Prawo rzymskie – ćwiczenia

Konsultacje – wtorek 9:00-11:30 sala 319

Podręczniki:
 Prawo Rzymskie, Instytucje
 565 zagadek z Rzymskiego
 Rzymskie prawo prywatne (Wiliński)
 Prawo prywatne (Dębiński)
 Słownik (Wołodkiewicz)

Celsus: „Ius est ars boni et aequi”

Z pojęciem ius – prawo wiąże się pojęcie iniuria – niesprawiedliwość.

FAS – Prawo sakralne, określenie „ne fas” – coś sprzecznego z prawem

sakralnym.

Sacer – osoba wyjęta spod prawa.

Ulpian o ius naturale:

„Prawem naturalnym jest to prawo, którego wszelkie stworzenia nauczyła
sama natura: to bowiem prawo nie jest jedynie właściwe rodzajowi ludzkiemu,
lecz wspólne jest wszystkim stworzeniom, które rodzą̨ się̨ na ziemi i morzu, a
także ptakom”

Podział prawa rzymskiego

 Ius Publicum – ius cogens – prawo bezwzględnie obowiązujące.

 Ius Privatum – ius dispositivum – prawo względnie obowiązujące:

o Ius civile – prawo obywateli rzymskich
o Ius gentium – prawo „narodów”, cudzoziemców w relacjach z
Rzymianami.
o Ius honorarium – prawo tworzone przez rzymskie magistratury –
głównie przez pretorów, którzy byli urzędnikami odpowiedzialnymi
za funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości.
 XII Tablic
Palingenezja – odtwarzanie zaginionego tekstu ustawy XII Tablic bazując na
przekazach pośrednich.

Systematyka ustawy
Według znanych rekonstrukcji ustawa XII tablic miała następujący porządek:
o Tablice I, II, III – prawo procesowe (np. Si in ius vocat est ito = jeśli
zostałeś wezwany na sąd, to się staw; uprzywilejowanie obywateli
zamożnych – ręczycielem posiadacza mógł być tylko inny posiadacz;
instytucja nexum – surowa odpowiedzialność osobista dłużnika)
o Tablice IV i część V – organizacja wewnętrzna rodziny rzymskiej
(np. ojciec nie może sprzedać syna więcej niż 3 razy)
o Część tablicy V – spadkobranie (np. zasady dziedziczenia
testamentowego)
o Tablica VI – stosunki gospodarcze między rodzinami rzymskimi (np.
obowiązek wykonywania oświadczeń złożonych uroczyście podczas
aktu mancypacji)
o Tablica VII – prawa sąsiedzkie (np. zakaz zmiany biegu wody deszczowej
na niekorzyść sąsiada)
o Tablica VIII – przestępstwa naruszające prawa obywatela rzymskiego
(np. prawo talionu w razie trwałego okaleczenia z możliwością
wykupienia się w razie zawarcia ugody, kara 300 asów za lżejsze
okaleczenie wolnego i 150 za niewolnika płatnych do rąk jego właściciela,
kara 25 asów za obrazę wolnego obywatela)
o Tablice IX i X – prawa sakralne i publiczne (np. zakaz pochówku i spalania
zwłok na terenie Rzymu, ograniczenie wystawności pogrzebów)
o Tablice XI i XII – różne przepisy (m.in. zakaz małżeństw patrycjuszy z
plebejuszami)

Oryginalne tablice dość szybko zaginęły, a do dzisiejszych czasów nie

przetrwała również pierwotna treść prawa. Znane są jedynie z rekonstrukcji
na podstawie rzymskiej literatury prawniczej i gramatycznej (gramatycy
przytaczali fragmenty ustawy dla zobrazowania dawnych form wyrazów).

Edykt Pretora

Literatura prawa rzymskiego opierała się głównie na systematyce edyktu

pretorskiego. Systematyka edyktu wywodziła się z działalności pretora jako
urzędnika przygotowującego postępowanie sądowe.
 o Część I zawierała zasady dotyczące zakresu działania pretora i
postępowania przed jego urzędem.
o Część II i III opisywały poszczególne przypadki udzielania przez pretora
ochrony prawnej przez udzielenie skargi-powództwa.
o Część IV przedstawiała sposoby egzekwowania orzeczeń sądowych.
o Część V zajmowała się udzielaniem przez pretora ochrony prawnej w
trybie pozaprocesowym.

Systematyka ta była wyrosła z praktyki i mało przejrzysta, lecz cieszyła się w

Rzymie największym powodzeniem.

Instytucje Gaiusa

W nauczaniu prawa rzymskiego duże znaczenie odegrał opracowany w II wieku

n.e. podręcznik Gaiusa.
Zastosował on zgodnie z postulatami Cycerona definiowanie poprzez podziały.
Gaius podzielił całe prawo na dotyczące osób, rzeczy i skarg – personae, res,
actiones. Podręcznik odnaleziony w Veronie XVIII – Mafeji/Blume/Savigny.
 Systematyka pandektowa

Na przełomie XVIII i XIX wieku zaczęła wykształcać się systematyka pandektowa,

będąca sposobem przedstawiania współczesnego prawa rzymskiego – usus
modernus pandectarum.
Charakteryzowała się wyodrębnieniem części ogólnej prawa cywilnego,
zawierającej:
o podmioty stosunków prawnych,
o pojęcie rzeczy,
o czynności prawne.

Odrębna część szczegółowa zawierała:

o prawo rodzinne,
o prawo rzeczowe,
o zobowiązania,
o prawo spadkowe.

Systematyka pandektowa została przyjęta w większości nowoczesnych

kodeksów prawa cywilnego. Jest ona najczęściej przyjmowaną systematyką
przedstawiania prawa rzymskiego.

Zdarzenia prawne

Zdarzenia zachodzące w świecie i wywołujące skutki prawne nazywamy

zdarzeniami prawnymi.
Mogą być one niezależne lub zależne od woli ludzkiej – wtedy nazywane
działaniami.
Mogą być zgodne lub niezgodne z prawem – wtedy nazywane odpowiednio
czynami niedozwolonymi lub czynnościami prawnymi i aktami prawnymi.
Czynność prawna – oświadczenie woli zmierzające do wywołania określonych
skutków prawnych.

Czynności formalne i nieformalne

W czynnościach formalnych oświadczenie woli musiało być złożone w ściśle

określonej formie, pod rygorem unieważnienia czynności.
Czynności przy użyciu spiżu i wagi:
o kupno-sprzedaż,
o pożyczka,
 o akt umorzenia zobowiązania,
o rzeczowa forma zabezpieczenia wierzytelności

Dla czynności nieformalnych do ważności wymagano porozumienia –

konsensusu stron. Czynności te były zaskarżalne dzięki działalności pretora.

Czynności jednostronne i dwustronne

Czynności jednostronne wymagają oświadczenia woli jednej strony,

dwustronne zaś dwóch stron.

Czynności między żyjącymi i na wypadek śmierci

Czynności między żyjącymi wywołują skutki za życia stron, zaś na wypadek

śmierci dopiero z chwilą śmierci osoby.

Czynności rozporządzające i zobowiązujące

Czynności rozporządzające wywołują bezpośrednią i natychmiastową zmianę w

majątku osoby dokonującej.
Czynności zobowiązujące nie powodują takiej zmiany, jedynie rodzą
zobowiązanie do dokonania w przyszłości czynności rozporządzającej.

Czynności odpłatne i nieodpłatne

Na podstawie czynności odpłatnych obie strony uzyskują korzyści majątkowe.

Przy czynności prawnej nieodpłatnej tylko jedna ze stron ponosi korzyści
majątkowe.

Czynności przyczynowe i abstrakcyjne

Ważność czynności przyczynowych jest zależna od przyczyny ich wykonania –

causa.
Czynności abstrakcyjne są oderwane od przyczyny ich zawarcia.
 Czynności fiducjarne

Czynności fiducjarne (powiernicze) oparte na fides – zaufaniu polegały na tym,

że do przeniesienia własności rzeczy lub władzy i prawa nad osobą dodawano
zastrzeżenie dotyczące określonego sposobu zachowania nabywcy.