1.

Historia i źródła prawa rzymskiego

Znaczenia terminu „prawo rzymskie”
1) historyczne prawo starożytnego Rzymu
2) ius commune – prawo powszechne Europy od XII do XVIII wieku
3) usus modernus pandectarum - pandektystyka XVII – XIX wieku
4) nauka prawa rzymskiego (dyscyplina naukowa)

Prawo rzymskie jako fundament współczesnej kultury prawnej

Cywilizacja europejska spoczywa na trzech wzgórzach:
 Akropolu – symbol sztuki i filozofii greckiej
 Golgocie – symbol chrześcijaństwa
 Kapitolu – tradycja prawa rzymskiego
Prawo rzymskie należy więc do tradycji, kultury i cywilizacji europejskiej, zajmując w niej trwałe
historyczne miejsce, ale z odniesieniami do współczesności.

Historia prawa rzymskiego

Prawo rzymskie antyczne
• Od założenia Rzymu do kodyfikacji Justyniana w VI w.
„drugie życie” prawa rzymskiego
• od VI wieku, ale rozwój dopiero od XI

FORMY PAŃSTWA RZYMSKIEGO

I. Królestwo: 753 r. p.n.e.– 509 r. p.n.e
II. Republika: 509 r. p.n.e. – 27 r. p.n.e.
III. Pryncypat: 27 r. p.n.e. – 284 r. n.e.
IV. Dominat: 284 r. n.e. – 476/565 r. n.e.

Historyczne prawo starożytnego Rzymu

 Prawo, które obowiązywało w starożytnym państwie rzymskim w okresie od założenia Rzymu w
753 r. p.n.e. do końca istnienia tego państwa.
 W części zachodniej do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego w 476 r. n.e.
 W części wschodniej jako cezurę czasową tradycyjnie podaje się datę śmierci cesarza
Justyniana I 565 r., a niekiedy przedłuża się ten okres do upadku państwa bizantyjskiego w
1453 r., w którym stosowano prawo rzymsko-bizantyjskie.

IUS COMMUNE
Podstawy teoretyczne opracowano na uniwersytetach włoskich od XI do XV w. dzięki szkołom
glosatorów i komentatorów
Druga z nich, nastawiona bardziej praktycznie, doprowadziła do przystosowania prawa rzymskiego dla
ówczesnych potrzeb społecznych, ekonomicznych i politycznych
Tendencje do stworzenia wspólnego, jednolitego i powszechnego prawa w poszczególnych krajach

Ius commune była to synteza, na którą składały się

 zasady prawa rzymskiego
 prawo statutowe miast italskich
 prawo kanniczne

Usus modernus pandectarum - współczesne zastosowanie pandeków

Prawo i nauka w Niemczech od połowy XVII w. do XIX w.
Efektem działań pandektystów było zaktualizowanie i zmodernizowanie prawa rzymskiego i stworzenie
nowej cywilistyki.

1
Wielkie kodyfikacje cywilne
Recypowane prawo rzymskie przestaje obowiązywać w Europie wraz z pojawieniem się wielkich
kodyfikacji, powstałych na gruncie prawa natury:
 Kodeks Napoleona (1804 r.)
 Austriacki kodeks cywilny z mocą obowiązującą od 1812 r. (ABGB)
 Niemiecki kodeks cywilny (BGB) z 1896 r. (obowiązujący od 1900 r.)

I. KRÓLESTWO RZYMSKIE
Tradycyjnie przyjmuje się założenie Rzymu przez Romulusa na kwiecień 753 r. p.n.e.
Zalążkiem państwa (civitas) rzymskiego była osada na Palatynie, której pierwszymi mieszkańcami byli
Latynowie.
Około VI w. p.n.e. przyłączyli oni pobliskie wsie tworząc tzw. Septimonium, czyli miasto na siedmiu
wzgórzach.
Według tradycji Rzymem rządziło najpierw siedmiu kolejnych królów, począwszy od Romulusa, aż do
Tarkwiniusza Pysznego, który został wygnany w 509 r. p.n.e.

Podstawowe organy państwa stanowili:

1) król (rex)
2) senat
3) zgromadzenia ludowe

1) Król
 naczelny wódz,
 prawo zwoływania senatu i zgromadzeń ludowych,
 kierował kultem państwowym (był najwyższym kapłanem)
 najwyższy sędzia

2) Senat
 senex - starzec
 W okresie królestwa senat był najprawdopodobniej zgromadzeniem naczelników rodów
patrycjuszowskich, zwanych patres (ojcowie)
 Stanowił radę starszych o kompetencjach doradczych.
 Początkowo liczył 100, a u schyłku królestwa 300 senatorów.
 Zadania: decydowanie o ważności ustaw uchwalanych przez zgromadzenia ludowe, sprawowanie
władzy w okresie interregnum

3) Zgromadzenie ludowe (comitia)

 comitia curiata – komicja kurialne – zgromadzenia kurii
• 1 kuria = 10 rodów
• tribus (plemię) = 10 kurii
 comitia centuriata – komicja centurialne – zgromadzenia centurii
Funkcjonowały 3 plemiona: 3 tribus = 30 kurii = 300 rodów

II. REPUBLIKA RZYMSKA

Początek republiki datujemy na 509 r. p.n.e.
Wprowadzony wtedy ustrój arystokratyczny został przekształcony, w toku trwających dwa wieki walk
między plebejuszami a patrycjuszami, w ustrój oligarchiczny.
Ekspansja Rzymu na całą Italię rozpoczęła się w V w. p.n.e. i trwała do początku wojen punickich w 264
r. p.n.e., kiedy to Rzym rozpoczął ekspansję na dalsze rejony basenu Morza Śródziemnego.
Pod koniec II w. p.n.e. republikę rzymską ogarnęły niepokoje wewnętrzne, które stopniowo przekształciły
się w wojny domowe w I w. p.n.e.

2
Spowodowały one przekształcenie republiki w cesarstwo około 27 r. p.n.e.

Prawo archaiczne - KRÓLESTWO i WCZESNA REPUBLIKA

 od VIII do połowy III w. p.n.e.

Prawo przedklasyczne - REPUBLIKA

 od II połowy III w. p.n.e. do początków I w. n.e.

Prawo klasyczne - PRYNCYPAT

 Od I do połowy III w. n.e.

Prawo poklasyczne - schyłek PRYNCYPATU i okres PÓŹNEGO CESARSTWA

 od połowy III w. n.e do II połowy VI w. n.e.
 także okres prawa justyniańskiego (527-565)
 Uwaga! IV – VI w. n.e.: „okres prawa wulgarnego”

SENAT
 Od poł. III w. p.n.e. złożony głównie z byłych najwyższych urzędników
 Brak formalnej władzy wykonawczej – senatus consulta
 Prowincje senatorskie
 konsultowanie

ZGROMADZENIA LUDOWE
1) comitia centuriata
 główne ciało ustawodawcze; składało się z obywateli wg kryterium timokratycznego podzielonych
na klasy i centurie (grupy po 100 osób)
 istniało 5 klas, każda z określonej liczby centurii
 pierwsza klasa z najbogatszych, mogła przegłosować pozostałe
 wybierały najważniejszych urzędników i wydawały akty prawne wnioskowane przez urzędników
 rozpatrywały apelacje w sprawach, w których orzeczono karę śmierci i inne surowe kary przez
urzędników (provocatio ad populum)

2) comitia tributa
 zgromadzenie obywateli jako mieszkańców Rzymu
 podział trybusowy ze względu na miejsce zamieszkania - miasto lub wieś (tribus urbanae i tribus
rusticae); cztery miejskie i kilka wiejskich
 wiejskich tribus (złożone gł. z zamożnych posiadaczy rozległych ziem) było więcej, mimo że
miejskie składały się z większej liczby obywateli; większe wpływy w zgromadzeniu dla bardziej
zamożnych
 najważniejsze funkcje:
o wybór niższych urzędników
o Głosowanie aktów prawnych mniej istotnych politycznie
3) consilium plebis
 Od 471 r. p.n.e., gdy senat uznał, że plebejusze mają prawo do zgromadzeń w celu wyboru
trybunów plebejskich i dyskutowania o ich własnych sprawach
 Zorganizowane na wzór trybusowych
 Wydawały plebiscita (rezolucje), które początkowo nie wiązały nikogo spoza klasy plebejuszy;
 Z czasem plebiscita zostały uznane za prawo obowiązujące wszystkich, także patrycjuszy

Prawo zwyczajowe
1) ius – „prawo ludzkie” (świeckie)
2) fas – „prawo boskie”

3
D. 1.1.1 (Ulpian, z ks. 1 Instytucji):
Poświęcający się nauce prawa wiedzieć przede wszystkim winien skąd pochodzi pojęcie prawa (ius).
Ukute ono bowiem zostało od sprawiedliwosci (iustitia), albowiem, jak wykwitnie określił Celsus, prawo
jest umiejętnością stosowania tego co dobre i słuszne (ius est ars boni et aequi). 1.
Z tego to właśnie powodu ktoś nazwał nas kapłanami: czcimy bowiem Sprawiedliwość i wyznajemy
znajomość dobrego i słusznego, oddzielając to co słuszne od niesłusznego i wyznaczając granicę
pomiędzy dopuszczalnym i niedopuszczalnym. Chcąc także tworzyć ludzi dobrych nie tylko postrachem
kar, lecz także zachętą nagród, praktykujemy, jeśli się nie mylę, prawdziwą, a nie rzekomą, filozofię. Dwa
są aspekty tego studium: publiczny i prywatny; prawem publicznym jest to prawo, które ma na
względzie ustrój państwa rzymskiego, prywatnym zaś to które dotyczy interesu jednostek; są bowiem
korzyści jednostek, jak i publiczne.

PODZIAŁY PRAWA (IUS)

1. Prawo zwyczajowe / Prawo stanowione

2. Prawo przedmiotowe / Prawo podmiotowe

prawo przedmiotowe: zespół norm prawnych porządkujących jakąś dziedzinę życia, dotyczącą działania
ludzkiego dozwolonego i chronionego przez państwo
prawo podmiotowe: uprawnienia wynikające z prawa przedmiotowego, np.:
 ius possidendi
 Ius utendi
 ius fruendi
 Ius disponendi

3. Ius publicum / Ius privatum

Ulpian (D.1,1,1,2): Publicum ius est quod ad statum rei Romanae spectat, privatum quod ad singulorum
utilitatem: sunt enim quaedam publice utilia, quaedam privatim
„Prawem publicznym jest to prawo, które dotyczy, ustroju państwa rzymskiego, prawem prywatnym to,
które dotyczy korzyści jednostek, są bowiem pewne normy publicznie użyteczne, pewne prywatnie”.
Kryterium korzyści (utilitas)

Przedmiotem zainteresowania prawa PUBLICZNEGO były:

 zakres kompetencji organów państwa
 organizacja administracji państwowej
 zapewnienie porządku wewnętrznego i bezpieczeństwa zewnętrznego
 określenie funkcji państwa

Prawo PRYWATNE opierało się w szerokim zakresie na uznaniu autonomii woli stron, które mogły z
dużą swobodą kształtować stosunki prawne między sobą.
Autonomia ta doznawała jednak ograniczenia na gruncie prawa publicznego!
Przedmiotem zainteresowania prawa prywatnego były stosunki między osobami zarówno rodzinne, jak i
majątkowe, np.:
 stanowisko prawne osób
 pozycja osób w rodzinie
 własność
 zobowiązania
 dziedziczenie

4. Ius civile (cywilne) / Ius gentium (narodów) / Ius honorarium (urzędnicze)

a) Ius civile - prawo Kwirytów - prawo obywateli rzymskich

W dosłownym tłumaczeniu oznacza prawo obywatelskie.

4
Ius civile było zespołem norm prawnych obowiązującym w Rzymie i dostępnym w zasadzie tylko
obywatelom rzymskim.
Prawo rzymskie dla obywatela rzymskiego to jego ius civile
Tak szeroko pojęte ius civile przeciwstawiali Rzymianie prawu, którym posługiwali się peregryni, czyli
cudzoziemcy
Ius Quiritium (Quirites - mieszkańcy Mons Quirinalis)
 formalizm i konserwatyzm
 niewielka ilość aktów prawnych
 jego najstarszy pomnik to lex dudodecim tabularum
 Od II w. p.n.e. ius civile = ius privatum

b) Ius gentium- „prawo wszystkich ludzi”

Po przekształceniu Rzymu z małego miasta w imperium o zasięgu światowym Rzymianie zaczęli wchodzić
w liczne stosunki z obcokrajowcami, a potrzebom tego nowego obrotu gospodarczego nie wystarczało już
dawne sformalizowane ius civile.
Warstwa rzymskiego prawa prywatnego obejmująca normy, które – według jurysprudencji rzymskiej –
zgadzały się z przepisami prawnymi obcych ludów.
Stosowane do regulowania stosunków prywatnoprawnych pomiędzy obywatelami rzymskimi i
cudzoziemcami oraz pomiędzy samymi cudzoziemcami
 Rozwiązanie problemu personalności prawa
 Tworzone w praktyce pretora peregrynów
Warstwa rzymskiego prawa prywatnego obejmująca normy, które – według jurysprudencji rzymskiej –
zgadzały się z przepisami prawnymi obcych ludów.
Stosowane do regulowania stosunków prywatnoprawnych pomiędzy obywatelami rzymskimi i
cudzoziemcami oraz pomiędzy samymi cudzoziemcami
Cechy:
 system mniej formalistyczny
 duża elastyczność
 najlepsze rozwiązania przejmowano do ius civile
 pochodzi z niego większość instytucji, które przeniknęły do współczesnego prawa

Najważniejsze różnice między ius civile a ius gentium sprowadzają się do tego, że ius gentium
było:
 prawem całkowicie świeckim
 daleko swobodniejszym co do formy
 w treści ograniczonym do sfery stosunków majątkowych i przeznaczonym do regulowania obrotu
gospodarczego
 dostępnym nie tylko dla obywateli rzymskich, ale także dla Latynów i peregrynów.

c) Ius honorarium- prawo pochodzące od magistratury (urzędnicze / pretorskie)

Prawo zawarte w edyktach magistratur jurysdykcyjnych
Nazwa pochodząca od honos (honor) oznacza sprawowaną godność lub urząd
Najważniejszym źródłem ius honorarium były edykty pretorów
Największy rozkwit – II w i pierwsza połowa I w. p.n.e.
Najwcześniejsza i właściwa działalność pretora - wspomaganie prawa cywilnego - np. możliwość
powołania do spadku dziedzica zewnętrznego
Działalność pretora zmierzająca do ochrony stosunków faktycznych dotąd przez prawo cywilne
niechronionych - np. skarga publicjańska lub zarzut przymusu lub podstępu (exceptio doli, exceptio
metus)
Cele:
 Wspomaganie ius civile (adiuvandi)
 Uzupełnianie ius civile (supplendi)
 Poprawianie ius civile (corrigendi)

5
 Zasada PERSONALNOŚCI albo OSOBOWOŚCI PRAWA
Oznaczała, że każdy obywatel, bez względu na to, gdzie się znajdował, musiał posługiwać się prawem
państwa, do którego przynależał.
W związku z tym prawo rzymskie dostępne było tylko dla obywateli rzymskich.
Z punktu widzenia tej zasady wyróżnić można dwie warstwy prawa rzymskiego:
 ius civile - dla obywateli rzymskich
 ius gentium - dla „nie-rzymian” i relacji rzymian z nimi

Gaius, Instytucje
Wszystkie ludy, które rządzą się ustawami i zwyczajami, posługują się częściowo swoim własnym
prawem, a częsciowo prawem wspólnym wszystkim ludziom. To bowiem co sam lud sobie ustanowił, jest
właściwe tylko dla niego i nazywa się prawem obywatelskim ( ius civile) jako prawo właściwe jego
wspólnocie państwowej (civitas). To zaś co naturalny rozsądek ustanowił pomiędzy wszystkimi ludźmi
jest przestrzagane jednakowo przez wszystkie ludy, zwie się prawem narodów (ius gentium), jako prawo,
którym posługują się wszystkie ludy. Także i lud rzymski posługuje się częściowo swoim własnym
prawem, a częściowo prawem wspólnym wszystkim ludom. Jakie zaś te prawa są, przedstawimy w
właściwych miejscach.

USTAWA XII TABLIC

Powstanie
 463 r. p.n.e.: Terentius Harsa => żądanie spisania i publikacji prawa zwyczajowego
 Wyprawa komisji do Grecji?
 451 r. p.n.e.: 10 patrycjuszy wybranych do stworzenia projektu
 451 r. p.n.e.: 10 tabliczek
 Druga komisja?
 449 r. p.n.e.: dwie kolejne tabliczki
 Lex duodecim tabularum

Treść:
I. wezwanie przed sąd
II. procedura sądowa
III. prawo wierzyciela do zabicia lub oddania w niewolne swego niewypłacalnego dłużnika
IV. władza zwierzchnia ojca rodziny (patria potestas)
V. dziedziczenie i opieka/kuratela
VI. uzyskanie i przeniesienie własności
VII. prawo sąsiedzkie
VIII. delikty i przestępstwa
IX. prawo konstytucyjne
X. prawo sakralne i pochówek
XI i XII regulacje ogólne, jak zakaz małżeństw między patrycjuszami i plebejuszami czy odpowiedzialności
noksalnej

Kodyfikacje greckie
 Lokry sycylijskie (VII w. p.n.e.) – Zeleukos
 Katana (VI w. p.n.e.) – Charondas
 Ateny (VI w. p.n.e.) – Solon

Tablice spłonęły podczas najazdu Gallów na Rzym w 387 r. p.n.e.

 Palingenezja – odtwarzanie tekstu na podstawie przekazów pośrednich
 Kazuistyka i formalizm
 Silny wpływ fas
 Przepisy dotyczyły prawie wyłącznie cives

6
PRAWODAWSTWO
G.1,3: Lex est quod populus iubet atque constituit – „Ustawą jest to, co lud nakazuje i postanawia”.
Prawo tworzyć mogły zgromadzenia ludowe:
 Comitia centuriata
 Comitia tributa

PROCEDURA USTAWODAWCZA
1) projekt urzędnika, który miał prawo zwoływania zgromadzenia i kierowania nim (konsul, praetor,
dyktator)
2) publiczne obwieszczenie projektu ustawy (promulgatio legis)
3) dyskusje na zgromadzeniach nieformalnych
4) 24 dni później głosowanie nad projektem na komicjach
 początkowo głosowano ustnie i jawnie
 od II w. p.n.e. (Lex Papiria tabellaria) tajne, za pomocą tabliczek
 każdy głosujący otrzymywał dwie tabliczki:
UR – uti rogas („jak wnosisz”)
A – antiquo („przeciwko”)
 tak przyjęta ustawa to lex rogata (lex lata) – „ustawa będąca pytaniem”
 musiał ją jeszcze zatwierdzić senat (do 338 r. p.n.e. - Lex Publilia Philonis)

Budowa ustawy
 Praescriptio – imię wnioskodawcy, data zebrania komicjów, miejsce głosowania
 Rogatio – treść ustawy
 Sanctio – postanowienia na wypadek naruszenia przepisów ustawy

Nazwy ustaw
 nazwy ustaw są żeńskie
 Pierwszy człon - Lex (f.)
 drugi człon nazwy to przymiotnik rodzaju żeńskiego (zakończony zawsze na –a!), utworzony od
nazwiska rodowego (nomen gentilicium) autora/-ów projektu
 Lex Cornelia de maiestate (81 r. p.n.e.) – dotyczyła zbrodni stanu
 Inicjator - Publius Cornelius Sulla

LEGES - ustawy
 Ostatnia ustawa to lex agraria Nerwy (96-98)
 W ciągu 600 lat funkcjonowania komicjów uchwalono tylko około 800 ustaw!
 Jedynie 26 dotyczyło prawa prywatnego!
 Corruptissima res publica, plurimae leges (Tacyt) - Przy największym państwa nierządzie
najliczniejsze (są) prawa.

PLEBISCITA – to co uchwali zgromadzenie plebejskie

G.1,3: Plebiscitum est quod plebs iubet atque constituit.
 Uchwalano je na osobnych zgromadzeniach plebejskich - concilia plebis => trybun ludowy
 plebiscita początkowo obowiązywały tylko plebejuszy
 od lex Hortensia de plebiscitiis z 286 r. p.n.e. wiązały ogół obywateli
 pod koniec republiki concilia plebis stały się najważniejszym organem ustawodawczym
 działały do I w. n.e.

7
PODSUMOWANIE - Leges vs. Plebiscita
Leges
1. Comitia na wniosek konsula/pretora/dyktatora
2. Projekty dyskutowane podczas contiones (nieformalne), na komicjach tylko głosowanie
3. Wiążące dla wszystkich
Plebiscita
1. Concilium plebis
2. Pocz. wiążące dla plebejuszy
3. Od lex Hortensia (287 r. p.n.e.): wiążące dla wszystkich
Leges i plebiscita tracą na znaczeniu od schyłku republiki - pod koniec I w. n.e. ostatnia ustawa

SENATUS CONSULTA
G.1,4: Senatus consultum est quod senatus iubet atque constituit
„Uchwałą senatu jest to, co senat nakazuje i ustanawia”.
 Zatwierdzanie uchwał; sugestie i zalecenia
 Funkcja ustawodawcza - od II w. n.e.
 Upadek znaczenia senatu – pryncypat (II/III w. n.e.)

Uprawnienia senatu:
 Wojskowe
 Administracyjne
 Skarbowe
 Religijne
 Polityka międzynarodowa
Pobudzanie inicjatywy urzędników przy pomocy senatus consulta
Do 338 r. p.n.e. jedynie pośredni wpływ na ustawodawstwo
Skład
 Pierwszy senat rzymski z czasów Romulusa miał liczyć 100 senatorów.
 W okresie wczesnej republiki senat liczył ich 300.
 Sulla rozszerzył skład senatu do 600 członków.
 Cezar nawet do 900.
 August ograniczył ponownie liczbę senatorów do 600.
 Senat składał się z byłych wysokich urzędników
 Mógł go zwoływać konsul lub pretor, a w późnej republice także trybun ludowy.
Obrady
 Przewodniczący obradom (magistratus, cesarz) zwracał się do senatorów słowami: quod bonum
felix, faustum fortunatumque sit populo Romano referimus ad vos patres conscripti („co oby było
dobre, szczęśliwe, pomyślne i przynoszące szczęście narodowi rzymskiemu zwracamy się do was
senatorowie”).
 Następnie przedstawiał sprawę, która miała być przedmiotem obrad (relatio).
 Potem pytał o zdanie senatorów (ograniczało się to głównie do viri consulares)
 Głosowano „nogami” - rozejście się senatorów na dwie strony kurii senatu
 Na zakończenie posiedzenia przewodniczący wraz z wybranym senatorem redagował pisemnie
uchwałę senatu.

Uchwały senatu
W czasach pryncypatu prawnicy przypisali już uchwałom senatu znaczenie prawotwórcze.
Pierwsza uchwała senatu uznawana za źródło prawa to SC Silanianum (10 r. n.e.) - w przypadku
zamordowania właściciela wszyscy niewolnicy, którzy znajdowali się w domu, a nie ratowali swego pana z
narażeniem życia, podlegali torturom i karze śmierci
Za Sewerów (przełom II i III w.) senat wysłuchiwał tylko wniosków cesarskich (orationes principum)

8
Nazwy uchwał pochodzą od „nazwisk” wnioskodawców (np. SC Neronianum) lub przedmiotu uchwały (np.
SC de Bacchanalibus -186 r. p.n.e.)
Dotyczyły prawa:
 spadkowego, np. SC Neronianum – ok. 60 r.
 osobowego, np. SC Claudianum – 52 r.
 familijnego, np. SC Tertullianum – za Hadriana
 zobowiązań, np.
SC Velleianum – 46 r.
SC Macedonianum – za Wespazjana

KONSTYTUCJE CESARSKIE - Ostatni etap biurokratyzacji jurysprudencji!

Akty normatywne powstające w cesarskich kancelariach (constitutiones) stają się źródłem prawa.
„To, co podoba się władcy, ma moc ustawy” (Ulpian)
Wyróżniamy:
1) edykty,
2) mandaty,
3) dekrety,
4) reskrypty
Stopniowe wypieranie prawniczego responsum przez reskrypt cesarski!

1) Edykty (Edicta)
Cesarz jako najwyższy magistratus
Stanowienie wprost norm prawnych
Edykty były aktami generalnymi i abstrakcyjnymi.
Obowiązywały na terytorium całego państwa lub określonej prowincji.
 np. Constitutio Antoniniana Karakalli z 212 r. – przyznanie obywatelstwa rzymskiego wszystkim
wolnym obywatelom Rzymu

2) Mandaty (Mandata)
Pisemne instrukcje dla urzędników (polecenia służbowe)
Instrukcje dla namiestników prowincji lub innych urzędników cesarskich. Najczęściej dotyczyły spraw
administracyjnych, prawa sądowego oraz karnego.
W drodze mandatów uregulowano np. szereg spraw dotyczących żołnierzy (konkubinat, testamenty
żołnierskie)

3) Dekrety (Decreta)
Wyroki sądu cesarskiego w pierwszej instancji lub w apelacji.
Rozstrzygnięcia w konkretnej sprawie - Formalnie moc tylko w tej sprawie
W praktyce oddziałują na inne rozstrzygnięcia => Zawarta w nich wykładnia prawa stanowiła wzór dla
sędziów w całym państwie (trochę jak precedensy).
 np. decretum divi Marci – przewidywał utratę wierzytelności dochodzonej z pominięciem drogi
sądowej

4) Reskrypty (Rescripta)
Odpowiedzi na pytania prawne - znaczenie w konkretnej sprawie, ale zakres oddziaływania jak dekrety
Odpowiedzi na pytania urzędników lub osób prywatnych kierowane do cesarza. Cesarz odpowiadał
jako viva vox iuris civilis („żywy głos prawa”).
 Kancelaria a libellis przygotowywała odpowiedzi na pytania osób prywatnych (tzw. subscriptio,
urzędowa wzmianka na podaniu petenta)
 Kancelaria ab epistulis przygotowywała odpowiedzi dla osób publicznych. Sygnował je
osobiście cesarz
Zapytania były tak liczne, że dla okresu dominatu mówimy o procesie reskryptowym, czyli kierowanym
odpowiedziami cesarskimi. Reskrypty stosowano często w analogicznych sprawach.

9
ZBIORY konstytucji cesarskich
Konstytucje cesarskie zbierano w kodeksy, miały one bardzo długo charakter zbiorów prywatnych.
1) Codex Gregorianus - zawierał konstytucje od 117 do 292 r.
2) Codex Hermogenianus - zawierał konstytucje Dioklecjana, wydane w latach 293-294
3) Codex Theodosianus – Zawierał konstytucje od czasów Konstantyna Wielkiego do Teodozjusza
II i Walentyniana III (ponad 3000 aktów prawnych).
 Miał charakter urzędowy!
 Jego spisanie zarządził Teodozjusz II. Ogłoszony w 438 r.
 Liczy 16 ks. (prawa prywatnego dotyczą jedynie ks. 2-5).
 Cytowanie: C.Th. 2 (ks.), 3 (tytuł), 4 (lex), 5 (paragraf)

REPUBLIKA RZYMSKA
Terminem magistratus określano zarówno urzędnika, jak i sam urząd. Magistratury dzielono na wyższe
(maiores) i niższe (minores).
Urzędnicy byli wybierani na zgromadzeniach ludowych zwanych komicjami.
Do urzędników wyższych zaliczano konsulów, pretorów i cenzorów.
Urzędnikami niższymi byli edylowie, kwestorzy i inni do zadań szczególnych.
Wszystkim urzędnikom przysługiwała potestas, czyli prawo do wydawania edyktów i nakładania kar za
ich nieprzestrzeganie.
Urzędnikom wyższym przysługiwało także imperium, czyli prawo dowodzenia wojskiem, sprawowania
sądownictwa oraz zwoływania zgromadzeń ludowych.
Wszystkie magistratury, z wyjątkiem urzędów dyktatora i cenzora, charakteryzowały się:
• Wybieralnością przez komicja
• Kolegialnością (co najmniej dwie osoby)
• Kadencyjnością (zazwyczaj jeden rok)
• Bezpłatnością
• Odpowiedzialnością przed zgromadzeniem ludowym
• Odpowiedzialnością sądową: cywilną i karną

KONSUL
Stanowili magistraturę dwuosobową (zawsze dwóch)
Wybierani na rok przez zgromadzenia centurialne
Imionami pary konsulów datowano w Rzymie dokumenty urzędowe.
W I w. p.n.e. po upływie rocznej kadencji zaczęto im powierzać zarząd prowincji z tytułem prokonsula.
Mieli kompetencje wojskowe, administracyjne, częściowo prawodawcze i sądowe. Te ostatnie
przeszły z czasem na pretorów (bo konsulowie mieli „za dużo”).
Kompetencje:
• zwoływanie posiedzeń senatu i przewodniczenie ich obradom;
• zasięganie opinii senatu
• dowodzenie wojskiem
• władza sądownicza
• możliwość mianowania dyktatora za zgodą senatu
• senatus consultum ultimum (*)

PRETOR
W 367 r. p.n.e. powołano pretora jako urzędnika jurysdykcyjnego.
Pretor miejski (praetor urbanus) – urząd ten powstał w 367 r. p.n.e. przez oddzielenie od konsulatu
funkcji sądowniczych. Sprawował jurysdykcję cywilną między obywatelami rzymskimi (iurisdictio) -
orzekał o prawie obowiązującym dla rozstrzygnięcia danego sporu sądowego. Przekazywał następnie
sprawę sędziemu celem zbadania faktów i wydania wyroku.
Pretor dla cudzoziemców (praetor peregrinus - dla peregrynów) – od 242 r. p.n.e. Sprawował
iurisdictio (rozstrzygał) sprawy cywilne między obywatelami rzymskimi a cudzoziemcami.

10
Pretorzy zastępowali także w pełni konsulów w Mieście, gdy ci przebywali na wojnie.
Pretorów wybierały comitia centuriata
Od 337 r. p.n.e. był to urząd dostępny również dla plebejuszy
 Kadencja pretora wynosiła rok
 Należała do niego custodia urbis
 Przysługiwało mu ius edicendi - prawo ogłoszenia zapowiedzi, w jaki sposób magistratus będzie
korzystał z powierzonej mu władzy. Na jego podstawie pretor ogłaszał edykt (edictum)
Pretorzy na początku swojej kadencji ogłaszali w edykcie, według jakich zasad będą sprawowali swój
urząd. Edykt pierwotnie miał charakter ustny Później pretor ogłaszał go formie pisemnej na białej
tablicy (tzw. album), wystawionej na forum
Formalnie pretorom nie przysługiwała władza ustawodawcza, ale zajmując się organizacją procesu
(iurisdictio w szerokim znaczeniu tego słowa) tworzyli nowe nieznane ius civile środki prawne:
 Powództwa (actiones)
 Zarzuty procesowe (exceptiones)
Po zakończeniu kadencji byłych pretorów, z tytułem propretora, kierowano do zarządu prowincjami.

CENZOR
Cenzorów, w liczbie dwóch, ustanowiono w 443 r. p.n.e. Wybierały ich komicja na okres 5 lat - Kadencja
skrócona do 18-miesięcznej w 434 r. p.n.e.
Cenzorowie sprawowali pieczę nad majątkiem państwowym i zamówieniami publicznymi.
Do ich zadań należało:
 przeprowadzenie spisu obywateli rzymskich połączone z oszacowaniem ich majątku (census) i
przydzieleniem do odpowiedniej centurii - w celach poboru wojskowego i wymierzania
podatków.
 „nadzór nad morlnością” ocena postępowania obywateli w życiu publicznym i prywatnym.
Niegodziwców mogli piętnować notami cenzorskimi.
 sporządzenie listy senatorów i jej przegląd (lustrum) - skreślanie osób niegodnych

DYKTATOR
Dyktatura była urzędem nadzwyczajnym, sprawowany jednoosobowo, powoływany przez konsula,
kadencja trwała najwyżej 6 miesięcy
Dyktatora wyznaczał konsul na podstawie uchwały senatu. Po raz pierwszy powołano go w V w. p.n.e.
Jego kadencja trwała do 6 miesięcy.
Ostatniego dyktatora w klasycznym stylu republikańskim powołano w 202 r. p.n.e.
Od orzeczeń dyktatora nie było odwołania do zgromadzenia ludowego, jak w przypadku orzeczeń
wydanych przez innych urzędników
W I w. p.n.e. dyktatura nabrała innego charakteru, stając się podstawą władzy wybitnych jednostek, jak
Sulla (82-79 r. p.n.e.) oraz Cezar (48-44 r. p.n.e.).

TRYBUN LUDOWY
Wybierano ich corocznie na zgromadzeniu plebejskim lub specjalnych komicjach – w liczbie najpierw 2
potem 5, a wreszcie 10.
Ich właściwość miejscowa obejmowała tylko teren Miasta Rzym i jednej mili wokół niego.
Początkowo nie uznawani za magistraturę
Pierwotnie dla ochrony plebejuszy przed nadużyciami patrycjuszy (veto)
Od III w. p.n.e. postrzegani jako urzędnicy całego ludu rzymskiego
Uosabiali majestat ludu rzymskiego, byli zatem osobiście nietykalni, a ich dom stanowił miejsce
azylu.
Kompetencje trybunów obejmowały:
 Zwoływanie zgromadzeń plebejskich, z biegiem czasu także senatu
 prawo sprzeciwu wobec wszelkich aktów prawnych godzących w interesy plebejuszy
 przedstawiania Zgromadzeniu ludowemu projektów aktów prawnych
 Trybunowie mogli karać grzywną lub uwięzieniem wszystkie osoby działające na szkodę
plebejuszy.

11
EDYL KURULNY
Od 367 r. p.n.e., roczna kadencja
Jurysdykcja targowa i zw. z zachowaniem porządku publicznego
Zadania związane z utrzymaniem miasta
Kompetencje:
 czuwanie nad porządkiem publicznym
 aprowizacja w mieście
 kontrola miar i wag
 zwalczanie spekulacji żywnością
 organizacja igrzysk
 nadzór nad targami niewolników i bydła

KWESTOR
Od 447 r. p.n.e.; Dwóch; roczna kadencja
Nadzorowanie skarbu państwa
 urzędnicy skarbowi związani z administracją finansową państwa
 sprawowali także pieczę nad archiwum państwowym w świątyni Saturna

Cursus honorum - kolejność sprawowania urzędów (ścieżka kariery)

 najniższym szczeblem w karierze politycznej była kwestura
 następnym stopniem był urząd edyla lub trybuna ludowego
 ostatnie szczeble kariery politycznej to pretura i konsulat

EDYKT PRETORSKI
Edykt określał zasady, według których pretor zamierzał sprawować swój urząd.
Nie zawierały norm prawnych prawa materialnego - brak władzy ustawodawczej urzędników, ALE:
Od lex Cornelia de iurisdictione z 67 r. p.n.e. pretorzy byli związani postanowieniami swojego edyktu.

Części edyktu
1) część normatywna – zapowiedzi udzielenia środków ochrony procesowej i pozaprawnej
2) część formularna – konkretne środki ochrony prawnej
 Actiones
 Exceptiones
 Missiones
 Restitutiones
Czas obowiązywania edyktu =czas sprawowania urzędu
Obejmując urząd pretor przejmował z reguły podstawy edyktu swojego poprzednika.
Wykształciła się w ten sposób główna, stała część edyktu zwana edictum tralaticium/translaticium –
edykt przenośny – wprowadzenie elementu „pewności prawa”
W latach trzydziestych II w. cesarz Hadrian polecił prawnikowi Salwiusowi Julianowi spisanie postanowień
edyktu pretora miejskiego i pretora dla peregrynów.
Ujednolicony edykt zatwierdził uchwałą senat, jako edykt wieczysty (edictum perepetuum) – odtąd
treść edyktu niezmienna !!!; zwano go także niekiedy edyktem Juliana albo edyktem salwiańskim.
Zmiany i ulepszenia miały odtąd należeć do cesarzy.

Edykty innych magistratur

Jurysdykcję na targowiskach sprawował edyl kurulny, który wydawał swój odrębny edykt.
W prowincjach podobne do pretorskiego edykty wydawali namiestnicy prowincjonalni.
Odpowiednikami edylów byli tam kwestorzy.

12
Skutki działalności edyktalnej
Powstanie ius honorarium
Papinian wymienia trzy funkcje, jakie spełniało prawo pretorskie:
 wspomaganie prawa cywilnego (adiuvare)
 uzupełnianie prawa cywilnego (supplere)
 poprawianie prawa cywilnego (corrigere)

JURYSPRUDENCJA PONTYFIKALNA
 interpretacja ustawy XII tablic i innych ustaw
 konsultowanie w zakresie norm, procedur i skarg
 niekiedy interpretacja rozszerzająca, pozwalająca na zastosowanie norm do nowych przypadków,
jako że tu więcej swobody niż w przypadku ceremonii religijnych
1) ius civile Flavianum
koniec monopolu pontyfików na interpretacje prawa: 304 r. p.n.e.: Gnaeus Flavius opublikował zbiór
formuł i słów rytualnych recytowanych w sądzie podczas procesu

2) od późnego III w p.n.e. coraz więcej znamienitych Rzymian udzielało porad prawnych, nie będąc
członkami kolegium pontyfików

3) ius Aelianum
ok 200 r. p.n.e. Aelius Paetus Catus opublikował tekst ustawy XII tablic wraz z interpretacjami
pontyfików i świeckich jurystów oraz listą cywilnych formułek używanych w procesie –początek nauki
prawa rzymskiego

Sfery działalności jurystów

1. Respondere
 opinie
 odpowiedzi na pytania prawne
 kazuistyczne
2. Cavere
 projekty aktów prawnych (kontrakty, testamenty)
3. Agere
 przygotowanie formularzy, ale bez reprezentacji w sądzie
4. Dodatkowo: edukacja i dzieła prawnicze (księgi responsów, zwł. popartych rozstrzygnięciami
sądów – brak rejestru wyroków w sprawach cywilnych)

NAJWYBITNIEJSI JURYŚCI
1. Republika - veteres
 Quintus Mucius Scaevola
 Servius Sulpicius Rufus
2. Okres klasyczny
Dwie szkoły prawa – Sabinianie i Prokulianie
Wczesny okres:
 Marcus Antistius Labeo
 Massurius Sabinus
 Publius IuventiusnCelsus
 Salvius Iulianus
Późniejszy okres - koniec okresu klasycznego (za Sewerów):
 Aemilius Papinianus
 Iulius Paulus
 Domitius Ulpianus

13
NAUKA I NAUCZANIE PRAWA OKRESU REPUBLIKI
 prywatne nauczanie prawa
 nacisk na zastosowanie w praktyce
 prawnicy republikańscy byli określani jako veteres (dawni)

NAUKA PRAWA OKRESU PRYNCYPATU

Postępująca biurokratyzacja jurysprudencji!
 Stopniowe uzależnianie jej od princepsa, a następnie włączenie do cesarskiego aparatu
administracyjnego!
 Najwybitniejsi prawnicy (około 30) otrzymywali od cesarzy przywilej ius publice respondendi ex
auctoritate principis.

Responsa prudentium stają się w okresie pryncypatu źródłem prawa!

• Uprzywilejowani prawnicy udzielali porad prawnych w formie zapieczętowanego listu (responsum
sigillatum), który wiązał sędziego tylko w konkretnej sprawie; z biegiem czasu stosowano go w
sprawach analogicznych
• Zaczęto też nadawać znaczenie opiniom jurystów sformułowanym w napisanych przez nich
dziełach!
„Responsa prudentium są to zdania i opinie tych, którym zezwolono stanowić prawa. Jeżeli poglądy ich
wszystkich są zgodne, to ten pogląd otrzymuje moc ustawy. Jeżeli zaś nie zgadzają się, to sędziemu
wolno pójść za jakim zechce poglądem”. G. 1, 7

Za panowania Antoninów prawnicy stali się URZĘDNIKAMI PAŃSTWOWYMI.

Sewerowie włączyli ich w struktury administracji imperialnej.
Najwybitniejsi juryści (Papinian, Paulus i Ulpian) byli prefektami pretorianów; jako komendanci gwardii
cesarskiej byli też najwyższymi sędziami w państwie.

Nauczanie prawa
 Nadal występuje nauczanie typu prywatnego.
 Nowością są pierwsze szkoły prawa (scholae, sectae)!
 Podręczniki prawa (institutiones) łac. instituere – udzielać wstępnych wiadomości osobom
rozpoczynającym studia prawnicze – np. Instytucje Gajusa (z II w. n.e.)
 W I i II w. działały w Rzymie dwie szkoły prawnicze: Sabinianie i Prokulianie

SABINIANIE:
reprezentowali nurt bardziej konserwatywny, opowiadali się za ius strictum i filozofią stoicką
 Założycielem szkoły był Ateius Capito.
 Właściwym twórcą szkoły był jednak Massurius Sabinus
 Kolejnym przywódcą był Gaius Cassius Longinus (stąd inna nazwa szkoły Kasjanie).
 Ostatnim przywódcą był wybitny prawnik Salvius Iulianus.
 Ze szkołą tą wiązani są także Pomponius i Gaius

PROKULIANIE:
byli nowatorami, zwolennikami aequitas i Arystotelesa.
 Założycielem szkoły był Labeo
 po nim Proculus (od jego nazwiska – nazwa szkoły)
 Po nim kierowali szkołą Celsusowie: ojciec i syn.
 Ostatnim przywódcą tej szkoły był Neratius Priscus, działający za panowania Trajana i Hadriana.

KONTROWERSJE między szkołami

Dotyczyły kwestii drugorzędnych

14
  np. określenia wieku dojrzałości u chłopców (czy oceniać to indywidualnie - sabinianie, czy
przyjąć sztywną granicę 14 lat - prokulianie)
 komu przyznać własność rzeczy wykonanej w dobrej wierze z cudzego materiału?

JURYŚCI
Papinianus
 Z powodu oryginalności proponowanych rozwiązań nazywany później księciem jurystów
rzymskich.
 Napisał Quaestiones (37 ks.) oraz Responsa (19 ks.)
 Zamordowany w 212 r. na rozkaz Karakalli za odmowę usprawiedliwienia przed senatem
bratobójstwa, jakiego dopuścił się cesarz (jurysta miał ponoć powiedzieć: „morderstwa nie można
równie łatwo usprawiedliwić, jak dokonać”).

Iulius Paulus
 Pełnił wysokie funkcje na dworze cesarskim
 Prefekt pretorianów za Aleksandra Sewera
 Należał do rady cesarskiej
 Najbardziej płodny z rzymskich jurystów (pozostawił 300 ks.!)

Domitius Ulpianus
 Pełnił wysokie funkcje na dworze Aleksandra Sewera (m.in. prefekta pretorianów; zamordowany
przez nich w 223 r.)
 Obdarzony wielki talentem formułowania definicji i reguł prawniczych
 Pochodzi od niego 1/3 cytatów w Digestach!
 Uważał, że prawnicy są sacerdotes iustitiae (kapłanami sprawiedliwości)

Działalność pisarska jurystów

 Dzieła będące zbiorami kazuistycznych rozstrzygnięć – quaestiones, disputationes, responsa,
epistulae.
 Podręczniki do nauczania prawa – institutiones
 Komentarze do ustaw i edyktów
 Monograficzne opracowania poszczególnych instytucji prawnych
 Digesta – dzieła obejmujące systematyczne opracowanie rozstrzygnięć prawnych danego autora.

PRZYWILEJE
Początek pryncypatu (August lub Tyberiusz)
 Ius publicae respondendi ex auctoritate principis
Prawo udzielania opinii prawnych pod autorytetem cesarza
Hadrian
 jeśli responsa zgodne, moc ustawy; jeśli nie – sędzia może sam wybrać
Konstantyn Wielki
 321 r.: pozbawienie znaczenie wszelkich uwag krytycznych Paulusa i Ulpiana do dzieł Papiniana
Walentynian III
 426 r.: konstytucja raweńska
 Moc obowiązująca jedynie pism 5 jurystów:
1. Gaius
2. Papinian
3. Ulpian
4. Paulus
5. Modestyn

Konstytucja Raweńska Walentyniana III (426 r.)

15
Ustawodawca wyróżnił tylko pięciu prawników, na których poglądy wolno się było powoływać w sądzie.
Byli to: Gaius, Papinianus, Paulus, Ulpianus i Modestinus
 Zgodne opinie jurystów wiązały sędziego bezwzględnie
 W razie różnic między nimi decydował pogląd większości
 W przypadku równości głosów decydował pogląd Papiniana
 Gdy głosy były równe, a brak opinii Papiniana - sędzia mógł wybrać
438 r. Włączenie konstytucji raweńskiej do Kodeksu Teodozjańskiego
Zmiana zasad:
 Pisma pozostałych jurystów w mocy, jeśli powoływane przez „uprzywilejowanych”
 Opinie dawne ustalane na podstawie porównania rękopisów

INSTYTUCJE GAJUSA
 II w. n.e. (ok. 160 r. )
 „pierwszy podręcznik do nauki prawa”
 4 księgi: Personae – res – actiones:
o I – prawo dotyczące osób
o II i III – prawo dotyczące rzeczy (dzisiejsze prawo rzeczowe, spadkowe i zobowiązania)
o IV – prawo dotyczące powództw (prawo procesowe)

PYNCYPAT
Wprowadzony przez Oktawiana w 27 r . p.n.e. podział na dwa rodzaje urzędników:
 dawni republikańscy (konsul, cenzor, edyl, trybun ludowy)
 nowi, cesarscy (prefekt pretorianów, prefekt miasta)

CESARSTWO RZYMSKIE
W okresie pryncypatu władza cesarza opierała głównie się na cyklicznie powierzanym mu urzędzie
konsula lub prokonsula. Z nich wynikać miało imperium maius dające princepsowi najwyższe
dowództwo wojskowe, nadzór nad prowincjami senackimi i prawo wydawania edyktów.
Ponadto cesarz otrzymał władzę trybuna ludowego, a ponieważ dawniej trybuni uosabiali majestat
całego ludu rzymskiego i byli nietykalni, przyjęto, że od tego czasu majestat ludu przeszedł na władcę.
Wielu cesarzy przyjmowało też urząd lub samą władzę cenzora i stąd mogli oni ustalać skład senatu.

SENAT w okresie cesarstwa liczył 600 członków.

Składał się z byłych wysokich urzędników spełniających znaczne kryteria majątkowe. O jego
każdorazowym składzie decydował cesarz.
Do kompetencji senatu zaliczano: częściowo ustawodawstwo, orzekanie w najważniejszych sprawach
administracyjnych i skarbowych.
Ponadto senat, zamiast dawnych komicjów, decydował o obsadzie urzędów. Cesarz kontrolował jednak
listy kandydatów.
Cesarz Septimusz Sewer pod koniec II wieku przekazał ostatecznie większość uprawnień senatu do
kompetencji urzędników cesarskich.

Niektórzy urzędnicy typu republikańskiego działali jeszcze w okresie pryncypatu do III w., jednak
stopniowo tracili na znaczeniu na rzecz urzędników cesarskich.
Urzędnicy cesarscy działali:
 Na podstawie nominacji cesarskiej
 Jednoosobowo
 Bez ścisłego wyznaczenia kadencji
 Za określonym z góry wynagrodzeniem
Najwyżsi urzędnicy cesarscy nosili tytuł prefektów, a niżsi prokuratorów.

Najważniejszymi prefektami cesarskimi byli:

 praefectus praetorio dowodzący pretorianami i kierujący administracją w Italii;

16
  praefectus Urbi nadzorujący porządek i bezpieczeństwo w Mieście oraz sprawujący jurysdykcję
karną;
 praefectus annonae odpowiedzialny za zaopatrzenie;
 praefectus vigilum odpowiedzialny za bezpieczeństwo przeciwpożarowe oraz sądownictwo
karne w niektórych sprawach;
 praefectus vehicularum organizujący pocztę państwową.

W czasach pryncypatu miasto Rzym oraz Italia były traktowane szczególnie, w sposób nader
uprzywilejowany.
Dla terytoriów pozaitalskich posługiwano się, zapoczątkowanym w republice, podziałem na prowincje.
Cesarze wprowadzili jednak podział na prowincje pod zarządem senatu, w których nie stacjonowało
wojsko oraz prowincje cesarskie o znaczeniu strategicznym.
Władzę w prowincjach sprawowali namiestnicy, którym podlegali inni urzędnicy. Wyjątek
występował w prowincjach cesarskich, w których sprawami finansowymi zajmowali się kuratorzy
podlegli bezpośrednio cesarzowi.

DOMINAT
 284 r.n.e - objęcie władzy przez Dioklecjana
 cesarz przestał być pierwszym (princeps) obywatelem w państwie, a stał się absolutnym panem
(dominus)
 nieograniczona władza panującego
 tetrarchia
W okresie dominatu zrównano pozycję prawną Italii i innych krain cesarstwa. Konstantyn Wielki w
pierwszej połowie IV w. przeprowadził dalsze ujednolicenie administracji cesarstwa.
Państwo zostało podzielone na cztery prefektury (Italia, Galia, Bałkany, Wschód). Na ich czele stali
prefekci pretorianów.
Prefektury dzieliły się na diecezje. Najpierw było ich 12, potem 14. Na ich czele stali wikariusze.
Diecezje dzieliły się na prowincje było ich najpierw 96, a ostatecznie 120. Administrowali w nich
namiestnicy z tytułem prezesa lub rektora.
Rzym i Konstantynopol miały własnych prefektów.
Dla państwa późnorzymskiego charakterystyczne jest wyodrębnienie urzędników typowo
wojskowych.
Nosili oni tytuł duces (l. poj. dux), a władza każdego z nich obejmowała obszar jednej lub kilku prowincji.
***
Państwo rzymskie rozpadło się ostatecznie na część zachodnią (do 476 r.) oraz wschodnią (do 1453 r.).
Ostatnim cesarzem, który w swoim ustawodawstwie i administracji posługiwał się na większą skalę
językiem łacińskim, był Justynian Wielki panujący w latach 527-565, po nim cesarstwo nabrało
charakteru greckiego.
Późne cesarstwo źródłem prawa liczne ustawodawstwo cesarskie
 Edicta
 Rescripta
 Decreta

Przedjustyniańskie zbiory prawa

1. Urzędowy – Codex Theodosianus (438 r.) => Konstytucje od 312 r.
2. Prywatne:
a. Codex Gregorianus => Konstytucje od Hadriana do 291 r.
b. Codex Hermogenianus => Uzupełnienie – do 295 r.

KODYFIKACJA JUSTYNIAŃSKA
Corpus Iuris Civilis – składał się z 3 części:
1. Codex :
a. Vetus: 529 r.

17
 b. Repetitae praelectionis („kodeks powtórzonego prawa”): 534
2. Digesta – 533 r.
3. Institutiones - 533
Justynian I (Justynian Wielki) - 527 – 565.
W latach 528-534 dokonał kodyfikacji (kompilacji) prawa.
Trzy cele kodyfikacji (kompilacji):
 zjednoczenie państwa i reforma administracji
 jedność religijna i umocnienie Kościoła rzymskiego
 skodyfikowanie prawa
Kodyfikacja – własny i twórczy wysiłek koncepcyjny
Kompilacja – zebranie i usystematyzowanie materiału już istniejącego
Codex vetus
Komisja 7 wyższych urzędników pod przewodnictwem Tryboniana
Kompilacja kodeksów gregoriańskiego, hermogeniańskiego i teodozjańskiego i konstytucji późniejszych
Przetrwał jedynie index znaleziony w XIX w na papirusie egipskim

Codex repetitae praelectionis

Nowa komisja: Trybonian, Dorotheus i 3 adwokatów
Konstytucje z Codex vetus + quinquaginta decisiones
12 ksiąg:
 1: kwestie sądownicze i kościelne
 2-8: prawo prywatne
 9- - prawo karne
 10-12 – prawo administracyjne

1. CODEX
 Zbiór konstytucji cesarskich
 Prawo obowiązujące
 Ewentualne interpolacje

2. DIGESTA seu Pandectae

Urzędowy i podniesiony do rangi ustawy zbiór zawierający fragmenty pism jurystów - Wybór tekstów
prawniczych (ius)
 łac. digerere – układać w porządku
 gr. Pandectae – księga zawierająca wystkie informacje z danej dziedziny
Obowiązujące prawo
W dużej mierze kazuistyka
Problem interpolacji – zmian w tekście oryginalnym dokonanych już na etapie przygotowywania
kompilacji (by tekst odpowiadał obowiązującemu prawu)
Zbiór fragmentów pism 39 dawnych jurystów.
 5 uprzywilejowanych jurystów dostarczyło aż 2/3 wykorzystanych fragmentów
 17 osobowa komisja na czele z Trybonianem; jej członków nazywano kompilatorami (od
compilare – plądrować)
W Komisji pracowali 4 profesorowie, dwaj Bejrutu – Doroteusz i Anatolios i dwaj z Konstantynopola-
Teofil i Kratinos, a także praktycy – adwokaci.
Podział materiału na podkomisje:
 Masa sabiniańska
 Masa edyktalna
 Masa papiniańska
 Masa post-papiniańska

18
W celu dostosowania dzieła do prawa ówcześnie obowiązującego kompilatorzy dokonywali przeróbek
tekstów autentycznych (tzw. interpolacje)
Najstarszy manuskrypt: ok 550 r.: Codex Florentinus

3. INSTYTUCJE
Podręcznik do nauki prawa i prawo obowiązujące w jednym
 Tylko podstawowe kwestie
 Niekiedy aspekt historyczny (nieobowiązujący)
 Brak kazuistyki – wykład abstrakcyjny
Miały moc ustawy!
Komisja trzyosobowa: Trybonian, Teofil z Konstantynopola i Doroteus z Bejrutu
Bazowały na:
 Instytucjach i Res cottidianae Gaiusa,
 wprowadzających pracach jurystów (Ulpian, Paulus, Marcian, Florentinus),
 konstytucjach cesarskich i dostępnych fragmentach Digestów
Systematyka wzorowana na Instytucjach Gaiusa (personae, res, actiones – „podział gajański”)
Manuskrypty z X w. i później
cytowanie: I. 1 (księga), 2 (tytuł), 3 (paragraf)

NOVELLAE
Konstytucje wydawane w latach 535-582
Kilka zbiorów prywatnych:
1. Epitome Juliani – 124 nowele z lat 535-540
2. Authenticum
a) 134 nowele z lat 535-556
b) anonimowa
c) wg Irneriusa ze szkoły glosatorów (XI-XIII w) oficjalna kompilacja zlecona przez
Justyniana (bardzo wątpliwe)
3. Collectio Graeca - Zbiór grecki
a) 168 nowel Justyniana i jego następców - Justyna II oraz Tyberiusza II)
b) znana z dwóch manuskryptów z XIII i XIV w.
c) w użytku na wschodzie, nieznana na Zachodzie aż do XV w

Dalsze losy kodyfikacji Justyniańskiej

W 554 r. Justynian rozciągnął swe ustawodawstwo na Italię.
Jego pełnemu wdrożeniu położył kres najazd Longobardów w 568 r.
Na wschodzie kodyfikacja Justyniana obowiązywała do 1453 r.

Pojustyniańskie losy prawa rzymskiego na Wschodzie

 Parafraza Teofila
swobodny przekład Instytucji na język grecki, powstały zapewne w oparciu o wykłady profesorów prawa z
Konstantynopola.
 Ekloga
ogłoszony w 726 r. stosunkowo niewielki zbiór prawa cywilnego i karnego o znaczeniu praktycznym.
wyciąg z ustawodawstwa Justyniana połączony z materiałem częściowo zaczerpniętym z prawa
zwyczajowego.
rozpowszechniony także w otaczającym Bizancjum świecie słowiańskim.
 Bazyliki (Basillicae)
Prawo cesarskie z IX wieku.
Obszerny zbiór, mniejszy jednak od ustawodawstwa justyniańskiego.

19
Zawiera materiał z bizantyjskich przeróbek Digestów, Kodeksu i Nowel.
Całość spisana w języku greckim

Prawo rzymskie w zachodniej Europie

 obowiązywanie kompilacji Justyniana w egzarchacie raweńskim.
 od V w. obowiązywało na terenach zachodnich dawnego imperium prawo wulgarne w formie
nadanej przez germańskich władców w leges Romanae.
 odkrycie Digestów w poł. XI w.
 Uniwersytet w Bolonii
o Irnerius – założyciel szkoły glosatorów
o tzw. quattuor doctores – czterej uczniowie Irneriusa
o Azo
o Accursius (zm. 1260 r.) – twórca Glossa ordinaria

20