A.

PROCES LEGISAKCYJNY

§ 45. Ogólna charakterystyka

1. Początki.
2. Nazwa.
Postępowania związane z ustawami:
- albo ze względu na ich wprowadzenie przez ustawy,
- albo ze względu na charakterystykę formułek, niezmiennych i przestrzeganych tak, jak
ustawy (formułki przystosowane do samych ustaw).
3. Odmiany (modi lege agendi).
Trzy pierwsze służyły prowadzeniu sporów, dwie ostatnie – egzekucji:
- legis actio sacramento,
- l.a. per iudicis postulationem,
- l.a. per condictionem,
- l.a. per manus iniectionem,
- l.a. per pignoris capionem.

§ 46. Legis actio sacramento

1. Zastosowanie.
2. Sacramentum.
- w prawie sakralnym: przysięga składana przez obie strony (przed sacer esto – gniewem
bogów, który ściągał na siebie krzywoprzysięzca, chroniło złożenie piaculum); z czasem
termin „sacramentum” zaczął oznaczać ofiarowane przez przegrywającego spór woły i owce
(przepadały one na rzecz świątyni);
- w prawie świeckim: suma pieniężna, którą składał przegrywający spór; sacramentum
mniejsze - 50 asów – równowartość 5 owiec – w przypadku, gdy przedmiot sporu
wyceniono na mniej niż 1000 asów; sacramentum większe - 500 asów – równowartość 5
wołów – w przypadku, gdy przedmiot sporu wyceniono na 1000 lub więcej asów.
Funkcje sacramentum:
– zapobieganie pieniactwu,
– faworyzowanie ludzi dobrze sytuowanych (gdy sacramentum należało zapłacić z góry),
ograniczane w procesach o wolność poprzez stosowanie s. mniejszego niezależnie od
wartości przedmiotu sporu.
3. Legis actio sacramento in rem.
– obecność obu stron oraz rzeczy spornej (choćby symbolicznie, np. w postaci grudki ziemi ze
spornego gruntu, cegły z budynku, jednej owcy ze stada),
– dokonanie vindicatio i contravindicatio (formułki identyczne co do treści roszczenia),
– symboliczne dotknięcie laską vindicta (festuca),
– „przywołanie do porządku” przez przedstawiciela państwowego i wygłoszenie dalszych
formułek przez strony (zarzucenie bezprawności działania, wezwanie do złożenia
sacramentum),
– 30 dni zwłoki w ustanowieniu sędziego (szansa na ugodę),
– orzeczenie sędziego o losach sacramentum.
Przechowanie rzeczy spornej w czasie przed ustanowieniem sędziego:
– wskazanie jednej ze stron przez pretora,
– wyznaczenie przechowawcy z osób postronnych (sequester).
Formą zabezpieczenia zwrotu przedmiotu w razie przegranej było ustanowienie osobnych
poręczycieli (praedes).
4. Legis actio sacramento in personam.
- dochodzenie należności od sprawców szkody na osobie i majątku powoda,
 - dochodzenie należności od dłużników, którzy nie wywiązali się z zobowiązań
zaciągniętych w drodze umowy.

§ 47. Legis actio per manus iniectionem

1. Zastosowanie.
- egzekwowanie prywatnych należności o charakterze osobistym, niewątpliwych i
określonych co do wysokości w pieniądzach (1. stwierdzonych w wyroku, 2. uznanych
przez dłużnika w pierwszej fazie postępowania przed pretorem, 3. niewymagających
postępowania sądowego).
Egzekucje wprost (niewymagające postępowania sądowego):
– w przypadku schwytania złodzieja na gorącym uczynku,
– w przypadku dochodzenia należności przez sponsora,
– w przypadku manus iniectio pura, np. dochodzenie bezprawnie pobranych odsetek od
lichwiarza.
2. Tok postępowania.
- 30 dni na dobrowolne uregulowanie należności,
- doprowadzenie dłużnika do pretora i dokonanie manus iniectio – symbolicznego aktu
„położenia ręki”,
- interwencja vindexa (manum depellere) lub pretorskie upoważnienie do addictio,
- 60 dni uwięzienia dłużnika przez wierzyciela,
- obowiązek wyprowadzenia uwięzionego na comitium w trzech kolejnych dniach
targowych (umożliwienie wykupienia),
- w razie bezskutecznego upływu terminu – dowolność w działaniu wierzyciela (np.
zachowanie dłużnika do odpracowania długu, sprzedanie w niewolę trans Tiberum, zabicie).
Złagodzenie egzekucji osobistej: lex Poetelia, 326 r. p.n.e. (1. kajdany tylko dla przestępców, 2.
dopuszczalność obrony własnej dłużnika, 3. interwencja vindexa możliwa tylko na
podstawie wyroku i w przypadku poręczyciela, który dochodził pretensji od dłużnika
głównego)
3. Prywatny charakter egzekucji.

§ 48. Niedogodności procesu legisakcyjnego i jego usunięcie

1. Formalizm.
- definitywna utrata dochodzonej pretensji w przypadku popełnienia błędu w wypowiadanej
formułce (według zasady „Bis de eadem re agere non licet”).
2. Ograniczony krąg zastosowania.
- tylko dla obywateli rzymskich,
- tylko w oparciu o obowiązującą ustawę,
- ograniczenia faktyczne: paraliżujące działanie ryzykowności legis actio sacramento oraz
konieczności osobistego występowania.
3. Niedostateczne tempo rozwoju.
4. Krytyka i usunięcie.
- lex Aebutia, II w. p.n.e. - dopuszczenie procesu formułkowego obok legisakcyjnego,
- ustawy julijskie cesarza Augusta, 17 r. p.n.e. - niemal całkowite zastąpienie procesu
legisakcyjnego przez formułkowy (proces legisakcyjny stosowany jedynie przed sądem
centumwiralnym).