Ćwiczenia 2.

ŹRÓDŁA PRAWA OKRESU ARCHAICZNEGO:

Zwyczaj / Leges regiae / Ustawa XII tablic / Leges i plebiscita / Interpretacja ustawy XII tablic i początki
rzymskiej jurysprudencji

1. Zwyczaj

 Zwyczaj = stosowany przez długi czas, niezmieniony sposób postępowania w określonych sytuacjach

 zwany przez Rzymian mos, mos maiorum.

 z mos maiorum wywodziło się wiele instytucji o podstawowym dla Rzymian znaczeniu, np.
przysługujące ojcu nad dziećmi ius vitae necisque, zakaz darowizn między małżonkami, zakaz małżeństw
między krewnymi.

 Zwyczaj ten powoli nabierał charakteru normatywnego jako model postępowania, do którego należy

się dostosować i którego należy przestrzegać.

 Z biegiem czasu nastąpiło przejmowanie prawa zwyczajowego przez prawo stanowione. Dlatego też

zapewne Gaius w swym krótkim katalogu źródeł prawa nie wymienia mos jako odrębnego źródła.

 Rzymianie jednak zawsze z wielkim szacunkiem odnosili się do mos maiorum i wielokrotnie, nawet w

okresach największego rozwoju prawa stanowionego, powoływali się na prawo zwyczajowe.

2. Leges regiae

 Zakłada się, że prawo stanowione istniało już za czasów legendarnego założyciela Rzymu i jego
następców. Miały to być normy ogłaszane przez kolejnych władców (zwłaszcza przez Romulusa i Numę),

zebrane następnie pod koniec królestwa przez najwyższego kapłana Papiriusa.

 Nazwano je leges regiae (ustawy królewskie) lub też, od twórcy zbioru, ius Papirianum.

 Dzisiaj - przyjmuje isę, że jest to prawo spisane w okresie późniejszym (początek republiki), nazwane
ustawami królewskimi dla większej rangi

3. Ustawa XII tablic

 Lex duodecim tabularum

 Charakter względnie całościowy

 Pierwsza z ustaw zajmujaca się prawem prywatnym

 Uchwalona w latach 451-450 r. p.n.e.

 Przyczyny powstania (hipoteza): plebejusze domagali się spisania, a tym samym uściślenia,
dotychczasowego prawa zwyczajowego, które jako prawo niepisane mogło być interpretowane przez
patrycjuszowskich urzędników na niekorzyść plebejuszy.

 Ustawę redagowały dwie specjalnie w tym celu powołane komisje (decemviri legibus scribundis),
wzorując się być może na prawach miast greckich.

 Do udziału w pracach drugiej komisji dopuszczono też plebejuszy.

 Owocem prac tych komisji było spisanie praw na 12 drewnianych tablicach, wystawionych na forum
Romanum.

 Prawa ustawy XII tablic były, zdaniem Liwiusza, „źródłem całego prawa publicznego i prywatnego”
(fons omnis publici privatique iuris).

 Ustawa XII tablic cieszyła się zawsze ogromną powagą i szacunkiem w społeczeństwie rzymskim, nigdy
nie została formalnie uchylona, choć jej przepisy przestały być z czasem stosowane

 Tekst ustawy się nie zachował

 Najazd Gallów w IV w. p.n.e. - prawdopodobnie zostały spalone

 Niektóre przepisy znane z przekazów pośrednich

 Prawo ustawy XII tablic:

 Kazuistyczne

 Przepojone elementami sakralnymi

 Formalizm

 Dotyczyło w zasadzie jedynie obywateli rzymskich

 Od XVI w. - próby odtworzenia ustawy (Rivallius i Alexander ab Alexandro)

 pierwsze uporządkowanie tych przepisów znajduje się w pracach Oldendorpa i Hotomanusa

 1613 r. - rekonstrukcja J. Gothofredusa oparta na naukowych założeniach (z najbardziej

prawdopodobną kolejnością przepisów)

4. Leges i plebiscita

 W państwie rzymskim lud (zarówno patrycjusze, jak i plebejusze) zbierał się na zgromadzeniach
ludowych (comitia curiata, comitia centuriata, comitia tributa), na których uchwalał obowiązujące
wszystkich obywateli rzymskich (cives) ustawy (leges).
 „Ustawą jest to, co lud nakazuje i postanawia” (Lex est quod populus iubet atque constituit).

 Do uchwalenia ustawy (lex) dochodziło w następujący sposób.

 Z wnioskiem o jej uchwalenie (tzw. dziś inicjatywą ustawodawczą) występował uprawniony do tego
urzędnik-magistratus, mający ius agendi cum populo (konsul, pretor, dyktator). Pytał on zgromadzonych,
czy przyjmują przedstawiony przez niego projekt (rogatio).

 Głosowanie odbywało się najpierw jawnie, w późniejszym okresie tajnie.

 Przyjęta ustawa wymagała początkowo (do lex Publilia Philonis z 339 roku p.n.e.) zatwierdzenia przez
senat (auctoritas patrum).

 Bardzo często uchwaloną lex nazywano imieniem wnioskodawcy, np. lex Hortensia (rogatio stawiał
dyktator Q. Hortensius), lex Valeria Horatia (wniosek stawiali konsulowie L. Valerius i M. Horatius).

 Tekst ustaw dotyczących prawa prywatnego składał się z trzech części:

 1) praescriptio, która zawierała imię wnioskodawcy, datę zebrania komicjów, na których poddano
projekt pod głosowanie, oraz inne dane dotyczące jej uchwalenia;

 2) rogatio, czyli właściwą treść ustawy;

 3) sanctio, czyli postanowienia na wypadek naruszenia przepisów ustawy. Ze względu na sankcję lex
mogła być perfecta, minus quam perfecta i imperfecta.

 Lex perfecta to taka, która przewidywała nieważność czynności dokonanej wbrew przepisom ustawy,
np. zakaz darowizn między małżonkami;

 lex minus quam perfecta – nie przewidywała nieważności czynności dokonanej wbrew ustawie, ale
ustanawiała kary za dokonanie takiej czynności, np. związek małżeński zawarty w czasie żałoby był ważny,
ale strony podlegały karze infamii;

 lex imperfecta – nie przewidywała ani nieważności, ani kary za dokonanie czynności zabronionej przez
ustawę, np. lex Cincia zakazująca nadmiernych darowizn

 Od ustaw uchwalanych na zgromadzeniach ludowych (leges rogatae) odróżnić trzeba leges datae.

 LEGES DATAE = były to akty wydawane przez magistraturę na mocy upoważnienia zgromadzenia
ludowego bądź senatu.

 Według przeważającej opinii taką lex data była ustawa XII tablic.

DWIES USTAWY, TA SAMA KWESTIA

 Dwie ustawy, uchwalone w różnym czasie, dotyczące tej samej kwestii mogły się uzupełniać, o ile nie
były ze sobą sprzeczne (Sed et posteriores leges ad priores pertinent, nisi contrariae sint).
 Oznaczano je wówczas wspólną nazwą, np. lex Iulia et Papia (lex Iulia de maritandis ordinibus i lex
Papia Poppea).

 Natomiast gdy ustawa późniejsza była sprzeczna z uchwaloną wcześniej, przyjmowano, że

pierwszeństwo ma ustawa późniejsza (Posteriores leges plus valent quam quae ante eas fuerunt), co
zwięźle wyraziła późniejsza paremia:

 lex posterior derogat priori („ustawa późniejsza uchyla wcześniejszą”).

USTAWA A RETROAKCJA

 Generalne rozstrzygnięcie nastąpiło dopiero w konstytucjach cesarskich w następujący sposób:

 jeśli w nowym prawie nie ma podstaw do przypisywania mu działania wstecz, wówczas stosuje się
zasadę wyrażoną w późniejszej sentencji:

 lex retro non agit („ustawa nie działa wstecz”).

 Sentencja ta została sformułowana na podstawie konstytucji cesarzy Teodozjusza II i Walentyniana III,

która mówi: „Jest pewne, że ustawy i konstytucje odnoszą się tylko do czynności przyszłych, a nie do
przeszłych, chyba że wyraźnie zastrzeżono, że dotyczą czynności zaistniałych w przeszłości” (leges et
constitutiones futuris certum est dare formam negotiis, non ad facta praeterita revocari, nisi nominatim
etiam de praeterito tempore adhuc pendentibus negotiis cautum sit).

 PLEBISCITA

 Plebejusze zbierali się ponadto na odrębnych zgromadzeniach (zwanych concilia plebis), na których
podejmowali uchwały plebsu (plebiscita) obowiązujące początkowo tylko ich samych.

 „Plebiscytem jest to, co plebs nakazuje i postanawia” (Plebiscitum est quod plebs iubet
atqueconstituit).

 Z czasem praktycznie, ostatecznie od uchwalenia lex Hortensia (287 rok p.n.e.), plebiscita zostały
zrównane z leges i zaczęły obowiązywać wszystkich obywateli.

 Plebiscita po lex Hortensia odegrały podstawową rolę w tworzeniu prawa rzymskiego.

 Lex Aquilia - jeden z pierwszych plebiscytów zrównancyh z leges; dotyczyła odpowiedzialności za

wyrządzenie szkody w cudzym majątku

5. Interpretacja ustawy XII tablic i początki rzymskiej jurysprudencji

 Początkowo interpretacją tekstu ustawy XII tablic zajmowali się pontyfikowie (kapłani).

 Kolegium pontyfików, na którego czele stał pontifex maximus, sprawowało nadzór nad
prawemsakralnym.

 Pontyfikowie zajmowali się nie tylko ceremoniami religijnymi, lecz także układali kalendarz, wskazywali
dni, w których można było dokonywać czynności prawnych (dies fast), oraz te, w których nie wolno było
dokonywać takich czynności (dies nefast).

 Pontyfikowie znający formuły legis actiones, którymi posługiwano się przy prowadzeniu spraw
spornych, potrafili dopasować odpowiednią actio do konkretnego przypadku.

 Na skutek znajomości tych decydujących przy prowadzeniu sprawy czynników sami pontyfikowie
określali swą wiedzę jako wtajemniczenie w sprawy nie tylko boskie, ale i ludzkie.

 Interpretując przepisy ustawy XII tablic, pontyfikowie starali się rozciągnąć moc obowiązującą tych
norm na nowe sytuacje, nieobjęte przez ustawę.

 Dzięki takiej rozszerzającej wykładni wykształcono, w oparciu o zwięzłe przepisy ustawy, szereg nowych
instytucji prawnych, wzbogacając w ten sposób ius civile. W drodze interpretacji ustawy XII tablic
powstały:

 adoptio,

 emancipatio,

 testamentum per aes et libram.

 Wiedza prawnicza, którą posługiwali się pontyfikowie, miała charakter tajemny.

 Tylko członkowie kolegium mieli dostęp do archiwum, w którym przechowywano libri pontificum
zawierające między innymi formuły, dawniejsze wyroki sądowe mające znaczenie w praktyce.

 Stopniowo jednak wpływ kolegium pontyfików stawał się coraz mniejszy.

 Związane to było z ogłoszeniem około 304 roku p.n.e. przez Cn. Flaviusa kalendarza sądowego i zbioru
legis actiones, zwanego później ius Flavianum.

 Około 250 roku p.n.e. Tiberius Coruncanius, pierwszy plebejski pontifex maximus, zaczął

publicznie objaśniać obowiązujące prawo.

 --> następowała powolna sekularyzacja jurysprudencji, funkcję interpretatorów

prawa, w tym i ustawy XII tablic, przejęły osoby świeckie – iuris consulti.

okres prawa przedklasycznego

od połowy III w. p.n.e. do końca republiki, czyli do 27 roku p.n.e..

Zwyczaj + leges + Edykty urzędników + wpływ jurystów na rozwój i doskonalenie prawa

 Edykty urzędników

 zgromadzenia ludu rzadko zajmowały się prawem prywatnym, a rozwój stosunków

społecznogospodarczych, zwłaszcza rozwój obrotu z peregrynami, wymagał coraz to nowych,
doskonalszych uregulowań prawnych, konieczna stała się ingerencja nowego podmiotu, który mógłby
szybko regulować te wynikające z potrzeby chwili sytuacje.

 Rozwiązywaniem tych nowych problemów związanych z rozwojem państwa i jego ekspansją,

wzrostem produkcji, handlu i rzemiosła zajęli się urzędnicy (magistratus) działający w ramach
przysługującego im imperium

 Główną rolę w tworzeniu prawa prywatnego poprzez wydawanie edyktów (edicta) odegrali urzędnicy
sprawujący jurysdykcję, to jest pretorzy (praetor urbanus, praetor peregrinus), później również
namiestnicy prowincji oraz edylowie kurulni (aediles curules) sprawujący jurysdykcję na targowiskach.

 Jak podaje Gaius: „Edykty są to nakazy tych, którzy mają ius edicendi. Prawo zaś wydawania edyktów
mają urzędnicy narodu rzymskiego. Jednakże najpełniejsze prawo jest w edyktach dwóch pretorów:
miejskiego i dla peregrynów, których jurysdykcję w prowincjach mają ich namiestnicy. Podobnie w
edyktach edylów kurulnych, których jurysdykcję w prowincjach narodu rzymskiego mają kwestorzy...”.

 Urzędnicy (wymienieni powyżej), obejmując urząd, ogłaszali na białej tablicy (album) program
działalności na okres swej rocznej kadencji.

 Zapowiadali, jak będą korzystać z powierzonej im władzy.

 Pretor, wydając swój edykt, nie był związany postanowieniami zawartymi w edyktach poprzedników.

 wykształciła się jednak zasada, że przejmował on z edyktu poprzednika te przepisy, które się
sprawdziły (edictum tralaticium), uzupełniał jedynie, w miarę potrzeby, treść edyktu przez dodanie
nowych rozwiązań. Te nowe rozwiązania otrzymywały z biegiem czasu nazwę od imienia urzędnika, który
pierwszy je wprowadził, np. actio Publiciana, interdictum Salvianum.

 Największą rolę odegrali:

 praetor urbanus (powołany po raz pierwszy w 367 roku p.n.e.)

 praetor peregrinus (powołany po raz pierwszy w 242 roku p.n.e.),

 -> którzy wprowadzili wiele nowych rozwiązań prawnych, jak np.:

 środki ochrony pozaprocesowej,

 nową formę procesu (proces formułkowy).

 Początkowo pretor nie musiał ściśle przestrzegać własnego edyktu.

 Dopiero lex Cornelia de edictis (z roku 67 p.n.e.), by zapobiec samowoli urzędników, wprowadziła
zasadę, że pretorzy w swej działalności są związani normami umieszczonymi w edykcie.

 W odniesieniu do ius civile prawo pretorskie spełniało trojaką funkcję.

 Jak określił to Papinian (Ius praetorium est, quod praetores introduxerunt adiuvandi vel supplendi vel
corrigendi iuris civilis gratia propter utlitatem publicam), mogło ono:

 1) wspomagać (adiuvare) realizację przepisów ius civile

 Przykłady:

 pretor ogłaszał, w jaki sposób powołany przez prawo cywilne heres extraneus może objąć spadek;

 pretor zapowiadał udzielenie skargi ze stosunku prawnego uznanego przez ius civile;

 2) uzupełniać (supplere) ius civile

 Przykłady:

 pretor udzielał ochrony prawnej tym stosunkom, które w ius civile tej ochrony nie miały, gdyż
powstały w wyniku rozwijającego się obrotu;

 Pretor udzielał skargi zbliżonej do skargi przewidzianej w ius civile, gdy z punktu widzenia prawa
cywilnego brak było jakiegoś istotnego elementu (np. actio Publiciana; actio utilis);

 3) poprawiać (corrigere) niesłuszne według pretora normy ius civile,

 np.:

 pretor ogłosił w swym edykcie nowy porządek dziedziczenia;

 udzielił exceptio przeciw ważnym w świetle ius civile aktom zawartym pod wpływem podstępu (dolus)
i groźby.

 Prawo tworzone przez edykty urzędników stanowiło nowszą, w porównaniu z ius civile bardziej
elastyczną i dostosowaną do zmieniających się warunków społecznych i gospodarczych warstwę prawa
rzymskiego (ius honorarium).

 Wpływ jurystów na rozwój i doskonalenie prawa

 Ponieważ jednak pretorzy (tak jak i inni urzędnicy) nie zawsze byli prawnikami, opierali się na radach i
wskazówkach osób biegłych w prawie.

 Chociaż poglądy jurystów rzymskich nie miały w tym okresie mocy prawnej, to jednak przyczyniły się
one w znacznym stopniu do rozwoju i doskonalenia prawa.

 Prawnicy okresu republiki, nazwani przez późniejszych veteres, zajmowali się głównie działalnością
praktyczną, która, jak to określił Cycero („De oratore”), polegała na cavere, agere i respondere.

 Cavere to układanie formularzy aktów prawnych, np. cautio Muciana , stipulatio Aquiliana.

 Agere to udzielanie pomocy stronom w toczącym się procesie, głównie układanie formularzy
procesowych.

 Respondere polegało na udzielaniu porad prawnych zarówno magistraturom oraz sędziom, jak i
osobom prywatnym. Ten rodzaj działalności jurystów nabrał później szczególnego znaczenia dla rozwoju
prawa.

 Za twórcę jurysprudencji jako nauki uważany jest Sextus Aelius Catus.

 Sextus Aelius Catus = autor Tripertita, dzieła będącego, jak określił je Pomponius, kolebką nauki prawa
(cunabula iuris).

 TRIPERTIRA - dzieło napisane około 200 roku p.n.e., składało się z trzech części:

 zawierało tekst ustawy XII tablic,

 interpretację poszczególnych jej przepisów

 formuły odpowiednich legis actiones.

 W II wieku p.n.e. żyli:

 Manlius Manilius (autor zbioru formularzy do umowy kupna-sprzedaży),

 Marcus Iunius Brutus (autor de iure civili libri tres pracy dydaktycznej w formie dialogu z synem)

 Publius Mucius Scaevola,

 Powyżsi, którzy, jak określił to Pomponius, dali podstawy prawu cywilnemu (Publius Mucius et Brutus
et Manilius, qui fundaverunt ius civile).

 Pod wpływem filozofii i retoryki greckiej rzymscy prawnicy I wieku p.n.e. zaczęli podejmować pierwsze
próby systematyzacji prawa.

 Pod koniec okresu przedklasycznego żyli i tworzyli dwaj najwybitniejsi prawnicy okresu republiki:

 Quintus Mucius Scaevola, autor dzieła Ius civile (w 18 księgach), zawierającego prawdopodobnie
pierwsze systematyczne ujęcie całego prawa prywatnego, twórca tzw. cautio Muciana.

 sławnym uczniem Q. Muciusa Sceavoli był Aquilius Gallus, twórca actio doli i stipulatio

Aquiliana.

 Servius Sulpicius Rufus, autor pierwszego komentarza do edyktu, którym zapoczątkował

opracowywanie ius honorarium, oraz twórca licznych responsa.

okres prawa klasycznego

(zwany tak ze względu na szczególny rozkwit nauki prawa) – od początków pryncypatu do objęcia władzy
przez cesarza Dioklecjana (rok 284 n.e.)
Zaprzestanie uchwalania leges

Senatus consulta

Uporządkowanie edyktów

Konstytucje cesarskie

Prawotwórcza działalność prawników

 Zaprzestanie uchwalania leges

 W miarę umacniania się władzy cesarskiej - zmiana instytucji republikańskich następowała

 Na początku okresu klasycznego – zwłaszcza za panowania pierwszego princepsa – zbierały się jeszcze
(choć w wynaturzonej formie) zgromadzenia ludowe, które uchwalały ustawy.

 Całkowity zanik działalności zgromadzeń, a więc i wydawania leges następuje dopiero pod koniec I
wieku n.e.

 Senatus consulta

 Początkowo rolę zgromadzeń w zakresie ustawodawczym przejął senat

 Senat

 ciało znane już w okresie archaicznym, będące organem doradczym króla

 w okresie republiki pełnił doniosłe funkcje w zakresie prawa publicznego.

 Początkowo wpływał też pośrednio na ustawodawstwo zgromadzeń ludowych poprzez

udzielanie auctoritas patrum, czyli zatwierdzanie ustaw (i plebiscytów).

 Od lex Publilia Philonis z roku 339 p.n.e. senat udzielił z góry auctoritas wszystkim przyszłym ustawom.

 Uchwały podejmowane przez senat – senatus consulta, będące wskazówkami dla magistratury, nie
były w okresie republiki źródłem prawa prywatnego.

 Od początku pryncypatu

 senat, o którego składzie decydował princeps, zaczął coraz częściej zajmować się

zagadnieniami prawa prywatnego, a jego uchwały uzyskały moc ustawy, choć problem ten był dyskusyjny
jeszcze w II wieku n.e. (Senatus consultum est quod senatus iubet atque constituit, idque legis vicem
optinet, quamvis fuerit quaesitum).

 Senatus consulta były wprawdzie zrównane z ustawami,

 nigdy jednak nie nazywano ich leges.

 Wniosek o senatus consultum („inicjatywa ustawodawcza”)

 Początkowo wniosek na posiedzeniu senatu mógł postawić każdy z senatorów, a przyjęta uchwała była
na ogół opatrywana imieniem wnioskodawcy, np. sc. Tertullianum, sc. Orfitanum.

 W miarę umacniania się władzy princepsa, sam cesarz przedstawiał na posiedzeniu senatu wniosek
(tzw. oratio Principis), który oczywiście był jednogłośnie uchwalany.

 Z biegiem czasu senat ograniczył się jedynie do wysłuchania oratio, nie przeprowadzając nawet
głosowania.

 Na przełomie II i III wieku n.e. i,senatus consultum, taforma tworzenia prawa zanikła

 Uporządkowanie edyktów

 Dalej działali republikańscy urzędnicy (takie same kompetencje)

 Pretorzy i edylowie kurulni (oraz namiestnicy prowincji) wydawali nadal swe edykty, choć

nowe rozwiązania prawne były przez nich wprowadzane coraz rzadziej.

 To zapewne, jak i niechęć cesarzy, by w rękach urzędników pozostawała działalność prawotwórcza,

doprowadziło do położenia kresu prawotwórczej działalności magistratury.

 Na polecenie cesarza Hadriana, najwybitniejszy jurysta owych czasów Salvius Iulianus uporządkował
około 130 roku n.e. teksty edyktów pretora miejskiego i edyla kurulnego, prawdopodobne także pretora
dla peregrynów oraz namiestnika prowincji.

 Tak ustalony tekst edyktu został zatwierdzony przez senat w formie senatus consultum, a wszelkie
ewentualne jego zmiany w przyszłości należały wyłącznie do kompetencji cesarza.

 Od tego momentu pretor z twórcy i wykonawcy prawa przekształcił się tylko w jego wykonawcę.

 Ujednolicony tekst edyktu zaczęto nazywać, na wzór edyktu wydawanego corocznie, edictum
perpetuum lub edictum Iulianum czy edictum Salvianum, a nawet edictum Hadrianum.

 Konstytucje cesarskie

 Miejsce dotychczasowych źródeł prawa (leges, edicta) zajęły konstytucje (constitutiones) wydawane
przez cesarzy oraz prawotwórcza działalność jurystów.

 Od początków pryncypatu cesarze, korzystając z zatrzymanych dla siebie uprawnień urzędników

republikańskich, wydawali akty zwane konstytucjami – constitutiones

 Constitutio principis est quod imperator decreto vel edicto vel epistula constituit
EDICTA

 Początkowo konstytucje te, nawiązując do aktów wydawanych przez pretorów, przybierały formę
edyktów (edicta).

 Edykty cesarskie były skierowane do ogółu,

 dotyczyły przeważnie kwestii administracyjnych.

 Czasem tylko regulowały kwestie prywatnoprawne.

 Najsłynniejszym edyktem jest Constitutio Antoniniana.

MANDATA

 Cesarze, poczynając od Augusta, udzielali też pisemnych instrukcji urzędnikom, a zwłaszcza

namiestnikom prowincji.

 Choć bezpośrednimi adresatami tych instrukcji byli urzędnicy cesarscy, wiązały one jednak również
podlegających im mieszkańców.

 Instrukcje te przybierały rozmiary obszernych ksiąg – libri mandatorum.

 Zachowała się obszerna instrukcja (gnomon) dla zarządcy byłej domeny królewskiej w Egipcie.

DECRETA I RESCRIPTA

 Dekrety i reskrypty wiążą się z rozwojem nowej formy procesu – procesu nadzwyczajnego (cognitio
extra ordinem), gdzie cesarz jako najwyższy urzędnik w państwie miał decydujący głos w prowadzonych
przed sądem sporach.

 Dekrety i reskrypty wywarły zasadniczy wpływ na rozwój prawa prywatnego.

DECRETA

 Dekrety (decreta) były to rozstrzygnięcia spraw spornych, czyli wyroki wydane w sprawach, które
trafiały przed sąd cesarski w pierwszej instancji lub w drodze apelacji, a w których cesarz występował w
roli sędziego.

 Rozstrzygnięcia te dotyczyły konkretnych spraw, jednakże na skutek autorytetu cesarza wzorowano się
na nich w analogicznych przypadkach.

RESCRIPTA

 Reskrypty (rescripta) stanowiły pisemną odpowiedź cesarza na pytanie prawne, jakie w związku z
toczącą się sprawą stawiali urzędnicy (epistula) czy też zainteresowane strony (praeces, libellus).

 Często zdarzało się, że w swym reskrypcie cesarz rozstrzygał wątpliwe kwestie prawne, wprowadzając
w ten sposób nowe zasady ogólne.

 Od III wieku n.e. reskrypty zaczęły wypierać opinie jurystów i na wzór dekretów nabrały ogólnego
znaczenia.

 Konstytucje cesarskie: „zachowują one moc ustawy, skoro sam cesarz otrzymał władzę przez ustawę”
(Nec umquam dubitatum est, quin id legis vicem optneat, cum ipse imperator per legem imperium
accipiat).

 Prawotwórcza działalność prawników

 IUS RESPONDENDI

 Wypowiedzi prawników okresu przedklasycznego nie miały jednak mocy prawa -> zasadnicza zmiana
nastąpiła dopiero za czasów Augusta, kiedy to cesarz przyznał wybitnym prawnikom prawo udzielania
wiążących opinii (ius respondendi ex auctoritate principis).

 Początkowo opinia jurysty miała moc wiążącą tylko w tym procesie, w związku z którym została
wydana. Autorytet jurystów sprawił, że raz wydane przez nich opinie uwzględniano w analogicznych
sprawach.

 Zaczęto też nadawać znaczenie opiniom wyrażonym nie w związku z konkretną sprawą, ale też
sformułowanym w pracach napisanych przez prawników (responsa, quaestones).

 W ten sposób dzieła prawników mających ius respondendi zaczęto stawiać na równi z obowiązującym
prawem, czyli zaczęto uważać je za źródła prawa

 (Responsa prudentium sunt sententiae et opiniones eorum, quibus permissum est iura condere...
„Responsa prudentium są to zdania i opinie tych, którym zezwolono stanowić prawa”).

 Ius respondendi otrzymywali tylko prawnicy osiadli w Rzymie.

 przeciwstawne opinie dwóch prawników.

 Kwestię tę rozstrzygnął cesarz Hadrian:

 Postanowił on, że „jeśli opinie prawników są zgodne, to ich rozstrzygnięcie uzyskuje moc ustawy; jeśli
jednak są sprzeczne między sobą, sędziemu wolno pójść za którym zechce zdaniem” (Quorum omnium si
in unum sententae concurrunt, id quod ita sentunt, legis vicem optnet; si vero dissentunt, iudici licet
quam velit sententam sequi).

 Prawnicy - wpływ pośredni na tworzenie prawa

 Ponieważ magistratus (przede wszystkim pretor), a także sędziowie, nie mieli na ogół wykształcenia
prawniczego, zwracali się o pomoc i radę do jurystów. Tą drogą wpływali oni zarówno na treść edyktów,
jak i na wydawane wyroki.
 Juryści wchodzili też w skład consilium principis (rady cesarskiej), gdzie przygotowywali projekty
reskryptów i dekretów.

SZKOŁY PRAWA I NAJWYBITNIEJSI JURYŚCI

Dwie szkoły prawnicze na początku pryncypatu:

 szkoła prokuliańska

 Założyciel: Marcus Antistius Labeo; prawnik końca republiki i początku pryncypatu, zwolennik

ustroju republikańskiego

 Późniejszy przedstawiciel - Proculus

 szkoła sabiniańska

 Założyciel - Gaius Ateius Capito; zwolennik włądzy cesarskiej

 Późniejszy przedstawiciel: Masurius Sabinus (autor dzieła Libri tres iuris civilis)

 Różnice w szkołach (kwestie mające charakter drugorzędny):

 kryterium dojrzałości chłopców,

 oznaczenie zapłaty przy kupnie-sprzedaży,

 ustalenie właściciela rzeczy przetworzonej

 Oznaka urodzenia się dziecka żywego

Najwybitniejsi prawnicy okresu klasycznego

 Publius Iuventius Celsus, piszący jasno i zwięźle, twórca takich sformułowań jak: ius est ars boni et
aequi oraz scire leges non hoc est verba earum tenere, sed vim ac potestatem („znać ustawy to
nieznaczy trzymać się ich słów, lecz istoty i sensu”)

 Salvius Iulianus – autor ujednoliconego tekstu edyktu pretorskiego, twórca wielu nowych rozwiązań,
jak np. nova clausula Iuliani.

 Sextus Pomponius – autor wielu prac, z których najsławniejsze jest dzieło pt. En chiridion , w którym
zawarł rys historii prawodawstwa rzymskiego

 Gaius – autor słynnego podręcznika do nauki prawa - Instytucji Gaiusa.

 Aemilius Papinianus - żył i tworzył na przełomie II i III wieku; według wielu najznakomitszy prawnik
rzymski, zwany „księciem rzymskich jurystów”, który, zdaniem Cujaciusa, miał wśród prawników taką
pozycję, jak Homer wśród poetów.
 Iulius Paulusa i Domitius Ulpiana - ich twórczość przypada na III wiek n.e.; autorzy dzieł o charakterzy
kompilatorskim, z których najchętniej korzystali kodyfikatorzy justyniańscy (prawie 1/2 Digestów to
wyjątki z pism tych jurystów).

 Herennius Modestinus – był epigonem okresu klasycznego; autor wielu dzieł, m.in. De excusationibus,
jedynej pracy w prawie klasycznym napisanej w języku greckim.

FORMY DZIEŁ JURYSTÓW OKRESU KLASYCZNEGO

 Juryści okresu klasycznego tworzyli swe dzieła w formie:

 zbiorów kazuistycznych rozstrzygnięć (quaestones, disputatones, responsa, epistulae),

 elementarnych podręczników do nauczania prawa w szkołach prawniczych (insttutones, regulae),

 komentarzy do poszczególnych ustaw, edyktów, dzieł dawniejszych prawników,

 opracowań monograficznych poszczególnych kwestii prawnych (de fideicomissis, de

manumissionibus);

 digesta (digerere – zbierać, łączyć) – dzieła wielkiej objętości, stanowiące systematyczne ujęcie całego
prawa, dotyczące zarówno ius civile, jak i ius honorarium.

 Dzieła jurystów z okresu klasycznego (poza nielicznymi wyjątkami) nie zachowały się do naszych
czasów. Wyrywkowe wiadomości o ich treści czerpiemy głównie z Digestów justyniańskich oraz
nielicznych znalezisk papirusowych.

 Te zachowane fragmenty pozwoliły na częściowe odtworzenie prac jurystów. Dokonał tego romanista
niemiecki Otto Lenel w dwutomowym dziele: Palingenesia iuris civilis (1889).

INSTYTUCJE GAIUSA

 wyjątkowe znaczenie dla poznania prawa klasycznego

 Gaius, tajemniczy prawnik z II wieku n.e.,

 napisał wiele dzieł, jak np.:

 komentarz do ustawy XII tablic, dzięki któremu można odtworzyć kolejność przepisów tego

najstarszego pomnika prawa rzymskiego

 komentarze do edyktu pretora miejskiego i namiestnika prowincji.

 Zasłynął jednak u potomnych jako autor elementarnego podręcznika – Institutiones napisanego

ok. 160 roku n.e., składającego się z 4 ksiąg (które w XIX wieku zostały podzielone przez wydawców na
paragrafy).
 Instytucje Gaiusa zachowały się prawie w całości na palimpseście (czyli pergaminie zapisanym

wielokrotnie – na tekście Instytucji Gaiusa były napisane listy św. Hieronima) weroneńskim

odkrytym w 1816 r. przez B. Niebuhra, a także częściowo na papirusach znalezionych w Egipcie w

latach 1927 i 1933.

 Dzięki temu podręcznikowi można poznać rzymskie instytucje prawne, które zostały usunięte z

kodyfikacji justyniańskiej, jak np.:

 proces legisakcyjny,

 manicipato,

 in iure cessio,

 consortum ercto non cito.

 Dzięki niemu można prześledzić, jakim zmianom uległy instytucje prawne od okresu klasycznego

do prawa justyniańskiego.

 Układ podręcznika

 Układ zaś tego podręcznika w decydującej mierze zaważył nie tylko na systematyce Instytucji

justyniańskich, ale poprzez te ostatnie na późniejszych dziejach systematyki prawa.

 Układ Institutiones - podział materiału na :

 prawo dotyczące osób - ius quod ad personas pertnet (dzisiejsze prawo osobowe i

rodzinne) – księga I;

 prawo dotyczące rzeczy – ius quod ad res pertnet (dzisiejsze prawo rzeczowe,

spadkowe i zobowiązania) – księga II i III;

 prawo dotyczące powództw – ius quod ad actiones pertnet (dzisiejsze prawo

procesowe) – księga IV.

 Cytując Instytucje Gaiusa, po dużej literze G. podaje się numer księgi i paragrafu, np. G. 1, 8.

okres prawa poklasycznego

od początków panowania cesarza Dioklecjana do śmierci cesarza Justyniana I. W tym okresie wyodrębnia
się prawo justyniańskie (lata 527–565 n.e.).
Pierwsze zbiory konstytucji cesarskich / Próby uporządkowania ius / Upadek jurysprudencji i kultury
prawnej / Przedjustyniańskie próby kodyfikacji leges i ius

 Pierwsze zbiory konstytucji cesarskich

 Koncentracja władzy w ręku cesarza, zwanego obecnie dominus, a nie princeps, doprowadziła do
usunięcia reliktów ustroju republikańskiego = > cesarz zdominował wszystkie organy władzy;

 cała władza ustawodawcza była skupiona w jego ręku.

 wydawał on konstytucje przede wszystkim w formie:

 leges generales (które zastąpiły edykty)

 reskryptów.

 Konstytucje w tym okresie (na wzór najważniejszego źródła prawa okresów wcześniejszych) zaczęto
nazywać leges.

 Początkowo konstytucje były wydawane w imieniu obu współwładców dla całego cesarstwa, które
uległo podziałowi na część wschodnią i zachodnią ostatecznie w 395 roku n.e.

 Od 429 roku n.e. konstytucje wydane w jednej połowie cesarstwa uzyskiwały moc obowiązującą w
drugiej połowie dopiero po zatwierdzeniu ich przez jej władcę.

 Do końca IV wieku n.e. konstytucje cesarskie były pisane w języku łacińskim. Później we wschodniej
części imperium coraz częściej zaczęły ukazywać się konstytucje pisane po grecku.

 Liczba konstytucji szybko wzrastała, były one dostępne tylko w Rzymie, Konstantynopolu i niektórych
większych miastach, co powodowało, że nawet urzędnicy, przy rozpatrywaniu konkretnej sprawy w
sądzie, mieli kłopoty z odszukaniem właściwych przepisów.

 Tej sytuacji próbowano zaradzić, tworząc pod koniec III wieku n.e. dwa prywatne zbiory konstytucji,
czyli kodeksy.

 Słowo „kodeks”, określające dotychczas książkę o związanych drewnianych lub skórzanych kartach (w
odróżnieniu od zwoju – biblionu) zaczęło w terminologii prawniczej oznaczać od tej pory zbiór konstytucji
cesarskich.

 Codex Gregorianus z 293 roku n.e. zawierał zbiór konstytucji od cesarza Hadriana do 293 roku, a
uzupełniał go Codex Hermogenianus z 295 roku.

 Oba kodeksy zostały sporządzone za panowania cesarza Dioklecjana przez bliżej nieznanych
urzędników;

 miały one charakter tylko pomocniczy

 do naszych czasów dochowały się jedynie pośrednio.

 Codex Theodosianus z 438 roku n.e.

 Kodeks zawierający konstytucje od 312 roku.

 Powstał on z inicjatywy samego cesarza Teodozjusza II

 był zbiorem oficjalnym, urzędowym, co powodowało, że -> konstytucje wydane po 312 r.

obowiązywały nadal tylko wtedy, gdy zostały włączone do kodeksu i tylko w wersji w nim ustalonej.

 Kodeks teodozjański zawierał konstytucje głównie dotyczące prawa publicznego -> dlatego po jego
ogłoszeniu w zakresie prawa prywatnego nadal posługiwano się kodeksem gregoriańskim i
hermogeniańskim.

 Kodeks dzielił się na 16 ksiąg, te zaś tematycznie na tytuły zawierające konstytucje ułożone w porządku
chronologicznym.

 Codex Theodosianus opublikowano we wschodniej części cesarstwa z mocą obowiązującą od 1.1.439 r.

n.e., w zachodniej części przyjęty został przez Walentyniana III.

 Novellae Posttheodosianae

 to konstytucje wydane w okresie od 438 do 468 roku n.e.

 Sporządzono trzy zbiory tych nowel, które tradycyjnie dołączane są do Kodeksu teodozjańskiego.

 Próby uporządkowania ius

 Sędziowie-urzędnicy okresu poklasycznego mieli wielkie trudności przy rozstrzyganiu sporów zarówno
ze względu na ogromną liczbę konstytucji cesarskich, jak też na trudności powstałe przy korzystaniu z
opinii jurystów.

 W tym okresie nie przywiązywano wagi do tego, czy wypowiedź wyszła spod pióra jurysty mającego
ius respondendi, czy też nie. Uważano, że wszystkie opinie jurystów klasycznych mają taką samą moc
prawną.

 To dawne prawo, w odróżnieniu od konstytucji cesarskich, zwanych wówczas leges, zaczęto nazywać
ius (ius antquum, ius vetus).

 zdarzało się, że strony przedstawiały sędziemu po kilka sprzecznych opinii prawników dotyczących tej
samej kwestii.

 Trudnościom tym cesarze starali się kilkakrotnie zaradzić poprzez wydawanie tzw. ustaw o cytowaniu,
zawierających wskazówki, jak w takim przypadku ma postąpić sędzia. Najbardziej znaną z konstytucji o
cytowaniu jest Konstytucja raweńska Teodozjusza II z 426 roku n.e.

 Postanawiała ona, że odtąd moc obowiązującą mają jedynie pisma pięciu jurystów klasycznych:

 Gaiusa,
 Papiniana,

 Paulusa,

 Ulpiana

 Modestyna.

 W przypadku różnic w danej kwestii między tymi jurystami decydowało zdanie większości

 przy równej liczbie opinii decydowała opinia Papiniana.

 gdy ten ostatni jurysta nie wypowiadał się, sędzia miał swobodę przyłączenia się do wybranej przez
siebie opinii.

 Konstytucja raweńska na 12 lat przyniosła pewne uporządkowanie ius, ale przy włączeniu jej do
Kodeksu teodozjańskiego dodano klauzulę, na mocy której w sądzie można było powoływać się również
na jurystów, których opinie przytaczało pięciu prawników wymienionych w konstytucji raweńskiej, na
skutek czego cała reforma została pozbawiona swego pierwotnego sensu.

 Upadek jurysprudencji i kultury prawnej

 W okresie prawa poklasycznego zasadniczej zmianie uległa jurysprudencja.

 Juryści tego okresu

 pracowali głównie w kancelarii cesarskiej.

 Pozostając w cieniu cesarza byli prawie zawsze anonimowi

 z imienia znani są tylko Arcadius Charisius i Hermogenianus, prawdopodobnie twórca kodeksu

hermogeniańskiego.

 nie tworzyli oni żadnych samodzielnych dzieł, a jedynie przetwarzali i dostosowywali do zmieniających
się warunków prace swych poprzedników.

 Ich opracowania polegały głównie na upraszczaniu tekstów i wyjaśnianiu trudniejszychzagadnień.

 W ten sposób powstały Pauli Sententiae – zbiór zwięzłych zasad prawnych spisany być może jeszcze w
ostatnich latach III wieku n.e. przez anonimowego prawnika i jedynie opatrzony imieniem wielkiego
jurysty żyjącego wcześniej.

 Podobny charakter miały też przypisywane Ulpianowi Tituli ex corpore Ulpiani –

elementarne opracowanie podręcznikowe z początków IV wieku n.e.

 Przeróbki i uproszczenia jurystów okresu poklasycznego

 były tym bardziej przydatne, iż w okresie tym nastąpił upadek kultury prawnej.
 Kryzys ekonomiczny imperium i nawrót do gospodarki naturalnej spowodował, że wyszukane
konstrukcje prawne wypracowane przez jurystów klasycznych stały się wręcz niezrozumiałe.

 cesarze rzymscy, częstokroć pochodzący z prowincji, nie znali dobrze i nie rozumieli rozwiązań prawa
klasycznego. W ich konstytucjach zaznacza się coraz silniejszy wpływ tradycji hellenistycznych i
orientalnych.

 W praktyce stosowano prawo lokalne. Posługiwano się uproszczonymi pojęciami, zrozumiałymi dla
miejscowej ludności.

 Różnice w pojęciach

 Zatarły się różnice między takimi pojęciami, jak np. posiadanie, własność, prawa na rzeczy cudzej.

 mówi się, iż w okresie prawa poklasycznego nastąpiła wulgaryzacja prawa.

 Samo słowo vulgaris, czyli ludowe, pospolite, powszechne nie miało jednak pejoratywnego, jak
obecnie, znaczenia, a tzw. w dzisiejszej nauce prawo wulgarne, choć nie tak finezyjne jak prawo
klasyczne, wypracowało szereg rozwiązań prawnych przyjętych przez późniejsze ustawodawstwa, aż po
dzień dzisiejszy, np.:

 przeniesienie własności poprzez kupno-sprzedaż,

 kształtowanie się zasady swobody umów,

 zwiększenie roli formy pisemnej.

 Wulgaryzacja prawa była zjawiskiem bardziej powszechnym w Cesarstwie Zachodnim.

 W Cesarstwie Wschodnim jej rozwój ograniczały prawa lokalne i wyższy poziom kultury prawnej.

 Tendencje klasycystyczne rozwijały się tam głównie pod wpływem szkół prawniczych działających w
Bejrucie i Konstantynopolu. Program nauczania tych szkół był oparty na starym prawie – ius (które
studiowano przez cztery lata), dzięki czemu klasyczna kultura prawna przetrwała tam aż po czasy cesarza
Justyniana

 Przedjustyniańskie próby kodyfikacji leges i ius

 Oprócz zbiorów konstytucji cesarskich (kodeksów) w okresie poklasycznym podejmowano też próby
sporządzenia zbiorów zawierających jednocześnie stare ius i nowe leges. Zbiorami takimi były:

 a) tzw. Fragmenta Vaticana z końca IV wieku n.e., zawierające wyjątki z pism Papiniana, Ulpiana i
Paulusa oraz konstytucje cesarskie (głównie Dioklecjana);

 b) tzw. Collatio legum Mosaicarum et Romanarum – zbiór sporządzony w końcu IV lub początkach V
wieku n.e., będący porównawczym zestawieniem przepisów prawa Mojżeszowego i rzymskich zasad
prawnych wybranych z konstytucji znajdujących się w kodeksach gregoriańskim i hermogeniańskim oraz
w dziełach Gaiusa, Papiniana, Paulusa, Ulpiana i Modestyna;

 c) tzw. Leges Saeculares, czyli Księga syryjsko-rzymska, sporządzona w V wieku n.e. na Wschodzie,
zawierająca fragmenty ius i leges;

 d) tzw. Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – powstały w V lub początkach VI wieku zbiór opinii
prawnych oparty na Pauli Sententiae i wybranych konstytucjach z kodeksów gregoriańskiego,
hermogeniańskiego i teodozjańskiego;

 e) tzw. Scholia Sinaitica – fragment komentarza zawierający krótkie objaśnienia do dzieła Ulpiana Libri
ad Sabinum.

Po upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego (476 rok n.e.) germańscy władcy wydawali urzędowe zbiory
praw dla ludności rzymskiej zamieszkałej na podbitych terenach. Były to:

 Lex Romana Visigothorum lub Breviarium Alarici,

 zbiór wydany na polecenie Alaryka II, króla Wizygotów, w 506 roku. Zawierał on wyciągi z Kodeksu
teodozjańskiego i Nowel postteodozjańskich oraz skrót Instytucji Gaiusa, wybór fragmentów Sentencji
Paulusa, Responsów Papiniana, a także wyjątki z konstytucji umieszczonych w kodeksach gregoriańskim i
hermogeniańskim;

 Edictum Theodorici,

 przeznaczony tak dla Rzymian, jak i dla Germanów, zbiór ogłoszony przez Teodoryka Wielkiego, króla
Ostrogotów, w końcu V lub w początkach VI wieku n.e. obejmujący fragmenty konstytucji (zkodeksów
gregoriańskiego, hermogeniańskiego i teodozjańskiego), Sentencji Paulusa i innych pism prawników;

 Lex Romana Burgundionum,

 zbiór sporządzony przez króla Burgundów Gundobada w końcu V wieku n.e., zawierający fragmenty
konstytucji oraz wyjątki z Sentencji Paulusa i Instytucji Gaiusa. źródła prawa justyniańskiego

 Już w roku 528 n.e. Justynian powołał komisję, która zebrała konstytucje cesarskie w zbiorze
określanym później jako codex vetus.

 Jednak po opracowaniu następnych części kodyfikacji okazało się, że zachodzą między nimi
sprzeczności, co spowodowało konieczność opracowania nowego kodeksu.

 Tekst codex vetus nie dochował się do naszych czasów.

 W roku 530 n.e. Justynian powołał nową komisję

 Komisja była złożona z praktyków i profesorów, na czele której stanął Trybonian, pełniący funkcję
ministra sprawiedliwości (quaestor sacri palatii).

 Komisja ta miała uporządkować stare ius.

 prace były zaplanowane na 10 lat -> kodyfikatorzy (zwani też kompilatorami, czyli zbierającymi i
porządkującymi prawo) wywiązali się ze swego zadania bardzo szybko.

 Już w roku 533 n.e. przedstawiono cesarzowi dzieło zwane Digestami lub Pandektami.

 Inne komisje, również pod przewodnictwem Tryboniana, przygotowały Instytucje (533 rok n.e.) oraz
nową wersję Kodeksu, tzw. Codex repetitae praelectionis (534 rok n.e.).

 Każdą z tych części kodyfikacji ogłosił Justynian, wydając wprowadzającą konstytucję. Najtrudniejszym
zadaniem było ułożenie dzieła, które sam Justynian postanowił nazwać Digesta vel Pandectae (Const.
Deo auctore 12), będącego wyborem pism prawników.

 DIGESTA

 Opracowanie ogromnego materiału, jaki stanowiły prace jurystów (ponad 2000 ksiąg; więcej niż 3
miliony wierszy), wymagało nie tylko długiego czasu, ale i odpowiedniej organizacji.

 istnieją różne hipotezy starające się wyjaśnić, w jaki sposób komisja wywiązała się ze swego zadania
zaledwie w ciągu 3 lat.

 Powszechnie przyjęta hipoteza, sformułowana przez niemieckiego uczonego F. Bluhmego głosi, iż:

 cały materiał podzielono na masy:

 tzw. masę sabiniańską, którą stanowiły libri ad Sabinum, czyli komentarze do prawa cywilnego;

 masę edyktalną, zawierającą komentarze do edyktów,

 masę papiniańską, którą stanowiły dzieła Papiniana i prace związane z jego

twórczością.

 Pozostałe księgi tworzyły dodatek, czyli appendix.

 Poszczególnymi masami zajęły się podkomisje, co pozwoliło usprawnić pracę.

 Inna hipoteza głosi, iż:

 już wcześniej istniał jakiś zbiór starego ius, na którym oparli się kompilatorzy (tzw. predigesta).

 Wybrany materiał pochodzący z prac 38 prawników komisja podzieliła na 50 ksiąg. Prawników w

liczbie:

 3 z okresu przedklasycznego – Aelius Gallus, Q. Mucius Scaevola pontifex, Alfenus Varus

 33 z okresu klasycznego

 2 okresu poklasycznego – Hermogenianus i Arcadius Charisius

 te zaś (z wyjątkiem ksiąg 30–32) tematycznie na tytuły.

 W tytule umieszczono fragmenty dzieł jurystów.

 Przy każdym fragmencie zaznaczono w inskrypcji, od jakiego jurysty i z jakiego dzieła on pochodzi.

 Dłuższe fragmenty podzielono w średniowieczu na paragrafy, pierwsze zdanie fragmentu

oznaczono literami pr. = principium, czyli początek.

 Obecnie, cytując Digesta, należy po literze D. podać cyfrę oznaczającą numer księgi,

następnie tytułu oraz fragmentu i paragrafu (lub skrót pr.), np. D. 12, 1, 3; D. 13, 6, 17 pr.

 Prawie całe Digesta zawierają materiał dotyczący prawa prywatnego

 jedynie księgi 47 i 48 (libri terribiles) poświęcone są prawu karnemu.

 Digesta zostały wprowadzone konstytucją, zwaną od pierwszych słów Tanta/Dedoken, i stały się
obowiązującym prawem (od 30XII533 roku n.e.).

 Justynian pragnął stworzyć dzieło będące pewnym, nie podlegającym dyskusji źródłem prawa, dlatego
też zabronił:

 pisania komentarzy i porównywania go ze źródłami, z których zostało ułożone (prawdopodobnie w tym

celu kazał spalić starą literaturę)

 dokonywania skrótów.

 Wszelkie zakazane prace miały być zniszczone, a ich autorzy ukarani karami przewidzianymi dla
fałszerzy.

 W praktyce jednak -> zakazu tego nie przestrzegano nawet za życia Justyniana.

 Do naszych czasów dochowało się kilka rękopisów Digestów,

 najstarszy z nich, z VI wieku, znajduje się obecnie we Florencji (tzw. Florentina).

INSTITUTIONES

 Instytucje (Institutiones) – są podręcznikiem do nauki prawa wzorowanym głównie na Instytucjach

Gaiusa.

 Podręcznik ten, opracowany przez Tryboniana i profesorów prawa (Theophilusa z Konstantynopola i

Dorotheusa z Berytu)

 Instytucje zostały wprowadzone konstytucją Imperatoriam maiestatem i stał się (od 30 XII 533 roku
n.e.) również obowiązującym prawem (czym różni się od dzisiejszych podręczników).
 W odróżnieniu od Instytucji Gaiusa w Instytucjach justyniańskich księgi zostały przez kompilatorów
podzielone tematycznie na tytuły, a tytuły (w średniowieczu) na paragrafy.

 Cytując obecnie Instytucje justyniańskie, po literze I. podaje się numer księgi, tytułu i paragrafu

(lub skrót pr.), np. I. 3, 16, 2 lub I. 3, 24 pr.

CODEX

 Ogłoszony konstytucją Cordi Codex (zwany też Codex repetitae praelectionis) zawiera konstytucje od
cesarza Hadriana po konstytucje samego Justyniana.

 Codex ten składa się z 12 ksiąg podzielonych tematycznie na tytuły, które zawierają konstytucje
ułożone w porządku chronologicznym.

 Dotyczą one prawa prywatnego, karnego, administracyjnego, finansowego i kościelnego.

 Każda konstytucja poprzedzona jest inskrypcją zawierającą imię cesarza – autora konstytucji oraz
wzmiankę o adresacie.

 Po treści konstytucji znajduje się subskrypcja informująca o miejscu i dacie wydania konstytucji.

 Cytując Codex po literze C. podaje się numer księgi, tytułu, konstytucji i paragrafu (lub skrót pr.),

np. C. 3, 34, 14, 2 lub C. 5, 9, 1 pr. Interpolacje

 Cesarz upoważnił komisje układające Digesta i Kodeks do wprowadzenia niezbędnych zmian tekstów w
celu dostosowania zebranego materiału do aktualnego stanu prawnego.

 Korzystając z tego uprawnienia, komisje:

 wykreślały pewne słowa lub całe rozważania jurystów (np. dotyczące własności

kwirytarnej),

 czasami zastępowały je innymi – współczesnymi odpowiednikami danej instytucji (np. słowo

mancipatio słowem traditio)

 w poważniejszy sposób ingerowały w treść fragmentu danego jurysty czy starej konstytucji, zmieniając
całkowicie pierwotny sens (np. przez wykreślenie lub dodanie słowa „nie”).

 Zmiany dokonane przez kompilatorów nazywane są interpolacjami (interpolatones) lub emblemata

Triboniani.

NOVELLAE

 Po zakończeniu kodyfikacji Justynian wydawał nadal nowe konstytucje, które zawierały niekiedy bardzo
ważne postanowienia zmieniające dotychczasowy porządek prawny (np. wprowadziły nowy porządek
dziedziczenia beztestamentowego).

 Nazywano je Nowelami (Novellae).

 Są one uzupełnieniem kodyfikacji justyniańskiej.

 Urzędowego zbioru wydanych przez siebie Nowel Justynian nie sporządził.

 Pojawiły się zbiory prywatne, a mianowicie:

 Epitome Iuliani

 sporządzona ok. 556 roku przez profesora prawa w Konstantynopolu oraz

 Authenticum

 tzw. Edicta Iustiniani.

OBOWIĄZYWANIE USTAWODAWSTWA JUSTYNIANA

 Ustawodawstwo Justyniana obowiązywało we Wschodnim Cesarstwie aż do jego upadku (1453 rok

n.e.).

 Na Zachodzie, gdzie po upadku Cesarstwa (476 rok n.e.) posługiwano się leges Romanae barbarorum
(por. Nb. 78), kodyfikacja justyniańska została wprowadzona na terenie części Italii w roku 534 n.e.

 Ustawodawstwo Justyniana rychło jednak popadło w zapomnienie, aż do XI wieku, kiedy to „odkryli”

je glosatorowie.

 Dziełem glosatorów było ułożenie zbioru składającego się z 4 części:

 Kodeksu,

 Digestów,

 Instytucji

 Nowel, do których dołączono Libri Feudorum oraz ustawy cesarzy niemieckich Fryderyka I i Fryderyka
II.

 W wiekach średnich cały ten zbiór zaczęto – dla odróżnienia go od zbioru prawa kanonicznego Corpus
Iuris Canonici – nazywać Corpus Iuris Civilis.

 W druku nazwa ta została po raz pierwszy użyta przez Dionizego Gothofredusa w genewskim wydaniu
z roku 1583.