Poznań 1971.
Żywe zainteresowania stosunkami polsko-
czechosłowackimi wiązało się w historiografii polskiej w
niemałej mierze z ich funkcją hamującą lub stymulującą
stosunki polsko-niemieckie i polsko-francuskie. W
książce M. Pułaskiego Stosunki dyplomatyczne polsko-
czechosłowacko-niemieckie od roku 1933 do wiosny
1938, Poznań 1967, znajduje to poniekąd odzwiercie-
66
dlenie już w tytule pracy. Podobna refleksja wiąże się
z wartościową książką P. S. Wandycza France an her
Eastern Allies 1919—1925, Minneapolis 1962, chro-
nologicznie — ale oczywiście nie od strony podstawy
źródłowej i materiałowej — prawie pokrywającą się
ze wzmiankowaną już wyżej książką A. Szklarskiej-
Lohmannowej o stosunkach polsko-czechosłowacnych.
Istotne ogniwo w dopełnieniu ewolucji stosunków
polsko-czechosłowackich stanowią prace J. Kozeńskiego
Czechosłowacja w polskiej polityce zagranicznej w latach
1932—1938, Poznań 1964; K. Lewandowskiego Sprawa
ukraińska w polityce zagranicznej Czechosłowacji w
latach 1918—1932, Wrocław 1974, wreszcie również
kilka cennych artykułów W. Balceraka.
Do najdonioślejszych i najtrudniejszych zagadnień w
polskiej polityce zagranicznej należało ułożenie i nor-
malizacja stosunków polsko-radzieckich. Historiografia
polska poświęciła im kilka opracowań, gdy chodzi
o pierwsze lata niepodległości. Nierównie skromniej
przedstawia się ten dorobek dla lat późniejszych, lat
pokoju. Sprowadza się on do kilku zaledwie szerszych
opracowań, jak J. Kumanieckiego Po traktacie ryskim.
Stosunki polsko-radzieckie 1921—1923, Warszawa 1971;
M. Leczyka Polityka II Rzeczypospolitej wobec ZSRR
w latach 1925—1934. Studium z historii dyplomacji,
Warszawa 1976, czy wspomniana już książka A. Skrzyp-
ka, tylko pośrednio zresztą podejmująca problematykę
polsko-radzieckiego sąsiedztwa. Wiele artykułów i przy-
czynków z tej dziedziny ukazało się we wzmiankowanych
już wyżej specjalnych periodykach, poświęconych sto-
sunkom polsko-radzieckim. Niemniej dysproporcja
między podstawami źródłowo-materiałowymi dla ba-
dania tych zagadnień i ich historycznym znaczeniem a
monograficznymi owocami tych badań utrzymuje się
duża.
Zainteresowanie historyków polskich polityką zagra-
niczną II Rzeczypospolitej obejmują przede wszystkim
jej stosunki z sąsiadami, co potwierdza też cytowana już
praca P. Łossowskiego o stosunkach polsko-litewskich,
a także polsko-łotewskich (w książce Kraje bałtyckie
na drodze od demokracji parlamentarnej do dyktatu-
ry (1918—1934), Wrocław 1972). Pojawiły się też
monografie dotyczące innych krajów, głównie Europy
środkowej, np. Węgier (M. Koźmiński) Jugosławii (A.
Garlicka). Warto w związku z tym podkreślić pewną
ogólniejszą tendencję, charakteryzującą rozwój polskich
badań historycznych w ostatnich latach, mianowicie
tendencję do kompleksowego i komparatystycznego po-
dejmowania tych badań w skali całej Europy środkowej.
Wyraża się ona nie tylko w powołaniu do życia periodyku
„Studia z Dziejów ZSRR i Europy Środkowej”, lecz
również w analogicznie sprofilowanych konferencjach
naukowych i publikacjach z nich wyrosłych, jak np. Ład
wersalski w Europie środkowej. Konferencja naukowa w
Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie,
2—3 grudnia 1969 r., Wrocław 1971; Dyktatury w
Europie środkowo-wschodniej 1918—1939. Konferencja
naukowa w Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk,
234
2—3 XII 1971, Wrocław 1973; Przyjaźnie i antagoni-
zmy. Stosunki Polski z państwami sąsiednimi w latach
1918—1938, opr. H. Bułhak i in., pod redakcją J.
Żarnowskiego, Wrocław 1977.
Istotne novum na polu przygotowań do syntezy historii
Polski w czasach najnowszych stanowi zaznaczający
się rozwój prac z zakresu biografistyki — dziedziny do
niedawna zdecydowanie deficytowej. Obok wymienio-
nych już uprzednio prac tego typu w ramach badań nad
ruchem ludowym (gdzie rozwijają się one owocnie już
od pewnego czasu) wskazać tu można na J. Tomickiego
Norbert Barlicki 1880—1941. Działalność polityczna,
Warszawa 1968; M. Orzechowskiego Wojciech Korfan-
ty. Biografia polityczna, Wrocław 1975; F. Kalickiej
Julian Brun-Bronowicz. Życie, działalność, twórczość,
Warszawa 1973; R. Wapińskiego Władysław Sikorski,
Warszawa 1978; Twórcy polskiej myśli politycznej. Zbiór
studiów, pod red. H. Zielińskiego, Wrocław 1978; M. M.
Drozdowskiego Iggnacy Jan Paderewski. Zarys biografii
politycznej, Warszawa 1979.
Mimo fragmentaryczności powyższego przeglądu nie-
trudno dostrzec, że niemałe osiągnięcia historiografii
polskiej w ostatnim dwudziestoleciu przybliżały z roku
na rok realną możliwość stworzenia naukowej syntezy
najnowszych dziejów Polski. Rozeznanie w piśmiennic-
twie historycznym oraz naukowa ostrożność nakazywały
podejmować to zadanie etapami, obejmującymi wy-
odrębniające się mniej lub więcej wyraźnie określone
odcinki chronologiczne, jak czasy I wojny światowej,
okres budowy państwowości polskiej 1918—1921 (lub
1923), okres rządów parlamentarnych (do 1926) lub
inne, odpowiednio naukowo uzasadnione. Tę właśnie
drogę rzeczywistości obrali historycy XX w. Stosunkowo
najwcześniej — co zrozumiałe — powstały naukowe syn-
tezy historii Polski (lub „sprawy polskiej”) 1914—1918,
o których była już mowa. W parę lat po nich zrodziła
się pierwsza próba syntetycznego ujęcia dalszych etapów
historycznych w postaci popularnej, ale odpowiadającej
rygorom naukowej ścisłości, książki A. Ajnenkiela Od
»rządów ludowych« do przewrotu majowego. Zarys
dziejów politycznych Polski 1918—1926, Warszawa
1964. Jej parokrotne wznowienia dowodziły, jak bardzo
była użyteczna i potrzebna. Dalszym ważnym krokiem
na drodze ku pełniejszej syntezie była tzw. PAN-owska
Historia Polski, pod red. L. Grosfelda i H. Zielińskiego,
opr. A. Ajnenkiel, T. Jędruszczak, Z. Kolankowski, B.
Leśniodorski, H. Zieliński, t. IV, cz. 1 (1918—1921),
Warszawa 1969 (w wersji makiety: 1966). W tym
samym czasie ukazała się też pierwsza próba syntezy
całego ćwierćwiecza 1914—1939, pióra H. Zielińskiego
Historia Polski 1864—1939, Warszawa 1968 (w której
okres 1914—1939 stanowił 2/3 tekstu), początkowo
jako skrypt, potem jako podręcznik uniwersytecki. Po
kilku latach pojawiły się kolejne ujęcia syntetyczne, teraz
już także całego ćwierćwiecza 1914—1939, mianowicie
Dzieje Polski, praca zbior. pod red. J. Topolskiego,
Warszawa 1975 (autor historii dwudziestolecia mię-
dzywojennego: A. Czubiński), a w trzy lata później J.
 67

Buszki Historia Polski 1864—1948, Warszawa 1978. Na dza w obieg naukowy nie tylko niezwykle bogaty zasób
uwagę zasługuje też obszerne opracowanie syntetyczne informacji historycznej, lecz w istotnej mierze poszerza
Politics in Independent Poland 1921—1939. The Crisis of także horyzonty historycznego patrzenia na niedawne
Constitutional Government, Oxford 1972. Wywołało ono dzieje Polski.
szerokie echo w czasopismach historycznych w kraju,
jak też za granicą. Indeks nazwisk[4]
Prace te różnią się oczywiście od siebie znacznie nie Opracował Jan St. Miś
tylko w warstwie interpretacyjnej i ocen, lecz również
hierarchizacją faktów i zjawisk, proporcjami określonych
wątków problemowych itp. Są jednak wszystkie w tym
Adamski Stanisław 128, 129
sensie tradycyjne (w mniejszym lub większym stopniu),
że dając zdecydowaną przewagę historii politycznej, Ajnenkiel Andrzej 244
w pewnej mierze także gospodarczej i problematyce Alter Wiktor 140
kultury i oświaty, w nikłym tylko stopniu ukazują obraz
Andrzejewski Antoni 90
społeczeństwa, jego dnia powszedniego, rozwarstwienia
cywilizacyjnego, nawyków i obyczajów, standardów Aragon Louis 356
wyżywienia i mieszkania, potrzeb i wymagań w tych Askenazy Szymon 30, 326
dziedzinach itp. Nieobecność tych niezwykle istotnych
składników obrazu historycznego ma swe źródła niewąt- Baczewski Jan 256
plwie w utartym od dziesiątków lat sposobie myślenia
i pisania wśród zdecydowanej większości historyków, Bader Karol 30
wynika jednak w niemałej mierze również z braku lub Bagiński Kazimierz 131
niedostatku głębszych badań w tym kierunku. Dopiero Bagiński Walery 152
w ostatnich latach te bariery i przeszkody podlegają
stopniowemu wykruszaniu. W historiografii polskiej Bałaban Majer 326
najdalej w tym kierunku poszedł J. Żarnowski w swej Bandrowski-Kaden Juliusz 319, 352, 369, 381
pionierskiej książce Społeczeństwo Drugiej Rzeczypospo- Bardach Juliusz 383
litej 1918 — 1939. Warszawa 1973.
Niejako ukoronowanie wieloletniego wysiłku badawcze- Barlicki Norbert 134, 180, 210, 216, 251
go historyków polskich XX w. stanowi pierwsza wersja Bartel Kazimierz 182, 185, 199, 202, 204
(makieta) historii Polski okresu międzywojennego — Barthou Louis 234
dzieło zbiorowe pod ogólną redakcją Cz. Madajczyka,
powstałe w Instytucie Historii PAN. Mowa tu o Historii Bartoszewicz Joachim 128
Polski, t. IV, cz. 2, 3 i 4 pod red. T. Jędruszczaka, Beck Józef 213, 231, 233, 234, 239, 247, 248,
obejmującej lata 1921 — 1939, Warszawa 1978 (cz. I, 251, 254, 259, 260, 262, 273, 275, 276, 279,
lata 1918 — 1921, ukazała się — przypomnijmy — w 317, 329, 360, 386-388
roku 1969). Łączna objętość tego dzieła (wszystkich Benesz Eduard 175, 176, 201, 259, 273
czterech części) przekracza 2 500 stron. Jego autorami
są: A. Ajnenkiel, M. M. Drozdowski, T. Jędruszczak, Berezowska Maja 360
W. Stankiewicz, P. Stawecki, H. Zieliński, J. Żarnowski Berezowski Zygmunt 128
(cz. 2); J. Borkowski, A. Czubiński, L. Grosfeld, H. Bernhard Ludwig 98
Janowska, H. Jędruszczak, M. Nowak-Kiełbikowa (cz.
3); Z. Baranowicz, M. M. Drozdowski, B. Jaczewski, Bertram Adolf 96
H. Janowska, T. Jędruszczak, M. J. Kwiatkowski, S. Beseler Hans H. von 11, 20, 25, 26, 28, 36, 50
Marczak-Oborski, S. Mauersberg, A. Paczkowski, K. Bethmann-Hollweg Theobald von 24, 25, 31
Ryżewska, K. Sierocka, P. Stawecki, J. Toeplitz, J.
Żarnowski (cz. 4). Historia Polski, t. IV jest nie tylko Biały Franciszek 330
najdokładniejszym, ale i najbardziej wszechstronnym Bibrowski Mieczysław 356
przedstawieniem całokształtu dziejów II Rzeczypo- Bieńkowski Władysław 355
spolitej: ukazuje zarówno zachodzące w niej procesy
Bierschenk Theodar 170
polityczne i gospodarcze, jak też w dziedzinie oświaty,
nauki i kultury. Warto podkreślić, że tym ostatnim Bitner Henryk 220
problemem — oświaty, nauki i kultury — poświęcono Bitner Wacław 129
blisko 450 stron druku. Wydaje się to być kolejnym
Blomberg Werner von 235
świadectwem stopniowego przezwyciężenia barier i
nawyków, zacieśniających najczęściej twórczość histo- Bock Fedor von 372
riograficzną do problematyki politycznej i gospodarczej. Boerner Ignacy 107, 108, 202
Toteż stwierdzić można, że Historia Polski PAN wprowa-
Boguszewska Helena 356

235
68

Bomba Antoni 219 Cziczerin Gieorgij W. 176

Bon Adolf 131 Czubiński Antoni 215
Bonnet Gearges 388 Czuczmaj Maksym 138
Borkowski Jan 311, 358
Barski Jan M. 216 Daladier Eduard 26o
Bortnowski Władysław 260, 371 Danieluk-Stefański Aleksander 185, 223
Borysowicz Władysław 358 Darowski Ludwik 176
Botwin Naftali 163 Daszyński Ignacy 38, 55, 58, 64, 85, 113, 133,
Boussac, kapitalista francuski 151 134, 147, 199, 203, 366
Boziewicz Władysław 325 Dawes Charles Gates 157, 173, 182
Bożek Arka 256 Dąbal Tomasz 65
Brauchitsch Walther von 275, 372 Dąbrowska Maria 215, 352, 381
Brejski Jan 133
Dąbrowski Jarosław 241
Briand Aristide 31, 173
Dąbrowski Marian 341, 343
Brodacki Jan 131
Dąbski Jan 114, 131, 152, 181
Broniewski Władysław 352, 353, 356, 381
Denikin Anton I. 106, 108
Bronsztejn Szyja 326
Brun Julian 136 Dembiński Henryk 356-358
Brusiłow Aleksiej 11, 18, 22 Dewey Charles 190
Bryl Jan 152, 153, 160 Diamand Herman 134
Budionny Siemion M. 110 Diller Erich 20
Burgin Juliusz 356 Dillon, bankowiec amer. 156
Dłuski Kazimierz 92, 104
Calonder Félix 102
Dmowski Roman 8, 19, 20, 30, 43, 52, 56, 61,
Cambon Jules Martin 92, 93, 102
67, 68, 71, 92, 104, 105, 128, 134, 151, 189,
Cankow Aleksandyr 154 252
Car Stanisław 202, 203 Doboszyński Adam 2 52
Celewicz Wołodymyr 138, 210 Dobrowolski Stanisław Ryszard 355
Chaciński Józef 129
Dołęga-Mostowicz Tadeusz 329
Chałasiński Józef 311-313, 316, 313, 329
Domański Bolesław 256
Chamberlain Artbur Neville 257, 260, 273
Dowbór-Muśnieki Józef 44, 74, 90
Chądzyński Adam 133
Downarowicz Medard 104, 105
Choromański Michał 352
Chwistek Leon 356 Downarowiez Stanisław 168
Churchill Winston L. S. 261 Drobner Bolesław 85, 216
Clémanceau Georges 92 Drozdowski Marian Marek 269, 270, 294
Curzon George 112, 377 Dubanowicz Edward 129
Czarnowska Maria 340 Dubois Stanisław 216,356
Czarnowski Stefan 314, 329, 356 Dunin-Borkowski Henryk 329
Czartoryscy Witoldowie 329 Duracz Teodor 163

Czechowicz Gabriel 198, 199, 203 Duroselle J. B, 237

Czermański Zdzisław 360 Dymitrow Georgi 154, 240

Czernin Ottokar 40 Dymowski Tadeusz 68
Czetwertyńscy Jerzowie 329 Dzierżyński Feliks 45

236
 69

Engel Samuel 163 Hacha Emil 273, 279

Erlich Henryk 140 Hafftka Aleksander 125
Erzberger Matthias 17, 47 Haller Józef 16, 36, 44, 45, 73, 112
Estreicher Stanisław 129 Handelsman Marceli 326
Eydziatowicz K. 368 Harriman William Averell 190
Fabrycy Kazimierz 371 Hasbach Erwin 141
Falski Marian 167. 299, 308, 310 Hawryluk Aleksander 356
Fichna Bolesław 133 Hemar Marian 360
Fiderkiewicz Alfred 131 Hemingway Ernest 241
Fiedler Franciszek 185 Henderson Neville 279
Fijałkowski-Młot Czesław 371 Henlein Konrad 258, 259
Fik Ignacy 353, 355 Hertz Benedykt 356
Filipowiez Tytus 24 Heryng Jerzy 126, 185, 272
Fitelberg Grzegorz 326
Heydrich Reinhard 279
Foch Ferdinand 47, 90, 106, 149
Hibner Władysław 163
Forster Albert 276
Hindenburg Paul von 11, 24, 229, 230
Franciszek Ferdynand arcyks. 9
Franco Francisco 231-239, 254, 352 Hirszfeld Ludwik 326
Frank Hans 231 Hitler Adolf 228-235, 239, 251, 255, 257, 262,
Fulman Marian 269 273, 279, 350
Hlinka Andrej 273
Gaj, dow. radzieckiego korpusu konnego 111
Hlond August 347
Gałan Jarosław 356
Hoetzendorf Conrad von 11
Garlicki Andrzej 185
Hohenlohe 157
Gerard James 31
Holzer Jerzy 85, 127, 129, 130
Gdyk Ludwik 129
Hołówko Tadeusz 227
Giesche, 190
Horthy Miklós, 260
Głąbiński Stanisław 128
Hossbach Friedrich 255, 257
Godlewski M, 297
House Edward Mandeli 52
Goebbels Joseph 276
Goering Hermann 231 Iłłakowiczówna Kazimiera 381
Gojawiczyńska Pola 381 Irzykowski Karol 352, 366
Goremykin Iwan 20 Iwanowski J. min. 79
Górska Halina 355
Iwaszkiewicz Jarosław 352
Grabski Stanisław 61, 62, 92, 128, 158, 165,
169 Jabłoński Henryk 71
Grabski Władysław 111-113, 154-157, 160, Jamróz Józef 219
161, 164, 165, 167, 177, 178, 315, 316
Jama-Połczyński Aleksander 352
Grażyński Michał 200, 212, 213, 246, 248,
255 Januszajtis Marian 68, 72, 168
Grosfeld Leon 60, 106 Jastrun Mieczysław 355
Grosz Wiktor 355 Jasieński Bruno 326
Grünbaum Izaak 139 Jaworowski Rajmund 134, 181, 197
Grydzewski Mieczysław 353 Jaworski Władysław Leopold 13, 16
Grzelszczak Franciszek 136 Jezierski Andrzej 379
Grzędziński January 357 Jędruszczakowa Hanna 289, 291, 294

237
70

Jędrychowski Stefan 355, 358 Kowalski Józef 223

Jędrzejewicz Janusz 21 3, 337 Kowerda Borys 200
Jodko-Narkiewicz Władysław 17 Kozak Antoni 248
Jończyk Jan 298 Kozicki Stanisław 128
Józewski Henryk 267 Koźniewski Kazimierz 347, 353
Judenicz Nikołaj N. 106 Krahelska Halina 356
Juzwenko Adolf 108 Kreuger Iwar 156
Korfta Kamil 260, 261
Kaczmarek Jan 256 Królikowski Stefan 135
Kaczyński Zygmunt 129 Kruczkowski Leon 350, 355, 356
Kakowski Aleksander 40, 57, 348 Krzyżanowski Adam 215
Karol I Habsburg 50 Kuk Karl 20, 25
Karpiński Światopełk 360 Kulerski Wiktor 349
Kasprzycki Tadeusz 247 Kuryluk Karol 355
Kellogg Frank Billings 200 Kutrzeba Tadeusz 371, 376
Kessler Harry 58, 69 Kwiatkowski Eugeniusz 193, 202, 247, 267,
Kętrzyński Stanisław 176 385
Kiernik Włydysław 131, 210, 217 Kwiatkowski Maciej 368
Kieszczyński Lucjan 221
Lanckoroński hr. 329
Kirchmajer Jerzy 276
Landau Ludwik 289
Kleeberg Franciszek 377, 378
Landau Zbigniew 75, 120, 121, 124, 190, 206,
Kleiner Juliusz 326 285, 286, 289, 290, 291, 328
Kloskowska Antonina 331 Landy Adam 85
Kniewski Władysław 163 Langevin Paul 356
Kobylański Tadeusz 329 Lauer Henryk 136
Koc Adam 253 Lec Stanisław Jerzy 355, 360
Kolbe Maksymilian 345 Lechnicki Zdzisław 215
Kołarow Wasyl I 54 Lechoń Jan 352, 381
Kołczak Aleksander W. 106 Lenin Włodzimierz I. 21, 42, 64, 65, l13, 164
Komarniclei Wacław 366 Leo Juliusz 15, 16
Konowalec Eugeniusz 138, 169, 212 Leon XIII 129
Korczak Janusz 326 Le Rond Henri L. 96
Korfanty Wojciech 17, 47, 56, 95, 96, 99, 100, Leszczyński-Leński Julian 45, 136, 185, 223,
128, 129, 144, 145, 152, 154, 157, 210, 212, 272
213, 248, 252 Leśmian Bolesław 381
Kormanowa Żanna 28 Lewy Stefan 206
Korniłowicz Włydysław 347, 383
Kossak-Szczucka Zofia 381 Lieberman Herman 134, 199, 210
Kostek-Biernacki Wacław 210 Liebknecht Karl 47
Koszutska Maria (Wera, Kostrzewa) 135, 164, Limanowski Bolesław 134
185, 223, 272 Lipiński Eryk 360
KościałkowshZyndram Marian 107, 246, 247 Lipiński Wadaw 35
Kościuszko Tadeusz 39, 59 Lipski Józef 233, 262, 273
Kowalak Tadeusz 341 Litwinow Maksym 200, 277
Kowalska Anna 355, 356 Lloyd George David 92, 93, 101, 112

238
 71

Loret Maciej 30 Motz Bolesław 30

Lubomirscy 318 Mussolini Benito 147, 237, 239, 260, 278
Lubomirski Zdzisław 40, 57, 215 Mycielscy 328
Ludendorff Erich von 11, 24 Mycielski Jan 329
Lwow Gieorgij 32, 41 Mycielski Zygmunt 329
Mysłek Wiesław 347, 348
Łańcucki Stanisław 64, 134, 135
Łapiński Stanisław 2 I Najdus Walentyna 28
Łewycki Dmvtro 138 Nalkowska Zofia 329, 352, 356, 369, 381
Łoziński Zygmunt 168 Napieralski Adam 39
Łubieńscy Michałowie 329 Narutowicz Gabriel 30, 127, 145-147, 178
Naszkowski Marian 355
Mackensen August von 11 Naumann Eugen 141
Mackiewicz-Cat Stanisław 129, 139, 338 Naumann Friedrich 25
Mahler Rafał 327 Neurath Konsrantin von 233, 262
Majski Iwan 239 Niedziałkowski Mieczysław 56, 134, 376
Makiwka Stepan 138 Niewiadomski Eligiusz 146, 147
Malinowski Henryk 221 Niezabytowski Karol 189
Malinowski Marian 134, 181 Nocznicki Tomasz 131
Marchlewski Julian 8, 107, 113, 387 Nod Leon 239
Marconi Guglielmo 368 Nowak Julian 144
Matuszewski Ignacy 202 Nowicki Marian Jerzy 297
Mauersberg Stanisław 307
Okoń Eugeniusz 65
Max von Baden 47
Olszewicz Bolesław 125
Meglicka Maria 359
Orlando Vittorio E. 92
Mertens Stanisław 136
Orlicz-Dreszer Gustaw 179
Meysztowicz Aleksander 189
Orzech Maurycy 140
Mickiewicz Adam 243
Orzechowski Marian 261
Miedziński Bogusław 197, 342, 344, 360
Ossowski Stanisław 352, 356
Mieszczankowski Mieczysław 80, 81, 301,
303, 304 Ostrowski Józef 40
Mikołaj II. ces. ros. 31, 32 Osuchowski Antoni 29
Mikołaj Mikołajewicz, wielki ks. 12
Paczkowski Andrzej 340-342, 345, 351, 354,
Miller Jan Nepomucen 352 357, 360, 362
Minkowska Anna 286 Paderewski Ignacy 29-31, 43, 67, 70, 72, 73,
Miotła Piotr I 39 75, 76, 79, 85, 89, 92, 111, 128, 252
Mitzner Zbigniew 36o Pajewski Janusz 30
Młodzianowski Kazimierz 168 Paluch Mieczysław 90
Mniszkówna Helena 329 Pant Eduard 141
Molenda Jan 21 Pasternak Leon 356
Mołotow Wiaczesław 277 Paszkiewicz Gustaw 269
Moraczewski Jędrzej 38, 50, 58-64, 67-70, 73- Perl Feliks 134
76, 79, 103, 134, 180, 181, 197, 202, 297, 335 Perlura Semen 10 5, 109
Morawski 329 Petrusewicz Kazimierz 358
Mościcki Ignacy 185, 213, 243, 246, 247, 269 Piasecki Stanisław 351, 354

239
72

Piecuch Konrad 2 3 I Renouvin Pierre 102

Pieracki Bronisław 227 Reymont Władysław 381
Pietrzak Michał 344 Ribbentrop Joachim von 262, 273, 277
Piltz Erazm 19, 30 Ringelblum Emanuel 327
Piłsudski Józef 11-21, 29, 35-38, 49, 57-62, Rodziewiczówna Maria 325, 3 29
66, 68-73, 92, 103-111, 113, 114, 128, 142- Rolland Romain 356, 357
144, 147, 148, 151-153, 176, 178-185, 187,
189, 196-199, 202-204, 209, 210, 213, Romeyko Marian 51
Rose Edward 80
231, 233, 234, 244-246, 253, 281, 352, 361, Rosen-Zawadzki Kazimierz 12
368, 386, 387 Rostworowski Michał 30
Pius XI 279 Róg Michał 217
Pius XII 279 Rómmel Juliusz 371, 377
Pobóg-Malinowski Władysław 111, 267 Rubinstein Artur 326
Poniatowski Juliusz 131 Rudnicki Adolf 352, 356
Ponikowski Antoni 144 Rudziński Eugeniusz 345
Popiel Karol 133, 210 Rundstedt Gerd von 372
Potoccy 82, 328 Rutkowski Henryk 163
Potoccy Arturowie 329 Rychliński Stanisław 317, 329
Potocka Jerzowa 329 Rydz-Śmigły Edward 110, 246-248, 253, 261,
Potocka Józefowa 329 371, 373, 376, 377, 388
Prauss Ksawery 335 Ryng Jerzy zob. Heryng Jerzy
Princip Gawryło 9 Samsonow Aleksander 10
Pronaszko Andrzej 356 Sanojca Józef 197
Próchniak Edward 136, 272 Sapieha Eustachy 68, 72, 129
Próchnik Adam 214 Sapieha Leon 329
Prus Bolesław 329 Scheidemann Philipp 58

Pruszyński Ksawery 352 Schiper Ignacy 125, 326

Prystor Aleksander 202, 213 Schlieffen Alfred von 9, 23

Przedrzymirski-Krukowicz Emil 371 Schorr Mojżesz 326

Przesmycki Zenon (Miriam) 366 Schuschnigg Kurt 257

Sempołowska Stefania 163
Putek Józef 210
Seyda Marian 30, 52, 128
Putrament Jerzy 355, 358
Seyss-Inquart Arthur 257
Raczkiewicz Władysław 44
Sienkiewicz Henryk 29, 30, 39
Radziwiłł Artur 329
Sieroszewski Wacław 369
Radziwiłłowie 82, 189
Sikorski Władysław 16-18, 24, 35, 147-149,
Radziwiłłowie Edmundowie 329
178, 183, 188, 252
Radziwiłłowie Władysławowie 329
Skirmunt Konstanty 30
Rak-Michajłowski Szymon 139
Składkowski Felicjan Sławoj 202, 213, 247,
Rapacki Marian 297 306
Rataj Maciej 54, 64, 131, 147, 183, 185, 188 Skłodowska-Curie Maria 30
Ratajczak Franciszek 90 Skrzyński Aleksander 175-179, 201
Reich Leon 139 Skulski Leopold 111
Reichenau Walter von 372 Sławek Walery 189, 198, 204, 210, 246, 271
Rennenkampf Pawieł 10 Słonimski Antoni 215, 326, 350, 351, 360, 381

240
 73

Smulikowski Julian 335 Thalmann Ernst 154

Sochacki-Czeszejko Jerzy 134, 220 Thommée Wiktor 371, 376
Sokolnicki Michał 92 Thon Abraham Ozjasz 139
Sosnkowski Kazimierz 36, 155 Thugutt Stanisław 67, 68, 131, 152, 165-167,
Staff Leopold 352, 381 169
Stalin Józef W. 164, 271 Tiso Jozef 273
Staniewicz Witold 215 Togliatti Palmiro 240
Stapiński Jan 131, 160 Tołwiński Stanisław 297
Starzeński 329 Tomaszewski Jerzy 75, 120, 121, 124, 190,
206, 285, 286, 289-291
Starzyński Stefan 248, 377
Tomorowicz Witold 185
Stolarski Błażej 131
Trąmpczyński Wojciech 72, 100
Stresemann Gustaw 149, 157, 173, 174, 176,
177, 182, 200, 230 Trepow Aleksander 31
Strug Andrzej 215, 251, 329, 352, 356, 366, Treviranus Gottfried 231
381 Tuchaczewski Michaił N. 110, 114
Studnicki Władysław 21, 24, 25 Tuwim Julian 215, 326, 352, 360, 381
Stürgkh Karl von 9 Tyszkiewicz Jan 329
Sucharski Henryk 373
Sujkowski Antoni 104 Ulitz Otto 172
Szancer Władysław 326
Wachowiak Stanisław 133
Szembek Jan 234, 329, 387, 388
Walecki Henryk (właśc. Horwitz Maksymi-
Szenwald Lucjan 355, 356 lian) 135, 185, 223, 272
Szeptycki Andrzej 138, 383 Wańkowicz senator 329
Szeptycki Stanisław 16, 110 Warski Adolf 8, 21, 63, 65, 135, 164, 185, 220,
Szturm de Sztrem Tadeusz 120 223, 272
Szwalbe Stanisław 297 Wasilewska Wanda 356,361
Wasilewski Leon 14, 68, 92, 103
Szyling Antoni 371
Wasilewski Zenon 36o
Szymanowski Karol 366
Wasyńczuk Pawło 138
Szymański Zygmunt 219
Waszkiewicz Ludwik 133
Śląski poseł 329 Wat Aleksander 355, 356
Średniawski Andrzej 131 Weber Paul 98
Świeżyński Józef 49 Wesołowski Bronisław 70
Świtalski Kazimierz 199, 202, 204, 244 Weygand Maxime 112, 114
Wieczorek Józef 153
Taraszkiewicz Bronisław 139 Wieczorkiewicz Antoni 152
Tarnowscy 328 Wierzbicki Andrzej 182
Tarnowscy Juliuszowie 329 Wierzyński Kazimierz 352
Tarnowski Artur 329 Wiesner Rudolf 269
Tarnowski Karol 329 Wilamowski Bolesław 160
Tarnowski Zdzisław 189 Wilhelm II. ces. Niemiec 9, 24, 47, 50
Tartakower Arjeh 125 Wilson Thomas Woodrow 31, 40, 42, 43, 47,
Taubenschlag Rafał 326 48, 51, 52, 89, 92
Teodorowicz Józef 86, 129 Winawer Bruno 352
Tetmajer Włodzimierz 39 Winawer Karol 356

241
74

Witos Wincenty 39, 52, 113, 131, 144, 149, Spis ilustracji
152, 183, 210, 217, 218, 248, 252, 315
Wittlin Józef 352
1. Pierwsza kompania kadrowa w Kielcach (1914) (S.
Wojciechowski Marian 232 Arski, My pierwsza brygada, Warszawa 1962) / 15
Wojciechowski Stanisław 70, 79, 146, 147,
155, 168, 183, 184
2. Krajobraz po bitwie pod Verdun w 1916 r. (Wielka
Wojewódzki Sylwester 13l Historia Powszechna, t. 7, cz. 2, Warszawa 1937) /
Wojkow Piotr 176, 200 23

Wołoszyn Paweł 139

3. Kuchnia polowa na jednej z ulic Warszawy (H.
Wójtowicz Stanisław 219
Jabłoński, Narodziny Drugiej Rzeczypospolitej,
Wrangel Piotr N. 106 Warszawa 1962) / 21
Wrzesiński Wojciech 257
Wyka Jan 355 4. Ignacy Paderewski (Archiwum polityczne Ignacego
Wyszyński Stefan 347 Paderewskiego, t. IV, Wrocław 1972) / 29

Zagórski Włodzimierz 36, 197 5. Odezwa Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotni-

Zaleski August 30, 202, 213 czych i Żołnierskich z marca 1917 r. (Na granicy
epok, Warszawa 1967) / 32
Zamoyscy 82
Zamoyski Maurycy 30, 92, 146
6. Manifestacja polska ku czci 125 rocznicy Konstytu-
Zaruba Jerzy 360 cji 3 maja w Warszawie w 1916 r. (Historia Polski,
Zawadzki Aleksander 21 t. III, cz. 3, Warszawa 1974) / 34
Zdanowski Antoni 297
Zdziechowski Jerzy 68, 128, 180, 181 7. Prezydent Wilson ogłasza w styczniu 1918 r. w
Kongresie Stanów Zjednoczonych deklarację ”14
Zdziechowski Marian 129 punktów” (T. H. Williams, R. N. Current, F.
Zegadłowicz Emil 381 Freidel, A History of the United States, New York
1963) / 43
Zembrzuski 329
Ziaja Stanisław 219
8. Julian Marchlewski w gronie słuchaczy Szkoły
Zieliński Henryk 60, 106, 277, 377 Czerwonych Komunardów (Na granicy epok,
Zieliński Zygmunt 36 Warszawa 1967) / 45
Ziemięcki Bronisław 180
Znaniecki Florian 323, 329 9. Rząd Moraczewskiego z Naczelnikiem Państwa
Józefem Piłsudskim. W pierwszym rzędzie siedzą
Zofia, żona arcyks. Franciszka Ferdynanda 9
od lewej: S. Thugutt, J. Moraczewski, J. Piłsudski,
L. Supiński, L. Wasilewski (H. Jabłoński, op. cit.) /
ŻarnowskiJanusz 123, 124, 284, 288, 298, 59
300, 301, 303, 306, 311, 316, 317, 324, 325,
328, 383
10. Roman Dmowski (M. Drozdowski, Społeczeństwo,
Żarski Tadeusz 85, 134 państwo i polity II Rzeczypospolitej, Kraków 1972) /
Żeleński-Boy Tadeusz 215, 320, 350, 352, 61
366, 369
Żeligowski Lucjan 144, 18o, 181 11. Adolf Warski (II Zjazd Komunistycznej Partii Ro-
Żeromska Maria 358 botniczej Polski, Warszawa 1968, dalej: II Zjazd...) /
63
Żeromski Stefan 381
Żółkiewski Stefan 331, 362-365
12. Demonstracja 1-majowa 1919 r. w Płocku (H.
Żółtowscy Pawłowie 329 Jabłoński, op. cit.) / 83
Żymierski Michał 36

242

13. Grupa czołowych działaczy PPS w latach 1919-
1920, W pierwszym rzędzie siedzą od lewej:
B. Ziemięcki, F. Perl, M. Niedziałkowski, I.
Daszyński, N. Barlicki (Historia polskiego ruchu
robotniczego 1864 — 1964, t. I, Warszawa 1967,
dalej: HPRR) / 84
14. Odezwa Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej w
Poznaniu (Dziesięciolecie Polski Odrodzonej. Księga
Pamiątkowa 1918-1928, Kraków — Warszawa
1928) / 91
15. „Wielka czwórka” na konferencji pokojowej w
Paryżu w 1919 r. Od lewej: premier Wielkiej
Brytanii Lloyd George, Włoch Vittorio Orlando,
Francji Georges Clémenceau, prezydent Stanów
Zjednoczonych Woodrow Wilson ( T. H. Williams
i in., op. cit. ) / 93
16. Polski Komisariat Plebiscytowy w Bytomiu.
Siedzi trzeci od lewej Wojciech Korfanty (J.
Ludyga-Laskowski, Materiały do historii powstań
górnośląskich, t. I, Katowice 1925) / 97
17. Grupa dowódców polskich oddziałów dywersyjnych
w III powstaniu śląskim (W. Ryżewski, Trzecie
powstanie śląskie 1921, Warszawa 1977) / 99
18. Wkroczenie wojsk polskich do Lipin po podziale
Górnego Śląska (tamże) / 101
19. Naczelnik Państwa Józef Piłsudski i prezes Rady
Ministrów Wincenty Witos (A. Zakrzewski, Win-
centy Witos, chłopski polityk i mąż stanu, Warszawa
1977) / 112
20. Polska delegacja pokojowa na konferencję w
Rydze na angielskim kontrtorpedowcu. W środku
przewodniczący delegacji Jan Dąbski(J. Dąbski,
Pokój ryski, Warszawa 1931) / 115
21. Maria Kosztuska (Wera, Kostrzewa) (II Zjazd...) /
135
22. Z uchwał II Zjazdu KPRP (1923) (tamże) / 137
23. Pierwszy prezydent niepodleglej Polski Gabriel Na-
rutowicz (M. M. Drozdowski. op. cit.) / 146
24. Prezydent Narutowicz opuszcza Sejm po złożeniu
przysięgi (S. Arski, op. cit.) / 146
25. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Stanisław Woj-
ciechowski (Dzieje Polski, pod red. J. Topolskiego,
Warszawa 1975) / 147
243
75
26. Marszałek sejmu Maciej Rataj, prezydent Stanisław
Wojciechowski i premier gen. Władysław Sikorski
(1923) (S. Arski, op. cit.) / 149
27. Karykatura współczesna (A. Ajnenkiel, Od „rządów
ludowych” do przewrotu majowego, Warszawa 1964)
/ 150
28. Manifestacyjny pogrzeb robotników zabitych pod-
czas zajść w Borysławiu w 1923 r. (S. Arski, op. cit.)
/ 151
29. Premier Władysław Grabski (M. M. Drozdowski,
op. cit.) / 155
30. Wiec 1-majowy w Warszawie w 1925 r. (HPRR, t.
I) / 163
31. Schemat przepływu pożyczek i spłat długów wojen-
nych po przyjęciu planu Dawesa w 1924 r. z banków
amerykańskich przez Niemcy, Anglię, Francję z po-
wrotem do Ameryki (T. H. Williams, op. cit.) / 174
32. Demonstracja solidarności oficerów piłsudczyków w
dniu imienin Piłsudskiego przed jego dworkiem w
Sulejówku (1925). (S. Arski, op. cit.) / 179
33. Gabinet Witosa, ostatni rząd polski przed zama-
chem majowym Piłsudskiego (tamże) / 181
34. Piłsudski i gen. Orlicz-Dreszer po bezowocnym spo-
tkaniu z prezydentem Wojciechowskim na moście
Poniatowskiego (tamże) / 184
35. Brulion własnoręcznej relacji prez. Wojciechow-
skiego z rozmowy z Piłsudskim na moście Ponia-
towskiego (tamże) / 186—187
36. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Ignacy Mo-
ścicki (II wojna światowa. Marsz ku wojnie, War-
szawa 1978, dalej: Marsz ku wojnie) / 188
37. Hala montażowa w fabryce traktorów Ursus (Prze-
mysł i Handel” tygodnik 1918—1928, Warszawa
1928) / 191
38. Rurociągi z huty „Ferrum” w Japonii (tamże) / 194
39. Rurociągi z huty „Ferrum” w Brazylii (tamże) / 194
40. Witos w swoim gospodarstwie w Wierzchosławi-
cach (A. Zakrzewski, op. cit.) / 219
41. List gończy za politykami skazanymi w procesie
brzeskim (Historia Polski, t. IV, cz. 3, makieta, War-
szawa 1978) / 211
42. Prezydium V Zjazdu KPP (HPRR, t. I) / 222
43. Julian Leszczyński-Leński (II Zjazd...) / 223
44. Straj okupacyjny w kopalni „Pokój” (1933) (HPRR,
t. I) / 225
76
45. Kobiety w oczekiwaniu na górników strajkujących
w kopalni „Klimontów” (1933). H. i T. Jędrusz-
czak, Ostatnie lata Drugiej Rzeczypospolitej (1935—
1939), Warszawa 1970) / 226
46. Marzec 1933: nowy kanclerz Adolf Hitler wita w
Poczdamie prezydenta Rzeszy niemieckiej marsz.
Hindenburga (J. Hoffmann, Spiegel der Zeiten, Bd.
4, Frankfurt am (M. 1971) / 229
47. Pożar Reichstagu w Berlinie w 1933 r. (Wulf Bley,
Das Jahr I, Berlin [1934] / 229
48. Publiczne palenie książek w Berlinie w maju 1933
r. (J. Hoffmann, op. cit.) / 230
49. Po uprzednim anulowaniu zakazu traktatu wersal-
skiego przekazanie hitlerowskiej marynarce wojen-
nej nowych łodzi podwodnych (1935) (Wulf Bley,
Das Jahr III, Berlin 1936) / 235
50. Minister propagandy III Rzeszy Goebbels z wizytą
w Warszawie w 1934 r. Od lewej: ambasador Rze-
szy w Warszawie von Moltke, marsz. Piłsudski, min.
Goebbels, min. Beck (Wulf Bley, Das Jahr II, Berlin
1935) / 236
51. Hitler przemawia na wiecu przedwyborczym w Ber-
linie w 1933 r. (Wulf Bley, Das Jahr I...) / 238
52. Członkowie sekretariatu politycznego Międzynaro-
dówki Komunistycznej w 1935 r. Siedzą od lewej:
G. Dymitrow, P. Togliatti, W.Florin; stoją: O. Ku-
usinen, D. Manuilski, K. Gottwald, W. Pieck (H
PRR, t. I) / 240
53. Wydana przez Międzynarodową Organizację Pomo-
cy Rewolucjonistom we Francji pocztówka przeciw-
ko założeniu w Polsce tzw. obozu odosobnienia w
Berezie Kartuskiej (HPRR, t. I) / 242
54. Uroczysty akt podpisania nowej konstytucji (kwiet-
niowej) na zamku królewskim w Warszawie przez
prezydenta Mościckiego (Kalendarz IKC 1936 / 243
55. Prezydent Mościcki przemawia nad trumną marsz.
Piłsudskiego u wejścia do katedry na Wawelu (tam-
że) / 245
56. Marszałek Edward Rydz-Śmigły (Marsz ku woj-
nie...) / 246
57. Premier Felicjan Sławoj Składkowski (tamże) / 247
58. Chłopi głosują za udziałem w strajku (Przeworsk,
1937 r.) (HPRR, t. I) / 247
59. Winiety kilku czasopism jednolitofrontowych
(HPRR, t. I) / 249
60. Literaci w pochodzie 1–majowym w Warszawie w
1936 r. (HPRR, t. I) / 250
244
61. Uczestnicy konferencji w Monachium w 1938 r.
Od lewej: Chamberlain, Daladier, Hitler, Mussoli-
ni, Ciano (J. Hoffmann, op. cit. / 259
62. Antypolskie przemówienie Gauleitera Gdańska, A.
Forstera w 1939 r. (Marsz ku wojnie... ) / 261
63. Wicepremier Eugeniusz Kwiatkowski / 265
64. Zapora i sztuczny zbiornik wodny w Porąbce na Sole
(1937) (Kalendarz IKC 1938) / 265
65. Pole Mokotowskie w Warszawie: przekazanie woj-
sku 126 samolotów ufundowanych przez społeczeń-
stwo (tamże) / 270
66. Oddziały niemieckie wjeżdżają do Pragi czeskiej 15
marca 1939 r. (J. Hoffmann, op. cit.) / 272
67. Przemówienie min. Becka w sejmie 5 maja 1939
r. odrzucające kategorycznie żądania Hitlera wobec
Polski (tamże) / 274
68. Ofiarność społeczeństwa na cele wojskowe (Marsz
ku wojnie...) / 275
69. Jedna z wielu manifestacji przeciwniemieckich w
Polsce w 1939 r. (Marsz ku wojnie...) / 275
70. Rozdawanie chleba i herbaty bezrobotnym na uli-
cach Warszawy (H. i T. Jędruszczak, op. cit.) / 292
71. Wyeksmitowana rodzina bezrobotnych w Warsza-
wie (1930) (HPRR, t. I) / 296
72. Szybkie niemieckie zagony pancerne zaskakiwały
niekiedy rolników przy pracy w polu (R. Cartier,
Der Weltkrieg, München 1967) / 371
73. Major Henryk Sucharski. dowódca obrony Wester-
platte (II wojna światowa. Wojna obronna Polski
1939 r. Warszawa 1979, dalej: (Wojna obronna...)
/ 372
74. Westerplatte po zakończeniu walk (Wojna obron-
na...) / 373
75. Manifestacja mieszkańców Warszawy na wiado-
mość o wypowiedzeniu Niemcom wojny przez An-
glię i Francję 3 września 1939 r. (Wojna obronna...)
/ 374
76. Walki w Sochaczewie (Wojna obronna...) / 375
77. Ludność cywilna Warszawy przy budowie umoc-
nień (Wojna obronna...) / 376
Spis map
1. Odbudowa państwa polskiego 1918-1922 (na pod-
stawie: Atlas historyczny Polski, Warszawa 1967, s.
44-45) / po s. 112

2. Średnie plony czterech zbóż w Polsce (Atlas histo-
ryczny Polski..., s. 48) / 195
3. Rozmieszczenie przemysłów w Polsce (1934) (Mały Spis treści
rocznik statystyczny 1936, s. 95) / 263
4. Elektryfikacja Polski (1934) (tamże, s. 95) / 264
5. Rozbudowa dróg o twardej nawierzchni (1924-
1938) (Historia Polski PAN, t. IV, cz. 4, s. 871) /
266
6. Narodowości w Polsce (1931) (Mały rocznik staty-
styczny 1936, s. 23) / 268
7. Rzeczpospolita Polska. Podział administracyjny
(Wielka Encyklopedia Powszechna, t. IX, po str. 248)
/ 283
8. Analfabetyzm w Polsce (1931) (Atlas historyczny
Polski..., s. 48) / 309
9. Radio i kino w Polsce (Historia Polski PAN, t. IV,
cz. 4, s. 795) / 367
Spis tabel
1. Wskaźniki kosztów utrzymania i płac robotniczych
w Warszawie w latach 1914-1918 / 28
2. Obszary zasiewów i plony z 1 ha w roku 1918/19 w
stosunku do przeciętnej z lat 1911-1913 (100%) /
80
3. Struktura agrarna Polski w 1921 r. / 81
4. Rozwój parcelacji w dwudziestoleciu / 118
5. Szacunek podziału klasowo-warstwowego ludności
Polski w latach 1921, 1931 i 1938 (w mln) / 123
6. Statystyka narodowościowa Polski niepodległej /
125
7. Strajki w Polsce w latach 1921-1938 / 162
8. Szkoły według języka nauczania / 166-167
9. Rozwój produkcji ważniejszych gałęzi przemysłu /
192
10. Bezrobocie w Polsce / 193
11. Spożycie niektórych artykułów na głowę ludności /
208
12. Porównanie struktury budżetów pracowników umy-
słowych robotników (budżety typowe) / 298
13. Analfabetyzm w Polsce / 308
14. Skład społeczny uczniów szkół średnich i studentów
w odsetkach / 324
245
77
15. Rozwój szkolnictwa w Polsce / 332-333
Słowo wstępne / 5
Rozdział I. POLSKA I SPRAWA POLSKA PODCZAS
I WOJNY ŚWIATOWEJ / 7
Wybuch wojny i pierwsze działania
wojenne. Przesłanki dwóch „orien-
tacji“ wśród polityków polskich
(7). Naczelny Komitet Narodowy,
Piłsudski, Legiony (11). Koncepcje
Dmowskiego. Aktywiści, pasywi-
ści (19). Przeciwko orientacjom
na zaborców — orientacja na re-
wolucję (21). Niby-niepodległość,
czyli akt 5 listopada 1916 r. (22).
Grabież dobrze zorganizowana
(26). Na drodze do umiędzy-
narodowienia sprawy polskiej.
Rewolucja lutowa w Rosji (29).
Wzrost aktywności politycznej
społeczeństwa polskiego w 1917
r. (33) Rozczarowania aktywistów
(35). W szeregach PPS i PSL
„Wyzwolenie”. Plany „konsolida-
cyjne” (37). Ożywienie polityczne
także w zaborze pruskim (39). W
kręgu Rady Regencyjnej. Komitet
Narodowy Polski w Paryżu (40).
Rewolucja Październikowa i jej
następstwa. Polacy w Rosji (41).
Chełmszczyzna odstąpiona za
zboże nacjonalistom ukraińskim
(46). Państwa centralne u kresu sił
(47). W społeczeństwie polskim u
progu niepodległości (47).
Rozdział II. NIEPODLEGŁOŚCI TRUDNE POCZĄT-
KI / 50
Ogólna charakterystyka sytuacji
i najważniejsze zadania (50). Za-
czątki polskiej władzy państwowej.
Lubelski rząd Daszyńskiego (55).
Władza oddana w ręce Piłsud-
skiego (57) Dwa oblicza rządu
Moraczewskiego (58). Zjedno-
czenie partii rewolucyjnych w
Komunistyczną Partię Robotniczą
Polski (62). Chłopskie nadzieje
i niepokoje. „Republika tarno-
brzeska” (65). Mobilizacja sił
prawicy: zamach na rząd Mora-
czewskiego i jego upadek (66).
78
Podstawowy konflikt epoki a
miejsce Polski w Europie (68).
Rząd Paderewskiego i pierwsze
wybory sejmowe (70). Polityka w
wojsku, wojsko w polityce (73)·
Dziedzictwo rządów zaborczych
i okupacyjnych (74). Palące pro-
blemy wyżywienia i rolnictwa
(79). Rady Delegatów Robotni-
czych. Kongres Zjednoczeniowy
PPS (82). Reforma uchwalona
większością jednego głosu (86).
Polityka wyczekiwania i polityka
faktów dokonanych. Powstanie
wielkopolskie (88). „Sprawiedliwy
wyrok” paryskiej konferencji po-
kojowej (92). „Argumenty pisane
krwią” (94). Plebiscyt i trzecie
powstanie śląskie (96). Koncepcje
„federacyjne” i „inkorporacyjne”
(102). Konflikty z Ukraińcami i
Litwinami a problemy „kordo-
nu sanitarnego” (105). Opinia
publiczna w Polsce i Europie
wobec wojny z Rosją Radziec-
ką (106). Obawy Piłsudskiego.
Rokowania w Mikaszewiczach
(107) Stanowisko Rady Najwyż-
szej Sprzymierzonych. Ugoda z
Pedurą (109). Wyprawa kijowska
— i odwrót (109). Najbardziej
krytyczne dni. Rada Obrony Pań-
stwa (111). Zmiana nastrojów w
społeczeństwie. Kontrofensywa
polska znad Wieprza (113). Pokój
ryski i następstwa wojny (114).
Rozdział III. SPOŁECZEŃSTWO I GOSPODARKA
POLSKI W PIERWSZYCH LATACH NIEPODLE-
GŁOŚCI / 116
Obszar, ludność, granice (116).
Sytuacja w rolnictwie (117).
Przemysł i komunikacja. Inflacja
i jej następstwa (119). Podzia-
ły klasowo-warstwowe (122).
Podziały narodowościowe i wy-
znaniowe (124). Ugrupowania i
partie polityczne w pierwszych
latach niepodległości ('126). Partie
prawicy społecznej (127). Ruch
ludowy (129). Ruch robotniczy
(132). KPRP między I i II Zjazdem
(134). Partie mniejszości narodo-
wych (136).
246
Rozdział IV. OD KONSTYTUCJI MARCOWEJ DO
KRYZYSU 1923 R. / 142
Sojusze z Francją i Rumunią (142).
Konstytucja marcowa (142). Anta-
gonizmy i sprzeczności (143). Wy-
bory parlamentarne 1922 r. (144).
Wybór i zabójstwo Gabriela Naru-
towicza — prezydenta Rzeczypo-
spolitej (145). Nowy prezydent, no-
wy rząd (147). Pakt lanckoroński i
rząd Chjeno-Piasta (148). Hiperin-
flacja. Masowe wystąpienia robot-
ników krakowskich w listopadzie
1923 r. (149).
Rozdział V. RZĄD GRABSKIEGO I NAPRAWA
SKARBU. POLSKA I EUROPA WSCHODNIA W
CIENIU LOCARNA / 154
Program Grabskiego, pierwsze
kroki, nowa waluta (154). Trud-
ności i przeszkody na drodze
reform (156). Polsko-niemiecka
wojna gospodarcza. Napięcia w
stosunkach z W. M. Gdańskiem
(151). Konkordat z Watykanem
(158). Nowa ustawa o reformie
rolnej (160). KPRP i ruch re-
wolucyjny po II Zjeździe (161).
Słowiańskie mniejszości narodowe
i polityka państwa wobec nich
(164). Mniejszość niemiecka a
dążenia rewizjonistyczne republiki
weimarskiej (169). Polska, Cze-
chosłowacja, Związek Radziecki
wobec niemieckiej ofensywy
dyplomatycznej. Konferencja w
Locarno (174).
Rozdział VI. CZAS PRZEWROTU I PIERWSZE
LATA RZĄDÓW POMAJOWYCH / 178
Rząd Aleksandra Skrzyńskiego.
Problem organizacji najwyższych
władz wojskowych (178). Nowe
trudności gospodarcze i kompli-
kacje polityczne w sejmie (180).
Wojsko w akcji. „Rewolucja bez
rewolucyjnych konsekwencji”
(183). Zamieszanie i rozczaro-
wanie na lewicy, otwarcie ku
prawicy (180). Kapitały obce.
Rządy pomajowe a monopole i

kartele (189). Dobra koniunktura.
Budowa Gdyni (191). Dywersja
i szykany wobec przeciwników
politycznych (196). Pierwsze wy-
bory pod sanacyjną kontrolą (198).
Nowe ataki Piłsudskiego na sejm
(199). Na arenie międzynarodowej
po Locarno (200).
Rozdział VII. WIELKI KRYZYS. ZAOSTRZENIE SIĘ
OPOZYCJI ANTYSANACYJNEJ / 202
Pierwszy „rząd pułkowników”
(202). Powstanie Centrolewu
(203). Kryzys i bezrobocie (204).
„Nożyce cen” i „ludzie zbędni”
na wsi (207). Krakowski Kongres
Centrolewu, Brześć i „wybory
brzeskie” 1930 r. (209). Mechani-
zmy i cele dyktatury (213). Drogi
i bezdroża działań opozycji anty-
sanacyjnej (215). Zjednoczenie
stronnictw ludowych (217). Na
rewolucyjnym skrzydle ruchu
ludowego (219). Trudne lata w
KPP (220). Nowa fala i nowy
charakter ruchów strajkowych w
mieście i na wsi (224).
Rozdział VIII. POLSKA WOBEC FASZYZMU
NIEMIECKIEGO I ROSNĄCEGO NAPIĘCIA W Rozdział IX. SPOŁECZEŃSTWO II RZECZYPOSPO-
EUROPIE. PRÓBY FASZYZACJI ŻYCIA W KRAJU LITEJ, JEGO PRACA I ŻYCIE CODZIENNE / 282
/ 228
Zwycięstwo hitleryzmu w Niem-
czech (228). Ministra Becka
polityka „równowagi” między
Berlinem i Moskwą (231). Nowe
konflikty w Gdańsku. „Wojna
prewencyjna”? (232). Polsko-
niemiecka deklaracja o nieagresji
(232). Polityczna i wojskowa
ekspansja faszyzmu w Europie
i świecie (234). VII Kongres
Międzynarodówki Komunistycznej
— nowy etap walki ruchu rewo-
lucyjnego z faszyzmem (245).
Wygasanie kryzysu w Polsce
(247). Kroki ku totalitaryzacji.
Konstytucja kwietniowa 1935
r. (242). Śmierć Piłsudskiego.
„Dekompozycja“ w obozie rzą-
dzącym (245). Ponowny przypływ
ruchów strajkowych. Wielki strajk
247
79
chłopski I937 r. (248). Trudna
walka KPP o utworzenie antyfa-
szystowskiego frontu ludowego
(250). Na pozycjach Centro-
prawicy: od „Frontu Morges”
po Obóz Narodowo-Radykalny
(252). Przegrupowania w obozie
sanacyjnym: powstanie Obozu
Zjednoczenia Narodowego (253).
W obliczu narastającej groźby
agresji hitlerowskiej (255). Proble-
my mniejszościowe w stosunkach
polsko-niemieckich (255). Ciąg
dalszy polityki „appeasementu”:
sprawa Austrii, Litwy, Kłajpedy
(257). Polityka „monachijska”
i polityka Becka a prowokacje
hitlerowskie w Czechosłowacji
(258). Polska — następna ofiara
agresji (261). Położenie gospo-
darcze Polski: zmiany na lepsze
(263). W polityce mniejszościowej
— twarda linia (267). W polity-
ce wewnętrznej — uspokojenie
(270). Rozwiązanie KPP (271).
W obliczu bezpośredniego zagro-
żenia hitlerowskiego. Gwarancje
brytyjskie dla Polski (272). Fiasko
ostatniej próby ratowania pokoju
(276). Nieustępliwość Polski —
prowokacje i ultimatum Hitlera
(277). Dysproporcja sił (280).
Podziały i dysproporcje (282). Po-
łożenie i życie robotników (285).
Problemy mniejszościowe w klasie
robotniczej (286). Uwarstwienie i
hierarchia w łonie klasy robotni-
czej (287). Ogólny rozwój gospo-
darczy kraju a warunki bytu ro-
botników (288). Budżet rodziny ro-
botniczej a minimum egzystencji;
los bezrobotnych (291). Na dro-
dze ku polepszeniu (293). Mieszka-
nie, zdrowie, wyżywienie, oświata
w rodzinie robotniczej (295). Trud-
na droga do awansu społecznego i
kulturalnego (299). Chłopi (300).
Rozwarstwienie chłopskiego ubó-
stwa (300). Kilka uwag o chłop-
skim stylu życia, mentalności i oby-
czajowości (302). Zdrowie i higie-
na na wsi (306). Wąskie ścieżki do-
stępu do oświaty, kultury, awansu
80 1 PRZYPISY

społecznego (307)· „Chłopskie” i 4. ↑ Indeks nie obejmuje nazwisk w podpisach pod ilu-
„pańskie” w chłopskiej świadomo- stracjami i w „Posłowiu historiograficznym”
ści (310). Chłop a miasto, inteli-
gencja, urząd, Kościół (312). Stare i
młode pokolenie chłopów (314). W 1 Przypisy
kręgu drobnomieszczaństwa (316).
Miejsce i rola inteligencji (320).
Tak zwane sfery gospodarcze, zie-
miaństwo, arystokracja (327).

Rozdział X. DROGI ROZWOJU OŚWIATY I KUL-

TURY MASOWEJ W II RZECZYPOSPOLITEJ / 331

Przesłanki rozwoju kultury maso-

wej (331). Oświata powszechna
(332). Walka o charakter i ob-
licze ideowo-polityczne szkoły
(335). Szkoła średnia, reforma
„jędrzejewiczowska“ (336). Szkol-
nictwo wyższe (335). Prasa i
czasopiśmiennictwo — tendencje
rozwojowe (340). Orientacje
ideowo-polityczne prasy polskiej
(342). Rządy sanacyjne a wolność
prasy (343). Prasa klerykalna i
dewocyjna (345). Nierówne siły
w prasowej konfrontacji (348).
Czasopiśmiennictwo społeczno-
kulturalne (350). „Boyszewic-
kie” „Wiadomości Literackie”
(353) Czasopisma prawicowo-
nacjonalistyczne (354). W kręgu
czasopism antyfaszystowskich
(355). Czasopisma teoretyczno-
polityczne (358). O niektórych
czasopismach masowych (359).
„Rynek czytelniczy” prasy i książki
(361). Nowy instrument uma-
sowienia kultury — radiofonia
(305).

Rozdział XI. WRZESIEŃ 1939 / 370

EPILOG I BILANS / 379
POSŁOWIE HISTORIOGRAFICZNE / 389
Indeks nazwisk / 414
Spis ilustracji / 420
Spis map / 423
Spis tabel / 424
H. Zieliński, Historia Polski 1914—1939

1. ↑ jednostką energii elektrycznej jest kilowataogodzina, któ-

ra oznaczana jest symbolem kWh

2. ↑ całość tabeli na stronie poprzedniej (nr 332)

3. ↑ O tej problematyce szerzej w: H. Zieliński, Histo-
ria Polski 1864-1939, Warszawa 1971, s. 266.

248
 81

2 Text and image sources, contributors, and licenses

2.1 Text
• Historia Polski (Henryk Zieliński)/Rozdział 9 Źródło: https://pl.wikisource.org/wiki/Historia_Polski_(Henryk_Zieli%C5%84ski)
/Rozdzia%C5%82_9?oldid=448523 Autorzy: Julo oraz Tommy Jantarek

2.2 Images

2.3 Content license

• Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0

249
 Historia Polski (Henryk Zieliński)/Rozdział
10
Drogi rozwoju oświaty i kultury masowej w II Rzeczy- nowe siły kulturotwórcze nowoczesnych konfliktów kla-
pospolitej sowych”.
Z rozległej problematyki rozwoju oświaty i kultury
w dwudziestoleciu międzywojennym mowa będzie w
rozważaniach poniższych, zgodnie z charakterem tej
książki, o niektórych zjawiskach, których oddziały-
wanie na masy w szczególnym stopniu wpływało na
kształtowanie ich postaw i świadomości politycznej. Z
tego punktu widzenia na uwagę zasługuje to wszystko,
w czego odbiorze partycypowały maksymalnie liczne
i różnorodne warstwy i środowiska społeczne, a więc
przede wszystkim szkoła, prasa, radio, czytelnictwo
książki itp.
Przesłanki rozwoju kultury masowej
Oczywiście rozwój, nośność i wpływ wszystkich tych
czynników pozostawały w ścisłym związku i zależności
od rozwoju szeroko rozumianej infrastruktury społeczno-
gospodarczej i organizacyjno-technicznej kraju, poczy-
nając od postępów jego industrializacji i urbanizacji, a
kończąc na sprawności systemów komunikacji wewnętrz-
nej. Były to bowiem niezbędne przesłanki, bez których
spełnienia trudno było myśleć o przekształceniu charak-
teru kultury narodowej, dotychczas przeważnie izolowa-
nej w mniej lub więcej zamkniętych kręgach kulturo-
wych, głównie inteligenckich, w kulturę naprawdę na-
rodową, w kulturę masową. Zdaniem A. Kłoskowskiej,
właśnie w latach międzywojennych (ale raczej dopiero
w drugiej połowie) społeczeństwo polskie przekroczy-
ło „pierwszy próg umasowienia” kultury. Umożliwił to
fakt, że zbiegły się wówczas wspomniane wyżej przesłan-
ki natury materialnej i technicznej z przesłankami natu-
ry politycznej, to znaczy oczywiście przede wszystkim z
odzyskaniem przez Polskę niepodległego bytu państwo-
wego. Był to bodziec o zasadniczym znaczeniu dla roz-
woju i umasowienia kultury narodowej, m.in. przez to,
że wyzwalał tłumioną częste pod zaborczymi rządami
walkę poglądów i postaw — niezbędny warunek wszel-
kiego postępu. „Niepodległość Polski — pisał o tym S.
Żółkiewski — usuwając w stosunku do Polaków dawne
konflikty uciemiężenia narodowego sprzyjała obnażaniu
przeciwieństw klasowych. Zjednoczony państwowo kraj,
kształtujący swój własny, jeden rynek wewnętrzny two-
rzył warunki dla integracji - zdezintegrowanej przez wa-
runki zaborcze - kultury narodowej wyzwalał przy tym
1
250
Procesy te nie przebiegały rzecz jasna w sposób żywio-
łowy, w społeczno-politycznej próżni. Determinował je
charakter ustrojowy państwa kapitalistycznego, stwarza-
jącego określone preferencje dla klas i warstw, trzymają-
cych w swych rękach dźwignie dyspozycji ekonomicznej
i władzę polityczną. Niektóre dziedziny - jak szkolnic-
two, a w latach późniejszych radiofonia - były bezpośred-
nio kierowane i kontrolowane przez to państwo. Inne, jak
prasa, narażone na jego dokuczliwe ingerencje, posiada-
ły tylko względną swobodę i niezależność. W stosunko-
wo najmniejszym stopniu te pośrednie lub bezpośrednie
skrępowania dotykały literatury, filmu, teatru i innych ga-
łęzi sztuki. I one jednak musiały przezwyciężać trudno-
ści, innej natury, w szczególności wiążące się z proble-
mem mecenatu, w niewielkiej tylko mierze roztaczanego
nad nimi ze środków publicznych.
Oświata powszechna
Ze wszystkich tych spraw największe> znaczenie mia-
ły oczywiście problemy oświaty powszechnej, znaczenie
tym większe, że właśnie w tej dziedzinie rządy zabor-
cze pozostawiły spadek szczególnie ubogi, a nawet ponu-
ry. Dotyczyło to zwłaszcza ziem b. zaboru rosyjskiego, a
więc trzonu niepodległego państwa. Nie obowiązywał tu
przed wojną przymus szkolny, a rusyfikacyjna polityka
rządów carskich dodatkowo odstręczała ludność polską
od oświaty. W zaborze austriackim uczono w szkołach po
polsku, istniał też obowiązek szkolny, ale jego realizacja
w praktyce odbiegała dość daleko od prawnego nakazu.
W zaborze
Tab. 15.
Rozwój szkolnictwa w Polsce
Źródło: Mały rocznik statystyczny 1939, s. 317.
pruskim obowiązek szkolny istniał i był też wykonywany
w praktyce, ale tylko w języku niemieckim.
Sytuacje te można wyrazić w liczbach następująco: w
1913 r. w Królestwie przypadało na 100 mieszkańców
zaledwie 3 dzieci w szkołach elementarnych, w Galicji
(1911) - 14, w Poznańskiem - ponad 19. W zaborze pru-
skim prawie 100% dzieci w wieku szkolnym faktycznie
uczęszczało do szkoły elementarnej. Jeśli chodzi o Gali-
cję, to szacunkowy odsetek dzieci faktycznie wykonują-
cych obowiązek szkolny sięgał tuż przed wojną ok. 85%, a
w Królestwie zaledwie ok. 20%. Ponadto szkoły, do któ-
2

rych dzieci te uczęszczały, należały do kategorii najni- wyższym poziomie, mianowicie w szkołach powszech-
żej zorganizowanych, w ogromnej większości jedno-lub nych siedmioklasowych. Spełnienie tego drugiego po-
dwuklasowych. stulatu okazało się jeszcze trudniejsze niż pierwszego.
Odpowiednio do tego kształtował się odsetek analfabe- W dziesięć lat po odzyskaniu niepodległości absolwenci
tów w poszczególnych zaborach. W Królestwie sięgał on szkół siedmioklasowych stanowili zaledwie 22,3 % ab-
na początku XX w. 65% ludności (począwszy od wieku solwentów szkół powszechnych. Znaczna ich większość
szkolnego); w Galicji - niewiele mniej, bo 56%, w zabo- kończyła szkoły najniżej zorganizowane, tzn. jedno- lub
rze pruskim wśród ludności polskiej - tylko 0,6%. dwuklasowe. Dotyczyło to zwłaszcza wsi i województw
wschodnich. Utrudniało to poważnie młodzieży wiejskiej
Do odrabiania tej pozaborczej spuścizny przystąpiło nie- dostęp do szkół średnich oraz wyższych i w dużej mierze
podległe państwo polskie niemal od pierwszych tygodni zmieniało w fikcję zasadę równego startu tej młodzieży,
swego istnienia. Już 7 lutego 1919 r. ukazał się dekret stanowiącej ok. 75% młodzieży całego kraju.
o powszechnym obowiązku szkolnym. Liczba szkół z 18
404 i 431 838 dzieci w roku szkolnym 1910/11 (na obsza- Szkoły, szczególnie wiejskie, mieściły się często w loka-
rach późniejszego państwa polskiego) wzrosła do 27 515 lach nieodpowiednich, w wynajętych izbach chłopskich
szkół z 3 222 900 dzieci w roku szkolnym 1922/23. Mimo zagród. Budownictwo nowych szkół nie pokrywało na-
tego ogromnego postępu realizacja powszechnego obo- wet w przybliżeniu potrzeb wynikających nie tylko z ko-
wiązku szkolnego objęła w tymże roku zaledwie 68,9% nieczności nadrobienia zaniedbań pozaborczych, ale i z
dzieci, przy czym w województwach wschodnich jeszcze wysokiego przyrostu naturalnego (w latach 1926-1935
w roku 1923/24 wynosiła ona zaledwie 41,8% (natomiast od 15,5 do 13,0%). Nie mogła sprostać tym potrzebom
w województwach zachodnich 100%). Rozwój szkolnic- liczba 1451 izb szkolnych, budowanych przeciętnie rocz-
twa powszechnego w latach późniejszych postępował już nie w okresie od 1925/26 do 1936/37. Szkolnictwo pod-
wolniej i nigdy nie osiągnął stanu zapewniającego pełną legało Ministerstwu Wyznań Religijnych i Oświecenia
realizację powszechnego obowiązku szkolnego. W roku Publicznego (MWRiOP). Budżet tego ministerstwa osią-
szkolnym 1937/38 liczba szkół powszechnych nawet nie- gnął swoje apogeum w roku 1929/30 (wydatki na sumę
co zmalała - do 27 235 - ale były to szkoły wyżej zorgani- 450,2 mln zł). W latach następnych wydatki na cele szkol-
zowane, w których uczyło się 4 101 200 dzieci (por. tab. ne zdecydowanie zmalały: w roku 1937/38 - do 78% w
15). Oznaczało to, że w szkołach znalazło się wówczas porównaniu z rokiem 1929/30.
równo 90% dzieci objętych obowiązkiem szkolnym. Poważną przeszkodę w rozwoju szkolnictwa, szczegól-
I wtedy jednak utrzymywała się jeszcze ostra dyspropor- nie v, początkach niepodległości, stanowił niedobór ka-
cja między stopniem realizacji obowiązku szkolnego w dry nauczycielskiej. Nie występował on jedynie w Gali-
“Polsce A” i w “Polsce B”. Gdy w województwach za- cji, natomiast w Królestwie - mimo bardzo skąpej sieci
chodnich i niektórych centralnych wahał się on w grani- szkolnictwa - brakowało ok. 15 tys. nauczycieli. W Wiel-
cach 95-100% dzieci, to w województwach wschodnich kopolsce w 1910 r. było 12 358 nauczycieli, a w roku
wynosił od 71,6% (woj. wołyńskie) do 84,1% (woj. wi- szkolnym 1919/20 było ich zaledwie 5970. Jeśli chodzi o
leńskie). W tej sytuacji nie mogło być też mowy o zwy- wykwalifikowaną kadrę nauczycielską dla szkół średnich,
cięstwie nad analfabetyzmem. Przypomnijmy, że według to sprowadzała się ona na terenie Wielkopolski do kilku-
spisu ludności z 1921 r. było w Polsce 33,1% analfabe- nastu osób. Wskutek tego musiano tam zatrudnić jeszcze
tów (wśród ludności powyżej 10 lat), a w 193l r. jeszcze przez pewien czas dużą liczbę nauczycieli niemiec kich.
23,1 % - czyli prawie 1/4 ogółu ludności. I znowu wyni- Dlatego też już we wspomnianym dekrecie o powszech-
kało to przede wszystkim z sytuacji na kresach wschod- nym obowiązku szkolnym przewidziano tworzenie spe-
nich, gdzie w niektórych województwach (wołyńskie, po- cjalnych szkół w celu kształcenia nauczycieli w postaci
leskie) odsetek analfabetów sięgał 48% ludności, a wśród tzw. seminariów nauczycielskich.
samych kobiet nawet 68% i 71% (por. tab. 13). Walka o charakter i oblicze
Obok sprawy jak najszybszego poszerzenia i zagęszcze- ideowo-polityczne szkoły
nia sieci szkół powszechnych podjęto też rychło prace
nad stworzeniem jednolitego typu i organizacji szkół oraz Przez całe międzywojenne dwudziestolecie toczyła się
zniesieniem w ten sposób poważnych często różnic mię- z różnym nasileniem walka o demokratyczny charakter
dzy szkolnictwem w poszczególnych zaborach. Regulo- szkoły polskiej, o jej oblicze ideologiczne, w tym także o
wały to m. in. dekrety i ustawy z lat 1919 i 1922. Rozwią- jej profil wyznaniowy. Pierwszy polski program oświato-
zania wymagały też trudne problemy finansowe (budow- wy, przygotowany jeszcze przez ministra oświaty w rzą-
nictwo nowych szkół) oraz silne braki w zakresie kadry dzie Moraczewskiego, Ksawerego Praussa (tzw. program
nauczycielskiej. Praussa), w 1918 r., wprowadzał zasadę szkoły “między-
Wspomniane wyżej ustawy przewidywały m. in., że na- wyznaniowej”, tj. szkoły dla dzieci wszystkich wyznań,
leży dążyć nie tylko do pełnej realizacji powszechnego tolerancyjnej, ze świeckim nauczycielstwem, w której
obowiązku szkolnego, lecz także do zapewnienia tego w duchowni prowadzą tylko lekcje religii. Za szkołą ta-
szkołach najwyższego szczebla organizacyjnego, o naj- ką opowiadało się też postępowe nauczycielstwo polskie,

251

zgrupowane w najsilniejszych ówczesnych związkach na-
uczycielskich. Ważnym etapem na drodze jednoczenia
się lewicy nauczycielskiej było połączenie się (kwiecień
1919) Zrzeszenia Polskich Nauczycieli Szkół Początku-
jących i Związku Polskich Nauczycieli Szkół Ludowych
w jeden Związek Polskich Nauczycieli Szkół Powszech-
nych (od 1930 r. - Związek Nauczycielstwa Polskiego).
W tymże 1919 r. odbył się w Warszawie pierwszy wielki
zjazd oświatowy w Polsce niepodległej, w którym wzięli
udział nauczyciele ze wszystkich zaborów i ziem polskich
(tzw. sejm nauczycielski).
W podjętych uchwałach i innych dokumentach “sejm”
opowiedział się zdecydowanie za szkołą jednolitą, o ta-
kim programie nauczania i tak zorganizowaną, aby mło-
dzież najbardziej uzdolniona, bez względu na pochodze-
nie i środowisko, miała otwartą drogę do szkół wyższych
szczebli. Początkiem takiej drogi miałaby być siedmio-
klasowa szkoła powszechna w każdej gminie. Obowiąz-
kiem szkolnym miały zostać objęte dzieci od lat 7. Wiele
uwagi poświęcił zjazd sprawie religii w szkole i w ogóle
jej oblicza ideologicznego. I w tej dziedzinie wzięły górę
poglądy postępowe i demokratyczne, przeciwstawiające
się żądaniom części nauczycieli (głównie Z Poznańskie-
go), aby szkoły miały charakter wyznaniowy katolicki,
z obowiązkiem nauczaniem religii. Sprawa ta stała się z
kolei przedmiotem ostrej dyskusji w Sejmie Ustawodaw-
czym podczas debaty nad konstytucją. Wbrew oporowi
kleru i prawicy sejm - w dużej mierze pod wpływem ar-
gumentacji wybitnego działacza oświatowego J. Smuli-
kowskiego - przyjął zasadę szkoły międzywyznaniowej,
tj. respektującej równe prawo wszystkich wyznań do na-
uczania religii w szkole. (Jednakże na Górnym Śląsku
mimo to część szkół, także publicznych, pozostała przy
zasadzie wyznaniowej.) Wbrew postulatom “sejmu na-
uczycielskiego”, domagającym się wyraźnego ustalenia,
iż czas trwania obowiązku szkolnego w szkole powszech-
nej wynosi siedem lat, a następnie do 17 roku życia mło-
dzież winna być objęta systemem nauczania dokształca-
jącego, Sejm Ustawodawczy przyjął wprawdzie zasadę
obowiązkowej nauki w szkolnictwie powszechnym, ale
sprawę czasu i zakresu jej realizacji pozostawił do uregu-
lowania w odrębnych ustawach. W rezultacie — jak już
wspomniano - dominowały w Polsce, szczególnie na wsi,
szkoły powszechne niżej zorganizowane, jedno- i dwu-
klasowe, z 1 lub 2 nauczycielami, nie realizujące pro-
gramów szkół siedmioklasowych. U chwalona przez sejm
zasada bezpłatności nauczania obowiązywała w praktyce
tylko na szczeblu szkoły powszechnej.
Odrębne zagadnienie stanowiło szkolnictw,o dla mniej-
szości narodowych. Konstytucja marcowa z 1921 r. za-
pewniała im, jak wszystkim innym, “prawo zachowania
swej narodowości i pielęgnowania swojej mowy i wła-
ściwości narodowych” (art. 109), jak również zakłada-
nia i prowadzenia szkół z własnym językiem wykłado- Zasadniczym typem szkoły średniej było gimnazjum
wym (art. 110). Potwierdziła to później ustawa z 1924
ogólnokształcące o raczej tradycyjnym, konserwatyw-
r. o szkolnictwie dla mniejszości narodowych. Jednakże nym programie nauczania. Istniały gimnazja o profilu kla-
mniejszość ukraińska, a zwłaszcza białoruska były zbyt
sycznym (z dużą liczbą godzin na jęz. grecki i łaciński),
252
3
biedne, by mogły zakładać i utrzymywać na większą ska-
lę szkołę z własnych środków, a znana nam już polity-
ka władz polskich bynajmniej temu nie sprzyjała. By-
ły więc w dużej mierze skazane na szkoły utrzymywa-
ne przez państwo. Tymczasem w tej dziedzinie zarówno
wspomniana ustawa, jak i szykany miejscowej admini-
stracji polskiej stawiały mniejszościom przeszkody czę-
sto wręcz nie do pokonania. W miejsce szkół z języ-
kiem wykładowym ukraińskim czy białoruskim wprowa-
dzono tzw. szkoły dwujęzyczne (utrakwistyczne), polsko-
ukraińskie (lub białoruskie), służące w gruncie rzeczy
stopniowej polonizacji mniejszości narodowych. Rezul-
tat tej polityki był taki, że przed I wojną światową, za
czasów zaboru austriackiego, Ukraińcy mieli 3362 szkół
ze swoim językiem wykładowym, natomiast w 1930/31
r. szkół takich było 139 i 2974 szkół “utrakwistycznych”.
Białorusini (których liczba przekraczała 1 mln) mieli w
tymże roku tylko 1 (prywatną) szkołę z własnym języ-
kiem wykładowym oraz 37 szkół utrakwistycznych. Je-
dynie mniejszość niemiecka, silna ekonomicznie i orga-
nizacyjnie, agresywnie popierana na arenie międzynaro-
dowej przez kolejne rządy Niemiec, potrafiła zapewnić
sobie stosunkowo silne, dostateczne zaplecze własnych
szkół (por. tab. 8).
Szkoła średnia, reforma
„jędrzejewiczowska”
W Polsce międzywojennej ważnym szczeblem do awansu
socjalnego i kulturalnego było ukończenie szkoły średniej
(gimnazjum), dające zarazem uprawnienia do podjęcia
studiów wyższych, a także do skróconej służby wojsko-
wej w szkołach podchorążych. Ale szkoły średnie miały
w dużej mierze charakter elitarny. Wynikało to przede
wszystkim z ich małej liczby i rozmieszczenia, przeważ-
nie w większych lub średnich miastach. Liczba szkół śred-
nich w latach 1922—1939 nie ulegała większym waha-
niom i mieściła, się na ogół w granicach 760—790; licz-
ba ich uczniów wykazywała tendecję malejącą, zwłaszcza
w latach kryzysu ekonomicznego (por. tab. 15). Więk-
szość gimnazjów stanowiła własność prywatną jednostek,
organizacji samorządowych, stowarzyszeń społecznych,
mniejszości narodowych i związków wyznaniowych (m.
in. w roku szkolnym 1934/35 ponad 10% szkół średnich
w Polsce należało do organizacji katolickich, najczęściej
do zakon6w). Nauka w szkole średniej prywatnej była z
reguły kosztowna, co czyniło ją szkołą jeszcze bardziej
elitarną. W mniejszym stopniu dotyczyło to państwowych
szkół średnich, choć i tutaj wysokość opłaty tzw. czesne-
go (jak również wysokie ceny książek) stanowiła poważ-
ną przeszkodę dla warstw mniej zamożnych. Ilustruje to
fakt, że np. w 1937 r. (a więc w okresie gospodarczo dość
pomyślnym) uczyło się w liceach zaledwie 17% dzieci ro-
botniczych i 15 % dzieci chłopskich.
4
humanistycznym i matematyczno-przyrodniczym. W ro-
ku 19281z9 ok. 85% wszystkich gimnazjów miało pro-
fil bądź klasyczny, bądź humanistyczny. Odzwierciedlał
się w tym tradycyjnie ukształtowany wzorzec polskie-
go inteligenta, właśnie o wykształceniu humanistycznym,
najczęściej dalekiego od zainteresowań ekonomicznych,
technicznych itp. Niezwykle słaby w okresie międzywo-
jennym rozwój szkolnictwa zawodowego stanowił rów-
nież jakieś odbicie tego zjawiska i wpływał niewątpliwie
na ogólne zacofanie gospodarcze kraju.
Poważne zmiany ustroju szkolnictwa powszechnego i
średniego przyniosła reforma szkolna z 1932 r. (tzw.
jędrzejewiczowska - od nazwiska ówczesnego ministra
WRiOP, Janusza Jędrzejewicza). Zmierzała ona do zu-
nifikowania istniejącej struktury szkolnictwa przez wpro-
wadzenie - jako typu “zasadniczego” szkoły - podsta-
wowej szkoły siedmioklasowej oraz przez ustanowienie
dwóch stopni szkoły średniej: niższego, obejmującego 4
klasy, oraz wyższego (liceum), obejmującego 2 klasy.
Program stopnia niższego był identyczny we wszystkich
gimnazjach, natomiast w liceach reprezentowane były 4
specjalizacje silniej obecnie nasycone naukami ścisłymi
i przyrodniczymi, kosztem przedmiotów klasycznych i
humanistycznych. Dostęp do liceum otwierała tzw. ma-
ła matura (po ukończeniu gimnazjum czteroklasowego).
Prawo do wstępu na uniwersytet dawała “duża matura”
(po ukończeniu liceum).
Reforma wprowadzała również obowiązek dokształca-
nia młodzieży do lat 18 w szkołach lub na kursach
ogólnokształcących bądź zawodowych. W praktyce wy-
tyczna ta pozostała fikcją ze względu na znikomą licz-
bę tego rodzaju szkół i kursów. Og6lnie biorąc, re-
forma jędrzejewiczowska miała dwa oblicza: z jednej
strony modernizowała ona w pewnym stopniu szkołę
średnią (np. poprzez ograniczenie przedmiotów klasycz-
nych na korzyść języków nowożytnych i przedmiotów
matematyczno-przyrodniczych), ale z drugiej strony przy
ówczesnej strukturze szkolnictwa stwarzała dodatkowe
sita na drodze do oświaty wyższego stopnia uboższym
warstwom społeczeństwa. Wynikało to stąd, że do daw-
niejszego gimnazjum, ośmioklasowego, można było uzy-
skać dostęp już po ukończeniu czteroklasowej szkoły po-
wszechnej, warunkiem zaś wstępu do nowego zmoder-
nizowanego gimnazjum było ukończenie szkoły sześcio-
klasowej. Tymczasem na wsi przeważały, jak wiadomo,
szkoły najniżej zorganizowane, rzadko tylko sześciokla-
sowe, uprawniające do podjęcia nauki w szkole śred-
niej. Na domiar w tej sytuacji szkoła siedmioklasowa
stawała się poniekąd zbędną, co w praktyce prowadzi-
ło do dalszego ograniczenia tej kategorii szkół, mają-
cych teoretycznie stanowić podstawę systemu nauczania
na szczeblu szkolnictwa powszechnego. Był to jeden z
owych “rekordów niekonsekwencji”, jakie według okre-
ślenia Cata-Mackiewicza towarzyszyły reformie jędrze-
jewiczowskiej. Wprawdzie liczba szkół najniżej zorgani-
zowanych stopniowo zaczęła maleć na korzyść wyżej zor-
ganizowanych, ale był to wzrost zbyt powolny, aby do-
253
pływ młodzieży, zwłaszcza wiejskiej, do szkół średnich
w sposób istotny zwiększyć. W roku szkolnym 1937/38
ciągle jeszcze 47% szkół na wsi było I stopnia (w roku
1922/23 analogiczne szkoły na wsi stanowiły 70% ich
liczby), a więc poniżej sześcioklasowych. Niezależnie od
tego sieć szkół średnich nadal pozostawała rzadka, a kosz-
ty utrzymania w nich dzieci chłopskich z dala od rodziny
oraz opłaty szkolne zbyt wysokie, jak na chłopskie moż-
liwości materialne. Z kolei podział gimnazjów na niższe
(4 klasy) i wyższe (2 klasy liceum) poważnie utrudniał
dostęp na studia wyższe, gdyż tylko ukończenie liceum
dawało to prawo. W sumie więc, jak już wspomniano,
dyskryminacja młodzieży wiejskiej (i z małych miaste-
czek) na studiach wyższych nadal się utrzymywała. Za-
pewne tkwiło to zresztą w intencjach rządu - jak na to
wskazują m. in. okólniki Ministerstwa WRiOP, ustalają-
ce kryteria przyjmowania młodzieży do gimnazjów, sta-
wiające dzieci chłopskie na ostatnim miejscu. Był to sku-
tek propagandy kół reakcyjnych, mówiących o “nadpro-
dukcji inteligencji” i rozpowszechnionego w tych kołach
sloganu: “chłopi do wideł", który najbardziej krańcowo,
ale i najbardziej otwarcie ujmował prawdziwy stosunek
tych kół do sprawy dostępu wsi do oświaty.
Równocześnie uchwalona ustawa o szkolnictwie prywat-
nym uzależniała tworzenie szkół prywatnych od swo-
bodnej decyzji ministra i władz administracyjnych, czuj-
nie sprawdzających lojalność polityczną wnioskodaw-
ców. Wzmagał się nacisk polityczny na nauczycielstwo,
realizowany za pomocą polityki arbitralnych przeniesień,
z reguły na gorsze stanowisko, często w odległe i obce
części kraju, lub zgoła zwolnień z zajmowanej posady na-
uczycieli niewygodnych władzom sanacyjnym. Dotyczy-
ło to m. in. członków i działaczy Związku Nauczycielstwa
Polskiego - najsilniejszej reprezentacji nauczycieli w Pol-
sce, o charakterze zdecydowanie postępowym. Wyrazem
szykan pod adresem Związku były m. in. konfiskaty jego
wydawnictw, a w końcu nawet bezprawne narzucenie mu
rządowego kuratora w 1937 r., co - jakjuż wspomniano -
wywołało akcje protestacyjne i strajki wśród nauczycieli.
Szkolnictwo wyższe
Ze skromnych i niełatwych początków wyrastało w Pol-
sce szkolnictwo wyższe. W momencie odzyskania nie-
podległości istniały w kraju trzy uniwersytety (Jagielloń-
ski w Krakowie, Jana Kazimierza we Lwowie i Uniwer-
sytet Warszawski, do niedawna rosyjski) oraz dwie poli-
techniki (we Lwowie i Warszawie). Wkrótce potem zo-
stały uruchomione jeszcze dwa uniwersytety: w Pozna-
niu i Wilnie (Uniwersytet Stefana Batorego). Dla rozwo-
ju gospodarki narodowej duże znaczenie miało utworze-
nie Akademii Górniczej w Krakowie oraz Szkoły Głów-
nej Gospodarstwa Wiejskiego i Wyższej Szkoły Handlo-
wej w Warszawie. Równocześnie i w latach późniejszych
powstawały dalsze szkoły wyższe różnych typów i spe-
cjalności. Nowe uniwersytety nie zawsze miały wystar-
czającą kadrę naukową. Z pomocą przychodziły im naj-
starszy i najbogatszy w nią Uniwersytet Jagielloński oraz

Uniwersytet Jana Kazimierza. Przeniosło się do ojczyzny
wielu polskich uczonych, pracujących dotąd w uniwersy-
tetach zagranicznych. Szkoły wyższe w Polsce między-
wojennej dzieliły się na akademickie i nieakademickie.
Tylko pierwsze z nich miały prawo nadawać tytuły na-
ukowe, były ponadto wyposażone w szeroką autonomię
wewnętrzną. Uprawnienia akademickie miały wszystkie
wyższe szkoły państwowe w liczbie 13 (1937/38). Ponad-
to było wówczas w Polsce 10 szkół wyższych prywatnych,
którym na mocy oddzielnej ustawy sejmowej” można by-
ło nadać uprawnienia akademickie w całości lub czę-
ściowo. Wśród nich szczególnie wysoki poziom nauko-
wy, a zarazem tradycje postępu i demokracji reprezen-
towała Wolna Wszechnica Polska w Warszawie. Spośród
uczelni prywatnych szczególnym poparciem władz sana-
cyjnych cieszył się Katolicki Uniwersytet Lubelski, czego
wyrazem było przyznanie mu praw akademickich (1938),
gdy tymczasem innym uczelniom prywatnym, nieraz o
znacznie wyższym poziomie naukowym (jak np. Wol-
nej Wszechnicy Polskiej), przyznawano najwyżej niepeł-
ne prawa akademickie.
Autonomia uniwersytecka doznała poważnych ograni-
czeń w okresie pomiędzy 1930 a 1935 r. Bezpośrednim
powodem ustawy z 1933 r., która tę autonomię łamała,
był protest 45 najwybitniejszych profesorów Uniwersy-
tetu Jagiellońskiego (a także z innych wyższych uczel-
ni) przeciwko postępowaniu władz wobec więźniów brze-
skich w 1930 r. Atmosferę życia naukowego na wyższych
uczelniach poważnie zakłócały wspomniane już wyżej
liczne wybryki reakcyjnej części młodzieży akademic-
kiej, zwłaszcza bojówek OWP, ONR i różnego rodzaju
korporacji, skierowane przeciwko młodzieży żydowskiej
żądania wprowadzenia numerus clausus lub numerus nul-
lus, a nawet pałkarskie napaści na młodzież żydowską
oraz ujmującą się w jej obronie młodzież polską.
Koszty studiów wyższych były wysokie. Składały się na
to nie tylko opłaty za prawo do studiowania, wysokie ce-
ny książek i niezbędnych pomocy naukowych, lecz także
i przede wszystkim wysokie koszty utrzymania i miesz-
kania w miastach uniwersyteckich. Niewielka tylko część
młodzieży korzystać mogła z domów akademickich, któ-
rych było stosunkowo niewiele. Podobnie przedstawiała
się sprawa ze stypendiami. W roku 1937/38 państwowe
stypendia (w przeciętnej wysokości 44 zł miesięcznie)
otrzymało zaledwie 1312 studentów, tj. ok. 4,8% ogółu
młodzieży studiującej. Ponadto ok. 4,4% studentów po-
bierało stypendia z innych funduszów (prywatnych, sa-
morządowych itp.), ale w wysokości jeszcze niższej niż
stypendia państwowe (mianowicie 35 zł miesięcznie).
Warunki te sprawiły, że studia wyższe w Polsce między-
wojennej były w niewielkim stopniu dostępne dla mło-
dzieży pochodzenia robotniczego i chłopskiego. W ro-
ku 1928/29 - najpomyślniejszym w całym okresie mię-
dzywojennym pod względem dobrobytu - studiowało w
szkołach wyższych według Małego rocznika statystyczne-
go z 1933 r. zaledwie 8,1% młodzieży pochodzenia ro-
botniczego i 9,8% pochodzącej z rodzin “mniejszych rol-
254
5
ników”, tj. posiadających “poniżej 50 ha gruntu”. W wy-
niku tych trudności młodzież ta musiała często nadmier-
nie przedłużać studia lub je wręcz przerywać.
W tych warunkach liczba młodzieży studiującej na wyż-
szych uczelniach była stosunkowo niewielka: w latach
1926-1939 wahała się w granicach od 40 do 50 tys. stu-
dentów.
Prasa i czasopiśmiennictwo —
tendencje rozwojowe
Obok szkolnictwa wszystkich szczebli jedną z najważ-
niejszych dźwigni rozwoju kultury stanowiło czytelnic-
two prasy i książki. U chwycenie tych zagadnień na-
stręcza jednak znacznie większe trudności niż proble-
mów szkolnictwa, choć materiały z tej” ostatniej dziedzi-
ny nie zawsze są wiarygodne (np. gdy chodzi o szkolnic-
two mniejszości narodowych) oraz wolne od luk i rozbież-
ności (np. gdy chodzi o pochodzenie społeczne młodzieży
uczącej się).
W sprawach prasy, książki i czytelnictwa jesteśmy skaza-
ni w większości wypadków na materiały cząstkowe, trud-
ne do zweryfikowania, ograniczone przy tym w zasadzie
do prasy legalnej. Materiały statystyczne na temat niele-
galnej prasy KPP i prasy rewolucyjnej, szczególnie jeśli
chodzi o jej kolportaż, w praktyce nie istnieją bądź nie
dają podstaw do wniosków uogólniających. W tej sytu-
acji interpretacje i sądy, dotyczące nawet prasy legalnej,
nie mogą nie zawierać wielu poważnych luk i nie budzić
niejednokrotnie równie poważnych rozbieżności, a nieraz
i sprzeczności.
Niezależnie od tego sama natura i charakter działalności
na tym polu sprawiają, że wymyka się ona bardzo czę-
sto spod możliwości stosowania wymierzalnych, obiek-
tywnych kryteriów. Dotyczy to nawet zjawiska i proce-
sów związanych z ilościowym rozwojem prasy, jej roz-
powszechnienia i czytelnictwa. Tylko niewiele z tych zja-
wisk można ustalić w sposób względnie bezsporny, a i
to raczej jedynie w sensie scharakteryzowania występu-
jących w nich pewnych tendencji czy trendów rozwojo-
wych.
Należy tu m. in. kwestia rozwoju prasy, mierzona licz-
bą ukazujących się tytułów i wysokości nakładów, a więc
pośrednio i czytelnictwa. W świetle badań m. in. M. Czar-
nowskiej, a przede wszystkim czołowego znawcy tych za-
gadnień A. Paczkowskiego, już w końcu 1921 r. liczba ty-
tułów prasowych przekroczyła stan przedwojenny, z po-
łowy roku 1914. W latach następnych w dalszym ciągu
zwiększała się ona dynamicznie do ok. 1800-2000 u pro-
gu wielkiego kryzysu.
W ostatnich latach przed II wojną - po okresie stagnacji
w czasach kryzysu - tempo wzrostu wydawnictw praso-
wych znowu uległo przyspieszeniu. Wprawdzie wiele z
nich miało żywot bardzo krótkotrwały, czasem wręcz efe-
meryczny, ale nie zmienia to w sposób zasadniczy ogól-
nego obrazu w tej dziedzinie.
6
Dynamicznie rosły zarówno nakłady prasy globalne
(roczne), jak i jednorazowe. Wszelkie szacunki na ten
temat są jeszcze bardziej zawodne niż przy oblicza-
niu wzrostu liczby tytułów prasowych. Jednakże pewną
orientację może tu dać zużycie roczne papieru gazeto-
wego w Polsce. Wynikałoby z niego (przy ograniczeniu
się do prasy codziennej i ukazującej się 2-4 razy w tygo-
dniu), że według obliczeń Paczkowskiego w 1924 r. moż-
na było z tego papieru wydrukować 268 mln egzempla-
rzy rocznie, natomiast w 1937 r - 866 mln egz. (podob-
ne wielkości dla lat 1935-1937 podają, opierając się na
odmiennych kryteriach, i inni badacze). Oznaczałoby to
przeszło trzykrotny wzrost nakładów globalnych dzien-
ników w ciągu 13 lat. Wzrost nakładów jednorazowych,
choć nie tak dynamiczny, był jednak również wyraźny.
O ile na początku roku 1925 nakłady prasy codziennej
(oraz ukazującej się 2-4 razy tygodniowo) nie przekra-
czały prawdopodobnie jednorazowo 1 mln egz., o tyle w
połowie lat trzydziestych sięgały one co najmniej 1,5 mln,
a może i 2 mln egz. Dodajmy, że z tego przynajmniej 350
tys. przypadło na gazety żydowskie (w jęz. jidysz, a tak-
że - nieliczne - w jęz. hebrajskim) i na niemieckie prze-
szło 100 tys. (według T. Kowalaka nawet ok. 150 tys., ale
bierze on pod uwagę nie tylko dzienniki, lecz “prasę poli-
tyczną" w ogóle). Na tym tle nieproporcjonalnie małe na-
kłady miała prasa największej mniejszości w Polsce, mia-
nowicie ukraińskiej, która prawie do końca II Rzeczypo-
spolitej dysponowała tylko jednym pismem codziennym
“Diło” o nakładzie zaledwie 5 tys. egz. Łącznie z kilkoma
pismami, wychodzącymi 2-4 razy w tygodniu, ich nakład
jednorazowy (1930) sięgał zaledwie ok. 15 tys., a wraz
z tygodnikami ok. 100 tys. egz. Warto jednak podkre-
ślić, że natomiast stosunkowo liczne (choć małonakłado-
we) były ukraińskie czasopisma kulturalno-oświatowe i
młodzieżowe. Jeszcze skromniej przedstawiała się prasa
białoruska. Ustępowała ona zarówno pod względem licz-
by tytułów, jak i nakładów nie tylko prasie ukraińskiej,
ale nawet znacznie słabszych liczebnie mniejszości, ro-
syjskiej i litewskiej.
Za istotną cechę, charakteryzującą tendencje rozwojowe
prasy w dwudziestoleciu międzywojennym, uznać nale-
ży także rosnącą rolę prasy wielkonakładowej, dociera-
jącej do szerokich rzesz społeczeństwa w różnych regio-
nach kraju. W 1924 r. tylko 5 dzienników biło nakłady
jednorazowe powyżej 25 tys. egz. każdy (w tym tylko 1
powyżej 50 tys.), w 1936 r. było takich dzienników już 31
(w tym 13 powyżej 50 tys.). Malała więc wyraźnie rola
niskonakładowej prasy codziennej (poniżej 10 tys. egz.),
choć nadal jeszcze i wtedy przeważała ona swym ogól-
nym nakładem jednorazowym (58%) nad prasą “wielką"
(19%). Reszta przypadała na prasę o średnich nakładach.
Wśród prasy wielkonakładowej czołowe miejsce zajmo-
wał krakowski “Ilustrowany Kurier Codzienny”, którego
jednorazowy nakład wahał się w granicach 120-180 tys.
egz., a niekiedy przekraczał 200 tys. Zawdzięczał to m.
in. silnemu zapleczu finansowemu, niezwykle sprawnej
organizacji i operatywnemu serwisowi informacyjnemu,
255
zdolności przystosowania się właściciela “Ikaca”, Maria-
na Dąbrowskiego, do oczekiwań i życzeń czytelników...,
a także “władzę dzierżących”. Już współcześni charakte-
ryzowali IKC nieco drastycznie jako “pannę dla wszyst-
kich i do wszystkiego”, a j ego oblicze ideowo-polityczne
jako “w miarę pobożne, z lekka demokratyczne i nieco
konserwatywne”.
Obok koncernu prasowego z krakowskiego “pałacu pra-
sy”, jak zwano siedzibę IKC (a także przynależnych do
tegoż koncernu magazynów, jak ilustrowany "Świato-
wid”, kryminalno-sensacyjny “Tajny Detektyw”, sporto-
wy “Raz, Dwa, Trzy”), inną potęgą prasy polskiej był war-
szawski koncern tzw. prasy czerwonej (zwanej tak od ko-
loru tytułów jej poszczególnych gazet) wydający m. in.
popularne dzienniki stołeczne “Express Poranny” i “Ku-
rier Czerwony”, później także dalsze dzienniki i czasopi-
sma, m. in. “Przegląd Sportowy”, tygodniki “Kino”, sa-
tyryczny “Cyrulik Warszawski” itp. Wprawdzie żaden z
tych dzienników nie osiągnął nakładów “Ikaca” , ale nie
ustępowały mu łącznym nakładem. Pod względem poli-
tycznym obydwa te największe w Polsce koncerny pra-
sowe związane były z obozem sanacyjnym. Dotyczyło to
zwłaszcza “prasy czerwonej”, w znacznym stopniu uza-
leżnionej odeń finansowo i kontrolowanej przez wyso-
kich prominentów tego obozu, w szczególności Bogusła-
wa Miedzińskiego.
Orientacje ideowo-polityczne prasy polskiej.
Dotykamy w ten sposób kategorii zagadnień szczegól-
nie skomplikowanych i zawiłych, mianowicie orienta-
cji ideowo-politycznych reprezentowanych przez prasę
polską okresu międzywojennego. Przeprowadzane już
przed wojną i podejmowane także w ostatnich latach
analizy rynku prasowego pod tym kątem widzenia są -
przy wszystkich nieuniknionych odchyleniach i wątpli-
wościach - zgodne co do tego, że zdecydowaną przewa-
gę zarówno pod względem liczby tytułów, jak i wysoko-
ści nakładów miała prasa o orientacji prawicowej i cen-
trowej, w szczególności właśnie, gdy chodzi o dzienni-
ki i pisma wielkonakładowe. Tak np. z przytoczonych
przez A. Paczkowskiego materiałów z biuletynu informa-
cyjnego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z maja 1924
r. wynika, że na początku tegoż roku polska prawico-
wa i centrowa prasa polityczna obejmowała prawie 200
pism o nakładzie globalnym blisko 200 mln egzempla-
rzy, podczas gdy siły lewicowe miały w swej dyspozy-
cji ok. 70 pism o nakładzie nie przekraczającym 45 mln
egzemplarzy. Po przewrocie majowym tradycyjny po-
dział na prawicę, centrum i lewicę stał się jeszcze mniej
ostry niż przedtem, a często wręcz mylący z uwagi na to,
że większość partii prawicowych i ich prasy znalazła się
w opozycji wobec rządów sanacyjnych, a jednocześnie
niektóre pisma o tradycjach lewicowych czy liberalno-
demokratycznych przyjęły orientację mniej lub więcej
prorządową (np. “Głos Prawdy”, miesięcznik “Droga”,
czy wpływowy dziennik warszawski “Kurier Poranny”).
Tak więc w nowej, pomajowej sytuacji nie wystarcza-

ły już tradycyjne kryteria (również zresztą mało precy-
zyjne): prawica, centrum, lewica. Coraz większą rolę w
samookreślaniu się politycznym w nurcie lewicy i demo-
kracji zaczęło odgrywać jeszcze jedno istotne kryterium -
kryterium stosunku do sanacji. Należy jednak równocze-
śnie pamiętać, że w tych czasach stanowisko antysanacyj-
ne zajmowały również partie prawicowe, w szczególności
endecja, co samo w sobie nie' kwalifikowało ich bynaj-
mniej do obozu demokratycznego, a tym bardziej lewi-
cowego. Uznać więc trzeba, że dopiero zbieg obu kryte-
riów łącznie: przeciwko społecznej prawicy (także anty-
sanacyjnej) oraz przeciwko sanacji stwarzał podstawę do
zakwalifikowania określonych sił politycznych do obozu
demokracji i lewicy. W praktyce odpowiadało to mniej
więcej podziałowi ówczesnego społeczeństwa polskiego,
a także partii i ugrupowań politycznych. Z jednej strony
były siły związane z Cetrolewem, z obozem rewolucyj-
nym oraz radykalnymi nurtami wśród mniejszości naro-
dowych, z drugiej strony - siły sanacji i endecji.
Wydaje się, że w latach trzydziestych to podwójne kry-
terium może mieć zastosowanie do oceny orientacji
ideowo-politycznych prasy w Polsce. Jednakże analiza ta-
ka, z uwzględnieniem zbiegu obu tych kryteriów, nie by-
ła dotąd przeprowadzana. Dlatego też jedynie najogól-
niej stwierdzić można, że w latach trzydziestych przewaga
prasy prawicowej i sanacyjnej była bez wątpienia jeszcze
większa niż prasy prawicowej i centrowej przed przewro-
tem majowym.
Rządy sanacyjne a wolność prasy
Trudne położenie prasy opozycyjnej, w szczególności
lewicowej, wynikało nie tylko ze słabości jej podstaw
finansowo-materialnych i techniczno-wydawniczych. Na-
wet stosunkowo silne i ustabilizowane wydawnictwa pra-
sy lewicowej, jak np. “Robotnik”, ustępowały wyraźnie
pod względem zdolności produkcyjnej i nowoczesności
swej bazy poligraficznej, liczebności personelu technicz-
nego itp. wyposażeniu krakowskiego “pałacu prasy” M.
Dąbrowskiego, warszawskiego koncernu “prasy czerwo-
nej” przy ul. Marszałkowskiej czy niektórym wydawnic-
twom poznańskim lub pomorskim. Trudności te pogłę-
biała dyskryminacyjna polityka władz wobec prasy opo-
zycyjnej, wyrażająca się m. in. w naciskach politycznych
(np. w postaci konfiskat), pociągnięciach fiskalnych (np.
w dziedzinie podatkowej, subwencjowania określonych
pism itp.), utrudnieniach w rozpowszechnianiu itd.
Polityka ta nie tylko pozostawała w sprzeczności z za-
sadami demokracji politycznej, ale często kolidowała
też z konstytucją marcową i obowiązującym ustawodaw-
stwem. Wolność prasy i swobodę wyrażania poglądów
gwarantowały zwłaszcza artykuły 105 i 104 konstytucji.
Były to jednak zasady ogólne, niejednokrotnie przekre-
ślane praktyką postępowania władz administracyjnych i
sądowych, które aż do ustawy prasowej z 1938 r. opie-
rały się w dużej mierze na przepisach ustawodawstwa
państw zaborczych. Przeprowadzone na mocy wyroków
256
7
sądowych konfiskaty zmuszały redakcje do wycofywania
i niszczenia gotowych już nakładów, co poza innymi skut-
kami narażało wydawnictwa na poważne straty finanso-
we. Choć nie istniała w zasadzie cenzura prewencyjna,
funkcjonowanie cenzury represyjnej stwarzało niewątpli-
wie ograniczenia wolności prasy, zwłaszcza w okresach
większych napięć społecznych, strajków i innych niepo-
kojów. Najczęściej przedmiotem tych i podobnych repre-
sji była prasa i czasopisma rewolucyjne, radykalnie lewi-
cowe i mniejszości narodowych. W latach 1921-1924 za-
wieszono przynajmniej 59 pism tej orientacji.
Po przewrocie majowym stosunki te uległy dalszemu i
silnemu pogorszeniu. Liczba konfiskat sięgała w latach
trzydziestych 2-3 tys. rocznie, przy czym coraz częściej
ofiarą ich padały także pisma stronnictw legalnych, nie
tylko lewicowych, ale często też centrowych i prawico-
wych. Tak np. w dziesięcioleciu 1926-1935 naczelny or-
gan PPS “Robotnik” ulegał konfiskacie około 500 razy,
a endecka “Gazeta Warszawska” około 260 razy, podob-
nie katowicka “Polonia”, organ Chrześcijańskiej Demo-
kracji, kierowany przez Korfantego. Niemal na porząd-
ku dziennym były konfiskaty “Oblicza Dnia” i “Dzien-
nika Popularnego” - antyfaszystowskich pism jednolito-
frontowych inspirowanych przez KPP. W ogólności naj-
ostrzejsze represje różnego rodzaju (trudne do zliczenia
ich przykłady podaje w swej świetnie udokumentowa-
nej pracy o reglamentacji wolności prasy w Polsce mię-
dzywojennej M. Pietrzak) spadały na prasę rewolucyj-
ną i mniejszościową. Tak np. w roku 1928 i 1929 uległo
konfiskacie 70% ogółu numerów tygodnika PPS-Lewicy
“Robociarz”, 80% “Chłopskiej Przyszłości” i 100% nu-
merów “Chłopskiego Życia” - radykalnych pism ruchu lu-
dowego. “Wcale nierzadkie były wypadki konfiskowania
wszystkich kolejnych numerów czasopisma od jego po-
wstania aż do zawieszenia” - stwierdza tenże autor. Do-
dajmy przy okazji, że jeszcze dotkliwszą niż konfiska-
ty poszczególnych numerów czy artykułów formą repre-
sji było zawieszanie i likwidacja czasopisma - proceder
praktykowany często wobec prasy radykalnej już przed
majem 1926 r., a w latach późniejszych jeszcze bardziej
rozwinięty.
Poza wydatnym rozszerzeniem frontu represji prasowych
władze sanacyjne podniosły też znacznie wysokość kar
pieniężnych za “wykroczenia” prasowe. Aby uniknąć ka-
tastrofy finansowej, niektóre wydawnictwa przedstawia-
ły cenzorom “dobrowolnie” określone materiały, jeszcze
przed ich publikacją. W ten sposób obok cenzury re-
presyjnej zaczynała funkcjonować cenzura prewencyjna
i autocenzura. Sankcjonowała to pośrednio konstytucja
kwietniowa 1935 r., w której artykuły o wolności prasy
z konstytucji marcowej 1921 r. zostały pominięte. Nie-
jako finalizował tę ewolucję dekret prasowy prezydenta
RP z listopada 1938 r., który m. in. jeszcze bardziej pod-
nosił kary pieniężne za wykroczenia prasowe, zwiększał
uprawnienia władz administracyjnych i prokuratorskich
w zakresie nadzoru nad prawomyślnością prasy i wpro-
wadzał szereg innych obostrzeń w tej dziedzinie.
8
Wielką wagę przywiązywały też rządy pomajowe do
kontroli nad systemem rozpowszechniania prasy, to
jest nad jej kolportażem. I w tej dziedzinie szczególną
aktywność rozwijał Bogusław Miedziński, w którego
rękach zbiegały się w głównej mierze nici kierowania
i kontrolowania prasy przez obóz sanacyjny. Ważnym
instrumentem z tego punktu widzenia była spółka
akcyjna “Ruch”, mająca monopol na kolportaż prasy na
kolejach. Już wkrótce jednak sieć “Ruchu” wyszła poza
dworce kolejowe, szczególnie bujnie rozwijając się w
Warszawie, a z czasem, stopniowo, także na prowincji.
Monopol na kolejach i zdecydowana dominacja w
Warszawie pozwalały “Ruchowi” poniekąd dyktować
wydawnictwom warunki rozprowadzania ich prasy,
przede wszystkim przez ustalanie wysokości prowizji za
przyjmowane do kolportażu pisma, stosowanie wymogu
wpłacania z góry kaucji od niektórych wydawnictw i
szereg innych drobnych utrudnień lub — dla innych
— ułatwień. Szczególne trudności miały w „Ruchu”
pisma najczęściej podlegające konfiskatom oraz pisma
żydowskie. Zmuszało to je do organizowania własnego,
kosztownego i z konieczności mniej rozgałęzionego
kolportażu (liczba placówek „Ruchu” w 1937 r. się-
gała 4900) oraz polegania na prenumeracie stałych
czytelników. O wadze, jaką przywiązywały władze
sanacyjne do kolportażu prasy i w ogóle kontroli nad
nią, świadczą raporty i narady na te tematy, odbywane
niejednokrotnie w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych
oraz Komisariacie Rządu dla m. st. Warszawy, a nawet w
Ministerstwie Spraw Wojskowych. Toteż trzeba zgodzić
się ze stanowiskiem innego badacza tych zagadnień, E.
Rudzińskiego, że cały ten wszechstronny zespół środ-
ków represji, nacisków ekonomicznych i przekupstw,
jawnego gwałcenia obowiązujących praw itp. służył nie
czemu innemu, jak „tworzeniu w Polsce systemu prasy
kontrolowanej”.
Sanacyjna polityka kija i marchewki wobec prasy miała
jednak — jak każda taka polityka — skuteczność ogra-
niczoną. Z różnych względów społeczno-politycznych,
a także organizacyjno-technicznych wymykały się spod
jej kontroli ważne kanały oddziaływania na opinię
publiczną, których znaczenia nie należy nie doceniać.
Mowa tu w szczególności o szerokim strumieniu z jednej
strony prasy i wydawnictw o charakterze religijnym
i klerykalnym, często dewocyjnym, jak też z drugiej
strony o prasie zawodowej i związkowej, adresowanej
głównie do mas robotniczych.
Prasa klerykalna i dewocyjna
Od pierwszych niemal lat niepodległości koła ko-
ścielne przywiązywały wielką wagę do działalności
religijno-propagandowej w możliwie szerokich kręgach
społeczeństwa, nie dysponowały jednak żadnym pismem
codziennym o szerszym zasięgu. Zresztą interesy Ko-
ścioła miały i tak licznych oraz wpływowych rzeczników
w prasie codziennej prawicowych i centrowych partii
politycznych, przede wszystkim Narodowej Demokracji
i Chrześcijańskiej Demokracji. Natomiast wielkimi
środkami i z wielkim rozmachem angażował się Kościół
257
w wydawnictwa periodyczne, tygodniki, miesięczniki
itp., bezpośrednio przez siebie organizowane i kiero-
wane. Był pod tym względem potęgą, dorównującą, a
nawet przewyższającą największe świeckie wydawnic-
twa tego typu. Jak stwierdza A. Paczkowski, w 1930
r. wśród 11 największych czasopism o łącznym na
kładzie jednorazowym ok 1,1 mln egzemplarzy około
620 tys. egzemplarzy (tj. ok: 56 — 57%) przypadało
na czasopisma o charakterze religijnym, a w 1936 r.
odsetek ten wzrósł nawet do 62 — 63%. Prawdziwie
zawrotną karierę wśród nich robił miesięcznik „Rycerz
Niepokalanej”, wydawany przez oo. franciszkanów w
Niepokalanowie pod Warszawą — wielkim centrum
wydawnictw religijnych w Polsce, stworzonym przez o.
Maksymiliana Kolbego (który zginął później męczeńską
śmiercią w hitlerowskim obozie zagłady w Oświęcimiu).
W latach trzydziestych nakład jednorazowy tego mie-
sięcznika sięgał 600 — 800 tys. egz. Wprawdzie gros
zawartości „Rycerza” poświęcone było sprawom kościel-
nym, ale nie brakowało w nim informacji i artykułów
o charakterze społeczno-politycznym i ideologicznym,
z reguły nacechowanych wrogością już nie tylko wobec
idei socjalizmu i komunizmu, lecz także wszystkiego,
co trąciło liberalizmem i oczywiście laickością. Nieto-
lerancja wobec innych wyznań, obskurantyzm — oto
postawy, które wedle zgodnej opinii współczesnych
obserwatorów, a także historyków określały oblicze
tego pisma. W innym wielkim katolickim ośrodku
wydawniczym, w Drukarni i Księgarni Św. Wojciecha
w Poznaniu, wychodził w dużym nakładzie (przekra-
czającym w latach trzydziestych 220 tys. egz.) tygodnik
„Przewodnik Katolicki”. I to czasopismo, o nastawieniu
zdecydowanie konserwatywnym i patriarchalnym, nie
stroniło od problematyki ideologicznej i społeczno-
politycznej, szczególnie duży wpływ wywierając na
opinię publiczną w województwach zachodnich, gdzie
miało najwięcej abonentów i czytelników. Natomiast
krakowski „Posłaniec Serca Jezusowego”, wydawany
przez oo. jezuitów i niewiele tylko ustępujący „Przewod-
nikowi Katolickiemu” nakładem, specjalizował się w
sentymentalnych, umoralniających opowiastkach, pisał
o cudownych zdarzeniach, inicjował zbiórki na biednych
Murzynów czy Indian itp. Nie odbiegał swym poziomem
od „Rycerza Niepokalanej”.
Problem szerokiej poczytności tych pism i wydawnictw
miał swe złożone socjohistoryczne korzenie, których
rozpoznanie i wyjaśnienie nie da się sprowadzić je-
dynie do statystycznych wskaźników dominacji religii
katolickiej w społeczeństwie polskim ani też nawet do
odwołania się do roli, jaką odgrywał Kościół w długich
latach narodowej niewoli. Wymagałoby to odrębnych i
rozległych studiów nie tylko historycznych, ale także z
zakresu socjologii, psychologii mas, kulturoznawstwa i
innych dziedzin, co z konieczności musi pozostać poza
obrębem rozważań w tej pracy.
Wszelako nie bez znaczenia dla pełniejszego roze-
znania przyczyn poczytności tej prasy są też bardziej
wymierne czynniki natury ekonomicznej, organizacyjnej

i technicznej, które — wiążąc się ściśle z ogólniejszymi
przesłankami i mechanizmami oddziaływania Kościoła
katolickiego na opinię publiczną — służyły skutecznie
rozpowszechnieniu jego wydawnictw i czasopism.
Charakterystyczny pod tym względem jest fakt, że
np. w 1935 r. ok. 45% olbrzymiego nakładu „Rycerza
Niepokalanej” rozprowadzano za darmo. Czasopisma
kościelne na ogół nie miały problemów z kolportażem
i nie były zależne od „Ruchu”, gdyż miały do dyspo-
zycji ogarniającą cały kraj sieć instytucji i placówek
kościelnych, w tym przede wszystkim parafialnych, które
niejako „z urzędu” prowadziły ów kolportaż, a czyniły
to tym skuteczniej, że księża natarczywie nakłaniali
parafian do kupowania pism katolickich, często nie
żałując równocześnie słów potępienia dla niekatolickiej,
„złej prasy”. Wówczas (1937) było w Polsce 5170 parafii
rzymskokatolickich, czyli o paręset więcej niż punktów
kolportażu „Ruchu”.
Niezależnie od tego, pisma katolickie dzięki swym wy-
sokim nakładom, a także niewątpliwemu finansowemu
wsparciu Kościoła i organizacji katolickich były na
ogół bardzo tanie. Doniosłe znaczenie dla masowej i
taniej kościelnej produkcji wydawniczej miał fakt, że
skupiała się ona w przynajmniej kilku wielkich i bogato
wyposażonych technicznie ośrodkach wydawniczo-
poligraficznych, nie ustępującym swym potencjałem
wydawniczym wielkim, zresztą nielicznym, ośrodkom
świeckim. Szczególną rolę pod tym względem odgrywał
Poznań, największy kościelny ośrodek wydawniczy w
Polsce.
Nie rezygnował też Kościół z prób kształtowania postaw
inteligencji i modelu kultury polskiej jako kultury
katolickiej. Służyły tym celom czasopisma o wieloletniej
niekiedy tradycji swej działalności, jak krakowski mie-
sięcznik „Przegląd Powszechny”, poznańska „Tęcza”,
a zwłaszcza powstała w 1936 r. również poznańska
„Kultura”, niewątpliwie najbardziej liczący się tygodnik
katolicki tego typu o zasięgu ogólnokrajowym. Różnił
się on w sposób istotny swym charakterem, poziomem
i ambicjami od scharakreryzowanych wyżej innych
czasopism katolickich. Ale choć — jak stwierdza W.
Mysłek — „wielu piszących na jego łamach publicystów
usiłowało w swoich artykułach odbiec od jaskrawo
konserwatywnych schematów katolickiej myśli spo-
łecznej”, choć pojawiały się w „Kulturze” akcenty
„krytycyzmu społecznego”, to jednak i to stosunkowo
najambitniejsze intelektualnie czasopismo katolickie nie
potrafiło wyzwolić się z kanonu integryzmu katolickiego
ani też zdobyć się na jakąś nową, twórczą koncepcję
katolickiej myśli społecznej, wolnej od przemożnego
nacisku ideologicznego hierarchii kościelnej. Nie przy-
padkiem pierwszy numer tygodnika w kwietniu 1936 r.
otwierała wypowiedź prymasa Polski, kardynała Hlonda.
Zamieszczone cotygodniowo notatki polityczne, mimo
swego spokojnego tonu, „żywiły się — jak zauważa K.
Koźniewski — dwiema obsesjami: antykomunizmem i
antysemityzmem”.
Jedyny zapewne wyjątek, nie mieszczący się w ciasnym
258
9
gorsecie światopoglądowym integryzmu katolickiego
w międzywojennej Polsce, stanowiła niewielka grupka
skupiona wokół kwartalnika „Verbum” i jego twórcy,
szlachetnego humanisty, ks. Władysława Korniłowicza.
Jednakże pismo to, wyróżniające się wśród pism katolic-
kich duchem tolerancji i szacunku dla innych poglądów,
nie było przez „Kulturę” prawie zauważane.
Wszystkie te sukcesy na polu czasopiśmiennictwa
katolickiego nie mogły wszakże przesłonić dotkliwej
luki, jaką w oczach hierarchii kościelnej stanowił brak
własnej, bezpośrednio przez nią kierowanej, prasy
codziennej. Wprawdzie na międzynarodowej wystawie
prasy katolickiej w Watykanie w 1936 r. w pawilonie
polskim figurowało aż 50 dzienników uważających się za
katolickie lub „stojących na gruncie katolickim”, ale w
rzeczywistości były to dzienniki związane z centrowymi
i prawicowymi partiami politycznymi. Wpływ Kościoła
na nie był poważny, ale nie wyłączny. W tym sensie, jak
to komentował ówczesny redaktor naczelny „Ateneum
Kapłańskiego” ks. Stefan Wyszyński, nie można było
ich uważać za katolickie „bez zastrzeżeń”. Dzienniki te
niejednokrotnie, zdaniem kół kościelnych, niejako pod-
pierały się autorytetem Kościoła w celach partyjnych, a
ponadto nieraz dawały im priorytet przed jego własnymi
dążeniami i interesami. Stawiało to w oczach opinii pu-
blicznej pod znakiem zapytania atrybuty Kościoła, które
sobie przypisywał i do których zawsze przywiązywał
wielką wagę, mianowicie atrybut uniwersalności swej
doktryny filozoficznej i społecznej oraz bezstronności i
ponadpartyjności w płaszczyźnie politycznej. Kościół
nie chciał być stroną w licznych sporach i polemikach
politycznych między partiami i ich prasowymi organami
— chciał być w tych sprawach arbitrem, chciał ratować,
co się jeszcze da z obowiązującej w Kościele od wieków
zasady „Roma locuta, causa finita”.
Szczególnie ostry stał się ten problem po przewrocie
majowym, kiedy większość partii prawicowych i cen-
trowych stanęła w opozycji wobec rządów sanacyjnych.
Sprawa stawała się coraz pilniejsza zwłaszcza w latach
trzydziestych w związku z działalnością Centrolewu,
zaognieniem się sytuacji wewnętrznej po wyborach i
procesie brzeskim, a przede wszystkim w związku z
wzrostem ruchu strajkowego i niepokojów społecznych
w latach kryzysu i dążeniami sił rewolucyjnych lewicy
do stworzenia antyfaszystowskiego jednolitego frontu
ludowego.
W tych okolicznościach od kwietnia 1935 r. zaczął
się ukazywać wydawany w Niepokalanowie „Mały
Dziennik”. Dzięki swej wyjątkowej taniości (5 groszy),
świetnemu kolportażowi poprzez kanały kościelne oraz
przede wszystkim dzięki swemu poziomowi, obliczo-
nemu na raczej niewysokie wymagania odbiorców,
„Mały Dziennik” stał się rychło gazetą o jednorazowym
nakładzie 100 — 120 tys., co w warunkach polskich
dawało mu jedno z pierwszych miejsc w prasie co-
dziennej. Spotkało się to z wysokim uznaniem władz
kościelnych, wyrażonym m. in. w liście do redaktora
„Małego Dziennika” przez głównego jego protektora,
10
kardynała Kakowskiego, który — obok innych wydaw-
nictw z Niepokalanowa — chwalił go bardzo za to, że
staje się „z każdym rokiem coraz to bardziej sprawnym
środkiem wyrabiania katolickiej opinii w narodzie i
coraz to bardziej skuteczną bronią w walce z wrogimi
atakami bezbożników i komunistów”. „Mały Dziennik”
— pisał dalej kardynał — „spełnia chlubną misję obrony
i wzmacniania zdrowia moralnego w naszym społeczeń-
stwie”.
Zgoła odmienne zdanie na ten temat mieli współ-
cześni pisarze, literaci i publicyści, także z bardziej
światłych kół katolickich. W istocie rzeczy bowiem
lektura „Małego Dziennika” kwalifikuje to pismo —
według charakterystyki W. Mysłka — jako „w całym
tego słowa znaczeniu pismo brukowe, rewolwerowe”,
specjalizujące się w atakach na organizacje postępowe,
szczególnie na Związek Nauczycielstwa Polskiego. „Ten
kościelny czerwoniak — stwierdza dalej tenże autor —
nie troszczył się przy tym o wiarygodność podawanych
przez siebie informacji, w wyniku czego wielokrotnie
narażał się na procesy o zniesławienie. Choć występował
przeciw rozluźnieniu obyczajów, czynił to w sposób tak
obsesyjny i krzykliwy, że faktycznie i ta problematyka
przydawała pismu osobliwej pikanterii [...] podobnie jak
inne brukowce — odwoływał się do najniższych instynk-
tów i chorobliwej wyobraźni, urabiając czytelników
przede wszystkim w duchu reakcyjno-klerykalnym. Nie
było to trudne, jako że adresowany był przede wszystkim
do drobnomieszczaństwa”.
Nierówne siły w prasowej konfrontacji
Jak widać, potencjał prasowo-propagandowy sił pra-
wicy społecznej, obozu sanacyjnego oraz Kościoła i
kleru zdecydowanie przewyższał to, czym dysponował
nawet bardzo szeroko rozumiany obóz demokratyczno-
lewicowy. Pewną korektę na korzyść tego ostatniego
wprowadzały różnego rodzaju wydawnictwa i czaso-
pisma statystycznie trudno uchwytne, w tym przede
wszystkim prasa, a właściwie najczęściej skromne,
przeważnie niskonakładowe biuletyny i podobne pisma
wydawane przez związki zawodowe. Tylko niektóre
z nich, wydawane przez większe centrale związko-
we, jak np. organ Związku Zawodowego Kolejarzy
„Kolejarz Związkowiec” czy „Głos Kolejowca” lub
organ Związków Zawodowych Górników „Górnik”,
osiągały jednorazowy nakład w granicach 40 — 60 tys.
egz. W ogromnej większości pisma te miały charakter
regionalny lub zgoła lokalny bądź też branżowo specja-
listyczny, co z natury rzeczy poważnie ograniczało ich
rolę opiniotwórczą, a nawet informacyjną, która zresztą
na ogół w niewielkim tylko stopniu leżała w profilu tego
rodzaju pism.
Przewaga prasy prawicowej, klerykalnej i sanacyjnej
uwydatniała się najsilniej w prasie tzw. ogólnoinforma-
cyjnej, formalnie „niezależnej”, „ponadpartyjnej”, prasie
„dla wszystkich” itp. Na tym polu orientacje lewicowo-
demokratyczne czy choćby liberalno-demokratyczne
nie miały, zwłaszcza po przewrocie majowym, żadnej
przeciwwagi dla dzienników w rodzaju „Ilustrowanego
259
Kuriera Codziennego”, warszawskich „czerwoniaków”
czy „Małego Dziennika„”. Trochę mniejsze były te
dysproporcje, gdy chodzi o prasę polityczną w węższym
tego słowa znaczeniu, tzn. taką, która jawnie określała
się jako organy polityczne konkretnych ugrupowań bądź
mniej lub więcej wyraźnie przyznawała się do powiązań
z nimi. Świadczą o tym stosunkowo mniejsze różnice
wysokości nakładów czołowych pism i organów różnych
kierunków politycznych, np. prasy rządowo-sanacyjnej,
jak „Gazety Polskiej” (30 — 40 tys. egz.), „Polski Zbroj-
nej” (ok. 20 tys. egz.), „Polski Zachodniej” w Katowicach
(ok. 20 — 30 tys. egz.), pism konserwatywnych, często
o nachyleniu prosanacyjnym, jak krakowskiego „Czasu”
(ok. 5 — 6 tys. egz.), wileńskiego „Słowa” (również
poniżej 10 tys. egz.), „Dziennika Poznańskiego” (ok.
20 tys. egz.}, endeckich, jak „Gazety Warszawskiej”
(później „Warszawski Dziennik Narodowy” — ok. 20
— 30 tys.egz.), organu ONR, warszawskiej „ABC”
(ok. 30 tys. egz.), „Kuriera Poznańskiego” (ok. 25 —
30 tys. egz.) czy nie związanego wyraźnie partyjnie
wpływowego „Kuriera Warszawskiego” (ok. 25 — 42
tys. egz.).
Antysanacyjna prasa polityczna centrum i lewicy ustę-
powała prasie prawicowej i sanacyjnej liczbą tytułów, w
mniejszym stopniu wysokością nakładów. Tak np. z naj-
ważniejszych dzienników politycznych Chrześcijańskiej
Demokracji katowicka „Polonia” wychodziła w nakła-
dzie ok. 20 — 25 tys. egz., a „Dziennik Bydgoski” —
ok. 25 — 30 tys. egz. Z wielkimi trudnościami walczyła
prasa polityczna ruchu ludowego, słaba finansowo, gnę-
biona konfiskatami, na domiar często rozbijana sporami
wewnętrznymi. Tylko „Gazeta Grudziądzka” Wiktora
Kulerskiego (wychodząca 3 razy tygodniowo) osiągała
na początku lat trzydziestych nakład 30 — 35 tys. egz.,
który w następnych latach stale i szybko się obniżał.
W granicach 5,7, najwyżej 10 tys. egz. obracały się
nakłady czołowych pism politycznych ruchu ludowego,
tygodników „Piast”, „Wyzwolenie” i „Zielony Sztandar”.
Skromnie również przedstawiała się prasa polityczna
PPS. Jedynie jej organ naczelny „Robotnik” osiągał (w
końcu lat dwudziestych) nakład ok. 23 — 25 tys. egz.,
ale w latach trzydziestych nakład ten stopniowo malał. O
wiele niżej kształtował się on w wypadku krakowskiego
„Naprzodu” i górnośląskiej „Gazety Robotniczej”.
Zupełnie odrębny problem stanowiła prasa komuni-
styczna i rewolucyjnych odłamów ruchu ludowego.
Tylko nieliczne pisma komunistyczne i z reguły bardzo
krótko mogły ukazywać się legalnie. Naczelny organ
KPP „Czerwony Sztandar” ukazywał się cały czas nie-
legalnie i — podobnie jak cała prasa komunistyczna —
nieregularnie i rzadko (kilka lub w najlepszym wypadku
kilkanaście razy do roku). W stosunkowo „dobrym”
okresie, w latach 1922 — 1925, niektóre pisma ko-
munistyczne, jak „Trybuna Robotnicza” czy „Walka
Robotnicza” rozchodziły się (a raczej były rozprowadza-
ne kanałami przeważnie konspiracyjnymi) w nakładach
2 — 4 tys. egz. Wyjątkowo tylko — i na bardzo krótko
— udawało się niektórym pismom komunistycznym (np.

„Przełomowi“ w 1919 r.) ten pułap nakładu przekroczyć.
Jedynym naprawdę masowym dziennikiem o charakterze
rewolucyjno-demokratycznym w całym dwudziestoleciu
międzywojennym był inspirowany przez KPP „Dziennik
Popularny”. Osiągał on jednorazowy nakład rzędu 5 o
tys. i więcej egzemplarzy, ale i on ukazywał się zaledwie
przez kilka miesięcy na przełomie roku 1936 i 1937, po
czym został przez władze zawieszony.
Czasopiśmiennictwo społeczno-kulturalne
Nie tylko wielkonakładowa prasa ogólnoinformacyjna,
lecz na ogół także wyżej scharakteryzowana prasa poli-
tyczna w ściślejszym tego słowa znaczeniu przewyższały
oczywiście swymi nakładami, zasięgiem odbioru czytel-
niczego, trzecią ważną kategorię czasopiśmiennictwa,
mianowicie czasopisma społeczno -kulturalne i literac-
kie, najczęściej tygodniki i miesięczniki. W powodzi
tytułów prasowych stanowiły one nie więcej niż ok. 5%,
a ich jednorazowe nakłady rzadko tylko przekraczały
10 — 12 tys. egz. Jednak docierały one do kręgów
społecznych i środowisk, odgrywających szczególną,
często decydującą rolę w życiu społeczno-politycznym
i kulturalnym kraju, stwarzały forum do dyskusji na
tematy nie tylko literackie czy artystyczne, ale często
także społeczno-polityczne i ideologiczne. Namiętne
polemiki wokół kampanii Boya-Żeleńskiego przeciwko
mieszczańskiej obyczajowości i pruderii, ostre, zjadliwe
wystąpienia Słonimskiego w jego Kronikach tygodnio-
wych (od których z reguły czytelnicy „Wiadomości
Literackich” zaczynali lekturę tego pisma) przeciwko
m. in. „zamordyzmowi” sanacji, jej flirtowi z Hitlerem i
faszyzmem, nieustępliwa walka lwowskich „Sygnałów”
przeciwko endeckiemu i wszelkiemu innemu szowini-
zmowi, a zwłaszcza przeciwko antysemickim burdom
na uniwersytetach, liczne polemiki wokół problemów
militaryzmu i pacyfizmu, dyskusje na temat postępowych
tradycji narodowej historii (np. w związku z ukazaniem
się Kordiana i chama L. Kruczkowskiego, 1932) — to
tylko pierwsze z brzegu wśród wielu innych przykłady
charakteru i rangi problematyki, podejmowanych na ła-
mach czasopism społeczno-politycznych i kulturalnych.
Jest to zarazem istotny przyczynek do problemu orien-
tacji społeczno-politycznych, reprezentowanych na tym
ważnym odcinku rynku prasowego w Polsce między-
wojennej. Na tym polu bardziej niż w wypadku prasy
ogólnoinformacyjnej czy także politycznej sensu stricto
liczyły się nie tyle wielkości nakładów (choć i one
oczywiście miały znaczenie), ile nowatorstwo i odwaga
głoszonych poglądów, bystrość obserwacji zachodzących
w kraju i w świecie procesów ideowo-politycznych i kul-
turalnych, wreszcie gotowość i umiejętność pobudzania
czytelnika do refleksji nad nimi — słowem stworzenia
gruntu do niepokoju i fermentu ideowo-politycznego i
kulturalnego.
Toteż podzielić można pogląd A. Paczkawskiego,
że choć pod względem wysokości nakładów i licz-
by tytułów pisma te pozostawały daleko w tyle za
pismami masowymi, to jednak niewiele im ustępo-
wały lub nawet dorównywały swą wagą i znaczeniem
260
11
społeczno-politycznym. Odnosi się to zwłaszcza do lat
trzydziestych, lat wzmożonych dążeń lewicy komuni-
stycznej i niekomunistycznej do stworzenia jednolitego
frontu antyfaszystowskiego, wyrażających się m. in.
w tworzeniu szeregu pism społeczno-kulturalnych o
nastawieniu wyraźnie lewicowym, antysanacyjnym i
antyklerykalnym. „W ostatnich czasach — pisała w
związku z tym w 1937 r. Katolicka Agencja Prasowa w
publikacji pt. Front antyklerykalny — powstało w Polsce
szereg nowych pism lewicowych, hołdujących skrajnemu
radykalizmowi”, a „Ateneum Kapłańskie” (w 1936 r.)
ogłosiło artykuł pt. Nowy najazd komunizmu na Polskę,
w którym alarmowało, że choć formalnie nie ma w
Polsce prasy komunistycznej, to jednak mnożą się pisma
i grupy społeczno-ideowe, „wypowiadające poglądy
językiem bolszewickim” i z „sympatią o Bolszewii”,
Na te nowe pisma jest „ogromny urodzaj [...] wychodzą
kilka miesięcy, do roku, a gdy redaktorzy ich kontynuują
swą karierę w więzieniu, powstają nowe pisma, na
krótszy lub dłuższy żywot”.
Jak wynika z tych i wielu innych podobnych wypowiedzi,
wokół tych pism — i to bodaj najbardziej niepokoiło
sanacyjne władze i Kościół — skupiały się najwybit-
niejsze pióra i umysły ze świata nauki i kultury, ludzie,
którzy często nie mieli nic wspólnego z komunizmem,
byli jednak głęboko zatroskani przejawami faszyzacji
życia społeczno-politycznego i kulturalnego kraju. W
tej sytuacji nie zawsze skuteczne okazywały się środki
administracyjne, konfiskaty i inne represje. Nie jest
przypadkiem, że właśnie w tym czasie pojawiły się na
horyzoncie wydawniczym Polski także nowe czasopisma
prawicowe i klerykalne, jak wspomniana już poznańska
„Kultura”, a także związany z tzw. obozem narodowym
(a raczej nawet z ONR) tygodnik „Prosto z mostu”,
pod redakcją Stanisława Piaseckiego. W ten sposób
aktywizacja sił lewicy wywołała szeroki ferment ideowo-
polityczny i kulturalny nie tylko we własnych szeregach,
ale na całym froncie życia kulturalnego kraju.
W kategorii czasopism kulturalnych ogromną więk-
szość stanowiły czasopisma specjalistyczne, branżowe
(poświęcone w zasadzie tylko wąskim profesjonal-
nym zainteresowaniom, np. plastyce, muzyce, radiu
itp.). Czasopisma o szerszej problematyce społeczno-
kulturalnej, jak „Wiadomości Literackie”, „Prosto z
mostu”, „Sygnały” i inne, tworzyły wśród nich ilościowo
niewielką (nie więcej jak kilkanaście tytułów), ale z
punktu widzenia oddziaływania na opinię publiczną
najważniejszą podgrupę.
„Boyszewickie” „Wiadomości Literackie”
Niewątpliwie czołowe miejsce wśród nich zajmowały
„Wiadomości Literackie”, najbardziej długowieczne
z polskich czasopism tego typu (1924 — 1939), o
stosunkowo dużym nakładzie (nie przekraczającym
wszakże ok. 14 tys. egz.), niezwykle żywo i interesująco
redagowane przez Mieczysława Grydzewskiego. Nie bez
racji było ono uznawane za swego rodzaju instytucję pol-
skiego życia kulturalnego i literackiego tamtych czasów:
jego nagrody literackie należały do najwyżej cenionych,
12
opinie na jego łamach bywały przedmiotem ostrych
nieraz polemik lub nawet napaści, nie były jednak nigdy
lekceważone czy niezauważane. Swój wysoki autorytet
w kołach inteligencji polskiej zawdzięczały, obok swych
walorów redakcyjnych (szybka i wszechstronna infor-
macja o wydarzeniach kulturalnych w kraju i za granicą,
bogactwo tematyki na łamach pisma, różnorodność form
literackiego i publicystycznego przekazu itp.), bodaj
przede wszystkim znakomitości piór, które z „Wiado-
mościami” współpracowały. Należeli tu m. in. Tuwim,
Wierzyński, Słonimski, Iwaszkiewicz, Lechoń, Wittlin,
Boy-Żeleński, Pruszyński, Winawer, Janta-Połczyński,
Ossowski, Staff, Dąbrowska, Miller, a także, od czasu
do czasu, Irzykowski, Kaden-Bandrowski, Broniewski,
Nałkowska, Strug, Choromański, Rudnicki i wiele, wiele
innych wybitności literackich, zarówno już powszechnie
uznawanych, jak też dopiero — dzięki „Wiadomościom”
— wprowadzonych na arenę wielkiej literatury polskiej
tamtego czasu, niejednokrotnie później potwierdzonych
w czasach nowych, w Polsce Ludowej.
Przy tak niezwykle szerokim wachlarzu autorów i współ-
pracowników nieunikniona była wielość i różnorodność
poglądów, wyrażanych piórami tych autorów, zarówno w
sprawach dotyczących bezpośrednio problemów warsz-
tatu pisarskiego, jak i w kwestiach światopoglądowych
oraz ideowo-politycznych. Czyniło to „Wiadomości”
pismem w dużej mierze eklektycznym, co z kolei
narażało je na liczne ataki i zarzuty z lewa, jak też —
znacznie częściej — z prawa. Częściej z prawa niż z
lewa, bo chociaż zdarzały się w „Wiadomościach” wy-
stąpienia ideowo-polityczne budzące zdziwienie i nawet
wzburzenie w kołach demokratycznej inteligencji (ciągle
sentyment dla Piłsudskiego, stępienie ostrza krytyki
społecznej w latach trzydziestych, euforia w związku z
zajęciem Zaolzia w 1938 r.), to jednak w ogólnym bi-
lansie zdecydowanie przeważały ilościowo i jakościowo
materiały z drugiej strony barykady światopoglądowej:
antyendeckiej i antysanacyjnej, antyklerykalnej i antyob-
skuranckiej. Świadczyły o tym wspomniane już artykuły
Boya-Żeleńskiego przeciwko siłom Ciemnogrodu w
Polsce (stąd ich ataki na „boyszewizm” „Wiadomości”),
liczne protesty przeciwko terrorowi wobec więźniów
Brześcia, wyrazy solidarności i sympatii dla republikań-
skiej Hiszpanii w jego boju z rebelią gen. Franco i jego
faszystowskich sojuszników włoskich i niemieckich,
nieustanne piętnowanie i ośmieszanie wszelkich przeja-
wów szowinizmu i antysemityzmu oraz wiele innych w
podobnym duchu inicjatyw. Przy całym sceptycyzmie
wobec niekonsekwencji i eklektyzmu „Wiadomości”
doceniali to nawet publicyści i pisarze rewolucyjni, jak
W. Broniewski (przez pewien czas sekretarz redakcji,
którego wiersze rewolucyjne były drukowane na łamach
Wiadomości”) czy jeden z późniejszych przywódców
PPR Ignacy Fik, gdy — jak to przypomina Koźniewski
- stwierdzał: „Znaczenie »Wiadomości Literackich«
jest dość duże. Ich akcja »bojowa« jest interesująca i
potrzebna. Endek, szowinista, rasista, matoł, antysemita
— warci są zawsze, aby ich drażnić i tępić. »Wiadomości
261
Literackie« drażnią bardzo sumienie”.
Były jednak sprawy ważne pod względem politycznym
i ideologicznym, w których redakcja „Wiadomości”
zajmowała stanowisko znacznie mniej jednoznaczne.
Dotyczy to m. in. stosunku do komunizmu i Związku
Radzieckiego, zwłaszcza do jego polityki kulturalnej.
Problematyka kultury i literatury radzieckiej (także
filmu i innych gałęzi sztuki) zajmowała na łamach
pisma sporo miejsca, niewątpliwie znacznie więcej niż
w jakimkolwiek innym niekomunistycznym piśmie
społeczno-kulturalnym ówczesnej Polski. Nie ulega
też wątpliwości, że materiały tym sprawom poświę-
cone (niejednokrotnie pióra pisarzy radzieckich lub
polskich z kręgu komunistycznego) wyróżniały się
rzeczowością, obiektywizmem, nierzadko wyraźną
sympatią dla trudnego dzieła budowy nowego ustroju
sprawiedliwości społecznej i zrębów socjalistycznej
kultury. Warto zwłaszcza podkreślić inicjatywę redakcji
rozpisania i opublikowania ankiety Pisarze polscy a Rosja
Sowiecka (1933), w której wypowiedziało się wielu
najwybitniejszych polskich pisarzy i intelektualistów,
przeważnie właśnie z sympatią do pierwszego państwa
socjalistycznego, często „aż — jak stwierdza Koźniewski
— demonstracyjnie serdecznie i pozytywnie”. Swoistym
ukoronowaniem tego nurtu informacji i ciepłego zain-
teresowania sprawami wschodniego sąsiada Polski był
specjalny, bardzo obszerny i bogaty numer z paździer-
nika 1933 r., w całości wypełniony tekstami pisarzy i
publicystów radzieckich. Było to wówczas w polskim
czasopiśmiennictwie kulturalnym czymś zupełnie nie-
zwykłym. Zdaniem Koźniewskiego „nikt wtedy w Polsce
nie uczynił tyle dla propagowania osiągnięć Związku
Radzieckiego, co »Wiadomości«”
Nie byłyby jednak one sobą, gdyby nie przeplatały tych
materiałów innymi, o wymowie mniej lub więcej anty-
komunistycznej. Między innymi nie skąpiły też miejsca
wypowiedziom różnych byłych komunistów polskich i
niepolskich, o charakterze często paszkwilanckim, z re-
guły dalekim od rozumienia specyficznych, pionierskich
zadań i trudności, towarzyszących budowie nowego
ustroju w otoczeniu wrogiego świata kapitalistycznego.
Byłoby powierzchownością widzieć we wszystkich tych
meandrach i zmiennościach jedynie owoc świadomej
polityki redakcyjnej Grydzewskiego i jego najbliższych
współpracowników. Chyba wiele racji ma cytowany już
Koźniewski, gdy zauważa, że „Wiadomości Literackie”
odzwierciedlały w sobie poniekąd ową charaktery-
styczną dla świata polskich intelektualistów i pisarzy
postawę daleko posuniętego liberalizmu intelektualnego,
lubującego się w wirze zmieniających się frontów i
sojuszów, nieoczekiwanych ataków, błyskotliwych
polemik. Ludzie ci „wyczuleni na wolność słowa bez
jakichkolwiek ograniczeń, niechętni wobec wszystkich
rygorystycznych doktryn filozoficznych, politycznych,
religijnych, traktowali życie umysłowe jako pasjonującą
grę. »Wiadomości Literackie« w niemal doskonały
sposób reprezentowały tę właśnie postawę. Postawę
zasadniczej wrogości wobec nacjonalistycznej, faszyzu-

jącej prawicy, ale i pełną rezerwy wobec rewolucyjnej
lewicy, która wprawdzie zapowiada realizację sprawie-
dliwości społecznej, ale szanse jej obwarowuje twardymi
rygorami dyktatury proletariatu [...]. W tych liberałach
kapitał budził wprawdzie odrazę, gotowi byli potępiać
towarzyszące mu zjawiska społecznej krzywdy, ale ziębił
ich również komunistyczny wschód”.
Eklektyzm, niekiedy wręcz dwuznaczność „Wiadomości
Literackich” w kwestiach ideowo-politycznych nie zmie-
niały wszakże faktu, Że w kwestiach światopoglądowych
i obyczajowych, na polu walki z obskurantyzmem i
zakłamaniem w życiu publicznym — pismo to sytu-
owało się wyraźnie na pozycjach demokracji i postępu.
Również zresztą w sprawach społeczno-politycznych
bliżej było lewicy niż prawicy. Nie przypadkiem wi-
tryny „Wiadomości Literackich” były wielokrotnie
wybijane i dewastowane przez bojówkarzy endeckich,
nie przypadkiem też niejednokrotnie pismo z właściwą
sobie zjadliwością odgryzało się przeciwko napaściom
nacjonalistów i ortodoksów żydowskich.
Czasopisma prawicowo-nacjonalistyczne
Jako swego rodzaju instytucja w życiu kulturalnym II
Rzeczypospolitej, „Wiadomości Literackie” przesłaniały
swą pozycją i autorytetem wszystkie inne czasopisma
tego typu, reprezentujące orientacje prawicowe, sana-
cyjne i klerykalne, nieraz przewyższające „Wiadomości”
siłą finansową, bazą poligraficzną oraz poparciem
potężnych organizacji i wpływowych czynników po-
litycznych. Dotyczyłoto nie tylko wspomnianej już
poznańskiej „Kultury”, lecz także środowiska literacko-
publicystycznego o znacznie większych możliwościach
i ostrzejszych piórach, skupiającego się wokół „Prosto
z mostu”, „najpoważniejszego de facto — jak pisze A.
Paczkowski — konkurenta »Wiadomości Literackich«
wśród pismspołeczno-kulturalnych”. Była to rzeczywi-
ście konkurencja groźna, i to z kilku względów o dużym
znaczeniu społeczno-politycznym. Rzecz w tym przede
wszystkim, że „Prosto z mostu”, związane silnie z kołami
młodoendeckimi z kręgu ONK i redagowane przez jedną
z czołowych jego postaci, Stanisława Piaseckiego, nie
ukrywało swych sympatii profaszystowskich, podobnie
jak niechęci lub wręcz nienawiści już nie tylko do
socjalizmu, ale i do zasad demokracji burżuazyjnej z
jej „nadmiernym” liberalizmem, laickością, skłonnością
do tolerancji i innymi grzechami. Interesująco i żywo
redagowane, rozchodziło się od chwili swego powstania
(1935) w stosunkowo dużym nakładzie, nie mniejszym
niż ”Wiadomości Literackie”. Początkowo względnie
eklektyczne, zamieszczało na swych łamach teksty nie
pozbawione akcentów krytyki społecznej (np. w spra-
wach wsi i położenia chłopów), chętnie podejmowało
też inne problemy o dużym rezonansie społecznym, jak
problem koncentracji kapitału (jako źródła proletary-
zacji społeczeństwa, czemu przeciwstawiano formułę
„deproletaryzacji przez „dekoncentrację”), problem
wielodzietności rodziny, walki pokoleń” jako motoru
życia społeczno-politycznego itp. Niezależnie od często
demagogicznego sposobu ujmowania tych zagadnień
262
13
oblicze ideowo-polityczne „Prosto z mostu” determino-
wały jednak artykuły, materiały i informacje służące
krzewieniu megalomanii narodowej i nacjonalizmu,
ekspansji narodowej na zewnątrz (Czechosłowacja,
Litwa) i rządów totalitarnych wewnątrz kraju. Ataki na
marksizm i komunizm, napaści antysemickie i straszenie
„żydokomuną” mieściły się niejako w stałym repertuarze
tematyki pisma. Cechowała je przy tym na ogół duża
agresywność w treści, formie i tonie, wzmagająca się
zwłaszcza od roku 1936, niewątpliwie nie bez związku
przyczynowego z aktywizacją sił lewicy na froncie
kulturalnym, a w szczególności — o czym jeszcze będzie
mowa — z jej inicjatywami wydawniczymi w tych wła-
śnie latach. Nasilenie się profaszystowskich tendencji w
piśmie odpychało odeń niektórych wybitnych twórców,
nie na tyle jednak, by w sposób decydujący podważyć
jego rangę i wpływ w kołach czytelników.
W kręgu czasopism antyfaszystowskich
Wzmagający się wyraźnie w drugiej połowie lat trzy-
dziestych ferment ideologiczny w życiu kulturalnym i
społeczno-politycznym kraju czerpał swe soki w nie-
małej mierze we wspomnianej przed chwilą aktywizacji
środowisk, związanych z lewicą, w szczególności z
lewicą rewolucyjną. Jej inicjatywy wydawnicze na polu
czasopiśmiennictwa społeczno-kulturalnego, choć z
reguły rychło unicestwiane przez władze sanacyjne,
stanowiły przecież istotne novum w ówczesnym kraj
obrazie kulturalnego życia Polski i żłobiły w nim ślad
głębszy, niżby to wynikało z ich krótkowieczności.
Dotyczy to m. in. wychodzącego (z dużymi przerwami)
w latach 1933 — 1936 dwutygodnika (później mie-
sięcznika) „Lewar”, wokół którego skupiło się grono
wybitnych pisarzy i publicystów związanych z ruchem
rewolucyjnym, jak J. Wyka, St. R. Dobrowolski, A. Wat,
L. Szenwald, St. J. Lec, i które odegrało dużą rolę w
upowszechnianiu w środowiskach inteligencji twórczej
idei frontu ludowego. W tym samym duchu redagowane
były przez T. Hollendra, K. Kuryluka i H. Górską
lwowskie „Sygnały” — pismo, które spośród czasopism
lewicowych ukazywało się najdłużej (1933 — 1934 i
1936 — 1939) i stosunkowo najregularniej, początkowo
jako miesięcznik, później jako dwutygodnik. W jeszcze
większym stopniu niż „Lewar” energiczna i zręczna
redakcja „Sygnałów” potrafiła skupić wokół siebie liczne
grono przeważnie młodych, wybijających się stopniowo
pisarzy i publicystów, sympatyzujących lub blisko zwią-
zanych z różnymi odcieniami lewicy, zjednoczonych ideą
bezkompromisowej walki z tendencjami faszystowskimi
i dążeniem do stworzenia wspólnego frontu także na
polu kultury. W gronie entuzjastów i propagatorów
tych idei znaleźli się m. in. 1. Fik, L. Kruczkowski, A.
Kowalska, W. Bieńkowski, M. Jastrun, S. Jędrychowski,
J. Putrament, St. J. Lec, M. Naszkowski, W. Grosz.
Linia ideowo-polityczna pisma, zarysowująca się dość
wyraźnie już od pierwszych jego numerów, wykry-
stalizowała się definitywnie w 1936 r. Było to pismo
jednoznacznie antyfaszystowskie, demokratyczne i anty-
nacjonalistyczne. Daleko idące zaangażowanie i poparcie
14
dla dorobku głośnego Kongresu Pracowników Kultury
we Lwowie (1936), równie zdecydowane wystąpienia
w obronie strajkujących w tymże roku robotników
Lwowa i Krakowa, w obronie republikańskiej Hiszpanii
i przeciwko groźbie ekspansji hitlerowskiej, interesu-
jące rozważania na temat możliwości współdziałania
socjalistów i katolików, dyskusje o istocie demokracji
socjalistycznej i mieszczańskiej, reportaże i materiały o
tragicznym położeniu bezrobotnych itd. — oto niektóre
tylko przykłady zaangażowania społeczno-politycznego
oraz nowatorstwa myśli politycznej w kręgu młodych z
„Sygnałów”. Ale obok tych i innych ważnych problemów
ideologicznych i politycznych, gdy na tzw. kresach
wschodnich zaogniały się z roku na rok stosunki polsko-
ukraińskie, gdy w miastach i na wyższych uczelniach
młodzież „narodowa” nieustannie prowokowała burdy
antysemickie, jednym z najistotniejszych probierzy
podziałów światopoglądowych i moralno-politycznych
stawał się stosunek,do rodzimego nacjonalizmu. Sprawy
te zajmowały stale jedno z czołowych miejsc na łamach
„Sygnałów”.
Wymowę swoistej manifestacji nie tylko kulturalnej,
ale w większym jeszcze stopniu moralno-politycznej i
humanistycznej miały pod tym względem liczne teksty,
polemiki i inne materiały, jednoznacznie przeciwstawia-
jące się wszelkim przejawom szowinizmu narodowego,
w tym specjalne numery poświęcone kulturze i piśmien-
nictwu ukraińskiemu, podobnie białoruskiemu, a także
numer zawierający obszerny wybór poezji żydowskiej.
Walkę o nieskażone i postępowe oblicze polskiej kultury
narodowej i polską myśl polityczną podjęło równocze-
śnie — w podobnym jak „Sygnały” duchu redagowane
— „Oblicze Dnia”. Ukazywało się wprawdzie zaledwie
kilka miesięcy — od lutego do lipca 1936 — i na skutek
ciągłych konfiskat i innych szykan wydano zaledwie II
numerów, ale jednak w istotnym stopniu poszerzyło ono
front tej walki. Sprawiał to m. in. stosunkowo wysoki
nakład tego dwutygodnika, przekraczający niekiedy
dwukrotnie nakład „Wiadomości Literackich” lub
„Prosto z mostu”, a także niezwykle szeroki wachlarz
najwybitniejszych pisarzy i publicystów, którzy na ręce
redakcji pisma (kierowanej przez M. Bibrowskiego i J.
Burgina) zgłaszali chęć współpracy z nim. Spośród kil-
kudziesięciu nazwisk na tej stale wydłużającej się liście
wymieńmy tylko kilkanaście: A. Strug, W. Broniewski,
H. Boguszewska. S. Czarnowski, H. Dembiński, L.
Kruczkowski, Z. Nałkowska, S. Ossowski, L. Pasternak,
L. Szenwald, W. Wasilewska, A. Wat, L. Chwistek,
St. Dubois,B. Hertz, A. Kowalska, H. Krahelska, A.
Pronaszko, A. Rudnicki, K. Winawer, E. Zegadłowicz
i wielu innych. Nie zabrakło wśród nich i wybitnych
pisarzy i uczonych francuskich, jak Romain Rolland, L.
Aragon, P. Langevin, a także — co godzi się podkreślić
— ukraińskich, jak: J. Gałan, A. Hawryluk. Miało to
tym większą wymowę polityczną, że pismo powstało
z inspiracji KPP, działającej poprzez kanały Mię-
dzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom
(MOPR) i stawiało sobie jako główne cele walkę w
263
obronie zagrożonego przez faszyzm pokoju, obronę
praw człowieka oraz walkę przeciwko nacjonalizmowi
i rasizmowi, wyrażającym się wówczas, po przewrocie
hitlerowskim i prawach norymberskich, najjaskrawiej
w postaci antysemityzmu, owego — jak go w liście
do „Oblicza Dnia” określił Romain Rolland — „trądu
moralnego Europy”.
Odmiennie od innych czasopism, które zazwyczaj okre-
ślały się w podtytułach jako „literackie”, „społeczno-
kulturalne”, „artystyczne” itp., „Oblicze Dnia” określało
się po prostu jako „dwutygodnik”. Rzeczywiście, punkt
ciężkości jego publicystyki, jakkolwiek również zaadre-
sowanej głównie do inteligencji, spoczywał głównie na
polityce i ideologii, w znacznie skromniejszym stopniu
na kwestiach literackich czy artystycznych. Nie ulega
wątpliwości, że taki właśnie profil tematyczny pisma
w latach silnych fermentów społeczno-politycznych
w szczególnym stopniu odpowiadał społecznemu za-
potrzebowaniu, co w niemałej mierze powiększyło
atrakcyjność pisma, czyniło je bardziej czytelnym
i poszukiwanym. Jeśli mimo krótkotrwałości swego
istnienia „Oblicze Dnia” tak wydatnie przyczyniło się do
poszerzenia frontu walki ideologicznej oraz wzbogacenia
jej nowymi treściami, to niewątpliwie taki właśnie
profil tematyczny i ideowo-polityczny pisma był tego
podstawową przesłanką.
Scharakteryzowane wyżej pokrótce czasopisma
społeczno-kulturalne reprezentowały sobą najbar-
dziej istotne i liczące się środowiska i kierunki myśli
społeczno-politycznej i kulturalnej w kołach polskich
intelektualistów, pisarzy i inteligencji. Z uwagi na
nieunikniony w tego rodzaju ocenach element su-
biektywizmu należy jednak przynajmniej, na zasadzie
egzemplifikacji wspomnieć o niektórych innych jeszcze
tytułach z różnych orientacji społeczno-politycznych.
Wymienić tu należy np. czołowe czasopisma orientacji
piłsudczykowskiej, mianowicie wychodzący przez 15 lat
(od 1922) miesięcznik „Droga” (jak pisze A. Paczkowski
„jedno z najciekawszych pism polityczno-naukowych w
Polsce”) oraz niejako oficjalny organ społeczno-literacki
kół sanacyjnych tygodnik „Pion”, stopniowo — zgodnie
z ewolucją polityczną tych kół - coraz bliższy pozycjom
nacjonalistycznym. Natomiast w przeciwnym kierunku
ewoluowało parę innych pism społeczno-literackich tego
obozu, jak „Kuźnia Młodych”, nieco później „Orka na
Ugorze”, a przede wszystkim redagowany przez Janu-
arego Grzędzińskiego „Czarno na białem” — „tygodnik
demokratyczny”, który stał się trybuną szybko radyka-
lizującej się inteligencji, organizującej się w ostatnich
latach niepodległości w „klubach demokratycznych” i
„Stronnictwie Demokratycznym”. W latach 1938 —
1939 ewolucja ta poszła jeszcze dalej — ku współpracy
ze zdeklarowanymi działaczami lewicy, włącznie z
pisarzami i publicystami komunistycznymi — a „Czarno
na białem” stało się jednym z najbardziej poczytnych
pism społeczno-kulturalnych w kraju.
Nie tylko ze względu na swe oblicze ideowo-polityczne,
lecz także w nie mniejszym stopniu na swą genezę i skład

osobowy zespołu redakcyjnego na uwagę zasługuje
wychodzący w Wilnie od połowy 1935 r. (zawieszo-
ny przez władze na początku 1936 r.) dwutygodnik
literacko-społeczny „Poprostu”. Duszą zespołu redakcyj-
nego, a zarazem jednym z najpłodniejszych autorów w
nowym piśmie stał się Henryk Dembiński, były działacz
katolickiego „Odrodzenia” i prezes Bratniej Pomocy
w Uniwersytecie Stefana Batorego. Jego ewolucja
ideowo-polityczna ku komunizmowi świadczyła o szan-
sach rozszerzenia idei antyfaszystowskiego jednolitego
frontu także na niektóre koła młodzieży katolickiej.
Młodzi asystenci i studenci Uniwersytetu Wileńskiego,
komuniści lub sympatycy, m. in. S. Jędrychowski, K.
Petrusewicz, J. Putrament, M. Żeromska, W. Boryso-
wicz, stanowili wespół z Dembińskim trzon zespołu
redakcyjnego „Poprostu”, czyniąc z niego trybunę
śmiałych i ambitnych wystąpień przeciwko narastającym
tendencjom faszyzacji życia w kraju i w Europie (m. in.
jako pierwsze wśród czasopism społeczno-literackich
„Poprostu” tekst Deklaracji Praw Młodego Pokolenia
Polski, zaproponowanej przez Komunistyczny Związek
Młodzieży Polskiej). W ogólności było „Poprostu” —
podobnie jak „Oblicze Dnia” — bardziej czasopismem
społeczno-politycznym niż literackim, a ośrodek, ra-
dykalnej inteligencji wileńskiej zaliczał się — obok
Warszawy i Lwowa — do najbardziej twórczych i
ambitnych na polu walki o postępowe treści polskiej
kultury i polskiej myśli politycznej.
Czasopisma teoretyczno-polityczne
Czasopisma społeczno-literackie czy artystyczne
przybierały częstokroć de facto charakter czasopism
społeczno-politycznych lub wprost ideotwórczych.
Częstokroć też ta ostatnia ich funkcja dominowała
nad pierwszą. Nawet jednak w takim wypadku nie
mogły one zastąpić pism i wydawnictw par excel-
lence politycznych, tworzonych przez różne partie i
organizacje społeczne jako ich organy programowe,
niekiedy wręcz instruktażowe, przeznaczone niejako
dla zawodowych działaczy politycznych. Z reguły nie
były to pisma o wielkim nakładzie i zasięgu, często nie
były też rozprowadzane drogą normalnego kolportażu,
ale raczej kanałami organizacyjnymi do określonych
adresatów indywidualnych bądź instancji czy grup
działania. Właśnie jednak ze względu na swój charakter
i przeznaczenie dla kierowniczych instancji zespołów
życia politycznego rola ich nie może być lekceważona.
W tych bowiem organach publikowano zasadnicze
dokumenty programowe i ideologiczne, dawano ich
wykładnię, prowadzono dyskusje w sprawach strategii
walki politycznej, formułowano jej cele i hasła itp.
Materiały te bywały z kolei przedmiotem dyskusji na
zebraniach, szkoleniach, odprawach różnych szczebli
organizacyjnych, przenikając w ten sposób niekiedy
daleko poza krąg bezpośrednich adresatów tych pism i
wydawnictw. Mowa tu np. o licznych czasopismach i
wydawnictwach kościelnych w rodzaju miesięczników
„Ruch Katolicki” czy „Przewodnik Społeczny”, w
pewnej mierze „Anteneum Kapłańskie”, czy znakomi-
264
15
cie redagowany przez jezuitów krakowski „Przegląd
Powszechny”. Za organ teoretyczny Stronnictwa Narodo-
wego uchodził warszawski tygodnik „Myśl Narodowa”,
mający kontynuować tradycje jednego z najbardziej
znanych i zasłużonych dla tego obozu politycznego
czasopism, mianowicie „Przeglądu Wszechpolskiego”.
Jednym z charakterystycznych przykładów roli tego
rodzaju czasopism może być organ Związku Młodzieży
Wiejskiej RP „Wici” (1928 — 1939), którego nakład nie
przekraczał zapewne nigdy 3 tys. egz., ale którego nie
można utożsamiać z poczytnością pisma. Jak stwierdza J.
Borkowski „»Wici« miały wielu, może nawet większość
zbiorowych prenumeratorów w postaci kół Związku.
Przeciętnie koło liczyło około 30 członków. Zakładając,
że 1000 1500 kół otrzymywało pismo i że wszyscy
jego członkowie czytali je, otrzymamy 30 do 45 tys.
czytelników »Wici«. Szacunek ten w odniesieniu do
członków Związku jest na pewno przesadny, ale prócz
nich korzystali z pisma ich koledzy, sąsiedzi, krewni,
rodzina [...]. W kołach związkowych pismo czytane
było zbiorowo, po czym następowała dyskusja nad
wybranymi artykulami”. Innym przykładem wielkiej roli
tego rodzaju pism był nielegalny organ teoretyczny KPP
„Nowy Przegląd” (1922 — 1937), na którego łamach
ukazywały się nie tylko najważniejsze dokumenty pro-
gramowe partii, lecz także materiały, dyskusje i polemiki
o zasadniczym znaczeniu dla niej i całego rewolucyjnego
ruchu robotniczego w Polsce. W tym wypadku dyspro-
porcje między wysokością nakładu (ocenianego przez
znawczynię tych zagadnień, M. Meglicką, na przeciętnie
ok. 1000 — 1500 egz.) a wybitną rolą ideotwórczą,
a nawet praktyczno-polityczną pisma zaznaczały się
oczywiście jeszcze wyraźniej. Wielka ruchliwość i
aktywność lewicowej, radykalnej inteligencji na polu
czasopiśmiennictwa społeczno-kulturalnego i politycz-
nego w ostatnich latach przedwojennych, wyrażająca się
w scharakteryzowanych uprzednio licznych inicjatywach
wydawniczych, stanowiła istotne i ważne novum w życiu
społeczno-politycznym kraju. Nie oznaczało to jednak
jeszcze podważenia czy tym bardziej przełamania
przewagi, jaką na tym polu ciągle posiadały silne, nie
prześladowane przez sanacyjne władze czasopisma o
orientacji prorządowej i prawicowej, także opozycyjnej.
Ekspansji społeczno-kulturalnej sił lewicowych nie
sprzyjała też, niezależnie od ciągłych szykan i konfiskat,
trudna i niejasna sytuacja w międzynarodowym ruchu
rewolucyjnym, szczególnie skomplikowana w Polsce w
związku z delegalizacją KPP.
O niektórych czasopismach masowych
Z punktu widzenia kształtowania opinii publicznej
nie można też nie doceniać roli czasopism masowych
różnych rodzajów i dla różnych grup czytelniczych, jak
magazyny ilustrowane, czasopisma kobiece, młodzie-
żowe, satyryczne i inne. Tymczasem w tych właśnie
kategoriach czasopiśmiennictwa dominowały zde-
cydowanie motywacje wydawnicze komercjalne i z
rzadka tylko dochodziły w nich do głosu motywacje
natury ideowo-politycznej, zwłaszcza o charakterze
16
lewicowym. Specyficznym fenomenem wydawniczym
pod tym względem był miesięcznik „Morze”, który
w latach trzydziestych cieszył się gwałtownie rosnącą
poczytnością, co odpowiednio odzwierciedliło się w
równie dynamicznym wzroście jego nakładu: od ok. 50
tys. egz. w 1933 r. do 250 tys. w 1939 r. Czasopismo
to, dobrze i ciekawie redagowane, przyczyniło się w
ogromnym stopniu do popularyzacji spraw morskich
w społeczeństwie polskim, nadrobiło wieloletnie pod
tym względem zaniedbania, wyostrzyło też silnie poli-
tyczną czujność narodu polskiego na ciągłe zagrożenie
praw Polski do Pomorza i Gdańska przez imperializm
niemiecki. Równocześnie było „Morze” oficjalnym
organem Ligi Morskiej i Kolonialnej i w tym charakterze
bałamuciło społeczeństwo „ideą kolonialną”, lansowaną
przez wielkomocarstwową politykę rządów sanacyjnych.
Nie ulega jednak wątpliwości, że efekty tej propagandy
w świadomości politycznej społeczeństwa nie wytrzy-
mywały porównania — jak to już niedaleka przyszłość
miała pokazać — z rolą, jaką odegrało „Morze” w
uczuleniu społeczeństwa na sprawy naprawdę ważne,
w tym przede wszystkim na sprawę utrzymania się za
wszelką cenę nad Bałtykiem.
Wśród innych kategorii czasopism masowych na uwagę
zasługują czasopisma satyryczno-humorystyczne, w
których satyra polityczna zajmowała na ogół sporo
miejsca. Do początku lat trzydziestych na rynku tym
niepodzielnie niemal panowała „Mucha”, której nakład
w jej najlepszych latach sięgał nawet 50 tys. egz. Jej
orientacja polityczna była jednoznacznie prawicowa i
nacjonalistyczna, a „poziom artystyczny wypowiedzi,
zarówno literackich jak i graficznych — według oceny
A. Paczkowskiego — wzbudza raczej uczucia litości
dla ich twórców niż podziwu”. Niewiele różniły się od
„Muchy” — przy wyższym jednak poziomie graficznym
i technicznym — krakowskie „Wróble na Dachu”,
wydawane w koncernie prasowym Dąbrowskiego, wła-
ściciela IKC, w podobnie wysokim nakładzie. Znacznie
ambitniej pod każdym względem przedstawiał się profil
„Cyrulika Warszawskiego”, zaopatrywany w teksty i
rysunki m. in. przez Tuwima, Słonimskiego, Leca,
Hemara, Karpińskiego, Czermańskiego, Berezowską,
Zarubę i innych. Już sam skład zespołu redakcyjnego i
grona współpracowników wskazywał, że w swej ogólnej
orientacji polityczno-kulturalnej „Cyrulik” zbliżał się do
„Wiadomości Literackich”. To jedno z najlepszych pism
satyrycznych w Polsce skończyło się po opanowaniu
koncernu prasy „czerwonej” przez Miedzińskiego i
sanację. Dopiero po paru latach (1936) powstałą w ten
sposób lukę wypełniły najbardziej z tych pism lewicowe
i odważne „Szpilki”, także dysponujące ostrymi piórami
(m. in. redaktor Z. Mitzner, E. Lipiński, Z. Wasilewski).
Nie wahały się one m. in. atakować polityki zagranicznej
min. Becka i jego flirtu z III Rzeszą, co nie było wówczas
rzeczą łatwą. „Antyfaszyzm » Szpilek« — zauważa A.
Paczkowski — nie był rozwadniany jak w »Musze«
antyniemieckością, lecz uderzał we wszystkie narodowe
odmiany faszyzmu, nie szczędząc i rodzimej”.
265
Trudno przeceniać rolę i wpływ „środków masowego
przekazu” na postawy światopoglądowe i społeczne
najwrażliwszej części każdej społeczności, mianowicie
młodzieży. Toteż wszystkie obozy polityczne i orientacje
światopoglądowe przywiązywały dużą wagę do czasopi-
śmiennictwa do niej adresowanego. Charakterystyczny
pod tym względem jest dynamiczny wzrost liczby
tytułów pism dziecięcych i młodzieżowych (łącznie z
harcerskimi) ze 141 tytułów W 1926 r. do 322 w dziesięć
lat później.
Była to zarazem jedna z nielicznych dziedzin, w której
treści światopoglądowe o charakterze postępowym
przekazywane były ich młodym odbiorcom stosunkowo
szerokim strumieniem. Doniosłą rolę na tym polu od-
grywały lewicowe organizacje młodzieżowe i ich prasa,
jak np. wspomniane już „Wici”, podobnie działalność i
wydawnictwa Organizacji Młodzieżowej Towarzystwa
Uniwersytetu Robotniczego (OM TUR). Jeśli chodzi na-
tomiast o młodzież szkolną, to było to przede wszystkim
zasługą wydawnictw Związku Nauczycielstwa Polskiego,
których łączny nakład jednorazowy sięgać miał w końcu
lat trzydziestych (według różnych źródeł) 250 — 500
tys. egz., w czym największy udział miały wydawane
przez ZNP pisma dla młodzieży i dzieci „Płomyk”
i „Płomyczek”. Wprawdzie w wyniku początkowo
prosanacyjnej postawy władz ZNP (spotykającej się
zresztą stale z silną opozycją w łonie Związku) ujawniało
się w „Płomyku” przez pewien czas sporo materiałów
wpajających w młodzież idee sanacyjnego tzw. wycho-
wania państwowego oraz czci dla Józefa Piłsudskiego,
ale nie odebrało to „Płomykowi”, redagowanemu przez
wytrawnych pedagogów, charakteru pisma otwartego,
tolerancyjnego, dalekiego od wszelkiego fanatyzmu
religijnego, narodowego czy partyjno-politycznego.
Toteż koła nacjonalistyczne i klerykalne nie szczędziły
krytyki i potępień dla Związku i jego wydawnictw z
„Płomykiem” na czele, zwłaszcza gdy w Związku znowu
wzięły górę siły lewicowe. Przeciwko „Płomykowi”
(do którego redakcji weszła m. in. Wanda Wasilewska)
rozpętały prawdziwą nagonkę w związku z jednym z
jego numerów w roku 1936, poświęconym Związkowi
Radzieckiemu i przedstawiającym go w życzliwym
świetle.
„Rynek czytelniczy” prasy i książki
Problemy prasy i czasopiśmiennictwa wiążą się nieroze-
rwalnie z szerszymi zagadnieniami czytelnictwa słowa
drukowanego w Polsce w ogóle. Prasa zarówno informo-
wała, jak i przyzwyczajała oraz zachęcała do czytania,
z czasem nie tylko prasy, ale także innych publikacji
i literatury różnego rodzaju i poziomu. Są to jednak
zagadnienia jeszcze bardziej złożone i rozległe, a przy
tym mniej naukowo zbadane niż czytelnictwo prasy. Z
konieczności więc wypadnie ograniczyć się w poniższych
uwagach na ten temat jedynie do kilku ustaleń bądź
spostrzeżeń, niekiedy dość przypadkowych z uwagi na
dużą nierównomierność stanu badań, przeważnie tylko
fragmentarycznych i z reguły uprawniających jedynie do
wniosków raczej orientacyjnych bądź hipotetycznych.

W kraju, w którym większość ludności, a zwłaszcza
najliczniejsza jej warstwa, chłopi, zaspokajała z trudem
swe elementarne potrzeby bytowe, w którym jeszcze pod
koniec II Rzeczypospolitej blisko 1/4 tej ludności nie
umiała czytać ani pisać — czytelnictwo nie mogło oczy-
wiście odbiegać od tego ogólnego obrazu społeczeństwa i
rozwinąć się do poziomu, odpowiadającego standardom
w krajach wysoko, a często nawet średnio rozwiniętych.
Pewne światło na to zagadnienie rzuca wskaźnik roczne-
go zużycia papieru na 1 mieszkańca Polski w latach 1928
— 1936, który był sześciokrotnie niższy niż w Anglii,
Szwecji lub w Niemczech. Zużycie papieru gazetowego
na 1 mieszkańca było w Polsce również niskie i dopiero
w ostatnich latach niepodległości nieco się podniosło (w
roku 1930 — 0,8 kg, 1937 — 1,0 kg).
W budżetach rodzin gorzej sytuowanych, tzn. w więk-
szości rodzin chłopskich i robotniczych (a częściowo
i drobnomieszczańskich), wydatki na kulturę miały
z reguły udział niewielki i były zresztą przeznaczone
głównie na koszty związane ze szkołą. Ponadto wy-
datki te były szczególnie chwiejne i w zależności od
położenia gospodarczego i warunków bytowych rodziny
szczególnie łatwo podlegały redukcji. I tak np. z badań
ankietowych tych zagadnień na wsi wynika, że wydatki
na prasę codzienną i książki (i pocztę) wynosiły rocznie
na 1 osobę dorosłą w latach 1928 — 1929 przeciętnie
dla całego kraju 5,2 zł, by w latach 1935 — 1936 spaść
do 1,6 zł. Były przy tym bardzo mocno zróżnicowane
między „Polską A” i „Polską B”: 6,3 zł w woj. śląskim i
0,7 zł w woj. nowogródzkim (w latach 1936 — 1937).
„Jeżeli przyjąć — stwierdza w związku z tym A. Pacz-
kowski — że rodzina wiejska składała się z czterech osób
dorosłych, uzyskamy dla najlepszego z lat przedkryzyso-
wych sumę około 20 zł rocznie wydawanych na prasę,
książki i pocztę, co przy jednostkowej cenie najtańszego
wówczas dziennika, wynoszącej 10 gr, pozwalałoby —
przy zupełnym zarzuceniu korespondencji i zakupów
książek — nabywać gazetę mniej więcej co drugi dzień.
Wieś polska jako całość nie mogła więc stać się stałym
odbiorcą prasy codziennej” i tym bardziej — dodajmy
— znacznie droższych czasopism i książek. Niewiele
lepiej przedstawiała się pod tym względem sytuacja w
środowiskach robotniczych. Wynika to z innych badań
ankietowych, przeprowadzonych w 1927 r., a więc w
okresie dobrej koniunktury i tylko w trzech wielkich
ośrodkach przemysłowych (Warszawa, Łódź, Zagłębie
Dąbrowskie — a więc wśród robotników stosunkowo
dobrze sytuowanych). W świetle tych badań ok. 25%
rodzin robotniczych w ogóle nie kupowało gazet i
książek, a 44% ograniczało się do kwoty poniżej 1 zł
miesięcznie na te cele. Przypomnijmy tu, że cena taniej
gazety wynosiła wówczas 10 gr, tygodnika społeczno-
kulturalnego ok. 40-50 gr, najtańszej książki (powieści)
ok. 1 zł (najczęściej jednak w granicach 3 do 10 zł).
Dużą rolę w upowszechnieniu książki przez jej potanie-
nie od grywały inicjatywy tanich serii wydawniczych,
podejmowane przez niektóre księgarnie i wydawnictwa,
jak np. „Biblioteka Groszowa„” (każdy tom 9 5 gr) w
266
17
Warszawie, Towarzystwo Wydawnicze „Rój”, wydające
np. serię „Biblioteka Powieściowa” (poszczególne tomy
w granicach 2 zł), także warszawska „Biblioteka Dzieł
Wyborowych” (podobne ceny) itp. Nie zmieniało to
faktu, że książka w Polsce międzywojennej była droga
i dla znacznej części społeczeństwa stanowiła artykuł
poniekąd luksusowy. Odnosi się to nawet do uboższych
grup inteligencji (pracowników umysłowych), w których
dochód miesięczny na rodzinę nie przekraczał 150 zł.
Świadczyła o tym ankieta przeprowadzona w Warszawie
w rodzinach inteligenckich (1932), która wykazała, że
we wspomnianej grupie o dochodach do 150 zł miesięcz-
nie (stanowiącej w 1933 r. ok. 30% ogółu pracowników
umysłowych) wydatki na prasę i książki ograniczały się
do ok. 3, 5 zł miesięcznie lub nieco ponad 40 zł rocznie.
Dopiero w następnej grupie zamożności (150- 249 zł)
wydatki na te cele wyraźnie rosły — do kwoty ok. 7,5
zł. W świetle tych materiałów A. Paczkowski dochodzi
do wniosku, że rynek czytelniczy prasy codziennej
w ostatnich latach II Rzeczypospolitej, przy liczbie
ludności sięgającej już ok. 35 mln, nie przekraczał ok.
1,5 mln osób.
Z uwagi na to, że książka była znacznie droższa niż gazeta
czy tygodnik, rynek czytelniczy książki — rozumiany
komercjalnie — był niewątpliwie znacznie węższy.
Potwierdza to także niski wskaźnik produkcji książek
w latach 1929 — 1938, wynoszący wtedy — według S.
Żółkiewskiego — 0,7 egzemplarza na 1 mieszkańca.
Byłoby jednak dużym uproszczeniem, a nawet zdefor-
mowaniem obrazu tego skomplikowanego zagadnienia
sprowadzenie go tylko do kwestii wielkości produkcji
oraz obrotów handlowych w księgarniach. W społe-
czeństwie biednym, takim jak polskie, rozmiary rynku
czytelniczego były kształtowane nie tylko i nie tyle przez
posiadanie książki na własność, ile przez faktyczny obieg
czytelniczy książki różnymi kanałami, wśród nich przede
wszystkim komunikacją biblioteczną, różnymi formami
czytelnictwa zbiorowego, dyskusjami nad książką w
organizacjach oświatowych, społecznych, związkowych
itp. Trzeba przy tym dodać, że sieć bibliotek była w
Polsce stosunkowo obfita i rozwijała się (z niewielkimi
zahamowaniami) nawet w latach kryzysu. Obok blisko
25 tys. bibliotek szkolnych ( 1936/37) działało w Polsce
coraz więcej stałych publicznych bibliotek oświatowych,
społecznych i samorządowych; liczba ich wzrosła z
8526 w 1929 r. do 8982 w 1937/38 r. Co najważniejsze
jednak wzrosła w nich również liczba czytelników (z
674,7 tys. w 1929 r. do 975,2 tys. w 1937/38 r.), a także
wypożyczeń (z 12 925 do 13 220).
W sieci bibliotek oświatowych występowały jednak
charakterystyczne dysproporcje między miastem a
wsią, gdzie wprawdzie bibliotek było więcej, ale ich
księgozbiory były kilkakrotnie skromniejsze niż w
miastach (np. w 1929 r. biblioteki miejskie posiadały
ponad 81% tomów w sieci bibliotecznej, wiejskie zaś
zaledwie ponad 18%). Zauważmy też, że blisko 75% tych
bibliotek było polskich, natomiast reszta przypadała na
mniejszości narodowe. Znacznie ostrzejsze dysproporcje
18
zachodziły między stopniem wykorzystania księgozbio-
rów bibliotecznych w różnych regionach kraju. Pod
względem liczby wypożyczeń zdecydowanie czołowe
miejsca zajmowały (w roku 1937/38) województwa
lwowskie, łódzkie, krakowskie i tarnopolskie, „w ogo-
nie” znajdowały się województwa wileńskie, kieleckie,
nowogródzkie i poleskie, w których liczba wypożyczeń
niekiedy dziesięciokrotnie ustępowała wypożyczeniom w
woj. lwowskim, a kilkakrotnie w pozostałych czołowych
pod tym względem województwach. Problem przyczyn
tej dość zaskakującej i — być może — przypadkowej
hierarchizacji (np. w wyniku dużych niedokładności sta-
tystycznych?) musi pozostać tu bez odpowiedzi, wymaga
bowiem odrębnych studiów. W warunkach polskiego
rynku czytelniczego rola bibliotek oświatowych nie
może pozostać niedoceniona, i to nie tylko ze względu
na wskazane wyżej położenie ekonomiczne większości
społeczeństwa, uniemożliwiające mu posiadanie wła-
snych, choćby skromnych księgozbiorów. Chodzi także o
to, że — jak słusznie podkreśla Żółkiewski — w Polsce,
odmiennie od wielu innych narodów, „biblioteki odgry-
wały o wiele donioślejszą rolę w rozwoju czytelnictwa;
zgodnie z tradycją naszej kultury gromadziły głównie
literaturę piękną i propagowały ją wśród mas, traktując
to już w XIX wieku jako zadanie narodowe w kraju
niewolnym”.
Istotną okoliczność w ocenie roli bibliotek w kształto-
waniu czytelnictwa stanowi fakt, że niezwykle aktywne
na tym polu były stowarzyszenia młodzieżowe, związki
zawodowe i inne organizacje społeczne. Utrzymywa-
ły one w 1930 r. ok. 80% bibliotek oświatowych i
ok. 68% posiadanych przez nie książek. Natomiast
kościelne biblioteki parafialne stanowiły zaledwie
3% tych bibliotek i posiadały tylko 2,4% książek.
Nie oznaczało to oczywiście, że siły prawicy i kler
zaniedbywali te zagadnienia. Organizacje społeczne o
charakterze prawicowo-klerykalnym i sanacyjnym miały
zdecydowaną przewagę liczebną i przede wszystkim
materialno-finansową nad organizacjami lewicowymi i
postępowymi. Te ostatnie wykazywały jednak ogólnie
biorąc znacznie większą aktywność, pomysłowość, a
przede wszystkim odrzucały przeżyty już patronacki
charakter ruchu społecznego i jego instytucji (jak
m. in. bibliotek), w którego ramach uczestnicy tego
ruchu, a zwłaszcza młodzież, byli w zasadzie obiektem
określonych działań wychowawczych, podejmowanych
przez klerykalno-konserwatywnych przewodników
duchowych. Pozbawiali oni w ten sposób młodzież
prawa do samodzielności, paraliżując jej zaangażowanie
społeczne i odbierając niejako jej podmiotowość. Zna-
miennym pod tym względem przykładem było katolickie
Zjednoczenie Stowarzyszeń Młodzieży Polskiej, które w
latach trzydziestych ogarniało 220 — 300 tys. członków
i rozporządzało też wielką siecią biblioteczną. Ale liczba
wypożyczeń z tych bibliotek była nieproporcjonalnie
mała do posiadanych przez nie zasobów książkowych.
Również organizacje sanacyjne nie potrafiły na ogół z
większym rozmachem i powodzeniem rozwinąć swej
267
działalności kulturalno-oświatowej. Tak np. Związek
Strzelecki. liczący ok. 200 tys. członków, ustępował pod
tym względem zdecydowanie ludowym „Wiciom” —
m. in. właśnie na polu upowszechniania czytelnictwa,
organizowania bibliotek itp. Podobnie dużą aktywność
w tej dziedzinie rozwijało wśród młodzieży robotni-
czej Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego (TUR).
Odrębny i ważny rozdział stanowiła działalność na
tym polu związków zawodowych, a także organizacji i
związków spółdzielczych, w których na ogół poważną
rolę odgrywali ludzie związani z lewicą czy wprost z
ruchem robotniczym.
W sumie więc sądzić można, że niewątpliwą przewagę
liczebną i materialną organizacji oświatowo-kulturalnych
o charakterze „patronackim”, prawicowym i sanacyj-
nym rekompensowały w niemałym stopniu aktywność,
ofiarność i nowatorski wzorzec działalności postępo-
wych organizacji, przede wszystkim młodzieżowych.
Wydaje się, że zwłaszcza w latach trzydziestych ich
rola i wpływy wzrastały szybciej niż środowisk o profilu
tradycjonalnym (o czym świadczyć może m. in. silny
wzrost liczebny ZMW RP „Wici” z ok. 30 tys. w 1930 r.
do ponad 100 tys. w 1939 r.)
Nie pozostawało to — zdaniem S. Żółkiewskiego —
bez wpływu na kształtowanie poziomu i kierunków
rozwoju kultury literackiej w społeczeństwie polskim.
„Ta mniejszość — stwierdza on — mająca wobec
literatury swoistą postawę osobistego zaangażowania,
zaciekawienia, odbiorczej aktywności, narzucała wzory
przez siebie modyfikowane reszcie społeczeństwa.
Wokół właściwych czytelników książek mieliśmy w tych
latach dość szeroką otoczkę raczej czytelników tylko
gazet, którzy jednak sięgali po teksty literackie. Byli to
przede wszystkim czytelnicy »powieści w odcinkach«
[...] druków brukowych i jarmarcznych”. Właśnie w tym
kontekście podkreśla też rolę bibliotek jako ośrodków
wychowywania nowej „publiczności literackiej”: „nowa
kultura literacka nie powstałaby, gdyby nie istniały
biblioteki, te najbardziej cenne i powszechne formy
uczestnictwa w kulturze literackiej owych lat. Wówczas
była to forma uczestnictwa o szerszym zasięgu aniżeli
komunikacja radiowa, ustępowała wprawdzie ilościowo
prasie, ale przerastała ją jakościowo”.
Nie od rzeczy będzie w związku z tym zwrócić uwagę na
dwie inne jeszcze opinie Żółkiewskiego. Pierwsza z nich
dotyczy czytelnictwa określonych typów (poziomów)
literatury. Wbrew potocznym opiniom nakłady literatury
wartościowej i ambitnej („wysokoartystycznej”) nie
ustępowały wysokością swych nakładów literaturze
popularnej („trywialnej”), w tym romansom, książkom
sentymentalnym, przygodowym, kryminalnym itp.
Trudniejsza była walka z literaturą „brukową”(różne,
często anonimowe, wydawnictwa zeszytowe bez ambicji
literackich). Dopiero w latach trzydziestych, gdy zaczęły
pojawiać się na większą skalę wspomniane już tanie,
często wartościowe książki w ramach np. „Biblioteki
Groszowej”, ”Biblioteki Dzieł Wyborowych” i innych,
sytuacja na tym odcinku zaczęła — jak się wydaje —

ulegać zmianie na lepsze. Oceny te, oparte na niepełnych
i nie zawsze wiarygodnych materiałach, wymagają
jednak weryfikacji w dalszych badaniach.
Dotyczy to również niewątpliwie próby udzielenia przez
Żółkiewskiego, w sposób oczywiście hipotetyczny,
odpowiedzi na istotne pytanie: „ilu mieliśmy czytelników
książek u progu lat trzydziestych?” Opierając się na róż-
nych przesłankach można tę liczbę widzieć w granicach
700-750 tys. osób, czyli około 7% dorosłej ludności
kraju. Mowa tu oczywiście o „publiczności literackiej”
sensu stricto. Należy jednak podkreślić, że w tej sto-
sunkowo niedużej grupie znaczną część — około 40%
— stanowić mieli według szacunku autora czytelnicy
młodzi, w niemałej mierze pochodzenia robotniczego
i chłopskiego. Było to niewątpliwie optymistyczne za-
barwienie tego skądinąd dość pesymistycznego obrazu.
Oznaczało to w dalszej konsekwencji również zapo-
wiedź stopniowego przełamywania dotychczasowego
modelu kultury literackiej i kultury w ogóle, jeszcze w
początkach drugiej niepodległości silnie obarczonego na-
leciałościami szlachetczyzny, tak często podkreślanymi
przez socjologów. Prowadziło wreszcie do przełamania
pozaborowych barier międzydzielnicowych i stworzenia
przesłanek do integrującej całe społeczeństwo — m. in.
dzięki pełniejszym obecnie możliwościom ujawnienia
się autentycznej walki poglądów i postaw społeczno-
politycznych — kultury ogólnonarodowej w całej jej
wszechstronności i wielobarwności.
Nowy instrument umasowienia kultury — radiofonia
Za inaugurację radiofonii polskiej uznać można rozpo-
częcie nadawania próbnych i krótkotrwałych (przez 1
godz. dziennie) audycji radiowych Polskiego Towarzy-
stwa Radiotechnicznego z radiostacji w Warszawie w
lutym 1925 r., słyszalnej w zasięgu ok. 200 km. Była
to więc stacja o niewielkiej jeszcze mocy (1,5 kW),
podobnie zresztą jak stacje nadawcze uruchamiane
niewiele wcześniej lub później w innych krajach euro-
pejskich (najwcześniej Anglia, Dania, Francja — 1922,
najpóźniej Grecja, Luksemburg, Portugalia — 1932 —
1933). Stałe i regularne programy radiowe, już znacznie
dłuższe (6 godz. dziennie), zaczęto nadawaćmw kwietniu
1926 r. W następnych latach uruchamiano kolejno
szereg stacji regionalnych. Łączna liczba stacji rosła
dość szybko: w roku 1931 było ich 5, a w 1939 — 11.
W szybkim również tempie rosła ich techniczna jakość,
zasięg i moc (w 1939 r. łącznie 393 kH). Największa
z nich w Raszynie pod Warszawą miała moc 120 kH.
Uruchomiona w 1931 r., była wówczas najsilniejsza
w świecie, stanowiąc zarazem poważnie osiągnięcie
najnowszej myśli technicznej (łączna moc wszvstkich
radiostacji europejskich bez Raszyna wynosiła wówczas
ok. 420 kH).
W miarę budowy stacji, powiększania ich mocy i ogar-
niania ich zasięgiem całego kraju rosła szybko liczba
radioabonentów. Na przełomie 1926/27 było ich 48 tys.,
w roku 1939 — już nieco ponad 1 milion. W przelicze-
niu na liczbę ludności nie było to jednak wiele — 29
na 1000 mieszkańców (1939) — i pod tym względem
268
19
zajmowała Polska jedno z końcowych miejsc w Europie
(m. in. za Węgrami, Łotwą, Czechosłowacją, Norwegią,
ale przed Włochami, Rumunią, Jugosławią). Tłumaczyło
się to oczywiście głównie stanem zamożności ludności.
Radioodbiorniki były bardzo drogie. Początkowo, przed
rokiem 1930, cena średniego odbiornika lampowego
wynosiła ok. 250 zł i choć w następnych latach nieco
się obniżyła, to jednak i wtedy równała się mniej więcej
miesięcznemu zarobkowi wykwalifikowanego robotnika
lub nauczyciela. Podjęto więc produkcję tanich, bez-
lampowych (oczywiście o znacznie mniejszym zasięgu
odbioru i jakości) odbiorników detektorowych w cenie
ok. 30 zł (tj. tyle mniej więcej, ile dwie pary butów), ale
i to był wydatek nie dla biednych. W rezultacie dopiero
pod koniec okresu międzywojennego radio przestało
mieć charakter artykułu luksusowego i tym samym
poniekąd elitarnego. W 1936 r.liczba radioodbiorników
przekroczyła pół miliona, czyli ok. 1,5% ludności kraju,
z tym że przez cały czas i pod tym względem wieś
pozostawała głęboko upośledzona (zaledwie nie całe 113
odbiorników). W jeszcze większym stopniu odnosi się to
do województw wschodnich (z wyjątkiem lwowskiego i
wileńskiego), gdzie liczba aparatów radiowych na 1 tys.
mieszkańców w 1939 r. nie przekraczała 10 — 12.
Radio w swych początkach fascynowało, budziło po-
dziw, ale niekiedy też opory psychiczne i obawy, że
„usunie z powierzchni ziemi słowo drukowane”, „zabije
książkę”, zniszczy wydawnictwa itd. Podnosił te obawy
w 1927 r. Miriam-Przesmycki, a Irzykowski nazywał
radio wręcz „wynalazkiem szatańskim”, rabusiem czasu,
zamieniającym człowieka w „dodatek do radia”. W
większości jednak twórcy, intelektualiści, pisarze i
artyści oceniali wysoko szerokie możliwości, jakie do
podniesienia poziomu kultury i jej upowszechnienia
stwarzał ten wielki wynalazek. Z entuzjazmem i uzna-
niem wypowiadali się na temat m. in. Boy-Żeleński,
Karol Szymanowski, prof. Wacław Komarnicki, Andrzej
Strug, Ignacy Daszyński, który m. in. podkreślał (1927)
możliwości wykorzystania radia w celach politycznych i
społeczno-wychowawczych.
Wydaje się jednak, że przynajmniej w pierwszych latach
nie doceniano roli radia jako instrumentu wielostron-
nego odziaływania na społeczeństwo, ograniczając ją
raczej do funkcji rozrywkowej i traktując jako swego
rodzaju hobby garstki (zamożnych) łowców nowinek
technicznych. Wprawdzie już w 1924 r. wyszła ustawa
regulująca m. in. niektóre sprawy związane z przyszłym
statusem prawnym radiofonii w polsce (głosząca m.
in. zasadę wyłączności uprawnień państwa w zakresie
zakładania, utrzymywania i eksploatowania radia oraz
kontroli państwa nad nim), a w roku następnym rząd
dał koncesję na założenie Spółki Akcyjnej „Polskie
Radio” (której kontrolę zapewnił sobie przez wykupienie
40% akcji), ale faktycznie kontrolę tę wykonywał dość
powierzchownie, pozostawiając spółce dużą swobodę
poczynań. W dniach zamachu majowego 1926 r. ani
rząd, ani zamachowcy nie pomyśleli w ogóle o wykorzy-
staniu radiostacji w Warszawie jako środka informacji
20
lub łączności, żadna ze stron nie próbowała w ogóle
zająć czy zabezpieczyć rozgłośni. Zdaniem historyka
polskiej radiofonii, M. J. Kwiatkowskiego, wynikało
to zapewne stąd, iż „nikomu po prostu nie przyszło do
głowy, że takie niepoważne urządzenie rozrywkowe
może spełnić ważną rolę polityczną”. Piłsudski zaledwie
trzy razy wystąpił przed mikrofonami radiowymi.
Z czasem jednak coraz lepiej zaczęto sobie uświadamiać
znaczenie wielkiego wynalazku Marconiego. Wcześnie
zrozumiano to zwłaszcza w Wielkopolsce i na Śląsku,
gdzie nie docierały programy radiowe polskie, nato-
miast słyszalne były niemieckie, co przy szerokiej tam
znajomości języka niemieckiego miało tym większe
znaczenie polityczne. Już w 1927 r. powstały więc
w Poznaniu i Katowicach dwie nowe rozgłośnie, z
których ta ostatnia miała w chwili swego powstania moc
równą centralnej rozgłośni warszawskiej, a przewyższała
znacznie wszystkie regionalne (a także konkurencyjne
rozgłośnie niemieckie w Gliwicach i Wrocławiu). Celom
politycznym w niemałej mierze służyły także dwie
kolejne radio stacje w Wilnie (1927) i Lwowie (1930),
mające oddziaływać na mniejszość białoruską, litewską
i ukraińską za pomocą specjalnych programów dla nich
przeznaczonych oraz przeciwdziałać wpływom rozgłośni
kowieńskiej i mińskiej, dobrze słyszalnym w Polsce
północno-wschodniej.
Jak już wspomniano, w pierwszych latach rząd nie
interesował się zbytnio sprawami radiofonii i nie in-
gerował na ogół w politykę programową i personalną
Polskiego Radia. W połowie lat trzydziestych nastąpiły
pod tym względem duże zmiany, czego zapowiedzią
było powołanie do życia Głównej Rady Programowej
Polskiego Radia (1929), która niewątpliwie przyczyniła
się do położenia kresu dotychczasowej polityce pew-
nego laissefairyzmu w tej dziedzinie, ale jednocześnie
zadbała też o bardziej adekwatne dostosowanie jej do
linii ideowo-politycznej reżimu sanacyjnego. Wkrótce
potem przyszły drastyczne „czystki” personalne, których
celem było — jak pisze K. Eydziatowicz — obsadzenie
stanowisk kluczowych „osobami dającymi gwarancję, że
mikrofon służyć będzie propagandzie stronnictwa rzą-
dzącego”. W 1935 r. rząd wykupił 96% akcji Polskiego
Radia, co przekształciło je już całkowicie w swoisty
organ rządowy. Opanowanie tego już wówczas praw-
dziwego masowego środka przekazu w tym czasie nie
było przypadkiem. Przypomnijmy, iż liczba abonentów
radiowych zbliżała się wtedy do granicy pół miliona.
Innym przyczynkiem do kwestii zasięgu oddziaływania
radia na społeczeństwo może być fakt, iż właśnie w tych
latach wprost lawinowo rosła korespondencja słuchaczy
z radiem: z ok. 50 tys. listów od słuchaczy w 1935 r. do
ok. 300 tys. w 1939 r.
W świetle przedstawionych faktów trudno mieć wątpli-
wości co do kierunków reorientacji ideowo-politycżnej
profilu programowego Polskiego Radia po 1935 r.,
zwłaszcza gdy chodzi o programy informacyjne i po-
lityczne. Pewne pośrednie światło na to zagadnienie
rzucają poczynania i plany w zakresie rozbudowy sieci
269
rozgłośni radiowych. Największe środki przeznaczono
na rozbudowę rozgłośni na kresach wschodnich (Wilno,
Lwów) lub budowę tam nowych (Baranowicze, w budo-
wie w 1939 r. Łuck). Te trzy stacje miały łączną moc
większą niż sześć pozostałych rozgłośni (z wyłączeniem
Raszyna), tj. rozgłośnie w Krakowie, Katowicach,
Poznaniu i Łodzi, Warszawie II i Toruniu (jedynej nowo
zbudowanej na zachodzie), mianowicie l50 kH wobec
116 kH w sześciu ostatnich. Z braku odpowiednich
badań nie sposób jednak dokładniej scharakteryzować
ewolucji polityki programowej Polskiego Radia z punktu
widzenia jej treści społeczno-politycznych w tym okre-
sie.
Nie ulega wątpliwości niezwykle doniosła rola Polskiego
Radia na polu szerzenia kultury artystycznej, literackiej
i muzycznej, a także popularyzacji wiedzy i nauki w
najszerszych kręgach społeczeństwa. Jedynie na zasadzie
egzemplifikacji zwróćmy tu uwagę np. na osiągnięcia
międzywojennej radiofonii polskiej w dziedzinie kultury
muzycznej. Muzyka zajmowała w programach radio-
wych ponad 58% czasu (1937), z czego prawie 1/3
przypadała na muzykę poważną. Szczególnie dużym
powodzeniem i uznaniem cieszyły się stałe koncerty
muzyki szopenowskiej, a także ludowej, transmisje
koncertów symfonicznych, oper itp. Potrzeby Polskiego
Radia w tym zakresie stały się też bodźcem do utworze-
nia w jego ramach własnych orkiestr, m. in. orkiestry
symfonicznej Polskiego Radia, która obok orkiestry
Filharmonii Warszawskiej uchodziła za najlepszą w
kraju.
Dużą wagę przywiązywano w Polskim Radiu do audycji
literackich. O ich wysoki poziom troszczyła się specjalna
komisja literacka Polskiego Radia, w której skład
wchodzili m. in. Sieroszewski, Boy-Żeleński, Nałkow-
ska, Kaden-Bandrowski. O ile w latach dwudziestych
bezpośredni, osobisty udział literatów w pracy radiowej
był jeszcze stosunkowo niewielki i przypadkowy, o tyle
w latach późniejszych sytuacja ta zmieniała się szybko
na korzyść. Coraz częściej też przekazywano na falach
eteru teksty i słuchowiska specjalnie przygotowane
do celów i warunków radiowych. Z punktu widzenia
upowszechnienia kultury literackiej i artystycznej szcze-
gólnie duże znaczenie miały te właśnie słuchowiska
i utwory dramatyczne, ponieważ teatr o wysokim
poziomie artystycznym był na prowincji praktycznie
niemal niedostępny, a i w wielkich miastach dostęp
ten był niełatwy ze względu na wysokie ceny biletów
teatralnych. Wbrew wyrażanym tu i ówdzie obawom
audycje te nie odciągały słuchaczy od sal teatralnych ani
od książki — tak jak informacja i publicystyka radiowa
nie zahamowały czytelnictwa prasy. Pokazywało się,
jak wiele przenikliwości tkwiło w przewidywaniach
Boya-Żeleńskiego, wypowiedzianych w czasach, gdy ra-
diofonia ledwie raczkowała: „W ocenie nowych zjawisk
uderza mnie — pisał Boy w 1927 r. — że rozważa się je
z punktu widzenia współzawodnictwa, antagonizmu. Czy
kino szkodzi teatrowi, czy radio zaszkodzi koncertom
symfonicznym? Wydaje mi się to dość powierzchowne:
 21

wszyscy ci pozorni antagoniści są w istocie na dłuższą

metę tylko sojusznikami. Tak samo mówi się, że gazeta
zabija książkę, ale policzcie nakład książki w epoce
przedgazetowej. Zapewne kino odebrało doraźnie nieco
widzów teatrowi, ale ilu ich wychowa dla teatru i dla
książki? Wszystkie rozrywki, rozszerzające horyzont
i stwarzające potrzeby kulturalne wspomagają się
nawzajem. A czy radio czeka podobna powszechność,
jak teatr i kino? Bez wątpienia przez swoją taniość,
przez swoją cudowność i bezpośredniość, radio ma
bodaj najwięcej warunków powszechności. Dlatego z
radością dowiaduję się, że wnika ono coraz częściej
do domków robotniczych, niedługo rozpowszechni się
w chatach wiejskich, a w ślad za nim wniknie książka,
wejdą potrzeby szlachetnej rozrywki i wiedzy o świecie.
Toteż każdy literat musi z największą radością patrzeć
na codzienny rozwój radia”.

1. ↑ całość tabeli na stronie poprzedniej (nr 332)

1 Przypisy

270
22 2 TEXT AND IMAGE SOURCES, CONTRIBUTORS, AND LICENSES

2 Text and image sources, contributors, and licenses

2.1 Text
• Historia Polski (Henryk Zieliński)/Rozdział 10 Źródło: https://pl.wikisource.org/wiki/Historia_Polski_(Henryk_Zieli%C5%84ski)
/Rozdzia%C5%82_10?oldid=448512 Autorzy: Julo oraz Tommy Jantarek

2.2 Images

2.3 Content license

• Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0

271
 Historia Polski (Henryk Zieliński)/Rozdział
11
Wrzesień 1939
Dnia 1 września o godz. 4.45 armie niemieckie ru-
szyły na Polskę. Jednocześnie lotnictwo przystąpiło do
gwałtownych bombardowań polskich miast, obiektów
wojskowych i koncentracji wojsk. W zatoce gdańskiej
przysłany tu już przed kilku dniami pancernik niemiecki
„Schleswig-Holstein” rozpoczął ostrzeliwanie ze swych
ciężkich dział liczącej około 200 żołnierzy załogi pol-
skiej na Westerplatte.
Przewaga sił niemieckich była miażdżąca. Na Polskę
ruszyło ogółem około 1,8 mln żołnierzy w 62 wielkich
jednostkach, w tym 14 dywizji pancernych i zmotory-
zowanych oraz 3 dywizje górskie. Rozporządzały one
obfitym i nowoczesnym wyposażeniem w postaci m.in. 6
tys. dział i moździerzy, 4,5 tys. dział przeciwpancernych
i 2,7 tys. czołgów. Działania sił lądowych wspierało
ok. 2 tys. samolotów (w tym liczne eskadry lekkich,
groźnych bombowców nurkujących „Stukasów”). W
siłach tych znalazły się wszystkie niemieckie dywizje
pancerne i zmotoryzowane, większość lotnictwa i innych
tego rodzaju broni. Do osłony frontu zachodniego („linia
Zygfryda”) Niemcy pozostawili zaledwie 30 dywizji o
niższej wartości bojowej.
Armia polska pierwszego rzutu sięgała ok. 840 tys. ludzi
w 36 wielkich jednostkach oraz 56 batalionów Obrony
Narodowej. W skład tych jednostek wchodziła tylko 1
brygada zmotoryzowana, natomiast 8 brygad kawalerii.
Od działy te dysponowały 2400 działami, 266 czołgami
i ok. 400 samolotami. Jednakże na skutek zamieszania
w toku mobilizacji tylko część tego wyposażenia weszła
1 września do walki. Ponadto lotnictwo polskie rozpo-
rządzało w gruncie rzeczy ok. 400 samolotami, w tym
jedynie 44 pełnosprawnymi, nowoczesnymi maszynami
bombowymi (typu „Łoś”).
Siły te miały za zadanie operacyjne utrzymać „za-
sadniczą pozycję obronną” długości około 1500 km i
sięgającą od Puszczy Augustowskiej na północy, poprzez
Modlin, Toruń, Bydgoszcz, jeziora żnińskie i Gopło
wzdłuż Warty, poprzez Częstochowę, Katowice, Bielsko,
Chabówkę po rejon Nowego Sącza na południu. Zadanie
utrzymania tak wydłużonego frontu spowodowało, że
pasy obrony poszczególnych dywizji piechoty były z
konieczności bardzo szerokie i przez to wątłe, wahające
się w granicach od 1 z do 70 km na jedną dywizję;
przeciętnie na 1 dywizję piechoty przypadało ok. 41 km
frontu obrony. Nawet na głównym kierunku uderzenia
niemieckich zgrupowań pancernych znalazła się tylko 1
1
272
dywizja piechoty, mając do obrony pas szerokości 35
km.
Walka na przedpolu tej linii obronnej i o jej jak
najdłuższe utrzymanie miała być pierwszą fazą wyko-
nania „planu Zachód”. Druga faza miała polegać na
ewentualnym odskoku armii polskich i zajęciu tzw.
linii ostatecznego oporu, której obrona miała stanowić
treść trzeciej i ostatniej fazy „planu Zachód”. Jednakże
zdążono opracować jako tako tylko realizację pierwszej
fazy „planu Z”. W praktyce trwała ona zaledwie kilka
dni i trzeba było szybko przejść do fazy drugiej i trzeciej.
Tymczasem na ich opracowanie, jak już wspomnieliśmy,
zabrakło czasu, wskutek czego działania te przekształciły
się w gruncie rzeczy w improwizację, często tylko na
niższych szczeblach dowodzenia.
Przyczyniła się do tego również niewłaściwa organizacja
dowodzenia na najwyższych szczeblach. Było ono silnie
scentralizowane, dowódcy dywizji podlegali bezpo-
średnio dowódcom armii, ci ostatni zaś Naczelnemu
Wodzowi. Nie było w tej strukturze dowodzenia szczebla
pośredniego między dowództwem armii a Naczelnym
Wodzem (w postaci „grup armii”, „frontów” itp.). Prowa-
dziło to do nadmiernego przeciążenia Sztabu Głównego
i Naczelnego Wodza sprawami szczegółowymi, a jedno-
cześnie groziło poważnymi komplikacjami w wypadku
zakłócenia łączności między armiami i Naczelnym
Wodzem, co przy złym wyposażeniu technicznym sił
polskich i w wyniku ogromnej przewagi lotniczej oraz
pancernej nieprzyjaciela było prawie nieuchronne.
W momencie wybuchu wojny w pierwszym rzucie
polskiego frontu obronnego znajdowało się sześć armii
oraz jedna samodzielna grupa operacyjna. Były to:
Samodzielna Grupa Operacyjna „Narew” (dowódca:
gen. Cz. Młot-Fijałkowski), armia „Modlin” (gen. E.
Przedrzymirski-Krukowicz), armia „Pomorze” (gen. W.
Bortnowski), armia „Poznań” (gen. T. Kutrzeba), armia
„Łódź” (gen. J. Rómmel, a po nim gen. W. Thommée);
armia „Kraków” (gen. A. Szyling) i armia „Karpaty”
(gen. K. Fabrycy).
72. Szybkie niemieckie zagony pancerne zaskakiwały
niekiedy rolników przy pracy w polu
Celem ofensywy niemieckiej było zniszczenie sił głów-
nych armii polskiej. Zamierzano to osiągnąć za pomocą
uderzenia rozcinającego obronę polską siłami głównymi
2
ze Śląska w kierunku środkowej Wisły. Równocześnie
miały nastąpić dwa uderzenia oskrzydlające, jedno z
Pomorza i Prus Wschodnich, drugie ze Słowacji. Zada-
nie to miało wykonać 5 armii niemieckich, tworzących
dwie grupy armii: grupę armii „Północ” (gen. von Bock),
składającą się z dwóch armii, skoncentrowanych na
Pomorzu Zachodnim i w Prusach Wschodnich, oraz
grupę armii „Południe” (gen. von Rundstedt), składającą
się z trzech armii, skoncentrowanych na Śląsku i Mora-
wach. Właśnie ta południowa grupa armii, a zwłaszcza
najsilniejsza z nich armia 10 (gen. von Reichenau), miała
za zadanie przepołowić niejako polskie siły zbrojne
marszem na Radomsko, Piotrków ku Wiśle na południe
od Warszawy. Naczelnym dowódcą wojsk lądowych
był gen. von Brauchitsch. Operacje tych wojsk były
wspomagane przez dwie floty powietrzne, a ponadto
przez jednostki niemieckiej marynarki wojennej.
73. Major Henryk Sucharski, dowódca obrony Wester-
platte
Przebieg wojny można podzielić na trzy etapy: Pierwszy
— mniej więcej od 1 do 6 września — w którym toczyła
się bitwa o utrzymanie zasadniczej linii obrony. Wojska
polskie poniosły w tych dniach ciężkie straty i musiały
wycofać się daleko w głąb kraju.
Etap drugi trwał od 7 do 17 września. Niemcom udało się
wtedy dokonać okrążenia i rozczłonkowania głównych
sił polskich oraz w dużej mierze je zniszczyć, zwłaszcza
podczas bitwy nad Bzurą.
Etap trzeci, od 18 września do 5 października, był
okresem walk już tylko odosobnionych grup wojsk
polskich oraz ośrodków oporu. Jeszcze w pierwszych
dniach wojny ciężkie straty poniosła armia „Modlin”,
broniąca kierunku z północy na Warszawę. Armia
ta, zagrożona oskrzydleniem przez dywizję pancerną
niemiecką, zaczęła odwrót 4 września. Dramatyczna
sytuacja wytworzyła się na Pomorzu, gdzie poważna
część armii „Pomorze”, znajdująca się w rejonie Chojnic
i Borów Tucholskich, została odcięta szybkimi zagonami
pancernymi od południa od dowództwa i głównych sił
armii. Już 3 września oddziały pancerne niemieckie,
idące od zachodu, połączyły się w rejonie Grudziądza
z oddziałami niemieckimi, maszerującymi z Prus
Wschodnich. Bitwa w Borach Tucholskich, jedna z
pierwszych większych bitew tej wojny, zakończyła się
zniszczeniem lub wzięciem do niewoli większości sił
polskich, zamkniętych w środkowej i północnej części
Pomorza. W Gdańsku nadal broniła się bohatersko zało-
ga Westerplatte pod dowództwem mjr. H. Sucharskiego,
skazana wyłącznie na siebie. Dopiero po 7 dniach walki
pod ogniem najcięższych dział okrętowych Niemcy
zdołali opanować ten bastion polski u ujścia Wisły.
74. Westerplatte po zakończeniu walk
273
Najważniejszym wydarzeniem pierwszych dni wojny na
froncie zachodnim było przedarcie się silnego niemiec-
kiego klina pancernego przez „lukę częstochowską”,
na styku armii „Łódź” i „Kraków”. Dnia 5 września
niemiecka dywizja pancerna zdobyła Piotrków. Równo-
cześnie armii „Łódź” zagroziło również oskrzydlenie od
północy i rozerwanie w ten sposób styku z armią „Po-
znań”. W związku z tym zaczęto czynić przygotowania
do stworzenia nowej linii obronnej na środkowej Wiśle
oraz do obrony Warszawy. Jednocześnie Naczelny Wódz
zarządził odwrót najbardziej zagrożonych odcięciem od
sił głównych armii „Pomorze” i armii „Poznań” (która
do tej pory cięższych walk nie przechodziła).
Również na południowym zachodzie i na południu
(armie „Kraków” i „Karpaty”) napór oraz szybkość
niemieckich wojsk zmotoryzowanych i pancernych
przekreśliły plany działań obronnych na tym terenie.
Górny Śląsk znalazł się w rękach niemieckich jeszcze
2 i 3 września, a wkrótce potem, 6 września, również
Kraków.
W tym okresie Naczelny Wódz usiłował jeszcze organi-
zować pomyślane na większą skalę przeciwuderzenia i
inne manewry obronne, wykorzystując do tego organi-
zującą się w rejonie Skierniewic i Rawy Mazowieckiej
armię odwodową „Prusy”. Jednakże na skutek działań
przede wszystkim lotnictwa niemieckiego plany te mo-
gły być zrealizowane tylko w części, niedostatecznymi
siłami. Wiele szkód, zwłaszcza w działaniach armii
„Pomorze”, wywołała dywersja niemiecka w postaci
przekazywania dowódcom niemieckim (nieraz za po-
mocą tajnych radiostacji) informacji o ruchach wojsk
polskich czy nawet wystąpień zbrojnych dywersantów
niemieckich przeciwko oddziałom polskim, jak np. 3
września w Bydgoszczy (stłumienie tej dywersji przez
oddziały polskie propaganda hitlerowska nazwała „byd-
goską krwawą niedzielą” i uczyniła ją pretekstem do
masowych mordów na Polakach).
75. Manifestacja mieszkańców Warszawy na wiadomość
o wypowiedzeniu Niemcom wojny przez Anglię i Fran-
cję 3 września 1939 r.
Było od pierwszego dnia wojny widoczne, że bez szyb-
kiej i zdecydowanej pomocy sojuszników Polska nie
sprosta przewadze niemieckiej. Rządy Anglii i Francji
wystosowały do Berlina ultymatywne noty, domagające
się natychmiastowego przerwania działań wojennych
i wycofania się z terenu Polski. Wobec mieszkańców
negatywnego stanowiska Niemiec, Francja i Anglia
wypowiedziały Niemcom wojnę w dniu 3 września. W
Polsce przyjęto tę wiadomość z entuzjazmem i nadzieją,
że bieg wojny ulegnie teraz szybkiej i radykalnej zmianie
na korzyść sojuszników i Polski. Na próżno jednak
wyczekiwano faktycznej pomocy zbrojnej, szczególnie
w postaci pomocy lotniczej, a także konkretnych działań

na froncie zachodnim i na morzu. Rząd brytyjski stanął
na stanowisku, że zachowując całkowitą wierność świe-
żemu sojuszowi z Polską „nie może jednak rozpraszać
swych sił, które są potrzebne do rozstrzygającego ciosu”.
Na froncie zachodnim nie działo się prawie nic poza
działaniem patroli i od czasu do czasu strzelaniną,
Wkrótce też przyjęło się określać tę wojnę jako „śmiesz-
ną wojnę” (drôle de guerre).
76. Walki w Sochaczew
Tymczasem w Polsce sytuacja stawała się coraz kry-
tyczniejsza nie tylko na polu walki, lecz także w innych
dziedzinach życia. Już 4 września rozpoczęła się ewa-
kuacja naczelnych władz państwowych; z prezydentem
i ministrami, z Warszawy do Lublina i Brześcia. Ewa-
kuowały się też władze niższych szczebli, najczęściej
bezładnie i bezplanowo. Doprowadziło to rychło do da-
leko idącego rozprzężenia i nawet paniki wśród ludności.
Rozpoczęła się z kolei „dzika” ewakuacja mas ludności
cywilnej na wschód, nawet na terenach nie objętych
działaniami wojennymi. Niezależnie od ciężkich strat i
szkód od bombardowań, jakie ta ewakuacja powodowała
wśród ludności cywilnej, wywoływała ona dodatkowe
poważne komplikacje w ruchach wojsk polskich, zmu-
szonych do uciążliwego i czasochłonnego torowania
sobie drogi wśród blokujących szosy mas ludzi i wozów.
Również sytuacja na polu walki pogarszała się gwał-
townie z dnia na dzień. Dnia 9 września siły walczące
stopniały do ok. 400 tys. Armia „Łódź”, walcząca na
głównym kierunku niemieckiego uderzenia, była okrążo-
na i bliska rozsypki. Niemieckie kliny pancerne dotarły
nad Wisłę środkową, a nawet na przed pola Warszawy.
Nie udało się im jednak jeszcze opanować z marszu sto-
licy wobec zaciętej jej obrony, zaimprowizowanej ad hoc
przy spontanicznym udziale ludności cywilnej. Zaczęto
organizować ochotnicze Robotnicze Bataliony Obrony
Warszawy. Tworzone z inicjatywy PPS, a zwłaszcza
jednego z jej czołowych przywódców, Mieczysława
Niedziałkowskiego, wspomagały one wydatnie regularne
jednostki wojskowe. Nie zabrakło w tych Batalionach
także komunistów, którzy żywo popierali tę inicjatywę.
77. Ludność cywilna Warszawy przy budowie umocnień
Jeśli chodzi o działania sił regularnych, to ich punktem
ciężkości stała się największa i najbardziej krwawa w
kampanii wrześniowej bitwa nad Bzurą, stoczona z
nacierającą 8 armią niemiecką przez połączone w toku
odwrotu ku Warszawie armie „Pomorze” i „Poznań”.
Celem przeciwuderzenia polskiego nad Bzurą było prze-
bicie się obu armii, poprzez zacieśniający się pierścień
niemiecki, do Warszawy. Początkowo przedsięwzięcie
to, zainicjowane i dowodzone przez gen. Kutrzebę
274
3
(Naczelny Wódz już parę dni wcześniej wyjechał z
częścią sztabu do Brześcia nad Bugiem), przyniosło
polskim jednostkom pewne sukcesy. W wielu punktach
dochodziło do zaciekłych walk, przechodzenia miejsco-
wości z rąk do rąk itp. Tymczasem jednak dowództwo
niemieckie zdążyło ściągnąć tu nowe dywizje i uzyskać
zdecydowaną przewagę nad skrajnie już wyczerpanymi i
przerzedzonymi armiami polskimi. Otoczone coraz cia-
śniejszym pierścieniem, zostały one rozbite i zniszczone.
Tylko niektóre oddziały zdołały wyrwać się z okrążenia
i dotrzeć do Warszawy. Natomiast resztki armii „Łódź”,
dowodzonej obecnie przez gen. Thommée, nie mogąc
przedrzeć się do Warszawy, skierowały się na Modlin,
gdzie zorganizowały następnie obronę tej twierdzy. W
ten sposób około 17 września ostatnie większe jednostki
regularnej armii polskiej na zachód od Wisły zostały
zniszczone lub wycofały się za Wisłę. Były to zresztą
również stosunkowo niewielkie siły, usiłujące stworzyć
tam jeszcze jakieś linie i ośrodki zorganizowanego opo-
ru. Nie mogło to jednak powstrzymać naporu dywizji
niemieckich, które też przeprawiły się przez Wisłę, a
nawet przez San i parły szybko dalej na wschód.
W obliczu groźby całkowitego okrążenia kraju prezy-
dent Rzeczypospolitej, rząd, a także Naczelny Wódz
ewakuowali się stopniowo coraz bardziej na południowy
wschód, ku granicy rumuńskiej. Dnia 17 września
wieczorem wszyscy oni opuścili terytorium państwa,
przekraczając pod Kutami nad Czeremoszem granicę
polsko-rumuńską.
Tego samego dnia o świcie granicę wschodnią Polski
przekroczyły wojska radzieckie i zajęły obszary wschod-
nich województw Polski. Oddziały polskie, które się tam
znajdowały, zostały internowane. Były to przeważnie ob-
szary zamieszkane w większości przez ludność ukraińską
i białoruską. Akcja wojsk radzieckich zabezpieczyła je
przed okupacją niemiecką, a ponadto nie dopuściła do
ustalenia się linii wyjściowej w czasie nieuchronnego
wcześniej czy później starcia radziecko-niemieckiego
wzdłuż międzywojennej granicy polsko-radzieckiej,
tj. o ok. 300 km dalej na wschód, niż to się stało na
skutek zajęcia przez ZSRR dawnych polskich ziem
wschodnich[1] .
Stanowisko, jakie wówczas zajęły prasa i propaganda
radziecka, wywołało poważne zamieszanie ideologiczne,
m.in. w międzynarodowym ruchu komunistycznym.
Jeśli chodzi o działania wojenne w Polsce, to w oma-
wianym okresie w drugiej połowie września toczyły się
przeważnie już tylko drobniejsze starcia mniej lub więcej
osłabionych zgrupowań polskich na wschód od Wisły.
Dnia 20 września skapitulowały po krwawej bitwie
pod Tomaszowem Lubelskim, w obliczu beznadziejnej
sytuacji, połączone oddziały armii „Kraków” i nowej
(utworzonej w toku działań wojennych) armii „Lublin”.
Natomiast z powodzeniem opierała się jeszcze nieprzy-
jacielowi grupa operacyjna „Polesie” pod dowództwem
gen. Kleeberga. Broniła się również twierdza Modlin i
garnizon na półwyspie Hel. Z wielkim poświęceniem
i bohaterstwem broniła się też oblężona już od pew-
4 1 PRZYPISY

nego czasu i bombardowana intensywnie z powietrza

Warszawa. Dowództwo obrony stolicy spoczywało w
rękach gen. Rómmla, kierownictwo cywilne w rękach jej
prezydenta — Stefana Starzyńskiego, którego hart ducha
stanowił istotny czynnik w podtrzymywaniu nastrojów
woli walki i poświęcenia mieszkańców miasta.
W dniach 25 i 26 września Niemcy poddali Warszawę
szczególnie ciężkiemu, zmasowanemu bombardowaniu
artyleryjskiemu i lotniczemu. Wywołało ono wielkie
straty w ludziach i szkody materialne. Zabrakło wody i
światła. Dalszy opór groził nowymi, jeszcze większymi
zniszczeniami i był całkowicie beznadziejny.
Dnia 27 września Warszawa skapitulowała. W dwa dni
później to samo uczynił Modlin. Dnia 2 października
poddała się załoga Helu.
Ostatnim związkiem taktyczno-operacyjnym armii
polskiej, stawiającym zbrojny opór nieprzyjacielowi,
była grupa operacyjna gen. Kleeberga. Odczuwając
coraz większe braki w uzbrojeniu i amunicji, gen.
Kleeberg postanowił uderzyć na Dęblin, aby tam do-
konać niezbędnych uzupełnień. Jednakże w drodze na
Dęblin, pod Kockiem, grupa natknęła się na niemiecką
dywizję zmotoryzowaną, której na pomoc pospieszyły
oddziały jeszcze jednej dywizji. Po czterodniowych
walkach, będących ostatnią większą bitwą tej wojny, po
wyczerpaniu zasobów amunicji, musiała poddać się — 5
października 1939 r. — i grupa Kleeberga.

1. ↑ O tej problematyce szerzej w: H. Zieliński, Histo-

ria Polski 1864-1939, Warszawa 1971, s. 266.

1 Przypisy

Tekst udostępniony jest na licencji Creative Commons

Attribution-Share Alike 3.0.
Dodatkowe informacje o autorach i źródle znajdują się
na stronie dyskusji.

Udziela się zgody na kopiowanie, dystrybucję i/lub

modyfikację tego tekstu na warunkach licencji GNU
Free Documentation License w wersji 1.2 lub nowszej,
opublikowanej przez Free Software Foundation.
Kopia tekstu licencji umieszczona została pod hasłem
GFDL. Dostepne jest również jej polskie tłumaczenie.

Informacje o pochodzeniu tekstu możesz znaleźć w

dyskusji tego tekstu.

275
 5

2 Text and image sources, contributors, and licenses

2.1 Text
• Historia Polski (Henryk Zieliński)/Rozdział 11 Źródło: https://pl.wikisource.org/wiki/Historia_Polski_(Henryk_Zieli%C5%84ski)
/Rozdzia%C5%82_11?oldid=950017 Autorzy: Julo, Wieralee oraz Tommy Jantarek

2.2 Images
• Plik:CC_some_rights_reserved.svg Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/79/CC_some_rights_reserved.svg Li-
cencja: Public domain Autorzy: Ten plik jest pochodną pracą: CC SomeRightsReserved.png
Artysta: Praca pochodna: Jelte
• Plik:Gnu-fdl.png Źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/11/Gnu-fdl.png Licencja: GPL Autorzy: MediaWiki SVN.
Artysta: Brion VIBBER

2.3 Content license

• Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0

276