Rzym Na Egzamin

Skrypt zagadnień egzaminacyjnych z prawa rzymskiego
(studia zaoczne) © P.R.
Pojęcia ogólne i historia źródeł
1. Rzymskie pojęcie prawa i sprawiedliwości.

Ius – prawo
Publius Juventius Celsus (II w.p.n.e.) sparafrazowane przez Ulpiana – ius est ars boni et aequi
ars – jako sztuka stosowania tego co dobre i słuszne – boni et aequi
Zasady prawa praecepta iuris – honeste vivere (uczciwie żyć) alterum non laedere (drugiemu nie
wyrządzać szkody) suum cuique tribuere
Iustitia – sprawiedliwość.
Ulpian: Constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi – stała i niezmienna wola
przyznawania każdemu należnego mu uprawnienia.
Oddzielenie tego co:
Słuszne – aequum i niesłuszne – initium
Dozwolone – licitum i niedozwolone illicitum.
Z zachowaniem jednak zasady, że nie wszystko co dozwolone jest uczciwe (Non omne quod licet
honestum est). + zasada Summum ius, summa iniuria.
2. Ius est ars boni et aequi. (patrz wyżej).
3. Prawo publiczne i prawo prywatne.

Prawo publiczne - tworzą je normy dotyczące struktury i funkcjonowania państwa i organów państwa,
państwo i organy państwa mają dominującą pozycję nad obywatelami, jest ważniejsze (dominujące) nad
prawem prywatnym
Prawo prywatne - dotyczy stosunków między osobami w sprawach rodzinnych i majątkowych, łączy się
z własnością prywatną, charakterystyczna jest równorzędność stron wchodząca w stosunki prawne.
4. Systematyka rzymskiego prawa prywatnego.
Systematyka wg instytucji (pierwsze w U. XII T. i edyktach pretorskich).

Instytutiones – Gaius II w.n.e. – Podział personae (prawo osobowe i rodzinne) – res (prawo
rzeczowe, spadkowe i zobowiązania) – actiones (postępowanie sądowe). – (Omne ius, quo utimur, vel
ad personas pertinet vel ad res vel ad actiones), oraz w instytucjach justyniańskich (533r.n.e.)
Systematyka pandektowa XVIII/XIX w. Recepcja prawa rzymskiego przez niemieckich
pandektystów – podział prawa na część ogólną prawa cywilnego (podmioty prawa i czynności prawne
(dawne prawo osobowe) oraz rzeczy jako przedmioty prawa.; prawo rodzinne; prawo rzeczowe (bez
pojęcia i rodzajów rzeczy); zobowiązania; prawo spadkowe.
5. Personae – res – actiones.
6. Ius civile – ius gentium – ius honorarium.
Ius civile - – to prawo, które naród sam ustanowił; własne prawo narodu
Ius gentium - to prawo, które ustanowił porządek naturalny między ludźmi, przestrzegane jest na
równi przez wszystkie narody.
Ius honorarium (prawo pretorskie) - powstało w okresie republiki, w wyniku działalności
magistratur rzymskich. Magistratury te wydawały edykty: pretorów, edylów, namiestników
prowincji.
7. Okresy historycznego rozwoju państwa i prawa rzymskiego.
// pobrano z umcs.net.pl Strona 1 z 68

Okres rządów królewskich – 753 r. p.n.e.- 509r. p.n.e. – włada króla – rex senat (rada starszych, organ
doradczy), a także zgromadzenia ludowe comitia curiata (rody i kurie).
Okres republiki 509 r p.n.e. – 27 r. p.n.e. dwóch konsulów, urzędnicy magistraturalni, senat
(najważniejsze sprawy państwowe) + ustawodawstwo i wybór magistratur – zgromadzenia ludowe
(komicja) - kurialne i comitia centuriata (wojskowe i cenz. majątkowy) i comitia tributa - (okręgi
terytorialne).
Okres pryncypatu 27 r. p.n.e. – 284 r.n.e. połączenie w ręku princepsa najważniejszych funkcji
państwowych (przewodził senatowi) zgromadzenia ludowe funkcjonowały do końca I w.n.e.,
pojawiły się nowe urzędy cesarskie – obok magistratur.
Okres dominatu 284 r.n.e. – 476 r.n.e. (395r.n.e. podział Cesarstwa) absolutna władza cesarska, urzędy
cesarskie scentralizowane i zbiurokratyzowane.
Periodyzacja rzymskiego prawa prywatnego:
− prawo archaiczne – do poł. III w.p.n.e. (słabo rozwinięte, ale skodyfikowane Ustawa XII Tablic 451-
450r.p.n.e.)
− rozwój i prawo przedklasyczne poł. III w.p.n.e. do końca republiki – rozwój obok ius civile i ius
gentium prawa pretorskiego – ius honorarium.
− prawo klasyczne od pocz. Pryncypatu do 235r.n.e. (koniec panowania dynastii Sewerów) rozwój ius
civile dzięki jurysprudencji prawników rzymskich – jurysprudencja klasyczna (szczyt świetności).
− schyłkowy (prawo poklasyczne) i prawo justyniańskie – 235 r.n.e. – 565r (śmierć cesarza Justyniana)
– kryzys w III w.n.e. upadek kultury, gł. Źródłem prawa były ustawy cesarskie dominatu, nastąpiła
wulgaryzacja prawa klasycznego. Prawo rzymskie znalazło wtedy zastosowania w Leges Romanae
Barbarorum. W cesarstwie wschodnim dzięki szkołom w Barycie i Konstantynopolu odrodziło się
zainteresowanie prawem klasycznym, pozwoliło to Justynianowi na skodyfikowanie prawa (528-
534r.n.e.), uzupełnianego później w Nowelach, a zwane prawem justyniańskim. (zniszczył on
jednak większość źródeł prawa klasycznego!!!)
8. Źródła tworzenia prawa rzymskiego.
Źródła poznania prawa (fontes iuris cognescendi) – bezpośrednie i pośrednie:

− źródła jurydyczne (teksty: Instytucje Gaiusa, kodyfikacja edyktu pretorskiego, kodyfikacje
justyniańskie i inne)
− źródła literackie (Cicero, Liwiusz, Tacyt, Swetoniusz, Kwintylian, Wergiliusz, Horacy)
− źródła epigraficzne – inskrypcje na materiale trwałym (kamień, metal)
− źródła papirologiczne (papirusy)
− wykopaliska archeologiczne
Źródła tworzenia prawa rzymskiego (fontes iuris oriundi) – organy i wydawane przez nie akty prawne:
− prawo zwyczajowe
− ustawy (leges rogatae) – zgromadzeń ludowych
− uchwały senatu senatus consulta (z czasem uzyskały moc ustawy)
− konstytucje cesarskie za pryncypatu (constitutiones) – dekrety, edykty, reskrypty,
mandaty.
− edykty magistratur (pretora, edylów, namiestników prowincji)
− opinie uczonych (responda na zapytania prawne) - jurysprudencja.
− ustawy (leges) cesarskie (dominat) i ich zbiory – kodeksy
− kodyfikacja justyniańska i Novellae leges
9. Ustawa XII Tablic (lex duodecium tabularum)

Uważa się, że Ustawa XII tablic jest sukcesem plebejuszy w walce z patrycjuszami (plebejusze
chcieli równych praw i dostępu do praw publicznych). Ustawa XII tablic nie istnieje w pełnej wersji;
została odtworzona z fragmentów w XVI wieku.
Ustawa XII tablic zawiera:
© romach@poczta.onet.pl Str.2 /68

- normy prawne z zakresu postępowania sądowego, prawa karnego, prawa prywatnego, prawa
administracyjnego, prawa sakralnego.
- jest to ustawodawstwo surowe, bo zawiera przepisy dotyczące bezwzględnej egzekucji dłużników
przez wierzycieli, talionu (odwetu) w prawie karnym
- kary za przestępstwa przeciw własności
- przepisy o nexum i mancypacji.
Ustawa XII tablic obejmuje tylko obywateli rzymskich
10. Magistratury rzymskie.

W czasach republiki – urzędy oraz sprawujący je urzędnicy (magistraturalni). Dzieliły się na:
wyższe – konsulowie, pretorzy, cenzorzy;
niższe – kwestorzy, edylowie oraz urzędnicy pomocniczy.
Dodatkowo istniał podział na urzędy kurulne od specjalnego krzesła – (sella curuli) – konsulowie,
pretorzy, edylowie kurulni.
Mogli być powoływani także urzędnicy nadzwyczajni: dyktator, interrex, trybuni wojskowi z władzą
konsularną)
Urzędnicy wyżsi wyposażeni byli we władzę wyższą – IMPERIUM (prawo zwoływania senatu,
zgromadzeń ludowych, uprawnienia wojskowe, jurysdykcyjne; a także możność uchylania decyzji
niższych magistratur; tzw. POTESTAS – władza niższych magistratur w zakresie wydawania edyktów –
rozporządzeń, nakładania kar adm., a także prawo karcenia ius coercendi.
Magistratury zwyczajne wybierane na zgromadzeniach ludowych na 1 rok – sprawowane kolegialnie
– dwie osoby – bezpłatne; zasada cursus honorum – kolejność obejmowania urzędu od niższego do
wyższego oraz wiek prawa „biernego”.
− Konsulowie – powoływani od pocz. Republiki – najwyższa władza – imperium maius
(administracyjne, wojskowa i po części sądownicza (sprawy cywilne przekazali pretorom, z zachowaniem
jurysdykcji niespornej), sprawy karne – najwyższe i nadzwyczajne. Po końcu kadencji często obejmowali
urzędy prowincjonalne- prokonsulów.
− Pretor – urz. powołany w 367r.p.n.e. – pretor miejski pretor urbanus, 242r.p.n.e. pretor dla
cudzoziemców praetor preregrinus. Wł. sądownicza – cywilna + wydawanie edyktów w tym zakresie
(początek rocznej kadencji – edictium perpetuum, + edictium tralaticium – e. poprzednich pretorów i
własne) - wykształcił się system prawa pretorskiego; bonorum possesio – kognatyczne dziedziczenie;
przewodniczyli też trybunałom karnym; przez interdykty i dekrety zakazywał lub nakazywał jakieś
działanie. II w.p.n.e. uznano postępowanie formułkowe – dało to pretorowi kolejne narzędzia
oddziaływania na prawo, regulując nowe stosunki życiowe. Wykształciło to dualizm prawa cywilnego;
wnikanie ius gentium do prawa cywilnego –prawo dla peregrynów.
Liczba - 8 za czasów Sulli, za Cezara – zwiększono do 16. Po kadencji mogli objąć władzę w prowincji
jako propretorzy.
− Cenzorzy - 443 r.p.n.e. dla przeprowadzania spisów obywateli (lustrum), od lex Lovinia pocz IV
w.p.n.e. wybierani spośród senatorów do kontroli obyczajności politycznej i publicznej regimen marum
karą były tzw. noty cenzorskie pozbawiające czci obywatelskiej i zaufania publicznego. Mieli także
kompetencje w zakresie majątku państwowego.
− Kwestorzy – w okresie królewskim prowadzili dochodzenia w najcięższych sprawach karnych
(morderstwa), później objęli adm. skarbu państw.
− Edylowie – plebejscy aedilies plebis lub kurulni aediles curules. Edylowie plebejscy powoływani
pocz. (V w.p.n.e.) jako pomocnicy trybunów lud. – jurysdykcja karna – później zrównani z e. kurulnymi.
E. kurulni 367r.p.n.e. nadzór nad porządkiem i bezb. publicznym w Rzymie cura urbis. Mieli prawo
wymierzania kar – grzywny, chłosta, zajęcie przedmiotów. Nadzorowali dostawy zboża, ścigali
spekulację, przestępstwa targowe; organizowali igrzyska. Jurysdykcja cywilna – sprawy handlowe i
wydawanie edyktów w tym zakresie.
− niższe magistratury m.in. tresviri capitales – bezpieczeństwo w Rzymie, ściganie przestępców,
nadzór nad więźniami, egzekucja wyr. śmierci.
11. Jurysprudencja rzymska.

Drogi rozwoju prawa prywatnego w czasach wczesnej rzeczypospolitej:
− działalność jurysprudencji
− ustawodawstwo zgromadzeń ludowych
Jurysprudencja kapłańska – kapłani ponficies – znali prawo (czynności procesowe – formalne),
kalendarz – dies fasti (przeciwieństwo dies nefasci) - dzień, w którym można dokonać czynności
procesowej. Interpretowali U. XII T. dla podporządkowania jej do zmieniających się realiów życia
społecznego, wzbogacając je o nowe instytucje prawa cywilnego.
Jurysprudencja świecka –późny okres republiki – działalność naukowa i interpretacyjna jurystów,
ustawy zgromadzeń ludowych, uchwały senatu (charakter zatwierdzający i doradczy). Ius Flavianum
- ok. 300 r.p.n.e. Cn. Flavius ujawnił zbiór formuł procesowych i kalendarz –laicyzacja rzymskiego
prawa cywilnego;
III w.p.n.e. Tiberius Coruncianius – pierwszy plebejski pontifex maximus rozpoczął nauczać prawa
wszystkich zainteresowanych.
Działalność jurysprudencji świeckiej w zakresie respondere – porady prawne, cavere – pomoc przy
czynnościach prawnych i formalnościach, instruere – nauczanie zasad prawa. Stworzyli oni pierwszy
logiczny system prawa cywilnego
Leges rogatae – „ustawy uchwalone na wniosek” na zgromadzeniach narodu- populus (kurialnych
comitia curiata, centurialne comitia centuriata i trybusowe comitia tributa, te pierwsze najwcześniej
wyszły z „użycia”). Procedura:
- przedstawiciel magistratury cum imperio mający ius agendi cum populo (prawo zwracania
się do narodu z wnioskiem) przedstawiał treść wniosku ustawy 24 dni przed zwołaniem
zgromadzenia ludowego.
- w czasie trinundinum (24 dni) obywatele mogli omawiać ten wniosek na zebraniach –
contiones.
- na zgromadzeniu ludowym po odczytaniu treści głosowano o jego odrzuceniu bądź
przyjęciu (głosowano w ramach centurii względnie tribus – większość w ramach centurii dawała 1
głos za/przeciw – większość głosów tribus przesądzała o uchwaleniu projektu.
- moc ustawy nabierał po zatwierdzeniu przez senat auctotitas patrum, później nie było to
wymagane, uchwały z góry uważano za zatwierdzone przez senat ante initum suffragium (od
339r.p.n.e.)
Plebiscita – uchwały zgromadzeń plebejuszów – concilia plebis podejmowane na wniosek trybunów

ludowych – do 286 r.p.n.e. obowiązywały tylko plebejuszów lex Hortensia – zrównanie polityczne
patrycjuszów z plebejuszami.
Renuntiatio – ogłoszenie ustawy (plebiscytu).
Treść ustawy(plebiscytu): praescriptio- wstęp, rogatio – właściwa treść ustawy, sanctio – zagrożenie karą
za przekroczenie ustawy. Rodzaje sankcji leges perfectae – nieważność czynności prawnej po
przekroczeniu ustawy; leges minus quam perfectae - -czynność ważna, karano jedynie sprawcę; leges
imperfectae – brak określonej sankcji w ustawie.
12. Prawnicy rzymscy okresu klasycznego.

Wcześniej – veteres – dawni prawnicy (poprzednicy) Sextus elius Paetus Catus, Quintus Mucius
Scaevola, Aquintus Gallus, Servius Sulpicius Rufus.
Jurysprudencja klasyczna:
- prawnicy I wieku (wczesny okres klasyczny) dwie szkoły:
- sabiniańska (kassjańska): Ateius Capito – założyciel; Massurius Sabinus („Libri tres iuris
civilis”); Cassius Longinus; Javolenus Priscus; + prawnicy II wieku – Gaius, Salvius Julianus,
Sextus Pomponius.
- prokulejańska – założyciel – Antistius Labeon; Proculus; Neratius Priscus; Publius Juventius
Celsus (syn) - autor definicji prawa;
- prawnicy II wieku (rozwinięty okres klasyczny) zanik różnic szkół; przedstawiciele: Salvius
Julianus (bardzo ceniony prawnik; Digesta – 90 ksiąg) Caecilus Africanus (uczeń poprzednika);
Sextus Pomponius (jedyny historyczny rys rozwoju jurysprudencji – „Liber singularis enchiridii”);
żyjący za Antoniusa Piusa i Marka Aurelisza: Ulpius Marcellus, Cervidius Scaevola (Digesta); Gaius
nie miał autorytetu wśród współczesnych mu jako prawnik, ale jako nauczyciel prawa.
- jurysprudencja III wieku (późny okres klasyczny) działalność jurysprudencji III w. do 235r.n.e.
przedstawiciele Aemiliusa Papiniana (najsławniejszy rzymski prawnik) („Quaestiones” – 37 ksiąg i
„Responsa” 10 ksiąg); Julis Paulus (najwięcej dzieł); Domitius Ulpianus (komentarze ad edictum –
w 83 księgach, i ad Sabinum w 51 księgach) – obaj zajmowali stanowiska praefecti praetorio; dzieła
stanowiły obfite źródło dla kodyfikatorów justyniańskich w szczególności dzieła Paulusa. Herennius
Modestinus – uczeń Ulpiana.
Ius publice respondendi – Prawnicy pisali dzieła prawnicze, udzielali porad prawnych i nauczali prawa.
Za pryncypatu wymagane (na pewno od Tyberiusza) było posiadanie ius publice respondendi
udzielanego przez cesarzy. Opinia autoryzowanego prawnika była wiążąca dla sędziego (w
przypadku kilku wykładni sędzia mógł dobrowolnie wybrać). Było to źródło prawa.
Podział prac prawników rzymskich:
- poświęcone prawu cywilnemu
- poświęcone prawu pretorskiemu – komentarze edyktu pretorskiego – libri ad edictum
- poświęcone prawu cywilnemu jak i pretorskiemu – Digesta
- podręczniki i prace o charakterze podstawowym zwane Institutiones, Opiniones, Regulae itp.
- zbiory opinii prawnych – odpowiedzi – Responsa
- komentarze do ustaw
- monografie o poszczególnych instytucjach prawnych
- Notae – uwagi krytyczne do poprzednich prawników
Prawnicy nauczali także w swych szkołach stationes (niekiedy regularnie)
13. Gaius i jego instytucje.

Gaius – nauczyciel prawa za czasów rozwiniętego okresu klasycznego.
Instytcje Gaiusa – Institutionum commentarii quattuor – podręcznik prawa w 4 księgach (ok.
160r.n.e.) zastosował podział prawa – personae – res – actiones – (Omne ius, quo utimur, vel ad
personas pertinet vel ad res vel ad actiones), co znalazło później zastosowanie w instytucjach
justyniańskich (533r.n.e.). Dzieło Gaiusa odkrył w 1816r niemiecki uczony B. Niebuhr w bibliotece
kapituły werońskiej.
Podział personae (prawo osobowe i rodzinne) – res (prawo rzeczowe, spadkowe i zobowiązania) –
actiones (postępowanie sądowe).
14. Kodyfikacja justyniańska.

Cesarz Justynian (527-565 r.n.e. dążył do uporządkowania i ujednolicenia prawa rzymskiego
• Kodeks ten opierać się miał na ius (dawnym prawie) i leges (ustawach cesarskich)
• Pisma jurystów klasycznych musiały odpowiadać potrzebom ludzi VI w.n.e.
• Kodeks miał zapoznać z dawnym prawem klasycznym; wspominać o wcześniejszych prawnikach czy
ustawie XII tablic.
15. Corpus Iuris Civilis - składa się z: Instytucje, Digesta, Kodeksu, Nowele – nazwę tą przyjęto od
końca XVI w.
16. Prawo rzymsko – bizantyjskie. (Patrz str. 52 – kodyfikacje)

Po podziale cesarstwa w 395r w państwie wschodnim dalej obowiązywał kodeks justyniański i Nowele z
późniejszymi zmianami (np. tłumaczenie greckie - Parafraza Teofila, tzw. Ekloga –726r.n.e. –
uproszczona wersja prawa karnego i cywilnego na użytek praktyczny, czy Bazyliki (Ustawy
Królewskie)- kodyfikacja prawa bizantyńskiego z ok. 900r., dzieło zapoczątkowane przez cesarza
Bazylego I, a skończone w 888-889 r za panowania Leona I Filozofa – najobszerniejsze dzieło
kodyfikacyjne prawa bizantyńskiego. Później pisano do Bazylik liczne komentarze – tzw. scholie. Po tej
kodyfikacji poziom wiedzy prawniczej podupadł, powstał jedynie Sześcioksiąg (Hexabiblos)
Harmenopulosa z 1345r, obowiązywał on jeszcze w Grecji do 1946r. prawo rzymsko-bizantyńskie
zatraciło swój wysoki poziom z czasów rzymskich, jednak wywarło duży wpływ na prawo Rosji,
Bułgarii, Serbii i Mołdawii.
17. Recepcja prawa rzymskiego.

Okres przedfeudalny charakteryzował się upadkiem handlu i miast, co było powodem zaniku wykorzystania
prywatnego prawa rzymskiego przez ludy, które podbiły Rzymian, wydawano jedynie zbiory praw dla
ludności rzymskiej – Leges Romanae Barbarorum (Edykt Teodoryka, Breviarum Alarici, Lex
Romana Burgundiorum; także Kościół katolicki posługiwał się prawem rzymskim Ecclesia vivit lege
Romana). Z czasem zaznacza się powrót do prawa rzymskiego, wraz z ożywieniem handlu.
Glosatorzy – w X i XI w. powstały szkoły prawa w Pawii, Rawennie, i Orleanie i szkoła glosatorów w
Bolonii (zał. Irnerius, kontynuowali uczniowie – Bulgarus, Martinus, Jacobus i Hugo –tzw. quattuot
doctores). Wnikliwie badali oni Corpus Iuris Civilis Justyniana, głównie Digesta. Podczas wykładania w
szkołach profesorowie dokonywali objaśnień gloss (glossa interlinarna – między wierszami i glossa
marginalna – na maginesie). Zebrał glossy Accursius w poł. XIII w. – Glossa ordinaria
Komentatorzy (postglossatorzy)– XIII/XIV w. Bartolus de Sassoferrato i Baldus de Ubaldis, pisali oni
obszerne komentarze, co miało później szerokie zastosowanie w czasach ówczesnych w dostosowaniu
prawa do realiów życia oraz przy późniejszej recepcji prawa rzymskiego.
XV i XVI w. opracowano CIC od strony historycznej i filologicznej - Cuiacius i Donellus (gallicus mos
docendi); później szkoły holenderska i niemiecka szkoła historyczna.
Recepcja prawa rzymskiego – przejęcie przez systemy prawne państw Europy norm zawartych w
kodyfikacji justyniańskiej, późniejszych gloss i komentarzy, proces ten ułatwiony był przez kształcenie
prawników na uniwersytetach włoskich i francuskich, a także prawo kanoniczne, sięgające korzeniami do
prawa rzymskiego. Recepcje w krajach: Niemcy, południowa Francja, Włochy; w Hiszpanii rola
pomocnicza, w Anglii w nikłym stopniu.
Justyniańskie prawo rzymskie wywodziło się z absolutnego ustawodawstwa cesarskiego, toteż chętnie
sięgali po nie władcy absolutni, otaczając się ludźmi wykształconymi w tym prawie (zasady: Quod
principi placuit legis habet vigorem; Princeps legibus solutus est).
Szczególnie zaznaczyła się recepcja w Niemczech w szczególności po utworzeniu w 1495r Sądu Komory
Rzeszy (Reichkammergericht), w którym sądzili juryści wychowani w duchu prawa rzymskiego. W XVI
w. rzymskie prawo prywatne recypowano w całości (w zmienionej formie z naciskiem na szkołę
komentatorów). dzieło to przebiegało XVI – XIX w.) – w ten sposób powstało prawo pandektowe (pyt.
4) (usus modernus Pandectarum) – obowiązujące do 1900r (BGB), w Austrii podobne znaczenie miał
ABGB 1811r, a we Francji kodeks Napoleona 1804r. Wejście kodyfikacji narodowych oznaczało koniec
recepcji.
Recepcja prawa rzymskiego objęła też kolonie państw europejskich. W Polsce recepcja nastąpiła na
skutek obowiązywania na naszych ziemiach kodeksów państw zaborczych.
Rodzina praw wywodzących się z prawa rzymskiego nosi nazwę romanistycznego systemu prawa.
Rzymski proces cywilny
18. Rodzaje postępowania w rzymskim procesie cywilnym.

Dwa rodzaj postępowania:
- postępowanie zwyczajne (ordo iuduciorum privatorum)
a) było stosowane w okresie rzeczpospolitej i pryncypatu

b) przechodziło 2 etapy rozwoju historycznego
• proces legiskacyjny (legis actio)
• późniejszy proces formułkowy (per formalus)
- postępowanie nadzwyczajne (cognitio extra ordinem)
• wyparło ono proces zwyczajny
• w okresie dominatu – stało się procesem kognicyjnym

19. Rola pretora w procesie cywilnym.
Sprawowanie władzy sądowniczej (jurysdykcji) w sprawach cywilnych, wydawanie edyktów,
przewodniczenie trybunałom koronnym
20. Actio.
Actio – skarga, powództwo – to działanie procesowe; za pomocą którego powód wszczyna proces
przeciwko pozwanemu; chce urzeczywistnić swe uprawnienia.
21. Jurysdykcja.
• Jurysdykcja – iurisdictio – to działalność magistratury jurysdykcyjnej pretora w I stadium
organizacyjnym procesu
•. Jurysdykcja w znaczeniu szerszym – to władza sądownicza i jej działalność (przeprowadzenie
procesu, przeprowadzenie postępowania egzekucyjnego, postępowanie niesporne i inne postępowania
szczególne).
22. Magistratury jurysdykcyjne.
Magistratura (pretor) - w oparciu o władzę jurysdykcyjną działa w zakresie:
• Sądownictwa spornego (procesowego – iurisdictio contesiona) - kieruje się postępowaniem

sądowym
• Postępowanie niesporne (nieprocesowe – iurisdictio voluntaria) – współdziała w niektórych
czynnościach prawnych
• Ochrona procesowa
• pretor mógł rozstrzygać spory w ramach postępowania nadzwyczajnego
•
23. Jrysdykcja sporna (procesowa) i niesporna (nieprocesowa).
Jurysdykcja – ius dicere – ustne oświadczenie co jest prawem w danej sprawie – ustalenie w niej prawa,
odszukiwanie prawa adekwatnego do danej sprawy –stadium in iure.
Władza jurysdykcyjna magistratury (pretora) obejmowała:
- Sadownictwo sporne (procesowe iurisdictio contentiosa) –kierowanie postępowaniem sądowym in
iure
- Postępowanie niesporne (nieprocesowe - iurisdictio voluntaria) współdziałając w dokonywaniu
niektórych czynności prawnych – np. in iure cessio, udzielanie bonorum possesio.
- Ochronę pozaprocesową (np. udzielanie in integrum restitutio)
- Za pryncypatu niektóre spory w ramach postępowanie nadzwyczajnego extra ordinem.
Wraz z powiększaniem się terytorialnym państwa i terenów adm. przez pretorów, delegowali oni swoich
przedst. praefecti iuri dicundo.
Jurysdykcja w Italii sprawowana była później przez władze poszczególnych municypiów i tzw. iuridici,
poza Italią – ich namiestnicy.
24. Sędzia w prawie rzymskim.

W stadium in iure – sędzia prywatny wybierany przez strony spośród wybitnych obywateli
zamieszczonych na specjalnych listach album iudicum – ustalał prawdę materialną i wydawał wyrok.
Zwykle jeden sędzia – iudex (unus iudex).
Niektóre sprawy wymagały innego podejścia: przy podziale spadku trzeba było wybrać jednego lub
trzech arbitrów arbiter; dla spraw z cudzoziemcami powoływano 3 lub 5 rekuperatorów
Istniały też stale urzędujące trybunały
- decemviri stlitibus iudicandis- decemwirowie mający rozstrzygać procesy pod koniec
rzeczpospolitej - sprawy o wolność
- centumviri trybunał (105 czł.) – dużej wagi sprawy cywilne spadkowe, za pryncypatu przejęły
sprawy o wolność – kompetencje decemwirów.

25. Sądy kolegialne.
- W sprawach o podział spadku wybierano 1 lub 3 arbitrów
- W sprawach z cudzoziemcami 3 lub 5 sędziów, tzw rekuperatorów
• Były też trybunały, stale urzędujące:
a) Decemviri stlitibus iudicandis (Decemwirowie mający rozstrzygać procesy) – sądzili sprawy o
wolność pod konieć rzeczpospolitej
b) Centumviri – trybunały składające się ze 100, później 105 członków (po 3 z każdej z 35 Tribus)
26. Zdolność procesowa (sądowa)

Możliwość występowania w procesie jako strona procesowa oraz zdolność procesowa (tj zdolność do
dokonywania samodzielnie czynności procesowych).
27. Zdolność procesowa a legitymacja procesowa. (patrz wyżej i niżej)
28. Legitymacja procesowa.
Jest wyznaczona przez konkretny stosunek, który leży u podstaw sporu realizowanego na drodze
procesowej. Legitymacja procesowa może być:
a) Czynna – konieczna do występowania w konkretnym procesie o charakterze powoda

b) Bierna – konieczna do występowania w konkretnym procesie w roli pozwanego
29. Zastępstwo procesowe.
Występują dwa rodzaje zastępstwa procesowego:

a) Konieczne – kiedy z mocy przepisów prawa ktoś nie miał zdolności procesowa
b) Fakultatywne – na podstawie powierzonego zastępstwa
30. Właściwość sądu.

Właściwość sądu – powołanie sądu z mocy prawa do rozstrzygnięcia danej sprawy.
- właściwość rzeczowa – ze względu na rodzaj sprawy (np. skargi z powodu wad kupionego
niewolnika rozstrzygał jedynie edyl kurulny).
- właściwość miejscowa – gł. zasady: actor sequitur forum rei, z odstępstwem – forum delicti
commissi – właściwy sąd miejsca popełnienia deliktu czy położenia nieruchomości – forum rei
sitae; dowolność wyboru sądu przez strony na zasadzie umowy między nimi – prorogacja sądu –
prorogatio fori
31. Actor sequitur forum rei. – powód idzie za miejscem sądu pozwanego
32. Prorogatio fori – odroczenie rozprawy,
33. Charakterystyka procesu legisakcyjnego.

Postępowanie to legis actio stosowane w I wiekach rzeczpospolitej
• Stworzone przez ustawy (zwłaszcza XII tablic)

• Jest ustawowe i niezmienne
• Formalistyczne
W postępowaniu legisakcyjnym:
• Mogli brać udział tylko obywatele rzymscy
• Konieczna była obecność obu stron
• Niedopuszczalne zastępstwo procesowe
• Powód mógł siłą doprowadzić pozwanego przed sąd
Jest 5 sposobów postępowania legisakcyjnego
a) Actio Sacramento, legis actio per iudicis postulationem, legis actio per condictionem – ich celem
jest doprowadzenie do postępowania apud iudicem i rozstrzygniecie sporu
b) Legis actio per manus iniectionem, legis actio per pignoris capionem – są to dwa sposoby
egzekucji
34. Postępowanie in iure i apud iudicem.

Stadia procesu cywilnego zwyczajnego:
- in iure – przed urzędnikiem magistraturalnym (pretorem, edylem kurulnym); przygotowanie przez
urzędnika i nadanie biegu procesowi oraz udzielenie odpowiednich środków procesowych i
zatwierdzenie wybranego przez strony sędziego; wezwanie pozwanego do stawienia się przed
pretorem – in ius vocatio, dla umożliwienia wszczęcia procesu, czy też egzekucji następowało z
inicjatywy powoda, a nie z urzędu.
- apud iudicem – przed sędzią(ami) prywatnym(i) (wybranym/i ze specjalnej listy), który(rzy)
przeprowadzał proces i wydawał wyrok.
-
Kondemnacja pieniężna –zasada, wedle której pozwany mógł być zasądzony w wyroku jedynie na
świadczenie pieniężne, a nie np. na zwrot rzeczy w naturze.
35. In ius vocatio - Jest to wezwanie pozwanego przed pretora a w razie oporu pozwanego miał do
dyspozycji środki przymusu przewidziane przez pretora (np. missio in possessionem – środki
przymusu)
36. Pozycja pozwanego w stadium in iure.

Jeśli pretor udzielił skargi – pozwany mógł:
- zadośćuczynić żądaniu powoda, do procesu nie dochodziło,
- uznać żądanie za słuszne – tzw. sądowe uznanie powództwa confessio in iure (w przypadku skargi
o dług było to wystarczającą podstawą do egzekucji – kończyło proces, jeśli trzeba było wycenić
wartość szkody proces trwał dalej),
- nie bronić się, zachować milczenie albo bronić się nieodpowiednio (nieproceduralnie), narażał się
jednak na zajęcie majątku – egzekucję, w skargach in rem nie musiał wdawać się w spór, rzecz
jednak przyznawał pretor powodowi.
- wdać się w spór, zaprzeczając skardze powoda bądź przedstawiając pewne okoliczności faktyczne
lub prawne znoszące pretensje powoda –tzw. zarzuty procesowe – exceptiones – ekscepcje –
pozwany mógł się domagać by jego zarzuty były uwzględnione w formułce, ewentualną odpowiedź
powoda na zarzuty pozwanego zamieszczano w formułce jako replikę.
37. Confessio in iure - Pozwany uznawał żądanie powoda za całkowicie słuszne (tzw. sądowe uznanie
powództwa)
38. Środki obrony pozwanego.

Ekscepcje - exceptiones zarzuty procesowe
• Dylatoryjne (odraczające) – tylko na pewien czas osuwając żądania powoda
• Niweczące (umarzające, peremptoryjne) – uniemożliwiające powodowi skuteczne
dochodzenie roszczeń)
W prawie prywatnym – była formułka exceptio doli – zarzut procesowy podstępu
• Exceptio doil generalis – zarzut procesowy podstępu, nieuczciwe działanie w złym
zamiarze
• Exceptio doil speciali – zarzut procesowy podstępu – celem jest celowe wprowadzenie
osoby prywatnej w błąd przy dokonywaniu
39. Exceptio - Zarzuty procesowe
40. Ekscepcje dylatoryjne i peremptoryjne.

• Dylatoryjne (odraczające) – tylko na pewien czas osuwając żądania powoda
• Niweczące (umarzające, peremptoryjne) – uniemożliwiające powodowi skuteczne
41. Exceptio rei iudicatae.
Ekscepcja spraw osądzonej
42. . Exceptio doli – zarzut podstępu
43. Litis contestatio - stwierdzenie sporu
W procesie formułkowym:
a) nie przyznano świadków
b) powód wręczał pozwanemu formułkę, w której był sprecyzowany spór (edere iudicium)
c) pozwany formułkę przyjmował (accipere iudicium)
d) pretor gotową formułkę po litis contestatio przesyłał do wybranego przez obie strony sędziego
prywatnego.
44. Formułka procesowa.

Zawierała wszystkie informacje koniczne prywatnemu sędziemu do prowadzenia procesu.
Części formułki procesowej (budowa formułki)
1. Intentio – informowała o podstawie i treści żądania powoda
Rodzaje interio:
a) Certa – ściśle oznacza
b) Incerta – nie była ściśle oznaczona
c) In ius concepta – oparta na prawie cywilnym
d) In factum concepta – opisana na stanie faktycznym
2. Demonstratio – część znajdująca się na początku formułki
3. Condemnatio – część formułki upoważniająca sędziego do zasądzenia pozwanemu
zadośćuczynienia żądaniu powoda
4. Adiudicatio – to część formułki upoważniająca sędziego do podziału współwłasności
45. Formułki (actiones), prejudycjalne (preiudiciales).
46. Actiones in rem i actiones in personam.
Actiones – skargi
Actiones in rem – skargi wynikające z praw rzeczowych, powód skarżył na podstawie swego
prawa (np. prawa własności)
Actiones in peronam – wynikał z wierzytelności (zobowiązań), roszczenie powoda skierowane

jest do konkretnie oznaczonego dłużnika
47. Actiones stricti iuris – bonae fidei.
Podział skarg in personam na:
- actiones stricti iuris – ścisłego prawa, to skargi cywilne, samodzielność sędziego była
ograniczona i musiał stosować się do treści formułki
- actiones bonae fidei – dobrej wiary, sędzia otrzymywał w intentio formułki dodatkowe
polecenia działa (ex fide bonae tj. zgodnie z dobrą wiarą)
48. Actio utilis
Pretor udzielał skargi, odnosząc ją do przypadków pokrewnych (które nie korzystały z ochrony
prawnej)
49. Actiones in ius – in factum (conceptae).
Powód nie opierał się na uprawnieniu cywilnym, bo mu ono nie przysługiwało, lecz jedynie na
pewnym fakcie, który wymieniał w intentio.
50. Skargi odszkodowawcze i penalne.

Actiones rei persecutoriae – skarga skierowana na świadczenie (ew. uzyskanie odszkodowania)
Actiones poenales – skargi karne – skierowane na zapłacenie kary przez pozwanego Actiones
mixtae – skargi mieszane – zarazem odszkodowanie i kara.
Actiones arbitriae – pozwalało pozwanemu uniknąć kondemnacji pieniężnej, o ile spełnił na
wezwanie (arbitrium)sędziego żądanie powoda.
51. Actio popularis.

Actio popularis – przysługujące każdemu obywatelowi quivis ex populo (później mieszkańca
gminy) prawo wytoczenia procesu cywilnego w celu ochrony prawnych interesów publicznych
np. skarżenia sprawcy (właściciela mieszkania – niekoniecznie sprawcy) śmierci innej osoby
wskutek effusis vel deictis (wylania lub wyrzucenia), czy samego zagrożenia życia.
52. Powództwa działowe (actiones divisoriae).

Współwłasność jednej rzeczy (communio inicidens – współwłasność przypadkowa - spadek,
połączenia rzeczy - confusio, czy oświadczenie woli, podlega podziałowi na części idealne, a nie
podziałowi fizycznemu. Istnieje dowolność rozporządzania prawem własności, korzystania z
pożytków z rzeczy.
53. Postępowanie apud iudicem.

Część postępowania zwyczajnego, poprzedzona in iure - apud iudicem – przed sędzią(ami)
prywatnym(i) (wybranym(i) ze specjalnej listy), który(rzy) przeprowadzał proces i wydawał
wyrok. - apud iudicem w postępowaniu formułkowym - ustne, pozbawione formalności;
54. Postępowanie dowodowe.
Postępowanie na etapie apud iudicem było ustne pozbawione formalności
55. Ciężar dowodu (onus probandi)
Spoczywał na stronie, która występowała z twierdzenie. (Paulus w Digestach powiedział, że

ciężar przeprowadzania dowodu spoczywa na tym kto twierdzi a nie na tym kto zaprzecza – Ei
incumbit probatio qui dicit noc qui negat).
56. Actori incumbit probatio - Na powodzie leży ciężar dowodzenia
57. Reus in excipiendo fit actor. + ekscepcje
Pozwany przez zarzut procesowy staje się powodem tj. należy go traktować w kwestii ciężaru
dowodu traktować tak jak by był powodem.
Ekscepcja dzieli się na:
Dylatoryjne (odraczające) - tylko na pewien czas odsuwają żądania powoda

Niweczące (umarzające) - uniemożliwiające powodowi skuteczne dochodzenie roszczenia
58. Zasady sędziowskiej oceny dowodów – polegała na tym, że sędzia badał przedłożone mu przez
strony dowody przez co miał swobodę w ocenie ich wartości i wiarygodności
Przykładami dowodów mogą być:
• Przesłuchanie stron
• Zeznania świadków
• Opinie biegłych
• Oględziny (miejsca rzeczy lub osoby)
59. Wyrok i jego treść.

Wyrok sędziego sententia następował po przeprowadzeniu postępowania dowodowego i
wysłuchaniu stron. Po stwierdzeniu przez sędziego pod przysięgą, że sprawa nie jest dostatecznie
jasna non liquet, powoływano wtedy innego sędziego. wyrok sędzia ogłaszał ustnie w obecności
stron, nie miał obowiązku uzasadniać go. Wyrok najczęściej był deklaratoryjny – nie tworzył
nowego stanu prawnego, a stwierdzał jedynie fakty; w przypadku wyroku konstytutywnego
powstawał nowy stan prawny (podział współwłasności).
60. Prawomocność wyroku.

Wyrok był: formalnie prawomocny, jeżeli nie mógł być zaskarżony do sądu wyższej instancji
normalnym środkiem odwoławczym.
61. Res iudicata.

Uniemożliwiało to ponowne procesowanie się między tymi stronami w tej samej sprawie –
powaga sprawy osądzonej – res iudicata
62. Bis de eaddem re agere non licet. (nie wolno procesować się dwa razy w tej samej sprawie)
63. Pojęcie i rodzaje egzekucji.
Egzekucja – postępowanie mające na celu przymusowe wykonanie wyroku, nie wykonywanego

dobrowolnie przez zasądzonego dłużnika. Tytułem egzekucyjnym był prawomocny wyrok lub
uznanie powództwa – confessio in iure – mające skutki wyroku. Egzekucję wdrażał wierzyciel za
pomocą powództwa egzekucyjnego actio iudicati, które dłużnik (in iure) najczęściej uznawał (w
razie odrzucenia – wchodził w spór co do nieważności wyroku – gdy przegrywał płacił sumę
podwójnie). Rodzaje egzekucji:
- egzekucja osobista – upoważniony przez pretora wierzyciel zabierał dłużnika do swego domu,
gdzie ten odpracowywał dług.
- egzekucja majątkowa (patrz niżej)
64. Egzekucja majątkowa i jej formy.

Proces formułkowy: Venditio bonorum – (twór prawa pretorskiego) – wprowadzano wierzyciela
w posiadanie majątku dłużnika co ogłaszano publicznie dla powiadomienia innych wierzycieli.
Wybrany spośród wierzycieli magister bonorum sprzedawał licytacyjnie majątek temu kto
zobowiązał się zaspokoić wierzycieli (egzekucja tzw. postępowania konkursowego) Dłużnik tracił
cały swój majątek i podlegał infamii.
65. Proces kognicyjny

Odbywał się przed samym sędzią, który był urzędnikiem państwowym. Występował brak formalizmu.
Pozwany był wzywany z urzędu nie przez powoda. Istniała możliwość odwołania się od wyroku.
Egzekucje przeprowadzał urzędnik państwowy. Egzekucja obejmowała tylko poszczególne rzeczy.
66. Środki ochrony poza procesowej.

Ochrona roszczeń następowała przez pretora drogą procesową, a także środki prawne natury
administracyjnej, będące niekiedy środkiem przygotowującym i usprawniającym proces. Środki ochrony
poza procesowej:
• Missio in possesionem: wprowadzenie osoby w posiadanie rzeczy
• Stypulacja pretorska – formalny kontrakt umożliwiający dalsze postępowanie procesowe
• Interdykty
67. Interdykty
Interdykty – zamieszczany w interdykcie pretorski nakaz lub zakaz określonego działania. Na wniosek
osoby mógł być użyty w stosunku do innej osoby, która znalazła się w sytuacji określonej w
edykcie. Ochrona określonego dobra.
Rodzaje interdyktów:
- interdykt restytutoryjny – nakazujące zwrot rzeczy lub przywrócenie ich do stanu pierwotnego
- interdykt ekshibitoryjny – nakazywały okazanie rzeczy lub osoby przed sądem do wglądu
- interdykt prohibitoryjny zabraniający określonego działania,
- interdicta simplicia/duplicia (skierowany do jednej lub dwu stron procesowych)
- wydawane były celem ochrony dobra publicznego (np. drogi, rzeki)
- w sporach sąsiedzkich,
- w celu ochrony posiadania
- ochrony rzeczy służących kultowi (świątynie)
- interdykt posesoryjny – celem ochrony posiadania
68. Restitutio in itegrum.
Wyjątkowy środek ochrony poza procesowej osoby, która po zawartej czynności prawnej, znalazła się w
niekorzystnej sytuacji prawno-majątkowej, udzielany w uzasadnionych przypadkach, gdy normalny
środek ochrony procesowej nie mógł być wykorzystany. Przypadki uzasadniające użycie restitutio in
integrum były:
- małoletniość (wiek do 25 lat)
- usprawiedliwiona nieobecność
- błąd error
- podstęp dolus
- groźba vis ac metus
-
Prawo osobowe z czynnościami prawnymi.
69. Zdolność prawna – jest to zdolność do zajmowania stanowiska podmiotu praw i obowiązków, a
więc np. zdolność do tego by być właścicielem wierzycielem dłużnikiem lub podmiotem innych
stosunków prawnych.
70. Nasciturus. (mający się urodzić)

Zdolność prawna człowieka (wolnego) wg. Prawa rzymskiego.
Dziecko poczęte, ale nie urodzone. Jako płód w łonie matki nie mógł mieć samodzielnej zdolności
prawnej.

- rozpoczyna się z chwilą urodzenia się dziecka żywego
- zdolność prawną człowieka można było cofnąć w drodze fikcji prawnej do momentu życia płodowego,
jeśli było to potrzebne dla któregoś dziecka pod warunkiem, że dziecko urodziło się żywe. Dzięki temu
pogrobowiec mógł dziedziczyć po ojcu, który zmarł przed urodzeniem dziecka i w czasie ciąży matki
Nasciturus pro iam nato hubetur quotiones de commodis eius agitur – „mający się urodzić uważany
jest za już urodzonego, ilekroć chodzi o jego korzyść”
71. Początek i koniec zdolności prawnej
Początek zdolności prawnej zaczynał się z urodzenie osoby wolnej (niewolnicy nie niemieli
zdolności prawnej
Koniec zdolności prawnej następował z chwilą śmierci albo wskutek utraty wolności.
72. Zakres zdolności prawnej.

Uprawnienia publiczne:
- ius suffragii – prawo uczestniczenia i głosowania w zgromadzeniach narodowych
- ius honorum bierne prawo wyborcze do wszystkich urzędów municypalnych
- prawo służby wojskowej w legionach rzymskich.
Uprawnienia prywatne:
- bycie podmiotem rzymskich praw majątkowych, a w szczególności własności kwirytarnej,
- bycia podmiotem rzymskiej władzy rodzinnej patria potestas manus,
zdolność do działań wedle prawa cywilnego:
- ius conubii prawo zawierania ważnie rzymskiego małżeństwa,
- ius commercii uczestniczenie i dokonywanie czynności w obrocie prawno-majątkowym,
- prawo uczestniczenia w rzymskim procesie legisakcyjnym
- prawo sporządzenie ważnego testamentu testamenti factio tzw. activa, czy dziedziczenie z
rzymskiego testamentu testamenti factio tzw. passiva
Zakres zdolności prawnej zależała od czci obywatelskiej – existimatio.
73. Status osoby fizycznej.

Zdolność prawną osoby określano trzema tzw. status:
Status libertatis – osoby wolne (wolno urodzeni i wyzwoleńcy) i niewolne,
Status civitatis – pozycja związana z obywatelstwem (obywatele rzymscy, Latyni i cudzoziemcy –
peregryni)
Status familiae – określony poprzez status osoby w rzymskiej rodzinie agnatycznej (niepodlegającej
władzy - sui iuris i tej władzy podległe - alieni iuris)
74. Status libertatis.

Określał pozycję człowieka ze względu na wolność
- niewolnicy
- wolni – dzielili się na wolno urodzonych i wyzwoleńców
75. Kategorie osób ze względu na status
Status libertatis – osoby wolne (wolno urodzeni i wyzwoleńcy) i niewolne; półwolni,

Status civitatis – wyznaczał pozycję osoby ze względu na obywatelstwo (obywatele rzymscy, Latyni,
peregryni)
Status familiae – określał pozycję osoby w rodzinie rzymskiej(agnatycznej) niepodlegającej władzy
rodzinnej (sui iuris) i oby podległe włdzy (alieni iuris)
76. Capitis deminutio

3 rodzaje statusów
- capitis deminutio maxima – utrata wolności np. pozbawienie wolności
- capitis deminutio media – utrata rzymskiego obywatelstwa np. kara wygnania
- capitis deminutio minima – utrata lub zmiana przynależności do danej rodziny agnatycznej np.
przez emancypacje, adopcje
77. Pospolitimun fictio legigis Corneliae
78. Powstanie niewoli.

a) Wzięcie do niewoli przez państwo, z którym Rzym prowadził wojnę
b) Urodzenie z matki niewolnicy. Nie bierze się sytuacji prawnej ojca
79. Favor libertatis – tendencja do wykładni norm prawnych zmierzających do nabycia wolności
80. Sytuacja prawna niewolników.

Wstępuję dwoistość pozycji niewolników, ponieważ
1. Niewolnik - Był przedmiotem prawa należał do rzeczy i jego pozycja była równa z
gruntem italskim, zwierzętami pociągowymi, służebnościami wiejskimi
2. Niewolnik – należał do kategorii osób (personae) chociaż pozbawiony podmiotowości
prawnej
81. Peculium i czynności prawne niewolników.

- przydzielenie przez pana części majątku (trzody, ziemi niewolników) do zarządzania niewolnikowi i
użytkowania nim.
- za przestępstwa niewolnika odpowiadał pan, który był właścicielem niewolnika w czasie skargi
noksalnej
Niewolnik mógł zawrzeć małżeństwo tylko przez contuberium (związek niewolnika)
82. Sposoby wyzwolenia niewolników.
W czasie cesarstwa niewolnik mógł uzyskać wolność
- z mocy ustawy w niektórych przypadkach złego traktowania lub porzucenia w chorobie przez pana;
- w nagrodę za ujawnienie zabójcy pana;
- wyzwolenia manumissio – jednostronnej czynności prawnej pana (porzucenie czyniło go rzeczą
niczyją res nullius mogącą być zawłaszczoną przez każdego;
Sposoby wyzwolenia:
- wg prawa cywilnego – formalne:
• manumissio vindicta – postępowanie przed pretorem lub konsulem; osoba
postronna tzw. adsertor libertatis po porozumieniu z panem dotykał niewolnika laską vindicta
mówiąc, że jest wolny, co potwierdzał właściciel, a pretor (konsul) zatwierdzał ten stan rzeczy,
później uproszczono to postępowanie;
• manumissio censu – pan zgłaszał niewolnika do spisu cenzorskiego, co
dawało niewolnikowi wolność, za pryncypatu sposób ten wyszedł z użycia;
• manumissio testamento:
− directa wyzwolenie testamentowe bezpośrednie – pan zamieszczał w testamencie wolę
wyzwolenia niewolnika, wyzwolenie następowało ipso iure, był wyzwoleńcem spadkodawcy
libertus orcinus;
− fideicommissaria wyzwolenie testamentowe powiernicze (fideikomisaryczne), spadkodawca
zwracał się do spadkobiercy o wyzwolenia wskazanego niewolnika, co początkowo było jedynie
moralnie zabezpieczone, później - za pryncypatu - nałożono taki wymóg; niewolnik był
wyzwoleńcem spadkobiercy
• manumissio ecclesia (późniejsza forma za dominatu) oświadczenie pana o
chęci wyzwolenia następowało w kościele w obecności kleru i wiernych,
- wg prawa pretorskiego – nieformalne (gwarantowane przez pretora sposoby wyzwolenia)
• manumissio inter amicos – wyzwolenia w obecności przyjaciół (nieformalne
oświadczenie złożone w obecności świadków)
• manumissio per epistulam – wyzwolenie listowne uregulowane w lex Iunia
Norbana 19 r.n.e.
Justynian wymagał 5 świadków przy takich wyzwoleniach.
83. Sytuacja prawna wyzwoleńców.

Sytuacja prawna wyzwoleńców była gorsza od wolno urodzonych ze względu na prawa przysługujące
patronowi w stosunku do osoby i majątku wyzwalanego niewolnika. Nie mieli oni pełni praw
politycznych czy prywatnych, co dodatkowo różnicował ich status obywatela rzymskiego,
Latini Iuniani, czy peregrini deditiorum numero. Za rzeczypospospolitej status wyzwoleńca
był dożywotni, natomiast za cesarstwa można im było za życia nadać charakter prawny wolno
urodzonego – natalium restitutio, co równało ich prawa i likwidowało prawa patronatu.
Nadanie przez cesarza prawa noszenia złotego pierścienia ius aureorum anulorum dawało im
prawa publiczne i cywilne pozostawiając prawa patronatu. Dzieci wyzwoleńców było
formalnie wolno urodzonymi pozostały jednak ograniczenia (bycia senatorem i konieczność
szacunku dla patrona ojca).
84. Lex Fufia Caninia – Lex Aelia Sentia – lex Iunia Norbana.
Ustawy ograniczające możliwości wyzwalania niewolników:
lex Fufia Caninia 2 r.p.n.e. – ograniczono liczbę niewolników mogących być wyzwolonych w
testamencie;
lex Aelia Sentia 4 r.n.e. – pan niewolnika jeśli nie miał jeszcze 20 lat (lub niewolnik miał mniej niż 30
lat) musiał dostać zgodę specjalnej komisji, badającej motywy wyzwolenia, musiał użyć formy
manumissio vindicta jeśli niewolnik miał stać się obywatelem rzymskim w innym wypadku stawał się
on Latinus Iunianus; jeśli wymagana była zgoda komisji; niewolnik uprzednio karany za przestępstwo
mógł stać się jedynie najniższej kategorii peregrynem dediticiorum numero; nieważne było wyzwolenie
fraudatoryjne niewypłacalnego dłużnika co miało pozbawić wierzycieli możliwości zaspokojenia ich
wierzytelności.
lex Iunia Norbana 19 r.n.e.- niewolnik wyzwolony na podstawie prawa pretorskiego lub z pominięciem
prawa legis Aeliae Sentiae. Stawał się latynem Iuniańskim Latinus Iunianus- żył jako wolny, ale
umierał jako niewolnik bowiem nie mógł sporządzić ważnego testamentu ani pozostawić spadku
beztestamentowo. Spadek przypadał patronowi lub jego spadkobiercom – jako zwrot peculium. Miał
on jednak wiele możliwości by uzyskać obywatelstwo rzymskie np. za zasługi dla państwa.
Peregryni dediticiorum numero niewolnicy niegodni bycia obywatelami rzymskimi, tego typu
wyzwoleńcy mieli najgorszą sytuację prawną, mogli korzystać jedynie z norm ius gentium, nie mieli praw
politycznych nie mogli mieszkać a nawet przebywać w Rzymie ani w promieniu 100 mil od jego granic.
W razie przekroczenia tego ostatniego zakazu mieli być sprzedani z zakazem wyzwolenia i zatrudnienia
w Rzymie.
85. Prawo patronatu.

Prawa patronatu obejmowały:
- nakaz szacunku dla patrona obsequium (co niosło za sobą kolejne konsekwencje – skarżenie patrona
lub członków jego rodziny jedynie za zgodą pretora; zaniedbania karane były przez magistraturę
karami cielesnymi i pieniężnymi),
- patron mógł też sam karcić wyzwoleńca,
- wyzwoleniec zobowiązywał się przy okazji wyzwolenia w iusiurandum liberti, do pewnych prac
(operae libertorum) na rzecz patrona,
- jeżeli wyzwoleniec nie miał sui heredes patron był uprawniony wg prawa pretorskiego do połowy
spadku mimo innej dyspozycji w testamencie
- wyzwoleniec zobowiązany był alimentować patrona (i odwrotnie) w razie jego zubożenia.
86. Osoby półwolne.

- członkowie rodziny oddani w mancipium (patrz niżej)
- koloni colonus (patrz niżej)
- addicti – niewypłacalni dłużnicy (ulegli egzekucji osobistej) więzione u wierzyciela,
- nexi – dłużnicy z nexum – uroczystej starorzymskiej czynności pożyczkowej per aes et libram,
- redempti ab hostibus – osoby wykupione z niewoli nieprzyjacielskiej władane przez wykupującego,
odpracowujące cenę wykupu,
- auctorati – ludzie wolni dobrowolnie wynajmujący się jako gladiatorzy, poddający się rozkazom
prowadzącego szkołę gladiatorów, co ograniczało ich wolność,
- homo liber bona fide serviens – człowiek wolny mylnie uważał się za niewolnika i służył
rzekomemu panu, traktowany był jak niewolnik do czasu wyjaśnienia błędu (przypadek
warunkowego wyzwolenia testamentowego, o którego dopełnieniu niewolnik tzw. statuliber nie
wiedział i o tym, że uzyskał wolność).
87. Mancipio dati. (pyt 108)

Członkowie rodziny (synowie i córki) oddani przez ich pater familias pod władzę innego pater familias
w przejściowy stan zależności prywatnoprawnej poprzez mancipium. W prawie klasycznym była to
forma odpowiedzialności za delikty adekwatna do noksalnej, dzięki mancipium na rzecz pokrzywdzonego
pater familias zwalniał się z płacenia grzywny pokrzywdzonemu. Mancypacja dziecka zachodziła
chwilowo i fikcyjnie dla przeprowadzenia emancypacji i przysposobienia.
Sytuacja prawna osoby oddanej w mancipium podobna była do niewolniczej servi loco, choć
zachowywała on prawa polityczne
Mancipium zanikło ostatecznie w prawie justyniańskim.
88. Koloni – należeli do ludności półwolnej (w okresie późnego cesarstwa) Powstanie kolonów
świadczy o powstaniu feudalizmu.
Colonus – oznaczał wolnego drobnego dzierżawcę w czasie rzeczy pospolitej i pryncypatu
89. Staus civitatis - wyznaczał pozycję osoby ze względu na obywatelstwo (obywatele rzymscy, Latyni i
peregryni)
90. Nabycie obywatelstwa rzymskiego.

Nabycie obywatelstwa rzymskiego następował poprzez:
- urodzenie w rodzinie rzymskiej w której ojciec przynajmniej w chwili poczęcia miał obywatelstwo
rzymskie, dziecko pozamałżeńskie uzyskiwało obywatelstwo, jeśli matka podczas porodu posiadała
ten status;
- przez przesiedlenie się do Rzymu ius migrandi, na podstawie odpowiednich traktatów
międzynarodowych,
- nadanie przez władze commitia lub concilia, wodza za męstwo, w okresie cesarstwa tylko przez
cesarza,
- poprzez prawidłowe cywilne wyzwolenie
- Latini i peregryni (z wyjątkiem peregrini dediticii) mieli liczne szanse na uzyskanie obywatelstwa
rzymskiego
91. Status familiae. Określał pozycję osoby w rodzinie rzymskiej (agnatycznej) niepodlegającej władzy
rodzinnej i osoby nie podlegające władzy rodzinnej
92. Osoby sui i alieni iuris.

Osoby sui iuris - nie podlegały władzy w rodzinie. Mężczyzn nazywano pater(paters) familias, natomiast
kobiety, jeśli nie podlegały niczyjej władzy rodzinnej mogły być sui iuris
- sui iuris – miały pełną zdolność prawną
Osoby alieni iuris – podlegały władzy rodzinnej

- były to dzieci podległe władzy ojcowskiej
- dalsi zastępni
- dzieci adoptowane
- żona wchodząca pod władzę męża i do jego rodzinny agnatycznej
Aleieni iuris są pozbawieni zdolności majątkowej (nie mogły mieć własnego majątku)
93. Infamia i turpitudo. Actiones famosae.

Infamia – umniejszenie czci obywatelskiej pociągające za sobą pewne ograniczenia w zdolności prawnej.
Rodzaje infamii:
- infamia bezpośrednia infamia immediata, popełnienie czynu „automatycznie” skutkowało
umniejszeniem czci (np. bigamia, podwójne zaręczyny, czyn powodujący wydalenie z wojska).
- infamia pośrednia infamia mediata – dopiero wydanie wyroku za czyn haniebny pociągało za sobą
umniejszenie czci.
94. Osoby prawne w prawie rzymskim.

Osoby prawne – organizacje (związki) ludzi, masy majątkowe wyodrębnione jako twory społeczne do
realizacji określonych zadań, posiadające zdolność prawną. Pojęcie wykształcone późno (pryncypat) w
sposób niepełny.
Municypia - municipia, gminy miejskie, samodzielnie gospodarujące, pretor przyznał im zdolność
procesową (możliwość na równi z osobami fizycznymi występowania przed sądem za pośrednictwem
actores)
95. Korporacje i fundacje. (patrz wyżej)

Rozróżniano osoby typu korporacyjnego – stowarzyszenia i zakładowego –fundacje. Stowarzyszenie –
collegium tworzył związek trzech osób - tres faciunt collegium, musiało posiadać majątek oraz osobę
reprezentującą ją na zewnątrz – syndyka. Majątek należał do osoby prawnej i był odrębny od majątku (a
także wierzytelności i długów) jej członków i odwrotnie – zasada si quid universitati debetur, singulis
non debetur, nec quod debet universitas, singuli non debent –jeżeli ktoś jest winny coś stowarzyszeniu,
to nie pojedynczym osobom (członkom), a dług stowarzyszenia nie jest długiem pojedynczych osób
(członków).
Zdolność prawna osób prawnych ograniczała się do praw majątkowych (municypia miały jeszcze prawo
patronatu nad swymi wyzwoleńcami łącznie z dziedziczeniem, czego stowarzyszenia nie mogły robić,
chyba że na podstawie specjalnego przywileju).
Osobowość prawna wykształciła się w Rzymie głównie dla realizacji celów związanych z interesem
publicznym, brak osób prawnych prawa prywatnego.
96. Collegia(stowarzyszenia) i pia causae(zakłady dobroczynne).
97. Zdolność do czynności prawnych i jej ograniczenia.

Zdolność do czynności prawnych – do zawierania samodzielnie ważnych czynności prawnych i
nabywania tą drogą praw i zaciągania zobowiązań. Jest to zdolność o charakterze aktywnym w
przeciwieństwie do zdolności prawnej, która nie wymagała działań prawnych do stania się podmiotem
praw i obowiązków np. dziedziczenie.
Zdolność do czynności prawnych może być pełna lub ograniczona (ze względu na wiek, płeć, z powodu
choroby umysłowej lub marnotrawstwa.
Ograniczenie zdolności do czynności prawnych z ww przyczyn nie dotyczyło osób prawnych.
Osoby niemające zdolności do czynności prawnych nie odpowiadały za czyny bezprawne – delikty;
niedojrzali odpowiadali, jeżeli orzeczono, że ich rozwój umysłowy pozwala im ocenić czyn jako
bezprawny (capacitas doli); małoletni ponosili pełną odpowiedzialność, wiek mógł być potraktowany w
ich przypadku jako okoliczność łagodząca.
98. Ograniczenia zdolności do czynności prawnych ze względu na wiek.

Brak zdolności do czynności prawnych – dzieci infans, pierwotnie nie umiejące mówić – niezdolne do
wypowiedzenia formuł słownych, później brano także pod uwagę wolę istotne było rozumienie

wypowiadanych słów – w prawie justyniańskim był to wiek określony na 7 lat. Czynności samodzielne
ani przy współudziale opiekuna nie były ważne.
Ograniczona zdolność do czynności prawnych – niedojrzali impubes infantia maior chłopiec 7 – 14 lat
(wg szkoły proluterańskiej; szkoła sabiniańska – indywidualne określanie dojrzałości fizycznej),
dziewczynka – 7 – 12 lat. Ograniczenia: zawarcia małżeństwa, sporządzenia testamentu, samodzielnie nie
mógł dokonać czynności pogarszającej bezpośrednio jego sytuację prawno-majątkową (zaciągnąć dług,
zbyć rzeczy ze swego majątku, wymagało to zatwierdzenia opiekuna – auctoritatis interpositio, mógł
natomiast dokonywać czynności przysparzających.
Czynność prawna kulejąca – negotium claudicans – samodzielne zawarcie czynności uprawniająco-
zobowiązujących (kupna sprzedaży), (patrz niżej).
Pełna zdolność do czynności prawnych następował pierwotnie po osiągnięciu dojrzałości, jednak w 191
r.p.n.e. w lex Laetoria ustanawiano kary za podstępne wykorzystywanie małoletnich (minores XXV
annis) – osób, które nie osiągnęły 25 roku życia. Pretor rozszerzył to jeszcze o exceptio legis Laetoriae
przeciw skardze z czynności prawnych podstępnie wykorzystujących małoletnich, pod koniec republiki
wprowadzono też restitutio in integrum propter minorem aetatem – co następowało pod warunkiem
pokrzywdzenia z powodu niedoświadczenia mimo braku złego zamiaru. Ustanawiano także kuratorów
dla rady i pomocy.
W czasach dominatu ograniczono zdolność do czynności prawnych małoletnich przez wymóg
zatwierdzania przez kuratora (k. zarządzał z reguły majątkiem małoletniego) zaciągania długów,
pozbywania się majątku. Mógł sam zawierać małżeństwo i sporządzać testament.
99. Negotium claudicans (czynność kulejąca) – osoby ograniczone w zdolności do czynności prawnej.
Stawały się ważne poprzez ich zatwierdzenie przez opiekuna lub samego działającego (np. po
osiągnieciu dojrzałości czy uchyleniu ubezwłasnowolnia marnotrawcy) Ważność czynności prawnej
nie jest jednoznaczna z jej skutecznościami która może być np. zawieszona.
100.Furiosus i prodigius.
Furious (chory umysłowe) – pozbawiony zdolności do czynności prawnych, bo nie miał rozeznania co
do swoich działań. Sytuacja chorego umysłowo do sytuacji dziecka (infans). Gdy miał pełną świadomość
mógł dokonywać czynność prawne.
Prodigi/us (marnotrawcy) - to osoby, które umyślnie trwonią majątek i narażają rodzinne niedostatek. O
ograniczeniu zdolności czynności prawnych decydował pretor na wniosek zainteresowanego i wydawał
dekret. Odbierał on zarząd majątkiem i ustanowił kuratora (curator prodigi)
101.Zdarzenia prawne.
Zdarzenia prawne – każde zdarzenie faktyczne wywołujące z mocy przepisu prawa skutek prawny. Jest
ono niezależne od woli ludzkiej (upływ czasu, śmierć), jeśli jest jednak wynikiem woli
ludzkiej, to jest działaniem. Spośród działań ludzkich można wyodrębnić czynności prawne.
102.Pojęcie i rodzaje czynności prawnych.
Czynność prawna – to zewnętrzny objaw dokonania czynności prawnej (np. zawarcia umowy,
sporządzenie testamentu). Odbywa się poprzez podpisanie umowy, słowne oświadczenie.
Rodzaje czynności prawnej:

1)
• Jednostronne – gdy do dokonania czynności wystarczy oświadczenie woli tylko 1 strony

• Dwustronne – do dokonania czynności konieczne jest oświadczenie woli dwóch osób
2) Na wypadek śmierci (mortis causa) – wtedy skutek czynności dokonany za życia

(testament) zależą od śmierci osoby sporządzającej testament
3) Rozporządzające – gdy dana czynność powoduje bezpośrednie przniesienie,
obciążenie lub zniesienie prawa majątkowego osoby, która dokonuje tej czynności
prawnej (np. przeniesienie własności, zwolnienie z długów)
4) Czynności przysparzające
• ich dokonanie mam na celu przysporzenie korzyści majątkowej innej osobie
• przysporzenie może nastąpić np. przez przeniesienie na inna osobę własności
rzeczy lub zwolnienia z długi
5) zobowiązujące - osoba dokonująca czynności zobowiązuje się w stosunku do 2
osoby do świadczeń
6)
• Odpłatne - gdy strona przysparzająca 2 stronie korzyści majątkowej ma od nie
w zamian otrzymać też korzyści majątkowej
• Nieodpłatne (darmowe) – gdy nie ma odwzajemnienia się stanowiącej
rownowartosci otrzymanej korzyści (darowizna)
7) Czynności mieszane z darowizna – gdy odpłatność jest ekonomicznie pozorna
8) Przyczynowe (kazualne) i oderwane (abstrakcyjne)
103.Czynności prawne jednostronne i dwustronne.

Czynność jednostronna – gdy do dokonania czynności wystarczy oświadczenie woli tylko 1 strony (np.
przyjęcie spadku)
Dwustronne – do dokonania czynności konieczne jest oświadczenie woli 2 lub więcej stron (kontrakty,
umowy)
104.Czynności prawne mortis causa.

Czynność prawna na wypadek śmierci – skutki czynności dokonanej za życia (testament) osoby zależą
od jej śmierci; w przypadku czynności inter vivos -skutki następują już za życia działających.
105.Czynności prawne rozporządzające i zobowiązujące.

Rozporządzające – powodujące bezpośrednie przeniesienie, obciążenie lub zniesienie prawa
majątkowego osoby dokonującej tej czynności prawnej (przeniesienie własności, ustanowienie zastawu,
porzucenie rzeczy, zwolnienie z długu). Następuje zmniejszenie stanu majątkowego (aktywów)
rozporządzającego.
Zobowiązujące – osoba dokonująca czynności zobowiązuje się względem drugiej do świadczenia.
Następuje zwiększenie długów (pasywów) zobowiązującego się.
Obie te formy mogą prowadzić do przysporzenia korzyści innej osobie.
106.Forma czynności prawnych.

Formalne czynności prawne – dla których ważności wymagana jest określona w prawie formuła
(uroczyste wypowiedzenie słów – pisma później, symboliczne gesty, świadkowie), zwłaszcza we
wczesnym ius civile.
107.Czynności formalne prawa rzymskiego.

To takie do ważności których wymagane jest zachowanie określonej prawem formy. W ius civile
było dużo czynności prawnych formalnych, forma była składnikiem treści samej czynności
108.Mancypacja i jej zastosowania.
Mancypacja (nexum) – archaiczna forma pożyczki, uwolnienie się od odpowiedzialności z nexum

oraz od odpowiedzialności za dług. W szczególności rozpowszechniona była mancypacja która w
postaci symbolicznego kupna z jednego sektora (mancipatio sestertio nummo uno) miała praktyczne
szerokie zastosowanie. Służyła do przenoszenia własności na rzeczach należących do kategorii res
mancipi, ustalenia służebności gruntowych, ustanowieni władzy męża nad żoną.

109.In iure cessio – to czynność wzorowana na dawnym procesie cywilnym legis actio sacrammento in
rem. Czynność ta była dokonywana w drodze procesu windykacyjnego którego przedmiotem była
własność.
110.Wady oświadczenia woli – zachodzą, gdy oświadczenie woli jest niezgodne z istotna wewnętrzna
wola danej osoby.
• Niegodność oświadczenia woli z wola wewnętrzna może być

a) Świadome
b) Nieświadome
• Błąd w pobudce – występował przy podstępie, czynności dokonanej pod wpływem obawy,
czynność wywołana groźbą
111.Symulacja czynności prawnej (pozorność) – wtedy, gdy strony umówiły się, że zawierana przez
nich czynność prawna nie może powodować żadnych skutków prawnych lub powoduje inne skutki
niż zawarte w treści
112.Błąd w czynności prawnej (error) – ma fałszywe wyobrażenie o rzeczywistym stanie rzeczy i myli
się co do różnych okoliczności faktycznych towarzyszących dokonywaniu czynności lub tez co do
treści czynności prawnej
Rodzaje błędów
• Według prawa rzymskiego
a) Error in negotio – blad co do rodzaju czynności prawnej (przyjmuje pieniądze jako
pożyczka a była to darowizna
b) Error in persona - błąd co tożsamości osoby (zawarcie umowy z osób A tak naprawdę
zawiera z osobą B)
c) Error in corpore – błąd co do tożsamości przedmiotu (kupuję rzecz X mylnie mysląc, że
jest to Y a tak naprawdę jest to X)
d) Error in substantia - błąd co do substancji przedmiotu (ktoś kupuje stół sosnowy mylnie
myslac ze jest debowy)
e) Error in qualitate – błąd co do jakości rzeczy (wynajmując mieszkanie myśli ze będzie
cieple a jest zimne)
• Według prawa klasycznego
a) Error in personae - wywoływał skutek, jeżeli tożsamość osoby była istotna dla czynności
prawnej
b) Error in substantia - dyskusje dotyczące skutków błędu były podzielone
c) Error in qualitate – skutki nie miały znaczenia
113.Ignorantia iuris (nieznajomość prawa)

Jest to blad co do prawa który nie wpływał na ważność i skuteczność czynności prawnych
114.Dolus i metus.
Dolus (podstęp) – polegał na świadomym celowym wprowadzeniem 2 osoby w błąd lub utrzymanie jej w
błędzie
Metus – zachodził, gdy czynność prawna została zawarta z obawy spowodowanej poważnej groźby. Był
więc zastosowany przymus psychiczny
115.Wymogi ważności czynności prawnej.

Aby czynność prawna była ważna, osoba dokonująca czynności prawnej musiała mieć zdolność prawną i
do czynności prawnych, oświadczenie woli (prawidłowe) musiała złożyć zgodnie ze swym wewnętrznym
przekonaniem, treść czynności nie mogła być sprzeczna z prawem i dobrymi obyczajami, musiały być
zachowane ew. formuły prawne.

116.Nieważność bezwzględna i względna czynności prawnych.
Nieważność bezwzględna – była wtedy, gdy było brak 1 z przesłanek koniecznych do ważności
czynności prawnej
Nieważność względna (wzruszalność) – czynność jest ważna wtedy, dopóki osoba uprawniona nie
uważni jej (np. pod wpływem groźby lub podstępu)
117.Konwalidacja (konwalescencja) i konwersja czynności prawnych.

Wyjątkowe umożliwienie przyznania czynności prawnej nieważnej bezwzględnie pewnych skutków:
przez tzw. konwalidację lub konwalescencję (nieważna darowizna między małżonkami stawała się
skuteczna w przypadku śmierci darczyńcy);
konwersja – utrzymanie czynności prawnej przez nadanie jej częściowo innych skutków niż zamierzone
(np. utrzymanie nieważnego testamentu jako kodycylu).
118.Ważność i skuteczność czynności prawnych.

Ważność może być, gdy osoba jej dokonująca miała zdolność do czynności prawnej i została złożone
prawidłowe oświadczenie woli
Nieważność czynności prawnej mogła być:
• Nieważność bezwzględna – była wtedy, gdy było brak 1 z przesłanek koniecznych do ważności
czynności prawnej
• Nieważność względna (wzruszalność) – czynność jest ważna wtedy, dopóki osoba uprawniona
nie uważni jej (np. pod wpływem groźby lub podstępu)
119.Wzruszalność czynności prawnych. (nieważność względna)
– czynność jest ważna wtedy, dopóki osoba uprawniona nie uważni jej (np. pod wpływem groźby
lub podstępu)
120.Składniki treści czynności prawnych.

• Składniki przedmiotowo istotne (essentialia negoti) – są one konieczne do dokonania czynności
prawnej i ja kwalifikują (np. cena towaru)
• Przedmiotowo nieistotne (naturalia negotii) – składniki czynności prawnej unormowane
przepisami zeglednie obowiazujacymi
• Podmiotowo istotne (accidentalia negoti) – są to klauzule czynności prawnej, są to dodatkowe
postanowienia, które są istotne dla stron. Najczęściej stosowane klauzule: termin (dies),
warunek(condicio), polecenie (modus)
121.Essentialia, naturalia i accidentalia negotii.
• essentialia negoti (składniki przedmiotowo istotne) – są one konieczne do dokonania czynności

prawnej i ja kwalifikują (np. cena towaru)
• naturalia negotii (przedmiotowo nieistotne) – składniki czynności prawnej unormowane
przepisami zeglednie obowiazujacymi
• accidentalia negoti (podmiotowo istotne) – są to klauzule czynności prawnej, są to dodatkowe
postanowienia, które są istotne dla stron. Najczęściej stosowane klauzule: termin (dies),
warunek(condicio), polecenie (modus)
122.Warunek i termin.
Warunek (condicio) – to przyszłe i nie pewne zdarzenie, od zdarzenia jego strony uzależnia skuteczność
lub zgaśnięcie czynności prawnej.
Termin – oznacza przyszłe i pewne zdarzenie, od terminu strony uzależniają rozpoczęcie lub zgaśnięcie
skuteczności czynności prawnej. Ogranicza skutki czynności prawnej w czasie
123.Pojęcie i rodzaje warunku.

Warunek (condicio) – to przyszłe i nie pewne zdarzenie, od zdarzenia jego strony uzależnia
skuteczność lub zgaśnięcie czynności prawnej.
• Warunek zawieszający (conditio suspensiva) – od zaistnienia niego zależy rozpoczęcie pełnej

skuteczności danej czynności prawnej. (np. kontraktu).
• Warunek rozwiązujący (conditio resolutiva) – wraz ze spełnieniem warunku ustają skutki
prawne.
• Warunek dodatni (pozytywny) – zależy od tego, czy przyszłe zdarzenie niepewne się stanie.
• Warunek ujemny (negatywny) – zależy od tego, czy przyszłe zdarzenie niepewne się nie stanie
• Warunek potestatywny – jego spełnienie zależy od woli 1 ze stron
• Warunek kazualny – niezależny od woli ludzkiej, tylko od przypadku
• Warunek mieszany – zależny częściowo od woli, częściowo od przypadku
124.Warunki niewłaściwe to warunki

- warunek konieczny – wiadomo, że zdarzenie na pewno nastąpi; nie miał cechy niepewności; był
terminem
- warunek niemożliwy- wiadomo było, że zdarzenie nie może nastąpić
- sprzeczny z prawem (contra leges)
- sprzeczny z dobrymi obyczajami (contra bonos mores)
125.Polecenie (modus).
Polecenie – modus – nałożenie na przyjmującego przysporzenie nieodpłatnie (darowiznę, z testamentu)
obowiązku wykonania pewnych czynności (wykonanie nagrobka, wyzwolenie niewolnika). Nie
ograniczało ono skuteczności czynności prawnej, a obowiązek początkowo nie miał sankcji prawnej (co
nadane zostało w prawie justyniańskim).
126.Nabycie prawa.
• Nabycie prawa może być skutkiem czynności prawnej.
• Są 2 sposoby nabycia prawa:
a) pierwotne – jest wtedy, gdy prawo nabywane nie pochodzi od poprzednika
b) pochodne – nabywający jako następca prawny nabywa prawo od innej osoby (poprzednika).
Opierało się na zasadzie nemo plus iuris. (nikt nie może przenieść na drugiego więcej prawa, niż
sam ma).
127.Nemo plus iuris ad alium transferre potest, quiam ipse habet. (patrz wyżej)
128.Sukcesja uniwersalna i syngularna.
- sukcesja uniwersalna (nabywający na podstawie 1 czynności prawnej nabywał wiele praw i

obowiązków poprzednika
- sukcesja sygnaturalna - szczegółowa (nabywano 1 lub więcej praw, każde osobną czynnością
prawną)
129.Zastępstwo przy czynnościach prawnych.

Rodzaje zastępstw:
- bezpośrednie (przedstawicielstwo)– zawarcie czynności prawnej następuje w imieniu i w interesie
osoby;
- pośrednie – zastępca dokonuje czynności prawnej w interesie osoby zainteresowanej, ale we
własnym imieniu, sam staje się zobowiązany /uprawniony, a następnie prawo o przelewa na osobę
zastąpioną.

Prawo rodzinne
130.Rodzina agnatyczna.
Tworzą ją ci, którzy podlegają władzy 1 pana domu (pater familias) z natury przez urodzenie lub w
sposób sztuczny przez przysposobienie.
Rodzina agnatyczna:
a) szersze znaczenie – tworzą te osoby, które podlegałyby wspólnej władzy pana, gdyby on jeszcze
żył
b) węższe znaczenie – tworzą wszystkie osoby podlegające władzy pana domu w tym samym czasie
131.Rodzina kognatyczna
Jest to naturalne pokrewieństwo krwi, stanowiła przeszkodę w małżeństwie wynikały z tego faktu
obowiązki moralne
132.Pokrewieństwo i powinowactwo.
Pokrewieństwo w linii prostej – między osobami pochodzącymi od siebie:
krewni wstępni (ascendenci) np. ojciec, dziadek, pradziadek
krewni zstępni (descendenci) np. syn, wnuk, prawnuk
Pokrewieństwo w linii bocznej – między osobami pochodzącymi od wspólnego przodka (od tych
samych rodziców – rodzeństwo rodzone, od jednego wspólnego rodzica - pokrewieństwo przyrodnie).
Powinowactwo (affinitas) – stosunek jednego małżonka do krewnych kognatycznych drugiego,

powstawało wskutek powstania małżeństwa.
133.Małżeństwo rzymskie.
Małżeństwo – nuptiae matrimonium – trwała wspólnota życia kobiety i mężczyzny, która powinna
zapewnić posiadanie prawego potomstwa. W prawie przedklasycznym i klasycznym było to rodzaj
instytucji społecznej (nie stosunek prawny) o doniosłych skutkach prawnych.
134.Małżeństwo, konkubinat i związki podobne.

konkubinat – to trwały związek między wolnym mężczyzną a wolną kobietą, zawarty i utrzymany
bez woli ustanowienia małżeństwa (bez affectio maritalis)
• Konkubina:
a) nie nazywano ją żoną (uxor)
b) nie korzystała ze stanowiska społecznego i praw męża (honor matrimonii)
• Dzieci z konkubinatu:
a) nie podlegały władzy swego naturalnego ojca (patria potestas)
b) były dziećmi pozamałżeńskimi; spokrewnionymi kognatycznie ze swą matką (konkubiną).
• Przyczyny konkubinatu:
a) niemożność zawarcia małżeństwa z powodu różnic społecznych (np. senator z wyzwoleńca)
b) inne przeszkody
135.Wymogi zawarcia małżeństwa.

Małżeństwo rzymskie opierało się na wolnej woli osób dotyczyło to zawarcia i rozwiązania małżeństwa
Wymogami do zawarcia małżeństwa było:
• Dojrzałość fizyczna wiek 12 lat kobiety 14 lat chłopcy
• Conubium – prawna możność zawarcia ważnego rzymskiego małżeństwa
136.Nuptias non concubitus, sed consensus facit. (patrz wyżej)
137.Przeszkody małżeńskie.
- bigamia
- małżeństwo między krewnymi
- pokrewieństwo z adopcji
- powinowactwo
138.Zaręczyny (sponsalia) – poprzedzały zawarcie małżeństwa, to umowa, w której strony przyrzekały

sobie wzajemne zawarcie w przyszłości małżeństwa.
Zaręczyny według najdawniejszego prawa były zawierane w 2 formach:
a) jako kontakt werbalny (słowny) - (sponsio) między ojcem narzeczonej i ojcem narzeczonego (lub
samym narzeczonym)
b) nieformalnej umowy między samymi narzeczonymi (czasy późniejsze). Każda strona mogła od
zaręczyn odstąpić.
139.Zawarcie i rozwiązania małżeństwa.

Zawarcie małżeństwa – małżeństwo opierało się na wolnej woli osób, dotoczyło to zawarcia i
rozwiązania małżeństwa
Rozwiązanie małżeństwa następowało poprzez:
• Śmierć małżonka
• Utratę conubium
• Rozwód
140.Małżeństwo cum manu i sine manu.

Małżeństwo cum manu – kobieta zamężna mogła wejść pod władzę swego męża jako głowa rodziny.
Kobieta wchodziła do rodziny agnatycznej jako osoba alieni iuris. Małżeństwo cum manu – nie istnieje za
dominatu.
Małżeństwo sine manu:
a) kobieta zamężna mogła być poza obrębem rodziny agnatycznej męża
b) kobieta podlegała władzy pater familias (gdy była osobą alieni iuris)
c) kobieta mogła pozostać sui iuris
141.Małżeńskie prawo majątkowe.

Żona dzieliła stanowisko społeczne męża honor matrimonii, dzieci wchodziły pod jego władzę (żona – w
małżeństwie cum manu) oraz do rodziny agnatycznej.
Żona in manu jako alieni iuris nie mogła mieć własności, jeśli wcześniej była sui iuris i miała jakiś
majątek, to drogą conventio in manu traciła go na rzecz męża. Nie wchodząc drogą in manu pod władzę
męża (będąc sui iuris) jej sytuacja majątkowa nie zmieniła się – występowała tu rozdzielność mas
majątkowych małżonków (małżeństwo sine manu) (z zastrzeżeniem sytuacji posagu i darowizn między
małżonkami). Darowizny między małżonkami donationes inter virum et uxorem- były zakazane i z
reguły nieważne. Dozwolone były darowizny przedmałżeńskie donatio ante nuptias, Justynian zezwolił
na dokonywanie ich w czasie małżeństwa donatio propter nuptias. Nieważne darowizny z chwilą śmierci
(nie odwołane) stawały się ważne (konwalidacja - pyt 117).
142.Posag (dos)
To majątek, który otrzymał mąż przy zawarciu małżeństwa celem ułatwienia mu ponoszenia kosztów
utrzymania małżeństwa i rodziny. Posag przekazywał mężczyźnie: pater familias kobiety lub sama
kobieta, lub inna osoba np. matka, dłużnik kobiety.
143.Sposoby powstania władzy ojcowskiej.

Urodzenie dziecka z ważnego rzymskiego małżeństwa, adopcja lub legitymacja powodowały powstanie
władzy ojcowskiej.
144.Domniemanie ojcostwa.
Zasada mater semper certa est; w stosunku do ojca domniemanie ojcostwa (w przyp. ważnego
małżeństwa) – pater is est, quem nuptiae demonstrant. Za dziecko zrodzone z małżeństwa uważano
urodzone w 182 dni po zawarciu i najpóźniej w 300 dni po jego rozwiązaniu (dwa terminy ciąży –
najkrótszy i najdłuższy).
145.Pater est, quem nuptiae demonstrant – ojcem jest na którego wskazuję małżeństwo
146.Przysposobienie dziecka według prawa rzymskiego.

Adopcja (addoptio) – odbywała się drogą czynności prawnych między adoptującym a ojcem naturalnym
adoptowanego dziecka oddawanego w przysposobienie.
147.Arrogatio i adoptio.
Arrogatio (arogacja) - dotyczyła dojrzałych mężczyzn sui iuris (niepodlegający niczyjej władzy),
przechodził z całym majątkiem i podległymi mu osobami pod władzę ojcoswską do rodzinny
agnatycznej arrogującego. Arrogacja miała na celu kontynuacje rodziny, w której brakowało
naturalnego męskiego potomka.
Adoptio (adopcja) - odbywała się drogą czynności prawnych między adoptującym a ojcem naturalnym
adoptowanego dziecka oddawanego w przysposobienie.
148.Adoptio plena i minus plena.

adoptio plena (pełna)– adoptujący był krewnym wstępnym dziecka np. dziadkiem. Adoptowany
przechodził pod władzę adoptującego i do jego rodziny
adoptio minus plena (niepełna) - adopcja przez osobę obcą, dawała dziecku prawo dziedziczenia
beztestamentowego po adoptującym, dziecko nie przechodziło pod jego władzę ojcowską, dziecko
zachowywało uprawnienia spadkowe w dotychczasowej rodzinie.
149.Legitymacja dziecka (legitymatio) polegała na uznaniu dziecka zrodzonego z konkubinatu za prawe
przez ich ojca.
150.Zgaśnięcie władzy ojcowskiej.

Władza dożywotnia, gasła z chwilą śmierci patris familias lub jego capitis deminutio maxima i media
(utrata wolności lub obywatelstwa). Żona i dzieci stawały się sui iuris.
151.Emancypacja – czynność prawna która powodowała dla emancypowanego wyjścia spod patria
potestas (władza ojcowska) i zerwanie pokrewieństwa agnatycznego z dotychczasową rodziną.
152.Treść władzy ojcowskiej. (patris familias i osoby alieni iuris)

Pater familias – osoba płci męskiej posiadająca pełnię władzy nad rodziną, a jednocześnie on sam nie
podlegał niczyjej władzy – był człowiekiem sui iuris. Posiadał władzę absolutną nad wszystkimi
członkami familii i był wyłącznym podmiotem praw majątkowych i przedstawicielem rodziny na
zewnątrz w obrocie prawno-majątkowym. Władza ta wygasała dopiero z chwilą śmierci.
153.Opieka (tutela) i kuratela (cura).

Osoby sui iuris nie podlegające patria potestas lub manus, - pozbawione lub ograniczone w zdolności do
czynności prawnych podlegały opiece (pupil) lub kurateli (kurand). Opiece podlegały dzieci i niedojrzali
tutela impuberum, kobiety sui iuris (tutela mulierum); kuratela tyczyła się małoletnich – kura minorum
chorymi umysłowo cura furiosi lub marnotrawcami cura prodigi.
Opieka nad kobietami sui iuris - tutela mulierum - bez względu na wiek – powstawała na podobnych
zasadach jak dla dzieci, opiekun nie sprawował zarządu majątkiem kobiety. W republice zmniejsza się
rola, za pryncypatu zaczyna zanikać (lex Iulia et Papia Pappaea – kobiety wolno urodzone mające troje,
a wyzwolenice czworo dzieci nie podlegały opiece (pyt 138) Lex Claudia – zniosła opiekę ustawową
agnatów, w IV w.n.e. opieka nad kobietami całkowicie zanika.
154.Opieka nad dziećmi i niedojrzałymi (tutela impuberum)
155.Sposoby powołania opiekuna.

Powołanie opiekuna mogło nastąpić:
- drogą testamentową przez pater familias– tutela testamentaria

- opieka ustawowa (wedle U.XII T.) -tutela legitima – przy braku testamentu opiekunem był
najbliższy agnat męski, a przy jego braku – gentyl – członek rodu,
- tutela dativa – w razie braku opiekuna testamentowego lub ustawowego - opieka wyznaczona przez
pretora lub namiestnika prowincji.
156.Obowiązki i odpowiedzialność opiekuna.

Opiekun miał dbać o utrzymanie i wychowanie pupila, z reguły zarządzał jego majątkiem (auctoritas
interpositio – zatwierdzania decyzji pupila), a po dojściu pupila do wieku dojrzałego powinien oddać ten
majątek (pupilowi przysługiwało actio tutelae
157.Kuratela – pojęcie, rodzaje, zastosowanie.

Kuratela - służyła zapewnieniu pomocy osobom, które nie mogły z różnych przyczyn same
prowadzić swoich spraw majątkowych.
Rodzaje kurateli:
a) nad chorymi umysłowo (cura furiosi), pozbawionymi zdolności do czynności prawnych i
zarządzania majątkiem (wg. Ustawy XII tablic). Kuratelę sprawowali najbliżsi agnaci lub gdy nie ma
agnatów gentylowie. W Prawie klasycznym kuratora powoływano z urzędu.
b) nad marnotrawcami – (cura prodigi) trwoniącymi majątek (zawarta w ustawie XII tablic). Pretor
później nadawał kuratora marnotrawcom.
c) Nad małoletnim (minores), gdy byli sui iuris. W prawie justyniańskim (małoletni nie mogli sami
zaciągać zobowiązań i zbywać majątku. musieli mieć zgodę kuratora.)
Prawo spadkowe
159.Pojęcie i rodzaje dziedziczenia.

Prawo spadkowe – dotyczy majątku pozostałego po zmarłym.
160.Hereditas i bonorum possesio.
Bonorum possesio – miało na celu ustalenie kto miał być stroną pozwaną w procesie o spadek
(chodzi o uprawnienia w prawie cywilnym)
Hereditas - dawne prawo spadkowe, oparte było na ustawie XII tablic i znało:
• Dziedziczenie z testamentu
• Z ustawy (beztestamentowe)
• Przeciw testamentowe
•
161.Dziedziczenie i spadek.
Dziedziczenie – oznacza, że prawa majątkowe i długi zmarłego spadkodawcy przechodzą na
spadkobiercę (spadkobierców) jako spadek.
162.Sukcesja uniwersalna i syngularna w prawie spadkowym.

Sukcesja uniwersalna – nabycie ogółu praw majątkowych oraz długów (jako samoistnych pozycji, a
nie jako pomniejszających prawa – można dziedziczyć same długi, jeśli spadkodawca nic innego nie
pozostawił). Niektóre kategorie długów gasną jednak z chwilą śmierci spadkodawcy (długi i niektóre
wierzytelności z deliktów, służebności osobiste).
Sukcesja syngularna – na podstawie rozporządzenia ostatniej woli nadanie osobom nie będącym
spadkobiercami określonych korzyści majątkowych (wyłączenie zapisywania długów) były to zapisy –
legaty i fideikomisy oraz mortis causa capio.
163.Powołanie do spadku – pojęcie i podstawy.

• Heres (spadkobiercą) może być osoba powołana do dziedziczenia (do spadku)
• Podstawą powołania do spadku jest:

- ważny testament (tzw. dziedziczenie testamentowe)
- przepis prawa (ustawy edyktu pretorskiego, uchwały senatu) – tzw. dziedziczenie beztestamentowe lub
ustawowe.
164.Pojęcie i treść testamentu.
Testament – jednostronne rozporządzenie ostatniej woli na wypadek śmierci w określonej formie –
ustanawiające dziedzica (i dodatkowe postanowienia – zapisy, ustanowienie opiekuna wyzwolenia).
Sporządzający testament spadkodawca - zwany był testatorem.
Treść testamentu zawierała:
• Ustanowienie spadkobiercy
• Spadkobierca był powołany do całości spadku
165.Testament i kodycyl.
Kodycyl – pismo, które spadkodawca mógł skierować do każdej z osób otrzymującej jakąś korzyść
majątkową z testamentu lub beztestamentowo zawierające wszelkie rozporządzenia ostatniej woli z
wyjątkiem ustanowienia dziedzica i wydziedziczenia.
166.Formy testamentu.
Istniały dwie formy testamentu:
a) Testament calatis comitiis – akt publiczny podjęty na zgromadzeniach ludowych, przy udziale
kolegium kapłanów. Mógł być sporządzony 2 razy w roku i w Rzymie.
b) Testament in procintu – dostępny dla żołnierzy w czasie wojny, gotowych do wymarszu.
167.Testamenty szczególne; testament holograficzny

Testamenty szczególne (nadzwyczajne).
a) w razie epidemii – świadkowie nie muszą być jednocześnie obecni; na wsi 5 świadków.
b) przy testamentach niewidomych – musi być ósmy świadek lub urzędnik
c) testamentum militis – (testament żołnierski) – nie było wymagań co do formy i treści; ważny w
czasie wojny.
Testament holograficzny – tj. własnoręcznie napisany, podpisany przez testatora bez udziału
świadków
168.Incapacitas, indignitas i prawo kaduka.

Incapacitas – niezdolność do dziedziczenia przez osoby z powodu specjalnych zakazów ustawowych (lex
Iulia et Papia Poppea – osoby bezdzietne i bezżenne). Spadek (lub jego część) nie objęty z powodu
incapacitas spadkobiercy stawał się caducum podlegał prawu kaduka – przypadał spadkobiercom
zdolnym do dziedziczenia lub w razie ich braku legatariuszom lub skarbowi państwa. W prawie
justyniańskim nie ma już incapacitas i prawa kaduka.
Indignitas – niegodność dziedziczenia – spadkobierca, który nabył spadek nie mógł go zatrzymać z
powodu niegodziwego zachowania w stosunku do spadkodawcy lub jego ostatniej woli (zabójstwa
spadkobiercy, sfałszowania czy zniszczenia testamentu). Zazwyczaj przypadał fiskusowi.
169.Semel heres sempel heres. (patrz niżej)
170.Ustanowienie spadkobiercy. Cautio Muciana.

Ustanowienie spadkobiercy – niezbędna dla ważności testamentu, wymagało przepisanych formalnie
słów łacińskich w trybie rozkazującym. W IV-V w.n.e. pozwolono używać dowolnych słów w języku
greckim. Spadkobierca powinien być wymieniony na wstępie, powoływany był do całości spadku (ew.
błędne ustanowienie na określonych rzeczach nie unieważniało spadku, ale wg zasady favor testamenti
takie postanowienie uważano za nienapisane). Nie można ustanowić dziedzica pod warunkiem lub
terminem rozwiązującym, ani terminem zawieszającym - obowiązywała bowiem zasada semel heres,
sempel heres – raz ustanowiony spadkobierca jest nim na zawsze. Możliwy był warunek zawieszający
(do czasu jego spełnienia pretor mógł udzielić takiemu dziedzicowi bonorum possessio.
Cautio Muciana – (prawnik Q. Mucius Scewola) w przypadku warunku zawieszającego
potestatywnego i negatywnego (niech Tytus będzie spadkobiercą, jeżeli nie wejdzie na Kapitol) –
spadkobierca mógł objąć spadek od razu, jeżeli stypulacyjnie zobowiąże się do zwrócenia spadku w
przypadku niespełnienia warunku – także (warunek wdowieństwa – conditio viduitatis, żona jest
spadkobiercą, jeżeli nie wyjdzie ponownie za mąż (nigdy).
171.Podstawienie dziedzica (substytucja).

Powołanie dziedzica pod warunkiem zawieszającym – podstawienie dziedzica (substytucja).
Substytucja zwykła – substitutio vulgaris – testator ustanawiał spadkobiercę podstawionego heres
sibstitutus, na wypadek, gdyby spadkobierca „pierwszy” heres institutus nie mógł objąć spadku.
(spadkobiercą jest X, jeśli X nie będzie to niech będzie nim Y).
Substytucja pupilarna – tylko pater familias – mógł wyznaczyć dla spadkobiercy niedojrzałego –
pozostającego pod jego władzą, spadkobiercę – substytuta pupilarnego na wypadek, gdyby pupil zmarł
przed osiągnięciem dojrzałości, ale po śmierci pater familias. Substytucja pupilarna wygasała w chwili
osiągnięcia dojrzałości przez pupila. Substytucja quasi-pupilarna (utworzona przez Justyniana) -
ustanowienie spadkobierców dla descendenta chorego umysłowo, dochodziła do skutku w razie jego
śmierci bez odzyskania zdrowia. Mogły to być dzieci względnie rodzeństwo chorego.
172.Agnacja i kognacja w dziedziczeniu beztestamentowym.

Ewolucja dziedziczenia następowała od wyłącznej agnatycznej przewidzianej w U XII T,
dopuszczeniu częściowo kognacji – system mieszany wg prawa pretorskiego oraz wyłączne oparcie na
kognacji wg prawa justyniańskiego.
173.Dziedziczenie beztestamentowe według Ustawy XII Tablic

Spadkodawca zmarł nie pozostawiwszy testamentu lub ten stał się nieważny. Wg U XII T – zasada Si
intestato moritur..., jeżeli zmarł nie pozostawiając testamentu + zasada Nemo pro parte testatus pro
parte intestatus decedere potest – nikt nie może umrzeć rozporządziwszy po części testamentem, po
części beztestamentowo. Dopuszczono zasadę dziedziczenia beztestamentowego agnatycznego.
Trzy klasy dziedziczenia wg U XII T:

- heredes sui – wszyscy znajdujący się pod władzą spadkodawcy, a przez jego śmierć stali się
osobami sui iuris; dzieci i żona in manu dziedziczyli wedle głów (in capita – w częściach równych),
dzieci syna (wcześniej zmarłego) dziedziczą wedle szczepu in stirpes (dzielą między sobą część
przypadłą ich ojcu, gdyby żył);
- proximi agnati – najbliżsi agnaci (powoływani do dziedziczenia w razie braku heredes sui),
dziedziczą wedle głów (z kobiet mogły dziedziczyć tylko rodzone siostry i matka, o ile była w
małżeństwie cum manu u ojca spadkodawcy, przez co prawnie stała się siostrą agnatyczną
spadkodawcy.
- gentyle – w przypadku braku heredes sui i proximi agnati – dziedziczyli członkowie rodu
174.Pretorskie dziedzicznie beztestamentowe.

Częściowe oparcie dziedziczenia na kognacji w związku z częściowym rozkładem rodziny
agnatycznej. Edykt pretorski pozwolił na kolejne powoływanie do spadku w kolejnych klasach lub
stopniach pokrewieństwa w obrębie jednej klasy – zasada dewolucji powołania do spadku.
175.Dziedziczenie ab intestato według prawa justyniańskiego.

Zmiany podczas pryncypatu zmierzały do „kognatycznego” dziedziczenia.
Wyłącznie kognatyczne pokrewieństwo w dziedziczeniu wprowadziło ustawodawstwo justyniańskie.
176.Dziedzicznie beztestamentowych małżonków w prawie rzymskim. (patrz wyżej)

W U XII T dzieci i żona in manu dziedziczyli wedle głów (in capita). Prawo pretorskie - dziedziczenie
unde vir et uxor - w razie braku pretensji do spadku przez spadkobierców z klas pretorskiego
dziedziczenia beztestamentowego – pretor udzielał bonorum possessio małżonkowi. Zasada ta
prawdopodobnie zachowała się w prawie justyniańskim.

177.Dziedziczenie pogrobowców.
Pojawienie się po sporządzeniu testamentu jeszcze jednego dziedzica (suus) (małżeństwo cum manu
lub adopcja dziecka) powodowało nieważność testamentu (testamentum ruptum). Najbardziej
skomplikowana była sytuacja pogrobowca postumus suus – dziecka urodzonego po śmierci ojca, gdy nie
można było zmienić testamentu. Pogrobowiec obala testament postumus rumpit testamentum, z czasem
stworzono możliwość powołania do spadku lub wydziedziczenia z góry pogrobowców.
178.Dziedzicznie przeciwtestamentowe.
Dziedziczenie przeciw testamentowe miało na celu ograniczenie całkowitej swobody w
dysponowaniu prywatnym majątkiem dla ochrony interesów najbliższej rodziny. Dopuszczono
możliwość obalenia testamentu i dziedziczenia opartego na zasadach beztestamentowych lub jedynie
dopuszczenie do dziedziczenia osób w tym testamencie nie uwzględnionych.
179.Querela inofficiosi testamenti.

Formalne dopuszczenie pominięcia w dziedziczeniu członków rodziny skłoniło w końcu rzeczypospolitej
trybunały centumwiralne do dopuszczenia możliwości zaczepienia takiego testamentu jako testamentum
inofficiosum – sprzecznego z moralnymi obowiązkami pater familias (officia pietatis) wobec rodziny.
180.Zachowek.
Zachowek (pars legitima) – minimalna część, jaką powinni otrzymać najbliżsi członkowie rodziny ze
spadku. Zachowek można było uzyskać: jako udział w spadku, jako zapis lub darowiznę.
181.Sposoby przyjęcia spadku.
Aby przyjąć spadek (jeśli to nie był dziedzic konieczny), spadkobierca musiał złożyć oświadczenie woli o
przyjęciu spadku.
• Przyjęcie spadku można dokonać (w prawie klasycznym) za pomocą:
a) cretio – tj. Wypowiedzenia wobec świadków słów, stwierdzających przyjęcie spadku. Testator
nakazał w testamencie spadkobiercy dokonanie cretio w ciągu np. 100 dni i ustanawiał ewentualnego
spadkobiercę, gdyby ten termin nie był dotrzymany.
b) Pro herede gestio – polega na wykonaniu czynności przez spadkobiercę, oznaczających wolę
przyjęcia spadku (np. płacenie długów spadkowych) – tzw. dorozumiane oświadczenie woli
c) Nuda voluntas – proste, zupełnie nieformalne oświadczenie woli.
182.Spadek leżący.
Spadek leżący – (hereditas iacens) – okres, w którym spadek nie należał do nikogo; (czyli między
powołaniem dziedzica dobrowolnego – heres voluntarius a przyjęciem przez niego spadku). Spadek
leżący wg. prawa cywilnego traktowano jako bezpański, rzeczy spadkowe można było zawłaszczyć.
183.Transmisja powołania.
Wg ustawodawstwa cesarskiego transmisja powołania na korzyść dziedziców powołanego polegała na
tym, że w razie śmierci powołanego przed wyrażeniem woli przyjęcia spadku, prawo do złożenia
oświadczenia przechodziło na spadkobierców.
184.Skutki nabycia spadku.

* Z chwilą przyjęcia spadku spadkobierca przyjmował prawa i obowiązki majątkowe zmarłego
(uniwersalna sukcesja majątkowa). Spadkobierca stał się nie tylko właścicielem rzeczy, praw, lecz też
wierzycielem lub dłużnikiem ze stosunków obligacyjnych.
* gdy spadek nabywało kilku spadkobierców, było współdziedziczenie ze skutkami
185.Odpowiedzialność za długi spadkowe.

Spadkobierca odpowiadał za długi spadkowe całym połączonym majątkiem, co rodziło pewne
niedogodności dla samego spadkobiercy i wierzycieli (gdy np. spadkobierca był nadmiernie zadłużony).
Próby zaradzenia temu przez prawo:
- wierzyciele mogli (pod warunkiem, że nie zaczęli pertraktować z dziedzicem, jako dłużnikiem)
ubiegać się u pretora (namiestnik prowincji) o oddzielenie masy spadkowej od majątku spadkobiercy
(bardzo zadłużonego) przez udzielenie separatio bonorum; beneficium separationis. Dawało to
wierzycielom prawo sprzedania egzekucyjnego venditio bonorum majątku spadkowego (nie
odpowiadał on za długi własne spadkobiercy),
- do Justyniana za długi spadkowy spadkobierca odpowiadał całym połączonym majątkiem,
zabezpieczenie mogły stanowić układy z wierzycielami, małoletnim minores przysługiwało in
integrum restitutio, heres suus mógł skorzystać z pretorskiego beneficium abstinendi.
- w prawie justyniańskim wprowadzono beneficium inventarii – dobrodziejstwo inwentarza, dziedzic
w ciągu 30 dni po dowiedzeniu się o powołaniu do spadku mógł zacząć notarialnie spisywać
dziedziczony majątek i jeśli skończył to w ciągu następnych 60 dni, odpowiadał za długi spadkowe
tylko majątkiem zinwentaryzowanego spadku a nie własnym.
186.Dobrodziejstwo inwentarza (beneficium inventarii). (patrz wyżej)
187.Współdziedziczenie i jego następstwa.

Współdziedziczenie (Consortium) – majątkowa wspólnota współspadkobierców, którzy mieli równe
uprawnienia i działali wspólnie wg prawa cywilnego.
188.Przyrost (akrescencja) w prawie spadkowym.

Opróżniona część spadku (aktywa i pasywa) przez współspadkobiercę, który nie chciał lub nie mógł jej
objąć, przypadała pozostałym proporcjonalnie do ich udziałów spadkowych z mocy samego prawa ipso
iure. Ograniczone to było przez ewentualne transmisje i substytucje, a w dziedziczeniu testamentowym
ewentualnie przez prawo kaduka, które miały pierwszeństwo (w ww kolejności) przed akrescencją.
189.Zaliczenie na dział spadkowy.

Wyrównanie sytuacji majątkowej między spadkobiercami, wśród których jeden otrzymał jakieś
przysporzenie od spadkodawcy kosztem przyszłego spadku. Syn emancypowany chcąc dziedziczyć na
podstawie bonorum possessio jako unde liberi obok heredes sui, musiał włączyć do masy spadkowej
swój majątek uzyskany od emancypacji – collatio bonorum emancipati; zamężna córka chcąc
dziedziczyć beztestamentowo po ojcu musiała zobowiązać się stypulacyjnie, że dołączy do majątku
spadkowego swój posag, gdyby mąż zwrócił go w razie rozwiązania małżeństwa – collatio dotis; w
późnym cesarstwie descendenci, otrzymując od ascendenta np. jakąś darowiznę, chcąc po nim
dziedziczyć beztestamentowo, zobowiązani byli włączyć ten majątek do masy spadkowej – collatio
descendentium.
190.Pojęcie i rodzaje zapisów.

Spadkobiercy – następcy in universum ius; zapisobiercy – syngularni;
Zapisy – przysporzenia poszczególnych korzyści majątkowych w drodze sukcesji syngularnej. Mogły to
być tylko korzyści, a nie długi. Przysporzenie następował kosztem spadku, obciążony był nimi zatem
spadkobierca. Istniały dwa rodzaje zapisów: legaty i fideikomisy.
191.Legaty i fideikomisy.
a) legaty – to zapisy prawa cywilnego wymagające użycia odpowiedniej formy, zawierającej polecenie
testatora, by spadkobierca wydał określoną korzyść majątkową osobie trzeciej (legatariuszowi).
Legatariusz mógł skorzystać ze skargi o wydanie legatu.
b) Fideikomisy – to nieformalna prośba skierowana przez spadkodawcę do spadkobiercy lub
zapisobiercy o świadczenie określonej korzyści majątkowej fideikomisariuszowi
192.Legat windykacyjny i damnacyjny.

legat windykacyjny – dawał legatoriuszowi z chilą objecia spadku własność rzeczy zapisanej.
Zachodziło tu pochodne nabycie od testatora. Zapisobierca jako właściciel mógł domagać się za pomocą
skargi windykacyjnej wydania rzeczy zapisanej.
legat damnacyjny – legatariusz mógł zwrócić się do spadkobiercy o wydanie rzeczy; pomiędzy nimi
był stosunek quasi – kontraktowy

193.Lex Falcidia i tzw. kwarta falcydyjska.
Dla zapobieżenia odrzucania spadków nadmiernie obciążonych legatami, co w efekcie powodowało
nieważność całego testamentu i samych legatów – ustawa Falcydyjska lex Falcidia (40 r.p.n.e.)
zapewniała spadkobiercom wysokość spadku po wypłaceniu legatów co najmniej ¼ jego wartości kwarta
Falcydyjska. Ewentualne przekroczenie ¾ wartości powodowało stosunkowe pomniejszenie legatów.
Podobnie stosowano to do fideikomisów.
194.Fideikomis uniwersalny.
Fideicommissum hereditatis – fideikomis uniwersalny ustanowiony na całym majątku, spadkodawca
zwracał się do spadkobiercy, by np. po spełnieniu określonego warunku lub terminu, wydał cały spadek
oznaczonej osobie fideikomisariuszowi uniwersalnemu. Stworzyło to możliwość przenoszenia spadku
na kolejne osoby – także obchodzenie zakazów dziedziczenia przez określone osoby - (z ominięciem
zasady semel heres, semper heres) oraz ustanowienie wykonawcy testamentu, którym był heres
fiduciarius (spadkobierca „powierniczy”).
Fideikomisariusz uniwersalny przyjmował tylko korzyści, więc długi spoczywały nadal na spadkobiercy.
Aby przeciwdziałać odrzucaniu spadków przez heres fiduciarius uchwałami senatu S.C. Trebellianum i
Pegasianum, nadano spadkobiercom prawa do kwarty Falcydyjskiej, a za Justyniana sytuację
fideikomisariusza uniwersalnego zbliżono do dziedzica narzucając mu odpowiedzialność za długi.
195.Darowizna na wypadek śmierci.

darowizna na wypadek śmierci (donatio mortis causa), pod warunkiem, że obdarowany przeżyje
darczyńcę. Podstawą darowizny była umowa między darczyńcą a obdarowanym, stosowano do niej
niektóre przepisy prawa spadkowego (np. kwarty falcydyjskiej, ponieważ darowizna ta obciążała spadek,
bo realizował ją spadkobierca darczyńcy.)
Prawo rzeczowe
196.Pojęcie i rodzaje rzeczy.

Rzeczy (res)
Res corporales – rzeczy materiale, dostępne i przeznaczone do obrotu
Res incorporales – rzeczy niematerialne, nie mające bytu w świecie materialnym
Istniały również:
. Res extra commercium – rzeczy wyłączone z obrotu z natury lub na podstawie specjalnych przepisów.
Do nich należały:
• res omnium communes – rzeczy służące wszystkim; niebędące przedmiotem czyichś praw
indywidualnych np. woda bieżąca, powietrze, morze (brzegi morza do najwyższej fali zimowej)
• res publicae – rzeczy należące do narodu rzymskiego, oddane do użytku publicznego np. drogi,
porty, rzeki (flumina publica, niewysychające i spławne w ciągu całego roku)
• -res divini iuris:
✓ res sacrae – poświęcone bogom (świątynie, przedmioty kultu).
✓ res sanctae – mury i bramy Rzymu (także gmin italskich)
✓ res religiosae – miejsce poc
197.Res corpolares – incorpolares.

Res corporales – rzeczy materiale, dostępne i przeznaczone do obrotu
Res incorporales – rzeczy niematerialne, nie mające bytu w świecie materialnym
198.Rzeczy wyłączone z obrotu.

Res extra commercium:
- res imnium communes – rzeczy służące wszystkim (powietrze woda bieżąca, morze), dlatego nie
mogły być prywatną własnością.
- res publicae – należące do narodu Rzymskiego, w użytku publicznym (drogi, porty rzeki nie
wysychające);
- res divini iuris – rzeczy boskiego prawa, związane z kultem i religią: res sacre – poświęcone bogom,
res sanctae – mury i bramy Rzymu, res religiosae – miejsca pochówku.
-
199.Res mancipi – res nec mancipi.
• Res mancipi – to grunty położone w Italii, służebności gruntowe wiejskie, zwierzęta czworonożne
pociągowe i juczne, niewolnicy. Własność na res mancipi mogła być przeniesiona mancypacją lub in iure
cesio. Przeniesienie miało charakter jawny (w obecności świadków lub urzędnika magistratualnego) i
było kontrolowane przez społeczeństwo. Mogli uczestniczyć tylko obywatele rzymscy. Cudzoziemcy
(peregryni) nie mogli nabywać własność ziemską na res mancipi.
• Res nec mancipi – dotyczyło innych rzeczy; własność można było przenieść przez tradycję. Dopiero
prawnie za Justyniana zniesiono podział res.
200.Rzecz niczyja – thesaurus(skarb).

Res nillius (rzecz niczyja) - rzeczy nie należące do nikogo, mogą się stać częścią majątku prywatnego np.
dzikie zwierzęta na wolności
Istnieją dwa rodzaje rzeczy niczyjej
• Res derelicate – rzeczy porzucone przez dotychczosowego wlasciciela z zamiarem pozbycia się
ich własności
• Thesaurus (skarb) -watościowy przedmiot ukryty od dawna
201.Pojęcie nieruchomości.
Nieruchomości (res immobiles, immobilia) – są to grunty i wszystko co trwale z gruntem związane w
sposób naturalny lub sztuczny np. roślinność, budynki. Są one częścią składową gruntu zgodnie z zasadą
Gaiusa: „Superficies solo cedit – to co połączone jest z powierzchnią gruntu, należy do gruntu”. Proawo
rzymskie niezna odrębnych nieruchomości budynkowych ani lokalowych.
202.Superficies solo cedit.

superficies solo cedit budynek stawał się własnością właściciela gruntu, superficjuszowi
(wybudowującemu budynek) przysługiwało ograniczone prawo rzeczowe. Na początku uprawnienie
to uzyskiwał on na budynku wzniesionym na gruncie państwowym lub miejskim, później na
prywatnych
203.Genus i species.
• Genus: - to rzeczy, które się waży, mierzy lub liczy. W obrocie oznacza się gatunkowo. Nazywa się
rzeczami zamiennymi np. środki żywności, pieniądze.
• Species – rzeczy indywidualnie oznaczone. W obrocie określano według specyficznych cech tej rzeczy
(np. konkretny dom, obraz, dzieło sztuki.
204.Rzeczy podzielne i niepodzielne.

• Rzeczy podzielne – to, te które przez podział nie straciły swej istoty i nie traciły na wartości
nieproporcjonalnie
• Rzeczy niepodzielne – to te, które przez podział straciły swoją istotę (zwierzęta), czy zmieniły
wartość (np. kamienie szlachetne).
205.Rzeczy zużywalne i niezużywalne.

• Rzeczy zużywalne – to te, których użycie (1 raz lub w krótkim czasie) zgodnie z przeznaczeniem
gospodarczym polegało na zużyciu np. opał, żywność, pieniądze. Rzeczy zużywalne nie mogły
być przedmiotem używania (usus), użytkowania (usus fructus), kontraktu, użyczenia, najmu.
• Rzeczy nieużywalne – pozostałe rzeczy.
206.Pożytki (fructus).
Pożytki naturalne (fructus naturales) – to organiczne płody jakiejś rzeczy lub odłączone części
składowe (np. kamienie z kamieniołomów), uzyskiwane w ramach eksploatacji jako przychód z niej

Pożytki cywilne (Fructus civiles) – to przychody uzyskane z rzeczy na podstawie czynności prawnej
np. czynsze za wynajem lokali. One nie były uznane za pożytki (w znaczeniu pożytki naturalne).
207.Rzecz złożona i rzecz zbiorowa. Actio ad exhibendum.

Rzecz złożona – składa się z pojedynczych części połączonych w całość np. budynek, szafa
składająca się z pojedynczych desek. Dopóki cegły były częścią składową budynku, nie mógł na niej
istnieć zastaw, odrębna własność innej osoby. W razie rozbiórki domu zastaw, który był w
zawieszeniu (bo cegły były pożyczone) mógł odżyć.
Rzecz zbiorowa – zbiór rzeczy określonych wspólną nazwą np. trzoda, biblioteka, Przedmiotami
prawa są poszczególne rzeczy określone wspólną nazwą. Rzecz zbiorową mogła windykować ta
osoba, która udowodniła własność większości jednostek należących do rzeczy zbiorowej (tzw.
vindicatio gregis – windykacja trzody. Pozwany udowadniał. że jednostki nie są własnością powoda.
Rzecz zbiorowa (jako całość) mogła być przedmiotem zapisu.
208.Fructus naturales i fructus civiles.

Pożytki naturalne (fructus naturales) – to organiczne płody jakiejś rzeczy lub odłączone części
składowe (np. kamienie z kamieniołomów), uzyskiwane w ramach eksploatacji jako przychód z niej
Pożytki cywilne (Fructus civiles) – to przychody uzyskane z rzeczy na podstawie czynności prawnej
np. czynsze za wynajem lokali. One nie były uznane za pożytki (w znaczeniu pożytki naturalne).
209.Rodzaje władztwa nad rzeczami.

Władztwo nad rzeczami mogło mieć charakter (faktyczny i prawny)
• Władztwo faktyczne – miało 2 formy:
a) posiadanie (possesio)
b) dzierżenie (detentio)
• Władztwo prawne – wyrażało się w prawach rzeczowych.
• Do praw rzeczowych należały:
• a) własność
• b) prawa na rzeczy cudzej (iura in re aliena); np. służebność, prawo zastawu, emfiteuza (dzierżawa
wieczysta); superficies (prawo zabudowy)
210.Posiadanie a własność.
Posiadanie jest stanem faktycznym, własność – prawem. Nihil commune habet proprietas cum
possessione – własność nie ma nic wspólnego z posiadaniem.
Prawem przedmiotowym jest ogół przepisów obowiązujących w danym państwie.
Prawem podmiotowym – uprawnienie np. własność
211.Pojęcie posiadania.
Posiadanie possessio – faktyczne władztwo nad rzeczą, na które składały się:
- corpus – posiadanie rzeczy w fizycznym władaniu
- animus – subiektywna wola władania tą rzeczą dla siebie, w swoim interesie (nie wymaga tytułu
prawnego –np. kradzież)
Nazwa wywodziła się od gruntów stanowiących własność państwową, a oddawanych pod uprawę
obywatelom – nazywanych possessiones w stosunku do tej ziemi. Państwo zaczęło chronić ich posiadanie
posesoryjnie, co objęło także ruchomości. W prawie klasycznym powstało także pojęcie posiadania
prawa – quasi possessio iuris. W prawie poklasycznym i justyniańskim szczególnego znaczenia nabrała
podstawa prawna posiadania i animus.
212.Corpus i animus.
a) corpus - obiektywny fakt, zę dana osoba ma jakąś rzecz w fizycznym władaniu.

b) Animus - tj. subiektywna wola władania daną rzeczą we własnym interesie.

213.Znaczenie prawne posiadania.
Posiadanie ma duże znaczenie prawne:
- posiadanie było konieczne dla nabycia własności przez zasiedzenie, zawłaszczenie lub tradycję,
- korzystało z ochrony prawnej – ochrony posesoryjnej (dla przeciwdziałania samowolnym egzekucjom
własności mimo tytułu prawnego)
- w procesie petytoryjnym (o własność) posiadacz był zawsze pozwanym i nie na nim spoczywał ciężar
dowodu.
214.Possessio civilis i possessio naturalis.

Possessio civilis – posiadanie oparte o faktyczne władztwo nad rzeczą –corpus i wola władania tylko dla
siebie – animus rem sibi habendi.
Detentio – dzierżenie było władaniem rzeczą (nie posiadaniem~) ale bez woli władania ją dla siebie, było
sprawowane alieno nomine w cudzym imieniu – określane było jako posiadanie naturalne possessio
naturalis. Dzierżycielem byli dzierżawcy, komodatariusz, depozytariusz, użytkownik, kolon, filius
familias, posiadaczami pozostawali wynajmujący, bo to oni mieli animus. Dzierżyciele nie mieli ochrony
posesoryjnej (mogli oni dochodzić roszczeń u wynajmującego – by ten interweniował), wyjątkowo
udzielano jej bezpośrednio: wierzycielowi zastawniczemu, sekwestrowi (przechowujący rzecz sporną),
prekarzyście (korzystający z rzeczy cudzej do odwołania) i emfiteucie (dzierżawcy wieczystemu).
215.Dzierżenie (detentio).
Dzierżyciel (detentor) – to osoba, która miała corpus (władała rzeczą), nie miała animus (woli
władania tą rzeczą dla siebie). Dzierżyciel wykonywał władztwo nad rzeczą dla drugiej osoby,
władał rzeczą w nie swoim imieniu (suo nomine), lecz w cudzym imieniu (alieno nomine).
216.Possesio ad interdicta.
Posiadanie składające się z corpus i animus korzystało z pretorskiej ochrony posesoryjnej, interdyktami –
stąd possessio ad interdicta (+ specjalna ochrona dzierżycieli pyt 215).
217.Possessio ad usucapionem.
Pełne posiadanie, do tego possessio civilis – oparte na prawnym tytule nabycia, uznawanym przez ius
civile mogło prowadzić do uzyskania własności rzeczy poprzez zasiedzenie – takie posiadanie
prowadzące do zasiedzenia nazywane było possessio ad usucapionem.
218.Posiadanie w dobrej i w złej wierze.

a) possessio bonae fidei – posiadanie w dobrej wierze - Posiadacz był przekonany, że posiadanie
odpowiada prawu do rzeczy, o ile przekonanie to nie wynikało z niedbalstwa.
b) Possessio malae fidei – posiadanie w złej wierze - Posiadacz wiedział, że jego posiadanie jest
sprzeczne z istniejącym stanem prawnym albo powinien wiedzieć przy zachowaniu minimalnej
staranności.
219.Nabycie posiadania – było konieczne do nabycia własności w przypadku zasiedzenia zawłaszczenia

oraz tradycji.
220.Posiadanie wadliwe (possessio vitiosa, iniusta) – jest wtedy, gdy zostało nabyte z jednoczesnym
samowolnym pozbawieniem danej rzeczy drugiej osoby lub przez niezwrócenie rzeczy otrzymanej
jako prekarium.
221.Nemo sibi ipse causam possessionis mutare potest - nikt nie może sam sobie zmienić podstawy
posiadania
222.Nabycie posiadania solo animo – nadzwyczajny sposób nabycia posiadania

223.Traditio brevi manu oraz constitutum possessorium
224.Ochrona posiadania.
Pretorska ochrona interdyktami - ogłaszanymi w edykcie. Ochrona posesoryjna dotyczyła faktu
posiadania, a nie tytułu prawnego – spór o posiadanie posesoryjny nie zależy od sporu o prawo do rzeczy
petytoryjny. Należał przywrócić posiadanie (chociaż bezprawne), a dopiero potem dochodzić prawa
własności. Posiadaczowi przysługiwało prawo obrony własnej jako odpowiedzi na samowolne naruszenie
posiadania, opierało się to na zasadzie, że siłę wolno odeprzeć siłą vim vi repellere licet.
225.Ochrona posesoryjna i petytoryjna.

Ochrona posesoryjna – polegała na ochronie posiadania przez pretora, za pomocą interdyktów,
norm o charakterze administracyjnym (one to zakazywały samowolnego naruszenia posiadania lub
nakazywały przywrócenie odebranego posiadania dotychczasowemu posiadaczowi.)
226.Interdykty posesoryjne.
Rodzaje interdyktów:
- retinendae possessionis – dla zabezpieczenia naruszonego posiadania (utrzymania posiadania):
- uti possidetis – ochrona posiadania nieruchomości, przysługiwał posiadaczowi ad interdicta (pyt
217) który był nim w chwili wydania interdyktu, jeżeli występujący o interdykt było posiadaczem
wadliwym to posiadanie przypadało jego przeciwnikowi,
- utrubi – posiadaczy rzeczy ruchomej, posiadanie otrzymywał ten który w ostatnim roku przed
wydaniem interdyktu posiadał rzecz dłużej, podobnie z wadliwością posiadania, w prawie
justyniańskim przejął zasady od interdyktu uti possidetis pozostał podział na ruchomości
i nieruchomości;
- recuperandae possessionis – dla odzyskania utraconego posiadania:
- unde vi – dla przywrócenia posiadania przez niewadliwego posiadacza nieruchomości pozbawionego
jego siłą zwykłej vis cottidiana– przez rok, natomiast w przypadku siły zbrojnej vis armata – bez
ograniczenia czasowego, co więcej przysługiwała posiadaczowi wadliwemu,
- de precario – w stosunku do prekarzysty, który nie zwracał rzeczy (ruchomej lub nieruchomej), lub
pozbył się jej, bez ograniczenia czasowego,
- de clandestina przeciw uzyskaniu posiadania potajemnie.
- adipiscendae possessionis – o uzyskanie posiadania (np. quorum bonorum dla odzyskania spadku od
nieuprawnionego):
227.Quasi possessio iuris. (jakby posiadanie prawa)

Ochroną posesoryjną (w prawie klasycznym i poklasycznym) objęto także ograniczone władztwo nad
rzeczą cudzą w swoim interesie. Traktowano taką osobę, jako jakby posiadacza prawa, uzasadniające
korzystanie z cudzej rzeczy (służebności przechodu, użytkowania). Pretor dawał ochronę takiemu prawu
nie badając jego podstaw. Także takie rozumowanie pozwoliło na udzielanie bonorum possesio w
przypadku, jeśli w spadku nie było żadnych res corporales, a jedynie prawa. W ten sposób obok
posiadania rzeczy zmysłowych powstało pojęcie jakby posiadania prawa – quasi possessio iuris.
228.Pojęcie własności.
Pojęcie wykształciło się na przełomie wieków gł. w związku z ziemią i stosunkami opartymi na jej
obrocie. Nadawane w królestwie działki – dwa iugera (ok.1/2 ha), które podlegały dziedziczeniu; UXIIT
jako podstawę gospodarki uznała indywidualne gospodarstwa chłopskie - fundus, wchodzące w skład
patrum familiarum. Jednocześnie istniała własność kolektywna ager publicus – na terytoriach zdobytych
przez Rzym, które częściowo oddawano obywatelom na własność agri limitati (2 – 7 iugera), jednak w
większości były w possessiones lub agri occupatorii – w rękach patrycjuszy (367 r.p.n.e. leges Liciniae
Sextiae ograniczono wielkość agri occupatorii do 500 ugera / obywatela), 111 r.p.n.e. ustawa agrarna
oddała te posiadania na własność. W ostatnim roku rzeczypospolitej wszystkie grunty położone w Italii
(poza pastwiskami i państwową własnością) stały się res mancipi i mogły być prywatną własnością.

Drugą istotną formą własności była własność na niewolnikach. W prawie klasycznym nie było ogólnej
definicji, rozróżniano prawa przysługujące właścicielowi: uti – używanie, frui pobieranie owoców. Nie
odróżniano jej także od posiadania. Dominium (starsza nazwa erctum; erus = pan) określano podleganie
rzeczy czyjejś władzy z tytułu znajdowania się w jego gospodarstwie domowym. Przy końcu
rzeczypospolitej zaczęto określać to jako dominium ex iure Quiritium – prawa własności kwirytarnej,
uznanej przez prawo cywilne, przysługującej obywatelowi rzymskiemu. Później określano to term.
proprietas. W prawie klasycznym rozróżniano inne rodzaje własności: kwirytarna, bonitarna
(pretorska), peregrynów, prowincjonalna. Później różnice te zanikły.
Pojęcie prawa własności.
Prawo własności dawało nieograniczone prawo bezpośredniego korzystania z rzeczy i rozporządzania nią
z wyłączeniem innych osób. Było to prawo bezwzględne skuteczne erga omnes. Odnosiło się to do
wszelkich praw rzeczowych, ale i do prawa rodzinnego – władza ojcowska, manus, spadkowe. Przeciwne
– prawa względne – prawa obligacyjne, odnoszące się do konkretnych osób.
Własność peregrynów – peregryni certe civitatis, mogli być właścicielami w swoich miastach na
podstawie prawa narodowego. Nabywając od obywatela rzymskiego jakiejś rzeczy nie dawało mu
własności kwirytarnej, a podlegało pretorskiej ochronie za pomocą actiones utiles. Własność tego typu
straciła na znaczeniu po edykcie Karakali, a zanikła w prawie justyniańskim.
Własność na gruntach prowincjonalnych – zdobytych w walce należała do państwa, zamieszkująca je
ludność musiała płacić podatek vectigal. Stosunek prawny do tego gruntu określano jako possessio et
ususfructus (posiadanie i użytkowanie), jednak z prawem rozporządzania (przez traditio), korzystał z
ochrony procesowej za pomocą actiones utiles. Różnica co do gruntów prowincjonalnych zacierała się, a
zanikła w prawie justyniańskim.
229.Własność kwirytarna i bonitarna.

Własność kwirytalna – własność przysługująca obywatelowi rzymskiemu zgodnie z prawem
cywilnym.
Przedmiotem własności kwirytalnej były:
a) res mancipi - własność nabywało się przez mancypację i in iure cessio
b) res nec mancipi - własnośc nabywało się przez tradycję.
własność bonitarna – rozwinęła się pod koniec rzeczpospolitej, miała chronić silnych właścicieli ziemi i
niewolników
230.Współwłasność.
Współwłasność mogła zaistnieć niezależnie od woli communio incidens (współdziedziczenie lub
połączenie rzeczy przez confusio), albo przez oświadczenie woli. Prawo własności podlegało podziałowi
na części idealne (partes pro indiviso), którymi każdy mógł swobodnie dysponować przez czynności
prawne, co do całości rzeczy wymagana była zgoda wszystkich. Każdy mógł używać rzeczy w normalny
sposób, nie naruszając jednak prawa drugiego. Mogli się oni porozumieć co do wspólnego korzystania z
rzeczy (podział quoad usum), owoce przypadały proporcjonalnie do udziału, naprawy mogły być
rozkładane na pozostałych. Rodziło to stosunki między współposiadaczami – quasi ex contractu.
Można było ubiegać się o zniesienie współwłasności, rzeczy podzielne były fizycznie dzielone,
niepodzielne - sprzedawane lub przez spłacenie obejmowane przez jednego. W braku porozumienia
każdemu przysługiwała skarga działowa – actio familiae erciscundae (podział spadku); actio communi
dividundo (podział współwłasności); actio finium regundorum (o rozgraniczenie) - (pyt 52).
231.Zakres uprawnień właściciela.

Prawo własności dawało pełne władztwo nad rzeczą - plena in re potestas nie ograniczone co do treści,
ograniczenia mogły wynikać jedynie z okoliczności zewnętrznych.
232.Ograniczenia własności.
Ograniczenia własności mogły nastąpić ze względu na interes publiczny (przepisy budowlane,
komunikacyjne, sanitarne) lub interes sąsiada - prawa sąsiedzkie (wymagało to tolerowania immissiones
szkodliwych wpływów z gruntu sąsiedniego), czy też przez samoograniczenie władztwa przez

dopuszczenie innej osoby do korzystania z jego rzeczy w ograniczonym zakresie przez ustanowienie
ograniczonego prawa rzeczowego.
233.Tzw. elastyczność własności.

Koniec istnienia ograniczeń wspomnianych wyżej powodował automatyczne przywrócenie pełni
władztwa nad rzeczą – tzw. elastyczność własności. Dodatkowo właściciel w procesie nie musiał
wykazywać pełnych uprawnień władztwa nad rzeczą, należało udowodnić istnienie ograniczenia prawa
własności.
234.Sposoby nabycia własności.

Okres klasyczny rozróżniał nabycie własności:
- na zasadach prawa cywilnego (mancypacja, in iure cessio, zasiedzenie – usucapio, legat per
vindicapionem, adiudicatio – przysądzenie w procesie działowym, sprzedaż niewolników przez
państwo, przydział ziemi państwowej (adsignatio),
- ius gentium: tradycja i zawłaszczenie.
W prawie justyniańskim podział ten został zastąpiony przez rozróżnienie pochodnego i pierwotnego
nabycia własności.
235.Pierwotne sposoby nabycia własności.

Nabycie pierwotne następowało niezależnie od poprzednika, a były to: zawłaszczenie, zasiedzenie,
nabycie skarbu, akcesje, specyfikacja, nabycie owoców.
236.Pochodne nabycie własności.

Nabycie pochodne prawa własności (lub innego prawa majątkowego) od poprzedniego właściciela (tylko
od prawnego) zgodnie z zasadą nemo plus iuris ad alium transferre potaest, quam ipse habet.
Sposobami pochodnymi były: mancypacja (pyt 108), in iure cessio (pyt 109), tradycja (w prawie
justyniańskim pozostała jedynie tradycja).
237.Tradycja jako sposób przeniesienia własności.

Tradycja – traditio, nieformalne przeniesienie własności, oparte na ius gentium, w prawie klasycznym
polega na przeniesieniu posiadania od poprzednika na następcę, w następstwie uzasadnionej, zgodnej
woli, a przyczyna dokonania tradycji musiała być słuszna – iusta causa traditionis. Konieczne było
spełnienie zasady nemo plus iuris ad alium transfere..., a także posiadanie zdolności do rozporządzania
rzeczą. Pozbywca czasami nie musiał nawet być właścicielem rzeczy – wierzyciel zastawniczy
(zastawnik), który działał z upoważnienia zastawcy, na podstawie umowy o sprzedaż rzeczy zastawionej
(pactum de vendento) – mógł sprzedać rzecz. Musiało jednak nastąpić przekazanie rzeczy, pierwotnie z
ręki do ręki, później symbolicznie – prawo justyniańskie (traditio ficta). W prawie klasycznym tradycja
dawała własność na res nec mancipi, na res mancipi była tylko jako własność pretorska. Prawo
justyniańskie dawało tu swobodę, także co do iusta causa, co czyniło tradycję czynnością prawną
abstrakcyjną (oderwaną).
238.Iusta causa traditionis. (istota czynności poprzedzającej tradycję jest wola np. darowizny)
Causa traditionis – przyczyna wynikająca z czynności prawnej zawartej przed dokonaniem tradycji, a
zobowiązującej do przeniesienia własności. Samo wręczenie nie musiało powodować przeniesienia
własności, a nawet posiadania (np. depozyt – dzierżenie; zastaw rzeczy przez dłużnika u wierzyciela,
dawało mu jedynie posiadanie). Nieporozumienie co do iusta causa – tradent (poprzednik) dawał
pożyczkę, a nabywca myślał, że otrzymuje darowiznę - lub causa nie była iusta (np. zabroniona przez
prawo) – powodowało brak przeniesienia własności. Iusta causa była konieczna, obok zgodnej woli, do
przeniesienia własności. Była czynnością prawną KAZUALNĄ (przyczynową pyt 102).
239.Zawłaszczenie (occupatio).
Zawłaszczenie – polega na nabyciu własności na rzeczach niczyich (res nullius) przez objęcie ich w
posiadanie z zamiarem zatrzymania dla siebie.

240.Nabycie własności przez połączenia rzeczy (accessio).
Nabycie własności przez połączenie rzeczy do innej, stającej się jej częścią składową i własnością jej
właściciela rzeczy głównej: (1) nieruchomość do nieruchomości lub (2) ruchomość do nieruchomości, a
także (3) dwóch ruchomości.
Ad 1 przymulisko alluvio, powiększenie czyjegoś gruntu przez rzekę publiczną przez przymulenie;
avulsio oderwisko – oderwanie kawałka gruntu i przyłączenie go innemu właścicielowi w dolnym
biegu, następowało to z chwilą trwałego połączenie – wrośnięcia korzeni; alveus derelictus –
zmieniony bieg rzeki – dawne koryto przypadało w połowie dwóm graniczącym z nią właścicielom,
tak samo z wyspą powstałą w korycie rzeki insula in flumine nata.
Ad 2 implantatio –zasianie lub zasadzenie roślin w gruncie, wrastając korzeniami stawały się
własnością właściciela gruntu, inaedificatio – dom zbudowany na cudzym gruncie (stale z nim
związany) był własnością właściciela gruntu, po rozbiórce domu materiały stawały się ponownie
własnością dawnego właściciela (przysługiwało mu rei vindicatio). Obowiązuje tu zasada superficies
solo cedit (pyt 202).
Ad 3 trwałe połączenie rzeczy ruchomych (spawanie ferruminatio), a rozdzielenie zniszczyłoby rzecz;
w przypadku czasowego przyłączenie rzeczy (przylutowanie ołowiem adplumbatio), po ich
rozłączeniu odżywała własność rzeczy ubocznej (właściciel miał też actio ad exhibendum – o
rozdzielenie rzeczy, np. koła od wozu)
Patrz też confusio i commixtio.
241.Accessio cedit principali.

Zasada przyrostu przypadającego rzeczy głównej. (patrz wyżej)
242.Confusio w prawie rzeczowym.

Confusio – połączenie rzeczy jednorodzajowych (wino, złoto), co tworzyło inną rzecz – większą –
współwłasność obydwu właścicieli.
Commixtio – pomieszanie rzeczy nie tracących przez to swojej samodzielności (jabłka), o ile można było
je rozpoznać np. rodzajowo, w przeciwnym wypadku zachodziło confusio.
243.Nabycie własności na pożytkach.

Własność na owocach nabywał właściciel rzeczy z chwilą ich odłączenia i stania się samodzielnymi
rzeczami fructus separati. Wyjątkami były nabycie własności przez: bonae fidei possessora rzeczy,
emfiteuty (dzierżawca wieczysty); natomiast użytkownik dopiero z chwilą zebrania rzeczy, a nie
„automatycznie”. Te pierwotne nabycia własności odróżnić należy od pochodnego nabycia własności na
owocach przez dzierżawcę, który otrzymywał zgodę na ich przywłaszczenie od wydzierżawiającego
przez swego rodzaju tradycję.
244.Przetworzenie rzeczy (specificatio).

Nabycie własności rzeczy ruchomej przez przetworzenie następowało, jeżeli osoba wykonała nową
rzecz (nova species) z materiału nie należącego do niej – szkoła prokulejańska dawała własność
przetwórcy, sabiniańska - odwrotnie. Od tego czy można było przywrócić rzeczy do pierwotnego stanu
Justynian (media sententia – stanowisko pośrednie) uwarunkował oddanie rzeczy jej właścicielowi.
Jeśli przetwórca dodał do rzeczy swój materiał stawał się jej właścicielem bezwzględnie.
Niezależnie od tych podziałów właścicielowi przysługiwały odszkodowania na drodze skarg in
personam.
245.Zasiedzenie - pierwotny sposób nabycia własności przez nieprzerwane posiadanie rzeczy w

określonym okresie i przy zachowaniu odpowiednich warunków.
246.Przesłanki zasiedzenia.
Przesłanki zasiedzenia wg. prawa klasycznego:
a) Posiadanie (possesio)
b) rzecz niewyłączona od zasiedzenia (res habilis)
c) oznaczony czas (tempus); dla ruchomości – 1 rok; dla nieruchomości – 2 lata.
d) słuszna podstawa zasiedzenia (tytuł: iusta causa; iustus titulus)
e) dobra wiara (bona fides)
247.Sposoby ochrony własności.

Prawo cywilne i pretorskie dawało właścicielom liczne skargi actiones in rem, o zwrot lub zaniechanie
naruszenia własności. Przysługiwały im interdykty posesoryjne (gdy byli posiadaczami); skargi in
personam np. actio furti, conditio furtiva – z tytułu kradzieży, actio Aquiliae – uszkodzenia rzeczy;
regulujące stosunki sąsiedzkie actio finium regundorum (miedza) actio aquae pluvia arcendae (zmiana
naturalnego koryta rzeki), możliwe były też skargi o zakaz budowli na sąsiednim gruncie budynku, który
mógł zagrażać lub naruszać prawa.
Właściwymi skargami actiones in rem z prawa własności były
- rei vindicatio (patrz niżej),
- actio negatoria (pyt 250),
- actio Publiciana –od pretora Publiciusa – skarga właściciela bonitarnego lub posiadacza w dobrej
wierze w znajdującego się w drodze do zasiedzenia, który utracił rzecz. Właściciel bonitarny miał
skargę przeciw wszystkim, natomiast posiadacz bonae fidei miał ochronę względną – skuteczną tylko
względem gorzej uprawnionych. Mógł ją wykorzystać także właściciel kwirytarny ze względu na to,
że łatwiej mu było wykazać posiadanie zmierzające do zasiedzenia zamiast własności – w skardze
windykacyjnej.
248.Skarga windykacyjna lub wydobywcza (rei vindicatio) - skarga prawa cywilnego chroniąca
własność kwirytalną, przysługiwała właścicielowi, który utracił posiadanie rzeczy
249.Actio negatoria - powództwo negatoryjne chroniła właściciela kwirytarnego, którego własność ktoś
narusza i zachowuje się tak jakby przysługiwała mu służebność na niej.
250.Odpowiedzialność pozwanego skargą windykacyjną za pożytki i nakłady
251.Prawa rzeczowe.
Prawa rzeczowe dzieliły się na:

a) prawa własności
b) prawa ograniczone na rzeczy cudzej (iura in re aliena):
• były bezwzględne; skuteczne wobec każdej osoby (erga omnes – wszystkich osób); dawały
bezpośrednie, ograniczone władztwo nad rzeczą.
252.Iura in re aliena - prawa na rzeczy cudzej; np. służebność, prawo zastawu, emfiteuza (dzierżawa
wieczysta); superficies (prawo zabudowy)
253.Służebności – jako ograniczone prawo rzeczowe; polega na uprawnieniu do korzystania z cudzej

rzeczy w oznaczonym zakresie
254.Służebności gruntowe - bciążenie nieruchomości na rzecz właściciela innej nieruchomości
255.Służebności osobiste - przysługiwały na cudzych rzeczach pewnej osobie i tylko tej osobie, były
niezbywalne i niedziedziczne, kończyły się śmiercią osoby uprawnionej
256.Usus i ususfructus
Usus (używane) – dawało ograniczone prawo korzystania z cudzej rzeczy,
Ususfructus – użytkowanie, służebność
257.Użytkowanie. (ususfructus)

258.Zasady ogólne służebności. (pyt 254)
259.Nabycie, zgaśnięcie i ochrona służebności.
260.Prawo zastawu - to prawo rzeczowe, które na cudzej rzeczy mógł uzyskać wierzyciel, by
zabezpieczyć swą wierzytelność, gdy dłużnik nie wykonał świadczenia.
261.Zastaw jako prawo akcesoryjne.

Zastaw jako prawo akcesoryjne – zależny był od istnienia i losów prawnych wierzytelności głównej (np.
najmu – dzierżawy lub innego kontraktu głównego). Musiała istnieć wierzytelność, którą zastaw
zabezpieczał. Patrz też niżej.
262.Pignus i hypotheca.
Pignus – kontrakt zastawu, kontrakt zastawu ręcznego
Hypotheca (hipoteka) - ustanawiana na podstawie nieformalnej umowy.
263.Przedmiot zastawu.
Pierwotnie mogły nimi być rzeczy materialne, indywidualnie oznaczone, ruchome lub nieruchome,
istniejące już w chwili umowy o zastaw.
W II w.p.n.e. powstała hipoteka generalna – zastaw na całym majątku dłużnika – obejmował on także
rzeczy przyszłe (owoce), późnej także na rzeczach niezmysłowych res incorporales – zastaw na prawach
(serwitutach), wierzytelnościach (pignus nominis), a także na prawie zastawu – podzastaw – subpignus.
264.Treść i realizacja prawa zastawu.

Zastawnik miał prawo uzyskania posiadania rzeczy (za pomocą interdictum Salvianum, actio
Serviana/hypothecaria). Miał też prawo sprzedać rzecz, pierwotnie na podstawie oddzielnego pactum
vendenti, od III w.n.e. mieściło się w zakresie zastawu. Nabywca stawał się właścicielem, mimo że nie
był nim sprzedający, w razie braku chętnych na kupienie rzeczy wierzyciel mógł uzyskać własność na
rzeczy drogą impetratio dominii.
265.Klauzule dodawane do zastawu. Antychreza.

Możliwe były do pocz. IV wieku klauzule przepadku – lex commisoria. Nadwyżka pozostająca po
sprzedaniu rzeczy i zaspokojeniu wierzycieli powinna powrócić do „dłużnika”.
Owoce rzeczy zastawionej przypadały dłużnikowi, chyba że zawarto pactum antichreticum –
antychreza – umowa, że wierzyciel będzie pobierał owoce na poczet odsetek.
Zastaw był niepodzielny – pignoris causa est indivisa – nie zwracano „cząstkowych rzeczy” wraz z
sukcesywnym spłacaniem wierzytelności. Spłacenie długu zabezpieczonego zastawem nie zmuszało
wierzyciela do jego zwrotu, jeśli posiadał inne wierzytelności nie zabezpieczone zastawami. Możliwe to
było na podstawie specjalnego zastrzeżenia w umowie zastawnej; ces. Gordian III w.n.e. możliwość taka
istniała z mocy ustawy – tzw. pignus Gordianum.
266.Kilka zastawów na jednej rzeczy.

Zastaw ręczny – jako że od razu następowało przeniesienie posiadania mógł być ustanowiony względem
jednego właściciela. Zastaw umowny – hypotheca, umożliwiał wielokrotne zastawienie jednej rzeczy (nie
było systemu „rejestrowania” zastawów). Spory między wierzycielami regulowała zasada prior tempore
potior iure – pierwszy czasem, lepszym prawem. W prawie poklasycznym odstępstwa od tej zasady
nastąpiły za sprawą zastawu uprzywilejowanego – zawsze znajdował się na pierwszym miejscu.
Pierwszemu wierzycielowi przysługiwało prawo sprzedaży, kolejny mógł skorzystać jedynie z nadwyżki
– superfluum, hyperocha - po sprzedaniu rzeczy. Drugiemu wierzycielowi przysługiwało tzw. ius
offerendi et succedendi – zaspokojenie pierwszego wierzyciela i zastąpienia jego miejsca.
267.Prior tempore, potior iure – pierwszy w czasie, lepszy w prawie
268.Hipoteka generalna - Pozwala na ustanowienie zastawu na całym majątku dłużnika

zastaw na prawach; podzastaw; zastaw uprzywilejowany. (Patrz wyżej)
269.Emfiteuza - to wieczysta dzierżawa na cudzym gruncie, powstała na podstawie kontraktu (contractus

emphyteuticarius) między właścicielem a emfiteutą
270.Prawo zabudowy (superficies) - wyrażało się w możności uzyskania rzeczowego prawa do budynku
wybudowanego na cudzym gruncie.
Zobowiązania
271.Rzymska definicja zobowiązania.

Obligatio – obligatio est iuris vinculum, quo necessitate adstringimur alicuius solvendae rei secundum
nostrae civitatis iura -zobowiązanie jest węzłem prawnym, który zmusza nas do wykonania świadczenia
pewnej rzeczy, według praw naszego państwa; obligationum substantia non in eo consistit, ut aliquod
corpus nostrum aut servitutem nostram faciat, sed ut alium nobis obstringat ad dandum aliquid vel
faciendum vel praestandum – istota zobowiązania nie na tym polega, żeby uczynić jakąś rzecz lub
służebność naszą, lecz na tym, by zmusić inną osobę do dania nam czegoś albo do czynienia lub
wykonania. Pierwsze przypomina o wiązaniu – obligatio - niewypłacalnych dłużników, później
zastąpione przez więzy prawne i odpowiedzialność majątkową. W drugiej rozróżnione są zobowiązania
od praw rzeczowych – adekwatnie – praw względnych i bezwzględnych (erga omnes). Prawo
obligacyjne nie daje wierzycielowi bezpośrednio władztwa nad określoną rzeczą, a jedynie roszczenie do
dłużnika o rzecz lub świadczenie. Są one chronione actiones in personam, gdy domagamy się od kogoś
świadczenia lub wydania rzeczy.
272.Pojęcie zobowiązania.
Zobowiązanie jest to stosunek prawny między dwiema stronami (wierzycielem – creditor, a dłużnikiem –
debitor), z których pierwszy domaga się określonego świadczenia od drugiej – zobowiązanej do jej
wykonania. Podmiotami są wierzyciel i dłużnik, przedmiotem – świadczenie, prawo podmiotowe
przysługujące wierzycielowi – wierzytelność, na dłużniku ciąży dług, za co ponosi odpowiedzialność.
273.Wierzytelność, dług i odpowiedzialność. (patrz wyżej)

Odpowiedzialność – jest, gdy dłużnik nie wykonał swego świadczenia
Wierzytelność - uprawnienie przysługujące wierzycielowi do domagania się od dłużnika spełnienia
określonego świadczenia
Dług -
274.Świadczenie.
Świadczenie dłużnika polegało na:
- dare – polega na przeniesieniu prawa własności lub ustanowieniu prawa na rzeczy cudzej
- facere – dłużnik ma obowiązek wykonania pewnych czynności np. wybudowanie domu
- praestare – było ogólnym świadczeniem w tym odszkodowawczym
275.Źródła zobowiązań.
Dawne prawo rzymskie nie znało zobowiązań natomiast znało czynności dozwolone i niedozwolone.
Z czynności wynikała odpowiedzialność osobista polegała na skrępowaniu tych osób.
Czynności dzieliły się na
• Niedozwolone które poddawały sprawce zemście pokrzywdzonego, pociągały sprawcę do
odpowiedzialności osobistej, w późniekszym czasie sprawca mógł zawsze z pokrzywdzonym
układ i zapłacić grzywnę
• Dozwolone – uległy zmianie w wyniku podziału społeczeństwa na patrycjuszy i plebejuszy i
wymianie dobr. Plebejusz w drodze nexum zaciągał u patrycjuszy pożyczki przy użyciu wagi
i spiżu w obecności libripensa i 5 swiadkow
276.Zobowiązania kontraktowe i deliktowe.

Kontrakty – umowy uznawane przez prawo cywilne i na tej podstawie zaskarżane
delikty – czynności niedozwolone prawa prywatnego z nich wynika zobowiązanie do wyrównania
szkody i zapłaty grzywny
277.Zobowiązania jednostronnie i dwustronnie zobowiązujące.

• Zobowiązania jednostronnie zobowiązujące, np. kontrakt pożyczki: - jedna strona jest dłużnikiem
- druga strona jest wierzycielem
• Zobowiązania dwustronnie zobowiązujące: - obie strony są dłużnikami i wierzycielami np. kupna-
sprzedaży – sprzedawca jest dłużnikiem co do towaru, wierzycielem co do ceny, kupujący musi
zapłacić cenę, ma wierzytelność o wydanie towaru.
278.Zobowiązania naturalne - brakowało zaskarżalności, dłużnik nie ponosił w nich odpowiedzialności
• Cechy zobowiązań naturalnych (niezupełnych)
– Wierzyciel nie mógł skutecznie zaskarżać dłużnika o wykonanie świadczenia
- Wobec istnienia długu, dłużnik mógł ważnie wykonać świadczenie; po wykonaniu, nie mógł żądać
zwrotu jako świadczenia nienależnego.
- Wierzyciel miał prawo do soluti retentio. Soluti retentio (prawo retencji)
– wierzyciel ma prawo zatrzymania wykonanego świadczenia, bo świadczenie to było uzasadnione
jako zaspokojenie wierzytelności naturalnej
279.Wielość podmiotów zobowiązania.

W zobowiązaniu uczestniczy kilka osób jako wierzyciele lub dłużnicy, co rozróżniało zobowiązania:
podzielne, solidarne, kumulatywne. Wierzytelność i dług ulegały podziałowi (jeśli były podzielne) w
myśl zasady nomina ipso iure divisa – wierzytelności dzielą się z mocy samego prawa.
280.Zobowiązania podzielne.
Zobowiązanie jest podzielne, gdy i świadczenie jest podzielne – da się spełnić częściowo bez
uszczerbku dla swej istoty lub wartości. W innym wypadku jest niepodzielne (np. wydanie
sprzedanego niewolnika).
281.Zobowiązania solidarne.
Przy zobowiązaniach solidarnych – każdy z dłużników odpowiadał za całość długu (in solidum) lub
każdemu z wierzycieli przysługiwała cała wierzytelność. Świadczenie mogło być wykonane raz. Gdy 1
dłużnik zapłacił lub 1 wierzyciel został zaspokojony, to zobowiązanie wygasło
Solidarność zobowiązania mogła być:

- czynna – gdy było kilku wierzycieli
- bierna – gdy było kilku dłużników (była korzystniejsza dla wierzyciela, bo mógł się domagać całości od
wybranego dłużnika)
282.Prawo regresu w zobowiązaniach solidarnych.

Dłużnik spełniający całe świadczenie mógł domagać się zwrotu od współdłużników części ich
długu, tak samo współwierzyciele mogli domagać się swoich części od wierzyciela, który przejął całe
świadczenie –prawo regresu. Wynikało to z wewnętrznego stosunku prawnego łączącego
współwierzycieli lub współdłużników.
283.Zobowiązania kumulatywne.
Kumulatywność oznaczała, że każdy z kilku dłużników odpowiadał z całego świadczenia osobno,
kumulowały się one po stronie wierzyciela. Było tak w odpowiedzialności deliktowej, odpowiedzialność
odszkodowawcza pociągała za sobą odpowiedzialność solidarną, kara pieniężna którą dochodzono
skargami penalnymi dotykała każdego z osobna, ponieważ poszkodowany mógł wnieść osobne skargi
(actio poenalis) w stosunku do każdego.

284.Zmiana wierzyciela i dłużnika.
Zmiana podmiotu zobowiązania następowała w przypadku dziedziczenia, inne formy przeniesienia
zobowiązania były niedopuszczalne. Chodziło o formalności wymagane przy zawieraniu zobowiązań, kto
ich nie wykonał nie mógł być zobowiązany. Później nastąpiły pewne odstępstwa od tej zasady –
przeniesienie wierzytelności cesja – brak możliwości przeniesienia długu w drodze czynności prawnej,
istniała pośrednia forma – nowacja i delegacja.
285.Cesja.
Przelanie wierzytelności z dotychczasowego wierzyciela – cedenta na drugą osobę – cesjonariusza na
podstawie umowy cesyjnej; nie wymagało to zgody dłużnika. Umowa cesyjna była abstrakcyjna.
286.Podmioty i przedmiot zobowiązania.

Podmiotami zobowiązania były strony zobowiązania wierzyciel i dłużnik (ew. kilku).
Przedmiotami zobowiązania były rzeczy indywidualnie oznaczone – in specie lub gatunkowo – in
genere.
287.Genus i species w zobowiązaniach.

Species perit ei cui debitur – rzecz indywidualnie oznaczona ginie na niekorzyść wierzyciela.
Genus perire non censetur – uważa się, że gatunek nie ginie.
288.Odsetki – anatocyzm – lichwa.

Lichwa – pobieranie wysokich odsetek umownych od pożyczonego kapitału. Stopa procentowa
zmieniała
289.Zobowiązania przemienne (alternatywne).

Dłużnik zobowiązany był do kilku świadczeń, ale spełnienie jednego zwalniało go z zobowiązania (kilka
świadczeń in obligare, jedno in solutione. (świadczenie niewolnika X lub Y, jeśli jeden wypełni,
świadczenie gaśnie). Wybór przedmiotu świadczenia mógł być uregulowany umownie lub
rozporządzeniem ostatniej woli (przy legatach). Jeśli nie było to uregulowane – wybierał dłużnik, jeśli
jedno świadczenie po powstaniu zobowiązania stałoby się niewykonalne, to drugie było zobowiązujące.
Rola pieniądza – zobowiązania quasi i deliktowe i sytuacja kondemnacji pieniężnej; litis contestatio w
procesie zmieniało świadczenie niepieniężne w pieniężne.
290.Upoważnieni przemienne.
Różne od zobowiązania alternatywnego jest upoważnienie przemienne facultas alternativa.
Zobowiązanie obejmowało jedno świadczenie, jednak dłużnik mógł zastąpić to świadczenie innym –
jedno in obligatio, kilka możliwych in solutione. Wierzyciel zastawniczy który utracił przedmiot zastawu
na rzecz osoby trzeciej, mógł ją pozwać o zwrot rzeczy. Osoba ta zobowiązana do zwrotu rzeczy mogła
jednak zapłacić wierzycielowi równowartość długu zabezpieczonego zastawem. W przypadku facultas
alternativa w razie niezawinionej przez dłużnika niemożności wykonania świadczenia zobowiązanie
wygasało (por zobowiązanie przemienne).
291.Wykonanie zobowiązania.
Wykonanie zobowiązania polegało na wykonaniu dłużnego świadczenia – solutio. - zależnie od rodzaju
świadczenia (dare, facere).
292.Przesłanki odpowiedzialności dłużnika za niewykonanie zobowiązania.

Niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania powodowało szkodę w majątku wierzyciela,
którą dłużnik zobowiązany był wyrównać, jeśli istniał związek przyczynowy między jego działaniem a
szkodą lub wynikały z winy culpa dłużnika, a także obowiązek nałożony przez prawo – custodia – do
szczególnego strzeżenia rzeczy, mimo braku winy.

293.Wina jako podstawa odpowiedzialności dłużnika.
Wina culpa – w znaczeniu obszerniejszym – umyślne działanie lub zaniechanie dłużnik mające na celu
naruszenie interesów wierzyciela – dolus; albo niedbalstwo, którego skutki powinien przewidzieć – culpa
w węższym znaczeniu. Odpowiedzialność za winę jest subiektywna – zależna od staranności wykazanej
przez dłużnika. Odpowiedzialność za dolus nie podlegała umownemu usunięciu – dolus semper
praestatur – za dolus zawsze się odpowiada.
W węższym znaczeniu – culpa dzieliła się na:
- culpa lata – duże niedbalstwo, zaniedbanie dotyczące rzeczy normalnie (zwykle) dopilnowywanej
przez ludzi,
- culpa levis – lekka wina, zaniedbanie czynności cechującej człowieka niezwykle dbałego i
zapobiegliwego – mierzonego w kryterium abstrakcyjnego ideału - culpa levis in abstracto (ideał
pater familias); zaniedbanie czynności zwykle dopełnianej we własnych interesach – culpa levis in
concreto.
294.Dolus - podstęp, wina umyślna

Culpa – wina, niedbalstwo
295.Zasady odpowiedzialności zawinionej przez dłużnika.

Odpowiedzialność zależała od rodzaju stosunku obligacyjnego oraz zasad:
- dolus semper praestatur – za dolus zawsze się odpowiada,
- magna culpa dolus est – zrównanie w pr. justyniańskim sytuacji odpowiedzialności za culpa lata.
- początkowo odpowiadało się za culpa in faciendo (za zaniechanie nie odpowiadał) – przy
kontraktach stricti iuris o dare; w bonae fidei – odwrotnie;
- zasada utilitatis – korzyści – strona, która odnosi korzyść odpowiada za dolus i wszelką winę, strona
przeciwna tylko za dolus (późn. culpa lata), odpowiedzialność za pozostałe zależała od rodzaju
stosunku obligacyjnego.
296.Odpowiedzialność za siłą wyższą i przypadek.

Nie odpowiadał dłużnik za niewykonanie zobowiązania spowodowane siłę wyższą vis maior (siła
powodująca szkodę, której nie można się oprzeć – nie odpowiadał) lub przypadkiem losowym casus
fortuitus (nieprzewidywalny skutek, ale nie siły wyższej – odpowiedzialność obiektywna – w
przypadkach custodia –zobowiązania do szczególnego strzeżenia rzeczy).
297.Culpa i custodia.
Culpa – wina
Custodia z mocy samego prawa spoczywała na komodatariuszu, osobach przyjmujących rzeczy w
opiekę za opłatą – natuae – właściciele statków, caupones – właściciele domów zajezdnych, stabularii –
właściciele stajen, horrearii – właściciele magazynów; osoby mające wykonać dzieł z dostarczonego im
materiału – krawcy, folusznicy)
Dłużnik mógł też dobrowolnie zobowiązać się do custodia w drodze umowy.
W prawie justyniańskim odpowiedzialność traci obiektywny charakter, jest rodzajem szczególnej
staranności – jej brak jest traktowany jak wina dłużnika – culpa in custodiendo.
298.Vis maior - wola boska, siła wyższa
299.Subiektywna i obiektywna odpowiedzialność dłużnika. (patrz wyżej)
300.Szkoda i odszkodowanie.
Szkoda – uszczerbek w majątku wierzyciela powstały przez niewykonanie zobowiązania lub deliktu
(quasi deliktu) dłużnika
Odszkodowanie - za niewykonanie zobowiązania miało charakter pieniężny

301.Ustalanie wysokości odszkodowania.
Wysokość odszkodowania wynikającego z niewykonania umowy była ustalana umownie między
stronami, w razie braku porozumienia – sądowe ustalanie odszkodowania – w procesie przez sędziego.
Mogła to być stypulacja karna (stipulatio poenae) – zobowiązanie dłużnika do zapłacenia kary –
stypulacja warunkowa (szczególnie w zobowiązaniach facere lub non facere).
Zasady sędziowskiego przyznawania odszkodowania:
- skargi stricti iuris – w przypadku oznaczonej kwoty – zasądzał na jej zapłacenie; jeśli chodziło o
rzecz - przeciętną sprzedajną wartość (ile była warta) rzeczy w chwili litis contestatio,
- actiones in factum – res certa – obiektywna wartość rzeczy (verum pretium), jednak w chwili
wydania wyroku (ile będzie warta),
- actiones bonae fidei – subiektywna ocena z pozycji wierzyciela (mogła przekraczać verum pretium z
uwagi na wartość jaką przedstawiała dla wierzyciela – niewolnik mający być członkiem zespołu
teatralnego), wysokość szkody na dzień wydania wyroku a nie litis contestatio.
- formuła in quod interest – różnica między stanem majątku, który by istniał w razie prawidłowego
wykonania zobowiązania, a stanem faktycznym, patrz niżej.
Pr. Just. – w zobowiązaniach ściśle określonych (certa quantitas vel natura) odszkodowanie nie mogło
przekraczać podwójnej wartości świadczenia.
302.Damnum emergens i lucrum cessans. Patrz formuła in quod interest – wyżej.

Zgodnie z formułą in quod interest – przy ustalaniu odszkodowania sędzia brał pod uwagę: damnum
emergens – rzeczywistą stratę majątkowa poniesiona przez wierzyciela oraz lucrum cessans – utracone
przewidywane zyski, natomiast nie pretium affectionis – przywiązanie do rzeczy. Podlegały
odszkodowaniu tylko szkody bezpośrednio związanie z niewykonaniem świadczenia; czasem dochodziła
też szkoda dalsza szczególnie przy dolus dłużnika (np. zatajenia wad fizycznych rzeczy).
303.Zwłoka dłużnika.
Zwłoka – mora – dłużnika, jeśli we właściwym czasie z własnej winy nie wykonuje świadczenia,
wierzyciela, jeśli nie przyjmuje świadczenia należycie mu zaofiarowanego.
304.Zwłoka wierzyciela.
Mora creditoris – nieprzyjęcie bez słusznej przyczyny świadczenia; skutki:
- dłużnik odpowiadał od tej chwili tylko za dolus i culpa lata – duże niedbalstwo, nie ponosi
odpowiedzialności za culpa levis,
- wierzyciel miał zwrócić wydatki poniesione przez dłużnika w celu utrzymania rzeczy,
- pierwotnie dłużnik mógł nawet zniszczyć rzecz, później sprzedać ją z zachowaniem ceny dla
wierzyciela lub oddać do depozytu.
305.Umowy i kontrakty.
Umowa – najdawniejsze i najczęstsze źródło kontraktów – zgodne oświadczenia woli dwóch stron dla
zawarcia zobowiązania, a także innych skutków prawnych. Istniała możliwość jednostronnego
przyrzeczenia – pollicitatio –dla pobożnych celów lub interesu publicznego. Umowy zawierające
zobowiązania stron powodowały ważne zobowiązanie tylko jeśli prawo cywilne, pretorskie lub cesarskie
nadało jej moc prawną – wyposażyło w zaskarżalność – były to kontrakty.
306.Pojęcie i rodzaje kontraktów.

Kontrakty contractus – umowy uznane przez prawo, prawnie zobowiązujące, zaskarżalne na podstawie
czynnika rodzącego to zobowiązanie causa civiles – res, verba, litterae, consensus – wedle czego dzielą
się kontrakty na realne, werbalne, literalne i konsensualne. Dzielą się też na kontrakty jedno i
dwustronne oraz kontrakty stricti iuris i bonae fidei.
W kontraktach realnych – causa civilis powodująca zaskarżalność umowy było wręczenia rzeczy (a nie
porozumienie stron – które nie rodziło zobowiązani a było tylko nieformalną umową o zawarcie
kontraktu); - werbalnych – wypowiedzenie określonych prawem słów w oznaczony sposób; literalnych

– określona forma pisemna; konsensualnych – porozumienie stron consensus (najpóźniej powstały,
ograniczono do 4 kontraktów – kupno sprzedaż, najem, spółka, zlecenie).
307.Rzymski system kontraktowy.

Wspomniane wyżej kontrakty zostały rozszerzone w prawie justyniańskim (biorące początek w prawie
klasycznym) kontrakty nienazwane – contractus innominati. Umowy o świadczenie wzajemne nie
podlegające pod ww. typy, nie były zaskarżalne. Zaskarżalność nabywały przez wykonanie zobowiązania
przez jedną ze stron, co dawało jej prawo domagania się świadczenia wzajemnego. Nuda pacta –
kontrakty nagie – nie podlegające zaskarżeniu, z czasem niektóre uzyskały zaskarżalność –pacta vestitia
– umowy „ubrane” (były to pacta praetoria – zaskarżalność nadana przez prawo pretorskie, pacta
legitima – przez ustawodawstwo cesarskie za dominatu, pacta adiecta – umowy dodane – przez
jurysprudencję).
Kontrakty nienazwane i pacta vestitia rozszerzyły kategorie źródeł zobowiązań wg prawa cywilnego;
pozostałe były umowami nieformalnymi – nuda pacta.
Zobowiązania stricti iuris – zaskarżalne actiones stricti iuris – ściśle według litery umowy, niezależnie
od zasad słuszności, były to kontrakty werbalne i literalne oraz kontrakt pożyczki, pozostałe były
kontraktami bonae fidei – zobowiązania dobrej wiary. Wysokość świadczenia zmienna, w sporze
decydował o nim sędzia. Zobowiązanie to było zawsze incerta (intentio formułki – incerta). Zasady
dotyczące zobowiązań dobrej wiary: istotny wpływ na decyzję sędziego miał dolus strony, exceptio doli
należało z mocy prawa do zobowiązania i formułki, można do nich dołączać umowy dodatkowe; zasady
winy, staranności, odszkodowania i zwłoki tyczyły się głównie tego rodzaju zobowiązań.
308.Kontrakty realne.
Rodzaje kontraktów realnych:
- pożyczki mutuum, pożyczkobiorca stawał się właścicielem rzeczy, w odróżnieniu od pozostałych
był kontraktem stricti iuris,
- powiernictwa fiducia, nabywca stawał się właścicielem powierniczym,
- użyczenia comodatum, dawało tylko dzierżenie,
- przechowania depositum, dawało tylko dzierżenie,
- zastawu ręcznego pignus, uzyskiwał jedynie posiadanie rzeczy.
Do ich zaistnienia obok porozumienia stron potrzebne było wręczenia rzeczy, co było właściwym
momentem zaistnienia kontraktu.
309.Kontrakty werbalne - Kontrakty uzyskujące zaskarżalność poprzez verbis – wypowiedzenie

określonych prawem formułek
310.Kontrakty literalne.
Expensilatio – wpis dokonany w księdze przychodów i rozchodów wierzyciela wyszedł z użycia w
IVw.n.e.(cesarstwo) – (transcriptio kupna-sprzedaży – wierzytelności bonae fidei na wierzytelność
literalną - stricti iuris); prawo klasyczne – przy nowacji: zmiany zobowiązania na literalne, zmiany osoby
dłużnika - delegacja,
Pisemne skrypty dłużne – chirographa i syngrapha. (pyt. 323), oparte na praktyce – stosowane na
prowincji.
311.Kontrakty konsensualne.
Umowy uznawane i zaskarżalne na podstawie samego porozumienia consensus, nie wymagały spełnienia
innych warunków (wręczenia rzeczy, formułki słownej itp.) ograniczone jednak tylko do czterech
przypadków: kontraktów (bonae fidei)
- kupna-sprzedaży emptio venditio,
- najmu locatio conductio,

- zlecenia mandatum,
- spółki societas.
Rozwój nastąpił wraz z rozwojem handlu –wolny obrót rzeczami, uznane najpóźniej ok.100 r.p.n.e.
312.Kontrakty nienazwane (contractus innominati).

umowy nie mieszczące się w ramach określonych kontraktów, nie dają się zakwalifikować do
sztywnych kontraktów stricti iuris, a także mniej formalnych realnych i konsensualnych – bonae
fidei
313.Kontrakt pożyczki.
Było to przeniesienie własności (przez tradycję, wierzyciel musiał być jej właścicielem by kontrakt
był
ważny) rzeczy zamiennej z zastrzeżenie zwrotu (zamiennika np. pieniędzy, dłużnik musiał mieć
314.Pożyczka morska.
Udzielana właścicielowi statku dla importu, później także dla eksportu i naprawy statku. Dłużnik
zobowiązany był do jej zwrotu i odsetek (niewymagających specjalnej umowy – wystarczyła
nieformalna) pod warunkiem przybycia statku do miejsca przeznaczenia (warunek zawieszający).
Określano trasę żeglugi, wierzyciel ponosił ryzyko zniszczenia towaru, poza zajściem winy dłużnika. W
prawie klasycznym nie limitowano wysokości odsetek, Justynian określił je na max.12 % rocznie.
315.Kontrakt przechowania (depositum).

Kontrakt przechowania obok kontraktu użyczenia i zastawu ręcznego wykształciły się z kontraktu
powiernictwa fiducia – przeniesienie własności na inną osobę z zastrzeżeniem zwrotu w określonych
okolicznościach. W prawie majątkowym istniały dwa rodzaje: fiducia cum creditore contracta
(przewłaszczenie dla zabezpieczenia zobowiązania str 256); fiducia cum amico contracta – zawarta z
przyjacielem, obie za pomocą mancypacji lub in iure cessio, w interesie nabywcy zawierano fiducię
(przeniesienie własności dla umożliwienia używania rzeczy). Później nie przenoszono własności a
jedynie posiadanie lub dzierżenie rzeczy. Wykształciło to kontrakty przechowania depozytu i zastawu
ręcznego chronione pretorskimi actiones in factum, później także skargami bonae fidei.
Kontrakt przechowania – depositum (dwustronny, niedoskonały) realny zawierany między
deponentem (posiadacz) i depozytariuszem (przechowawca, dzierżyciel) celem bezpłatnego
przechowania rzeczy ruchomej zwracanej na każde żądanie. Depozytariuszem miał za zadanie
przechować rzecz i oddać ją na każde żądanie z ew. owocami; nie miał żadnych korzyści, odpowiadał
tylko za dolus i culpa lata. Przywłaszczając sobie rzecz popełniał kradzież furtum rei, używając –
kradzież używania furtum usus. Deponentowi przysługiwała actio depositi directa będąca actio famosa
(powodująca infamię), musiał zwrócić koszty utrzymania rzeczy, szkody i straty. Depozytariuszowi
przysługiwała actio depositi contraria (ew. actio in factum).
316.Szczególne rodzaje depozytu.

Obok zwyczajnego kontraktu przechowania:
- depozyt konieczny (depositum necessarium) – zawierany w sytuacji przymusowej (pożar), gdy
rzecz jest oddawana w przechowanie z przymusu osobie przypadkowej – ew. skarga deponenta
opiewała na podwójną wartość rzeczy dla szczególnego ukarania nieuczciwego depozytariusza.
- depozyt sekwestrowy (depositum sequestre) – kilka osób oddawało rzecz, o którą toczyły spór res
litigosa, przechowujący (sekwestr – posiadał rzecz i korzystał z ochrony posesoryjnej) oddawał rzecz
temu kto wygrał spór;
- depozyt nieprawidłowy (depositum irregulare) – przechowanie rzeczy zamiennych (oznaczonych
gatunkowo), z używaniem i przeniesieniem własności; podobna do pożyczki –różnice: pożyczka
dochodziła do skutku w interesie odbiorcy, depozyt nieprawidłowy – deponenta; pożyczka – kontrakt
stricti iuris, depozyt nieprawidłowy – bonae fidei; w d. n. odsetki ustanawiane zwykłą umową pactum.
317.Kontrakt użyczenia (commodatum).

Oddanie w bezpłatne używanie rzeczy (niezużywalnej) przez komodanta – komodatariuszowi, z
obowiązkiem oddania tej samej rzeczy (in specie) w oznaczonym czasie. Rzeczy zużywalne – tylko przy
zastrzeżeniu ich niezużycia. Kontrakt użyczenia był dwustronnie obowiązującym, niedoskonałym, dawał
jedynie dzierżenie rzeczy. Zwrot musiał nastąpić w oznaczonym terminie lub po spełnieniu celu
użyczenia rzeczy. Zawieranie kontraktu w interesie komodatariusza nakładało na niego odpowiedzialność
za dolus, culpa lata i culpa levis in abstracto, oraz zobowiązanie do custodia. Komodantowi
przysługiwała actio commodati directa (o zwrot rzeczy, ew. odszkodowanie). Komodatariuszowi
przysługiwał zwrot kosztów poniesionych, nie związane z normalną eksploatacją (np. konserwacja) oraz
szkód. Komodatariuszowi miał prawo retencji – zatrzymania rzeczy do czasu zwrócenia kosztów, miał
skargę – actio commodati contraria.
318.Precarium.
Podobne do użyczenia – bezpłatne oddanie rzeczy ruchomej, nieruchomej lub prawa w używanie
(najczęściej ziemi) z możliwością odwołania w każdej chwili.
319.Kontrakt zastawu a prawo rzeczowe zastawu (pignus).

Kontrakt zastawu ręcznego pignus– realny, dłużnik (zastawca) oddawał pewną rzecz wierzycielowi
(zastawnikowi) w posiadanie (bez używania) z zastrzeżeniem oddania jej w razie spłacenia długu.
Zastawnik posiadał rzecz i korzystał z ochrony posesoryjnej, czas posiadania (do zasiedzenia) biegł
jednak na korzyść zastawcy, mimo że nie posiadał rzeczy. Zastawnik musiał utrzymać rzecz w należytym
stanie, odpowiadał za dolus, culpa lata i culpa levis in abstracto + custodia. Używanie bez zgody
zastawcy było furtum usus. Zastawcy przysługiwało actio pigneraticia directa, obowiązany był do
zwrotu kosztów i pokrycia szkód. Zastawca odpowiadał za dolus i wszelką culpę, bo odnosił korzyść z
zastawu uzyskując kredyt. Zastawnikowi przysługiwało actio pigneraticia contraria.
Dla wzmocnienia zabezpieczenia wprowadzono poza posiadaniem:
- pactum vendendi – nieformalna umowa o sprzedaż, umożliwienie sprzedaży w razie niezapłacenia
długu,
- klauzula przepadku lex commissoria – przepadek rzeczy w razie niezapłacenia długu (zakazana w
IV w.n.e. przez cesarza Konstantyna,
- pactum antichreticum – upoważnienie do używania rzeczy i pobierania pożytków zaliczanych na
poczet odsetek, później samego kapitału długu.
Pignus dawał wierzycielowi rzeczowe ograniczone prawo zastawu na rzeczy dłużnika.
320.Stypulacja.
Forma – zapytanie wierzyciela i odpowiedź dłużnika w przepisanych słowach. Najczęściej o spondeo –
przyrzeczenie, później inne słowa: promittis, dabis, facies – mogące być wypowiadane przez nie
będących obywatelami rzymskimi, co rozszerzyło stypulację. W prawie poklasycznym osłabiono
formalizm stypulacji, prawo justyniańskie wprowadzając cautio – pisemne zaświadczenie zawarcia
stypulacji jeszcze to rozszerzyło. W prawie klasycznym stypulacyjnie można było nadać moc prawną i
zaskarżalność każdemu zobowiązaniu – uniwersalne znaczenie stypulacji. Dodatkowo służyła do:
zawarcia zobowiązania solidarnego, czynnego i biernego; ustanowienia poręczenia; adstipulatio,
solutionis causa adiectio; nowacji; stypulacji karnej. Początkowo stypulacja mogła się odnosić do
oznaczonej sumy (pecunia certa), potem do określonej rzeczy, w prawie klasycznym także działanie i
zaniechanie.
Ochrona stypulacji następującymi skargami (stricti iuris):
- condictio certae pecuniae – jeżeli chodziło o sumę pieniędzy,
- condictio certa rei – zwana w pr. poklasycznym triticaria – pszeniczna.
- actio ex stipulatu – jeżeli chodziło o facere lub non facere.
W prawie klasycznym złagodzono charakter stricti iuris przez dołączenie clausula doli, w przypadku
dolus dłużnika sędzia mógł zmienić sentencję wyroku zgodnie z zasadami słuszności. Jako kontrakt
abstrakcyjny nie zależała od causa z jakiej została zawarta. Gdy dłużnik (przyszły) zobowiązał się do
oddania pieniędzy, których jednak nie dostał i tak musiał je zwrócić. W takim przypadku (stypulacja

pozostawała ważna jako sine causa) jednak pretor udzielał exceptio doli, gdy wierzyciel skarżył o
zapłatę.
321.Zastosowania stypulacji.
Najczęściej o spondeo – przyrzeczenie, później inne słowa: promittis, dabis, facies – mogące być
wypowiadane przez nie będących obywatelami rzymskimi, co rozszerzyło stypulację. W prawie
poklasycznym osłabiono formalizm stypulacji, prawo justyniańskie wprowadzając cautio – pisemne
zaświadczenie zawarcia stypulacji jeszcze to rozszerzyło. W prawie klasycznym stypulacyjnie można
było nadać moc prawną i zaskarżalność każdemu zobowiązaniu – uniwersalne znaczenie stypulacji.
Dodatkowo służyła do: zawarcia zobowiązania solidarnego, czynnego i biernego; ustanowienia
poręczenia; adstipulatio, solutionis causa adiectio; nowacji; stypulacji karnej. Początkowo stypulacja
mogła się odnosić do oznaczonej sumy (pecunia certa), potem do określonej rzeczy, w prawie
klasycznym także działanie i zaniechanie.
Dotis dictio – ustanowienie posagu tylko przez ascendentów (wstępnych) przyszłej żony lub ją samą lub
jej dłużnik; przyrzeczenie posagu przyszłemu mężowi, bez zachowania formy pytania i odpowiedzi.
Iusiurandum liberti – (iusiurandum – jedyna przysięga) zobowiązanie wyzwoleńca do świadczenia
pewnej liczby dni pracy swemu dawnemu panu, przed wyzwoleniem składał jedynie sakralną przysięgę.
322.Chirographa i syngrapha. (patrz zobowiązania literalne - 311)

Pisemne skrypty dłużne: chirographum – zobowiązanie pisemne podpisane przez jedną stronę –
dłużnika; syngraphae – spisana i podpisana przez dwie strony, pozostawiające sobie egzemplarz umowy.
Jako forma pisemna właściwa dla państw hellenistycznych stopniowo wchodziła do praktyki rzymskiej
opartej na stypulacji – ustnej, opartej na zaufaniu – fides Romana. Za dominatu – biurokratyzacja stała
się pożywką dla rozwoju pisemnych form.
323.Kontrakt sprzedaży.
Kupno-sprzedaż emptio venditio – w drodze mancypacji lub tradycji. Pierwotnie – z ręki do ręki nie
rodził zobowiązania; gdy handel się ożywił – kredytowe formy sprzedaży wymogły powstanie
zobowiązań początkowo nieformalnych – oparte na zaufaniu fides (np. sprzedaż przyszłych zbiorów).
Mogły być wzmocnione stypulacją lub literalnie. Spory rozstrzygano prawdopodobnie polubownie,
jednak szczególnie w handlu zagranicznym to nie wystarczało. Ok. 100 r.p.n.e. pretor nadał zaskarżalność
kontraktom w stosunkach z peregrynami – actiones bona fidei – kupno sprzedaż stało się kontraktem
konsensualnym.
Treść: sprzedawca (venditor) zobowiązał się zapewnić trwałe i spokojne posiadanie rzeczy kupującemu
(emptor), który z kolei zobowiązał się do zapłacenia ceny (pretium). Kontrakt ten był kontraktem
synallagmatycznym – obie strony były jednocześnie dłużnikiem i wierzycielem (sprzedawca miał actio
venditi, kupujący actio empti. Consensus nie wymagał dodatkowych form, towar i cenę regulowały
dodatkowe przepisy (patrz niżej).
324.Towar i cena w kontrakcie sprzedaży.

Towar – wszelkie rzeczy materialne i prawa majątkowe nie wyłączone z obrotu, także cudze, przyszłe –
kupno rzeczy spodziewanej emptio rei speratae (plony) – z warunkiem zawieszającym – ważny, gdy
rzecz zaistniała, w odróżnieniu od emptio spei – kupna nadziei (losu loteryjnego) ważna od razu –
charakter umowy losowej - aleatoryjnej.
Cena – wyrażona w pieniądzu, wystarczająco określona (certum pretium), mogła ją określić osoba
trzecia wskazana w kontrakcie (ale nie strony). Musiała być oznaczona na serio, a nie np. symbolicznie za
1 sesterca. Pierwotnie nie było regulacji ceny w stosunku do faktycznej wartości towaru, Dioklecjan
wydał taryfę maksymalnej ceny towaru i usług 301 r.n.e. naruszenie zagrożone karą – szybko wyszła z
użycia; w prawie justyniańskim wprowadzono inst. pokrzywdzenia ponad połowę wartości – laesio
enormis – sprzedawca, za zgodą sędziego mógł oddając cenę odebrać rzecz (rozwiązać kontrakt), o ile
kupujący nie dopłacił mu różnicy ceny odpowiadającej wartości gruntu, nie przysługiwało to
kupującemu, który przepłacił.
325.Emptio spei – emptio rei speratae. (patrz wyżej)

326.Obowiązki stron w kontrakcie sprzedaży.
Sprzedawca musiał wydać rzecz kupującemu (facere a nie dare), odpowiadał też z tytułu ewikcji (wady
prawne) i wady fizyczne. Miał zapewnić trwałe i spokojne posiadanie (a nie własność) jednak będąc
właścicielem (najczęstszy przypadek) przenosił własność na kupującego, z zachowaniem formuł (np.
mancypacji dla res mancipi).
Kupujący zobowiązany do zapłaty ceny pretium (dare), a także odebrać rzecz. Świadczenie powinno być
wykonanie równocześnie. Gdy kupujący nie otrzymał rzeczy przeciwko skardze przysługiwało mu
exceptio mercis non traditae (zarzut niewydania towaru); gdy nie płacił mimo otrzymania towaru, musiał
zapłacić odsetki zwłoki; prawo justyniańskie - do chwili zapłacenia ceny nie był też właścicielem rzeczy.
W prawie klasycznym sprzedawca dodatkową umową pactum reservati dominii zastrzegał sobie
własność do chwili zapłaty ceny.
Obie strony odpowiadały za dolus, culpa lata i culpa levis in abstracto, zobowiązane też były do
najwyższej staranności (custodia), jako że odnosiły korzyść z kontraktu.
Periculum emptoris – ryzyko kupującego, zaginięcie sprzedanej rzeczy, indywidualnie oznaczonej, u
sprzedawcy bez jego winy pociągało odpowiedzialność kupującego, musiał zapłacić cenę kupna, mimo że
nie otrzymał rzeczy.
327.Ewikcja.
Rękojmia sprzedającego za wady prawne rzeczy, utrata posiadania rzeczy kupionej sądownie na rzecz
właściciela lub posiadającego ograniczone prawa na rzeczy cudzej (użytkowania, zastawu). Nie
odpowiadał, jeżeli kupujący przegrał spór z właścicielem, ale nie odebrano mu posiadania rzeczy; albo
jeśli prawo to powstało po wydaniu rzeczy kupującemu. Wyłączono odpowiedzialność, jeśli kupujący
ponosił winę za powstanie ewikcji (nie zawiadomił sprzedawcy o grożącej ewikcji, zaniedbał zasiedzenie,
niewłaściwie bronił się w procesie. Dodatkowo nie było odpowiedzialności, jeśli kupujący wiedział, że
kupuje rzecz osoby trzeciej lub gdy zawarto umowę wykluczającą odpowiedzialność z ewikcji pactum de
non praestanda evictione. Rozwój historyczny ewikcji:
- prawo najdawniejsze – przy mancypacji actio auctoritas, przy tradycji zawierano stypulację o
spokojne posiadanie, w razie ewikcji kupujący skarżył o odszkodowanie pojedynczej wartości rzeczy,
- kupno konsensualne – stipulatio duplae – podwójna wartość rzeczy w razie ewikcji
- zawieranie stypulacji uważano za obowiązek sprzedawcy, kupujący mógł domagać się jego
spełnienia za pomocą actio empti (skargi kupującego).
- prawo klasyczne uznało odpowiedzialność z ewikcji jako zawartą w kontrakcie sprzedaży,
dodatkowo stosowano stipulatio duplae szczególnie gdy chodziło o rzeczy dużej wartości.
328.Odpowiedzialność sprzedawcy za wady prawne i wady fizyczne.

Odpowiedzialność za wady prawne – patrz wyżej.
Odpowiedzialność za wady fizyczne – stopniowy rozwój, odrębne uregulowania ogólne i edykty edylów
kurulnych w odniesieniu do kupna-sprzedaży niewolników i zwierząt na targach.
- prawo cywilne – odpowiedzialność za zapewnienia i obietnice dicta et promissa lub zatajone wady –
dolus
- edykty – handel niewolnikami i zwierzętami – wymóg ujawnienia określonych wad (wymienionych
w edykcie),
- actio redhibitoria –w razie ujawnienia się wad – o rozwiązanie kontraktu i zwrot ceny (za zwrotem
rzeczy) w razie ujawnienia się wad przysługiwała sprzedającemu 6 miesięcy od transakcji,
- actio quanto minoris – o obniżenie ceny – przysługiwała rok od zawarcia kontraktu,
- prawo justyniańskie – rozszerzono ww. prawa na inne rzeczy, a także o wady nieznane
sprzedającemu – wady ukryte, ponieważ uznano, że powinien znać wady sprzedawanej rzeczy.
329.Rękojmia za wady fizyczne rzeczy sprzedanej. (patrz wyżej)
330.Umowy dodatkowe do kontraktu sprzedaży.

Zmiana lub uzupełnienie kontraktu kupna-sprzedaży umowami dodatkowymi pacta adiecta:
- lex commissoria – klauzula przepadku, możliwość rozwiązania kontraktu, jeśli kupujący nie
zapłaci ceny do określonego terminu,
- in diem addictio - zastrzeżenie lepszej oferty, możność odstąpienia od kontraktu, gdy znajdzie się
lepszy oferent w określonym czasie,
- pactum displicentiae – sprzedaż na próbę, kupujący do określonego czasu mógł wycofać się z
kontraktu uznając, że towar mu nie odpowiada,
- pactum de retrovendendo – prawo odsprzedaży, możliwość do pewnego czasu zażądania przez
sprzedającego odsprzedania mu rzeczy,
- pactum de retroemendo – prawo odkupu, możliwość do pewnego czasu zażądania przez
kupującego odkupienia od niego rzeczy,
- pactum protimeseos – prawo pierwokupu, zastrzeżenie dla sprzedawcy pierwokupu rzeczy (wymóg
powiadomienia go o sprzedaży – kiedykolwiek)
331.Pojęcie i rodzaje najmu. Locatio conductio

Rodzaje najmu:
- najem rzeczy – locatio conductio rei,
- najem usług – locatio conductio operarum,
- najem dzieła – locatio conductio operis,
Strony – oddający w najem rzecz, usługi, dający materiał (locat) na wykonie dzieła – locator, strona
przeciwna – conductor. Najem był umową synallagmatyczną – zobowiązująco-uprawniający.
Pierwotnie najem niewolników i zwierząt, potem mieszkań, dzierżawa ziemi, najem usług i dzieła. Ok.
100 r.p.n.e. istnieją analogiczne do kupna sprzedaży skargi bonae fidei – actio locati i actio conducti.
Rozwiązanie kontraktu najmu, jeśli nie było oznaczonego czasu mogło nastąpić w dowolnym momencie
przez wycofanie się każdej ze stron (nie było wypowiedzenia), w razie terminu potrzebne było
porozumienie stron. Jednostronne rozwiązanie – najemca, gdy nie dostał rzeczy lub rzecz nie nadawała
się do używania z winy wynajmującego; wynajmujący, jeśli najemca nie płacił czynszu przez dwa lata,
pogarszał rzecz. Śmierć jednej ze stron nie powodowała rozwiązania kontraktu najmu.
332.Kontrakt najmu rzeczy.

Kontrakt konsensualny zawarty pomiędzy wynajmującym a najemcą, o oddanie określonej
indywidualnie rzeczy do używania w zamian za czynsz – merces, pensio i zobowiązanie zwrotu w
określonym terminie. Nie mogły to być rzeczy wyłączone z obrotu lub zużywalne~. Nie rozróżniano
najmu od dzierżawy – rzeczy przynoszącej pożytki w celu ich pobierania. Co do czynszu obowiązywały
takie same zasady jak przy kontrakcie kupna sprzedaży, dodatkowo przy dzierżawie istniała możliwość
uiszczania czynszu w naturze.
Wynajmujący zobowiązany był do: umożliwienia używania rzeczy (jej należyte utrzymanie do czasu
wręczenia); przekazać rzecz najemcy; ponosił koszty utrzymania rzeczy w należytym stanie; odpowiadał
z tytułu ewikcji i za wady fizyczne (podobnie w pr. just. za wady ukryte); zwrotu kosztów koniecznych
lub pożytecznych; odpowiadał za dolus, culpa lata i culpa levis in abstracto, szkody najemcy liczono
damnum emergens i lucrum cessans (pyt 303). przeciw wynajmującemu najemcy przysługiwało actio
conducti.
Najemca miał płacić czynsz, o ile mógł używać rzecz, jeśli tylko niemożność nie była jego winą;
zaginięcie rzeczy przez przypadek lub vis maior niezależne od najemcy wygaszały konieczność płacenia
czynszu; dzierżawca mógł żądać obniżenia czynszu w razie obniżenia zbiorów wskutek siły wyższej,
musiał wyrównać to w okresie urodzajów; czynsz miał być płacony z dołu postnumerando, chyba że
umówiono się inaczej – z góry praenumerando. Miał konserwować rzecz, oddać ją w należytym stanie w
ew. przyrostem, odpowiadał za dolus, culpa lata i culpa levis in abstracto. Przeciwko najemcy
wynajmującemu przysługiwało actio locati. Istniało prawo zastawu wynajmującego na rzeczach najemcy,
w prawie justyniańskim – hipoteka ustawowa.
Najemca był jedynie dzierżycielem rzeczy, wynajmującemu zachowywał posiadanie ad interdicta.

333.Najem – dzierżawa – podnajem.
Najem - kontrakt konsensualny zawarty pomiędzy wynajmującym a najemcą, o oddanie określonej
indywidualnie rzeczy do używania w zamian za czynsz – merces, pensio i zobowiązanie zwrotu w
określonym terminie.
Dzierżawa – (pyt 270 emfiteuza) przy dzierżawie istniała możliwość uiszczania czynszu w naturze;
dzierżawa nie dawała animus).
Czym różni się dzierżenie od dzierżawy, dzierżyciel od dzierżawcy? Każdy dzierżawca jest
dzierżycielem, ale nie każdy dzierżyciel jest dzierżawcą. Dzierżawca włada rzeczą na podstawie
dzierżenia, dzierżyciel – także na podstawie innych umów.
Podnajem – oddanie rzeczy wynajętej w używanie osobie trzeciej za wynagrodzeniem, co nie zmieniało
sytuacji pierwotnego (pierwszego) najemcy wobec pierwotnego wynajmującego.
Najem – kontrakt kupna-sprzedaży: najemcy przysługiwała wierzytelność o umożliwienie używania
rzeczy (pr. względne), w przypadku sprzedania rzeczy przez wynajmującego, najemca musiał „oddać”
rzecz kupującemu, mógł domagać się z kontraktu najmu odszkodowania od wynajmującego.
334.Kontrakt najmu dzieła.

Kontrakt najmu usług – locatio conductio operarum – pracujący locator zobowiązywał się wykonać
dla conductor(a) pewne usługi w zamian za wynagrodzenie pieniężne pensio. Konieczne było zgodne
porozumienie stron i oznaczenia płacy. Przedmiotem najmu usług mogły być tylko proste prace
niewykwalifikowane. Locator miał starannie wykonywać prace, nie odpowiadał za jej rezultat (umowa
starannego dzieła), terminowo, osobiście – nie mógł wyręczyć się innym; conductor miał płacić (z
dołu). Ten rodzaj pracy nie miał dużego znaczenia w niewolniczym państwie rzymskim – większość prac
wykonywali niewolnicy.
Kontrakt najmu dzieła locatio conductio operis – przyjmujący zamówienie conductor zobowiązywał
się wykonać dzieło locatorowi, w zamian za wynagrodzenie. Dzieła: budowa domu, uszycie ubrania,
przewóz materiału (przewóz morski lex Rhodia de iactu). Z reguły zamawiający dostarczał materiał
(locat) dlatego zwał się locatorem. Jeśli materiał dostarczał wykonawca – conductor, taką umowę
kwalifikowali prawnicy jako kupno-sprzedaż. W kontrakcie najmu dzieła świadczeniem był rezultat
pracy (umowa rezultatu).
Wykonującego obowiązywał termin i określony sposób wykonania (mógł wykonać go osobiści, ale nie
musiał, chyba, że kontrakt to precyzował- sławny malarz); odpowiadał on za dolus, wszelką winę i za
ryzyko utraty materiału i dzieła do chwili przekazania zleceniodawcy. Nie odpowiadał za przypadek
wynikający z wady materiału lub winy locatora; locatorowi przysługiwała actio locati przeciwko
conduktorowi. Zamawiający miał odebrać dzieło i zapłacić wynagrodzenie, musiał zachować najwyższą
staranność w stosunku do conductora, któremu przysługiwała actio conducti przeciwko locatorowi.
335.Lex Rhodia de iactu.

Umowa najmu dzieła – o przewóz - morski lex Rhodia de iactu, przewoźnik odpowiadał za winę –
wynagrodzenie szkód utraty i uszkodzenia przewożonego towaru, pasażer dodatkowo mógł się
zabezpieczyć przez umowę (receptum) dodatkowej dbałości przewoźnika na zasadzie custodia za
powierzone rzeczy. Za szkody wyrządzone przez personel właściciel odpowiadał z quasi ex delicto.
Dodatkowe zasady – wykształcone na Morzy Śródziemnym (od ośrodka na wyspie Rodos) nazwa lex
Rhodia de iactu – ustawa Rodyjska o zrzucie morskim, gdy kapitan podczas burzy dla ratowania statku i
części towaru musiał wyrzucić (iactus) jego część, powstała stąd szkoda rozkładała się proporcjonalnie
między wszystkich korzystających na tym – skarga poszkodowanych przeciw właścicielowi statku - actio
locati i właściciela actio conducti przeciwko korzystającym o pokrycie części szkód.
336.Kontrakt zlecenie.
Mandatum – konsensualny, zleceniodawca mandant zleca wykonanie oznaczonych czynność
zleceniobiorcy mandatariuszowi, który zobowiązuje się do bezpłatnego ich wykonania. Od pryncypatu
dozwolono na honorarium nie uważanego za zapłatę. Czynności mogły być czynnościami prawnymi lub
faktycznymi; kompleksowe lub konkretne; musiały przedstawiać konkretną wartość dającą się
oszacować, nie mogły być bezprawne lub niezgodne z dobrymi obyczajami. Zleceniobiorca mógł działać
w interesie zleceniodawcy, ale dodatkowo także i osoby trzeciej i swoim, miał wykonać zlecenie w
całości ściśle wedle wskazówek, niekoniecznie osobiście (jeśli za zgodą mandanta, mandatariusz
odpowiadał tylko za sumienny wybór – culpa on eligendo wina w wyborze); powinien zdać rachunek ze
zlecenia i oddać wszelkie korzyści z niego uzyskane, odpowiadał za dolus i wszelką winę (pr. just), w pr.
klasycznym tylko za dolus i culpa lata. Skarga przeciwko zleceniobiorcy actio mandati była infamująca -
actio famosa. Zleceniodawca zobowiązany był odebrać wykonane prawidłowo zlecenie, przejąć
zobowiązania wynikające z jego realizacji, zwrócić mandatariuszowi koszty poniesione w dobrej wierze i
wynagrodzić szkody i straty mandatariusza związane ze zleceniem, nie wynikające z przypadku lub siły
wyższej. Zobowiązanie wygasało przez jego wykonanie lub upływ terminu, a także jednostronnie przez
zleceniodawcę lub zrzeczenie zleceniobiorcy, albo śmierć jednej ze stron.
337.Zlecenie kredytowe.
Specjalne rodzaje kontraktu zlecenia: prowadzenia procesu, często między dłużnikami solidarnymi lub
dłużnikiem głównym a poręczycielem (skarga ze zlecenia służyła do realizacji roszczeń z tytułu regresu),
mandat kredytowy (zlecenie kredytowe) – polecenie zleceniodawcy wypłacenia pieniędzy osobie
trzeciej przez zleceniobiorcę, w razie niemożności odzyskania pieniędzy zleceniodawca mógł być
zaskarżony actio mandati o jej zwrot + spodziewane zyski; zleceniodawca pełnił funkcję poręczyciela.
Mandat kredytowy był jednym ze sposobów zabezpieczenia wierzytelności.
338.Kontrakt spółki.
Konsensualny kontrakt – dwie lub kilka osób (wspólnicy socii) zobowiązały się do wniesienia wkładu
majątkowego celem osiągnięcia wspólnego dozwolonego celu gospodarczego. Elementy kontraktu
spółki: consensus (dopiero w pr. just. wymagano wyraźnego objawu woli zawiązania spółki animus
contrahendae societatis), wkład (aport) (majątkowy, praca, rzeczy), dozwolony cel spółki, uzgodnienie
udziału w zyskach i stratach (brak uzgodnień – równy) niedopuszczalna: udziału jednej strony jedynie w
stratach bez zysków – societa leonina spółka lwia. Spółka opierała się na wzajemnym (personalnym)
zaufaniu wspólników, dlatego nie osoby nie mogły odstąpić swych udziałów obcej osobie.
W dawnym prawie istniała consortium, inna forma, gdy po śmierci pater familias jego dziedzice sui
heredes pozostawali w wspólności majątkowej mieli prawa do całego majątku a czynności dotyczyły
całego majątku (nie była to współwłasność), później mogli ją ustanowić między braćmi lub przyjaciółmi.
Spółka konsensualna powstała ok. 200 r.p.n.e. przejęła ideę równości członków, podział zysków i strat;
ok. 100 r.p.n.e. wzajemne prawa i obowiązki chroniła skarga dobrej wiary actio pro socio (infamująca,
zasądzając sędzia musiał pozostawić mu minimum utrzymania wg beneficium competentiae – chroniło
też od egzekucji osobistej). Odpowiedzialność w pr. klasycznym tylko za dolus (+ w pr. just. także za
culpa lata i culpa levis in concreto).
Spółka nie miała osobowości prawnej, mieli ją tylko członkowie (korporacja- stowarzyszenie miało).
Rozwiązanie spółki: porozumienie wszystkich członków; wypowiedzenie, śmierć, capitis deminutio,
niewypłacalność lub egzekucja jednego; terminowa – z upływem terminu, celowa – osiągnięcie celu lub
jego niemożliwość; utrata wspólnego majątku. Następowało wtedy zlikwidowanie wspólnych stosunków
– sądownie actio pro socio lub actio communi dividundo (o podział wspólnego majątku).
339.Konstrukcja i klasyfikacja kontraktów nienazwanych. (patrz też pyt 313)

Klasyfikacja justyniańska:
- do ut des – przeniesienie własności rzeczy by w zamian uzyskać inną (zamiana)
- do ut facias – przeniesienie własności rzeczy by w zamian uzyskać wykonania czynności (facere)
(darowizna z polecenia),
- facio ut des – wykonanie czynności by w zamian uzyskać rzecz (kontrakt estymatoryjny)
- facio ut facias – wykonanie czynności by w zamian uzyskać wykonanie innej czynności (ugoda,
transactio)
W prawie justyniańskim przysługiwała tu actio praescriptis verbis powodowi, który wykonał
świadczenie o świadczenie wzajemne. Podobnie jak w kontraktach realnych zaskarżalność następuje
dopiero w chwili przekazania rzeczy (chyba, że chodzi o facere), przez co kontrakty nienazwane nazywa
się też realnymi nienazwanymi.

340.Kontrakt estymatoryjny.
Umowa – wręczenie rzeczy drugiej osobie celem jej sprzedania po oznaczonej cenie innej osobie
(znalezienie kupca). Druga osoba miała zapłacić cenę lub oddać rzecz w razie niesprzedania.
Zaskarżalność w chwili wręczenia rzeczy. Uzyskanie wyższej ceny sprzedaży było zarobkiem
przypadającym drugiej osobie.
Zamiana permutatio – zaskarżalność w chwili przekazania rzeczy przez jedną osobę kontrahentowi.
341.Pacta nuda i pacta vestita.

Nuda pacta –kontrakty nagie – nie podlegające zaskarżeniu, z czasem niektóre uzyskały zaskarżalność –
pacta vestitia – umowy „ubrane” (były to: pacta praetoria – zaskarżalność nadana przez prawo
pretorskie, pacta legitima – przez ustawodawstwo cesarskie za dominatu, pacta adiecta – umowy dodane
(dodatkowe do kontraktów dobrej wiary, zmieniające ich skutki; zwiększające zobowiązanie dłużnika
były ważne tylko jeśli zawarte były razem z kontr. głównym, zmniejszające – w dowolnym czasie) –
przez jurysprudencję).
Kontrakty nienazwane i pacta vestitia rozszerzyły kategorie źródeł zobowiązań wg prawa cywilnego;
pozostałe były umowami nieformalnymi – nuda pacta.
342.Pacta praetoria.
Rodzaj pacta vestitia, uzyskało zaskarżalność przez prawo pretorskie – najważniejsze – constitutun debiti
– zobowiązanie się zapłacenia istniejącego długu (własnego constitutum debiti proprii lub innej osoby
constitutum debiti alieni); constituere – ustalić termin; własny dług w przypadku niemożności spłacenia
w starym terminie, niedotrzymanie nowego terminu dawało skargę actio de pecunia constituta.
Constitutum debiti alieni – zabezpieczenie zobowiązania – między wierzycielem a osobą trzecią mającą
zapłacić dług dłużnika; jedynie wygaśnięcie długu głównego powodowało wygaśnięcie zobowiązania z
constitutum, inne losy prawne długu nie miały wpływy na constitutum.
343.Recepta.
Recepta – trzy umowy edyktu pretorskiego (od recipere przyjmować obowiązek):
Receptum arbitri – umowa dwóch lub więcej osób będących w sporze z sędzią polubownym mającym
rozsądzić ich spór. Podejmując się arbitrażu musiał wypełnić rolę do końca, pretor mógł na nim to
wymóc przez zajęcie jego rzecz lub grzywnę. Było to obok compromissum – sądownictwo polubowne.
Receptum nautarum, cauponum, stabulariorum – odpowiedzialność właścicieli statków, oberży i stajni
zajezdnych za rzeczy powierzone ich opiece przez podróżnych. Odpowiadali oni na zasadzie custodia
(nawet jeśli nie ponosili winy), także za przypadek, początkowo nawet za vis maior. Poszkodowani mieli
dochodzić swych praw actio in factum. Początkowo wymagana była oddzielna umowa, w prawie
justyniańskim wystarczyło samo przekazanie rzeczy.
Receptum argentarii – umowa bankiera (argentarius), zobowiązującego się zapłacić istniejący lub
przyszły dług swego klienta (umowa bankier – klient) analogiczna funkcja do poręki. Wierzyciel zwracał
się o zapłatę do dłużnika, a dopiero ten, jeśli sam nie płacił, mógł skierować go do bankiera. W prawie
justyniańskim połączono to receptum z constitutum debiti alieni.
344.Odpowiedzialność właścicieli statków, gospód i stajni zajezdnych.

Receptum nautarum, cauponum, stabulariorum (patrz wyżej).
345.Pacta legitima.
Uzyskały zaskarżalność przez ustawodawstwo cesarskie za dominatu
- darowizna patrz pyt 348
- przyrzeczenie posagu
346.Compromissum i receptum arbitri.

Compromissum – nieformalna umowa (pactum) stron o oddanie sporu do rozstrzygnięcia sędziemu
polubownemu – arbitrowi. Justynian uznał compromissum za ważne, jeśli strony pisemnie je uznały lub
nie kwestionowały w ciągu 10 dni. Obecnie jest to tzw. zapis na sąd polubowny.

Receptum arbitri – umowa dwóch lub więcej osób będących w sporze z sędzią polubownym mającym
rozsądzić ich spór. Podejmując się arbitrażu musiał wypełnić rolę do końca, pretor mógł na nim to
wymóc przez zajęcie jego rzecz lub grzywnę. Było to obok compromissum – sądownictwo polubowne.
347.Darowizna w prawie rzymskim.

Darowizna jako odrębna umowa zaistniała dopiero w prawie justyniańskim, wcześniej uznawano za nią
wszelkie przypadki, kiedy zachodziło: powiększenie majątku obdarowanego z równoczesnym
umniejszeniem majątku darczyńcy, istniała wola obdarowania animus donandi, obdarowany przyjął
darowiznę (nie można było go do tego zmusić). Nie było określonej formy. Ważność obietnicy darowizny
zależała od stypulacyjnej formy, od Justyniana wystarczyła nieformalna obietnica będąca pactum
legitimum – mogąca być ważnie zaskarżona.
Ograniczenia darowizn: lex Cincia 204 r.p.n.e. ograniczenie wysokości (nieznana wartość) darowizny;
nieważność darowizn między małżonkami (prawo zwyczajowe – koniec rzeczypospolitej); początek
dominatu odejście od zasad lex Cincia na rzecz rejestracji darowizn (insynuacja darowizn). Do
darowizny można było dołączyć polecenie modus – donatio sub modo – darowizna z poleceniem,
niewykonanie polecenia nie czyniło darowizny nieważną, w prawie justyniańskim istniała możliwość
skarżenia przez darczyńcę o wykonanie polecenia – actio praescriptio verbis, darczyńca mógł wycofać
darowiznę w razie niewdzięczności obdarowanego.
348.Donatio sub modo (patrz wyżej); donatio mortis causa (pyt 196)
Mortis causa capio – przysporzenia majątkowe z mocy ostatniej woli nie będące spadkiem ani zapisem.
Warunek zawieszający spadek – spadkobierca miał wypłacić określonej osobie pewną sumę pieniężną –
np. darowizna na wypadek śmierci – donatio mortis causa – pod warunkiem, że obdarowany przeżyje
darczyńcę. Jej podstawą była umowa między darczyńcą a obdarowanym, stosowano do niej niektóre
przepisy prawa spadkowego m.in. kwarta Falcydyjska.
349.Zobowiązania quasi ex contractu.

Zobowiązania, jak gdyby z kontraktu – powstałe na podstawie stanu faktycznego rodzącego skutki
podobne jak kontrakt. Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia – negotiorum gestio; zobowiązania ze
sprawowania opieki; bezpodstawnego wzbogacenia się kosztem innej osoby; zobowiązania między
uczestnikami przypadkowej współwłasności communio incidens; zobowiązania spadkobiercy wobec
legatariuszy; itp.
350.Negotiorum gestio.
Osoba (gestor) prowadzi sprawy innej osoby (dominus) bez zlecenia (inaczej byłby to kontrakt zlecenia).
Elementy negotiorum gestionis:
- mogły to być czynności faktyczne lub ogólne, prowadzone świadomie,
- gestor nie miał obowiązku prowadzenia tych spraw,
- gestor prowadził te sprawy z zamiarem zobowiązania dominus np. do zwrotu poniesionych
wydatków (inaczej byłaby to darowizna)
- pr. klasyczne – dominus mógł wiedzieć o czynnościach, nie dał on polecenia, prawo just. – musiał nie
wiedzieć,
- gestor musiał doprowadzić sprawy do końca, zdać sprawozdanie, oddać wszelkie korzyści
majątkowe dominus, obowiązany był do najwyższej staranności w prowadzeniu cudzych spraw.
- dominus powinien zwrócić wydatki (poczynione utiliter z korzyścią dla dominus niezależnie od
efektów), przejąć na siebie zobowiązania zaciągnięte przez gestora w tej sprawie,
351.Bezpodstawne wzbogacenie.
Bezpodstawne wzbogacenie się jednej osoby kosztem drugiej rodziło zobowiązanie do zwrotu owego
wzbogacenia – nam hoc natura aequum est neminem cum alterius detrimendo fieri locupletiorem –
albowiem z samej natury jest słuszne, aby nikt nie wzbogacał się ze szkodą drugiego. Zobowiązanie
zwrotu wynikało jedynie z faktu wzbogacenia – quasi ex contractu. O zwrot można było skarżyć za
pomocą condictio – skargi cywilnej stricti iuris.
Condictio indebiti – skarga o zwrot nienależnego świadczenia płaconego w przeświadczenia spłacania
długu, którego w rzeczywistości nie było pod warunkiem, że płacono z zamiarem umorzenia długu, dług
nie mógł w ogóle istnieć (nawet jako naturalny lub moralny), zapłata musiała nastąpić wskutek błędu
płacącego nie mogącego przy normalnej staranności dowiedzieć się o jego nieistnieniu.
Condictio ob rem dati – w przypadku przeniesienia własności rzeczy w konkretnym celu (posag, gdy nie
doszło do zawarcia małżeństwa); w prawie justyniańskim było to też facere.
Condictio ob turpem vel iniustam causam – celem odzyskania rzeczy uzyskanych w sposób nieetyczny
turpis causa lub niezgodny z prawem – iniusta causa. Darowizna wbrew zakazowi, dla odzyskania
lichwiarskich odsetek. Ograniczało się to jedynie do sytuacji niemoralności lub niezgodności z prawem
samego przyjęcia przysporzenia, a nie w przypadku, gdy także obdarowanie też było niemoralne
(łapówka dla sędziego).
Condictio sine causa – ogólne bezpodstawne wzbogacenie, przyczyna nie mieści się w poprzednich,
podobnie condictio ob causam finitam – gdy przysporzenie początkowo miało podstawę prawną, w
pewnym momencie traci ją (pierścień).
352.Bezpodstawne wzbogacenie przez nienależne świadczenie. Condictio indebiti. (patrz wyżej)
353.Świadczenie niezgodne z prawem lub niemoralne. Condictio ob turpem vel iniustam causam.
(patrz wyżej)
354.Crimina i delicta.
Czyny bezprawne:
Crimina – publiczne – niebezpieczne dla porządku państwa, pociągały za sobą odrębne kary,
sprawowane przez odrębne sądownictwo, inne postępowanie sądowe – dziedzina rzymskiego prawa
karnego;
Delicta – prywatne – naruszenie interesów prywatnych, skargi zależały od osób pokrzywdzonych –
postępowanie prywatne o wynagrodzenie szkody i grzywnę jako karę prywatną...
Czyn bezprawny rodził konieczność zapłaty odszkodowania (grzywny) jeśli dał się zaliczyć do
określonej liczby deliktów - dających skargę, nie było bowiem ogólnego pojęcia deliktu.
Istniały jednak cechy wspólne odróżniające zobowiązania z deliktu od kontraktowych:
- źródło zobowiązania – w delikcie szkoda; stosunek umowny w kontrakcie - odszkodowanie tylko w
przypadku niedopełnienia warunków kontraktu,
- delikt pociągał odpowiedzialność do naprawienia szkody i zapłacenia kary prywatnej (nie
występującej w kontrakcie); dochodzenie odszkodowania z deliktu – skargi reipersekutoryjne; kary
pieniężnej – skargi penalne; skargi mieszane actiones mixtae – odszkodowawczo – karne,
- dług z deliktu wygasał wraz ze śmiercią dłużnika (sprawcy), podobnie z wierzytelnościami z deliktu
(szczególnie osobistymi). Dziedziczne były zobowiązania deliktowe przeprowadzone przez litis
contestatio,
- capitis deminutio wygaszające długi kontraktowe nie wygaszała deliktowych,
- solidarna odpowiedzialność sprawców jednego deliktu za szkodę, kara pieniężna – indywidualnie,
- grzywna zawsze była pieniężna.
355.Odpowiedzialność deliktowa. (patrz wyżej)
356.Pojęcie i rodzaje czynów niedozwolonych (deliktów).

Podział deliktów na delikty prawa cywilnego i tzw. delikty prawa pretorskiego.
Najważniejsze rodzaje deliktów prawa cywilnego:
- furtum – kradzież,
- rapina – rabunek,
- damnum iniuria datum – bezprawne wyrządzenie szkody,
- iniuria – zniewaga.
Najważniejsze delikty prawa pretorskiego:
- dolus – podstęp,
- metus – użycie bezprawnej groźby,
- fraus creditorum – działanie na szkodę wierzycieli.
357.Furtum i rapina.
Furtum – świadome, bezprawne i potajemne przywłaszczenie sobie rzeczy lub jej używania, posiadania,
dla korzyści majątkowej. Rodzaje furtum:
- furtum rei – kradzież rzeczy,
- furtum usus – używania (depozytariusz używał rzeczy (przyjętej w przechowanie) bez zgody
deponenta; komodatariusz przekroczył granice oznaczone kontraktem używania,
- furtum possessionis – kradzież posiadania (np. zastawca nieb płacąc długu odebrał wierzycielowi
zastawniczemu rzecz daną mu w zastaw).
Podział na furtum manifestum – schwytanie na gorącym uczynku (karane surowiej – poczwórna wartość
rzeczy) i furtum nec manifestum (wykrycie kradzieży w inny sposób – podwójna wartość)
Dwie skargi z kradzieży: actio furti – skarga penalna dla ukarania sprawcy i zapłaty przez niego grzywny
oraz condictio furtiva – skarga reipersekutoryjna o zwrot rzeczy skradzionej lub jej równowartości.
Zasądzenie z kradzieży pociągało za sobą infamię sprawcy.
Rapina – rabunek jako odrębny delikt od I w.n.e. przez powstanie formuły nowej skargi actio vi
bonorum raptorum – o majątek zabrany siłą. Do roku przysługiwała poczwórna wartość szkody, później
pojedyncza. Justynian uznał rabunek za delikt prawa cywilnego, actio vi bonorum raptorum nadał
charakter mieszany. Zasądzony sprawca podlegał infamii.
358.Damnum iniuria datum.

Damnum iniuria datum – bezprawne wyrządzenie szkody – umyślne i bezprawne zniszczenie cudzej
rzeczy. Uregulowane przez lex Aquilia – ustawa Akwiliańska 286 r.p.n.e. rozszerzona przez pretorów i
jurysprudencję. Trzy rozdziały, dwa pierwsze – odpowiedzialność za zabicie niewolnika lub zwierzęcia
czworonożnego i inne szkody wyrządzone w cudzym majątku. Ustawa Akwliańska stała się dla
jurysprudencji podstawą rozwinięcia zakresu pojęcia winy (culpa) jako niedbalstwa, a nawet
nieumiejętności; także związku przyczynowego rozwiniętego o pośrednie przyczynienie się do powstania
szkody przez działanie lub zaniechanie.
Poszkodowanemu (właścicielowi rzeczy) przysługiwała drogą actio legis Aquiliae zapłata grzywny
kwalifikowanej (większej od faktycznej szkody) (w prawie justyniańskim obejmowało także
odszkodowanie – actio mixta). Później rozszerzono tę skargę o użytkowników, prawo poklasyczne –
także zranienie osób wolnych.
359.Lex Aquilia i bezprawne wyrządzenie szkody. (patrz wyżej)
360.Iniuria – pojęcie i treść.

Iniuria – rozmyślne i bezprawne, czynne lub słowne naruszenie osobowości człowieka wolnego.
Początkowo były to naruszenia cielesne, późnej także godności osobistej, dobrego imienia (zniesławienie,
zniewaga), osobiste lub pośrednie (dzieci, żona in manu). Było wiele sytuacji kwalifikowanych jako
iniuria. Poszkodowanemu przysługiwała penalna skarga osobista – actio iniuriarum – infamująca.
Zakres odpowiedzialności – początkowo na zasadzie talionu, z możliwością ugody między stronami,
później dopuszczono oszacowania pieniężnego przez poszkodowanego; w przypadku zniewagi ciężkiej
np. zranienia lub pobicia, zniewagi publicznej lub skierowanej do urzędnika lub senatora – wysokość
szacował sam pretor. Lex Cornelia de iniuriis 80 r.p.n.e. wprowadziła dodatkowo publicznoprawną
ochronę w przypadku zniewagi z użyciem siły.
361.Delikty prawa cywilnego i prawa pretorskiego. (patrz też pyt 357)

Delikty prawa pretorskiego:
Metus – obawa, czynności dokonywane pod wpływem obawy wywołanej bezprawną groźbą uzyskały
skargę actio quod metus causa o poczwórną wartość szkody (łagodzoną w przypadku naprawienia
skutków groźby przez sprawcę na wezwanie sędziego lub po upływie roku). W prawie justyniańskim była
to actio in rem scripta – mogąca być wytoczona każdemu kto wzbogacił się na niej (niekoniecznie
sprawcy). Metus był wadą oświadczenia woli przy czynności prawnej.
Dolus – podstępne działanie mające na celu oszukanie innej osoby powodujące jej szkodę majątkową.
Actio de dolo wprowadzone przez pretora Aquuiliusa Gallusa, zasądzona zobowiązywała do zapłacenia
grzywny w pojedynczej wysokości szkody – skarga infamująca. Uniknięcie infamii było możliwe w
przypadku naprawienia szkody na wezwanie sędziego – actiones arbitrariae (polubowna~). Zapłata
grzywny miała wynagrodzić straty. Powód uzyskiwał też excepcje (quod metus causa, doli) ew. in
integrum restitutio. Dolus był wadą oświadczenia woli i najwyższym stopniem winy umyślnej dłużnika.
Fraus creditorum – działanie na szkodę wierzycieli (patrz pyt 364).
362.Dolus i metus jako delikty. (patrz wyżej)
363.Fraus creditorum.
Fraus creditorum – działanie na szkodę wierzycieli, dokonanie przez dłużnika czynności prawnych lub
faktycznych powodujących zmniejszenie jego majątku celem uniemożliwienia lub utrudnienia
wierzycielom zaspokojenia ich wierzytelności – w prawie klasycznym połączone z pretorską egzekucją
majątkową venditio bonorum. Dłużnik świadomie tak działający – nazywał się fraudatorem. Dla
przeciwdziałania temu pretor dał wierzycielom środki procesowe anulujące czynności fraudatora. Były
to: interdictum fraudatorum; i actio Pauliana (patrz niżej).
364.Actio Pauliana.
Warunki zastosowania skargi Pauliańskiej:
- czynność prawna fraudatora musiała być odwołalna (np. wyzwolenie niewolnika czy objęcie spadku
nie były odwołalne)
- czynność taka musiała powodować zmniejszenie realne (a nie np. nie wzbogacenie się) majątku
fraudatora,
- czynności musiały powodować szkodę wierzycieli (jeśli do majątku dłużnika prowadzone było post.
egzekucyjne),
- dłużnik musiał przynajmniej wiedzieć o powiększaniu swej niewypłacalności przez daną czynność
prawną,
- skarga Pauliańska mogła dotyczyć fraudatora lub osoby trzeciej korzystającej na tej czynności
(odpłatnej), wiedzącej o szkodach wynikających z niej dla wierzycieli, jeśli było to nieodpłatne mogła
być skarżona także osoba bonae fidei (nie musiała wiedzieć o tych szkodach).
Do roku od egzekucji dłużnika, opiewała ona na całą szkodę poniesioną przez wierzycieli, po tym
terminie, dłużnik lub osoby trzecie mogły być zasądzone tylko o wzbogacenie, jeśli je jeszcze posiadały.
Była to actio arbitraria – zasądzenie następowało tylko gdy pozwany nie zwrócił rzeczy lub unieważnił
kontrakt na wezwanie sędziego.
365.Zobowiązania quasi ex delicto.

Zobowiązanie powstałe na skutek zdarzenia faktycznego powodującego skutki, jak gdyby popełniono
delikt. Z reguły brak winy umyślnej sprawcy. Są to: actio de effusis vel deiectis (wylanie lub wyrzucenie
z mieszkania - patrz niżej), actio de positis vel suspensis (wywieszenie lub postawienia), iudex qui litem
suam facit (sędzia, który przez własne zaniedbanie w procesie, niezgodny z prawem wyrok, zaniedbanie
terminu naraził stronę na powstanie szkody mógł być pozwany o je wyrównanie) i odpowiedzialność
właścicieli statków gospód i stajni (dodatkowo odpowiadali podwójnie za szkody wyrządzone przez
personel).
366.Deiectum vel effusum. (wylanie lub wyrzucenie)

Wylanie lub wyrzucenie z mieszkania np. na ulicę co spowodowało szkodę dawało skargę actio de
effusis vel deiectis o podwójną wartość szkody przeciwko właścicielowi mieszkania, w przypadku
śmierci obywatela – actio popularis o wysoką grzywnę przysługiwała każdemu.
367.Positum aut suspensum. (postawienie lub wywieszenie)

Postawienie lub wywieszenie rzeczy w sposób grożący bezpieczeństwu przechodniów. Skarga
przysługiwała każdemu (actio popularis) za samo zagrożenie jeszcze bez szkody.
368.Actiones adiecticiae qualitatis.

Zobowiązania niewolników lub osób podlegających pater familias nie obciążały pana o ile nie były
wykonane na jego polecenie lub za zgodą. Skargi przeciwko zwierzchnikowi z zobowiązań zaciąganych
przez podległych mu – actiones adiecticiae qualitatis – powództwa o charakterze dodatkowym, a były
to:
- actio de peculi – zobowiązania osób, które uzyskały od pater familias peculium,
- actio tributora – gdy udzielenie peculium miało charakter przedsiębiorstwa handlowego,
- actio exercitoria – zobowiązania zaciągnięte związane z żeglugą zarobkową,
- actio institoria – zobowiązania filius familias lub niewolnika związane z jego działalnością
gospodarczą
- actio quod iussu – z zobowiązań zaciągniętych na polecenie zwierzchnika,
- actio de in rem versio – z wszelkich czynności, które przyniosły zwierzchnikowi korzyść.
369.Odpowiedzialność noksalna. patrz pyt 81 actio noxalis

Za delikty osób alieni iuris odpowiadali ich zwierzchnicy na zasadzie noksalnej – pozwany actio noxalis
mógł zapłacić odszkodowanie i grzywnę lub oddać sprawcę do czasu odpracowania szkody.
Odpowiedzialność noksalna związana była ze sprawcą – noxa caput sequitur - ... idzie za głową sprawcy.
370.Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta. (actio de pauperie)

Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta domowe podobna do noxalnej – actio de
pauperie można było ubiegać się o odszkodowanie lub wydanie zwierzęcia. Oddzielne uregulowanie za
utrzymywane zwierzęta dzikie.
371.Sposoby umocnienia (zabezpieczenia) zobowiązań.

Umocnienie zobowiązania mogło nastąpić przez zabezpieczenie osobowe lub zabezpieczenie rzeczowe.
Rodzaje zabezpieczeń osobowych:
- poręczenie: sponsio; fidepromissio; fideiussio;
- mandat kredytowy – mandatum pecuniae credendae (pyt 338)
- constitutum debiti alieni (pyt 343)
- receptum argentarii (pyt 344)
Rodzaje zabezpieczeń rzeczowych:
- fiducia cum creditore contracta (pyt 316),
- zastaw ręczny – pignus (pyt 263,309,320),
- zastaw umow(n)y – hipoteca (pyt 263),
dodatkowe formy zabezpieczenia:
- zadatek arrha (pyt 139),
- stypulacja karna (stipulatio poenae) (pyt 302).
Przyjęcie na siebie odpowiedzialności za cudzy dług – itercesja intercessio.
372.Poręczenie.
Zachodziło stypulacyjnie między wierzycielem a osobą trzecią przyjmującą na siebie odpowiedzialność
za dłużnika. Popularna forma (zastaw wymagał posiadania wartościowej rzeczy, co nie było
powszechne), poręczyciel uzależniał od siebie dłużników (pomagało im to np. w wyborach). Trzy formy
poręczenia: sponsio, fideipromissio; fideiussio – najbardziej powszechna, można było tak poręczać
wszelkie formy kontraktów, odpowiedzialność fideiusora była dziedziczna, akcesoryjna (uboczna); kilku
fideusorów z jednego długu było odpowiedzialnych solidarnie – każdy z całości (później możliwość
rozdziału). W prawie justyniańskim jest to jedyna forma poręki. Poręczycielowi, jeśli zapłacił dług

przysługiwało prawo regresu, a także beneficium cedendarum actionum – przelania na niego
wierzytelności długu.
373.Prawo regresu w zobowiązaniach. (patrz wyżej)
374.Sposoby umorzenia zobowiązań.

Umorzenie zobowiązania następowało z mocy samego prawa ipso iure lub przez podniesienie przez
dłużnika ekscepcji udzielonej z mocy prawa pretorskiego – ope exceptionis. Właściwym wygaśnięciem
było ipso iure, wygasało on ostatecznie, skuteczne wobec wszystkich osób zainteresowanych. Przy ope
exceptionis zobowiązanie nadal istniało, jednak realizacja była uniemożliwiona przez udzieloną
ekscepcję. Sposoby wygaśnięcia zobowiązań: spełnienie warunku lub nadejście terminu zobowiązania,
śmierć zasadniczo nie wygaszała wierzytelności i długów – były dziedziczne.
Sposoby ipso iure:
- wykonanie zobowiązania,
- formalne zwolnienie z zobowiązania (po wykonaniu zobowiązania (lub dobrowolnie), dopiero to
zwalniało z zobowiązania – dawne prawo formalistyczne, np. zobowiązanie zaciągnięte per aes et
libram tylko tak mogło być rozwiązane solutio per aes et libram),
- nowacja,
- confusio (patrz niżej)
- concursum causarum lucrativarum (w przypadku wierzytelności pod tytułem darmym rzeczy
indywidualnie oznaczonych, które wierzyciel otrzymał od innej osoby także darmo);
Ope exceptionis:
- pactum de non petendo (umowa o niedomaganie się długu, zrzeczenie się przez wierzyciela zapłaty
wierzytelności na stałe lub na jakiś czas)
- kompensacja (potrącenie patrz niżej).
375.Akceptylacja i stypulacja akwiliańska.

Akceptylacja była to forma zwolnienia z zobowiązania kontraktów literalnych i werbalnych – przez
odpowiedź na pytanie dłużnika (czy otrzymałeś co ci przyrzekłem?) lub zapisanie sumy po stronie
przychodów (niezależnie czy faktycznie świadczenie spełniono). Stypulacja Akwiliańska – konstrukcja
stworzona przez prawnika Aquiliusa Gallusa mająca na celu zwrócenie kilku długów z różnych interesów
jednemu wierzycielowi, łączono je w jeden dług stypulacyjny umarzany jedną akceptylacją.
Umorzenie zobowiązania mogło nastąpić w myśl zasady contrarius actus przez czynność odwrotną
(consensus przez dissensus), o ile żadna ze stron nie wypełniła jeszcze świadczenia.
376.Nowacja (odnowienie) zobowiązania.

Nowacja – odnowienie zobowiązania następowało przez umorzenie zobowiązania (każdego rodzaju) i
postawienie w jego miejsce nowego (literalnego lub stypulacyjnego). Zachodziła, jeśli było stare
zobowiązanie mające być umorzone a nowe powstawało na jego miejsce, musiało mieć ten sam
przedmiot świadczenia (idem debitum) (w prawie justyniańskim dopuszczono zmianę przedmiotu
świadczenia, z zaznaczeniem animus novandi by uniknąć wątpliwości), nowe zobowiązanie musiało
posiadać coś nowego aliquid novi. Mogła być to nowacja między tymi samymi osobami – następowała
zmiana zobowiązania (jakiegokolwiek) na stypulacyjne, terminu lub miejsca świadczenia. Między
nowymi osobami – zmiana wierzyciela lub dłużnika. Mogła to być delegacja czynna (zmiana
wierzycieli) lub bierna (zmiana osoby dłużnika).
377.Confusio w zobowiązaniach.
Confusio – zejście się długu i wierzytelności w jednej osobie (np. przez dziedziczenie dłużnika po
wierzycielu lub odwrotnie).
378.Potrącenie (kompensacja).
Umorzenie całkowite lub częściowe wierzytelności na skutek przeciwstawienia jej innej wierzytelności ze
strony dłużnika (wierzyciel był dłużnikiem swego dłużnika). Był to procesowy sposób
postępowania. Proces kształtowania się: w sporach negotia bonae fidei sędzia mógł brać pod
uwagę wszystkie czynniki dotyczące sporu, pretensja wzajemna powinna jednak wynikać z
tej samej podstawy prawnej głównie z kontraktu synallagmatycznego.
Wyjątki od niemożności zastosowania potrącenia gł. skargach stricti iuris (w czasach Gaiusa): bankier
skarżący swego klienta musiał uprzednio dokonać w swych księgach rachunkowych
potrącenia i skarżyć o saldo; jeśli bonorum emptor za sprawą venditio bonorum nabył
majątek niewypłacalnego dłużnika i następnie skarżył jego dłużników i okazało się, że
któryś z nich jest jednocześnie wierzycielem egzekuta to sędzia powinien przeprowadzić
potrącenie. Istniała możliwość potrącenia drogą exceptio doli – wniesioną przez pozwanego
mającego u powoda wierzytelność, której ten nie zawarł w skardze (mogło ono być oparte
na innej podstawie prawnej, musiało jednak dotyczyć tego samego przedmiotu świadczenia
(np. pieniędzy). W prawie justyniańskim sędzia sam przeprowadzał potrącenie (bez
excepcji) o ile przedmiot świadczenia był taki sam, termin płatności już zapadł i były one
łatwe do udowodnienia (nie powodowały zwłoki w procesie).
Przykładowy zestaw pytań (zestaw CIX) 1ignorantia iuris, 2dziedziczenia wedle głów i wedle
szczepów,3 iusta causa traditionis, 4 damnum emergens i lucrum cessans
Egzamin: 4 pytania – zobowiązania i prawo rzeczowe + dwa inne!!!
Pojęcia ogólne i historia źródeł
1. Rzymskie pojęcie prawa i sprawiedliwości.

2. Ius est ars boni et aequi. (patrz wyżej).
3. Prawo publiczne i prawo prywatne.
4. Systematyka rzymskiego prawa prywatnego.
5. Personae – res – actiones.
6. Ius civile – ius gentium – ius honorarium.
7. Okresy historycznego rozwoju państwa i prawa rzymskiego.
8. Źródła tworzenia prawa rzymskiego.
9. Ustawa XII Tablic.
10. Magistratury rzymskie.
11. Jurysprudencja rzymska.
12. Prawnicy rzymscy okresu klasycznego.
13. Gaius i jego instytucje.
14. Kodyfikacja justyniańska.
15. Corpus Iuris Civilis.
16. Prawo rzymsko – bizantyjskie.
17. Recepcja prawa rzymskiego.
Rzymski proces cywilny
18. Rodzaje postępowania w rzymskim procesie cywilnym.

19. Rola pretora w procesie cywilnym.
20. Actio.
21. Jurysdykcja.
22. Magistratury jurysdykcyjne.
23. Jrysdykcja sporna (procesowa) i niesporna (nieprocesowa).
24. Sędzia w prawie rzymskim.
25. Sądy kolegialne.
26. Zdolność procesowa
27. Zdolność procesowa a legitymacja procesowa.
28. Legitymacja procesowa.
29. Zastępstwo procesowe.
30. Właściwość sądu.
31. Actor sequitur forum rei.
32. Prorogatio fori.
33. Charakterystyka procesu legisakcyjnego.
34. Postępowanie in iure i apud iudicem.
35. In ius vocatio.
36. Pozycja pozwanego w stadium in iure.
37. Confessio in iure.
38. Środki obrony pozwanego.
39. Exceptio.
40. Ekscepcje dylatoryjne i peremptoryjne.
41. Exceptio rei iudicatae.
42. Exceptio doli.
43. Litis contestatio.
44. Formułka procesowa.
45. Formułki (actiones) prejudycjalne (preiudiciales).
46. Actiones in rem i actiones in personam. Prawa podmiotowe względne i bezwzględne.
47. Actiones stricti iuris – bonae fidei.
48. Actio utilis.
49. Actiones in ius – in factum (conceptae).
50. Skargi odszkodowawcze i penalne.
51. Actio popularis.
52. Powództwa działowe (actiones divisoriae).
53. Postępowanie apud iudicem.
54. Postępowanie dowodowe.
55. Ciężar dowodu.
56. Actori incumbit probatio.
57. Reus in excipiendo fit actor.
58. Zasady sędziowskiej oceny dowodów.
59. Wyrok i jego treść.
60. Prawomocność wyroku.
61. Res iudicata.
62. Bis de eaddem re agere non licet.
63. Pojęcie i rodzaje egzekucji.
64. Egzekucja majątkowa i jej formy.
65. Proces kognicyjny.
66. Środki ochrony pozaprocesowej.
67. Interdykty.
68. Restitutio in itegrum.
Prawo osobowe z czynnościami prawnymi.
69. Zdolność prawna.

70. Nasciturus.
71. Początek i koniec zdolności prawnej.
72. Zakres zdolności prawnej.
73. Status osoby fizycznej.
74. Status libertatis.
75. Kategorie osób ze względu na status.
76. Capitis deminutio.
77. Postliminium; fictio legis Corneliae.
78. Powstanie niewoli.
79. Favor libertatis.
80. Sytuacja prawna niewolników.
81. Peculium i czynności prawne niewolników.
82. Sposoby wyzwolenia niewolników.
83. Sytuacja prawna wyzwoleńców.
84. Lex Fufia Caninia – Lex Aelia Sentia – lex Iunia Norbana.
85. Prawo patronatu.
86. Osoby półwolne.
87. Mancipio dati.
88. Koloni.
89. Status civitatis.
90. Nabycie obywatelstwa rzymskiego.
91. Status familiae.
92. Osoby sui i alieni iuris.
93. Infamia i turpitudo. Actiones famosae.
94. Osoby prawne w prawie rzymskim.
95. Korporacje i fundacje.
96. Collegia i pia causae.
97. Zdolność do czynności prawnych i jej ograniczenia.
98. Ograniczenia zdolności do czynności prawnych ze względu na wiek.
99. Negotium claudicans.
100. Furiosus i prodigius.
101. Zdarzenia prawne.
102. Pojęcie i rodzaje czynności prawnych.
103. Czynności prawne jednostronne i dwustronne.
104. Czynności prawne mortis causa.
105. Czynności prawne rozporządzające i zobowiązujące.
106. Forma czynności prawnych.
107. Czynności formalne prawa rzymskiego.
108. Mancypacja i jej zastosowania.
109. In iure cessio.
110. Wady oświadczenia woli.
111. Symulacja czynności prawnej.
112. Błąd w czynności prawnej.
113. Ignorantia iuris.
114. Dolus i metus.
115. Wymogi ważności czynności prawnej.
116. Nieważność bezwzględna i względna czynności prawnych.
117. Konwalidacja (konwalescencja) i konwersja czynności prawnych.
118. Ważność i skuteczność czynności prawnych.
119. Wzruszalność czynności prawnych.
120. Składniki treści czynności prawnych.
121. Essentialia, naturalia i accidentalia negotii.
122. Warunek i termin.
123. Pojęcie i rodzaje warunku.
124. Warunki niewłaściwe.
125. Polecenie (modus).
126. Nabycie prawa.
127. Nemo plus iuris ad alium transferre potest, quiam ipse habet.
128. Sukcesja uniwersalna i syngularna.
129. Zastępstwo przy czynnościach prawnych.
Prawo rodzinne
130. Rodzina agnatyczna.

131. Rodzina kognatyczna.
132. Pokrewieństwo i powinowadztwo.
133. Małżeństwo rzymskie.
134. Małżeństwo, konkubinat i związki podobne.
135. Wymogi zawarcia małżeństwa.
136. Nuptias non concubitus, sed consensus facit.
137. Przeszkody małżeńskie.
138. Zaręczyny.
139. Zawarcie i rozwiązania małżeństwa.
140. Małżeństwo cum manu i sine manu.
141. Małżeńskie prawo majątkowe.
142. Posag.
143. Sposoby powstania władzy ojcowskiej.
144. Domniemanie ojcostwa.
145. Pater est, quem nuptiae demonstrant.
146. Przysposobienie dziecka według prawa rzymskiego.
147. Arrogatio i adoptio.
148. Adoptio plena i minus plena.
149. Legitymacja dziecka (legitymatio)
150. Zgaśnięcie władzy ojcowskiej.
151. Emancypacja.
152. Treść władzy ojcowskiej.
153. Opieka (tutela) i kuratela (cura).
154. Opieka nad dziećmi i niedojrzałymi (tutela impuberum)
155. Sposoby powołania opiekuna.
156. Obowiązki i odpowiedzialność opiekuna.
157. Kuratela – pojęcie, rodzaje, zastosowanie.

Prawo spadkowe
159. Pojęcie i rodzaje dziedziczenia.

160. Hereditas i bonorum possesio.
161. Dziedziczenie i spadek.
162. Sukcesja uniwersalna i syngularna w prawie spadkowym.
163. Powołanie do spadku – pojęcie i podstawy.
164. Pojęcie i treść testamentu.
165. Testament i kodycyl.
166. Formy testamentu.
167. Testamenty szczególne; testament holograficzny.
168. Incapacitas, indignitas i prawo kaduka.
169. Semel heres sempel heres.
170. Ustanowienie spadkobiercy. Cautio Muciana.
171. Podstawienie dziedzica (substytucja).
172. Agnacja i kognacja w dziedziczeniu beztestamentowym.
173. Dziedziczenie beztestamentowe według Ustawy XII Tablic
174. Pretorskie dziedzicznie beztestamentowe.
175. Dziedziczenie wedle głów wedle szczepów.
176. Dziedziczenie ab intestato według prawa justyniańskiego.
177. Dziedzicznie beztestamentowych małżonków w prawie rzymskim.
178. Dziedziczenie pogrobowców.
179. Dziedzicznie przeciwtestamentowe.
180. Querela infficiosi testamenti.
181. Zachowek.
182. Sposoby przyjęcia spadku.
183. Spadek leżący.
184. Transmisja powołania.
185. Skutki nabycia spadku.
186. Odpowiedzialność za długi spadkowe.
187. Dobrodziejstwo inwentarza (beneficium inventarii).
188. Współdziedziczenie i jego następstwa.
189. Przyrost (akrescencja) w prawie spadkowym.
190. Zaliczenie na dział spadkowy.
191. Pojęcie i rodzaje zapisów.
192. Legaty i fideikomisy.
193. Legat windykacyjny i damnacyjny.
194. Lex Falcidia i tzw. kwarta falcydyjska.
195. Fideikomis uniwersalny.
196. Darowizna na wypadek śmierci.
Prawo rzeczowe
197. Pojęcie i rodzaje rzeczy.

198. Res corpolares – incorpolares.
199. Rzeczy wyłączone z obrotu.
200. Res mancipi – res nec mancipi.
201. Rzecz niczyja – thesaurus.
202. Pojęcie nieruchomości.
203. Superficies solo cedit.
204. Genus i species.
205. Rzeczy podzielne i niepodzielne.
206. Rzeczy zużywalne i niezużywalne.
207. Pożytki (fructus).
208. Rzecz złożona i rzecz zbiorowa. Actio ad exhibendum.
209. Fructus naturales i fructus civiles.
210. Rodzaje władztwa nad rzeczami.
211. Posiadanie a własność.
212. Pojęcie posiadania.
213. Corpus i animus.
214. Znaczenie prawne posiadania.
215. Possessio civilis i possessio naturalis.
216. Dzierżenie (detentio).
217. Possesio ad interdicta.
218. Possessio ad usucapionem.
219. Posiadanie w dobrej i w złej wierze.
220. Nabycie posiadania.
221. Posiadanie wadliwe
222. Nemo sibi ipse causam possessionis mutare potest.
223. Nabycie posiadania solo animo.
224. Traditio brevi manu oraz constitutum possessorium.
225. Ochrona posiadania.
226. Ochrona posesoryjna i petytoryjna.
227. Interdykty posesoryjne.
228. Quasi possessio iuris.
229. Pojęcie własności.
230. Własność kwirytarna i bonitarna.
231. Współwłasność.
232. Zakres uprawnień właściciela.
233. Ograniczenia własności.
234. Tzw. elastyczność własności.
235. Sposoby nabycia własności.
236. Pierwotne sposoby nabycia własności.
237. Pochodne nabycie własności.
238. Tradycja jako sposób przeniesienia własności.
239. Iusta causa traditionis.
240. Zawłaszczenie (occupatio).
241. Nabycie własności przez połączenia rzeczy (accessio).
242. Accessio cedit principali.
243. Confusio w prawie rzeczowym.
244. Nabycie własności na pożytkach.
245. Przetworzenie rzeczy (specificatio).
246. Zasiedzenie.
247. Przesłanki zasiedzenia.
248. Sposoby ochrony własności.
249. Skarga windykacyjna.
250. Actio negatoria.
251. Odpowiedzialność pozwanego skargą windykacyjną za pożytki i nakłady.
252. Prawa rzeczowe.
253. Iura in re aliena.
254. Służebności.
255. Służebności gruntowe.
256. Służebności osobiste.
257. Usus i ususfructus.
258. Użytkowanie.
259. Zasady ogólne służebności.
260. Nabycie, zgaśnięcie i ochrona służebności.
261. Prawo zastawu.
262. Zastaw jako prawo akcesoryjne.
263. Pignus i hypotheca.
264. Przedmiot zastawu.
265. Treść i realizacja prawa zastawu.
266. Klauzule dodawane do zastawu. Antychreza.
267. Kilka zastawów na jednej rzeczy.
268. Prior tempore, potior iure.
269. Hipoteka generalna; zastaw na prawach; podzastaw; zastaw uprzywilejowany.
270. Emfiteuza.
271. Prawo zabudowy (superficies).
Zobowiązania
272. Rzymska definicja zobowiązania.

273. Pojęcie zobowiązania.
274. Wierzytelność, dług i odpowiedzialność.
275. Świadczenie.
276. Źródła zobowiązań.
277. Zobowiązania kontraktowe i deliktowe.
278. Zobowiązania jednostronnie i dwustronnie zobowiązujące.
279. Zobowiązania naturalne.
280. Wielość podmiotów zobowiązania.
281. Zobowiązania podzielne.
282. Zobowiązania solidarne.
283. Prawo regresu w zobowiązaniach solidarnych.
284. Zobowiązania kumulatywne.
285. Zmiana wierzyciela i dłużnika.
286. Cesja.
287. Podmioty i przedmiot zobowiązania.
288. Genus i species w zobowiązaniach.
289. Odsetki – anatocyzm – lichwa.
290. Zobowiązania przemienne (alternatywne).
291. Upoważnieni przemienne.
292. Wykonanie zobowiązania.
293. Przesłanki odpowiedzialności dłużnika za niewykonanie zobowiązania.
294. Wina jako podstawa odpowiedzialności dłużnika.
295. Dolus i culpa.
296. Zasady odpowiedzialności zawinionej przez dłużnika.
297. Odpowiedzialność za siłą wyższą i przypadek.
298. Culpa i custodia.
299. Vis maior.
300. Subiektywna i obiektywna odpowiedzialność dłużnika.
301. Szkoda i odszkodowanie.
302. Ustalanie wysokości odszkodowania.
303. Damnum emergens i lucrum cessans.
304. Zwłoka dłużnika.
305. Zwłoka wierzyciela.
306. Umowy i kontrakty.
307. Pojęcie i rodzaje kontraktów.
308. Rzymski system kontraktowy.
309. Kontrakty realne.
310. Kontrakty werbalne.
311. Kontrakty literalne.
312. Kontrakty konsensualne.
313. Kontrakty nienazwane (contractus innominati).
314. Kontrakt pożyczki.
315. Pożyczka morska.
316. Kontrakt przechowania (dispositum).
317. Szczególne rodzaje depozytu.
318. Kontrakt użyczenia (commodatum).
319. Precarium.
320. Kontrakt zastawu a prawo rzeczowe zastawu (pignus).
321. Stypulacja.
322. Zastosowania stypulacji.
323. Chirographa i syngrapha.
324. Kontrakt sprzedaży.
325. Towar i cena w kontrakcie sprzedaży.
326. Emptio spei – emptio rei speratae.
327. Obowiązki stron w kontrakcie sprzedaży.
328. Ewikcja.
329. Odpowiedzialność sprzedawcy za wady prawne i wady fizyczne.
330. Rękojmia za wady fizyczne rzeczy sprzedanej.
331. Umowy dodatkowe do kontraktu sprzedaży.
332. Pojęcie i rodzaje najmu.
333. Kontrakt najmu rzeczy.
334. Najem – dzierżawa – podnajem.
335. Kontrakt najmu dzieła.
336. Lex Rhodia de iactu.
337. Kontrakt zlecenie.
338. Zlecenie kredytowe.
339. Kontrakt spółki.
340. Konstrukcja i klasyfikacja kontraktów nienazwanych.
341. Kontrakt estymatoryjny.
342. Pacta nuda i pacta vestita.
343. Pacta praetoria.
344. Recepta.
345. Odpowiedzialność właścicieli statków, gospód i stajni zajezdnych.
346. Pacta legitima.
347. Compromissum i receptum arbitri.
348. Darowizna w prawie rzymskim.
349. Donatio sub modo; donatio mortis causa.
350. Zobowiązania quasi ex contractu.
351. Negotiorum gestio.
352. Bezpodstawne wzbogacenie.
353. Bezpodstawne wzbogacenie przez nienależne świadczenie. Condictio indebiti.
354. Świadczenie niezgodne z prawem lub niemoralne. Condictio ob turpem vel iniustam causam.
355. Crimina i delicta.
356. Odpowiedzialność deliktowa.
357. Pojęcie i rodzaje czynów niedozwolonych (deliktów).
358. Furtum i rapina.
359. Damnum iniuria datum.
360. Lex Aquilia i bezprawne wyrządzenie szkody.
361. Iniuria – pojęcie i treść.
362. Delikty prawa cywilnego i prawa pretorskiego.
363. Dolus i metus jako delikty.
364. Fraus creditorum.
365. Actio Pauliana.
366. Zobowiązania quasi ex delicto.
367. Deiectum vel effusum.
368. Positum aut suspensum.
369. Actiones adiecticiae qualitatis.
370. Odpowiedzialność noksalna.
371. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta.
372. Sposoby umocnienia (zabezpieczenia) zobowiązań.
373. Poręczenie.
374. Prawo regresu w zobowiązaniach.
375. Sposoby umorzenia zobowiązań.
376. Akceptylacja i stypulacja akwiliańska.
377. Nowacja (odnowienie) zobowiązania.
378. Confusio w zobowiązaniach.
379. Potrącenie (kompensacja).

Kuryłowicz Marek, Wiliński Adam, Rzymskie prawo prywatne. Zarys wykładu
Łacińskie sentencje prawnicze
II. Wybrane sentencje
Accessio cedit principali – rzecz przyłączona przypada rzeczy głównej (§ 65.2)
Actor sequitur forum rei – powód idzie za miejscem sądu pozwanego (§ 14.4)
Actori incumbit probatio – ciężar dowodu spoczywa na powodzie (§ 19.1)
Adoptio naturam imitatur – przysposobienie jest naśladownictwem natury (§ 42.3)
Audiatur et altera pars – należy wysłuchać także drugiej strony (§ 19.1)
Bis de eadem re ne sit actio (Bis de eadem re agere non licet) – aby nie było postępowania
po raz drugi w tej samej sprawie (§ 16.2 i § 18.4)
Confessus pro iudicato est – ten, kto uznał powództwo, uważany jest za zasądzonego (§ 18.3)
Dies interpellat pro homine – termin wzywa zamiast osoby (§ 80.1)
Dolus semper praestatur – za podstęp zawsze się odpowiada (§ 78.2 i 3)
Ecclesia vivit lege Romana – Kościół żyje prawem rzymskim (§ 1.1, § 12.2)
Ei incumbit probatio qui dicit, non qui negat – ciężar przeprowadzenia dowodu spoczywa na
tym, kto twierdzi, a nie na tym, kto zaprzecza (§ 19.1)
Falsa causa non nocet – fałszywa pobudka nie szkodzi (§ 34.4)
Genus perire non censetur – uważa się, że gatunek nie ginie (§ 77.3)
Ignorantia iuris nocet – nieznajomość prawa szkodzi (§ 34.3)
Impossibilium nulla obligatio – nie może powstać zobowiązanie do świadczenia

niemożliwego (§ 72.3)
In conventionibus contrahentium voluntatem potius quam verba spectari placuit – przyjęto,

że przy umowach uwzględnia się bardziej wolę stron niż ich słowa (§ 33.2)
Libera matrimonia esse antiquitus placuit – od dawna przyjmowano, że małżeństwa są

wolne (§ 39.2)
Magna culpa dolus est – wielka wina równa się podstępowi (§ 78.3)
Mater semper certa est – matka zawsze jest pewna (§ 42.2)

Nam hoc natura aequum est neminem cum alterius detrimento fieri locupletiorem –
albowiem słuszne jest z natury, aby nikt nie bogacił się ze szkodą drugiego (§ 102.3)
Nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur – mający się urodzić
uważany jest za już urodzonego, ilekroć chodzi o jego korzyści (§ 24.1)
Nemo plus commodi heredi suo relinquit, quam ipse habet – nikt nie może pozostawić
swojemu spadkobiercy (dziedzicowi) więcej korzyści, niż sam ma (§ 44.2)
Nemo plus iuris ad alium transferre potest, quam ipse habet – nikt nie może przenieść na
drugiego więcej prawa, niż sam ma (§ 35.5, § 44.2, § 63.2, § 64.3, § 66.2)
Nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest – nikt nie może umrzeć
rozporządziwszy częściowo w testamencie, częściowo beztestamentowo (§ 44.3)
Nomina ipso iure divisa sunt – wierzytelności dzielą się z mocy samego prawa (§ 75.1)
Non omne quod licet honestum est – nie wszystko, co dozwolone, jest uczciwe (§ 1.2)
Nulli res sua servit – nie można mieć służebności na rzeczy własnej (§ 68.1)
Nuptias non concubitus, sed consensus facit – małżeństwo powstaje nie przez faktyczne
pożycie, lecz przez zgodne oświadczenia woli (§ 38.1)
Omnis definitio in iure civili periculosa est; parum est enim, ut non subverti potest –
wszelka definicja (wszelkie definiowanie) w prawie cywilnym jest ryzykowna, albowiem
rzadko zdarza się taka, której nie można by wywrócić (§ 9.5)
Pacta sunt servanda – umów należy dotrzymywać (§ 86.1)
Pater is est, quem nuptiae demonstrant – ojcem jest ten, na kogo wskazuje małżeństwo (§
42.2)
Postumus rumpit testamentum – pogrobowiec obala testament (§ 49.3)
Prior tempore, potior iure – pierwszy czasem, lepszy prawem (§ 70.3)
Quod ab initio vitiosum est, non potest tractu temporis convalescere – to, co jest wadliwe od
początku, nie może zostać z czasem uzdrowione (§ 33.5)
Quot generationes tot gradus – ile urodzeń, tyle stopni (§ 37.2)
Res iudicata pro veritate accipitur – prawomocny wyrok przyjmuje się za prawdę (§ 19.2)
Res nullius cedit primo occupanti – rzecz niczyja przypada temu, kto pierwszy ją
zawłaszczył (§ 65.1)
Reus excipiendo fit actor – pozwany przez zarzut procesowy staje się powodem (§ 19.1)
Semel heres, semper heres – kto raz został dziedzicem, jest nim zawsze (§ 47.1, § 53.4)
Separata esse debet possessio a proprietate – posiadanie powinno być odróżnione od
własności (§ 56.1)
Servitus in faciendo consistere nequit – służebność nie może polegać na czynieniu (§ 68.1)
Servitus servitutis esse non potest – nie można ustanawiać służebności na służebności (§
68.1)
Servitutibus civiliter utendum est – służebności należy wykonywać oględnie (§ 68.1)
Servitutis causa perpetua esse debet – podstawa (cel) służebności powinna być trwała (§
68.2)
Si quid universitati debetur, singulis non debetur, nec quod debet universitas, singuli
debent – jeśli jest się coś dłużnym stowarzyszeniu, to nie pojedynczym osobom (członkom), a
dług stowarzyszenia nie jest długiem pojedynczych osób (członków – § 31.3)
Species perit ei, cui debetur – rzecz oznaczona indywidualnie ginie na szkodę wierzyciela (§
77.1, § 78.3)
Summum ius, summa iniuria – najdokładniej zastosowane prawo może doprowadzić do

niesprawiedliwości (§ 1.2)
Superficies solo cedit – powierzchnia należy do gruntu (§ 55.4, § 65.2, § 71.2)
Tres faciunt collegium – do powołania stowarzyszenia potrzeba trzech osób (§ 31.3)
Vim vi repellere licet – siłę wolno odeprzeć siłą (§ 13.3)
Volenti non fit iniuria – chcącemu nie dzieje się krzywda (§ 106.1)

Rzym Na Egzamin

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Rzym Na Egzamin

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Skrypt zagadnień egzaminacyjnych z prawa rzymskiego

(studia zaoczne) © P.R.

Pojęcia ogólne i historia źródeł

1. Rzymskie pojęcie prawa i sprawiedliwości.

2. Ius est ars boni et aequi. (patrz wyżej).

3. Prawo publiczne i prawo prywatne.

Systematyka wg instytucji (pierwsze w U. XII T. i edyktach pretorskich).

5. Personae – res – actiones.

6. Ius civile – ius gentium – ius honorarium.

7. Okresy historycznego rozwoju państwa i prawa rzymskiego.

// pobrano z umcs.net.pl Strona 1 z 68

8. Źródła tworzenia prawa rzymskiego.

Źródła poznania prawa (fontes iuris cognescendi) – bezpośrednie i pośrednie:

9. Ustawa XII Tablic (lex duodecium tabularum)

© romach@poczta.onet.pl Str.2 /68

10. Magistratury rzymskie.

11. Jurysprudencja rzymska.

Plebiscita – uchwały zgromadzeń plebejuszów – concilia plebis podejmowane na wniosek trybunów

12. Prawnicy rzymscy okresu klasycznego.

13. Gaius i jego instytucje.

14. Kodyfikacja justyniańska.

16. Prawo rzymsko – bizantyjskie. (Patrz str. 52 – kodyfikacje)

17. Recepcja prawa rzymskiego.

Rzymski proces cywilny

18. Rodzaje postępowania w rzymskim procesie cywilnym.

a) było stosowane w okresie rzeczpospolitej i pryncypatu

© romach@poczta.onet.pl Str.6 /68

22. Magistratury jurysdykcyjne.

Magistratura (pretor) - w oparciu o władzę jurysdykcyjną działa w zakresie:

• Sądownictwa spornego (procesowego – iurisdictio contesiona) - kieruje się postępowaniem

24. Sędzia w prawie rzymskim.

© romach@poczta.onet.pl Str.7 /68

26. Zdolność procesowa (sądowa)

27. Zdolność procesowa a legitymacja procesowa. (patrz wyżej i niżej)

28. Legitymacja procesowa.

a) Czynna – konieczna do występowania w konkretnym procesie o charakterze powoda

29. Zastępstwo procesowe.

Występują dwa rodzaje zastępstwa procesowego:

30. Właściwość sądu.

32. Prorogatio fori – odroczenie rozprawy,

33. Charakterystyka procesu legisakcyjnego.

• Stworzone przez ustawy (zwłaszcza XII tablic)

34. Postępowanie in iure i apud iudicem.

36. Pozycja pozwanego w stadium in iure.

38. Środki obrony pozwanego.

39. Exceptio - Zarzuty procesowe

40. Ekscepcje dylatoryjne i peremptoryjne.

41. Exceptio rei iudicatae.

Ekscepcja spraw osądzonej

42. . Exceptio doli – zarzut podstępu

43. Litis contestatio - stwierdzenie sporu

44. Formułka procesowa.

Części formułki procesowej (budowa formułki)

1. Intentio – informowała o podstawie i treści żądania powoda

45. Formułki (actiones), prejudycjalne (preiudiciales).

46. Actiones in rem i actiones in personam.

Actiones in peronam – wynikał z wierzytelności (zobowiązań), roszczenie powoda skierowane

47. Actiones stricti iuris – bonae fidei.

Podział skarg in personam na:

48. Actio utilis

49. Actiones in ius – in factum (conceptae).

50. Skargi odszkodowawcze i penalne.

51. Actio popularis.

52. Powództwa działowe (actiones divisoriae).