1.

Liczba ludności świata i jej zmiany

Przyczyny zmian zaludnienia Ziemi:

 Rewolucja neolityczna – proces przechodzenia ludzkości od
łowiectwa-zbieractwa i koczownictwa do produkcji żywności,
czyli rolnictwa i hodowli oraz do osiadłego trybu życia(ok. 10 000 –
4000 p.n.e.)
 Rewolucja przemysłowa – rozpoczęta w połowie XVIII wieku ;
proces zmian technologicznych, gospodarczych, społecznych i
kulturalnych; dzięki niej na początku XIX wieku ludność
przekroczyła 1mld

Główne przyczyny zmian liczby ludności świata:

Przyczyny

Wzrostu liczby ludności Spadku liczby ludności

o Rewolucja neolityczna o Epidemie

o Rewolucja przemysłowa i
związany z nią postęp
technologiczny
o Rozwój medycyny i zwiększenie
poziomu higieny
o Upowszechnienie się modelu
rodziny wielodzietnej
o Wojny
o Głód i niedożywienie wywołane
różnymi czynnikami, m.in.
katastrofami naturalnymi (np.
długotrwałymi suszami)

 Eksplozja demograficzna – bardzo duży wzrost ludności w

krótkim czasie
 Przyrost naturalny – różnica między liczbą urodzeń żywych a
liczbą zgonów w danym okresie i na określonym obszarze
 Współczynnik przyrostu naturalnego – przyrost naturalny
przeliczony na tysiąc mieszkańców danego obszaru i wyrażony w
promilach
Wzory:

Wu = U : L x 1000

Wz = Z : L x 1000

Wpn = Wu - Wz

Od czego zależy wartość współczynnika naturalnego:

o Poziomu rozwoju gospodarczego
o Czynników biologicznych (np. zdrowie społeczeństwa) i
związanego z nimi wieku społeczeństwa (średnia długość trwania
życia)
o Wpływy religijne i kulturowe (np. wpisane w tradycję dążenie do
posiadania licznej rodziny)
o Czynniki polityczne (np. konflikty, wojny)

 W słabo rozwiniętych gospodarczo krajach wartość współczynnika

przyrostu naturalnego jest wysoka, ponieważ jest w nich
popularny model rodziny wielodzietnej oraz dzieci stanowią dla
rodziców pewną formę zabezpieczenia na starość
 W państwach wysoko rozwiniętych gospodarczo np. zachodniej
Europy współczynnik przyrostu naturalnego jest niski, ponieważ
jest powszechny model rodziny z jednym dzieckiem oraz
konsumpcyjny styl życia.

2. Rozwój demograficzny

Model przejścia demograficznego

 Model przejścia demograficznego (zwany także teorią rozwoju

demograficznego) – przedstawia zmienność wartości
współczynników urodzeń i zgonów, a w związku z tym –
współczynnika przyrostu naturalnego, w czasie.
 Model przejścia składa się z pięciu etapów nazywanych fazami
rozwoju demograficznego.
Fazy rozwoju demograficznego:
 Faza I - przedtransformacyjna (dodatni, ale niski przyrost
naturalny)(np. plemiona Amazonii, koczownicze ludy Afryki)
 Faza II – początek transformacji demograficznej (wysoki i rosnący
przyrost naturalny)(np. Niger, Mali, Uganda)
 Faza III – intensywna transformacja demograficzna (wysoki, ale
malejący przyrost naturalny)(np. Maroko)
 Faza IV – późna transformacja (dodatni, ale niski przyrost
naturalny)(np. Tajlandia, Chiny)
 Faza V – regres demograficzny (ujemny przyrost naturalny)(np.
Niemcy, Włochy, Litwa, Ukraina)

Transformacja demograficzna dokonuje się w społeczeństwach

wszystkich krajów, jednak jej dynamika i długość trwania kolejnych faz
zależą od poziomu rozwoju gospodarczego.

 Implozja demograficzna – przeciwieństwo eksplozji

demograficznej; gwałtowny spadek wartości współczynnika
przyrostu naturalnego

Społeczno-kulturowe uwarunkowania zróżnicowania modelu

rodziny

 O tym jaki model rodziny dominuje w społeczeństwie decydują:

presja społeczna i względy religijne.
 Najpowszechniejszym modelem rodziny jest związek jednego
mężczyzny i jednej kobiety mających niewielką liczbę dzieci(nie
więcej niż czworo)(charakterystyczny dla zachodniego kręgu
kulturowego)
 Model rodziny jednego męża, kilku żon i kilkorga dzieci przeważa
w plemionach pierwotnych, niektórych państw Azji oraz Oceanii.
 Poligynia – wielożeństwo mężczyzn
 Poliandria – wielożeństwo kobiet (dosyć rzadki model rodziny)
 Wraz z rozwojem cywilizacji następuje zmiana dominującego
modelu rodziny
 Modele rodziny patriarchalnej i matriarchalnej są zastępowane
modelem rodziny partnerskiej(kobieta i mężczyzna są w nim tak
samo ważni i sprawiedliwie dzielą się obowiązkami)
Współczynnik dzietności

 Współczynnik dzietności – liczba dzieci rodzonych przez kobiety

 Współczynnik dzietności wynoszący co najmniej 2,10-2,15
zapewnia prostą zastępowalność pokoleń(pełne zastąpienie
rodziców dziećmi)

 Na strukturę demograficzną społeczeństw składają się wiek i płeć

Struktura wieku
 W II i III fazie rozwoju demograficznego mamy społeczeństwa
młode i dojrzałe
 W V fazie rozwoju demograficznego mamy społeczeństwa stare i
hiperstare
 W IV fazie rozwoju demograficznego mamy społeczeństwa
starzejące się
 Wyróżniamy 3 grupy wiekowe:
o Dzieci (0-14 lat)
o Młodzież i dorośli(15-64 lata)
o Osoby w starszym wieku(65+ lat)

Typy demograficzne społeczeństw:

 Społeczeństwo młode – więcej ludzi młodych niż starszych

 Społeczeństwo zastojowe – każdy kolejny rocznik jest zbliżony
liczebnie do poprzedniego
 Społeczeństwo stare – liczba osób starszych przekracza liczbę osób
młodych
Przyczyny i skutki starzenia się społeczeństw

 Przyczyny
o Niski współczynnik dzietności wynikający z
upowszechniania się modelu rodziny z jednym dzieckiem
lub rodziny bezdzietnej
o Powszechność metod świadomego planowania rodziny
o Zmniejszanie się liczby zawieranych małżeństw i wzrost
liczby rozwodów
o Odkładanie decyzji o posiadaniu potomstwa
 Skutki
o Zwiększenie wydatków na ochronę zdrowia
o Spowolnienie wzrostu gospodarczego na skutek
zmniejszania się liczby ludności w wieku produkcyjnym (z
reguły 18-65 lat)
o Wzrost liczby osób korzystających ze świadczeń
emerytalnych i związanego z tym zwiększenia wydatków z
budżetu państwa

 Średnia długość trwania życia jest jednym z czynników

wpływających na strukturę wieku społeczeństwa; zależy od
poziomu higieny oraz usług medycznych, sposobu odżywiania się
czy sytuacji politycznej dla danego obszaru

Struktura płci

 Współczynnik feminizacji – liczba kobiet przypadających na 100

mężczyzn
 Współczynnik maskulinizacji – liczba mężczyzn przypadających
na 100 kobiet

3.Rozmieszczenie ludności na świecie

Uwarunkowania rozmieszczenia ludności

 Decydujący wpływ na rozmieszczenie ludności do XX w. miały:

o Czynniki przyrodnicze – ludzie osiedlali się na obszarach
nizinnych o łagodnym klimacie i żyznych glebach; ważny też
był dostęp do wody pitnej
 o Czynniki pozaprzyrodnicze – społeczno-kulturowe i
gospodarcze oraz historyczno-polityczne

Czynniki

Pozaprzyrodnicze
Przyrodnicze

Społeczno-kulturowe i Historyczno-polityczne
gospodarcze

o Warunki klimatyczne o Poziom rozwoju o Odkrycia geograficzne

o Warunki glebowe
o Rzeźba terenu oraz wysokość
bezwzględna
o Dostęp do wody(szczególnie
pitnej)
o Występowanie surowców
naturalnych, w tym
surowców mineralnych
gospodarczego o Sytuacja polityczna
o Poziom bezrobocia i o Konflikty zbrojne i
dostępność miejsc pracy ustalenia pokojowe między
o Poziom zamożności stronami konfliktu
społeczeństwa (traktaty)
o Poziom urbanizacji o Przepisy prawa regulujące
o Poziom rozwoju osiedlanie się na danym
infrastruktury obszarze i możliwość
o Jakość systemu edukacji podjęcia pracy
o Zasoby kultury
materialnej i duchowej
o Stosunek do imigrantów i
możliwość integracji
kulturowej

Bariery w osadnictwie

 Termiczna – zbyt wysoka lub zbyt niska średnia temperatura

powietrza
 Wodna – deficyt lub nadmiar wody
 Świetlna – deficyt lub nadmiar światła
 Wysokościowa – za duża wysokość nad poziomem morza oraz
zbyt urozmaicona rzeźba terenu
 Ekologiczna – związana z niemal całkowitą degradacją terenu
  Ekumena – obszary stale zamieszkiwane
 Subekumena – obszary zamieszkiwane okresowo i
wykorzystywane gospodarczo
 Anekumena – obszary bezludne

Gęstość zaludnienia

 Wskaźnik gęstości zaludnienia – za pomocą niego przedstawiamy

rozmieszczenie ludności na danym obszarze; stosunek liczby
mieszkańców do powierzchni danego terytorium

Wg = L : P
L – ludność
P – powierzchnia

Obszary najmniejszej koncentracji ludności na świecie:

 Obszary polarne i subpolarne

 Obszary wilgotnych lasów równikowych
 Obszary pustynne
 Obszary wysokogórskie

4.Migracje

Czym są migracje?

 Migracja – przemieszczenie ludzi związane ze stałą bądź

tymczasową zmianą miejsca pobytu lub zamieszkania
 Imigracja – napływ ludności na dane terytorium
 Emigracja – odpływ ludności z określonego obszaru
 Reemigracja – powrót emigrantów do poprzedniego miejsca
zamieszkania
 Saldo migracji – używane do przedstawiania wielkości
zmian migracyjnych
 Przyrost rzeczywisty – saldo migracji wraz z przyrostem
naturalnym
Wzory:

Pn = U – Z

Sm = I – E

Pr = Pn + Sm

Wpr = Pr : L

U – liczba urodzeń
Z – liczba zgonów
Pn – przyrost naturalny
I – liczba imigrantów
E – liczba emigrantów
Sm – saldo migracji
Pr – przyrost naturalny
Wpr – współczynnik przyrostu rzeczywistego
L – liczba ludności

Migracje wewnętrzne

 Migracje wewnętrzne – odbywają się w obrębie jednego państwa;

obejmują przemieszczanie się między regionami oraz między
obszarami wiejskimi i miejskimi
 Suburbia – tereny podmiejskie, które powstają na skutek odpływu
ludności z miast na tereny wiejskie

Migracje zagraniczne

 Kraje emigracyjne – kraje, z których więcej osób wyjeżdża na stałe

niż się w nich osiedla
 Kraje imigracyjne – kraje, w których przeważa napływ ludności
 Kraje zamknięte – kraje, które nie uczestniczą w istotny sposób w
przepływach ludności
 Czynniki wpływające na kierunki migracji zagranicznych na
świecie:

 Sytuacja gospodarcza
 Sytuacja polityczna
 Rozwój komunikacji

Kierunek napływu Miejsce odpływu Przyczyny

migracji
Stany Zjednoczone i  Ameryka Łacińska (głównie Meksyk) i Azja (głównie ekonomiczne
Kanada Chiny)
 W mniejszym stopniu Europa (głównie Środkowo-
Wschodnia) oraz Afryka
Europa Zachodnia  Europa Środkowa i Europa Wschodnia (głównie ekonomiczne i
(głównie Niemcy, Polska, kraje bałtyckie, Słowacja, Rumunia i Bułgaria) polityczne
Wielka Brytania,  Azja (głównie obszary byłych kolonii)
Francja)  Północna Afryka (głównie Algieria, Tunezja i
Maroko)
Kraje Zatoki Perskiej  Azja (głównie Indie, Pakistan, Indonezja i Filipiny) ekonomiczne
(głównie Arabia
Saudyjska, Kuwejt,
ZEA)
Turcja, Liban,  Syria polityczne i
Jordania, Arabia religijne
Saudyjska, kraje UE
(głównie Niemcy)
Sudan, Somalia,  Z Sudanu Południowego do Etiopii, z północnej polityczne i
Etiopia Etiopii do Sudanu Południowego oraz z Somalii do religijne
wschodniej Europy
Australia i  Azja (głównie Południowo-Wschodnia) ekonomiczne
Nowa Zelandia  Europa

5.Urbanizacja

 Urbanizacja – proces rozwoju miast, który obejmuje powstawanie

nowych ośrodków miejskich oraz rozwój już istniejących miast
  W szerszym znaczeniu, urbanizacja oznacza przekształcenie
tradycyjnego społeczeństwo wiejskiego w miejskie(upodabnianie
się wsi do miast)
 Urbanizacja zachodzi na kilku płaszczyznach jednocześnie:
o demograficznej
o przestrzennej
o ekonomicznej
o społecznej

Płaszczyzny urbanizacji

demograficzna przestrzenna ekonomiczna społeczna

Wzrost liczby ludności Zwiększanie Zmiany w strukturze Upowszechnianie się
miejskiej wynikający z przestrzeni miejskiej zatrudnienia polegające miejskiego stylu życia
migracji (ze wsi do poprzez włączanie do na wzroście liczby osób wśród ludności
miast oraz między istniejących miast pracujących poza zamieszkującej wsi
miastami), a także z terenów przyległych rolnictwem (semiurbanizacja)
przyrostu naturalnego oraz powstawanie
w miastach nowych ośrodków
miejskich

Fazy urbanizacji

 Rozwój miast i sposób w jaki koncentruje się ludność na ich terenie

zależą od fazy urbanizacji
 Wyróżnia się 4 następujące po sobie fazy urbanizacji:
o urbanizacja wstępna
o suburbanizacja, nazywana również eksplozją miast
o dezurbanizacja, określana też jako kryzys miasta centralnego
o reurbanizacja, nazywana także renesansem śródmieścia
Wskaźnik urbanizacji

 wskaźnik urbanizacji – miara poziomu urbanizacji danego

obszaru, która wyraża procentowy udział mieszkańców miast w
ogólnej liczbie ludności
 nadurbanizacja(urbanizacja pozorna) – niekontrolowany napływ
ludności i rozrost przestrzenny miast

Procesy metropolizacji

 procesy metropolizacji obejmują kształtowanie się metropolii oraz

obszarów metropolitalnych
 metropolie – duże miasta(zamieszkiwane przez co najmniej 1 mln
mieszkańców), które stanowią centra rozwoju społeczno-
gospodarczego w skali krajowej lub ponadnarodowej
 Aby uznać miasto za metropolię, powinno ono:
o skupiać siedziby zarządów instytucji finansowych o co
najmniej krajowym zasięgu, organizacji ponadnarodowych
czy międzynarodowych koncernów
o mieć duży potencjał gospodarczy i innowacyjny
o pełnić funkcję węzła w sieci powiązań komunikacyjnych i
charakteryzować się dużą dostępnością w skali
międzynarodowej
o wyróżniać się na tle innych miast pod względem wartości
historycznej, kulturowej czy architektonicznej
 o wywierać wpływ na otoczenie, czyli prowadzić do rozwoju
strefy podmiejskiej
6. Miasta świata

Funkcje miast

 Miasta, w zależności od czynników decydujących o ich powstaniu

i rozwoju pełnią określone funkcje
 Wybrane funkcje miast:
o administracyjno-polityczna – siedziba władz centralnych lub
lokalnych
o przemysłowa – siedziba zakładów produkcyjnych
o handlowa – skupisko licznych sklepów, hurtowni i giełd
towarowych
o transportowa – ośrodek transportowy lub ważny węzeł
komunikacyjny
o edukacyjna – siedziba szkół i wyższych uczelni
o turystyczna – miejsce wypoczynku
o uzdrowiskowa – miejsce pobytu kuracjuszy ze względu na
walory przyrodnicze, kulturowe oraz infrastrukturę
polityczną
o religijna – ośrodek kultu religijnego przyciągający
pielgrzymów
 Współczesne ośrodki miejskie, zwłaszcza duże są
wielofunkcyjne(poligenetyczne)
 Metropolitalna funkcja miast wynika z wyjątkowej pozycji
metropolii w strukturze osadniczej
 Światowe metropolie – miasta, które mają metropolitalne funkcje,
które wiążą się z międzynarodowymi powiązaniami miasta

Megamiasta

 Megamiasto – ośrodek miejski liczący kilkanaście, a nawet

kilkadziesiąt milionów mieszkańców
7.Rozwój obszarów wiejskich

Obszar wiejski a wieś

 Obszary miejskie – wszystkie tereny położone poza granicami

administracyjnymi miast; definiowany jako przestrzeń
tworzona przez wsie i ich otoczenie, np. pola uprawne
 Wieś – jest definiowana na ogół jako jednostka osadnicza

Ludność wiejska na świecie

 Udział ludności wiejskiej w całkowitej liczbie mieszkańców

danego kraju wiąże się zwykle z jego poziomem rozwoju
społeczno-gospodarczego(im niższy, tym większy odsetek
mieszkańców stanowią osoby żyjące na wsi)

Nowe funkcje obszarów wiejskich

 Funkcja rezydencjalna - wsie położone w pobliżu wielkich

ośrodków miejskich i na obszarach atrakcyjnych krajobrazowo
stają się miejscem stałego lub czasowego zamożnej ludności
migrującej z miast
 Funkcja turystyczna – walory przyrodnicze i kulturowe oraz
łatwiejszy dostęp do świeżych produktów rolniczych przyciągają
na wieś turystów
 Pozarolnicze funkcje gospodarcze – na obszarach wiejskich coarz
częściej buduje się centra biurowe, zakłady przemysłowe,
oczyszczalnie ścieków, sortownie czy składowiska odpadów

Wyludnianie się obszarów wiejskich