Dziedziczenie

przeciwtestamentowe
 Dziedziczenie przeciwtestamentowe formalne:
w Ius Civile

Dawniej osoby podlegające władzy spadkodawcy (heredes sui) -

głównie dzieci testatora - nie mogły być pominięte w testamencie.
Testator musiał albo wymienić ich jako dziedziców albo wydziedziczyć
w treści testamentu (gdzie synowie musieli być wymienieni w treści
testamentu z imienia, podczas gdy córki, wnuczki, wnuczkowie, żona
in manu itd. mogli być zwyczajnie wymienieni jako np. "pozostali").
Przykładowy wygląd testamentu (nie rzymskiego
W przypadku pominięcia syna milczeniem cały testament stawał się oczywiście, jakiegoś z terenów polski). Źródło: Wikipedia
https://pl.wikipedia.org/wiki/Testament

nieważny i następowało dziedziczenie beztestamentowe (testamentum

nullius momenti) . Jeśli pominięto zaś innych, testament pozostawał
ważny, a pominięte osoby dziedziczyły obok wymienionych
spadkobierców.
 Pogrobowiec (postumus)

Istniało prawo według którego gdyby po sporządzeniu testamentu pojawił się jakiś
dodatkowy nowy suus (np. gdyby testator się ożenił, lub kogoś adoptował po spisaniu
testamentu), testament z automatu stawał się nieważny, i należało sporządzić nowy.

I byłoby super, problem natomiast pojawiał się, gdy urodziło mu się dziecko, a
testatorowi zdarzyło się akurat umrzeć w międzyczasie - i wtedy to dziecko było
nazywane właśnie owym pogrobowcem.

Na takie wypadki istniała zasada postumus rumpit testamentum (pogrobowiec obala

testament), zgodnie z którą, testament taki oczywiście był unieważniany i następowało
dziedziczenie beztestamentowe
 Zmiany w prawie pretorskim

Od czasu Edyktu Pretorskiego, w testamencie należało uznać za spadkobierców lub

wydziedziczyć, wszystkie dzieci testatora (unde liberi), a nie tylko te znajdujące się pod jego
władzą - przy czym ponownie dzieci płci męskiej należało wydziedziczać imiennymi
wzmiankami, a żeńskiej można było ogólnie.

Jeśli testator kogoś nie wymienił, to osoby pominięte na przestrzeni roku mogły uzyskać od
pretora bonorum possessio, w ramach którego otrzymywali taką część spadku jaka
przypadałaby im w przypadku dziedziczenia beztestamentowego.
 Querella inofficiosi testamenti

Zastosowanie się testatora do formalnych przepisów wydziedziczenia, mogło prowadzić do

pozbawienia spadku najbliższego członka rodziny.
W późnej Republice pojawiła się możliwość zaczepienia testamentu,
w którym spadkodawca pominął lub wydziedziczył członków najbliższej rodziny.

Testament tak sporządzony był określony jako niezgodny z powinnością rodziny, a środkiem
prawnym do zaczepienia takiego testamentu była skarga zwana querella inofficiosi testamenti.
Celem wniesienia skargi było unieważnienie testamentu, a przez to uruchomienie
dziedziczenia testamentowego.
 Querella inofficiosi testamenti

Najważniejsze zasady zastosowania owej skargi:

● skarga skierowana przeciwko dziedzicom ustanowionym w testamencie opierała się na
pominięciu lub braku podstaw wydziedziczenia
● querella inofficiosi testamenti musiała być wniesiona w okresie od pięciu lat od śmieci
testatora
● uprawnionym do wniesienia skargi byli kolejno: zstępni, następnie wstępni, a w końcu
rodzeństwo spadkodawcy; legitymowanym nie był spadkobierca testamentowy, który
nabył spadek
● przeciwko dziedzicom testamentowym skutecznie mógł wystąpić ze skargą tylko ten
uprawniony, który nie otrzymał w jakikolwiek sposób przynajmniej minimalnego
udziału w spadku, zwanego pars legitima lub portio legitima
● w wypadku uwzględnienia skargi przez sąd, testament upadał, co otwierało drogę do
dziedziczenia beztestamentowego; powołanego w testamencie dziedzica traktowano
tak, jak gdyby nie objął spadku. Zwycięski powód otrzymywał pełny udział w
dziedziczeniu beztestamentowym (ab intestato)
 Zachowek
Dziedziczenie przeciwtestamentowe materialne

Zachowek (pars legitima lub portio legitima) oznaczał minimalna część majątku
spadkowego, jaka powinni otrzymać najbliżsi członkowie rodziny spadkodawcy.
Wysokość zachowku obliczano w stosunku do tej części, jaka ewentualnie otrzymałby
uprawniony przy dziedziczeniu beztestamentowym. W prawie klasycznym pars
legitima wynosiła 1/4 części działu przysługującego według dziedziczenia
ustawowego.

Na rzecz zachowku zaliczano wszystko to, co dziedzic przeciw testamentowy

otrzymał od testatora na podstawie rozporządzenia ostatniej woli, to jest w postaci
udziału w spadku (jako współdziedzic), zapisu lub darowizny na wypadek śmierci.
 Zachowek
Dziedziczenie przeciwtestamentowe materialne

“Prawo rzymskie” Dębiński

 Zachowek
Dziedziczenie przeciwtestamentowe materialne

Cesarz Justynian podwyższył zachowek do 1/3

(nawet do 1/2) części należnej ab intestato.
Nadto wprowadził zasadę, że uprawniony do
zachowku może wnieść querella inofficiosi
testamenti tylko wówczas, jeśli nic nie otrzymał
z testamentu. W sytuacji kiedy uprawniony
uzyskał wprawdzie przysporzenie, ale nie
otrzymał całej przysługującej mu portio
legitima, mógł dochodzié za pomocą actio ad
supplendam legitimam uzupełnienia zachowku.
 Zachowek
Dziedziczenie przeciwtestamentowe materialne

W przypadku nieotrzymania minimalnej części spadku osoba poszkodowana,

występując za pomocą querella inofficiosi testamenti, mogla obalić testament, w
wyniku czego otrzymywała nie tylko zachowek, ale cały swój udział przypadający w
dziedziczeniu beztestamentowym (ab intestato).

Dziedziczenie po obaleniu testament z powodu nieuzyskania zachowku nazywa się

dziedziczeniem przeciw testamentowym materialnym.
 Zapisy

Zapisem nazwyano rozporządzenie ostatniej woli spadkodawcy, w którym udziela on

określonej osobie przysporzenia majątkowego kosztem spadku

W wypadku zapisu następowałą sukcesja singularna

Nie powodował odpowiedzialności za długi

Dawne prawo rzymskie znało tylko zapisy prawa cywilnego( legaty / łac. legatum). Jego
ustanowienie wymagało formalnego sposobu i użycia ściśle określonych słów

W pryncypacie wprowadzono inną formę zapisu: fideikomis (fideicomissium). Była to

nieformalna prośba spadkodawcy do dziedzica lub zapisobiorcy o wydanie określonego
przysporzenia majątkowego. Zazwyczaj był ustanawiany w kodycylu
 Rodzaje legatów Legat per praeceptionem

Legat per vindicationem Legat per domnationem Legat sinendi modo

 Legat per vindicationem

Legat windykacyjny
polegał na oddaniu przez zapisodawcę rzeczy będącej jego
własnością kwirytalną

Zapis dawał legatariuszowi własność rzeczy zapisanej w chwili

objęcia przez dziedzica spadku

Wskutek nabycia zapisu przysługiwała legatariuszowi skuteczna

wobec wszystkich skarga windykacyjna o wydanie zapisanego
przedmiotu
 Legat per domnationem

Legat damnacyjny
polegał na tym, że wskutek jego ustanowienia powstawał
pomiędzy zapisobiorcą jako wierzycielem a dziedzicem jako
dłużnikiem pewne zobowiązanie jak gdyby z kontraktu

Zapis ten stwarzał na rzecz legatariusza tylko osobiste

roszczenie przeciw dziedzicowi o przeniesienie własności
rzeczy zapisanej

Przedmiotem zapisu mogła być rzecz, która nie stanowiła

własności dziedzica
 Legat sinendi modo

Legat dosł. ,,przez dopuszczenie” był odmianą legatu

damnacyjnego. Zobowiązywał dziedzica tylko do wyrażenia
pozwolenia, aby legatariusz zabrał rzecz mu zapisaną i
zatrzymał dla siebie

Przedmiotem mogły być tylko te rzeczy, które w chwili

śmierci testatora stanowiły własność jego lub dziedzica
 Legat per praeceptionen

Legat naddziakowy uprawniał zapisobiorcę do objęcia

przedmiotu zapisu, który nie wchodził do podziału spadku i
nie był wliczany przy obliczaniu części spadkowej

Legatariusz mógł dochodzić zapisanej rzeczy za pomocą

actio familiae ercisundae
 Kwarta falcydyjska

Umieszczanie w testamencie wielu zapisów, co w starożytnym Rzymie było częste

i rozpowszechniona praktyka, powodowało, że majątkiem spadkowym rozporządzenie w
legatach. Skutkiem tego dziedzic nie zyskiwał na mocy samego testamentu żadnego
realnego przysporzenia majątkowego i pozostawało mu tylko miano spadkobiercy. W takich
sytuacjach ustanowieni w testamentach spadkobiercy niejednokrotnie uchylali się od
przyjęcia spadku, ponieważ nie przynosił on im zadnej korzysci. W konsekwencji
dochodziło do dziedziczenia beztestamentowego, co jednocześnie oznaczało, że
ustanowione w testamencie zapisy były bezskuteczne.
 Kwarta falcydyjska

Aby temu zapobiec, zostały wprowadzone ustawowe ograniczenia zapisów. Jedno

z pierwszych wprowadziła lex Voconia (169 г. przed Chr.), która postanawia, że nikt nie może nabyć w
drodze zapisu więcej niż ustanowiony w testamencie dziedzic.

Najważniejsze zmiany w tym zakresie wprowadziła lex Falcidia (40 r. przed Chr.): dziedzic mógł wydać na
legaty najwyżej 3/4 całego majątku spadkowego; 1/4 czystego. a zatem nieobciążonego spadku winna była
przypaść dziedzicowi; była to tzw. quarta Falcidia - kwarta falcydyjska. Zapisy przewyższające 3/4 czystego
spadku były nieważne
(w odniesieniu do tej nadwyżki) i podlegały pomniejszeniu ipso iure. Za podstawe obliczenia kwarty
falcydyjskiej brano stan majalku w chwili śmierci testatora.

"Z czystego spadku, a zatem po potrąceniu długów spadkowych, kosztów pogrzebu oraz ceny wyzwolonych
niewolników, odliczano la dziedzica 1/4; pozostały majątek spadkowy rozdzielano pomiędzy zapisobierców
proporcjonalnie do wysokości ich legatów.
 Fideikomisy

Fideikomis była to początkowo oparta tylko na zaufaniu pisemna lub ustna prośba
spadkodawcy skierowana do dziedzica lub innej osoby otrzymującej coś ze spadku
(fidiuciarius), aby udzieliła określonej korzyści majątkowej wskazanej osobie
(fideicommissarius), np. peregrynowi, dla którego legat był w ogóle niedostępny

Fideikomis początkowo niezaskarżalny, uzyskał ochronę prawną w czasach cesarza Augusta.

Nowa instytucja szybko się spopularyzowała i od czasów cesarza Klaudiusza spory dotyczące
fideikomisów rozpatrywali w Rzymie dwaj pretorowie zwani praetores fideicommissarii. W
prowincjach analogiczną jurysdykcję sprawowali namiestnicy

Fideikomisy nie wymagały żadnej określonej formy, a obciążyć nimi można było nie tylko
dziedzica testamentowego, ale także dziedzica ustawowego, legatariusza, fideikomisariusza i
każdego, kto otrzymywał coś w spadku
 Fideikomis uniwersalny

Fideikomis dotyczący całego spadku nazywał się fideikomisem uniwersalnym

(fideicommisium hereditatis). Spadkodawca zwracał się wówczas do dziedzica z prośbą o
wydanie całego spadku wskazanej osobie.

Jeżeli wydanie miało nastąpić natychmiast, dziedzic spadał do roli powiernika i wykonawcy
woli spadkodawcy, jeżeli zaś wydanie miało nastąpić po pewnym czasie - do roli dziedzica
tymczasowego.

Praktyczne znaczenie fideikomisu uniwersalnego polegało na tym, że można było za pomocą

fidiucjariusza przekazywać spadek w rozmaity sposób, bez trzymania się przepisów
formalnych dotyczących spadków.

Pierwotnie fideikomisariusz nabywał tylko aktywa spadku, a odpowiedzialność za długi

ponosił dziedzic. Zmieniła to trebeliańska uchwała senatu, która postanowiła, że
fideikomisariusz staje się następcą ogólnym