Łacińska Terminologia

Prawnicza
Konwersatorium nr 8-9
Proces cywilny
Sąd – kognicja - jurysdykcja
curia (f.) - sąd
amicus curiae (m.) – przyjaciel sądu, podmiot wspierający
sąd swoją opinią w sprawie
iurisdictio (f.) – jurysdykcja, wyrokowanie o prawie,
orzekanie
iurisdictio contentiosa (f.) – proces cywilny, postępowanie
procesowe
iurisdictio voluntaria (f.) – postępowanie nieprocesowe,
postępowanie niesporne
iurisdictio ordinaria (f.) – jurysdykcja zwykła, jurysdykcja
z urzędu
iurisdictio specialis (f.) – jurysdykcja specjalna
cognitio (f.) – rozpoznanie sprawy, poznanie, znajomość;
rozstrzygnięcie sądowe sprawy cywilnej
iudicium (n.) – wyrok, postępowanie sądowe, sąd, miejsce
sądzenia
iudex (m.), plur. iudices – sędziowie
iubeo, ere, – nakazać, polecić, zarządzić, żądać
Termin prawo procesowe możemy odnieść do procesu
cywilnego, procesu karnego i postępowania
sądowoadministracyjnego.
Współcześnie problematyka ta określana jest terminem
„postępowanie”, zwłaszcza postępowanie cywilne, karne i
administracyjne, albowiem termin postępowanie ma szersze
znaczenie niż proces.
Prawo cywilne procesowe ustanawia reguły podejmowania
czynności przed sądem umożliwiające zainteresowanym
ochronę ich praw, np. dochodzenie należnej im zapłaty.
Postępowanie to rozpoczyna się wniesieniem pozwu, a kończy
się uprawomocnieniem wyroku zapadłego w sprawie,
rozstrzygającego o zasadności żądania powoda.
Oprócz procesu, którego główną cechą jest spór stron,
postępowanie cywilne zna postępowanie nieprocesowe,
którego cechą jest brak sporu o prawo, np. postępowanie w
przedmiocie stwierdzenia nabycia spadku.
AMICUS CURIAE - wyrażenie techniczno-prawne Common Law;
odnosi się do interwencji w sądzie, upoważnionej przez
sędziego, osoby trzeciej, w celu wyrażenia opinii w sprawach
faktycznych lub prawnych; instytucja znana przede wszystkim
w prawie Stanów Zjednoczonych Ameryki Pólnocnej, która
umożliwiają interwencję w sądzie grupom lub osobom, których
interesy nie są zbieżne z interesami zaangażowanych stron; cf.
 Sąd i strony procesu (2)
actor (m.), powód, poganiacz, działacz
reus (m.) – strona pozwana, pozwany, dłużnik
līs, lītis (f.) – spór, proces, sprawa sądowa, przedmiot sporu, kłótnia
lis pendens (f.) – stan sprawy w toku, stan zawisłości sprawy,
litispendencja (stan po doręczeniu pozwu, a przed
uprawomocnieniem się wyroku w sprawie)
lite pendente – podczas zawisłości sporu, w toku sprawy
 lis (f.) – spór, sprawa sądowa, rzecz sporna, przedmiot sporu
 litigo, litigare – prowadzę spór, spieram się
litis contestatio (f.) – ugruntowanie się sporu, wdanie się w spór
plurium litis consortium (n.) – współuczestnictwo w sporze
procuratio ad litem (f.) – pełnomocnictwo procesowe
procurator (m.) – pełnomocnik, zastępca procesowy
recusatio iudicis (f.) – wyłączenie sędziego
translatio iudicii (f.) – przekazanie sprawy do rozpoznania innemu
sądowi
Repetitio: restitutio in integrum (f.) – przywrócenie do stanu
Stronami w procesie cywilnym są powód (actor),
który wszczyna proces wnosząc pozew
zawierający jego żądanie, oraz pozwany (reus),
tj. osoba, w stosunku do której to żądanie jej
formułowane.
Proszę nie mylić nazewnictwa stron w procesie
cywilnym i karnym, choć termin reus oznacza
zarówno pozwanego w procesie cywilnym, jak i
oskarżonego w procesie karnym!
In dubio pro reo, tj. w razie wątpliwości
rozstrzygaj na korzyść pozwanego lub
oskarżonego.
Pendente lite nihil innovandum , tj. ddy spór
zawisa, nie należy wnosić nic nowego; w czasie
trwania procesu nie należy wnosić niczego
nowego.
Wszczęcie procesu
petitum (n.) – żądanie, treść żądania, plur. petita
causa petendi (f.) – podstawa żądania powoda
orator (m.) – mówca sądowy
actio (f.) działanie, czynność, skarga, plur. Actiones
actio in rem (f.) – powództwo skuteczne wobec
wszystkich
actio in personam (f.) – powództwo skuteczne wobec
konkretnej osoby
actio directa (f.) – powództwo bezpośrednie
actio popularis (f.) – powództwo w obronie interesu
publicznego, skarga powszechna, może ją wnieść
każdy obywatel
actio perpetua (f.) – powództwo wieczyste, skarga nie
ulegająca przedawnieniu
actio praeiudicialis (f.) – powództwo prejudycjalne,
żądanie rozstrzygnięcia zagadnienia wstępnego,
niezbędnego dla rozpoznania innej sprawy
actio concurrens (f.) – powództwo konkurujące
actio pro socio (f.) – powództwo wnoszone w interesie
spółki lub wspólników w tej spółce
Proces cywilny jest wszczynany co do zasady z inicjatywy
zainteresowanego podmiotu, np. wierzyciela, któremu
dłużnik odmawia świadczenia.
Wszczęcie procesu polega na wytoczeniu powództwa
(actio), które następuje poprzez wniesienie do sądu pozwu
zawierającego żądanie powoda (petitum) i okoliczności je
uzasadniające (causa petendi).
Za wzorem prawa rzymskiego powództwa można
klasyfikować według rozmaitych kryteriów. Niektóre
łacińskie określenia skarg przetrwały do współczesności i
służą określeniu powództw.
NIHIL ALIUD EST ACTIO, QUAM IUS, QUOD SIBI
DEBEATUR, IUDICIO PERSEQUENDI (skarga jest niczym
innym jak prawem dochodzenia przed sądem tego, co się komuś
należy).
 Właściwość sądu
forum (n.) – rynek, plac, sąd, miejsce sądzenia Właściwość sądu to najprościej mówiąc
 forum competens - sąd właściwy uprawnienie sądu do rozpoznania określonej
 forum commune – właściwość sądowa ogólna sprawy.
forum prorogatum – sąd właściwy na podstawie umowy Wyróżnia się w szczególności właściwość:
stron
 rzeczową – uprawnienie sądu do
prorogatio fori (f.) – umowa stron dotycząca sądu
rozpoznania sprawy ze względu na jej
właściwego miejscowo dla rozpoznania sporu między nimi,
przedmiot, np. pewne, trudniejsze
umowa prorogacyjna
kategorie spraw rozpoznaje sąd okręgowy, a
 forum domicilii - sąd właściwy ze względu na miejsce
pozostałe rejonowy,
zamieszkania (co do zasady pozwanego)
 forum rei sitae - sąd właściwy ze względu na
 miejscową – pozwala ustalić, który z sądów
położenie rzeczy spornej (co do zasady nieruchomości)
jest właściwy dla rozpoznania danej sprawy,
 forum delicti commissi – sąd właściwy ze względu na
np. Sąd w Toruniu, czy w Bydgoszczy.
miejsce popełnienia deliktu Właściwość miejscowa w procesie cywilnym
perpetuatio fori (f.) – utrwalenie sądu – sąd właściwy rządzi się zasadą:
w chwili wszczęcia postępowania pozostaje właściwy do ACTOR SEQUITUR FORUM REI (ACTOR REI
zakończenia sprawy. FORUM SEQUITUR)
privilegium fori (n.) – przywilej sądu, przywilej
(dla powoda właściwy jest sąd pozwanego)
przysługujący określonej osobie, aby sprawy jej dotyczące
 Przebieg procesu
legitimatio ad litem/ad causam (f.) – legitymacja procesowa,
uprawnienie do bycia stroną w konkretnym procesie
cywilnym
legitimatio ad causam activa (f.) – legitymacja procesowa
czynna, uprawnienie do bycia powodem w konkretnym
procesie cywilnym,
legitimatio ad causam passiva (f.) – legitymacja procesowa
bierna, uprawnienie do bycia pozwanym w konkretnym
procesie cywilnym
ius postulandi (n.) – prawo do występowania osobiście przed
sądem, prawo do osobistego podejmowania czynności
procesowych, np. składania wniosków dowodowych
libellus (m.) – pozew, pismo procesowe wszczynające
postępowanie, zawierające żądanie powoda
 libellus appelationis (m.) – apelacja, pismo procesowe, w
którym skarży się orzeczenie sądu I instancji do sądu II
instancji
vocatio in iudicium (f.) – wezwanie do stawiennictwa w
sądzie, stąd w języku polskim „wokanda”
Proces cywilny powinna wszczynać jedynie osoba
mająca uprawnienie podlegające ochronie prawnej w
celu uzyskania ochrony tego uprawnienia. Co do
zasady proces cywilny wszczynany jest z inicjatywy
zainteresowanego, a nie przez organ władzy
publicznej (np. prokuratora).
Na przykład, jeżeli ktoś zniszczył rzecz stanowiącą
Twoją własność, to Ty masz legitymację procesową
czynną w procesie o zapłatę odszkodowania.
Legitymacji tej nie mają natomiast inne osoby.
Inicjatywa wszczęcia procesu należy do Ciebie, jeśli
nie chcesz nie musisz z niej skorzystać.
Uprawnienie to po stronie powoda nazywane jest
procesową legitymacją czynną. Jeżeli osoba, która
wytoczyła powództwo nie ma takiej legitymacji
przegrywa proces, albowiem jej powództwo zostaje
z tej przyczyny oddalone.
Żądanie w procesie należy kierować do właściwej
osoby, czyniąc ją pozwanym. Osoba taka powinna
mieć legitymację procesową bierną w zakresie tego
konkretnego żądania. Pozwanie niewłaściwej osoby
prowadzi do oddalenia powództwa.
Obrona pozwanego w procesie
negatio (f.) zaprzeczenie
exceptio (f.) plur. exceptiones – zarzut procesowy,
ekscepcja
 exceptio peremptoria (f.) – ekscepcja
peremptoryjna, zarzut procesowy trwały,
niweczący żądanie powoda, skutkujący
oddaleniem powództwa
 exceptio dilatoria (f.) – ekscepcja dylatoryjna,
zarzut procesowy tamujący postępowanie,
skutkujący odroczeniem wydania orzeczenia
 exceptio litis pendentis (f.) – zarzut zawisłości
sprawy, zarzut, że sprawa o to samo żądanie
pomiędzy tymi samymi stronami się już toczy
przed innym sądem
 exceptio rei iudicatae (f.) – zarzut powagi
rzeczy osądzonej, sprawa o to samo żądanie
pomiędzy tymi samymi stronami została już
rozstrzygnięta prawomocnym orzeczeniem
sądu.
Pozwany, któremu został doręczony pozew ma prawo
wnieść odpowiedź na pozew, w której przedstawi swoje
stanowisko w sprawie, tj. odniesie się do żądań
powoda.
Pozwany może zaprzeczyć (negatio) żądaniu powoda,
lub zaprzeczyć poszczególnym twierdzeniom powoda,
nie oferując w zamian twierdzeń alternatywnych, w
takim przypadku powód powinien swoje twierdzenia
udowodnić.
Pozwany może podnieść zarzut procesowy (exceptio),
tamujący postępowanie w sprawie (exceptio dilatoria)
lub skutkujący oddaleniem powództwa (exeptio
peremptoria), np. że sprawa została już osądzona
(exceptio rei iudicatae), zarzut przedawnienia
(exceptio temporis) lub że powód nie ma legitymacji
czynnej albo pozwany nie ma legitymacji biernej w
sprawie.
Obrona pozwanego w procesie (2)

exceptio temporis (f.) – zarzut przedawnienia

exceptio iuris (f.) – zarzut oparty na prawie

exceptio facti (f.) – zarzut odnoszący się do stanu
faktycznego sprawy
Pozwany może przedstawić własne twierdzenie,
exceptio ex iure tertii (f.) – zarzut z tytułu prawa które w takim przypadku powinien udowodnić – reus
osoby trzeciej, pozwany podnosi zarzut przysługujący in expiciendo actor est – podnosząc zarzut pozwany
nie jemu osobiście, ale innej osobie
staje się powodem.
exceptio plurium concubentium (f.) – zarzut, że
matka dziecka obcowała w czasie poczęcia z kimś
innym (szczególny zarzut stawiany przez pozwanego
w procesie o ustalenie ojcostwa)

exceptio non adimpleti contractus (f.) – zarzut

niewykonania umowy

exceptio doli (f.) – zarzut podstępu lub innego

nieuczciwego zachowania się drugiej strony procesu
ope exceptionis – poprzez podniesienie zarzutu
procesowego
 Postępowanie dowodowe
onus probandi (n.) – ciężar dowodu
probatio (f.), plur. probationes – dowód,
dowodzenie, przeprowadzenie dowodu
 probo, probare – udowadniam,
wykazuję
confessio (f.) – przyznanie, wyznanie
testis (m., f.), plur. testes – świadek
 testis ex visu – świadek naoczny
 testis ex auditu – świadek ze słyszenia
(nie widział zdarzenia, ale słyszał
relacje o nim innych osób)
 testis incapax – świadek niezdolny do
składania zeznań
Jednym z etapów procesu jest postępowanie dowodowe (np.
przesłuchiwanie świadków, lektura dokumentów, opinie biegłych).
Celem postępowania dowodowego jest ustalenie stanu faktycznego
sprawy, tj. okoliczności faktycznych stanowiących podstawę żądania
powoda.
Inicjatywa dowodowa należy do stron sporu, w procesie cywilnym sąd
tylko wyjątkowo przeprowadza dowód z urzędu.
Ciężar dowodu (onus probandi), tj. problem, kto powinien
udowadniać twierdzenia o faktach, rządzi się zasadą:
EI INCUMBIT PROBATIO QUI DICIT, NON QUI NEGAT (ciężar
przeprowadzenia dowodu spoczywa na tym, kto twierdzi, a nie na
tym, kto przeczy)
Tym samym powód powinien udowodnić twierdzenia o faktach
zawarte w pozwie, a pozwany w odpowiedzi na pozew. Jeżeli strona
nie udowodni swojego twierdzenia o fakcie, sąd nie może przyjąć je
za prawdziwe.
Wyrokowanie
sententia (f.) – orzeczenie, wyrok
absolutio (f.) – uwolnienie od odpowiedzialności, oddalenie
powództwa, w procesie karnym uniewinnienie
 absolvo, absolvere – odwiązuję, uwalniam, uwalniam od
odpowiedzialności
condemnatio (f.) – zasądzenie, kondemnacja, w procesie karnym
skazanie
 condemno, condemnare – skazuję
res iudicata (f.) – rzecz osądzona, stan w którym w danej sprawie
zapadł już prawomocny wyrok
error in iudicando (m.) – błąd w wyrokowaniu, w orzekaniu
error in procedendo (m.) – błąd w procedowaniu, błąd w
postępowaniu
compromissum (n.) - zapis na sąd polubowny
arbiter (m.) – sędzia sądu polubownego
transactio (f.) – ugoda sądowa
 a limine – z miejsca, od razu
non liquet – stwierdzenie sędziego, że sprawa dla niego nie jest
jasna
Proces cywilny kończy si wyrokiem (sententia), ugodą
sądową (transactio) lub umorzeniem postępowania.
W wyroku sąd rozstrzyga o zasadności żądania
powoda, może je w całości uwzględnić, wydając
wyrok zasądzający, w całości oddalić lub uwzględnić
jedynie w części, a w pozostałej części oddalić.
Oprócz spraw o zasądzenie wyróżnia się sprawy o
ustalenie stosunku prawnego lub prawa oraz o
ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa, ale o
tym będziecie się uczyć dopiero na postępowaniu
cywilnym.
Erorres in iudicando oraz in procedendo to
określenia rodzajów błędu, jaki może popełnić sąd
rozpoznając sprawę.
Zwrot a limine, najczęściej użyty w sformułowaniu
„odrzucić a limine”, oznacza, że pozew, wniosek,
apelacja zostają odrzucone od razu, z przyczyn
formalnych, bez ich merytorycznego rozpoznania.
Sentencje z procesu cywilnego (1)
 PRAEIUDICIALES ACTIONES IUN
REM ESSE VIDENTUR
(uważa się, że powództwa wstępne są
powództwami względem rzeczy)
 ACTOR VENIRE DEBET INSTRU-
CTIOR QUAM REUS
(powód powinien przyjść [do sądu]
bardziej przygotowany niż pozwany).
 ARGUMENTA NON NUMERANDA,
SED PONDERANDA SUNT
(dowody należy ważyć, a nie liczyć;
źródło literackie: M. T. Cicero)
 To powód jest gospodarzem
procesu, to on inicjuje proces,
dlatego sąd ma prawo oczekiwać
od niego więcej, zwłaszcza w toku
postępowania dowodowego.
 W procesie cywilnym rzymskim i
współczesnym obowiązuje zasada
swobodnej oceny dowodów, tzn.
nie obowiązują przepisy prawa
wartościujące poszczególne środki
dowodowe. Sąd sam ocenia moc
dowodów i ich siłę przekonywania,
nie może ich po prostu zliczać.
Sentencje z procesu cywilnego (2)
 AUDIATUR ET ALTERA PARS (należy  Sąd obowiązany jest równo traktować obie
wysłuchać także strony przeciwnej
strony procesu i każdej umożliwić
przestawienie swojego stanowiska i złożenie
 BIS DE EADEM RE AGERE NON LICET (nie wniosków dowodowych.
wolno procesować się dwa razy w tej  Jeżeli zapadł prawomocny wyrok to nie jest
samej sprawie)
dopuszczalne prowadzenie kolejnego procesu
w tej samej sprawie, tj. o to samo roszczenie i
 NE BIS IN IDEM (krótsza wersja pomiędzy tymi samymi stronami.
poprzedniej sentencji)  Jeżeli pozwany uznaje powództwo, to co do
zasady prowadzi to do jego zasądzenia
 CONFESSUS PRO IUDICATO EST pozwanego (uznanie jest poddane kontroli
sądu), zatem nie ma potrzeby dalszego
(ten, kto się przyznał, uważany jest za
zasądzonego) prowadzenia procesu.
 Przedmiotem dowodu w procesie są fakty.

Prawo zna jednak domniemania faktyczne
FACTA NON PRAESUMUNTUR, SED
PROBANTUR
(schemat: jeżeli zaszedł fakt A, to nastąpił
jego skutek B), zwalniające z obowiązku
(faktów się nie domniemywa, ale się je wykazania wniosku domniemania (skutku B).
dowodzi)
Sentencje z procesu cywilnego (3)
 IURIS EXECUTIO NON HABET
INIURIAM (egzekwowanie prawa
nie jest bezprawiem)
 IUS CIVILE VIGILANTIBUS
SCRIPTUM EST (prawo cywilne
pisane jest dla starannych)
 NEMO IUDEX IDONEUS IN PROPRIA
CAUSA (nikt nie jest odpowiednim
sędzią we własnej sprawie)
 RES IUDICATA PRO VERITATE
ACCIPITUR (HABETUR) (rzecz
osądzoną przyjmuje się za prawdę)
 Co do zasady wystąpienie z roszczeniem na drogę
sądową (wszczęcie procesu) jest aktem
dozwolonym, a sąd ma obowiązek sprawę
rozpoznać. W wyjątkowych sytuacjach realizacja
roszczenia może być uznana za nadużycie prawa.
 Prawo pisane jest dla starannych, należy
wymagać od każdego, w tym od strony procesu
cywilnego, staranności zwykle oczekiwanej w
danej sytuacji, np. prawidłowego podejmowania
czynności procesowych.
 Sędzia nie powinien rozpoznawać sprawy, w
której wynikiem jest w jakiś sposób osobiście
zainteresowany, np. sprawa dotyczy jego osoby
bliskiej.
 Na płaszczyźnie prawa prawomocny wyrok jest
zasadniczo niewzruszalny i w innych sprawach
należy uwzględnić stan rzeczy z niego
wynikający. Kwestią otwartą jest dopuszczalność
krytyki wyroku w mediach, czy dyskusji
politycznej.
Sentencje z procesu cywilnego (4)
 Jedna z reguł dowodowych rzymskiego

prawa poklasycznego, dzisiaj może być
UNUS TESTIS NULLUS TESTIS
traktowana jako wskazówka przy ocenie
(jeden świadek, żaden świadek)
dowodów.
 Okoliczności negatywnej (że coś nie miało
miejsca) nie można wprost wykazać
 żadnym środkiem dowodowym, dlatego
NEGATIVA NON SUNT PROBANDA
przedmiotem dowodu jest przeciwna jej
(nie ma obowiązku udowodnienia
okoliczność pozytywna (że coś miało
faktów negatywnych)
miejsce). Np. nie można wykazać, że
wczoraj nie byliśmy w Paryżu, ale można
wykazać, że wczoraj byliśmy w naszym
domu.
 DA MIHI FACTUM DABO TIBI IUS
 Nie wymaga się od strony procesu
(daj mi fakt, a ja wskażę ci prawo)
wykazywania podstawy prawnej jej
roszczenia, strona może to zrobić, jeśli
chce, ale obowiązana jest przedstawić
podstawę faktyczną żądania.
Sentencje z procesu cywilnego (5)
 NE EAT IUDEX ULTRA PETITA
PARTIUM (niech sędzia nie
wychodzi poza żądania stron)
 SENTENTIA IUS FACIT INTER
PARTES (wyrok sądu stanowi prawo
dla stron procesu)
 MINUS EST ACTIONEM HABERE
QUAM RES (gorzej jest mieć
skargę, aniżeli posiadać rzecz)
 W procesie cywilnym sąd jest związany
żądaniem powoda i nie może zasądzić
pozwanego na więcej niż żąda powód,
choćby miał przeświadczenie, że powód
mógłby żądać więcej.
 Każda strona obowiązana jest
uszanować prawomocny wyrok sądu,
bez względu na swoje wewnętrzne
przekonanie, co do jego prawidłowości.
 Ostatnia sentencja to rada od praktyka
dla przyszłych pełnomocników
procesowych – często lepiej jest
uniknąć procesu i zadowolić się częścią
roszczenia niż wytaczać proces o
całość, po którym okazuje się, że
dłużnik jest niewypłacalny.