Prawo Rzymskie

PRAWO RZYMSKIE W PYTANIACH I ODPOWIEDZIACH
Not So Frequently Asked Questions:

„Prawo rzymskie. U podstaw prawa prywatnego”
(W. Dajczak, T. Giaro, F. Longchamps de Bérier)
CZYLI
Prawo rzymskie
w pytaniach i odpowiedziach
Wszystko, co chcielibyście wiedzieć, a o co i tak byście nie zapytali.

(Inaczej: Najlepsiejszy skrypt do prawa rzymskiego
w Drodze Mlecznej i sąsiednich galaktykach)
W pocie nieludzkiego czoła opracowany przez

„Pierwszaki” (rocznik 2019/2020) w składzie:
Kamil Bajerski, Klaudia Bednarczyk, Filip Borszlak, J.C., Artur Dubelt,
Adam Gajewski, Emilia Hejnar, Natalia Fejfer, Paweł Jakulewicz, Jakub Kabała,
Kamila Katzig, Dariusz Kędra, Dawid Knop, Szymon Kołtuniak, Dominika Kopacz,
Łukasz Korzeniowski, Łukasz Kurpiel, Weronika Lachowicz, Jacek Liberacki,
Ewelina Łoś, Gabriela Łukaszka, Jakub Machocki, Zuzanna Maszniew, Karolina
Somerlik, J.M., Matylda Mnych, E.O., Ł. P., Kacper Patan Krystian Petz,
Aleksandra Pikuła, Franciszek Podłęcki, Elias Smurzyński, Patrycja Turek,
Jan Wacławik, Piotr Woldan, Michał Wziątek.
Kontrola redakcyjna, tj. niepotrzebne przecinki,

zbędne nawiasy i inne rzeczy, których nigdy nikomu
się nie chce robić:
Klaudia Bednarczyk, Ewelina Łoś, Matylda Mnych, Łukasz Korzeniowski
(ponoszą ograniczoną odpowiedzialność).
Odpowiedzialności za warstwę merytoryczną nie ponosi nikt,

ale wszyscy bardzo się staraliśmy.
PRAWO SPADKOWE – str. 2 PRAWO RZECZOWE – str. 33 ZOBOWIĄZANIA – str. 59

PRAWO SPADKOWE
1. Wskaż powiązania prawa spadkowego z prawem rodzinnym oraz z prawem

rzeczowym. [Kamila Katzig]
Rzymskie prawo spadkowe było jedną z najbardziej rozwiniętych gałęzi prawa minionych
czasów. Działo się to za sprawą tego, iż pełniło niezwykle istotną rolę społeczną. Wynikało to
z potrzeb praktyki, jak i zainteresowania omawianym aspektem. Prawo spadkowe jest ściśle
powiązane z prawiem rodzinnym, szczególnie ze względu na charakter genetyczny. Rzeczą
trudną, a wręcz w niektórych przypadkach niemożliwą, jest pojęcie w stopniu dobrym
zagadnień spadków bez znajomości konotacji między poszczególnymi podmiotami
występującymi w prawie rodzinnym. Warto również wspomnieć o zależności z prawem
rzeczowym. W tym wypadku powiązanie ma charakter funkcjonalny.
Powiązanie prawa spadkowego z prawem rodzinnym można zauważyć przy zasadzie

solidarności rodzinnej w prawie spadkowym. Zasada ta jest szczególnie widoczna w regułach
dziedziczenia beztestamentowego à w szczególności: prawo rodzinne uwidacznia się
w określaniu pozycji żony podczas spadkobrania.
Na przykład:
• w dziedziczeniu według ustawy XII tablic małżonka była uważana za członka rodziny
i miała prawo dziedziczenia jako agnatka,
• według prawa pretorskiego żona miała prawo dziedziczenia w przypadku braku innych
krewnych agnacyjnych i kognacyjnych,
• w Nowelach Justyniańskich natomiast prawo do spadkobrania przysługiwało tylko
ubogiej (bezposażnej) małżonce.
Powiązanie prawa spadkowego z prawem rodzinnym jest również szczególnie widoczne przy
uprawnieniu do zachowka (pars legitima). Była to minimalna część należna ze spadku
członkom najbliższej rodziny.
Natomiast powiązanie prawa spadkowego z prawem rzeczowym jest widoczne w przypadku

zasiedzenia. Poprzez usucapio osoba trzecia mogła stać się dziedzicem, jeżeli posiadała spadek
przez rok. Usucapio pro herede nie wymagało natomiast słusznej przyczyny (iusta causa) ani
dobrej wiary (bona fides). Jedyne wymaganie: nie mogło pochodzić z kradzieży.
2
2. Wylicz wartości i zasady prawa spadkowego. Czym różnią się wartości realizowane
przez prawo od zasad znajdujących odzwierciedlenie w regulacjach prawnych?
[Kuba Kabała]
Wartości prawa spadkowego:
• Wskazanie dziedzica
Jest to kwestia ważna zarówno dla potencjalnych spadkodawców (o ile interesują się
przyszłym losem najbliższych i chcą za pomocą majątku realizować pewne cele), jak
i społeczeństwa. Wskazanie dziedzica ma niebagatelne znaczenie przede wszystkim dla
działania porządku prawnego, społeczeństwo bowiem interesuje kto przede wszystkim
przejmie długi po zmarłym.
• Wpływ na świat żywych

Wynika z pragnień przyszłych spadkodawców, by poprzez swój majątek wpływać na świat
żywych nawet po śmierci. Sprawami kluczowymi tej wartości są wola spadkodawcy i jego
własność. Prawo może regulować zakres i przesłanki interwencji w przyszłość
spadkodawcy. Krępowanie żyjących decyzjami zmarłego zawsze będzie tematem
kontrowersyjnym, ponieważ wydający decyzję nawet w wypadku zmiany okoliczności nie
ma możliwości jej odwołać czy zmienić.
• Swoboda przyjęcia spadku lub innych rozrządzeń testatora

„Wolno oczekiwać, że postanowienia normujące skutki prawne śmierci człowieka, będą
chronić żyjących przed pogorszeniem ich sytuacji na skutek aktów ostatniej woli”. Wartość
ta realizuje moralną wytyczną ochrony rodziny oraz dba o stabilność i bezpieczeństwo
rzymskiej struktury społecznej, politycznej i gospodarczej.
• Zabezpieczenie współmałżonka
Oddziałuje m.in. poprzez favor uxoris. W Rzymie więź wynikająca z samego małżeństwa
(gdy żona nie wejdzie pod manus męża) miała dość ograniczone znaczenie.
Zasady prawa spadkowego:
• Nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest;

• swoboda testowania;
• solidarność rodzinna;
• szacunek dla woli zmarłego;
• Semel heres semper heres;
• Nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur.
3
Rozróżnienie pomiędzy wartości, a zasady prawa spadkowego:
Wartości:
• są realizowane przez prawo,
• znajdują wyraz w prawie,
• wyznaczają cele.
Zasady:
• wyznaczają spektrum możliwych rozwiązań prawnych,
• ścieranie się zasad powoduje aktualizację,
• są drogą prowadzącą do celów wyznaczanych przez wartości.
3. Wskaż powody i scharakteryzuj kierunki przełamywania zasady nemo pro parte
testatus pro parte intestatus decedere potest. [Kuba Kabała]
• Wyjątek dla żołnierzy

Rzymskie prawo spadkowe starało się być możliwie przyjazne dla żołnierzy. Nie
oczekiwano od nich doświadczenia w prawie, stąd też czyniono dlań szereg wyjątków
i udogodnień, które miały za zadanie umożliwić łatwiejsze rozporządzanie swoim
majątkiem na wypadek śmierci.
• Dziedziczenie przeciwtestamentowe
o formalne
Do dziedziczenia przeciwtestamentowego formalnego dochodziło, gdy nie
spełniono formalnych wymogów co do treści testamentu. By wydziedziczyć osoby,
które wg ius civile dziedziczyłyby beztestamentowo, synów należało wymienić
z imienia, pozostałych wystarczyło objąć klauzulą ogólną. W wypadku, gdy testator
pominął w testamencie synów lub nie wydziedziczył ich z imienia, testament był
nieważny i dochodziło do dziedziczenia beztestamentowego. Natomiast, gdyby
pominął pozostałych testament pozostałby ważny, ale:
▪ gdyby testator ustanowił dziedzicem kogoś z zewnątrz, pominiętym
milczeniem przypadała połowa jego spadku do równego podziału;
▪ gdy testator ustanowił spadkobiercami osoby z kręgu sui heredes,
pominięci otrzymywali udział, który przypadłby im w dziedziczeniu
beztestamentowym.
Naruszenie w tym wypadku zasady nemo pro parte testatus pro parte intestatus
decedere potest jest warunkowane konkretnym postanowieniem prawa spadkowego
i szczególnymi okolicznościami. Sam wymóg wzięcia pod uwagę wszystkich
możliwych spadkodawców nie ograniczał swobody testowania, ale zapobiegał
przypadkowemu ich pominięciu.
4
• materialne
Gdy zwracano się do pretora o querela inofficiosi testamenti, aby obalić testament,
sama skarga mogła być skierowana przeciwko niektórym dziedzicom. Ponadto pretor
pomimo obalenia testamentu, mógł utrzymać w mocy niektóre postanowienia.
Ten przypadek wynikał z kolei z konkretnej decyzji urzędnika i wyjątkowej sytuacji
• Fideikomisy beztestamentowe
Po wprowadzeniu fideikomisów beztestamentowych jedynie wymóg wyraźnego
objawienia woli co do ustanowienia fideikomisu rozróżniał dziedziczenie testamentowe od
beztestamentowego. Same fideikomisy poprzez możliwość ingerowania w porządek
dziedziczenia beztestamentowego stały się środkiem uelastyczniania prawa spadkowego
i rozszerzania swobody dysponowania majątkiem na wypadek śmierci.
o Mogły służyć ograniczeniu udziałów dziedziców beztestamentowych.
o Spadkodawca mógł dopuścić do dziedziczenia beztestamentowego, by potem
za pomocą fideikomisów rozdysponować majątek wedle swojej woli. Chronił
się ty samym przed dziedziczeniem przeciwtestamentowym i zawiłościami
prawa.
o Kodycyle z zapisami powierniczymi można było stworzyć szybko,
w sytuacjach kryzysowych i zagrożenia życia,
o Fideikomisy ab intestato umożliwiały dołączenie klauzuli kodycylarnej, która
w razie nieważności testamentu miała wymusić traktowanie go jako kodycyle.
4. Jakie konsekwencje wynikają z oddziaływania swobody testowania na zasadę
solidarności rodzinnej w prawie spadkowym? [Kuba Kabała]
Zasady oddziałują na porządek prawny najsilniej przez to, że pozostają w konflikcie, tak
i również było w wypadku ścierania się zasady swobody testowania z zasadą solidarności
rodzinnej. Zarówno własność, jak i rodzina są wartościami przez prawo chronione. Zasada
swobody testowania dążyła przede wszystkim do pozostawienia testatorom jak największych
możliwości rozrządzenia swoim majątkiem, zasada solidarności rodzinnej wskazywała
natomiast, że rodzinę należy chronić i o nią dbać, stąd też ta dążenie do jak najlepszego
zabezpieczenia pozycji innych członków rodziny spadkodawcy.
Prawo spadkowe w Rzymie ewoluowało na przestrzeni wieków, m. in. właśnie wokół tego
konfliktu.
• W prawie archaicznym swoboda testowania była ściśle ograniczona poprzez

wymóg uzyskania przez testatora zgody na zgromadzeniu ludowym.
• W późniejszym okresie swoboda testowania zaczęła wygrywać z zasadą
solidarności rodzinnej:
o Ustawa XII Tablic przewidywała jako pierwszy wybór spadkodawcy na
rozrządzenie swoim majątkiem na wypadek śmierci, sporządzenie
testamentu.
5
• Jednym z bardziej widocznych efektów ścierania się wolności testowania

z solidarnością rodzinną jest zachowek i jego zmieniająca się rola:
o przesłanka do starań o udzielenie skargi, służącej obaleniu chociaż części
testamentu → quarela inofficiosi testamenti;
o do zakwestionowania woli spadkodawcy dochodziło dopiero wtedy, gdy
uznano, że podstawy egzystencji któregoś z najbliższych zostały naruszone
rozporządzeniem testamentowym (przyjęto, że było to mniej niż ¼ tego, co
otrzymałby beztestamentowo);
o z biegiem czasu zaczęto dostrzegać u testatora obowiązki wobec
najbliższych, nie można było mówić o niczyim prawie do spadku, tak jak to
było w starożytnej Grecji;
o rozumienie zachowku zmienił dopiero Justynian w 528 r., który pozwolił
występować o jego uzupełnienie za pomocą skargi actio ad supplendam
legitimam.
5. Wyjaśnij sens zasady semel heres semper heres w kontekście oczekiwań spadkodawców,
aby ustanawiać dziedzica pod warunkiem. [Kuba Kabała]
Semel heres semper heres – kto raz został spadkobiercą jest nim na zawsze. Kto stawał się
heres, nie mógł już przenieść statusu dziedzica na inną osobę. Z zasady więc dokonywanie
ustanowienia dziedzica pod warunkiem lub terminem, powodowało nieważność
rozporządzenia, ponieważ kto przewidywał pozbawienie dziedzica jego pozycji spadkowej,
w istocie nie ustanawiał dziedzica. Samo określenie „dziedzic czasowy” było dla Rzymian
sprzeczne wewnętrznie.
Przychylna testatorowi interpretacja starała się utrzymać testament poprzez uznanie

accidentalia negotii i warunków niemożliwych za niedodane. Według Sabinianów
w czynnościach inter vivos, warunek niemożliwy do spełnienia powoduje nieskuteczność aktu,
w legatach natomiast zapis jest należny jakby warunku nie było. Zabiegu dokonywano również
w razie ustanowienia dziedzica pod warunkiem niemożliwym, rozwiązującym, czy terminem.
Systemowy wyjątek dodano w prawie cesarskim. Fideikomis uniwersalny pozwolił na
faktyczne obejście zasady semel heres semper heres. Testator mógł odroczyć moment
wydania spadku lub jego części poprzez dodanie warunku lub terminu (dla fideikomisariusza
zawieszającego, dla dziedzica rozwiązującego). Gdy zapis dotyczył całego spadku,
otrzymywano efekt ustanowienia dziedzica czasowego.
6. Czy nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur jest zasadą
tylko prawa spadkowego? [Darek Kędra]
Nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agiturto („Dziecko poczęte uważa
się za już narodzone, ilekroć chodzi o jego korzyść”).
Sentencja łacińska podstawowo interpretowana jako zasada prawa spadkowego. Można ją

jeszcze potraktować jako zasadę prawa osobowego i rodzinnego, gdyż dotyczy, według
Juliana, uznania osób poczętych za już istniejących. W rzeczywistości, zdolność prawna
6
w starożytnym Rzymie nabywana była dopiero w chwili urodzenia. Nasciturus mógł osiągać
korzyści lub prawa, o ile urodził się żywy.
7. Scharakteryzuj koncepcję sukcesji uniwersalnej. Jaki jest sens przywoływania jej dla
wyjaśnienia natury czynności inter vivos? [Aleksandra Pikuła]
Istotą sukcesji uniwersalnej jest przekazanie wszystkich praw, biorących początek od jednego
podmiotu, na inny. W praktyce prawa spadkowego oznacza to, że dziedzic wchodził w całą
sytuację prawną zmarłego i przejmował wszystko to, co mogło mu być przekazane (wyjątkami
były prawa i obowiązki gasnące ze śmiercią, tj. władza ojcowska, manus, tutela, kuratela,
ususfructus, zobowiązania o ściśle osobistym charakterze z kontraktu zlecenia lub spółki).
W sukcesji uniwersalnej chodzi więc o kontynuację pozycji – objęcie całości praw, nawet bez
świadomości ich istnienia. Z tego też powodu ustanowienie dziedzica było tak istotnym
elementem testamentu i całego prawa spadkowego. Było ono ważne ze względu na
spadkodawcę, ale również dla społeczeństwa, które chciało wiedzieć kto przejmie jego
zobowiązania.
Mówienie o sukcesji uniwersalnej między żyjącymi nie ma tak wielkiego znaczenia
praktycznego, jak miało w przypadku dziedziczenia. Są one jednak świetnym przykładem tego,
że różny zakres faktyczny następstwa nie zmienia uniwersalizmu sytuacji. Znamy trzy
przypadki sukcesji uniwersalnej w czynnościach inter vivos, które obrazują różny zakres
następstwa:
• adrogacja
o nabycie władzy ojcowskiej nad osobami sui iuris,
o powodowała wejście do rodziny agnacyjnej,
o tworzyła więź, którą prawo traktowało na równi z urodzeniem w małżeństwie,
ze wszystkimi tego konsekwencjami – w tym wypadku zakres jest najszerszy,
obejmuje nawet władzę ojcowską nad zstępnymi adrogowanego i kobietami
in manu;
• wejście kobiety sui iuris pod manus męża
o zakres węższy, ponieważ nie przekazuje się więzi agnacyjnych;
• bonorum emptor
o uniwersalna egzekucja majątku w procesie na podstawie skargi actio iudicata,
o magister bonorum sprzedawał całość dóbr dłużnika na licytacji, ich nabywca
(aka bonorum emptor) stawał się sukcesorem uniwersalnym dłużnika,
o tu ograniczeniem było to, że bonorum emptor odpowiadał prawnie za długi
osoby, na której wierzyciele przeprowadzili egzekucję, tylko do wysokości
ustalonej w licytacji;
Przywołujemy sukcesję uniwersalną w kontekście czynności inter vivos dla lepszego

zrozumienia skutków opisanych wcześniej przypadków. Dzięki nim rozumiemy również lepiej
samo pojęcie sukcesji uniwersalnej, ponieważ doskonale obrazują, że to nie faktyczny zakres
następstwa determinuje uniwersalizm sytuacji.
7
8. Wymień sposoby, w jakie osiągano sukcesję uniwersalną mortis causa. [Kamila Katzig]
Sukcesja uniwersalna – wszystkie prawa, biorące początek od jednego podmiotu, przechodzą
na inny na wypadek śmierci (mortis causa).
Najważniejszą jej kwestią jest kontynuacja pozycji i przejęcie całości praw, nawet bez pełnej
świadomości ich istnienia (nabywanie rzeczy pod tytułem ogólnym). Rodzaj dziedziczenia
zależał od podstawy powołania do spadku. W dziedziczeniu testamentowym powołanie
wynikało z woli spadkodawcy, wyrażonej w testamencie, natomiast w dziedziczeniu
beztestamentowym i przeciwtestamentowym jednakowo – z ustawy lub z edyktu pretorskiego.
Elementami dziedziczenia są powołanie do spadku oraz jego nabycie.
9. Wyjaśnij, dlaczego w zależności od typu rzymskiego procesu prywatnego zmieniał się
zakres legitymacji procesowej biernej w actio o wydobycie spadku. [Jakub Machocki]
• legis actio sacramento in rem

o występowano tylko przeciwko pro herede possessor – posiadaczowi majątku
spadkowego, który uważał się za dziedzica;
o wystarczyło, że zajął on lub władał jakąś niewielką częścią spadku.
• legis actio per iudicis postulationem
o pierwotnie wykorzystywano głównie po to, aby uniknąć ryzykowanego dla obu
stron ustanawiania sacramentum.
• proces formularny
o dopuścił występowanie także przeciw pro possessore possessor, czyli osobie,
która uważała się za posiadacza spadku.
• proces kognicyjny
o hereditatis petitio przeciw dłużnikowi spadku, a nawet osobom, które, choć nie
miały u siebie nic z dóbr spadkowych, gotowe były dać się pozwać o spadek.
▪ chodzi w tym przypadku o tzw. posiadaczy fikcyjnych – osoby, które
bezpodstawnie wdały się w spór.
Poszerzanie kręgu osób legitymizowanych biernie wiąże się, w pewnym stopniu, z rozwojem
procesu rzymskiego. Najstarsza forma procesu legisakcyjnego była skrajnie sformalizowana,
tak w tym typie procesu można było pozwać tylko posiadacza majątku spadkowego. Proces
formularny i najmłodszy kognicyjny dążyły w kierunku mniejszej formalności, a większej
swobody.
Proces formularny zyskał tak duże uznanie, że całkowicie wyparł dawne postępowanie
legisakcyjne. a jego niewielki formalizm, w porównaniu do procesu legisakcyjnego, wciąż
uznawany był za zbyt skrajny i sam został zniesiony oraz skwitowany słowami: „Formuły
prawne, zagrażające wszelkim czynnością przez czepianie się wyrazów, niech całkowicie będą
usunięte”. Tak stopniowe niwelowanie formalności procesów wpłynęło na możliwość
pozywania nie tylko posiadacza jakiejś części majątku spadkowego, ale także
np. wspomnianych posiadaczy fikcyjnych czy dłużnika spadku, którzy de facto nie posiadali
materialnych składników spadku.
8
10. Przedstaw relacje zachodzące między ustawowym a edyktalnym porządkiem

dziedziczenia beztestamentowego. [Natalia Fejfer]
Dziedziczenie ab intestato (beztestamentowe) – stanowi podstawę, spadkodawca w ramach

korzystania ze swojej swobody może w testamencie wprowadzać zmiany w zaproponowanym
porządku. Wola testatora ma pierwszeństwo.
• ustawowe – Ustawa XII tablic

Porządek ustawowy został zmodyfikowany przez SC Tertullianum (Hadrian, początek II w.)
i SC Orfitianum (178 r);
o SC Tertullianum – matka może dziedziczyć po dziecku (nawet, jeśli nie są w tej samej
rodzinie agnacyjnej); 1. ojciec → 2. stryjowie → 3. matka + siostry ojca; kobieta
musiała mieć trójkę dzieci! (ius trium liberorum, August);
o SC Orfitianum – dziecko może dziedziczyć po matce przed jej krewnymi agnacyjnymi;
• pretorskie – edykt pretorski (rozwiązania pretorskie ciągle się rozwijały, zostały zebrane
w edictum successorium i edictum perpetuum Juliana w II w, a później przyjęte
w kompilacji justyniańskiej);
• Nowele Justyniańskie.
Relacje zachodzące pomiędzy dziedziczeniem ustawowym a pretorskim:
• porządek pretorski poszerza zakres podmiotowy osób powołanych do dziedziczenia;

o I klasa w porządku pretorskim, unde liberii – poza zstępnymi agnacyjnymi, dopuszcza
do dziedziczenia emancypowanych synów i córki pod manus (sui iuris w chwili
śmierci spadkodawcy, czyli np. po rozwodzie), a także synów oddanych do adopcji;
o II klasa w porządku pretorskim to unde legitimi, czyli ci, którzy dziedziczą według
Ustawy XII Tablic:
▪ I klasa: sui heredes – osoby, które po śmierci spadkodawcy stawały się sui iuris,
np. najbliżsi zstępni, żona in manu (traktowana jako agnacyjna córka);
▪ II klasa: proximi agnati – najbliżsi krewni agnacyjni (np. wszyscy agnaci drugiego
stopnia), dziedziczyli in capita;
▪ III klasa: gentiles – członkowie rodu noszący to samo nazwisko (ta klasa jest coraz
rzadziej uwzględniana);
o III klasa w porządku pretorskim, unde cognati – dopuszcza do dziedziczenia
krewnych kognacyjnych (do 6. stopnia włącznie, jeśli zstępni rodzeństwa – do 7.)
stosując successio graduum (każdy stopień kolejno);
o IV klasa w porządku pretorskim, unde vir et uxor – dopuszcza do dziedziczenia żonę,
która nie weszła pod manus;
• porządek pretorski stosowany jest dopiero wtedy, gdy zgłosi się któraś z osób
upoważnionych przez pretora. W innym przypadku porządek ustawowy przebiega bez
zakłócenia;
• porządek pretorski czasem może uratować spadek przed losem hereditas iacens (spadku
leżącego, z którego mogą zaspokajać się wierzyciele i obca osoba może objąć go
w posiadanie);
9
• porządek pretorski łagodzi surowe przepisy Ustawy XII tablic, rozwija i zmienia się razem
ze społecznymi preferencjami;
• odstąpienie w porządku edyktalnym od charakterystycznego dla Ustawy XII tablic
jednorazowego powołania – według edyktu, jeśli z danej klasy nikt się nie zgłosi,
wyznaczony jest termin dla następnej klasy;
11. Wyjaśnij, jak jednorazowość powołania do dziedziczenia w ustawie XII tablic wiąże
się z koncepcją spadku leżącego. [Jakub Michna]
Sui heredes byli określani jako dziedzice konieczni, co oznaczało, że według ius civile nie
mogli oni odrzucić spadku. Jeśli zmarły nie zostawił testamentu i nie miał „własnego
dziedzica”, spadek miał objąć najbliższy agnat. Ustawa używa tutaj liczby pojedynczej, żeby
podkreślić, że chodzi o tego z żyjących, który jest najbliższego stopnia (ewentualnie po równo
osoby będące tego samego, najbliższego stopnia).
W przypadku proximi agnati powołanie jest jednorazowe, a najbliższy agnat może odrzucić
spadek. W takim wypadku ustawa nie daje podstaw, aby za powołanych uznać agnatów
dalszych, choćby o jeden tylko stopień, a sam spadek staje się bezdziedziczny (hereditas iacens
– spadek leżący). Z takiego spadku leżącego mogą zaspokajać się wierzyciele oraz może on
zostać wzięty w posiadanie i zasiedziany w ciągu roku.
12. Wyjaśnij, na czym polegało dziedziczenie in capita, in stirpes, in lineas.
[Kamila Katzig]
Dziedziczenie według głów (in capita) i według szczepów (in stripes) było sposobem
stosowanym w beztestamentowym dziedziczeniu. Podział majątku spadkowego opierał się
tutaj głównie na osobach sui heredes, czyli osobach tego samego stopnia pokrewieństwa.
Podział według głów był podziałem równym tzn. wszystkie osoby do tego uprawnione
nabywały równe części spadku.
Przeciwieństwem tego był podział według szczepów, który dotyczył osób o różnym stopniu
pokrewieństwa. Ten nierówny podział masy spadkowej opierał się na zasadzie, że osoby
dalszego stopnia pokrewieństwa dostawały do podziału tylko tę część spadku, która
przysługiwałaby osobie bliższego stopnia i wartość tę musiały dzielić między sobą.
Dziedziczenie według linii (in lineas) oznaczało, że jedną połowę otrzymywali wstępni ojca,
a drugą wstępni matki.
13. Scharakteryzuj nowe rozwiązania, jakie pojawiły się w porządku dziedziczenia

beztestamentowego wedle Nowel justyniańskich w porównaniu z dziedziczeniem na
podstawie edyktu pretorskiego. [Paweł Jakulewicz]
• Zniesienie pokrewieństwa agnacyjnego na rzecz kognacyjnego.

• W pierwszej klasie umożliwiono powołanie do spadku dzieci zmarłej córki i zrównano
w prawach do dziedziczenia mężczyzn i kobiet.
• Justyniański porządek dziedziczenia nie obejmował dziedziczenia małżonków.
10
• Nowela 53 → wprowadzenie kwarty ubogiej wdowy (czwarta część spadku po mężu);

gdy dzieci było więcej niż troje, to matka dziedziczyła na równi z nimi.
• U Justyniana zakaz pomijania lub wydziedziczania wstępnych bez pozostawienia
zachowku (wydziedziczenie tylko w enumeratywnie wyliczonych przypadkach).
14. Wyjaśnij konstrukcję i cele collatio bonorum. [Aleksandra Pikuła]

Zacznijmy od tego, że mamy dwa porządki dziedziczenia – ten wg Ustawy XII Tablic oraz ten
wg edyktu.
Dopóki po bonorum possessio do pretora nie zgłosił się nikt uprawniony w edykcie, to
porządek ustawowy pozostawał bez zmian.
Gdy zgłosili się tylko niektórzy, to przyrastały im odpowiednio części przewidziane
teoretycznie dla tych, którzy się nie zgłosili.
Tworzyło to jednak mały problem, bo pozbawieni zdolności majątkowej agnaci pod władzą
pater familias wypracowywali pod jego okiem majątek spadkowy. Tymczasem po spadek
mogły zgłosić się również dzieci, które nie były już członkami rodziny agnacyjnej
(emancypowani synowie, córki sui iuris). Mieli oni pełną zdolność prawną i raczej działali już
na własny rachunek. Gdyby zgłosili się po bonorum possessio to mogliby pomniejszyć majątek
dzielony między tych, którzy w rodzinie agnacyjnej pozostali. Byłoby to niesprawiedliwe.
Pretor postanowił zareagować – wprowadził obowiązek zaliczenia majątku zgłaszających
się na schedę spadkową, czyli tzw. collatio bonorum, którego celem było zapobieżenie
podobnym niesprawiedliwościom. W praktyce rozliczano się przy użyciu stypulacyjnego
zobowiązania. Zobowiązywał się oczywiście występujący o bonorum possessio, który
obiecywał, że podzieli się z każdym sui heredes w równych częściach.
15. W jakich okolicznościach historycznych pojawiały się prywatne, a w jakich publiczne
formy testamentu? [Darek Kędra]
Forma publiczna testamentu chronologicznie powstała wcześniej. Rzymianie żyli w kulturze
słowa. Przykładali dużą wagę do wypowiedzianych słów, co w połączeniu z niepiśmiennością
większości społeczeństwa, stanowiło mocną podstawę do korzystania z publicznej formy
testowania mającej miejsce dwa razy w roku na zgromadzeniach ludowych testamentum calatis
comitiis czy in procinctu, przed oddziałem wojska.
Forma publiczna testamentu z czasem była zastępowana formą prywatną ułatwiającą

testowanie poprzez rezygnację z publicznego ogłaszania testamentu. Ograniczano się jedynie
do grupy świadków, którzy mogli potwierdzić wolę testatora. Testament publiczny
funkcjonował nadal, równolegle z testamentem prywatnym.
11
16. Jak doszło do powstania i ukształtowania się testamentu mancypacyjnego?

[Matylda Mnych]
Testament mancypacyjny – testamentum per aes et libram
• w istocie czynność ustna (zresztą tak, jak mancypacja),

• mancypacja stanowiła wyłącznie formę– bez znaczenia dla treści i skutków,
• powstał na mocy dotychczasowego dorobku z mancipatio familiae,
• mogły sporządzać go kobiety (za zgodą auctoritas tutoris).
Mancipatio familiae – pater familias zwracał się w słownej nuncupatio (ogłoszenie swojej
ostatniej woli) do zaufanego przyjaciela i poprzez akt mancypacji przenosił na niego cały
swój majątek; akt ten dawał prawną podstawę, aby familiae emptor (tj. ten zaufany
przyjaciel) wypełnił ogłoszoną wolę spadkodawcy, przekazując go wskazanym osobom
W testamencie mancypacyjnym skutki tej czynności nie były już zależne od fides nabywcy,
a od samej woli testatora – nabywają osoby bezpośrednio wskazane przez spadkodawcę
w nuncupatio (a nie jak w mancipatio familiae – familiae emptor) –> przejście od
przeniesienia własności do testamentu
17. Wyjaśnij przedkładanie przez Rzymian ustności nad pisemność zewnętrznej formy
testamentu. [Franciszek Podłęcki]
Rzymianie cenili ustność czynności prawych, gdyż najlepiej odpowiadała ona ich mentalności.
Dlatego testament cywilny miał taki charakter, a forma ustna utrzymywała się obok form
pisemnych w całej historii rzymskiego prawa spadkowego.
Gdy największym szacunkiem cieszył się testament ustny, analfabeta i niewidomy mogli go
sporządzić jak każdy inny obywatel. Użycie ustnej formy umożliwiało zachowanie
w tajemnicy treści testamentu, wymagało to jednak zastosowania dodatkowo formy pisemnej
(umożliwiła to życzliwa interpretacja jurysprudencji). Wówczas należało powiedzieć: „Tak,
jak napisane jest na tych tabliczkach woskach, tak to daję, tak zapisuję, tak oznajmiam, i tak
wy, Kwiryci, dawajcie mi świadectwo”.
Ustna forma minimalizowała ryzyko, jakie powstawało w razie zniszczenie tabliczek,
zgubienia ich czy też prób ingerowania w nie.
18. Scharakteryzuj ewolucję form testamentu w prawie klasycznym i poklasycznym.
[Elias Smurzyński]
• w prawie klasycznym
Na kanwie mancipatio familae (mancypacyjnego przeniesienia całego swojego dorobku na
zaufanego przyjaciela, który po no śmierci przekazuje go wskazanym dziedzicom) powstaje
na początku okresu przedklasycznego (III w. przed Chr.) testament per aes et libram, który
ostał się jako jedyny w ius civile, jakim posługiwano się w okresie klasycznym.
12
W odróżnieniu od swego poprzednika był czynnością mortis causa, a jego skuteczność nie
zależała od fides naszego przyjaciela, li tylko od naszej voluntas. Warto podkreślić, że
z testamentu przy użyciu spiżu i wagi korzystać mogły również kobiety.
Wymagane było, by testator na głos wyjawił swoją ostatnią wolę – określano to jako
nuncupatio. Odróżniała to tę procedurę od zwykłej mancypacji. Sprawiała, że nabywają
określeni w niej dziedzice, a nie familiae emptor oraz przesuwała wywołanie skutków
czynności do momentu śmierci testatora.
Bazując na testamentum per aes et libram powstaje testament pretorski. Odróżnia się odeń
przede wszystkim formą – ta zostaje zredukowana do pisemnego aktu, niemniej posiadającego
bezpośrednią skuteczność. Wymagane pieczęcie siedmiu świadków, podpis testatora zbędny.
• w prawie poklasycznym
Losy klasycznych testamentów złożone na ręce Konstantyna potoczyły się następująco:
odrzucono w czynnościach prawa cywilnego wymóg nuncupatio i mancypacji, co w praktyce
oznaczało, że jedyną różnicą między testamentem pretorskim a per aes et libram zaczęła
być liczba świadków – odpowiednio siedmu lub pięciu.
Poważny konkurent dla nich pojawił się dopiero na początku V w. po Chr. w formie
testamentum apud acta, który polegał na podyktowaniu ostatniej woli sędziemu. W 439 r. po
Chr. Teodozjusz II funduje testatorom powrót do przeszłości, wprowadzając wymóg
obecności siedmiu świadków, gdy przyjęto formę ustną lub ich pieczęci, gdy zdecydowano
się na formę pisemną.
Prawdziwym gamechangerem okazał się wprowadzony w 446 r. po Chr. przez cesarza

Walentyniana III testament holograficzny (por. kolega niżej). Nie wymagał niczego prócz
odręcznego pisma testatora! Niestety nie został on przyjęty przez Justyniana, którego
kodyfikacje znacznie odbiegały stopniem komplikacji od wspomnianej uprzednio formy.
Instytucje mówią o testamentum tripertium – jak nietrudno się domyślić, znacząca jest
przywodząca na myśl zasadę trzech jedności tytułowa cyfra– oznacza ona pochodzący z prawa
cywilnego obowiązek sporządzenia testamentu w jednym czasie, pochodzący z prawa
pretorskiego obowiązek zapieczętowania go oraz pochodzący z prawa cesarskiego
obowiązek sporządzenia go w obecności siedmiu składających następnie swoje podpisy
świadków.
19. Wyjaśnij szczególne znaczenie testamentu holograficznego dla historycznego rozwoju

prawa spadkowego. [Darek Kędra]
Testament holograficzny to testament własnoręcznie spisany przez testatora,

niewymagający rejestrowania ani obecności świadków. Do jego utworzenia wystarczyła
umiejętność pisania i tak sformułowana treść, by nie było wątpliwości kto spadek ma otrzymać.
Został wprowadzony za cesarza Walentyniana III w 446 roku po Chrystusie.
Charakteryzuje się on nowoczesnością i dużą wygodą, nieznaną wcześniej Rzymianom. Brak
wymogu świadków i możliwość samodzielnego spisania testamentu wyróżniał go na tle innych
form testowania.
13
Ta instytucja wprowadzona została w zachodniej części cesarstwa i nigdy nie funkcjonowała

w jego wschodniej połowie – Justynian nie uznał testamentu holograficznego za ważny.
Jego utworzenie doprowadziło do powstania podziału testamentów na te spisywane cudzymi
rękami – alograficzne – oraz na spisywane własnoręcznie przez testatorów testamenty
holograficzne.
Koncepcja powstała za czasów cesarza Walentyniana III stanowiła zwrot w kierunku
samodzielnego sporządzania ostatniej woli. W następnych stuleciach powstawały podobne
instytucje, na przykład spisywany bez świadków francuski droit coutumier. Testament
holograficzny został powszechnie przyjęty przez wiele współczesnych kodeksów, choćby nasz
Kodeks Cywilny (art. 949 §1). Stanowi on ważny element współczesnego prawa spadkowego
oraz rzymskie dziedzictwo prawa spadkowego.
20. Jak ma się rzymski testament żołnierski do współczesnych testamentów wojskowych?
[Darek Kędra]
Rzymski testament żołnierski:
• nie był szczególną formą, jak współczesne wojskowe testamenty;

o stanowił ułatwienie dla żołnierzy, od których nie wymagano wykształcenia ani
skorzystania z prawnej konsultacji;
o żołnierze rzymscy pochodzący z całego terytorium imperium nie musieli znać
prawa rzymskiego, lecz z powodu pełnionej funkcji zasługiwali na
życzliwość;
o testament żołnierski pełnił rolę osobistego przywileju;
• ukształtował się w konstytucjach cesarskich zwanych mandatami;
• tracił ważność po roku od godnego zwolnienia ze służby.
Można powiedzieć, że utworzono dla żołnierzy specjalny reżim prawny, w którym wiele zasad
prawa spadkowego nie obowiązywało. Między innymi nie obowiązywały takie zasady, jak
nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest ani semel heres semper heres.
Za czasów Justyniana testament wojskowy był udzielany jedynie tym, którzy uczestniczyli
w bitwie, wyprawie lub kampanii wojennej. Było to wynagrodzenie za narażanie swojego
zdrowia i życia.
Współczesne systemy prawne podobnie rozwiązują sprawę testamentów wojskowych.
Najbliżej rzymskiego wzoru jest common law, w którym marynarze lub żołnierze wykonujący
służbę mogą testować w pełni nieformalnie. Polskie prawo udostępnia wojskowym kilka
uproszczonych form testamentów wojskowych wyłącznie w wypadku mobilizacji, wojny lub
pobytu w niewoli. Współczesne ułatwienia dotyczą tylko formy testamentu. W prawie
justyniańskim obejmowały do tego jeszcze treść.
14
21. Wskaż, w jakim stopniu testament żołnierski można zakwalifikować do grupy

testamentów szczególnych. Jakie są ich typowe postaci w prawie rzymskim?
[Szymon Kołtuniak]
Formy szczególne testamentu były rozwiązaniem dla osób, które co do zasady z różnych
powodów nie mogły go sporządzić we wskazanej przez prawo formie. Funkcjonować zaczęły
one w epoce poklasycznej.
• Testament w czasach epidemii:

o prawo wymagało spełnienia wszelkich procedur,
o ustępstwem był fakt, że wszyscy świadkowie testamentu nie musieli się
znajdować w jednym miejscu.
• Testament z 5 świadkami:
o zmiana testamentu i ustanowienie przy tym dziedzicami tych, którzy dziedziczą
beztestamentowo:
o testament sporządzany na wsi.
• Testament analfabety bądź niewidomego:
o wymagana obecność notariusza (jako ósmego świadka), któremu testator
słownie przekazywał treść testamentu, a ten następnie odczytywał go wobec
testatora i 7 świadków.
Co prawda testament żołnierski nie był uznawany przez prawo rzymskie jako forma
szczególna. Był on ukłonem w stronę żołnierzy, gdyż w imię służby dla kraju często nie byli
oni osobami wykształconymi, więc mogli mieć problemy z prawidłowym sporządzeniem
testamentu. Jednakże, doceniając ich poświęcenie, pozwolono, aby tworzyli oni testamenty,
jak chcą/jak potrafią. Pomimo, iż formalnie nie była to forma szczególna testamentu, to
poniekąd można ją za takową uznać. Wynika to z faktu, iż wymogi formalne względem
,,normalnego” testamentu były zmniejszone – tak jak w przypadku innych form szczególnych
22. Scharakteryzuj sposoby ustanawiania dziedziców. [Krystian Petz]
Heredis institutio
• „początek i podstawa całego testamentu”;

• bez ustanowienia dziedzica testament był nieważny;
• w języku łacińskim, w trybie rozkazującym, przy użyciu określonych formuł słownych
(zawierających słowo heres);
• gdy dziedzicem niewolnik – najpierw jego uprzednie wyzwolenie;
• na początku testamentu;
• indywidualnie i jasno określone – oznaczenie imienne lub przy jednoznacznym
określeniu (np. mój najstarszy syn);
• zakaz ustanawiania dziedzica pod warunkiem rozwiązującym (semel heres semper
heres);
• np.: „Tycjusz niech będzie dziedzicem”
15
Cautio Muciana
• początkowo odnośnie legatów, fideikomisów i wreszcie ustanowienia dziedzica;

• możliwość ustanawiania dziedzica pod warunkiem potestatywnym negatywnym –
zależnym od woli powołanego dziedziczenia i polegającym na powstrzymaniu się od
działania;
• możliwość objęcia (od razu) spadku po uprzednim przyrzeczeniu stypulacyjnym
o zwrot spadku w razie niedotrzymania warunku (niepowstrzymaniu się od działania
określonego w warunku);
Substitutio
• podstawienie dziedzica;
o substitutio pupillaris – substytucja pupilarna, podstawienie przez ojca
niedojrzałemu dziecku dziedzica (na wypadek śmierci dziecka przed
uzyskaniem dojrzałości);
o substitutio vulgaris – substytucja pospolita, w razie gdyby dziedzic
ustanowiony: nie mógł lub nie chciał nabyć spadku;
o substitutio quasi–pupillaris – podstawienie spadkobiercy dla umysłowo
chorego (na wypadek jego śmierci, nie odzyskawszy zdrowia)
• ustanowienie dziedzica pod warunkiem zawieszającym;
• wygaśnięcie w chwili objęcia spadku przez dziedzica ustanowionego;
23. Wskaż powody uniemożliwiające ustanowienie dziedzica ex re certa. W jaki sposób
i kiedy udawało się osiągać podobny efekt rozrządzeń? [J. M.]
Dziedzic powinien być ustanowiony do całości spadku lub jego ułamkowej części.
Wyznaczenie dziedzica jedynie do konkretnych przedmiotów (ex re certa) wchodzących
w skład majątku spadkowego było absurdem prawnym, ponieważ było sprzeczne z pojęciem
sukcesji uniwersalnej. Podobny efekt rozrządzeń można było jednak osiągnąć korzystając
z fideikomisu lub legatu.
24. Wyjaśnij, dlaczego trzeba było precyzyjnie dobierać słowa, formułując
wydziedziczenia w testamencie. [J. M.]
• Ojciec rodziny, sporządzając testament, nie mógł pominąć nikogo z kategorii osób
sui heredes.
o Osoby te powinny być albo powołane do dziedziczenia, albo wydziedziczone
w ściśle określonych słowach.
o Synów będących in potestate musiał ojciec wydziedziczyć imiennie lub w inny
wyraźny sposób, czyli tak, aby nie było wątpliwości, że chodzi o konkretną
osobę.
o Innych krewnych wystarczyło objąć ogólną klauzulą „pozostali niech będą
wydziedziczeni”. Zstępni pogrobowcy powinni również zostać ustanowieni
spadkobiercami lub wydziedziczeni słowami „ktokolwiek urodzi mi się synem
lub córką niech będzie wydziedziczony”.
16
• Precyzja przy wydziedziczaniu była szczególnie ważna, ponieważ w przypadku

pominięcia zstępnych lub dokonania wydziedziczenia w niewłaściwy sposób
dochodziło do dziedziczenia przeciwtestamentowego formalnego.
• Jeśli testator nie wydziedziczył syna w odpowiedni sposób, testament traktowano jako
nieważny i dochodziło do dziedziczenia beztestamentowego.
• Gdy testator pominął innych, testament był co prawda ważny, ale nie w całości,
ponieważ pominięte osoby dochodziły do udziału w spadku kosztem spadkobierców
wymienionych w testamencie (dziedziczyli obok dziedziców ustanowionych
w testamencie).
• Początkowo wg ius civile ojciec powinien powołać lub wydziedziczyć tylko osoby
pozostające pod jego władzą. Następnie pretorzy rozszerzyli te postanowienia na
wszystkie dzieci, a więc i na te, które wyszły spod władzy ojcowskiej.
25. Wskaż prawne konsekwencje causa Curiana. Na czym polegało napięcie między verba
a voluntas w prawie spadkowym? Czy substytucja pupilarna zawierała w sobie
substytucję pospolitą? [Matylda Mnych]
• Causa Curiana, tzw. „sprawa Kuriusza” 93 r. przed Chr.

Spadkodawca, dowiedziawszy się o błogosławionym stanie swej małżonki, ustanowił
dziedzicem swoje nienarodzone dziecko i zawarł substytucję pupilarną, ustanawiając
dziedzicem dziecka Kuriusza. Po śmierci testatora okazało się, że jego żona nie była w ciąży.
Powstało więc pytanie – czy Kuriusz, jako dziedzic dziecka, będzie dziedziczyć?
• wg słów testamentu (verba) – powinno dojść do dziedziczenia beztestamentowego,

• wg woli testatora (voluntas) – dziedzicem ma być Kuriusz jako spadkobierca
podstawiony.
Konsekwencje prawne –> Zwycięstwo Kuriusza – od tej pory większego znaczenia nabrała
wola testatora niż słowa sporządzonego przez niego testamentu; triumf voluntas nad verba
Substytucja pupilarna (substytut dziedziczy po instytucie) zawierała więc w sobie substytucję
pospolitą (substytut dziedziczy po spadkodawcy).
26. Wyjaśnij, czym różniło się wydziedziczenie kogoś od uznania go za niegodnego

dziedziczenia? [Krystian Petz]
Uznanie kogoś za niegodnego dziedziczenia (indignitas) nie pociągało za sobą utraty

stanowiska spadkobiercy i zdolności nabycia spadku, natomiast osobie uznanej za niegodną
odmawiano udzielenia skargi przy jednoczesnym odebraniu nabytego spadku na rzecz skarbu
państwa.
Natomiast wydziedziczenie kogoś (exheredatio) polegało na całkowitym wyłączeniu osoby

(najczęściej spokrewnionej z testatorem) z dziedziczenia. Jednak w przeciwieństwie do
indignitas, osoba wydziedziczona mogła nabyć spadek lub jego część przy dziedziczeniu
przeciwtestamentowym.
17
27. Wyjaśnij, dlaczego w przedklasycznym prawie rzymskim ukształtowały się aż cztery

rodzaje legatów. Które z konstrukcji pojawiają się we współczesnych porządkach
prawnych? [Szymon Kołtuniak]
Rozróżnienie legatów, aż na cztery rodzaje miało sens, ponieważ każdy pełnił inną funkcję.
• Legat windykacyjny:
o tworzył stosunek rzeczowy,
o przedmiot zapisu musiał być własnością kwirytarną spadkodawcy w momencie
jego śmierci, a dodatkowo w momencie sporządzenia testamentu, jeżeli była to
rzecz oznaczona indywidualnie.
• legat damnacyjny:
o tworzył zobowiązanie,
o jego przedmiotem mogły być rzeczy należące nawet do spadkobiercy, czy
osoby trzeciej.
• legat sinendi modo:
o forma pośrednia między legatem windykacyjnym, a legatem damnacyjnym,
jeżeli chodzi o przedmiot legatu,
o można było nim zapisać więcej niż w legacie windykacyjnym (rzeczy należące
do spadkobiercy), ale mniej niż w damnacyjnym, gdyż nie można było zapisać
rzeczy, która jest własnością osoby trzeciej,
o w prawie przedklasycznym istniała jeszcze jedna różnica – w legacie sinendi
modo spadkobierca pierwotnie był zobowiązany do nieczynienia na rzecz
legatariusza – zachowywał bierność; dopiero w czasach późniejszych
dozwolono czynnego świadczenia przedmiotu legatu (przez co jest zbliżony do
damnacyjnego).
• legat per praeceptionem:
o skutkami był podobny do legatu windykacyjnego,
o różnica była taka, że rzecz zapisana legatem per praeceptionem nie wchodziła
w skład majątku spadkowego, który podlegał do podziału między
współspadkobierców,
▪ pozwalało to na uprzednie przyznanie któremuś spadkobiercy danej
rzeczy, przez co nie musiał się on nią dzielić.
We współczesnych porządkach prawnych pojawia się jedynie legat damnacyjny – funkcjonuje
tylko w Niemczech – oraz legat windykacyjny, funkcjonujący w wielu państwach, w tym
w Polsce
18
28. Scharakteryzuj zalety i wady legatu windykacyjnego. [Matylda Mnych]

Legat windykacyjny:
• zapisobierca + przedmiot,
• „daję, zapisuję”,
• skutek rzeczowy – w momencie objęcia spadku przez spadkobiercę, zapisobierca
stawał się właścicielem kwirytarnym zapisanej rzeczy. Przysługiwała mu skarga
wydobywcza względem dziedzica.
Zalety:
• Testator miał pewność, że przedmiot zapisu na pewno trafi do legatariusza.

• Nie ma znaczenia, czy zapis legatu dla dwóch osób sporządzony będzie łącznie, czy
rozłącznie – każdy z legatariuszy ma szansę stać się właścicielem niewolnika; jeżeli
obydwaj przyjmą, będą współwłaścicielami, natomiast jeżeli jeden odrzuci, jego
przedmiot przyrasta współlegatariuszowi.
Wady:
• Niebezpieczeństwo w zapisaniu sumy pieniężnej – w momencie śmierci testatora

zapisana kwota musi fizycznie znajdować się u niego w majątku – > w przypadku braku
gotówki legatariusz nie ma żadnej skargi o uzupełnienie.
• Przedmiot legatu musiał stanowić własność kwirytarną spadkodawcy przynajmniej
w momencie jego śmierci – > ponadto rzecz oznaczona indywidualnie musiała być jego
własnością już w chwili sporządzania legatu.
29. Jak i dlaczego ograniczano wysokość zapisów testamentowych: tak legatów, jak
fideikomisów? [Jan Wacławik]
Zapisy testamentowe w postaci fideikomisów i legatów, w zależności od ich wartości

w stosunku do wartości całego spadku w oczach potencjalnego spadkobiercy stanowić mogły
istotny czynnik, który zmusiłby tegoż spadkobiercę do odmowy przyjęcia spadku.
Fideikomisy i legaty stanowiły obciążenie, które wprost obniżało wartość majątku, który
trafiłby w ręce dziedzica, a w skrajnych przypadkach mogły ten majątek całkowicie
wyczerpywać.
Celem zwiększenia prawdopodobieństwa przyjęcia spadku przez osobę do niego powołaną
i zminimalizowania obciążeń (a także zagwarantowania realizacji woli zmarłego
w wyznaczeniu dziedzica), podjęto zabiegi ograniczające wartość legatów i fideikomisów.
• Lex Furia testamentaria (ok. 204–169 przed Chr.):

o plebiscitum wydane z inicjatywy Gajusza Furiusza,
o ograniczało wysokość legatu windykacyjnego do 1000 asów, ale nie
obejmowało małżonków, zaręczonych, zstępnych rodzeństwa do siódmego
stopnia pokrewieństwa, a pozostałych kognatów do szóstego stopnia,
19
o zapisy przekraczające 1000 asów pozostawały w mocy, ale legatariusz

odpowiadał za poczwórną wartość nadwyżki, dochodzonej skargą legis actio
per manus iniectionem,
o nie przyniosło jednak pożądanego skutku, gdyż było bardzo łatwe do obejścia
(Gaius dawał za przykład wyczerpanie majątku w wysokości 5000 asów
pięcioma legatami na wysokość równego tysiąca asów).
• Lex Voconia (169 przed Chr.):

o zakazywało zapisywania kobietom w legatach więcej niż połowy wartości
spadku, a obywatelom należącym do pierwszego cenzusu majątkowego (czyli
takim, których majątek przekraczał 100 tys. asów) – zabraniało ustanawiania
kobiet dziedzicami,
o uzależniała możliwość nabycia legatu od jego wartości – nie mógł on bowiem
przekraczać wartości części spadku, które trafiły do dziedziców,
o była łatwa do obejścia.
• Lex Falcidia (40– 39 przed Chr.):

o jako środek zachęty do przyjęcia spadku zastosowało prawo do zatrzymania
¼ wartości spadku przez dziedzica (kwarta falcydyjska),
o jeżeli testator wyczerpał legatami więcej niż ¾ wartości spadku, zapisy te
ulegały proporcjonalnej redukcji, celem zachowania kwarty,
o redukcji nie ulegały zapisy pokrywające wartość zachowku, stanowiące zwrot
posagu lub rzeczy nabyte i przygotowane dla żony testatora,
o najbardziej udana forma ograniczenia wysokości zapisów testamentowych.
• Senatus Consultum Pegasianum (72 po Chr.):

o celem było m. in. przeniesienie rozwiązań lex Falcidia w odniesieniu do
obciążenia spadku fideikomisem uniwersalnym,
o gdyby testator, nakładając fideikomis uniwersalny, wyczerpał więcej niż
¾ wartości spadku i nie przewidział ¼ dla dziedzica, dziedzic mógł dochodzić
tzw. kwarty pegazjańskiej,
o uznawane jest za niezbyt udane rozwiązanie (z uwagi na duże skomplikowanie
sytuacji dotyczącej długów i wierzytelności spadkowych, mimo słusznej
inicjatywy.
20
30. Wymień i scharakteryzuj rodzaje fideikomisów wyróżnione ze względu na przedmiot.

[Jan Wacławik]
Ze względu na przedmiot wyróżnia się trzy rodzaje fideikomisów: syngularne, uniwersalne

i wolności.
o fideikomisy syngularne
o zostawiano w nich poszczególne rzeczy (grunt, niewolnika, szatę, pieniądze,
srebro itd.)
o zobowiązaniowy charakter fideikomisu – zapisana rzecz mogła należeć nie
tylko do testatora, ale i dziedzica, legatariusza, a nawet osoby trzeciej,
o jeżeli zapisywano rzecz cudzą, zadaniem dziedzica było tą rzecz odkupić
i świadczyć na rzecz fideikomisariusza albo wypłacić mu wartość tej rzeczy
(przyjmuje się, że jeżeli właściciel nie chciał sprzedać rzeczy, fideikomis
wygasał),
o nie można było żądać od dziedzica wydania fideikomisariuszowi rzeczy
o wyższej wartości niż otrzymana przez dziedzica w spadku.
o fideikomisy uniwersalne
o testator stawiał fideikomisariusza w pozycji sukcesora uniwersalnego, na
którego przechodziła całość majątku i praw testatora,
o problemy w kwestii przeniesienia długów i wierzytelności spadkowych –
można było je rozwiązać poprzez:
▪ sprzedaż spadku (venditio hereditatis nummo uno), przy której
wierzytelności i długi przeniesiono stypulacjami stipulationes emptae et
venditae hereditatis,
▪ tym sposobem jednak nie przechodziły na fideikomisariusza
uprawnienia procesowe dziedzica i znajdował się w pozycji kupującego
– emptoris loco, a dziedzic nie był chroniony przed powództwami
wierzycieli spadkowych (by temu zaradzić, uchwalono
S.C. Trebellianum).
• fideikomisy wolności
o fideikomisy o charakterze wyzwolenia, w których spadkodawca prosi dziedzica
lub legatariusza o wyzwolenie niewolnika/niewolników, a zatem i objęcie nad
nim/nimi patronatu,
o fideikomisem wolności można było objąć zarówno własnego, jak i cudzego
niewolnika.
▪ niewolnika cudzego należało odkupić i uwolnić – jeśli właściciel nie
zgodził się na sprzedaż niewolnika, fideikomis wygasał,
o w okresie rozwoju prawa cesarskiego fideikomisy wolności preferowano nad
zwyczajnymi wyzwoleniami testamentowymi.
21
31. Wyjaśnij powody uchwalenia SC Trebellianum i Pegasianum. [Jan Wacławik]

S.C. Trebellianum
• uchwalono w 55 r. po Chr. w celu rozwiązania komplikacji prawnych w kwestii długów

i wierzytelności powstałych wskutek zastosowania w testamencie fideikomisu
uniwersalnego,
• przed jego uchwaleniem: przeniesienie wierzytelności i długów spadkowych
z dziedzica na fideikomisariusza dokonywano za pomocą sprzedaży spadku i zawarcia
wzajemnych stypulacji (stipulationes emptae et venditae hereditatis)
o jednak wtedy następowała jedynie sukcesja syngularna,
o fideikomisariusz znajdował się jedynie w pozycji kupującego (emptoris loco),
nie stawał się więc podmiotem ani czynnej ani biernej legitymacji procesowej,
a dziedzic nie był w żaden sposób chroniony przed powództwami wierzycieli
spadkowych;
• zmiany:
o przeniesienie powództw procesowych na fideikomisariusza uniwersalnego,
o przeniesienie stosunków spadkowych wprost i bez podejmowania innych
działań,
o fideikomisariusz zyskiwał pozycję spadkobiercy (heredis loco) i stosowne
środki procesowe, a dziedzic zwalniany był z odpowiedzialności dzięki
exceptio, dzięki której wskazywał, że spadek został wydany.
S.C. Pegasianum
• uchwalono w 72 r. po Chr.,
• ponieważ istnienie i wejście w życie fideikomisu uniwersalnego zależało od przyjęcia
przez dziedzica spadku – jeżeli nikt nie nabyłby spadku, nikt nie wypełniłby zapisów
w nim zawartych,
• żeby zmusić dziedzica do przyjęcia spadku, uprawniono fideikomisariusza
uniwersalnego do zwrócenia się do magistratusa o odpowiedni nakaz (iussum), na mocy
którego spadkobierca musiał nabyć spadek,
• w następstwie spadkobierca zwalniany był z wszelkiej odpowiedzialności pochodzącej
ze spadku, która przechodziła na fideikomisariusza uniwersalnego, razem
z odpowiednimi powództwami
• celem zachęty spadkobiercy do objęcia spadku, wprowadzono też kwartę
pegazjańską.
32. Wyjaśnij, czym kodycyle różniły się od testamentów i wskaż cechy, które przyczyniły
się do ich popularności wśród potencjalnych testatorów. [J. M.]
Kodycyl stanowił listowną prośbę spadkodawcy do spadkobierców (testamentowych lub
beztestamentowych) o wykonanie pewnych rozporządzeń. Pełniły tę samą co testament
funkcję środka dysponowania majątkiem mortis causa.
22
Dzieliły się one na kodycyle potwierdzone i niepotwierdzone:
• kodycyle niepotwierdzone:
o mogły zawierać jedynie fideikomisy,
• kodycyle potwierdzone:
o mogły zawierać wszystko, z wyjątkiem ustanowienia dziedzica
i wydziedziczenia – to było zastrzeżone dla testamentu.
Do ich popularności zdecydowanie przyczyniło się to, że nie wymagano dla nich żadnej
formy, musiały jedynie być pisemne (w prawie poklasycznym wymagano jeszcze świadków
przy sporządzaniu w celu potwierdzenia autentyczności aktu). Najważniejsza była wola
testatora. Często do testamentów dołączano tzw. klauzulę kodycylarną, która pozwalała,
w przypadku nieważności testamentu z jakiegoś powodu, utrzymać go w mocy jako kodycyl.
Wyznaczeni w testamencie spadkobiercy byli wtedy traktowani jako fideikomisariusze
uniwersalni.
33. Wskaż czas powstania, cele i formy klauzuli kodycylarnej. W jakiej relacji pozostaje
jej stosowanie do zasady interpretacyjnej szacunku dla ostatniej woli zmarłego? [J. M.]
Klauzula kodycylarna:
• powstała w późnym prawie klasycznym;

• wyrażała wolę spadkodawcy, aby w razie, gdyby z jakichś powodów testament okazał
się nieważny lub nieskuteczny, uważano go za kodycyl;
o ustanowienie dziedzica musi być wtedy traktowane jako uniwersalny zapis
powierniczy na jego rzecz, wyzwolenia jako fideikomisy wolności, zapisy zaś
jako fideikomisy syngularne;
o pojawiała się ona nie tylko w dziedziczeniu beztestamentowym, gdy nieważny
testament miał stać się kodycylem, ale załączano ją również w nowym
testamencie, aby utrzymać w mocy postanowienia wcześniejszego;
• była sporządzana nieformalnie, nie określano wymagań co do użycia konkretnych słów
– liczyła się intencja testatora; nie było też wskazań co do miejsca załączenia klauzuli
(można było w testamencie lub dołączonych doń kodycylach);
o intencja spadkodawcy musiała być wyraźnie objawiona, nie mogło być mowy
o domniemaniu istnienia, czyli o dorozumianej klauzuli kodycylarnej;
• stosowanie klauzuli uchodzi za przykład konwersji czynności prawnej.
34. Przedstaw naturę i sposoby dokonywania darowizn na wypadek śmierci.
[Krystian Petz]
Donationes mortis causa
• instytucja z pogranicza prawa spadkowego i prawa zobowiązań;

• najważniejszy warunek skuteczności prawnej – obdarowany musiał przeżyć darczyńcę
(cecha wyróżniająca ten typ darowizny);
• pierwsza możliwość: przejście przedmiotu na obdarowanego w momencie śmierci
darczyńcy;
23
• druga możliwość: przejście przedmiotu od razu, ale w razie wcześniejszej śmierci

obdarowanego – zwrot przedmiotu;
• (w formie zobowiązania) obligacyjna donatio mortis causa – przez stypulację
zawierającą klauzulę o wcześniejszej śmierci darczyńcy;
• (w formie przeniesienia własności) rzeczowa donatio mortis causa – w przypadku
res mancipi: przez mancypację lub in iure cessio wraz z umową dodatkową;
gwarantującą zwrot przedmiotu w razie przeżycia obdarowanego przez darczyńcę,
w przypadku res nec mancipi: przez przeniesienie detencji na obdarowanego
(własność nabywał w chwili śmierci darczyńcy);
35. Wskaż cechy donatio mortis causa, które przyczyniły się do jej popularności
w praktyce obrotu prawnego. [J. M.]
Donationes mortis causa były wygodne i stały się bardzo popularne. Racjonalność
ekonomiczna powodowała, że Rzymianie nieufnie odnosili się do darowizn jako
dysponowania majątkiem bez otrzymywania czegoś w zamian, co skutkowało wieloma
ograniczeniami w tej kwestii (lex Cincia – ograniczała wysokość darowizn, zwalniała
z ograniczenia najbliższych i osoby uprzywilejowane; zakaz darowizn między małżonkami od
czasów Augusta; wymóg formy pisemnej i rejestracji darowizn o znacznej wartości za
Konstantyna i Justyniana). W przypadku darowizn mortis causa nieotrzymanie niczego
w zamian nie miało znaczenia z uwagi na naturę czynności. Ważnie sporządzali je między sobą
nawet małżonkowie. Darczyńca zawsze mógł darowiznę odwołać, a sama darowizna mimo
pozostawania dwustronną czynnością inter vivos służyła osiągnięciu skutku mortis causa.
36. Wymień zasady służące interpretacji testamentu tak, aby jak najwierniej utrzymać
w mocy jego postanowienia. [Klaudia Bednarczyk]
• favor testamenti
o generalna dyrektywa interpretacyjna;
o wyrażała się w szukaniu takiej wykładni, która pozwoliłaby uratować testament
przez utrzymane w mocy ustanowienie dziedzica;
o wynikało z niej, że gdy woli spadkodawcy nie sposób dać pełnego wyrazu,
należy utrzymać testament w mocy nawet przy pewnych modyfikacjach
(częściowe wykonanie wydaje się właściwsze od całkowitego upadku
testamentu);
o głosi, że należy podtrzymać przynajmniej to co jest pragnieniem testatora;
o interpretacja powinna być oparta na kryterium racjonalności – nie przyjmowano
rozwiązań niespójnych;
• plus nuncupatum, minus scriptum – więcej powiedziano niż napisano
o regułę powoływano, gdy w formule ustanowienia dziedzica brakowało jakiegoś
elementu;
o wyrażała postulat woli milcząco wynikającej ze sformułowań testatora;
o wg Celsusa na tabliczkach notowano mniejszy udział niż powiedział testator;
24
• falsa causa non nocet

o głosi, że na ważność dyspozycji nie wpływa mylnie podana przyczyna działania
testatora;
o błąd co do motywacji nie ma znaczenia (np. testator uczynił spadkobiercą
osobę, o której sądził, że jest wolna, lecz okazała się niewolnikiem – takie
heredis institutio uznawano za ważne);
o nie uznawano błędów poważnych, np. co do tożsamości – taki błąd powoduje
nieważność dyspozycji;
• falsa demonstratio non nocet
o reguła mówi, że dyspozycja pozostaje w mocy mimo błędnego przedstawienia,
np. zapisany w legacie niewolnik: „Stichusa szewca zapisuję Tycjuszowi” stał
się własnością legatariusza, choć nigdy nie był szewcem;
37. Scharakteryzuj główne wskazówki pomocne w interpretacja testamentu.

[Franciszek Podłęcki]
Favor testamenti:
• wynika z szacunku do woli zmarłego,

• generalna dyrektywa interpretacyjna,
• priorytetem wskazanie rzeczywistej woli testatora,
• opiera się na kryterium racjonalności,
• gdy nie dało się dać pełnego wyrazu woli spadkodawcy, należało:
o utrzymać testament w mocy, choćby i przy pewnych modyfikacjach,
o starać się podtrzymać przynajmniej to, co powinno być pragnieniem testatora,
o wykonanie części testamentu lepiej oddaje realizację favor testamenti, niż
całkowity jego upadek,
• są z nią związane dwie inne zasady:
o „w testamentach jak najpełniej wykładamy wolę testatorów”,
o „w razie wątpliwości należy wybierać życzliwie”, która stała się regułą
doktrynalną w późniejszych kodyfikacjach.
Plus nuncupatum, minus scriptum – „więcej powiedziano niż napisano”:
• stosowana, kiedy formule ustanowienia dziedzica lub fideikomisu brakowało jakiegoś

elementu,
• pierwotnie zawierała fikcję, że wszystko zostało wypowiedziane prawidłowo, później
rozwinięto ją o twierdzenie, że ta wypowiedz była dokładna,
• uszanowanie woli milcząco wynikającej ze sformułowań testatora.
Falsa causa non nocet – „błąd co do motywacji nie ma znaczenia”:
• na ważność dyspozycji nie wpływa fałszywie podana przyczyna działania testatora,

• zwykle używano przy legatach,
• istotny błąd powoduje jednak nieważność dyspozycji (na przykład niezamieszczenie
warunku przy heredis institutio, gdy było wiadomo, że testator chciał go zamieścić,
25
powodowało nieważność dyspozycji; jednak zamieszczenie warunku, gdy testator nie

chciał go zamieszczać było ważne, a warunek traktowano jako nieistniejący),
• błąd co do wolności spadkobiercy nie powodował nieważności, a o przyjęciu spadku
decydował właściciel spadkobiercy, nie zaś substytut;
o błąd co do tożsamości już jednak poważnym błędem zakłócającym wolę
testatora.
Falsa demonstratio non nocet-“dyspozycja pozostaje w mocy mimo błędnego
przedstawienia”
• pojęcie woli typowej i indywidualnej:

o interpretacja typowa: danym słowom powszechnie używanym przypisuje się
znaczenie powszechnie uznane przez społeczeństwo,
o interpretacja indywidualna: należy użytym przez testatora słowom nadać
takie znaczenie, w jakim danego słowa używał sam testator,
o wiele z tych znaczeń ustaliła jurysprudencja (np. przez użycie rodzaju męskiego
rozumiano obie płcie, przez użycie w liczbie pojedynczej słowa „dziedzic”
można było rozumieć więcej osób,
o wyjaśnienie niejasności przynosi czasem sam testament, a czasem da się to
zrobić za pomocą informacji spoza testamentu.
wola dorozumiana – musiała mieć podstawę w postanowieniach testatora
Interpretacja obiektywna i subiektywna:
• nie powinno się ich sobie przeciwstawiać,

• obiektywna pełni rolę wtórną („integracyjną i korekcyjną”),
• voluntas ma zawsze charakter indywidualny, ale można do niej przejść dopiero, gdy
pojawią się wątpliwości co do typowego charakteru postanowień testatora,
• interpretacja obiektywna miała też na celu korektę niedokładności faktycznych,
prawnych i logicznych.
Warunek rozwiązujący i termin:
• warunki wymagały niejednokrotnie interpretacji, gdyż warunek rozwiązujący i termin

powodowały nieważność rozrządzeń,
• pozwalano jedynie na termin początkowy przy wyzwoleniu testamentowym i legacie
• przy życzliwej interpretacji traktowano je, jakby ich nie było (podyktowała to
początkowo reguła favor libertatis),
• cautio Muciana – powodujący nieważność warunek pozostawania we wdowieństwie,
zastąpiony stypulacyjnym zabezpieczeniem – cautio, nazwanym od pomysłodawcy –
Kwintusa Mucujsza Scewoli – Muciana,
• warunki niemożliwe, niemoralne i contra legem,
• spór między Prokulianami a Sabinianami: przychylono się do Sabinianów, bo uważali,
że klauzule powodującą nieważność dyspozycji należy wyeliminować; po prostu
26
uchylano ją, czyli stosowano remissio; pogląd ten przeważył, ponieważ sprzyjał on
zasadzie favor testamenti.
38. Wyjaśnij znaczenie SC Neronianum (60 r. po Chr.) dla wykładni testamentu.

[Artur Dubelt]
S.C. Neronianum – uchwała senatu wydana w sprawie legatów za panowania Nerona.
• starała się zaradzić przypadkom nieważności zapisów, która była spowodowana

błędnym użyciem słów, jakich ius civile bezwzględnie wymagało;
• w tej uchwale zdecydowano, że wszystkie nieprawidłowe zapisy zostaną uznane za
legaty damnacyjne;
39. Wylicz sposoby przyjęcia spadku w prawie rzymskim. [Darek Kędra]
Nabycie spadku przez wyrażenie woli:
• przez formalne oświadczenie zwane cretio,

o cretio zaniknęła w prawie poklasycznym,
• w sposób dorozumiany, zachowując się jak dziedzic – pro herede gestio,
Pro herede gestio polegało na dokonaniu czynności, którą wykonałby dziedzic: spłata
długu spadkowego, zbycie dóbr lub wyzwolenie niewolnika spadkodawcy; administracja
majątkiem, używanie czy zbywanie dóbr spadkodawcy. Zdaniem Juliana phg to wymóg
okazania woli, najważniejszy jest animus heredis.
• przez oświadczenie nuda voluntate.

Od cretio różnić się miałoby brakiem obowiązku co do formy, od pro herede gestio
brakiem wymogu podejmowania czynności.
40. Wyjaśnij, co dzieje się ze spadkiem po śmierci testatora, a przed przyjęciem spadku
przez powołanych do dziedziczenia. [J. M.]
W prawie rzymskim, które rozróżniało chwilę śmierci spadkodawcy i moment nabycia spadku,
wypracowano dwie fikcje:
• pierwotnie przyjmowano retroaktywność:

o z chwilą nabycia uważano dziedzica za następcę zmarłego od momentu jego
śmierci,
o w tej koncepcji spadek reprezentuje osobę spadkobiercy, zanim ten nie obejmie
go w posiadanie;
• fikcja, że hereditas ma swój własny byt, stanowi uosobienie podmiotu (z prawami
i obowiązkami) i zajmuje miejsce zmarłego:
o spadek zapożyczał niejako zdolność prawną od zmarłego, reprezentował
spadkodawcę,
o przykłady stosowania fikcji: niewolnik, którego właściciel zmarł nabywał dla
spadku, naruszenie zwłok spadkodawcy powoduje nabycie przez spadek skargi
przeciwko sprawcy zniewagi.
27
41. Scharakteryzuj zachowek jako przesłankę obalenia testamentu. [Artur Dubelt]

Zachowek stanowił jedną z przesłanek skargi o obalenie testamentu (querela inofficiosi
testamenti). Nie był on prawem dziedziczenia należnym z mocy prawa. O skargę wcześniej
wspomnianą zwracali się krewni, gdy nic nie otrzymali albo dostali bardzo mało.
Istotny miernik niesprawiedliwości wyznacza porządek dziedziczenia beztestamentowego.

W Rzymie uznano, że nie jest za mało, gdy otrzymywało się ¼ tego co odziedziczyłoby się
beztestamentowo.
Przełom w rozumieniu zachowku nastąpił w 528 roku w związku z wydaniem konstytucji
Justyniana, gdzie utworzono skargę o uzupełnienie zachowku (actio ad supplendam
legitimam). Od momentu wydania tej konstytucji, o unieważnienie testamentu za pomocą
querela inofficiosi testamenti można było się ubiegać tylko, gdy nie otrzymano nic ze spadku.
Justynian wymagał, aby zachowek był wolny od poleceń oraz warunków. Konstytucja
wydana w 531 roku unieważniała zrzeczenie się zachowku, a w Noweli 18 z 536 roku
zachowek zwiększono do 1/3, a gdy dzieci było więcej niż czworo do ½.
42. Wskaż powody oraz konsekwencje podważenia lub obalenia testamentu.
[Jakub Michna]
Kontrola testamentu i jego podważanie stało się możliwe, odkąd z końcem republiki pretorzy
zdecydowali się udzielać skargi o obalenie testamentu – querela inofficiosi testamenti.:
• podstawę jej zastosowania stanowiła niezgodność aktu ostatniej woli z officium pietatis
(moralne powinności testatora wobec najbliższych)
• przy QIT mówiło się o najbliższych krewnych, lecz najczęściej chodziło o relację
rodzice–dzieci (rodzice mogli występować ze skargą w III w po Chr., bracia i siostry –
jeśli testator ustanowił dziedzicem osoby niegodne szacunku),
• skargę można było wnieść w ciągu 5 lat od śmierci spadkodawcy,
• wytoczenie prowadziło do obalenia testamentu, wskutek czego dochodziło do
dziedziczenia beztestamentowego,
o urzędnik mógł pozwolić także na obalenie części testamentu, co było
złamaniem zasady nemo pro parte, usprawiedliwione jednak chęcią okazania
możliwie największego szacunku dla rozrządzeń testatora,
• o skargę najbliżsi krewni zwracali się, gdy albo nic nie otrzymali, albo otrzymali bardzo
mało,
o uznawano, że nie jest za mało, jeśli otrzymało się ¼ tego, co dana osoba
dziedziczyłaby beztestamentowo.
Konstytucja Justyniana z 528 r. stworzyła skargę o uzupełnienie zachowku. Odtąd

o unieważnienie testamentu za pomocą QIT można było się ubiegać tylko wówczas, gdy
uprawnieni nie otrzymali niczego ze spadku (gdy otrzymali mniej niż pars legitima –>
uzupełnienie zachowku). Warto zwrócić również uwagę, że wydziedziczenie ze słusznej
przyczyny nie groziło podważeniem testamentu.
28
43. Wylicz podmioty z kręgu dziedziców koniecznych; wylicz podmioty z kręgu

spadkobierców postronnych. [ J. M.]
Dziedzice konieczni:
• sui et neceessarii –> zstępni spadkodawcy, którzy w momencie jego śmierci przestają
podlegać władzy ojcowskiej (dzieci in potestate; pogrobowcy; zstępni zmarłych lub
emancypowanych synów spadkodawcy; żona, która weszła pod manus; synowe,
których mężowie zmarli, a wzięli je wcześniej pod manus),
• necessarii tantum –> niewolnicy łącznie ustanowieni i wyzwoleni w testamencie
właściciela.
Dziedzice postronni:
• wszyscy pozostali (jeśli nie należeli do familia zmarłego byli nazywani extranei –
zewnętrznymi).
44. Kiedy dochodziło do „zaoferowania” spadku i którym z powołanych do dziedziczenia
go „oferowano”? [Patrycja Turek]
Brak:
• testamenti factio powodował niemożność bycia powołanym,

• capacitas – niemożność nabycia,
• indiginitas – niemożność zatrzymania tego co się nabyło.
Samo powołanie do spadku – delatio hereditatis – nie zawsze powodowało, że osoba powołana
stawała się spadkobiercą:
• sui heredes nabywali spadek z mocy prawa z chwilą śmierci spadkodawcy, bez
podejmowania decyzji, dlatego zostali nazwani spadkobiercami koniecznymi
(heredes necessarii); wyróżnia się wśród nich:
o sui et necessarii (właśni i konieczni),
o necessarii tantum (niewolnicy wyzwoleni w testamencie właściciela);
• heredes extranei (postronni), żeby nabyć spadek, musieli wyrazić swoją wolę, dlatego
też zostali nazwani heredes voluntarii.
o osoba powołana miała prawo, ale nie obowiązek przyjęcia spadku,
o samo powołanie było tylko formą zaoferowania spadku,
o powołany stawał się spadkobiercą w chwili nabycia spadku,
o trzy sposoby wyrażenia woli przez powołanego:
▪ cretio – formalne oświadczenie o przyjęciu spadku,
▪ pro herede gestio – podejmowanie działań, występowanie w roli
dziedzica,
▪ nuda voluntate – jakiekolwiek nieformalne oświadczenie woli
o przyjęciu spadku;
o w czasie, gdy dziedzic postronny zastanawia się, czy przyjąć spadek, ten nie
miał właściciela i spoczywał – taki spadek nazwano „leżącym” – hereditas
iacens.
29
45. Wyjaśnij, dlaczego w wyjątkowych sytuacjach prawo rzymskie pozwalało na

transmisję powołania do spadku. [Karolina Somerlik]
Transmisja stanowiła możliwość przekazania przez powołanego do spadku swojej pozycji

osobie trzeciej, która mogła wypowiedzieć się co do jego przyjęcia albo odrzucenia –
przekazanie powołania było czynnością między żyjącymi.
Powołanie przez transmisje trzeba uznać za sytuację wyjątkową. W praktyce transmisja
była możliwa, ponieważ zdarzało się, że nie tylko okoliczności, ale także prawo
uniemożliwiało wypowiedzenie się powołanego na temat przyjęcia spadku.
Na przykład gdy termin przewidziany na formalne przyjęcie spadku (cretio) upłynął

żołnierzowi albo osobie nieobecnej ze względu na załatwianie spraw publicznych albo gdy
powołany do spadku jest za granicą i umiera.
46. Wskaż przypadki, w których dochodziło do przyrostu w dziedziczeniu
beztestamentowym, testamentowym i przy zapisach. [Klaudia Bednarczyk]
Tytułem wstępu: w prawie rzymskim przyrost wynikał z koncepcji sukcesji uniwersalnej –
dziedzice musieli być powołani i nabyć cały spadek. Przyrost następował z mocy prawa, bez
znaczenia czy powołanie wynikało z ius civile, czy z ius honorarium.
Do przyrostu dojdzie gdy:

(dziedziczenie testamentowe)
• Przynajmniej jeden z powołanych ważnie przyjmie spadek (warunek konieczny).

• Testator nie wyczerpał spadku, np. ustanowił jednego dziedzica w 6/12, a drugiego
w 3/12.
• Niektóre z ustanowienia były nieważne od samego początku np. powołany nie żył lub
nie miał zdolności dziedziczenia.
• Niektóre ustanowienia stały się nieważne na skutek zdarzeń do jakich doszło po
sporządzeniu testamentu, a przed powołaniem do spadku np. niespełnienie się warunku.
(dziedziczenie beztestamentowe)
• W dziedziczeniu beztestamentowym, w przypadku odrzucenia spadku, śmierci lub

utraty zdolności do dziedziczenia.
(zapisy)
• W legacie damnacyjnym, zwłaszcza ułamkowym – jeśli testator nie był precyzyjny

w określaniu, który ze spadkobierców został nim obciążony, należał się niezależnie od
zmian. Gdyby jednak nałożył go imiennie na powołanego, którego udział przyrósł
innym, zobowiązanie gasło (D.31,29,1).
W tym miejscu warto wspomnieć, że w porównaniu do prawa rzymskiego, w prawie polskim
przyrost przypada tylko w dziedziczeniu testamentowym, nie dopuszcza się przyrostu
w dziedziczeniu ustawowym.
30
47. Wyjaśnij, dlaczego prawo rzymskie pozwalało na nadmierne obciążenie spadku

długami. [J. M.]
Z chwilą nabycia spadku dziedzic wchodził w miejsce spadkodawcy ze wszystkimi

wynikającymi z tego konsekwencjami, a kontynuacja osoby spadkodawcy miała zarówno
aspekt religijny i majątkowy. W Rzymie było przekonanie o bezwzględnej konieczności
zwracania długów. Gdy ktoś nie zdążył lub nie dał rady spłacić, najbliżsi spośród związanych
prawną więzią rodzinną, wchodząc w jego pozycję, podejmują wszystko, co godzi się przejąć
po zmarłym. Kontynuują oni kult rodzinny, sławę i niesławę, korzystają ze szczęścia
i uczestniczą w niepowodzeniach zmarłego.
48. Jakie ograniczenia w odpowiedzialności za długi spadkowe przewidywało prawo
rzymskie? [J. M.]
Dziedzice postronni nie musieli przyjmować spadku. Jeśli długi spadkowe przekraczały
wartością dobra uzyskane ze spadku mogli oni po prostu powstrzymać się od przyjęcia.
Takiej możliwości nie mieli na początku dziedzice konieczni. Stawali się oni dziedzicami
z mocy prawa bez konieczności przyjmowania spadku, a nawet bez swej wiedzy.
Pod koniec republiki pretor przyszedł im na ratunek i zaczął udzielać dziedzicom koniecznym
dobrodziejstwa powstrzymania się od przyjęcia spadku (beneficium abstinendi), jeżeli nie
zaczęli jeszcze zajmować się majątkiem spadkowym:
Niewolnik wyzwolony i ustanowiony dziedzicem nie mógł skorzystać jednak z beneficium

abstinendi. Mógł natomiast ubiegać się o separatio czyli możliwość oddzielenia majątków.
Dzięki temu egzekucję prowadzono tylko z odziedziczonego majątku, osobno zaś traktowano
dobra, jakie nabył po śmierci patrona.
Justynian wprowadził dla dziedziców nowy środek – dobrodziejstwo inwentarza (beneficium
inventarii). Korzystając z tego dobrodziejstwa dziedzic mógł w określonej formie sporządzić
inwentarz rzeczy spadkowych. Odpowiadał wówczas za długi spadkowe tylko do wysokości
zinwentaryzowanego majątku spadkowego.
49. Wymień beneficja w prawie spadkowym. Scharakteryzuj dobrodziejstwo inwentarza.
[K. P.]
Wyróżniamy następujące beneficja w prawie spadkowym:
• beneficium inventari (dobrodziejstwo inwentarza),

• beneficium seperationis bonorum (dobrodziejstwo oddzielenia majątku spadkowego od
własnego majątku dziedzica),
• beneficium abstinendi (wstrzymanie się od przyjęcia spadku, gdy ten jest zadłużony),
• beneficium bonorum possessionum (wprowadzenia dziedzica prawa pretorskiego
w posiadanie majątku spadkowego przez pretora),
• beneficium legis Falcidiae, (czyli przywilej ograniczający wysokość legatów do jednej
czwartej spadku, tzw. kwarta falcydyjska).
31
Dobrodziejstwo inwentarza w 531 r. wprowadził Justynian.

Beneficium inventari:
• przysługujące według prawa justyniańskiego dziedzicowi, który, objąwszy spadek,

chciał ograniczyć swoją odpowiedzialność za długi spadkowe do faktycznej wysokości
spadku,
• pozwala zostać dziedzicem i odpowiadać tylko intra vires – w ramach możliwości
spadku,
• spisu w Rzymie dokonywano w obecności notariusza i świadków; Nowela I dla
zabezpieczenia zapisobierców każe powołać trzech z nich na świadków; dokument
podpisywał dziedzic, deklarując zgodność inwentarza z prawdą,
• ciężar dowodu przenoszono na wierzycieli i zapisobierców, którzy w razie wygranej
uzyskiwali zasądzenie spadkobiercy na podwójną wartość rzeczy nie wymienionych
w spisie,
• wierzyciele i legatariusze między sobą egzekwują pierwszeństwo: wierzyciele zastawni
lub uprzywilejowani przed zwykłymi ze skryptów dłużnych; wśród tych ostatnich
obowiązywała zasada prior tempore potior iure; zapisobiercy dopiero po wierzycielach
spadkowych.
50. Dlaczego podatek od spadków stanowił udział państwa w dziedziczeniu oraz jak
inaczej państwo mogło stać się spadkobiercą własnych obywateli? [Karolina Somerlik]
Pięcioprocentowy podatek od spadków wprowadzony przez Augusta w 6 r. po Chr.,
powodował, że nabycie spadku miało także publicznoprawny skutek.
Należało odprowadzić od spadku podatek, dziedzic mógł go dedukować, pośrednio wpływało
to na sytuację zapisobiorców.
Podatek stał się przede wszystkim udziałem, w jakim państwo było powołane do dziedziczenia
– fiscus stał się podmiotem uprawnionym do dziedziczenia, w ten sposób zasilając skarb
państwa odprowadzanymi od spadków kwotami. Państwo zawsze miało zdolność
dziedziczenia po swoich obywatelach, mogli oni w testamencie ustanowić je spadkobiercą.
32
PRAWO RZECZOWE
1. Jakie są chronione przez prawo rzymskie formy władania rzeczą? [Piotr Woldan]
Prawo rzymskie chroni następujące formy władania rzeczą: posiadanie, własność oraz prawa
na rzeczy cudzej.
• posiadanie (possessio), mające w prawie rzymskim charakter faktyczny – składają się

na niego:
o element obiektywny lub zewnętrzny – corpus, czyli fizyczne władanie rzeczą,
posiadanie nad nią efektywnej kontroli;
o element subiektywny lub wewnętrzny – animus, czyli wola zatrzymania rzeczy.
Animus może być wykonywany:
▪ dla siebie (animus rem sibi habendi) – z nim wiąże się posiadanie
cywilne
▪ dla kogoś (animus rem alteri habendi) – z nim wiąże się posiadanie
naturalne (inaczej dzierżenie, detencja).
Uzyskujący posiadanie w sposób niewadliwy (niedokonujący tego przemocą,

potajemnie lub prośbą) posiadacz cywilny uprawniony był do ochrony
interdyktalnej, skutecznej wobec gorszego posiadacza.
• własność (dominium, proprietas):

o pełne prawne władztwo w stosunku do rzeczy, dające najszersze uprawnienia
do władania nią;
o chronione przeciwko każdemu (erga omnes) skargą rzeczową;
o prawo własności przysługiwało zarówno państwu, jak i osobom prywatnym;
o w rozwoju prawa rzymskiego własność nabyła charakteru abstrakcyjnego
i indywidualistycznego;
o nieograniczona czasowo (wieczysta);
o przedmiotem mogły być tylko rzeczy materialne (res corporalis);
o dzieli się na kwirytarną i bonitarną (o charakterze przejściowym – właściciel
bonitarny uzyskiwał władztwo kwirytarne w drodze zasiedzenia).
▪ ochrona własności kwirytarnej
▫ skarga wydobywcza (rei vindicatio), stosowana
do odzyskania utraconej rzeczy;
▫ negatoryjna (actio negatoria), odpierająca inne
naruszenia własności niż zabór posiadania, na
przykład wtedy, gdy pozwany rościł sobie
służebności.
33
• prawa na rzeczy cudzej (iure in re aliena) zakładają, że tytuł własności przysługuje

innemu podmiotowi. Określa się je również jako prawa rzeczowe ograniczone,
ponieważ odpowiadają treściowo tylko jakiemuś wycinkowi własności.
Dzielą się na:

o prawa do korzystania z rzeczy (służebności gruntów wiejskich i miejskich
oraz służebności osobiste, dzierżawa wieczysta-emfiteuza, prawo zabudowy);
o prawo zastawu (zastaw ręczny i zastaw bez dzierżenia – hypotheca).
2. Charakter faktyczny czy prawny posiadania (possessio)? [Ewelina Łoś]

W klasycznym prawie rzymskim za faktycznym charakterem posiadania przemawiają
następujące argumenty:
• posiadanie nie odżywia automatycznie z mocy prawa powrotu jeńca do ojczyzny;

• w wyniku nabycia spadku dziedzic zewnętrzny nie nabywa posiadania wykonywanego
uprzednio przez spadkodawcę;
• można wyjątkowo nabyć posiadanie za pośrednictwem osób niepodległych władzy
nabywcy (np. prokurator, opiekun);
• do zgaśnięcia posiadania wystarcza utrata samej woli posiadania.
Spór o faktyczną czy prawną naturę posiadania trwa od czasów glosy bolońskiej.
We współczesnych kodeksach cywilnych (CC, BGB, KC) przeważa ujęcie faktyczne.
3. Jakie są sposoby nabycia posiadania? [Elias Smurzyński]
• uzyskanie corpore et animo – czyli fizycznego władania rzeczą oraz woli posiadania
jej dla siebie (jest to najbardziej powszechny sposób);
Rozluźnienie wymogu corpus:

o traditio longa manu – Jawolenus dopuszczał rozumienie corpus tak, że
przedmioty złożone w polu widzenia nabywcy na jego polecenie jako
w pewnym sensie są wydane długą ręką (longa manu traditia). Celsus natomiast
rozluźnił wymogi objęcia w posiadanie gruntów, i o ile wcześniej wymagano,
by na nie wejść, Celsus dopuścił nabycie, gdy nabywca był w stanie objąć go
wzrokiem; ta sama zasada dotyczyła nieporęcznych ruchomości: kolumn
budowlanych, beczek z winem, etc.
o traditio clavium – Papinian dopuścił nabycie posiadania za pomocą samej
umowy, w pobliżu magazynu, w którym składowano towar. Warunkiem było
wręczenie nabywcy kluczy w pobliżu magazynu.
Z biegiem czasu postępowała spirytualizacja (dematerializacja) posiadania,

tzn. element wewnętrzny posiadania (animus) nabierał większego znaczenia. Wykształciło
się nabycie posiadania solo animo (poprzez zmianę samego animus).
34
• traditio brevi manu – wydanie „krótką ręką”, zmiana animus mocą samej umowy,
dotychczasowy dzierżyciel nabywa posiadanie za zgodą posiadacza,
np. wydzierżawiający sprzedaje grunt dzierżawcy;
o dzierżyciel nie mógł samodzielnie zmienić posiadania mocą własnej decyzji –
zasada niedopuszczalności samowolnej zmiany podstawy posiadania (nemo
sibe ipse causam possessionis mutare potest)
• constitutum possessorium – była to sytuacja odwrotna do traditio brevi manu. Mocą
samej umowy, dotychczasowy posiadacz zatrzymywał rzecz jako dzierżyciel,
np. sprzedawca rzeczy zostawał jej najemcą.
o Celsus dopuszczał constitutum possessorium jedynie dla zarządcy majątku,
który najpierw musiał nabyć na siebie posiadanie, a potem przenosił je,
zachowując dzierżenie na mocodawcę.
4. W jakich sytuacjach zachowujemy posiadanie solo animo? [Matylda Mnych]

Posiadanie solo animo stanowi rodzaj posiadania utrzymywanego samą wolą posiadacza danej
rzeczy. Zachowywane jest w przypadku:
• posiadania natury okresowej np. pastwisk letnich w trakcie lata, a zimowych w takcie
lata;
• pozostawienia nieruchomości bez nadzoru, ale i bez zamiaru jej porzucenia, np. wyjście
do sklepu po zakupy;
• zbiegłego niewolnika, którego co prawda nie mamy fizycznie u siebie, ale chcemy go
i szukamy;
• posiadania wykonywanego za pośrednictwem dzierżycieli;
• posiadania skarbu ukrytego w trudnym miejscu do zlokalizowania.
5. Zakres i ograniczenia uprawnień właściciela w prawie rzymskim. [Michał Wziątek]

Przez własność należy rozumieć, niezależne od wpływu grup rodowych lub władzy
państwowej, definitywne przyporządkowanie prawne rzeczy pewnej osobie. Własność dawała
monopol korzystania z rzeczy z wykluczeniem od wpływu na nią innych. Własność oznaczała
prawo absolutne w rozumieniu jego skuteczności erga omnes. Istotną cechą własności
rzymskiej stanowiła jej wieczystość – niedopuszczalność ograniczeń czasowych. Do własności
nie można było dodawać ani terminu końcowego, ani warunku rozwiązującego.
Z uwagi na zasadniczo nieograniczony zakres uprawnień właściciela, nie dało się wyliczyć
uprawnień w sposób wyczerpujący, lecz można wymienić kilka typowych uprawnień
wymienionych przez glosę:
• prawo posiadania rzeczy – ius possidendi;

• prawo używania rzeczy – ius abutendi;
• prawo pobierania pożytków – ius fruendi;
• prawo rozporządzania tytułem prawym do rzeczy – ius disponedi.
35
Do ograniczeń własności prywatnej zaliczamy:
• natury publicznej – wynikały z norm obyczajowych lub ustrojowych:

o dobrych obyczajów wśród najwyższych warstw pilnował cenzor – karał notą
cenzorską, np. za złe prowadzenie, rozrzutność czy nieuprawianie ziemi;
o ograniczenia wynikające z prawa budowlanego:
▪ utrzymanie 2,5 stopy odstępu między budynkami i 8 stóp szerokości
drogi, które mają być naprawiane przez właścicieli gruntów
przyległych;
▪ w wielu statutach miejskich zakazano rozbiórki budynków bez zgody
rady miejskiej i zobowiązania do ich odbudowy;
▪ uchwały senatu zakazały zakupu budynku w celu rozbiórki i spekulacji
materiałami;
o konstytucje Antoninusa Piusa, które zakazały znęcania się nad niewolnikami,
było to uznawane za czynienie ze swego prawa złego użytku (właściciel
zostawał pozbawiony ochrony prawa własności, a nawet może być zmuszony
do sprzedaży niewolników);
o wywłaszczenie – dokonywane przez magistraturę w razie konieczności
publicznej;
▪ nie była to jednak samodzielna instytucja prawna, stosowano różne
naciski, w myśl zasady, że właścicielowi nie można bez jego udziału
odebrać prawa własności ani przenieść go na innych;
▪ w późnym cesarstwie funkcjonował przymusowy wykup (oferowano
odszkodowanie);
• natury prywatnej – wynikały z prawa sąsiedzkiego lub czynności prawnych:

o zakaz zbywania rzeczy:
▪ prawo klasyczne: będących przedmiotem procesu, italskich gruntów
posagowych, należącego do podopiecznego gruntów wiejskich lub
podmiejskich;
▪ prawo poklasyczne: ojciec nie mógł się pozbyć się gruntów, które dzieci
odziedziczyły po matce. Za Justyniana natomiast wprowadzono zakaz
alienacji i zastawu rzeczy zapisanych testamentowo;
o prawo sąsiedzkie:
▪ żądanie, aby sąsiad przyciął zacieniające grunt drzewa, usunął korzenie
przerastające granicę i dozwolił nam zebrać na jego gruncie nasze
owoce;
▪ zakaz szkodzenia sąsiadowi przez zmianę spływu wody deszczowej
i odprowadzania na jego grunt dymu, pyłu itp.; skarga
„o powstrzymanie wody deszczowej”;
▪ „zabezpieczenie z powodu grożącej szkody” (cautio damni infecti)
– zabezpieczenie się przed szkodą grożącą z powodu zawalenia się
budowli sąsiada;
36
▪ „sprzeciw co do nowej budowli” (operis novi nuntiatio) – w razie

budowania przez sąsiada konstrukcji naruszającej nasze prawo
własności czy służebności, był sankcjonowany pretorskim nakazem
rozbiórki;
• restytutoryjny interdykt quod vi aut clam – jeśli sąsiad
wykonywał prace budowalne przemocą lub potajemnie;
• „skarga o wytyczenie granic” (actio finium regundorum)
– w razie sporu o pas graniczny.
• natury sakralnej – ograniczenia wynikały z reguł dotyczących grzebania zmarłych;
w przypadku pochowania zwłok ludzkich w grobowcu położonym na cudzym gruncie
– grunt uznawano za uświęcony. Również w przypadku dokonania pochówku bez
zgody właściciela. Właściciel tracił własność w granicach grobu, ale przysługiwały mu
względem tego, kto pogrzebał, środki procesowe w celu uzyskania rekompensaty.
6. Jakie znano w Rzymie rodzaje współwłasności?
• wspólnota „bez przeprowadzania podziału” (consortium ercto non cito)

Powstawała ona początkowo w razie dobrowolnego kontynuowania wspólnoty
gospodarczej przez tzw. dziedziców domowych (heredes sui), znajdujących się
uprzednio pod wspólną władzą spadkodawcy, a następnie również przez czynność
prawną „zbratania się” przed urzędem pretora.
o Każdemu z uczestników consortium wolno było samodzielnie dokonywać

wszelkich dyspozycji majątkowych ze skutkiem dla wszystkich, co wynikało ze
stosunku zaufania.
o Każdy z uczestników consortium mógł jednak każdocześnie żądać zniesienia
wspólnoty za pomocą skargi działowej (actio familiae erciscundae).
• współwłasność w częściach ułamkowych (communio pro indiviso), konieczna na

rzeczach niepodzielnych, takich jak niewolnik czy zwierzę.
o Każdy współwłaściciel może swą częścią idealną dowolnie rozporządzać,
np. sprzedać ją czy zastawić;
o Całą rzeczą mogą dysponować – w odróżnieniu od reżimu consortium – tylko
wszyscy współwłaściciele łącznie, co jest wymagane zwłaszcza przy
obciążeniu nieruchomości służebnością lub wyzwoleniu wspólnego
niewolnika;
o Każdemu ze współwłaścicieli przysługiwało prawo zakazu, podobne do weta;
o Wszyscy mieli prawo do powództwa o zniesienie współwłasności (actio
communi dividundo).
Znano, ale wykluczono: współwłasność do niedzielnej ręki (duorum in solidum dominium)
i współwłasność na fizycznych częściach rzeczy (partis corporis dominium).
37
7. Rozróżnienie pochodnych i pierwotnych sposobów nabycia własności. [Filip Borszlak]

Rzymscy juryści potrafili rozróżnić nabycie własności niezależnie od praw poprzednika
(pierwotne) albo z następstwem prawnym (pochodne).
Nabycie pochodne:
• Obowiązywała zasada, że nikt nie może przenieść na drugiego więcej praw, niż sam
posiada (nemo plus iuris ad alium transferre potest quam ipse haberet) –
sformułowana przez Ulpiana. Oznacza to, że zbywca może przenieść albo tyle samo
praw, ile mu przysługuje – określamy to mianem nabycia translatywnego, albo mniej
– w tym przypadku jest to nabycie konstytutywne.
• Własność nie podlegała przeniesieniu z mocy nagiej umowy (nudum pactum). Oznacza
to, że kontrakt sprzedaży sam przez się nie wywierał skutku rzeczowego. Powstawały
jedynie skutki zobowiązujące, które dostarczały słusznej przyczyny (iusta causa) dla
późniejszego nabycia własności.
Przykłady:
o mancypacja – w obecności pięciu dojrzałych obywateli rzymskich zbywca

wydawał towar nabywcy, za który ten płacił kawałkami miedzi, odważanymi
przez libripensa. Osoba ta była zobowiązana do wypowiedzenia formuły:
„Twierdzę, że ten niewolnik jest mój według prawa Kwirytów i niech będzie
mi on kupiony za pomocą spiżu i tej wagi”. Podczas całej ceremonii zbywca
pozostawał bierny. Mancypacja stanowiła formalną czynność abstrakcyjną.
o in iure cessio – następowało w drodze pozornego procesu windykacyjnego.
Nabywca odgrywał w nim rolę powoda, który wygłaszał formułę windykacji,
podczas gdy zbywca występował jako pozwany. Również i tutaj aktywny był
tylko nabywca, a zbywca pozostawał bierny. Była czynnością abstrakcyjną,
która przenosiła własność i inne prawa władcze niezależnie od ważności
uprzedniego porozumienia stron.
o traditio – zapewniała nabywcy, który był obywatelem rzymskim i miał słuszną
przyczynę nabycia, własność kwirytarną na res nec mancipi, prawo posiadania
i użytkowania na gruntach prowincjonalnych, a własność bonitarną na res
mancipi. W przeciwieństwie do pozostałych form nabycia własności, traditio
było czynnością kauzalną.
Nabycie pierwotne:
Różni się od pochodnego tym, że nabywane prawo nie przechodzi z osoby na osobę
w drodze sukcesji, lecz powstaje samodzielnie u nabywcy. Było one odformalizowane
i dostępne cudzoziemcom.
Przykłady:
o zawłaszczenie (occupatio) – dotyczyło jedynie rzeczy bezpańskich
(res nullius), np. dzikich zwierząt, ryb, ptaków; w tenże sposób nabywano
rzeczy porzucone przez właściciela z zamiarem wyzbycia się własności; jeśli
38
jednak obejmujący rzecz porzuconą nie wiedział, kto był dotąd jej właścicielem,
musiał ją wpierw zasiedzieć; do porzuconych nie należały rzeczy zgubione
przez właściciela;
o znalezienie skarbu (thesaurus) – według Prokulianów właściciel gruntu
nabywał skarb już z chwilą powzięcia o nim wiadomości i woli nabycia.;
natomiast Sabiniane wymagali dodatkowo fizycznego wydobycia skarbu;
Hadrian wprowadził kompromis – połowa dla właściciela gruntu, a połowa dla
znalazcy;
o separacja owoców (fructus);
o percepcja owoców;
o zasiedzenie;
o połączenie nieruchomości z nieruchomościami – juryści rzymscy starali się
odróżnić rzecz główną od ubocznej, by w myśl zasady akcesji przypisać
własność nowego przedmiotu własności dotychczasowej rzeczy głównej
– accessio cedit principali; powstała na morzu, w wyniku rzadkiego przypadku
wyspa, przypadała zatem na zasadzie okupacji jej pierwszemu właścicielowi;
o połączenie ruchomości z nieruchomościami – np. zabudowa gruntu oraz
zasadzenie na nim roślin; rzeczy trwale złączone z powierzchnią gruntu
przypadały jego właścicielowi (superficies solo cedit).
o połączenie ruchomości z ruchomościami:
▪ przy zafarbowaniu, zapisaniu i zamalowaniu cudzego materiału, za
rzecz główną uznawano podłoże, choćby zafarbowano je purpurą lub
zapisano złotem;
▪ w razie połączenia części metalowych – przyspawanie tworzy jednolity
przedmiot własności, przypadający dotychczasowemu właścicielowi
rzeczy głównej;
▪ zmieszanie płynów lub substancji stałych (zboża), rodzi współwłasność
w częściach proporcjonalnych do ilości substancji wyjściowych.
8. Czym się różnią kauzalne i abstrakcyjne nabycie własności? [Filip Borszlak]
W momencie przejścia wierzytelności majątku cedenta do majątku cesjonariusza, uzyskuje on

przysporzenie kosztem swojego kontrahenta. Umowy, które wywołują takie skutki, nazywamy
czynnościami przysparzającymi. Wprowadza to problematykę kauzalności umów.
(przyczynę). Z tego względu dzielimy je na:
• czynności kauzalne (traditio);

• czynności abstrakcyjne (mancipatio, stipulatio, in iure cessio, fiducia).
Czynności kauzalne – ich ważność zależy od istnienia i prawidłowości causae, uchybienie tej
przesłance powoduje bezwzględną nieważność czynności.
Czynności abstrakcyjne – są ważne także w przypadku braku lub wadliwości causae, ale
dokonywane wówczas przysporzenie nie jest definitywne i podlega zwrotowi na podstawie
skargi o bezpodstawnym wzbogaceniu się.
39
Obie te czynności uznają prawną doniosłość causae przy czynnościach przysparzających,

a różnią się tylko tym, że wiążą inne konsekwencje z brakiem lub nieprawidłowością.
Trzy postacie causae:
• causa donandi – przysporzenie ma stanowić jedynie akt szczodrobliwości,

• causa solvendi – przysporzenie następuje celem zwolnienia z długu; podstawą prawną
jest chęć zwolnienia się z zobowiązania,
• causa obligandi vel acquirendi – przysporzenie następuje w celu uzyskania jakiejś
konkretnej korzyści majątkowej.
9. Nowożytne modele przeniesienia prawa własności. [Piotr Woldan]
Istnieją trzy nowożytne modele przeniesienia prawa własności:
1. Przyjęty przez austriacki ABGB z 1811 roku i najbardziej zbliżony do formy rzymskiej,
wymaga do przeniesienia własności tytułu, który stanowi podstawę dla sposobu
przeniesienia własności (podobnego do rzymskiego traditio – czynności czysto
wykonawczej).
2. Umowa zobowiązująco-rzeczowa (o podwójnym skutku), wynaleziona przez Hugona
Grocjusza, którego myśl była kontynuowana przez Samuela Pufendorfa i przyjęta
w Kodeksie Napoleona. Łączy ona ze zobowiązaniem automatycznie efekt rzeczowy,
co oznacza przewłaszczenie na podstawie samej umowy stron.
3. Abstrakcyjna umowa rzeczowa przenosząca własność niezależnie od prawidłowości
causy. Twórcą tego modelu przeniesienia prawa własności jest Friedrich Carl von
Savigny; został on rozwinięty przez pandektystykę i przyjęty w niemieckim
BGB z 1896 roku.
W polskim Kodeksie Cywilnym obowiązuje schemat francuski.
10. Rzecz niczyja a nabycie własności (occupatio). [Klaudia Bednarczyk]

Zawłaszczenie (occupatio) to jeden ze sposobów pierwotnego nabycia własności.
W ten sposób nabywano między innymi:
• rzeczy, które zostały porzucone z zamiarem wyzbycia się ich własności przez
właściciela (res derelictae). Jednak jeżeli obejmujący rzecz porzuconą nie wiedział, kto
był dotąd jej właścicielem, musiał ją na podstawie tytułu pro derelicto zasiedzieć;
• skarb tak dawno ukryty, że zatraciła się pamięć o jego pierwotnym właścicielu
(thesaurus);
• dzikie zwierzęta (złowienie ryby/upolowanie ptaka);
• rzeczy wyrzucone przez morze (muszle, drogie kamienie).
40
Rozważania dotyczące zawłaszczenia skarbu:

Znalezienie skarbu – znalezienie rzeczy cudzej nie dawało żadnego uprawnienia, nawet do
znaleźnego (które współcześnie się praktykuje), jednakże:
• znalezienie na cudzym gruncie skarbu, tzn. rzeczy wartościowych, których

właściciel z powodu upływu czasu był nieznany, stwarzało spór:
o szkoła Prokulianów: właściciel gruntu nabywał skarb z chwilą powzięcia o nim
wiadomości i woli nabycia;
o Szkoła Sabinianów: właściciel gruntu nabywał skarb z chwilą powzięcia o nim
wiadomości i woli nabycia + fizyczne wydobycie skarbu;
o Hadrian – należy się po połowie właścicielowi gruntu i znalazcy (był to
kompromis pomiędzy zasadą akcesji, uznającą skarb za część gruntu, a zasadą
okupacji przemawiającą za znalazcą);
o Justynian – 1/3 właściciel gruntu + 1/3 znalazca + 1/3 na regalia dla władcy.
Wyjątki, o których warto wspomnieć:
• do rzeczy zagubionych nie należały rzeczy zagubione przez właściciela, które nie
podlegały ani zawłaszczaniu, ani zasiedzeniu, lecz zwrotowi pod sankcją kradzieży;
• nie uważano również za porzucony zrzucony ze statku ładunek podczas burzy czy
rzeczy porzuconych gdziekolwiek z konieczności;
• rzucanie w tłum monet jako podarków wyborczych nie uznawano za porzucenie, lecz
za wydawanie osobom nieokreślonym;
11. Specificatio (przetworzenie) w prawie rzymskim i tradycji romanistycznej.
[Filip Borszlak]
Specificatio – polegało na przetworzeniu cudzej rzeczy, w wyniku czego powstała nowa. Było
jednym z pierwotnych sposobów nabycia własności.
Powstał spór między szkołami prawa:
• Sabinianie, według których decydowała substancja, przyznawali własność produktu

właścicielowi materiału,
• Prokulianie, kierując się filozofią perypatetyczną (filozofia Arystotelesa), z powodu
wagi ostatecznej postaci, nadanej substancji w toku produkcji, uznawali produkt za
rzecz nową, zawłaszczoną na zasadzie okupacji przez producenta.
Za sprawą Juliana powstała opinia pośrednia (media sententia). Opierała się ona na kryterium
przywracalności produktu do stanu pierwotnego: jeśli taka możliwość istniała, obowiązywała
teza sabiniańska, w przeciwnym razie – prokuliańska.
W okresie recepcji prawa rzymskiego, według francuskiego humanisty Franciszka Connanusa,
produkt przypadał przetwórcy lub właścicielowi materiału zależnie od ich wkładu w ostateczną
wartość produktu. Natomiast według Grocjusza uzyskiwali oni na produkcie współwłasność
proporcjonalną do stosunku między ceną materiału a wartością pracy. Rozwiązanie to zostało
przejęte przez austriacki ABGB dla przerobienia nieodwracalnego.
41
Kodeks niemiecki BGB przyjął, w ślad za pruskim ALR, prokuliańską zasadę produkcji,
natomiast szwajcarski ZGB oraz polski KC, przejęły z Code Civil rozwiązanie
zróżnicowanie według wartości wkładu w produkt końcowy.
12. Kto nabywał własność przez separację, a kto przez percepcję owoców? [Natalia Fejfer]
Separatio i perceptio były w Rzymie dwiema formami nabycia własności owoców (fructus)
w sposób pierwotny.
Owoce (jako pożytki naturalne) stawały się przedmiotem odrębnego prawa własności
w momencie odłączenia od rzeczy macierzystej:
• separatio – nabycie własności następowało w momencie odłączenia się (np. owocu

od drzewa);
• perceptio – nabycie własności następowało w momencie objęcia owocu w posiadanie
(zebranie go); quasi traditio (quasi, bo nie mamy tu do czynienia z pochodnym
nabyciem własności), z woli właściciela rzeczy macierzystej.
Poprzez separatio (odłączenie) własność nabywają:
1. Emfiteuta (dzierżawca wieczysty).

2. Posiadacz cywilny (musi być bona fides!)
• w przypadku skargi windykacyjnej właściciela i powstaniu sporu (litis contestatio):
o prawo klasyczne – posiadacz cywilny nabywa własność wszystkich owoców dotąd
odłączonych (wynagrodzenie uprawy i troski – pro cultura et cura);
o Dioklecjan (2 poł. III w.) – posiadacz cywilny musi oddać właścicielowi owoce dotąd
nieużyte (fructus extantes).
3. Właściciel (dopiero na końcu!).
Poprzez perceptio (pobranie) własność nabywają:

1. Użytkownik (uzufruktuariusz)
• vindicatio ususfructus przeciwko właścicielowi.
2. Dzierżawca (locatio conductio) – dzierżawa wiąże się z czerpaniem pożytków!
• actio conducti przeciwko właścicielowi;
o śmierć (użytkownika, dzierżawcy) – owoce przypadają właścicielowi (personalny
charakter zobowiązań i służebności ususfructus);
o kradzież;
• condictio furtiva (skarga odszkodowawcza) – przysługiwała właścicielowi (rei
vindicatio nie, bo właściciel gruntu nie był w tym przypadku właścicielem fructus +
owoców mogło już nie być);
• actio furti (skarga penalna) – przysługiwała dzierżawcy/użytkownikowi.
Nowe kodeksy (np. BGB, ABGB, KC) – tylko separatio, ten podział nie ma już znaczenia.
42
13. Przesłanki i funkcja zasiedzenia w prawie rzymskim i tradycji romanistycznej.

[Klaudia Bednarczyk]
1. Czym jest zasiedzenie?
• Modestyn – zasiedzenie to nabycie własności wskutek ciągłego posiadania przez

czas określony prawem.
2. Funkcje zasiedzenia:
• instytucja ta miała usuwać zbyt długą niepewność co do tytułu własności i ostatecznie

kłaść kres sporom.
• uzdrawianie wad nabycia pochodnego:
o wady formalne – w stosunku rzeczy należących do res mancipi, kiedy
zastosowano zwykłą tradycję, zasiedzenie pozwalało nabywcy, który wskutek
nieudanego przewłaszczenia stał się tylko właścicielem bonitarnym, nabyć
własność kwirytarną;
o wady materialne – po stronie zbywcy zabrakło uprawnienia. Rygoryzm zasady
nemo plus iuris wykluczał przewłaszczenie, skazując niedoszłego nabywcę na
zasiedzenie.
3. Przesłanki potrzebne do zasiedzenia:
• Res habilis – niezdatne były rzeczy wyjęte z obrotu, należące do skarbu państwa,
instytucji kościelnych, odziedziczone po matce i skradzione (kradzież: świadome
rozporządzenie cudzą rzeczą. Rzecz zachowuje znamię rzeczy skradzionej aż do chwili
odzyskania jej, nie przez okradzionego, lecz przez samego właściciela) i nabyte
przemocą, w drodze rabunku (z mocy wydanych w I w. przed Chr. ustaw Iulia et plautia
de vi);
• Titulus – Wymóg słusznego tytułu/przyczyny (iusta causa) np. kupno, darowizna,
posag, dziedziczenie, zapis windykacyjny, przyjęcie należnego świadczenia.
o Ponieważ szkoła Prokulianów nie dopuszczała natychmiastowego nabycia
własności przez zawłaszczenie rzeczy porzuconych, wyróżniała ona jeszcze pro
delicto. Julian dopuścił tytuł mniemany – taki, którego istnienie nabywca
błędnie zakładał;
• Fides – dobra wiara – przekonanie, że zbywca jest właścicielem. O dobrej wierze
rozstrzygał zawsze moment nabycia, a zła wiara powstała później nie przeszkadzała
w dopełnieniu zasiedzenia. W przypadku emptio–venditio dobrą wiarę należało mieć
w chwili zawarcia umowy i wydania towaru.
• Possessio – nieprzerwane władanie rzeczą. Przerwanie powodowało konieczność
rozpoczęcia ponownego zasiedzenia. Można było oddać w detencję. Nie przerywało go
jednak ani wniesienie powództwa windykacyjnego przez właściciela, ani nawet śmierć
posiadacza, którego dziedzic kontynuował posiadanie.
• Tempus – odpowiedni czas – 1 rok dla ruchomości, 2 lata dla nieruchomości. Dopiero
w 199 r. cesarze Sewer i Karakalla wprowadzili dla gruntów prowincjonalnych, na
których własność prywatna była wykluczona, procesową instytucję zarzutu
43
przedawnienia (longi temporis praescriptio) przeciw skardze wydobywczej quasi

właściciela. Upływ czasu uprawniający do podniesienia zarzutu wynosił 10 lat, jeśli
przeciwnicy mieszkali w tej samej gminie i 20 lat, jeśli mieszkali w różnych gminach.
Kompilacja Justyniańska połączyła instytucję zasiedzenia i zarzutu procesowego.
Dopuścił zasiedzenie nadzwyczajne (30/40 lat) dopuszczalne nawet bez słusznego
tytułu i w odniesieniu do rzeczy kradzionych.
14. Rozwój historyczny ochrony własności kwirytarnej w prawie rzymskim.

[Piotr Woldan]
Do ochrony własności kwirytarnej (cywilnej) służą dwie skargi:
• wydobywcza (rei vindicatio), stosowana do odzyskania utraconego posiadania rzeczy,

• negatoryjna (actio negatoria), odpierająca inne naruszenia własności niż zabór
posiadania, zwłaszcza jeśli pozwany rości sobie do nich prawo.
Rei vindicatio
Pierwotną postacią rei vindicatio w procesie legisakcyjnym była legis actio sacramento
in rem, w której na windykację powoda pozwany musiał odpowiedzieć identyczną
contravindicatio. Jeśli pozwany milczał, pretor przyznawał rzecz, natomiast gdy doszło do
kontrawindykacji, powód i pozwany wnosili zakład, którego wysokość zależała od wartości
rzeczy. Sędzia decydował, który zakład jest słuszny, a który nie. Gdy powód udowodnił swoje
prawo, od pozwanego wymuszano wydanie rzeczy w sposób pośredni, za pomocą skargi
przeciw jego poręczycielom.
W III/II wieku przed Chrystusem zakład został zastąpiony tak zwanym przyrzeczeniem
prejudycjalnym, w którym powód żądał od pozwanego przyrzeczenia, że ten zapłaci
niewielką sumę, jeśli roszczenia powoda okażą się być słuszne. Pozwany, w razie
niekorzystnego dla siebie wyroku, miał zwrócić rzecz w naturze lub zwrócić jej wartość.
Inną różnicą procesu per sponsionem od legis actio sacramento in rem był fakt badania
jednostronnego roszczenia właścicielskiego wysuniętego przez powoda, a nie jak wcześniej
sprawdzenia żądanie której ze stron jest lepsze.
W postępowaniu formularnym wykształciła się ostatnia postać procesu windykacyjnego,

zawarta już w tekście formuły skargi – procedura formularna ściśle precyzowała role
procesowe powoda i pozwanego. Skarga wydobywcza stała się skargą nieposiadającego
właściciela przeciw posiadającemu nie-właścicielowi. Legitymacja bierna obciążała także
detentorów i posiadaczy fikcyjnych. Rozszerzenie windykacji doprowadziło do przeobrażenia
skargi in rem w skargę in personam, represjonującą nieuczciwość posiadacza. Pozwany, który
nie podejmował się obrony, nie mógł zatrzymać rzeczy spornej w swym posiadaniu.
W procesie pierwotnym (legisakcyjnym) rzecz znajdowała się przed pretorem i była zazwyczaj
przyznawana powodowi na czas trwania procesu, jednak w procesie formularnym powód
musiał najpierw wytoczyć powództwo o okazanie w celu identyfikacji rzeczy. Ciężar dowodu
spoczywał na powodzie. W przypadku gdy powód wycofywał się pod wpływem dowodów
44
pozwanego, sędzia pozostawiał rzecz sporną w rękach dotychczasowego posiadacza (nie było
to jednak stwierdzeniem jego prawa własności).
W procesie windykacyjnym obowiązywało zasądzenie, co zobowiązywało pozwanego do

zapłacenia określonej sumy. Dzięki wprowadzeniu klauzuli arbitralnej pozwany unikał
zasądzenia, jeśli zwrócił rzecz w naturze. Proces rozstrzygał również co do pożytków
i nakładów, poniesionych przez pozwanego z tytułu osiągniętych korzyści.
Posiadacz bona fides nabywał pożytki na własność, w złej wierze zaś musiał wydać je
wszystkie. Pozwany mógł rościć zwrotu nakładów. Poza zatrzymaniem, mógł on żądać ich
odłączenia, o ile nie spowodowałoby to uszkodzenia rzeczy. Prawo to mogło zostać odroczone,
poprzez zaproponowanie pozwanemu odszkodowania przez powoda. W okresie recepcji
dokonano ich systematyki – zwrot nakładów koniecznych (służących podtrzymaniu wartości
rzeczy) przysługiwał każdemu posiadaczowi, zwrot nakładów użytecznych posiadaczowi
w dobrej wierze. Zwrot nakładów o walorze estetycznym nie przysługiwał jednak nikomu.
Actio negatoria
Skarga negatoryjna była używana przeciw innym naruszeniom własności, nie miała na celu
pozbawienia właściciela posiadania. Była ograniczona do sytuacji, w których pozwany rościł
sobie do rzeczy jakieś prawo (na przykład służebności). Jej celem było stwierdzenie, że
własność jest wolna od obciążeń i osiągnięcie takiego stanu rzeczy, jaki nastąpiłby w razie
usunięcia naruszeń już przy stwierdzeniu sporu. Z uwagi na jej negatywną treść i konieczność
skonkretyzowania naruszenia praw własnościowych innych niż zabór posiadania, imię
pozwanego występowało już w intentio. Powoda obciążał dowód prawa własności, jeśli je
kwestionowano, i fakt jego naruszenia. Pozwany musiał natomiast udowodnić swoje prawo do
wpływu na rzecz.
15. Na czym polegała własność bonitarna? Jej funkcje i ochrona. [Ł. P.]
Pojęcie własności bonitarnej wykształciło się w okresie przedklasycznym. Powstawała ona
w wyniku nieformalnego wydania res mancipi nabywcy (przykładowo przekazanie niewolnika
przez tradycję). W świetle prawa cywilnego właścicielem był nadal zbywca, nabywca miał
tylko rzecz w swoim majątku (in bonis – stąd nazwa własność bonitarna).
Rzecz stawała się własnością nabywcy dopiero na skutek zasiedzenia. Przed upływem czasu
potrzebnego do zasiedzenia istniała tak zwana podwójna własność (duplex dominium) to
znaczy kto inny był właścicielem kwirytarnym, natomiast ktoś inny był właścicielem
bonitarnym.
Ochroną własności bonitarnej jest oczywiście actio Publiciana (nazwa od bliżej nieznanego
pretora Publiciusa, prawdopodobnie I wiek przed Chr.), której udzielał pretor (własność
bonitarna jest także nazywana własnością pretorską). W actio Publiciana pretor polecał
sędziemu traktować powoda tak, jakby czas potrzebny do zasiedzenia już upłynął
(zastosowanie fikcji upływu czasu).
45
16. Zakres podmiotowy ochrony posiadania. [Natalia Fejfer]

Posiadanie podlegające ochronie interdyktalnej (posesoryjnej) to possessio ad interdicta.
• Podmiot, któremu przysługuje ochrona interdyktalna, mógł skutecznie zwrócić się do

pretora lub namiestnika prowincji z prośbą o udzielenie tego pozaprocesowego
środka ochrony.
Possessio ad interdicta dysponowali:
• właściciel posiadający;
• posiadacz w dobrej wierze;
o jeśli spełniał przesłanki zasiedzenia, przeprowadzenie dowodu własności
w przypadku przyszłego procesu petytoryjnego jest ułatwione dzięki udzieleniu
ochrony interdyktalnej;
• posiadacz w złej wierze;
• niektórzy detentorzy (pozostali zazwyczaj musieli prosić o pomoc posiadacza
cywilnego, dla którego realizowali corpus):
o zastawnik (przedmiot zastawu gwarantował mu zaspokojenie roszczenia);
o depozytariusz sekwestrowy (przechowujący rzecz, o którą toczy się proces);
o prekarzysta (bardzo słaba pozycja, udostępniający precarium mógł odebrać mu
rzecz w każdym momencie);
o emfiteuta (dzierżawca wieczysty);
o superficjariusz (posiadujący prawo do odpłatnego korzystania ze stojącego na
cudzym gruncie budynku);
• czasem posiadacz wadliwy (possessio vitiosa):
o przysługiwał mu interdykt de vi armata; nawet posiadaczowi wadliwemu nie
można było odebrać posiadania przemocą zbrojną;
o ochrona przysługuje również przeciwko lepiej uprawnionemu (w celu wyrugowania
samowoli i samopomocy).
17. Na czym polegała relatywność zarzutu posiadania wadliwego? [Matylda Mnych]
Posiadanie wadliwe – possessio vitiosa to rodzaj posiadania nabytego wskutek użycia

przemocy (aut vi), potajemnie (aut clam) lub na prośbę (aut precario).
Ma ono charakter względny, polegający na tym, że dana osoba, np. złodziej, jest posiadaczem
wadliwym w stosunku do osoby, której rzecz ukradł, lecz niewadliwym w stosunku do osób
trzecich.
(Interdykty) Relatywność zarzutu posiadania wadliwego związana jest zatem z tym, iż temu
posiadaczowi (niech to będzie przytoczony wyżej złodziej) może przysługiwać ochrona
posesoryjna w stosunku do osób trzecich, ale w stosunku do osoby, którą okradł (i w stosunku
do której jest posiadaczem wadliwym), chroni go tylko interdykt de vi armata – w innych
przypadkach zostaje zablokowany zarzutem wadliwego posiadania.
46
18. Scharakteryzuj interdykty służące do odzyskania posiadania. [Kamil Bajerski]

Interdykty restytutoryjne (recuperandae)
Zwróć!
• interdykt „skąd przemocą” (unde vi)

o nakazywał zwrot nieruchomości odebranej niewadliwemu posiadaczowi przy
użyciu siły;
o nie przysługiwał po upływie roku od aktu wyzucia (dziedzic sprawcy wyzucia
odpowiadał zatem jedynie za zwrot uzyskanego przezeń bezpodstawnego
wzbogacenia);
o legitymacja bierna – osoba, która wyzuła przemocą, lub której familia wyzuła;
• interdykt „o przemocy zbrojnej” (de vi armata)

o brak rocznego terminu przedawnienia;
o brak tzw. zarzutu wadliwego posiadania (aut vi, aut clam, aut precario);
o przeciw przemocy zbrojnej (vis armata) chroniony był też posiadacz wadliwy;
o uzbrojona banda – w prawie klasycznym wystarczył jeden niewolnik;
o „twoi ludzie” = familia – domownicy, służba, niewolnicy, rzeczy;
o uzbrojeniem były nawet kije czy kamienie;
• interdykt „o posiadaniu z uproszenia” (de precario)

o przysługiwał przeciw prekarzyście, który uzyskał władanie rzeczą od
udostępniającego ją na prośbę;
o brak ograniczenia czasowego;
o jeśli zwrot rzeczy stał się niemożliwy w wyniku podstępnego działania pozwanego,
był on zobowiązany do odszkodowania;
o prekarzysta sam korzystał z ochrony interdyktalnej wobec osób trzecich, jednak
w stosunku do udostępniającego uznany był z góry za posiadacza wadliwego,
a zatem pozbawionego ochrony interdyktalnej;
Każdy z interdyktów restytutoryjnych wymaga działania tylko jednej ze stron, są więc one
określane jako proste (simplicita) – tylko pozwany mógł zostać zasądzony.
19. Scharakteryzuj interdykty służące do utrzymania posiadania. [Kamil Bajerski]
Interdykty prohibitoryjne (retinendae)
Zakazuję używać siły!
• interdykt „skoro posiadacie” (uti possidetis)

o stosowany do nieruchomości;
o chronił ostatniego niewadliwego posiadacza (legitymacja czynna);
o klauzula aut vi, aut clam, aut precario;
o służył również do ochrony wykonywanego przez osoby prywatne posiadania
przydzielonych im zarządzeniem władzy gruntów państwowych (ager publicus);
47
o stosowano również do ochrony niby posiadania praw (quasi possessio) – np. w celu
zaprzeczania istnienia służebności na naszym gruncie, kiedy nie da się wytoczyć
actio negatoria;
• interdykt „kto z was obu” (utrubi)

o chronił tego, kto podczas ostatniego roku od chwili wydania interdyktu posiadał
dłużej niż jego przeciwnik;
o klauzula aut vi, aut clam, aut precario;
o można było doliczyć sobie czas posiadania poprzednika (accessio temporis), od
którego nabył rzecz przez spadkobranie, kupno, darowiznę lub w inny prawnie
uznany sposób;
o stosowany do ruchomości;
Interdykty służące utrzymaniu posiadania wymagały od obydwu stron wstrzymania się od
przemocy, powód i pozwany mieli tę samą pozycję – interdykty te nazywano więc
obustronnymi (interdicta duplicia).
20. Nabycie własności od nieuprawnionego w prawie rzymskim i tradycji

romanistycznej. [Natalia Fejfer]
Nabycie pochodne – zbycie własności na rzecz innej osoby;
• Zasada nemo plus iuris ad alium transferre potest quam ipse habet.
o każdy może przenieść na drugiego tylko tyle praw, ile sam posiada (lub mniej);
o nabycie translatywne (pełna sukcesja), nabycie konstytutywne (zbywca przenosi
nowe, węższe prawo wyłączone z do tej pory mu przysługującego);
o (!) prawo rzymskie nie dopuszczało żadnych wyjątków od tej zasady;
o uprawnionym do przeniesienia własności jest tylko właściciel rzeczy;
o zawsze nieuprawnionym do przeniesienia własności jest nie–właściciel.
Konsekwencje nabycia rzeczy od nie–właściciela:
• nabywca musi się liczyć z rei vindicatio właściciela rzeczy,

• zbywca ma za zadanie zapewnić spokojne posiadanie, odpowiada za ustalenia
z właścicielem rzeczy,
• zasada ewikcji – obowiązująca w przypadku kontraktu emptio venditio, zbywca
ponosi odpowiedzialność za wady prawne rzeczy (obciążenie jej prawami innych
osób, m.in. prawami właściciela); nabywca może się więc ubiegać o odszkodowanie z
actio empti,
• w celu uzdrowienia nieudanego przewłaszczenia konieczne jest zasiedzenie
(usucapio).
Tradycja romanistyczna:
• Rzym – niemożliwe jest nabycie własności od nieuprawnionego;

• średniowiecze – osłabienie ochrony ruchomości (mobilia ossibus inhaerent);
• prawo germańskie:
48
o nie było skarg windykacyjnych, można się było ubiegać o wydanie ruchomości
jedynie na podstawie deliktu (np. kradzież) lub kontraktu (użyczenie, depozyt);
o powstaje bezpośrednie nabycie ruchomości w dobrej wierze od
nieuprawnionego – nie można wydobyć swojej ruchomości od osoby, która w
dobrej wierze ją nabyła (nawet, jeśli ktoś nam ją wcześniej ukradł); w Rzymie nie
znano takiego rozwiązania, nie można było zasiedzieć res furtivae (rzeczy
pozostawały kradzione do momentu zwrócenia ich właścicielowi);
• późne prawo pospolite, filozofowie prawa rozumu (np. Christian Wolff) – mieli
wątpliwości co do powyższego rozwiązania;
• kodeksy prawa natury (ABGB, CC) – dopuszczają nabycie ruchomości w dobrej wierze
od nieuprawnionego!;
• BGB, ZGB – ruchomości + nieruchomości (na podstawie zasady rękojmi wiary
publicznej ksiąg wieczystych);
• KC – nieruchomości jak powyżej, ruchomości – gdy zbywca włada rzeczą, którą
wydaje nabywcy.
21. Proszę podać cechy charakterystyczne służebności gruntowych. [Artur Dubelt]

Służebności gruntowe = servitutes (iura praediorum):
• uprawniony do nich był każdy właściciel gruntu panującego (władnącego), którego

wiązał stosunek służebności z właścicielem gruntu służebnego (obciążonego);
• zbywalne tylko razem z prawem własności do gruntu;
• wieczyste – niemożliwe ustanawianie ich pod warunkiem rozwiązującym/na czas
określony;
• niepodzielność
o wykluczenie „ułamka” służebności;
o przysługiwała całemu gruntowi panującemu i obciążała cały grunt służebny:
podział gruntu panującego – każda z jego części ma służebność; podział gruntu
służebnego – wypowiada się sędzia działowy;
• ustanowienie służebności na gruncie, który jest współwłasnością = wymagane
współdziałanie wszystkich współwłaścicieli;
• podzielone na służebności wiejskie oraz miejskie; Ich nazwy nie musiały się wiązać
z miejscem, gdzie się je ustanawia – chodziło o charakter służebności (służebność
określaną jako „wiejską” można było ustanowić na gruncie miejskim i na odwrót);
wiejskie (= polne) – na gruntach italskich należały do res mancipi (prawdopodobnie dotyczyło
to czterech najstarszych, bez aquae haustus); ich treść jest zawsze pozytywna;
• funkcje komunikacyjne:
o iter – uprawnienie do przejścia lub przejazdu konno przez cudzy grunt,
o actus – prawo przepędu bydła,
o via – pozwalała na przejazd wozem
49
• irrygacyjne, czyli wodne:

o aquae ductus – pozwalały na prowadzenie wody przez cudzy grunt,
o aquae haustus – uprawniała do czerpania wody z cudzego gruntu;
miejskie (= budynkowe) – nie należały do res mancipi;
• w edykcie pretorskim wymieniono następujące:

o oneris ferendi – prawo oparcia własnej budowli o ścianę sąsiada,
o tigni immitendi – prawo wpuszczenia belki w budynek sąsiada,
o stillicidii – prawo okapu lub odprowadzania wody na grunt sąsiada za pomocą
rynny,
o fluminis – prawo odprowadzania wody na grunt sąsiada za pomocą rur,
o altius non tollendi – prawo zabronienia sąsiadowi wznoszenia budowli ponad
pewną wysokość;
• poza edyktem uznawano jeszcze takie służebności miejskie:
o proiciendi protegendive – prawo wykuszu,
o luminum – prawo wybicia okien na grunt sąsiada,
o prospectus – prawo widoku,
o altius tollendi – prawo żądania, by sąsiad tolerował wyższe budowle na naszym
gruncie,
o cloacae – prawo odprowadzania ścieków na grunt sąsiada;
• powstanie służebności:
o służebności gruntowe wiejskie na gruntach italskich ustanawiano za pomocą
mancypacji lub in iure cessio; pozostałe (osobiste też) ustanawiano za pomocą
in iure cessio;
o deductio servitutis - ktoś jest właścicielem dwóch sąsiednich gruntów. Przy zbyciu
jednego z nich można zastrzec służebność z korzyścią dla drugiego gruntu, żadna
formalna czynność nie jest tu konieczna;
o legat windykacyjny
o orzeczenie w procesie działowym;
o pryncypat – służebności pretorskie w postaci umów nieformalnych;
o grunty prowincjonalne – też umowy nieformalne, pactionibus et stipulationibus;
o służebności ustawowe, nazwa pochodzi z późnego cesarstwa (droga
administracyjna) - to ograniczenia własności w interesie sąsiadów, np. wytoczenie
drogi koniecznej, prawo dojścia do grobu, ustawowe ograniczenie wysokości
wznoszonych budynków, znoszenie spływu wody z gruntu wyższego,
• typowość otwarta rzymskich służebności – z reguły istniały tylko nazwane służebności
(katalog zamknięty, numerus clausus), ale od późnej republiki dopuszczano
modyfikacje na zasadzie analogii (nazwa późniejsza – służebności nieprawidłowe,
servitutes irregulares); często tym sposobem powstawały służebności o charakterze
„przemysłowym”, np. służebność tolerowania kompostowni sąsiada;
50
• zasiedzenie:
o lex Scribonia zakazała nabycia służebności przez zasiedzenie! (republika,
najwcześniej poł. I w przed Chr.) =/= uznanie służebności, które wykonywane są
od niepamiętnych czasów;
o można było zasiedzieć wolność gruntu od służebności – 2 lata (usucapio libertatis)
– non usus przy służebnościach wiejskich i części miejskich lub trwanie sytuacji
sprzecznej w przypadku służebności miejskich o treści negatywnej (o charakterze
biernym, np. służebność zakazująca coś sąsiadowi)
o pod koniec pryncypatu – „zasiedzenie” możliwe poprzez longi temporis
praescriptio;
o Justynian „uchyla” lex Scribonia zrównując formalnie grunty italskie
i prowincjonalne;
Wygaśnięcie służebności:
o poprzez in iure cessio (ukształtowane na wzór actio negatoria, a nie rei vindicatio);
o poprzez nieformalną umowę i ochronę pretora poprzez exceptio doli;
o połączenie obydwu gruntów (confusio);
o wyjście jednego z gruntów z obrotu (commercium);
o odpadnięcie pożytków dla gruntu panującego (utilitas) – ta służebność już jest bez
sensu;
• ochrona – właściciel gruntu panującego mógł ubiegać się o skargi vindicatio servitutis
i actio confessoria; legitymacja bierna – właściciel gruntu służebnego, jego posiadacz
cywilny/detentor; poza tym istniały również specjalne interdykty prohibitoryjne
(retinendae).
22. Dzierżawa wieczysta a prawo zabudowy. Jaki związek istnieje między zasadą
superficies solo cedit a prawem rzeczowym superficies? [Artur Dubelt]
Dzierżawa wieczysta – zbywalne i dziedziczne prawo do korzystania i czerpania pożytków

z cudzego gruntu, właścicielowi gruntu należy się czynsz roczny.
Nazwa „emfiteuza” odnosi się do hellenistycznej postaci dzierżawy wieczystej, której rozwój
przypadał na III/IV w po Chr.
o Dzierżawca wieczysty mógł zmieniać przeznaczenie gruntu, ale nie mógł pogarszać
kondycji gruntu. Własność owoców uzyskiwał poprzez separatio.
o Utrata emfiteuzy następowała, gdy: zalegało się z czynszem ponad 3 lata, nie wypełniło
się obowiązku informacyjnego o zamiarze zbycia gruntu, gdy pogorszyło się kondycję
gruntu, gdy nie płaciło się podatków.
o Ochrona emfiteuzy: środki analogiczne (actiones utiles) do przysługujących
właścicielowi, interdykt uti possidetis.
Superficies – zbywalne i dziedziczne prawo do powierzchni lub zabudowy, a także do
odpłatnego korzystania ze stojącego na cudzym gruncie budynku. Właściciel pobierał
umiarkowany czynsz roczny, zwany na gruncie gminnym (vectigal), a na prywatnym
(solarium). Superficjariusz, w przeciwieństwie do emfiteuty nie musiał zawiadamiać
51
właściciela o zbyciu prawa, właścicielowi nie przysługiwało prawo pierwokupu (jak

w przypadku emfiteuzy).
o Ochrona: interdykt posesoryjny de superficiebus (wzorowany na uti possidetis),

w pewnych przypadkach skarga petytoryjna in factum, skarga publicjańska (w okresie
zasiadywania gruntu przez nie-właściciela).
• związek pomiędzy zasadą superficies solo cedit, a prawem rzeczowym superficies:

o superficies solo cedit – budynek zawsze dzielił los prawny gruntu, bowiem razem
z gruntem podlegał rozporządzeniom, windykacji oraz ochronie posesoryjnej.
Budynek postawiony na danym gruncie zawsze należał do właściciela gruntu.
W Rzymie, zgodnie z wyżej przytoczoną zasadą, niemożliwe było nabycie prawa własności
budynku znajdującego się na cudzym gruncie. Dlatego powstało prawo superficies, możliwość
korzystania z takiej zabudowy może się okazać bardzo przydatna.
23. Czym były służebności osobiste? [Artur Dubelt]

Kategoria ta została wprowadzona dopiero w III wieku po Chr., służebności te służyły
wyłącznie określonej osobie;
Przykłady służebności osobistych:
• ususfructus (użytkowanie) – prawo używania cudzych rzeczy i pobierania z nich

pożytków, ale wymagano zachowania substancji rzeczy;
o było prawem ściśle osobistym, dożywotnim, niezbywalnym oraz niedziedzicznym;
o można było odstąpić odpłatnie lub darmowo tylko faktyczne wykonywanie
użytkowania; użytkowanie wygasało tylko przez śmierć użytkownika (nie miała
znaczenia śmierć osoby, której odstąpiono to prawo);
o zdaniem Papiniana użytkowanie można było obciążać zastawem;
o przedmioty użytkowania: grunty, niewolnicy, zwierzęta hodowlane, rzeczy
nieprzynoszące pożytków naturalnych, ale takie które mogły przynieść pożytki
cywilne (np. czynsz), antyczne prawo rzymskie dopuszczało użytkowanie rzeczy
zbiorowych (np. stada zwierząt) oraz majątku (Cycero);
rzeczy pojedyncze, które podlegały temu prawu musiały być niezużywalne, bo
trzeba było zachować ich substancję (wyjątek – użytkowanie nieprawidłowe);
o użytkownik mógł polepszać stan rzeczy, ale trzeba było zachować przeznaczenie
tej rzeczy – gwarantowała to stypulacja pretorska (cautio usufructuaria);
o użytkownikowi rzeczy przysługiwała ochrona interdyktalna;
o użytkownik nabywał owoce przez pobranie (perceptio);
o ustanowienie ususfructus: przez legat windykacyjny (często zabezpieczano w ten
sposób wdowy i niezamężne córki), deducto usu fructu, in iure cessio oraz
przysądzenie w procesie działowym (adiudicatio), nieformalną umowę chronioną
przez pretora, pactiones et stipulationes (grunty prowincjonalne);
o zasiedzenie prawa użytkowania nie było możliwe, dopóki nie pojawiła się
możliwość posiadania rzeczy niematerialnych;
52
o zasiedzenie – dopuścił je Justynian (poprzez powołanie się na kwalifikację

ususfructus jako służebności);
o użytkowanie gasło przez rezygnację, która była dokonywana na korzyść
właściciela rzeczy obciążonej tym prawem, dokonywano tego w drodze in iure
cessio; gasło także w wyniku śmierci oraz wszelkich postaci umniejszenia
osobowości (captis deminutio) uprawnionego do prawa użytkowania; użytkowanie
gasło także w wyniku niewykonywania go (non usus) – 2 lata lub rok, zniszczenia
rzeczy lub zmiany tożsamości rzeczy;
o ochrona użytkowania za pomocą: vindicatio ususfructus (jest to skarga wzorowana
na actio confessoria, która była alternatywnie określana tą samą nazwą);
• używanie (usus) – korzystanie z cudzej rzeczy w celu zaspokojenia swych osobistych
potrzeb, ale nie można było odstępować swojego prawa innym; czerpanie pożytków –
w zakresie koniecznym do codziennego funkcjonowania uprawnionego;
• habitatio (prawo mieszkania) – wyodrębnione jako osobne prawo rzeczowe dopiero
w kompilacji Justyniana; weszło do większości europejskich kodeksów cywilnych
(m.in. KC);
• korzystanie z cudzych niewolników i pracy zwierząt (operae servorum
et animalium) – wyodrębnione jako osobne prawo rzeczowe dopiero w kompilacji
Justyniana;
24. Na czym polegają osobiste i rzeczowe zabezpieczenia wierzytelności? [Krystian Petz]

Rzeczowe zabezpieczenie wierzytelności (realne):
• inaczej zastaw;
• możliwość bezpośredniego zaspokojenia roszczeń z wartości majątkowych zastawcy
(dłużnika / osoby trzeciej);
• chronione zastawniczą skargą in rem, przeciwko każdemu, zachowanie pierwszeństwa
(poza fiscus) do rzeczy w przypadku bankructwa dłużnika – przedmiot zastawu
wyłączony jest z masy konkursowej przy egzekucji uniwersalnej;
• przez Rzymian postrzegany jako oznaka nieufności;
• niewykupienie zastawu oznaczało zrujnowaną reputację zastawcy;
Personalne zabezpieczenie wierzytelności (osobiste):
• chronione skargą in personam;

• jedynie wzmocnienie osobistej odpowiedzialności dłużnika za pomocą takiej samej
odpowiedzialności poręczyciela lub poręczycieli;
• taka forma zabezpieczenia wierzytelności przeważała w Rzymie;
• oparte na zaufaniu do słowa obywatela i na groźbie surowej egzekucji;
53
25. Rozwój historyczny prawa zastawu w Rzymie. [Krystian Petz]

Rozwój historyczny zastawu w Rzymie – redukcja uprawnień zastawnika na przedmiocie
zastawu (fiducia → pignus → hypotheca).
1. Fiducia:
• (!) ta instytucja nie jest tożsama z zastawem, mogła pełnić również funkcję
np. przechowania;
• fiducia opierała się na zaufaniu;
• przeniesienie własności rzeczy przez dłużnika na wierzyciela na drodze mancypacji
(lub in iure cessio) + zastrzeżenie powiernicze (pactum fiduciae), czyli zabezpieczenie
zwrotu przedmiotu zastawu w razie spłaty długu przez dłużnika;
• swoboda rozporządzania rzeczą przez wierzyciela (sprzedaż z zachowaniem zysków,
zachowanie rzeczy dla siebie, w późnej republice tylko sprzedaż);
• początkowo brak środków ochrony dłużnika, w końcu republiki – powództwo
infamujące actio fiduciae directa, w celu dochodzenia zwrotu rzeczy;
3. Pignus:
• wczesna republika;
• zastaw ręczny – zawarcie kontraktu realnego: przeniesienie przez dłużnika na
wierzyciela dzierżenia rzeczy zastawionej, przy zachowaniu prawa własności przez
zastawcę (możliwość dochodzenia rzeczy jako właściciel, ale brak możliwości
dysponowania rzeczą);
• żadna ze stron nie może korzystać z rzeczy – kwalifikuje się to jako furtum;
• interdyktalna ochrona zastawnika;
• dla wzmocnienia pozycji wierzyciela – umowy dodatkowe (np. lex commissoria –
klauzula przepadku, pactum de vendendo, pactum antichreticum – pozwala korzystać
z przedmiotu zastawu);
4. Hypotheca:
• zachowanie rzeczy przez zastawcę (dłużnik nie przenosił prawa własności, ani
faktycznego władztwa);
• Ulpian → hypotheca to zastaw umowny, natomiast pignus – zastaw z przeniesieniem
dzierżenia;
• powstała na gruncie stosunków dzierżawnych: ustanawianie zastawu przez drobnych
właścicieli ziemskich na wniesionym przez siebie inwentarzu gospodarczym jako
zabezpieczania zapłaty czynszu dzierżawnego;
inwentarz gospodarczy – konieczny do uprawy gruntu, a zatem zostawał przy
właścicielu;
• II/I w przed Chr. – interdictum Salvianum – pozwala zastawnikowi wejść w posiadanie
przedmiotu zastawu;
• Połowa I w przed Chr. → actio Serviana – skarga rzeczowa skuteczna erga omnes,
możliwość dochodzenia rzeczy obciążonych prawem zastawu przez zastawnika z tytułu
czynszu za grunt; za Hadriana rozszerzenie zakresu stosowania, nazywana wtedy
również: actio quasi Serviana, actio hypothecaria, actio pigneraticia in rem, vindicatio
54
pignoris; → zastaw staje się ograniczonym prawem rzeczowym (od wprowadzenia

actio Serviana);
• 148 r po Chr. – wyodrębnienie pojęcia hypotheca;
26. Jakie były mankamenty zastawu rzymskiego? [Michał Wziątek]
Mankamenty rzymskiego zastawu:
• brak jawności – powodował szczególnie negatywne skutki przy zastawie umownym,

który ustanawiano bez przeniesienia dzierżenia, co czyniło go nierozpoznawalnym dla
kolejnych wierzycieli. Ściśle prywatnoprawna natura zastawu przeszkodziła
rozwiązaniu tego problemu (Rzymianie mieli opory co do zwiększania wpływu władzy
publicznej na prawo prywatne). Cesarz bizantyjski Leon I wprowadził w 472 r zasadę
pierwszeństwa dla zastawów stwierdzonych dokumentem publicznym lub
podpisem trzech nienagannych świadków;
• hipoteki generalne (tj. ustanawiane na całym majątku) – wprowadzone mocą ustawy
w interesie publicznym. Potęgowały one szkodliwy mankament tajności zastawu.
Pojawiła się możliwość ustanowienia hipoteki generalnej z mocy ustawy na całym
majątku jako fiskalnego przywileju egzekucyjnego, który został rozciągnięty
w III wieku na prywatny majątek cesarza i jego małżonki;
W epoce późnego cesarstwa hipoteki generalne rozwinęły się:
• Cesarz Konstantyn wprowadził hipotekę dla pupila na majątku opiekuna z tytułu jego
zobowiązań wynikłych ze sprawowania opieki.
• Leon I dla dzieci - na majątku ojca w celu zabezpieczenia wierzytelności, wynikłych
ze sprawowania przez niego zarządu dobrami odziedziczonymi po matce; na nabytkach
z pierwszego małżeństwa powtórnie zamężnej matki w celu zabezpieczenia roszczeń
o wydanie dóbr odziedziczonych po ojcu;
• Justynian: dla żony na majątku męża z tytułu roszczenia o zwrot posagu; dla męża na
majątku osoby, która przyrzekła mu posag;
• Justynian dla instytucji kościelnych na majątku emfiteuty, który pogorszył stan
dzierżawionej nieruchomości;
Ustawowe hipoteki szczegółowe rozciągały się jedynie na pewne składniki majątku dłużnika.
Przysługiwały one:
o od przełomu I i II wieku najmodawcy nieruchomości miejskiej (praedium urbanum)
na rzeczach wzniesionych (invecta, illata, importata) przez najemcę, a także
wydzierżawiającemu grunt wiejski (praedium rusticum) na płodach dzierżawy;
o z mocy uchwały senatu za panowania Marka Aureliusza wierzycielowi na budynku,
którego remont kredytował;
o z mocy konstytucji Septymiusza Sewera i Karakalii osobom niedojrzałym na
rzeczy, którą z ich środków opiekun nabył dla siebie lub osób trzecich;
o z mocy konstytucji Justyniana zapisobiercy na składnikach majątku otrzymanych
ze spadku przez osobę testamentarnie obciążoną obowiązkiem wydania zapisu;
55
• przywileje pierwszeństwa:
o Wbrew zasadzie prior tempote potrior iure, hipotekom ustawowym przyznawano
często przywileje pierwszeństwa. Prawo klasyczne uprzywilejowało zastaw
zabezpieczający pożyczki obrócone w nakłady, poczynione ma przedmiot zastawu,
na jego zakup i wykup zastawu wyższego rangą.
o Pierwszeństwo miały także niektóre hipoteki szczegółowe przysługujące: osobie
kredytującej odbudowę budynków i podopiecznym. Justynian dał pierwszeństwo
hipotece żony na majątku męża z tytułu zwrotu posagu. Już w konstytucjach
Karakalli istniał przywilej pierwszeństwa instytucji publicznych, szczególnie
fiskusa z tytułu podatków, umów z osobami prywatnymi oraz długów zaciągniętych
na zaopatrzenie armii.
27. Jak przebiegała realizacja prawa zastawu? [Krystian Petz]
• Zastawnik w sytuacji niespełnienia przez dłużnika świadczenia mógł:

o żądać wydania rzeczy zastawionej (w przypadku hipoteki);
o sprzedać rzecz zastawioną w drodze licytacji, początkowo na podstawie zawartej
umowy o sprzedaży - pactum de vendendo, później sprzedaż rzeczy zastawionej
stanowiła nieodłączny element zastawu, należało działać w dobrej wierze – starać
się o najwyższą cenę i zaspokoić swoją wierzytelność (nadwyżkę zwrócić
dłużnikowi);
o uzyskać posiadanie za pomocą actio Serviana;
o zachować rzecz dla siebie (uzyskać własność nad rzeczą) na podstawie zawartej
lex commissoria (klauzula przepadku) – zakaz jej zawierania w 326 r. (Konstantyn
Wielki).
• Umowa antychretyczna - Wierzyciela obowiązywał zakaz używania rzeczy
zastawionej, pożytki z rzeczy przypadały dłużnikowi, chyba że strony zawarły umowę
dodatkową pactum antichreticum, pozwalającą zastawnikowi na używanie rzeczy
i pobieranie ewentualnych pożytków, które z kolei mogły być zaliczone na poczet
odsetek lub na wierzytelność główną.
• Zasada pierwszeństwa:
o sytuacja wielokrotnego zastawienia tej samej rzeczy;
o prior tempore, potior iure (pierwszy w czasie, lepszy w prawie);
o pierwszeństwo odnosi się do chwili ustanowienia zastawu, a nie zobowiązania
umocnionego zastawem;
o równoczesność ustanowienia zastawu – wierzyciele solidarni – melior condicio
possidentis.
• Konstrukcja zastawu wielokrotnego:
o powyżej przedstawiona sytuacja wielokrotnego zastawienia tej samej rzeczy;
o prawo archaiczne – jedna rzecz = jedno prawo zastawu;
▪ jeśli chcemy obejść, następny dłużnik ma prawo do nadwyżki posprzedażnej
(rzecz musi mieć odpowiednio dużą wartość);
▪ albo – ma prawo na całym przedmiocie, ale jest ono ustanowione pod
warunkiem zawieszającym wygaśnięcia prawa poprzednika;
56
▪ Marcellus – przyznaje prawo bezwarunkowe, ale wcześniejszemu

zastawnikowi przysługuje zarzut zastawu dawniejszego;
o wszystkim zastawnikom przysługuje actio pigneraticia in rem;
o jeśli jednemu zastawnikowi wygasa prawo, następni automatycznie wchodzą
w jego miejsce.
• Prawo wykupu zastawu:
o prawo sprzedaży miał pierwszy zastawnik (najdawniejszy);
o nadwyżka posprzedażna jest zastawiona na rzecz następnego w kolejności
zastawnika i tak aż do ostatniego (mogło się okazać, że nie każdy wierzyciel
zostanie zaspokojony);
o ius offerendi – dalsi rangą zastawnicy mogli zaproponować spłacenie zastawnika,
któremu przysługiwało prawo sprzedaży; wtedy to oni wchodzili na jego miejsce,
kupowali jego wierzytelność (korzystne rozwiązanie dla zastawników, którzy są
najdalej w kolejności i ponoszą największe ryzyko) – successio in locum
▪ wierzyciel korzystający z ius offerendi nabywa prawo sprzedaży poprzednika
i jego actio quasi Serviana;
o sukcesja hipoteczna – zastawca spłaca swój dług dzięki środkom swojego nowego
wierzyciela, na którego rzecz ustanawiał ten sam zastaw (już zwolniony), który
przypadał jego poprzedniemu wierzycielowi; (zastawca ma dzięki temu
rozwiązaniu więcej czasu na spłacenie długu).
28. Na czym polegała akcesoryjność prawa zastawu? [Elias Smurzyński]
• zastaw nie był samodzielnym prawem, nie mógł powstać bez wierzytelności, którą
zabezpieczał;
• związanie losu zastawu z losem wierzytelności - gdy ta wygasa, wygasa również zastaw
o Chodzi oczywiście o całkowite wygaśnięcie wierzytelności, a nie tylko jej części –
podstawa prawa zastawu jest niepodzielna;
o Jeśli wierzyciel otrzyma w zastawie kilka rzeczy, po spłaceniu części długu nie musi
oddawać żadnej z nich (Ulpian);
• zasada akcesoryjności nie dotyczy fiducji (która nie była zastawem!), zasada miała
jednak zastosowanie w przypadku poręczeń;
• zastaw zabezpieczał jedynie tę wierzytelność, dla której go ustanowiono;
o wyjątek - zastaw gordiański
▪ pignus Gordianum – cesarz wojskowy Gordian III, 239 r; w Rzymie nie
używano tego terminu, mówiono o prawie retencji (ius retentionis);
▪ ius retentionis – prawo zatrzymania przedmiotu zastawu; wierzyciel mógł ten
przedmiot zatrzymać, jeśli dłużnik był mu winny również z tytułu innych
zobowiązań, niezabezpieczonych zastawem;
▪ przeniesienie zabezpieczenia na inne wierzytelności powstałe pomiędzy tymi
samymi dwoma podmiotami;
▪ ius retentionis nie upoważnia wierzyciela do sprzedania przedmiotu zastawu;
57
• zastaw nie mógł być przenoszony odrębnie od wierzytelności (sprzedawca

wierzytelności, razem ze skargą kontraktową, zbywał również swoją skargę
zastawniczą);
29. Na czym polegał zastaw na prawach? [Jacek Liberacki]

„Wszystko, co można sprzedać, można też zastawić” - Gaius
• na początku zastaw kojarzono ze ściśle rzeczowym prawem, obciążającym jedynie res

corporales;
• praktyka wymusiła zmianę koncepcji zastawu przez jurysprudencję klasyczną;
w pryncypacie dopuszczono więc zastaw udziału we współwłasności lub zastaw rzeczy
zbiorowych (np. stado, sklep);
• dopuszczono również zastaw praw rzeczowych, jak choćby użytkowanie, służebności
gruntowe wiejskie i miejskie, emfiteuza czy superficies;
• zastaw użytkowania - zastaw przyszłych owoców rzeczy;
• zastawione służebności zastawnik mógł wykonywać sam lub odsprzedać ich
wykonywanie komuś innemu;
• poszerzanie zakresu przedmiotowego zastawu doprowadziło do dopuszczenia zastawu
generalnego na całym majątku, w tym także przyszłym, miało to miejsca za panowania
dynastii Sewerów (II/II w);
30. Nowożytne modele przeniesienia własności – jaki przyjęła Polska i dlaczego?

Istnieją trzy nowożytne modele przeniesienia prawa własności:
1. Titulus + modus - Przyjęty przez austriacki ABGB z 1811 roku i najbardziej zbliżony
do formy rzymskiej, wymaga do przeniesienia własności tytułu (np. sprzedaż,
darowizna…), który stanowi podstawę dla sposobu przeniesienia własności
(podobnego do rzymskiego traditio – czynności czysto wykonawczej).
2. Umowa zobowiązująco-rzeczowa (o podwójnym skutku), wynaleziona przez Hugona
Grocjusza, którego myśl była kontynuowana przez Samuela Pufendorfa i przyjęta
w Kodeksie Napoleona. Łączy ona ze zobowiązaniem automatycznie efekt rzeczowy,
co oznacza przewłaszczenie na podstawie samej umowy stron; → CC, CCI (włoski),
KC, KCP (portugalski).
3. Abstrakcyjna umowa rzeczowa przenosząca własność niezależnie od prawidłowości
causy. Twórcą tego modelu przeniesienia prawa własności jest Friedrich Carl von
Savigny; został on rozwinięty przez pandektystykę i przyjęty w niemieckim BGB
z 1896 roku → Estonia (2002), kodeks grecki (dla ruchomości).
W polskim kodeksie cywilnym obowiązuje model umowy o podwójnym skutku. Takie

rozwiązanie KC, obok wielu innych kodeksów kontynentalnej Europy, przyjął z CC.
Code Civil i inne kodeksy prawa francuskiego obowiązywały na terenie Księstwa
Warszawskiego, więc pewne rozwiązania przyjęły się i w naturalny sposób zostały
powtórzone w późniejszych polskich kodyfikacjach.
58
ZOBOWIĄZANIA
1. Jak zdefiniowano pojęcie obligatio w prawie justyniańskim? Co ta definicja ujmuje

jednoznacznie, a jakie może rodzić wątpliwości? [Ł. Korzeniowski]
Definicja justyniańska została oparta na dwóch określeniach: węzeł prawny i świadczenie.
• zobowiązanie => węzeł prawny + świadczenie;

• świadczyć (solvere) – coś dać, czynić, świadczyć;
• zobowiązanie to węzeł prawny, która zmusza do świadczenia;
• obowiązkiem dłużnika było świadczyć.
Taka definicja może rodzić pytania o to, jakie konkretnie sytuacje prowadzą do powstania
zobowiązania i dlaczego trzeba wykonać dane zobowiązanie. Jednoznacznie jednak określa,
że powstanie zobowiązania prowadzi do konieczności spełnienia przez dłużnika jakiegoś
świadczenia na rzecz wierzyciela. Wskazuje też, że stosunek zobowiązaniowy tworzony jest
między dwoma stronami – uprawnioną i zobowiązaną.
2. Co to znaczy, że antyczne prawo rzymskie odpowiada modelowi nominalizmu
kontraktowego? [Ł. Korzeniowski]
Nominalizm kontraktowy oznacza, że tylko ściśle określone przez prawo umowy tworzą
zobowiązanie, tzn. że ich realizacja jest wymagana przez prawo.
Tak było w antycznym prawie rzymskim, gdzie źródłem zobowiązania były tylko umowy
określone przez prawo, czyli kontrakty (contractus). Tylko kontrakty były bowiem
zaskarżalne, co znaczy, że można było dochodzić spełnienia świadczenia przez dłużnika.
Wszystkie kontrakty były nazwane, ujęte w ramy prawne, które określały, jak powinna być
skonstruowana umowa, jakiej formy należy dochować przy jej zawieraniu, aby stała się ona
kontraktem.
Istniały też umowy niezaskarżalne, czyli porozumienia (pactum), które nie zawierały w swej
treści postanowień, których wymagało prawo albo przy uch zawieraniu nie dochowano
właściwej formy. Takie umowy nazywano gołymi (nudum pactum).
• „Z gołej umowy nie powstaje skarga”

Tak skonstruowany podział umów – na zaskarżalne i niezaskarżalne – sprawia, że antyczne
prawo rzymskie odpowiada nominalizmowi kontraktowemu.
3. Jak mimo braku swobody umów w antycznym Rzymie poszerzały się możliwości
zaciągania zobowiązań ex contractu? [Ł. Korzeniowski]
W antycznym Rzymie obowiązywała zasada nominalizmu kontraktowego. Rzymianie
dostrzegali jednak, że tak naprawdę zawierają więcej umów, niż są w stanie ich nazwać. Ta
obserwacja prowadziła do stopniowego rozwoju zasady swobody umów.
59
• prawo przedklasyczne, I w. przed Chr. – zasada, że gdy zawarciu umowy wzajemnej

towarzyszy jej wykonanie przez jedną ze stron, tworzy to zobowiązanie dla drugiej
strony (umowa zamiany obraz–rzeźba, X daje Y obraz, to wówczas Y ma zobowiązanie
dać X rzeźbę)
o II/III w. po Chr. kontrakty nienazwane zostały usystematyzowane:
▪ daję, abyś dał;
▪ daję, abyś uczynił;
▪ czynię, abyś dał;
▪ czynię, abyś uczynił;
o rozszerzenie inspirowane greckim pojęciem synallagma – usunięcie
nierówności społecznej (skoro wierzyciel spełnił swoją część, zgodnie ze
sprawiedliwością może oczekiwać spełnienia świadczenia przez drugą stronę)
• pacta vestita – nieformalne, ale zaskarżalne umowy
o z praktyki pretorskiej
o zobowiązanie przez przyrzeczenie właściwe dla stypulacji:
▪ do zapłaty istniejącego długu własnego lub innej osoby
▪ do określonego zachowania się w przyszłości
• konstytucja cesarska Leona z 472 r. – stypulacja rodzi zobowiązanie bez względu na
użyte słowa (swoboda umowy, ułożenia zobowiązania, ale nie swoboda absolutna, bo
umowa musi być zgodna z prawem, dobrymi obyczajami i porządkiem
publicznym)
4. Jak kształtowała się zasada swobody umów w tradycji prawa rzymskiego? Jaki był
wpływ prawa rzymskiego na wytyczanie granic swobody umów? [J. M.]
W antycznym prawie rzymskim źródłem zobowiązania były tylko umowy określone przez
prawo. Oznaczało to, że tylko takie umowy były zaskarżalne. Taki stan określa się mianem
nominalizmu kontraktowego. Akcentowano wtedy, że „z gołej umowy nie powstaje skarga”.
Gołą umową było takie porozumienie, które nie zawierało przewidzianych przez prawo
postanowień, albo nie zostało osiągnięte w wymaganej przez prawo formie.
Rzymianie zauważyli, że w rzeczywistości dokonuje się więcej rodzajów transakcji niż jest
słów, za pomocą których się je nazywa.
Przejawem tego było wprowadzenie w I w przed Chr. zasady, zgodnie z którą, gdy zawarciu
umowy wzajemnej towarzyszy jej wykonanie przez jedną ze stron, to powstaje zobowiązanie
do wykonania świadczenia przez drugą stronę.
Treść zawieranych w ten sposób umów mogła być różnorodna. Na przełomie II i III w. po Chr.
usystematyzowano je w obrębie czterech grup: do ut des, do ut facias, facio ut des, facio ut
facias. Skuteczność takich porozumień została zapewniona dzięki actio praescriptis verbis –
przyznawanej wierzycielowi skardze, której nazwę łączono z opisaniem umowy słowami.
Praktyka pretorska poszerzyła możliwości zawierania zobowiązania dopuszczając, aby

nieformalne przyrzeczenie jednej osoby skierowane do innej tworzyło w określonych
60
sytuacjach zobowiązanie (zapłata istniejącego długu własnego lub innej osoby oraz gwarancja
określonego zachowania w przyszłości).
Doniosłego rozszerzenia możliwości zobowiązywania przyniosła konstytucja cesarza Leona

z 472 r., która wprowadziła zasadę, że stypulacja będzie rodziła zobowiązanie niezależnie
od tego, jakich słów użyto w celu osiągnięcia porozumienia.
5. Czy można nazwać zobowiązaniem umowę, której wykonania nie można wymusić
prawnie? [P. Jakulewicz]
Tak, można. Umowa, której wykonania nie można wymusić prawnie to obligatio naturalis
(zobowiązanie naturalne). Powodem powstawania takich zobowiązań był podział społeczny
w Rzymie – osoby alieni iuris czy niewolnicy nie mieli zdolności majątkowej, jednak istniała
potrzeba umożliwienia im uczestnictwa w obrocie prawnym. Zobowiązanie naturalne to
umowa, której wykonania nie można dochodzić w postępowaniu sądowym.
Przykład: Jeśli pożycza pieniądze od niewolnika, a później mu je zwraca, to po zwróceniu mu

tych pieniędzy nie może się ich z powrotem domagać jako otrzymanych przez niewolnika bez
podstawy prawnej.
6. Co to znaczy, że antyczne prawo rzymskie odpowiada modelowi nominalizmu
deliktowego? [P. Jakulewicz]
Tak samo, jak w prawie rzymskim istniał nominalizm kontraktowy – istniał też nominalizm
deliktowy. Istotą nominalizmu deliktowego jest możliwość dochodzenia zobowiązania,
polegającego na naprawieniu wyrządzonej szkody tylko od niektórych deliktów,
wymienionych w zamkniętym katalogu. Ustawa XII tablic wyróżniała 4 delikty: kradzież,
zniszczenie cudzej rzeczy, uszkodzenie ciała, naruszenie nietykalności cielesnej czy dobrego
imienia.
7. Jak w prawie rzymskim poszerzano zakres powstawania odpowiedzialności ex delicto?

[P. Jakulewicz]
Lex Aquilia:
• 287 lub 286 r. przed Chr.,

• trzy rozdziały:
1. Odpowiedzialność za zabicie niewolnika lub zwierzęcia.
2. Nieprawidłowe umorzenie zobowiązania przez adstypulatora.
3. Odpowiedzialność za uszkodzenie lub zniszczenie rzeczy oraz zranienie
niewolnika lub zwierzęcia.
• możliwości przyznania skargi odszkodowawczej, gdy szkoda nie polegała na
zniszczeniu lub uszkodzeniu rzeczy, ale „została wyrządzona w inny sposób”, na
przykład, przez umożliwienie ucieczki cudzemu niewolnikowi,
• wprowadzała actio legis Aquiliae – przysługiwało poszkodowanemu przeciwko
sprawcy bezprawnego uszkodzenia rzeczy.
61
Działalność pretorów:
• w ostatnim wieku republiki pretorzy wyodrębnili przypadek rabunku – kradzież

z zastosowaniem przemocy,
• edykt de iniuriis: deliktem iniruia każde świadome, dokonane słowem lub czynem
naruszenie dóbr osobistych innej osoby.
8. W jakich sytuacjach i dlaczego dopuszczano w rozwiniętym prawie rzymskim
odpowiedzialność niezależną od winy? Czy takie poszerzanie odpowiedzialności znalazło
kontynuację w europejskiej tradycji prawnej? [G. Łukaszka]
W rozwiniętym prawie rzymskim zasadą było, aby jedną z przesłanek odpowiedzialności za

szkodę była wina sprawcy.
Wyjątki:
• Gdy sprawca szkody nie miał prawnej zdolności od zawinienia – w przypadku

szkód wyrządzonych przez zwierzęta.
• Gdy sprawca szkody nie był uważany za podmiot prawa – niewolnicy lub wolni
poddani władzy ojcowskiej.
• Gdy odejście od zasady winy było uzasadnione potrzebą wzmocnienia ochrony
prawnej jakiegoś innego podmiotu – co dotyczyło tzw. quasi–deliktów
(np. odpowiedzialności sędziego za nierzetelność w prowadzeniu sprawy).
Jeżeli chodzi o szkody wyrządzone przez zwierzęta lub niewolników, to model ten określano
jako tzw. odpowiedzialność noksalną. Jego istotę można sprowadzić do tego, że skargę
kierowano nie przeciwko osobie, która jest sprawcą szkody, a przeciwko właścicielowi
zwierzęcia (podobnie jest z niewolnikami i osobami poddanymi władzy ojcowskiej –
traktowani jak własność ojca i to on mógł być strona w procesie a nie oni sami)
Z kolei quasi–delikty to przypadki podobne do deliktów, ale mogące rodzić odpowiedzialność
bez typowego dla deliktów wykazywania winy lub osoby sprawcy.
Można wymienić następujące typy quasi–deliktów:
• szkoda powstała przez osobę zajmującą lokal poprzez wyrzucenie lub wylanie czegoś
z tego pomieszczenia na zewnątrz,
• szkoda powstała przez osobę, która umieściła na fasadzie lub okapie budynku
przedmiot stwarzający zagrożenie dla przechodniów,
• odpowiedzialność sędziego za nierzetelność w prowadzeniu sprawy,
• odpowiedzialność gospodarza za zniszczenie lub skradzenie rzeczy wniesionych na
teren statku lub gospody przez jego podwładnych.
Wskazane wyżej przykłady obiektywizacji winy mają swoje odzwierciedlenie w europejskiej

tradycji prawnej. Model domniemanej winy w nadzorze przyjął polski kodeks cywilny.
Podobnie BGB. Jeśli chodzi o quasi – delikty, początkowo odrzucono to pojęcie uznając je za
archaiczne. Później jednak doszło do wzrostu liczby przypadków odpowiedzialności
deliktowej na zasadzie ryzyka i poszerzono odpowiedzialność za szkody.
62
W polskim kodeksie zobowiązań wprowadzono ponownie odpowiedzialność za wyrzucenie

lub wylanie czegoś z pomieszczenia. Powtórzono ten przepis w kodeksie cywilnym. W BGB
i kodeksie cywilnym znalazła się też odpowiedzialność za rzeczy wniesione przez klientów do
hoteli lub oberż, ale była ograniczona kwotowo.
9. Jak wyobrażenie o ściśle osobistym charakterze obligatio wpływało na możliwość

zmiany wierzyciela oraz zaciągania zobowiązań na rzecz osoby trzeciej – doświadczenie
prawa rzymskiego a rozwój w prawie nowożytnym? [Weronika Lachowicz]
Jak wiemy w prawie rzymskim był zakaz świadczenia na rzecz osoby trzeciej – alteri stipulari
nemo potest. Wiązało się to z faktem, że dłużnik i wierzyciel byli związani nierozerwalnym
węzłem obligacyjnym i pomiędzy nimi istniało zobowiązanie o charakterze osobistym inter
partes. W związku z tym, tylko tym konkretnym stronom zobowiązania przysługiwały
określone skargi. Rzymianie wychodzili z założenia, że wierzyciel nie miałby korzyści, gdyby
dłużnik świadczył na rzecz osoby trzeciej, której oczywiście nie przysługiwałaby żadna skarga
z tego tytułu.
Mimo jednak zasady ściśle osobistego charakteru zobowiązania, istniał praktyczny sens
zmiany wierzyciela i dłużnika. W okresie klasycznym juryści wykorzystali:
• odnowienie (novatio) – dłużnik, na polecenie wierzyciela, przyrzekał spełnić

świadczenie na rzecz osoby trzeciej; dłużnik zwalniał się z jednego zobowiązania
i jednocześnie zaciągał nowe zobowiązanie;
o konieczne współdziałanie dłużnika i wierzyciela, nowy wierzyciel nie ma tych
zabezpieczeń długu, co poprzedni wierzyciel;
• zastępstwo procesowe – na podstawie kontraktu zlecenia wierzyciel przekazywał innej
osobie umocowanie do dochodzenia roszczenia i jednocześnie zwalniał
cognitora/procuratora z obowiązku zwrotu tego, co uda się mu uzyskać w ramach
procesu (skuteczność tego wyłączenia zastępca procesowy mógł sobie zagwarantować
poprzez przyrzeczenie gwarancyjne wierzyciela);
o zastępca nie miał samodzielnego uprawnienia do świadczenia;
• Antoninus Pius umożliwił przekazanie wierzytelności dzięki skardze analogicznej
o pierwotnie – tylko przeniesienie praw wierzyciela wynikających ze sprzedaży
spadku, nabywca majątku spadkowego otrzymywał actio utilis podobną do
skargi wierzyciela formalnego (dłużnik wówczas był chroniony zarzutem
podstępu przed skargami wierzyciela formalnego);
o od III w. po Chr. – nabywca wierzytelności uzyskuje samodzielne prawo do
świadczenia, choć nie wchodzi w prawo formalnego wierzyciela (mechanim
cessio actionis – przeniesienie skargi).
Inaczej mamy obecnie, prawo cywilne nie przewiduje ograniczeń z tej maksymy, zgodnie
z art. 393 k.c. dłużnik może zobowiązać się, że będzie świadczył do rąk osoby trzeciej, o ile
zostało to postanowione w umowie. Skutek jest taki, że ta osoba trzecia posiada uprawnienie
do żądania bezpośredniego świadczenia właśnie od tego dłużnika, pomimo tego, że na
początku nie łączył ich żaden stosunek prawny.
63
10. Jakie są przesłanki prawidłowego spełnienia świadczenia? [Ł. Korzeniowski]

Na początku warto podkreślić, że zobowiązanie zmierza do umorzenia, czyli uwolnienia
dłużnika od odpowiedzialności względem wierzyciela. Podstawowym sposobem umorzenia
było spełnienie świadczenia (solutio).
Jak prawidłowo spełnić świadczenie?
• spełnienie świadczenia w całości (częściowe spełnienie mógł wymusić pretor, jednak

co do zasady wierzyciel nie musiał przyjąć świadczenia częściowego);
• termin:
o należy spełnić świadczenie w terminie;
o przed nadejściem terminu wierzyciel nie może żądać spełnienia świadczenia;
o można spełnić wcześniej świadczenie, wierzyciel musi je przyjąć;
o jeśli strony nie określiły terminu, to wierzyciel musiał wezwać dłużnika do
spełnienia świadczenia (chyba że zobowiązanie deliktowe, to nie musiał
wzywać, bo „złodziej zawsze jest w zwłoce”);
• miejsce:
o można określić miejsce spełnienia świadczenia;
o jeśli strony nie określiły, to główna zasada była taka, że miejsce spełnienia
świadczenia nie powinno nieść dodatkowych obciążeń dla dłużnika;
▪ świadczenie oznaczone indywidulnie – miejscem spełnienia jest
położenie rzeczy w chwili powstania zobowiązania;
▪ świadczenie oznaczone gatunkowo – miejscem jest miejsce sądu
dłużnika;
• spełnienie świadczenia osobiście przez dłużnika;
o wyjątek: świadczenie pieniężne może spełnić osoba trzecia (i to nawet bez
wiedzy dłużnika);
o delegatio solvendi – przekaz – dłużnik polecał swojemu dłużnikowi, aby ten
spełnił świadczenie na rzecz wskazanego wierzyciela (jedno świadczenie
umarza dwa zobowiązania);
• spełnienie świadczenia do rąk wierzyciela lub osoby przez niego do tego umocowanej;
o jeśli dłużnik świadczył osobie nieuprawnionej, która jednak wcześniej miała
umocowanie, a dłużnik nie wiedział, że je utraciła, to uznawano, że spełnił
świadczenie (klauzula dobrej wiary).
11. Jak w antycznym prawie rzymskim i w prawie nowożytnym oceniano świadczenie
częściowe? [Zuzanna Maszniew]
Czym jest świadczenie częściowe? To spełnienie części zobowiązania (np. zobowiązany do
zapłaty 100 zaoferował sprzedawcy 50).
Sprzedawca nie musiał przyjąć świadczenia częściowego (istota solutio, czyli umorzenia
zobowiązania w następstwie prawidłowego spełnienia świadczenia).
64
• prawo antyczne:
o II w. po Chr. – wierzyciel nie musi przyjąć świadczenia częściowego (Julian),
o skutek nieprzyjęcia świadczenia częściowego: trwanie stanu niewykonania
zobowiązania z jego skutkami, np. zapłata odsetek,
o uwaga: obowiązek przyjęcia świadczenia częściowego (skutkując
ograniczeniem dolegliwości procesu dla dłużnika) mógł wymusić pretor –
postępowanie „w ludzki sposób”.
• prawo nowożytne:
o Code Civil oraz BGB kontynuowały pogląd wykluczający obowiązek przyjęcia
świadczenia częściowego;
▪ dla ciekawych: Code Civil, reforma z 2016 r., art. 1342–4 oraz § 266
BG;
o polski Kodeks Cywilny -> bardziej pożyteczne jest częściowe spełnienie
świadczenia niż jego zupełny brak (spowodowany odmową przyjęcia
świadczenia częściowego);
▪ dla ciekawych: art. 450 KC – wierzyciel nie może odmówić przyjęcia
świadczenia częściowego, chyba że narusza to jego uzasadniony interes
-> przypomina prawo pretorskie;
o czyli: CC oraz BGB – brak obowiązku, PL KC – obowiązek.
12. Czym różniły się w prawie rzymskim kary umowne od kar pieniężnych? Jak wygląda
związek tych kar z powstaniem i wielkością szkody według prawa rzymskiego
i w późniejszej europejskiej tradycji prawnej? [Weronika Lachowicz]
Kara pieniężna:
• celem było wyrządzenie dolegliwości sprawcy deliktu,

• funkcja represyjna,
• była określana przez prawo albo jako wielokrotność uszczerbku majątkowego (np. przy
kradzieży) lub o jej wysokości decydował sędzia (np. w wypadku iniuria).
Kara umowna:
• było to ustne przyrzeczenie do zapłaty wierzycielowi określonej sumy,

• celem takiego zobowiązania mogła być zapłata umówionej „kary pieniężnej”
w przypadku niewykonania innego istniejącego zobowiązania lub wymuszenie
zachowania, które samo z siebie nie wynikało ze zobowiązania,
• obowiązek zapłaty kary umownej wyłączono w dwóch przypadkach:
o gdy postanowienie umowne, którego dłużnik nie wykonał było nieważne
o gdy żądanie zapłaty kary było powstrzymane zarzutem podstępu.
• funkcja odszkodowawcza,
• wykluczano możliwość obniżania kary przez sąd.
W późniejszej europejskiej tradycji prawnej dominował pogląd, że zmniejszenie kary umownej
przez sąd jest niemożliwe, z czasem dopuszczano możliwość zmniejszania kary, która
przekraczała naruszony interes wierzyciela.
65
13. Czy i jak nieuczciwość przy zawieraniu umowy wpływa na jej ważność albo na
odpowiedzialność za wyrządzoną w ten sposób szkodę? [Jakub Machocki]
Swoboda w toku działań prowadzących do powstania zobowiązania tworzyła pole dla

zachowań nieuczciwych. Wyróżniono w tym przypadku:
• wykorzystanie podstępu w celu zawarcia umowy (dolus),

• wykorzystanie przymusowej sytuacji kontrahenta (metus).
Początkowe przypadki zwalczania wykorzystania podstępu łączono z interpretacją klauzuli
dobrej wiary. Pojawiał się problem, gdyż nie wszystkie zobowiązania umowne podlegały
ochronie skargami ze wspomnianą klauzulą.
Dolus:
• skarga z tytułu podstępu (actio de dolo):

o przysługiwała subsydiarnie,
o mogła zostać wniesiona w ciągu roku od powstania możliwości wszczęcia
procesu,
o zasądzenie na jej podstawie powodowało infamię;
• zarzut z tytułu podstępu (exceptio doli):
o dla zobowiązań umownych, które nie były chronione skargą z klauzulą dobrej
wiary,
o paraliżował żądanie wykonania zawartej w wyniku podstępu umowy,
o Labeon definiował podstęp jako: „przebiegłe, kłamliwe, stanowiące zasadzkę
postępowanie w celu podejścia innej osoby i oszukania jej”.
Metus:
• in integrum restitutio – nadzwyczajna instytucja przywrócenia do stanu poprzedniego.

• skarga, która pozwalała odzyskać utracony majątek (actio quod metus causa),
• zarzut pozwalający bronić się przed wykonaniem niekorzystnej umowy (exceptio
metus causa),
o bojaźń juryści definiowali jako: „obawę powstającą u człowieka
niewzruszonych zasad”.
Inne zachowania jak np.: podjęcie negocjacji bez zamiaru zawarcia kontraktu albo na zawarciu
kontraktu, który jest nieważny z mocy prawa, nie zostały wyróżnione i ich uczestnik nie
posiadał środka obrony.
14. Jak Rzymianie oceniali niepoinformowanie kontrahenta o okolicznościach mających

znaczenie dla zawarcia umowy? [J. M.]
Rzymianie zdecydowanie potępiali różne, podstępne zachowania przy zawieraniu umów.

Zwalczanie świadomego wprowadzania kontrahenta w błąd łączono z interpretacją klauzuli
dobrej wiary. Przykładowe zatajanie różnych wad uznawano za sprzeczne właśnie z dobrą
wiarą. Jednak nie wszystkie zobowiązani były chronione skargami z klauzulą dobrej wiary.
66
Osoba, która była poszkodowana z takiego kontraktu mogła skorzystać z przydzielanego przez
pretora zarzutu podstępu (exceptio doli), który paraliżował żądanie wykonania zawartej
w wyniku podstępu umowy. Poszkodowanemu przez dolus pretor mógł udzielić również
specjalnej skargi (actio de dolo). Pozwalała ona poszkodowanemu, który wykonał „podstępną”
umowę, domagać się odszkodowania w ciągu roku od powstania możliwości wszczęcia
procesu. Przysługiwała ona, jeśli poszkodowany nie miał innych środków obrony i pociągała
za sobą infamię.
15. Co stanowi treść umowy? Kiedy Rzymianie uznawali, że do treści umowy należą
postanowienia ogłoszone przez jedną ze stron? [Łukasz Korzeniowski]
Treść umowy stanowią postanowienia konieczne do zaciągnięcia zobowiązania
(np. w przypadku umowy kupna–sprzedaży jest to określenie ceny i towaru). Strony mogą
poszerzyć umowę o np. kary umowne, co w pewien sposób będzie modyfikowało zakres
zobowiązania.
Papinian wprowadził rozróżnienie na to, co należy do istoty kontraktu oraz na postanowienia
pomocnicze (adminicula).
Już w antycznym Rzymie dopuszczano coś, co obecnie znamy jako ogólne warunki umów,
czyli specjalne klauzule, wprowadzane przez przedsiębiorcę w jego interesie (bo
uwzględniające specyfikę działalności czy modyfikujące zakres odpowiedzialności).
Juryści wskazywali, że takie jednostronne ustalane postanowienia umów są wiążące dla stron,
o ile zostały skutecznie ogłoszone (łatwość przeczytania, zrozumiały język), a przedsiębiorca
się do nich stosował.
Przykład: przedsiębiorca prowadzący magazyn na zasadzie locatio conductio wywiesza
tablicę, gdzie określa zasady przedłużenia umowy składu i granice swojej
odpowiedzialności i wskazuje np. że jego należności są zabezpieczone zastawem na
złożonych rzeczach oraz wskazuje zasady zapłaty.
Ogólne warunki spotykano również przy długotrwałych umowach dzierżawy.

16. Wskaż szczególne zasady interpretacji umów w prawie rzymskim i ich kontynuację
w tradycji romanistycznej. [J. M.]
Arbitralne usuwanie niejasności treści umowy:
• niejasno sformułowane lub budzące wątpliwości klauzule tłumaczono w sposób

niekorzystny dla sprzedawcy, wynajmującego czy wydzierżawiającego (uważano, że
w chwili zawarcia umowy strona mogła wypowiadać się bardziej precyzyjnie);
• w odniesieniu do stipulatio przyjmowano zasadę, że należy wybrać znaczenie mniej
korzystne dla wierzyciela, który odbiera przyrzeczenie, ponieważ to on decydował
w pytaniu o słowach, jakie dłużnik miał następnie powtórzyć;
Rozbieżność między literalnym brzmieniem umowy a rzeczywistym zamiarem stron:
• prawo archaiczne i przedklasyczne – trzymanie się dosłownego brzmienia słów;
67
• od połowy I w. po Chr., w odniesieniu do kontraktów bonae fidei, większa uwagę

zaczęto zwracać na wolę stron (analogicznie do interpretowania testamentu od causa
Curiana);
o na przełomie II i III w. po Chr. rozciągnięto taką interpretację na wszystkie
kontrakty;
• Papinian – „w umowach należy raczej kierować się wolą stron niż jej dosłownym
brzmieniem”.
In dubio contra proferentem:
• glosatorzy głosili, że rozstrzygając wątpliwości co do treści umowy, należy wybrać

rozwiązanie mniej korzystne dla tej strony, która ową treść układała;
• reguła ta trafiła do Code Civil, przepis odpowiadający treścią tej zasadzie został
wprowadzony również do BGB w ramach nowelizacji z 2002; podobny przepis
w prawie polskim w 2000 w celu umocnienia ochrony konsumentów.\
Granice subiektywnej wykładni umowy:
• w średniowieczu uważano, że intencja stron powinna być brana pod uwagę przy
interpretacji umów obok takich elementów, jak osoby kontrahentów, użyte słowa oraz
materia, której umowa dotyczy;
• od XVI wieku źródła rzymskie umacniały subiektywną wykładnię umów, czyli taką,
która zmierzała do rozstrzygania wątpliwości zgodnie z rzeczywistą wolą stron.
Znalazło to wyraz w CC i BGB.
17. Czy proporcja wartości świadczeń w konkretnym zobowiązaniu może być dowolna?
Doświadczenie antycznego prawa rzymskiego i jego znaczenie dla prawa nowożytnego.
[Jakub Machocki]
Greckie słowo synallagma oznaczało w Rzymie zobowiązania umowne, w których na każdej
ze stron spoczywał obowiązek świadczenia, np.: zapłata ceny w zamian za sprzedany towar.
• prawo przedklasyczne i klasyczne – zasada swobody w określaniu relacji świadczeń

wzajemnych w kontraktach emptio venditio i locatio conductio;
o znana była reguła, że dozwolone jest: „podchodzić się wzajemnie i to, co jest
warte więcej, kupować taniej, a to, co jest warte mniej, sprzedawać drożej” pod
reżimem zasad dotyczących podstępu i wykorzystania przymusowego
położenia kontrahenta.
• w III w. po Chr. cesarz Dioklecjan wprowadził ochronę przed „nadmiernym
uszczerbkiem”
o odnosiło się to do sprzedaży gruntu,
o gdy ustalona cena była co najmniej o połowę niższa od „prawdziwej”,
sprzedający mógł odstąpić od umowy, jeśli kupujący nie wyrównał zaniżonej
ceny,
o instytucja ta została włączona do kompilacji justyniańskiej,
68
• Dioklecjan próbował wprowadzić także katalog cen maksymalnych, których

przekroczenie skutkowałoby odpowiedzialnością karną. Nie przyjęło się to jednak
w praktyce;
o natomiast ze względu na ochronę przed „nadmiernym uszczerbkiem”
ukształtowała się idea słusznej ceny, która utrwalana była w okresie prawa
poklasycznego.
Glosatorzy rozszerzyli ochronę przed „nadmiernym uszczerbkiem” na inne przedmioty
sprzedaży i kontrakty do niej podobne jak najem czy zamiana. Prawnicy średniowiecza
twierdzili natomiast, że odstępstwo od „słusznej ceny” jest naruszeniem „naturalnej
sprawiedliwości”. Tak ukształtowała się instytucja laesio enormis inspirowana ochroną przed
„nadmiernym uszczerbkiem”. Według niej standardem oceny powinna być cena rynkowa
odpowiadająca „typowym cenom w czasie i miejscu zawarcia umowy”. Instytucja laesio
enormis pojawiła się w ABGB, natomiast BGB, KC oraz angielskie common law przyjmują
rozwiązania bardziej subiektywne niż obiektywne.
18. Czy nadzwyczajna zmiana okoliczności po powstaniu zobowiązania a przed jego
wykonaniem powinna mieć wpływ na skuteczność lub treść zobowiązania? Weź pod
uwagę prawo rzymskie, dorobek ius commune, wątpliwości kodyfikatorów.
[Łukasz Korzeniowski]
Seneka Młodszy wyraził myśl, że przesłanką mocy wiążącej przyrzeczenia jest trwanie
warunków, jakie istniały w chwili jego złożenia. Nie znalazło to jednak odzwierciedlenia
w kazuistyce jurystów. W prawie rzymskim pojawiały się tylko pojedyncze przypadki
uwzględnienia istotnej zmiany okoliczności (prawo żądania zwrotu wynajmowanej komuś
rzeczy, jeśli jest potrzebna do osobistego użytku; prawo darczyńcy do odzyskania rzeczy
wskutek późniejszych narodzin dziecka).
Rzymskie teksty prawne i oddziaływanie prawa kanonicznego stały się dla przedstawicieli ius
commune podstawą do wypracowania klauzuli rebus sic stantibus (skoro sprawy przybrały
taki obrót), która uzależniała skutek prawny przyrzeczenia od tego, czy między chwilą jego
złożenia a wykonania nie zmieniły się okoliczności.
Klauzulę tę odrzucił Grocjusz, nie omawiali jej też “ojcowie” Code Civil (Domat i Pothier).
W imię pewności prawa klauzuli tej nie przyjął też BGB.
Polski kodeks zobowiązań dopuszczał zmianę lub rozwiązanie umowy przez sąd, jeśli wskutek
nowych okoliczności jej wykonanie byłoby – zgodnie z zasadą dobrej wiary – nadmiernie
trudne.
Klazulę rebus sic stantibus ma polski KC, w nowelizacjach wprowadziły ją również BGB
i Code Civil.
69
19. Jak prawnicy rzymscy korzystali z klauzuli dobrej wiary (bona fides) przy
rozstrzyganiu wątpliwości dotyczących zobowiązań umownych? Co z tego doświadczenia
okazało się trwałe w europejskiej tradycji prawnej? [J.M.]
Zwrot dobra wiara został wprowadzony do dyskursu prawniczego poprzez edykt pretorski
w III w. przed Chr. Przekonanie o istnieniu pewnych fundamentalnych wartości pierwotnych
względem prawa, doprowadziły do powstania nakazów dobrej wiary:
• nie wolno dopuścić, aby podstęp mógł przynieść korzyść w praktyce prawnej,
• należy brać pod uwagę całość porozumienia stron,
• przy rozwiązywaniu nieustalonych przez strony kwestii wykonywania umowy należy
uwzględnić odpowiednie zwyczaje miejscowe,
• należy interpretować umowy w taki sposób, by został osiągnięty zgodny cel stron.
Korzystanie z dobrej wiary polegało na budowaniu formuł skarg zawierających tę klauzulę.
Oznaczało to danie sędziemu dużej swobody w kształtowaniu treści wyroku, który mógł ocenić
zakres obowiązków stron z uwzględnieniem wszelkich okoliczności mogących mieć wpływ na
wykonanie zobowiązania.
W nauce recypowanego prawa rzymskiego do XVIII wieku nie kwestionowano wyobrażenia

dobrej wiary jako instrumentu poszukiwania słusznego prawa i łagodzenia formalizmu
prawniczego. W XVIII– XIX wiecznym prawie prywatnym pozycja dobrej wiary trochę się
osłabiła na skutek poglądów kwestionujących istnienie niezależnych od człowieka wartości
oraz dążeniem do ograniczenia swobody sędziego w imię pewności prawa. Kompromisem było
wprowadzenie do CC i BGB przepisów nakazujących wykonywanie zobowiązań w dobrej
wierze, a ZGB nakazuje wykonywanie wszelkich praw zgodnie z dobrą wiarą. W Polsce
funkcjonalnym odpowiednikiem dobrej wiary jest klauzula zasad współżycia społecznego.
20. Dlaczego i z jakim skutkiem prawnicy rzymscy odwoływali się do dobrych obyczajów
(boni mores) przy ocenie umów? Co z tego doświadczenia okazało się trwałe
w europejskiej tradycji prawnej? [J. M.]
W okresie republiki naruszenie obyczajów przodków było podstawą do nakładania sankcji
cenzorskich (np. zwiększenie podatku). Papinian wyjaśnił, że sprzeczność z obyczajami
oznacza naruszenie naszego poczucia przyzwoitości w zakresie powinności i ocen. Klauzulę
dobrych obyczajów spotykamy w dyskursie jurystów już od II w. po Chr. Wyjaśniali oni, że
zlecenie kradzieży lub znieważenia czy przyrzeczenie zapłaty wierzycielowi określonej kwoty
pieniężnej w wypadku nieustanowienia go spadkobiercą są sprzeczne z dobrymi obyczajami
i nie powodują powstania zobowiązania. Rozumienie tej klauzuli połączono z dążeniem do
zwalczania czynności naruszających zasady uznawane za podstawy poprawnego
funkcjonowania społeczeństwa.
W XVI w. spotykamy wypowiedzi wyrażające ogólną zasadę, że wszystkie umowy sprzeczne
z dobrymi obyczajami nie rodzą skutku prawnego. Tu jednak pojęcie obyczajów łączono często
ze stosunkami religijnymi. Szkoła prawa natury powtarzała tę ogólną zasadę i pojęcie dobrych
obyczajów weszło do CC.
70
W BGB klauzula dobrych obyczajów była kryterium ważności czynności prawnej (jako obszar
wartości moralnych). W nowelizacji polskiego Kodeksu Cywilnego z 2003 r. naruszenie
dobrych obyczajów stanowiło przesłankę odpowiedzialności z tytułu nieuczciwego
prowadzenia negocjacji.
21. Wskaż klasyfikacje zobowiązań umownych w prawie rzymskim i europejskiej

tradycji prawnej. [Łukasz Korzeniowski]
Systematyka rzymskich zobowiązań:
• kryterium przesłanki zawarcia:

o realne – pożyczka, użyczenie, przechowanie, kontrakt zastawniczy,
o literalne – expensilatio,
o werbalne – stypulacja, przyrzeczenie posagu,
o konsensualne – sprzedaż, najem rzeczy lub usług, spółka, zlecenie;
• kryterium budowy formuły skargi:
o zarządzające ściśle określoną kwotę,
o z klauzulą dobrej wiary;
• kryterium ochrony prawnej stron:
o zobowiązania jednostronne, skarga przysługuje jednej stronie,
o zobowiązania dwustronne, każda ze stron ma skargę.
Systematyka zobowiązań w europejskiej tradycji prawnej:
• klasyfikacja kontraktów ze względów na ich sens ekonomiczny:

o umowy przynoszące korzyści (contractus lucrativus) – np. darowizna,
ustanowienie posagu, użyczenie, zlecenie, ustanowienie zastawu,
o umowy tworzące obowiązki (contractus onerosus) – np. sprzedaż, spółka,
umowa o odsetki, umowa o ustanowienie służebności, emfiteuza;
• podręcznik pandektystyczny Winscheida:
o czysta umowa – przyrzeczenie stanowiące abstrakcyjną czynność prawną,
o darowizna,
o umowy o zwrot (np. pożyczka, użyczenie, przechowanie),
o umowy wymiany (sprzedaż, najem, zamiana),
o umowa spółki,
o umowa zlecenia,
o umowa ugody.
22. Co w rzymskiej stipulatio przypomina zasadę swobody umów, a co ją odróżnia od tej
zasady? [Emilia Hejnar]
Stipulatio rozwinęła się ze znanego już ustawie XII tablic aktu sponsio, który polegał na tym,
że samo wypowiedzenie określonych formuł wywoływało skutek prawny, niezależnie od woli
stron. Ważność kontraktu stypulacji wymagała zgodności między wolą stron,
a wypowiedzianymi przez nie słowami. Stypulacja mogła mieć dowolną treść, byleby nie była
ona sprzeczna z prawem i dobrymi obyczajami (nie jest to więc swoboda absolutna, co różni
71
ją od zasady swobody umów, na dodatek Rzymianie nie stworzyli ogólnej teorii umowy, ich
rozważania opierały się zawsze na specyficznych typach umów)
Z czasem stypulacja przeszła stopniową ewolucję, można było odpowiadać innym

czasownikiem, a później nawet po grecku. Konstytucja cesarza Leona z 472r. mówiła ze
stypulacja jest ważna, niezależnie od tego, jakich słów użyto w celu osiągnięcia porozumienia.
Strony mogły ułożyć treść zobowiązania według swojego uznania. Zasada ta była
przeciwieństwem nominalizmu kontraktowego i zarazem najdalej idącym zbliżeniem rzymian
w stronę swobody umów.
23. Wymień typy i wskaż zasadnicze cechy poszczególnych kontraktów pozwalających na

zbycie i nabycie dobra majątkowego.
• sprzedaż rozumiano jako wymianę towaru za cenę. W okresie prawa archaicznego

dokonywano jej przy użyciu formalnego aktu mancipatio. Nie później niż od II w. przed
Chr. sprzedaż była kontraktem konsensualnym o nazwie emptio venditio, który
dochodził do skutku z chwilą osiągnięcia przez strony porozumienia co do ceny
i towaru.
• zamiana (permutatio) została wyodrębnia przez jurystów klasycznych jako jeden
z przypadków kontraktu realnego w ramach schematu: „daję, abyś dał” (do ut des)
• darowizna (donatio), czyli takie rozporządzanie majątkiem, które prowadzi do jego
pomniejszania czy nawet utraty.
24. W czym wyraża się dążenie Rzymian do zapewnienia szerokich możliwości
i elastyczności zawierania umów sprzedaży? [G. Łukaszka]
Ukształtowanie emptio venditio jako kontraktu konsensualnego oznaczało, że strony mogły
zawrzeć zobowiązanie składając swoje oświadczenie w dowolniej, zrozumiałej, formie, także
przebywając w różnych miejscach.
Zawarcie kontraktu oznaczało osiągnięcie porozumienia co do towaru (merx) i ceny (pretium),

chociaż treść zobowiązania była bogatsza.
W dyskursie prawniczym powiedziano, że treść zobowiązania obejmuje nie tylko to co

ustalone, ale też to co z dobrą wiarą być może dochodzone za pomocą przysługujących skarg.
– było to zabezpieczenie kupującego przed ewentualnymi wadami rzeczy sprzedanej. Łatwo
można było zawrzeć ten kontrakt. Łatwość zawierania tego kontraktu ilustruje porównanie
z kontraktem permutatio. W nim konieczne było przekazania rzeczy – był to kontrakt realny.
W sprzedaży wystarczyło zawrzeć umowę a zobowiązanie można było spełnić później.
Zawieranie kontraktów emptio venditio ułatwiało ograniczenie obowiązku sprzedawcy do

przeniesienia posiadania rzeczy, które nie było zagrożone skutecznym wytoczeniem przez
właściciela skargi wydobywczej. Usuwało to konieczność korzystania z aktów formalnych
mancipatio i in iure cessio w celu przeniesienia własności res mancipi, które były
wymagającymi czynnościami.
72
25. Jakie skutki może wywołać umowa sprzedaży rzeczy, gdy sprzedawca nie jest jej
właścicielem? [Emilia Hejnar]
W prawie rzymskim można było sprzedać cudzą rzecz co wynikało ze swobody obrotu, jeśli
jednak sprzedawca posiadał taką rzecz bez zgody właściciela, to właściciel mógł ją odzyskać
dzięki skardze windykacyjnej:
• w prawie archaicznym traktowano to jako kradzież ceny przez sprzedawcę, sprzedawca

ponosi odpowiedzialność za odebranie przez właściciela rzeczy kupującemu, kupujący
ma przeciw sprzedawcy skargę actio auctoritas,
• w prawie przedklasycznym, przy emptio venditio, kupujący był chroniony stypulacją
gwarancyjną, składaną przez sprzedającego,
• w prawie klasycznym obowiązuje zasada ewikcji, która obciąża sprzedającego
odpowiedzialnością za szkody wynikłe z utraty przez kupującego posiadania
spokojnego rzeczy; odpowiedzialność sprzedawcy była związana z samym zawarciem
kontraktu, więc kupującemu przysługiwała actio empti,
• w wyniku dyskusji jurystów uzgodniono, że kupujący, który utracił posiadanie rzeczy
na skutek procesu windykacyjnego, ma prawo domagać się od sprzedawcy kwoty
odpowiadającej wartości jego naruszonego interesu.
26. Jakie skutki wywoła sprzedaż rzeczy, która nie ma oczekiwanych przez kupującego
właściwości? Wskaż rzymskie modele odpowiedzialności sprzedawcy i ich znaczenie
w późniejszym prawie prywatnym. [Zuzanna Maszniew]
Kwestia wad fizycznych – wady ukryte, które ujawniają się dopiero po wygaśnięciu
zobowiązania (po zakupie).
Nie mylić z wadami jawnymi! Jak to ksiądz profesor nazwał – „ widziały gały, co brały”.
Odpowiedzialność sprzedawcy dotyczy wad ukrytych, tzw. rękojmia.

1. Sprzedaż za pomocą aktu mancipatio
• przypadek zaniżenia powierzchni sprzedanego gruntu,
• skarga actio de modo agri o podwójną wartość brakującej powierzchni.
2. Zakup na targowisku: sprzedaż zwierząt i niewolników
• niezależna od winy sprzedawcy: sprzedawca mógł nie wiedzieć o wadzie!,
• edykt edylów kurulnych z przełomu II i I w. przed Chr.
Swoboda wyboru między skargami:
• actio redhibitoria:
o możliwość odstąpienia od umowy w ciągu 6 miesięcy,
o zwrot wadliwej rzeczy,
o zwrot pieniędzy –> nawet gdy rzecz uległa zniszczeniu bez winy
kupującego.
73
• actio quanti minoris:

o możliwość wystąpienia ze skargą w ciągu 1 roku,
o zatrzymanie wadliwej rzeczy,
o obniżenie ceny, tj. zwrot różnicy między zapłaconą ceną a rzeczywistą
wartością wadliwej rzeczy.
3. Postępowanie sprzedawcy sprzeczne z bona fides
• przysługuje skarga actio empti: zasądzenie odszkodowania,
• II w. przed Chr.: sprzedawca musi zapłacić odszkodowanie, jeśli zataił wadę: trudność
w udowodnieniu,
• II w. po Chr. (Julian):
o gdy nie wiedział o wadzie: sprzedawca musi zapłacić kwotę stanowiącą różnicę
między wartością rzeczy wadliwej a wolnej od wady (podobne do actio quanti
minoris),
o gdy wiedział o wadzie: pełne odszkodowanie, tj. wartość naruszonego interesu,
• preferowano obniżenie ceny czy odszkodowanie niż odstąpienie od umowy,
• gdy rzecz przez wadę stała się bezwartościowa, można było domagać się całkowitego
zwrotu ceny (podobne do actio redhibitoria).
Zanik jurysdykcji edylów kurulnych – > ich skargi utraciły znaczenie. Występowały w formie
rozważań o emptio venditio u Justyniana.
Późniejsze prawo prywatne

Akursjusz:
• actio quanti minoris – różnica między zapłaconą ceną a obiektywną ceną wadliwej
rzeczy,
• actio empti – różnica między zapłaconą ceną a kwotą, jaką subiektywnie nabywca
byłby gotów zapłacić, gdyby wiedział o wadzie towaru,
Donellus – schemat uprawnień przysługujących nabywcy wadliwej rzeczy:
1. Prawo do odstąpienia od umowy.

2. Obniżenie ceny.
3. Roszczenie odszkodowawcze, gdy sprzedawca wiedział o wadzie.
Code Civil, BGB oraz KC: kupujący otrzymuje prawo wyboru między odstąpieniem od umowy
za zwrotem świadczeń a żądaniem obniżenia ceny.
Jednak terminy krótsze od ogólnego terminu przedawnienia:
• CC: najpierw interpretacja sądu, teraz to 2 lata (art. 1644 i 1648 CC),
• BGB: 2 lata – podstawowy termin przedawnień roszczeń z tytułu wad fizycznych (§462
i §438 BGB),
• KC: 2 lata – zmiana w 2014r. (art. 560 i 568 KC).
Obiektywna odpowiedzialność odszkodowawcza sprzedawcy – zwrot kosztów zawarcia
umowy (CC, KC).
74
Dyrektywy Rady UE:

Pierwszeństwo uprawnień odszkodowawczych (usunięcie wady lub obniżenie ceny) –>
podobieństwo do actio empti. Uprawnienie do odstąpienia od umowy jest drugorzędne,
a wyłączone przy nieznacznych niezgodnościach z umową.
27. Jakie wątpliwości pojawiają się co do natury prawnej darowizn? Jakie są powody
nieufności wobec gospodarczej racjonalności darowizn? [Zuzanna Maszniew]
Natura prawna darowizn – causa donandi: nieodpłatność przejścia prawa majątkowego,

powstania lub umorzenia zobowiązania
IV w. po Chr. – > darowizna jako samodzielne zobowiązanie umowne (Konstantyn), ratio

legis: wezwanie chrześcijaństwa do dokonywania darowizn na rzecz potrzebujących
Przyrzeczenie darowizny rodzi zobowiązanie darczyńcy (Justynian)

Causa donandi jako jedna z podstaw uzasadniających nabycie własności (Justynian)
Przyczyna nieufności: pomniejszenie majątku bez korzyści dla darczyńcy + niejasny cel:
wyraz wdzięczności, sympatii lub chęć pomocy
Ograniczenie darowizn:
• lex Cincia w 204r. przed Chr. – zakaz darowizn powyżej określonej wysokości,
• Zakaz darowizn między małżonkami (Oktawian August) – > darowizny ustanawiano
przed małżeństwem ante nuptias,
• Obowiązek rejestracji darowizn powyżej 500 solidów (Konstantyn).
Kodyfikacje darowizn:
• Code Civil – przy przepisach o dziedziczeniu testamentowym (art. 893),

• BGB i KC – samodzielny typ umowy (§516 BGB, art. 888 KC),
Wyjątki od zakazu darowizn między małżonkami w ius commune – z okazji Bożego
Narodzenia czy urodzin.
Wymóg rejestracji:
• Code Civil – darowizny za życia bez formy notarialnej są nieważne (art. 931 CC) – nie
jest stosowane do darowizn przedmiotów ruchomych,
• BGB i KC – oświadczenie darczyńcy ma być w formie aktu notarialnego, ale przy
darowiźnie ruchomości ważna jest darowizna bez takiego oświadczenia w formie aktu
notarialnego (§518 BGB i art. 890 KC).
75

korzystanie z cudzego kapitału lub cudzego dobra majątkowego. [K. Bajerski]
• pożyczka (muutum)
o przedmioty zużywalne, czyli np. pieniądze czy zboże,
o pożyczkobiorca otrzymywał określoną ilość rzeczy z obowiązkiem zwrotu
takiej samej ilości rzeczy tego samego rodzaju,
o zobowiązanie zwrotu powstawało z chwilą wręczenia przedmiotu pożyczki –
kontrakt realny,
o nieodpłatna,
o skargę miał tylko wierzyciel – pozwalała ona dochodzić pożyczonej kwoty
pieniężnej lub przekazanej ilości innych rzeczy zamiennych:
▪ skarga o ściśle określoną kwotę pieniędzy (actio certae creditae
pecuniae),
▪ skarga o ściśle określoną rzecz (actio certae rei).
• użyczenie (commodatum)
o rzeczy nieużywalne, np. narzędzia rolnicze czy naczynia,
o biorący w użyczenie obowiązany był do zwrotu otrzymanych rzeczy
w stanie niepogorszonym,
o kontrakt realny,
o skarga actio commodati, dla obu stron, z klauzulą dobrej wiary,
o wykluczona możliwość wynagrodzenia za korzystanie z cudzej rzeczy –
użyczenie było nieodpłatne.
• locatio conductio
o oddanie niezużywalnego przedmiotu do odpłatnego korzystania,
o actio locati – dla oddającego w używanie
▪ za jej pomocą mógł domagać się od kontrahenta zapłaty uzgodnionego
czynszu oraz ewentualnego odszkodowania;
o actio conducti – dla biorącego w używanie
▪ służyła do uzyskania faktycznego władania rzeczą oraz dochodzenia
ewentualnego odszkodowania;
o kontrakt konsensualny.
29. Dlaczego i w jaki sposób różnicowano zakresy odpowiedzialności tych, którzy
otrzymali pieniądze lub inne rzeczy do korzystania z obowiązkiem ich zwrotu? [J. M.]
Zakresy odpowiedzialności różnicowano ze względu na korzyści, jakie odnosiły strony

kontraktu. Większa korzyść = większa odpowiedzialność. Znaczenie miała tu też odpłatność
kontraktu.
Przekazanie posiadania pieniędzy lub innych rzeczy zamiennych jako przedmiotu pożyczki
prowadziło do przeniesienia ich własności na pożyczkobiorcę. Dłużnik jako właściciel tego,
76
co pożyczył, ponosił ryzyko uszkodzenia lub utraty przedmiotu pożyczki. Był zobowiązany do
zwrotu takiej samej ilości rzeczy, tego samego rodzaju. Pożyczka była nieodpłatna
Ten, kto otrzymał rzecz w użyczenie, stawał się tylko jej posiadaczem naturalnym. Przyjęcie
rzeczy łączyło się z milczącym udzieleniem gwarancji, iż zostanie ona zwrócona w stanie
niepogorszonym. Biorący w użyczenie odpowiadał za szkody wynikłe z jego winy oraz będące
następstwem zwykłego przypadku.
Był on bowiem zobowiązany do szczególnego strzeżenia rzeczy. Jeśli korzystał z rzeczy

zgodnie z jej normalnym lub uzgodnionym przeznaczeniem to nie ponosił odpowiedzialności
za następstwa siły wyższej.
Otrzymanie rzeczy w locatio conductio również prowadziło do objęcia jej w posiadanie
naturalne. Na najemcy/dzierżawcy ciążył obowiązek zwrotu rzeczy w stanie niepogorszonym.
W odróżnieniu jednak od użyczeniobiorcy, mógł on pobierać pożytki z rzeczy. W braku
odrębnego postanowienia, przesłanką odpowiedzialności za powstałe szkody była tylko wina
najemcy lub dzierżawcy. Locatio conductio to kontrakt odpłatny, co wpływa na zmniejszenie
odpowiedzialności.
30. W czym można upatrywać łagodzenia rzymskiej zasady realności i nieodpłatności
pożyczki dla elastyczności zawierania umów kredytowych? [J. M.]
• Dopuszczenie przez jurystów możliwości wręczenia przedmiotu pożyczki przez osobę

działającą na polecenie pożyczkodawcy
• Możliwość zawarcia umowy w formie stipulatio, z której wynikałoby uprawnienie
pożyczkobiorcy do otrzymania przedmiotu pożyczki w przyszłości.
Ponadto Ulpian, powołując się na Nerwę, uznawał, że jest możliwe zawarcie pożyczki już
z chwilą przekazania rzeczy w celu jej sprzedaży i zatrzymania ceny jako przedmiotu pożyczki
(jeżeli wręczenie rzeczy do sprzedaży nastąpiło wyłącznie w celu udzielenia pożyczki), co
znacznie ułatwiało i przyspieszało zawieranie kontraktu pożyczki.
Rzymskie wyobrażenie o pożyczce jako zobowiązaniu do zwrotu takiej ilości rzeczy, jaką
otrzymał pożyczkobiorca, wykluczało możliwość zysku pożyczkodawcy w ramach tego
kontraktu. Instrumentem wprowadzania możliwości czerpania zysku z pożyczki stało się
towarzyszące jej stypulacyjne przyrzeczenie zapłaty odsetek.
W prawie justyniańskim maksymalną stawkę dopuszczalnych odsetek ustalono na 6% rocznie.
Justynian zakazał poboru odsetek przekraczających kwotę należności głównej oraz zakazał
pobierania odsetek od odsetek (anatocyzm). Zabronił również sumowania odsetek za określony
czas i doliczania ich do należności głównej.
31. Czy istotna zmiana okoliczności po zawarciu umowy najmu lub dzierżawy (locatio
conductio) mogła mieć wpływ na wysokość umówionego czynszu? [Adam Gajewski]
• Tak, możliwością wpłynięcia na wysokość czynszu po zawarciu locatio conductio jest

remissio mercedis – w przypadku np. utraty plonów (z powodu siły wyższej), z których
dochód miał opłacić czynsz.
77
• Cesarz Aleksander Sewer (w 231 r. po Chr.) uznał, że zasadne jest obniżenie czynszu
stosowne do rozmiarów klęski.
• W przypadku pomyślnych zbiorów w następnych latach właściciel może zażądać
wyrównania.
32. Jakie są zasadnicze zagrożenia dla stabilności pozycji najemcy lub dzierżawcy? Czy
prawo i praktyka Rzymian oferowały jakąś ochronę przed tymi zagrożeniami? Co
wnosiło w tym zakresie ius commune i jak ten dorobek znajduje kontynuację
w kodyfikacjach? [Adam Gajewski]
Ochrona najemcy/dzierżawcy (w tekście stosowane wymiennie, właściwe dla każdego):
• przed bezprawnym objęciem w posiadanie przedmiotu najmu przez osobę trzecią –

najemca nie ma ochrony posesoryjnej, musi zwrócić się do wynajmującego;
o później: superficies, emfiteuza/ius in agro vectalis mają ochronę posesoryjną;
o XVII wiek – zrównanie posiadacza samoistnego i naturalnego w ochronie
posesoryjnej; kodyfikacje – likwidacja rozróżnienia na possessio naturalis
i possessio.
Swoboda rozwiązania umowy – jednostronne rozwiązanie tylko przy umowie na czas
nieokreślony. Po XVIII wieku upowszechnia się koncepcja okresu wypowiedzenia.
Zbycie przedmiotu kontraktu przez locatora w trakcie jego trwania:
• brak ochrony, kupujący może natychmiast żądać wydania przedmiotu, bo najemcy

z kupującym nie łączył związek prawny jako posiadacz naturalny nie ma ochrony
posesoryjnej;
• przeciwdziałanie: klauzula gwarantująca poszanowanie prawa najemcy, później
(poklasyczne) uznanie najmu za słuszną przyczynę władania przedmiotem, co pozwala
na opieranie się rei vindicatio;
• XVII wiek – wykluczenie rozporządzania przedmiotem najmu sprzecznego z locatio–
conductio; Współczesne kodeksy odrzucają zasadę, że zakup uchyla najem.
korzystanie z cudzych usług. [Łukasz Korzeniowski]
• mandatum – zlecenie
o kontrakt konsensualny, dwustronnie zobowiązujący, niezupełny,
o umowa w dowolnej formie o nieodpłatne wykonanie czynności faktycznych
lub prawnych,
o mandatariusz zobowiązywał się wykonać czynność w interesie mandanta lub
wskazanej przez niego osoby trzeciej,
o skarga actio mandati (directa – dla mandanta, contraria – dla mandatariusza)
z klauzulą dobrej wiary,
78
• depositum – przechowanie
o kontrakt realny, dwustronnie zobowiązujący, niezupełny, nieodpłatny,
o depozytariusz miał zachować rzecz w stanie niepogorszonym (deponent – ten,
kto oddaje rzecz do depozytu),
o skarga actio depositi (directa – dla deponenta, contraria – dla depozytariusza),
• locatio conductio
o kontrakt konsensualny, dwustronnie zobowiązujący, zupełny,
o odpłatne korzystanie z cudzych usług,
o actio locati – dla usługodawcy,
o actio conducti – dla usługobiorcy,
o obie skargi z klauzulą dobrej wiary,
• aestimatio
o odpłatna usługa sprzedaży cudzej rzeczy,
o jeśli nie znajdzie się kupiec, wykonawca usługi zwraca rzecz właścicielowi,
o brak wynagrodzenia, jeśli sprzedaż nie dojdzie do skutku,
o skarga z edyktu: actio de aestimatio.
34. Dlaczego Rzymianie przyjęli zasadę nieodpłatności zlecenia? W jakim zakresie

została ona przełamana w Rzymie i w późniejszym prawie prywatnym? [Adam Gajewski]
Według Rzymian – zlecenie jest aktem przyjaźni i powinności. Wykonywanie zlecenia to

oznaka troski i szacunku – Rzymskich cnót.
Zlecający (mandant) jest zobowiązany pokrywać koszty i wypełniać zobowiązania

mandatariusza. Dodatkowa możliwość nagrodzenia ex gratia – co łaska.
W prawie klasycznym poszerza się krąg zawodów z prawem do domagania się honorarium
w procesie kognicyjnym np. lekarze, adwokaci, geodeci, nauczyciele.
Później: możliwość zobowiązania o wynagrodzenie przy zachowaniu nieodpłatności umów

(ius commune) forma „honorarium”. W Code Civil – nieodpłatność, chyba że w umowie jest
inaczej. W Polskim KC – płatne, chyba że w umowie jest inaczej.
35. Dlaczego Rzymianie przyjęli i zachowali zasadę nieodpłatności przechowania?
[Weronika Lachowicz]
Zawarcie umowy przewidującej zachowanie określonej rzeczy w stanie niepogorszonym za
wynagrodzeniem kwalifikowano jako locatio conductio. Oznaczało to w praktyce poszerzenie
zakresu odpowiedzialności odszkodowawczej w wypadku uszkodzenia lub utraty rzeczy.
Względy praktyczne więc przemawiały za tym, aby przechowanie było kontraktem
nieodpłatnym, ponieważ bardzo częstym przypadkiem zawierania kontraktu depozytu
w Rzymie było przyjmowanie ubrań klientów term. Względy praktyczne przemawiały za
ograniczeniem zakresu odpowiedzialności zarządzającego termami za ubrania klientów.
79
36. W jaki sposób różnicowano swobodę wykonującego usługę co do sposobu jego

postępowania? Jak wykroczenie poza ramy tej swobody przekładało się na
odpowiedzialność dłużnika? [D. K.]
obligatio alternativa – zobowiązanie przemienne
• dłużnik wykonuje zobowiązanie spełniając jedno z kilku alternatywnych świadczeń;

• zostało dopuszczone o umorzenie zobowiązania przez wybór jednego spośród kilku
istotnie różniących się obiektów;
• przykładowo strony mogły zawrzeć umowę przewidującą sprzedanie niewolnika
Pamfilusa lub niewolnika Stichusa;
• gdy nic innego nie postanowiono wyboru dokonywał dłużnik; gdyby jedno
z przewidzianych świadczeń stało się niemożliwe do wykonania, obowiązek dłużnika
skupiał się na spełnieniu świadczenia możliwego;
facultas alternativa – upoważnienie przemienne
• pojawiła się także konstrukcja dopuszczająca wybór przedmiotu świadczenia

wyłącznie przez dłużnika, np. gdy spadkobierca był zobowiązany do zapłaty
określonej kwoty pieniężnej z tytułu legatu;
datio in solutum
• zaakceptowane przez wierzyciela świadczenie czegoś odmiennego od treści

zobowiązania;
37. Wskaż sens gospodarczy i wątpliwości prawników co do powstania zobowiązania

o pośrednictwo handlowe. [Natalia Fejfer]
Rzymianie wykształcili instytucję pośrednictwa handlowego na podstawie kontraktu

zlecenia;
• zlecenie (mandatum) – oparty na rzymskiej przyjaźni i zaufaniu kontrakt konsensualny

polegający na nieodpłatnym korzystaniu z cudzych usług;
W ramach mandatum świadczoną usługą mogło być np. dokonanie przez mandatariusza
czynności prawnej w imieniu zlecającego.
Sens gospodarczy:
• instytucja bardzo przydatna dla rozwoju kontraktu emptio venditio;

• ułatwienie dla mandanta, nie musi osobiście zajmować się poszukiwaniem,
negocjacjami ze zbywcą, zawarciem umowy, może skorzystać z pomocy bardziej
doświadczonego przyjaciela.
Wątpliwości rzymskich prawników:
• zasada alteri stipulari nemo potest (nikt nie może zaciągać w imieniu innej osoby
zobowiązania za pomocą kontraktu stypulacji);
• Rzymianie nie uznawali przez to bezpośredniego zastępstwa;
80
wyjątki – członkowie familia mogą w imieniu swojego zwierzchnika dokonywać

czynności prawne (np. niewolnicy, osoby pod patria potestas w zakresie ich zdolności
do czynności prawnych, wyzwoleńcy); actio institoria – skarga przeciwko
zwierzchnikowi powyżej wymienionych osób;
• zastępca pośredni – mandatariusz w imieniu mandanta wykonuje jakąś czynność

prawną, następnie przenosi prawo na zleceniodawcę (zachodzą dwie czynności
prawne);
Dalszy rozwój:
• postglosatorzy (Bartolus) – nadal korzystano z modelu rzymskiego;

• prawo kanoniczne (XIII w) – mandatum specjale;
Dopuszczono zawarcie małżeństwa przez pełnomocnika.
• szkoła prawa natury, pandektystyka – ewolucja, stopniowe przełamywanie alteri

stipulari nemo potest, prace teoretyczne;
• CC – zastępstwo bezpośrednie (w formie zlecenia/prokury);
• BGB – zlecenie i zastępstwo bezpośrednie jako dwie odmienne instytucje;
• KC – (za CC) zastępstwo bezpośrednie zawiera się w zleceniu i można dokonywać
czynności prawne w imieniu mandanta, chyba że strony postanowią inaczej
(domniemanie).
38. Jaka była swoboda stron przy zawieraniu kontraktu spółki (societas)?
[Łukasz Kurpiel]
• skutecznie zawarty kontrakt spółki = porozumienie stron co do celu umowy

i przedmiotu wkładu,
• wkładem mogły być pieniądze/inne składniki majątkowe/usługi,
• kontrakt spółki był wyrazem zaufania i lojalności stron, ius fraternitatis (prawa
braterskiego) (actio pro socio dostępna dopiero po ustaniu spółki, a zasądzenie byłego
wspólnika z tytułu nieuczciwości lub niestaranności było jedną z przesłanek infamii);
o kontrakt ustawał więc w razie chęci opuszczenia spółki przez choćby jednego
ze wspólników (a także w razie jego śmierci) – ale od czasów Justyniana
możliwe było zastrzeżenie przy zawieraniu umowy, że po śmierci wspólnika
spółka będzie trwała dalej,
• domyślnie przyjmowano jednakowy udział wspólników w zyskach i stratach;
o dopuszczalne było też nawet całkowite wyłączenie wspólnika od udziału
w stratach, jak też zapewnienie tylko częściowego udziału w zyskach – ale
niedopuszczalne było całkowite wykluczenie wspólnika od udziału
w zyskach (zakaz lwiej spółki – taki kontrakt był nieważny),
81
39. Jakie były podstawowe skutki zawarcia kontraktu spółki między wspólnikami
i względem osób trzecich? Co w relacji do osób trzecich zmienili prawnicy ius commune?
[Łukasz Kurpiel]
• wobec wspólników:
o obowiązek wniesienia ustalonego wkładu (stawał się współwłasnością
wspólników);
o obowiązek lojalnego postępowania w interesie spółki (rozbieżności jurystów
co do rozumienia tej „lojalności” – za Justyniana przyjęto, że ma to być
dochowanie staranności wg wzorca konkretnego – „jak w swoich sprawach”);
• wobec osób trzecich:
o w prawie rzymskim spółka była rozumiana jako wywołująca skutki tylko
inter partes – a więc wobec osób trzecich wspólnik działał we własnym
imieniu do wysokości swojego wkładu (problemy: ograniczenia możliwości
dochodzenia roszczeń przez wierzycieli wobec pozostałych wspólników,
ograniczenie swobody działania wspólnika);
o glosatorzy wprowadzili domniemanie istnienia zlecenia pomiędzy wspólnikami,
dającego możliwość rozporządzania przez jednego ze wspólników całym majątkiem
spółki;
o konsyliatorzy uzupełnili pogląd glosatorów o przeniesienie na obszar kontraktu
spółki skargi actio institoria (pozwalała na odpowiedzialność zwierzchnika
niewolnika lub osoby alieni iuris za zobowiązania zaciągnięte przez nich
w ramach powierzonej im działalności gospodarczej);
o z tych innowacji uformowały się ostatecznie możliwość działania w imieniu
całej spółki przez jednego ze wspólników, czy też zasada solidarnej
odpowiedzialności wspólników (m. in. w KC).
40. W jaki sposób można było zobowiązać się do spłaty cudzego długu? [ad]
Na początku należy zaznaczyć, że zobowiązanie się osoby trzeciej do spłaty cudzego długu
można rozumieć dwojako:
• jako intercesję (intercessio) – kiedy to osoba trzecia zaciąga zobowiązanie

w interesie dłużnika,
• poprzez przejęcie długu – kiedy dochodziło do zmiany na miejscu dłużnika.
Intercessio – przejęcie odpowiedzialności za cudzy dług.
Intercesja mogła być:

• w celu umocnienia zobowiązania (w interesie dłużnika),
• kumulatywna (obok dłużnika),
• zwalniająca (zamiast dłużnika)
o S.C. Velleianum – 46 r. po Chr. – zakazywało intercesji kobietom.
82
Sposoby umocnienia zobowiązania dzielimy na osobiste i rzeczowe. W przypadku osoby

trzeciej, która zobowiązywała się do spełnienia długu ciążącego na dłużniku mamy do
czynienia z zobowiązaniem osobistym.
Osobiste sposoby umocnienia i zabezpieczenia zobowiązania to poręka, następowała w drodze
umowy, w której poręczyciel zobowiązywał się do spełnienia świadczenia, gdyby sam
dłużnik tego nie zrobił:
• sponsio
o sposób dokonania: poręczenie słowne w drodze stypulacji,
o dostępność podmiotowa: tylko obywatele rzymscy,
o zabezpieczane zobowiązanie: tylko powstałe ze stypulacji.
• fideipromissio
o sposób dokonania: poręczenie słowne w drodze stypulacji,
o dostępność podmiotowa: obywatele rzymscy, Latyni i peregryni,
o zabezpieczane zobowiązanie: tylko powstałe ze stypulacji.
• fideiussio
o sposób dokonania:
▪ poręczenie słowne w drodze stypulacji,
▪ w prawie justyniańskim wymagano formy pisemnej,
▪ mogła mieć charakter wzajemny,
▪ występowanie fideiussio indemnitatis (poręczyciel był odpowiedzialny
tylko za to, czego wierzyciel nie uzyskał od dłużnika głównego),
o dostępność podmiotowa: obywatele rzymscy, Latyni i peregryni,
o zabezpieczane zobowiązanie: mogła zabezpieczać wszelkie zobowiązania.
Zobowiązanie się do spłacenia cudzego długu było także możliwe dzięki przejęciu długu.
Dochodziło wtedy do zmiany na miejscu dłużnika, przy zachowaniu identyczności
zobowiązania. Następowało z wykorzystaniem konstrukcji przekazu (delegatio).
• delegatio solvendi – szczególna postać udziału osoby trzeciej w wykonaniu

zobowiązania:
o dłużnik polecał osobie, która była z kolei jego dłużnikiem, aby spełniła
świadczenie na rzecz wskazanego wierzyciela;
o w następstwie spełnienia jednego świadczenia dochodziło do umorzenia dwóch
zobowiązań;
• nowacja (novatio) zobowiązania – (prawo klasyczne) nowy dłużnik miał obowiązek
spełnić świadczenie na rzecz wierzyciela w takim zakresie, w jakim przyrzekł je
poprzedni dłużnik; konieczna była zgoda wierzyciela; wygasało zabezpieczenie
zobowiązania w postaci zastawu lub poręki;
o podmioty: przekazujący (delegans) i wierzyciel – odbiorca przekazu
(delegatarius); a także nowy dłużnik – przekazany (delegatus);
• upoważnienie – nowy dłużnik zastępował poprzedniego w procesie, ale we własnym
interesie; zasądzany był nowy dłużnik, egzekucja byłą skierowana przeciw nowemu
dłużnikowi – poprzedni nie był jednak wolny od obowiązku świadczenia; nowy dłużnik
83
nie miał obowiązku wdania się w spór, a wierzyciel nie mógł go do tego zmusić;
podmioty: poprzedni dłużnik i nowy dłużnik;
• przejęcie długu – (prawo wulgarne) przejęcie długu przez nowego dłużnika, przy
zachowaniu tożsamości zobowiązania; wstąpienie nowego dłużnika w miejsce
poprzedniego za zgodą wierzyciela; podmioty: poprzedni dłużnik i nowy dłużnik.
41. Jak Rzymianie budowali równowagę między zabezpieczeniem wierzyciela

a ograniczeniem dotkliwości odpowiedzialności poręczyciela? [Jakub Machocki]
Pierwszą regułą wprowadzoną przez Rzymian było uznanie akcesoryjności zobowiązania

poręczyciela – jego przyrzeczenie wywoływało skutek prawny tylko, jeśli w chwili jego
składania zabezpieczanie zobowiązanie istniało. Zobowiązanie poręczyciela nie mogło
obejmować więcej niż wynosiło świadczenie dłużnika głównego, a nieważność lub umorzenie
zabezpieczanego zobowiązania oznaczało ustanie odpowiedzialności poręczyciela i mógł on
powołać się względem wierzyciela na okoliczności dotyczące osoby dłużnika głównego.
W II w. po Chr. cesarz Hadrian wprowadził zasadę rozdziału odpowiedzialności między

współporęczycieli (fideiussores) – mogli oni żądać od wierzyciela, aby dochodził należności
w równych częściach od każdego z wypłacalnych poręczycieli (był to tzw. przywilej podziału
– beneficium divisionis).
Kolejne dwie reguły zostały wprowadzone przez Justyniana:
• Poręczyciel mógł uzależnić zapłatę od uzyskania skargi przeciwko dłużnikowi

głównemu (cesji skarg od wierzyciela) – był to tzw. przywilej odstąpienia skargi –
beneficium cedendarum actionum;
• Najpierw wierzyciel musi dochodzić swojej należności od dłużnika głównego,
a dopiero gdy to okaże się nieskuteczne, mógł wystąpić przeciwko poręczycielom.
W ten sposób ich odpowiedzialność stała się subsydiarna względem odpowiedzialności
dłużnika głównego – był to tzw. przywilej uwolnienia z uwagi na kolejność –
beneficium excussionis vel ordinis.
42. Jak ryzyka żeglugi morskiej zainspirowały przyjęcie przez Rzymian szczególnych
zasad kontraktowej alokacji ryzyk i korzyści? [Łukasz Kurpiel]
• pecunia traiecticia (pożyczka morska):

o finansowany z pożyczki statek z ładunkiem nie dotarł do celu = brak
obowiązku zwrotu pożyczki,
o ALE w zamian za to ryzyko pożyczkodawca może pobrać wyższe odsetki
(w okresie klasycznym dowolnie wysokie, za Justyniana max 12%), może
zastrzec sobie wyższą karę umowną, może określić trasę przewozu i zakaz
żeglugi nocą;
• lex Rhodia de iactu:
o przesłanką zastosowania przepisów ustawy konieczność wyrzucenia części
lub całości ładunku statku celem uratowania statku, pasażerów i ew. reszty
ładunku (np. napad piratów),
o wykorzystano tutaj skargi z kontraktu locatio conductio:
84
▪ wpierw właściciele wyrzuconych ładunków (ich szkoda) występowali

z actio locati przeciw kapitanowi, żądając odszkodowania
▪ sędzia oceniał łączną wartość szkody na podstawie wartości
utraconych ładunków i następnie dzielił ją równo na ułamkowe
udziały wobec właścicieli wszystkich towarów (także tych, które nie
zostały wyrzucone),
▪ kapitan wypłacał poszkodowanym należne im odszkodowanie,
a następnie zwracał się z actio conducti do właścicieli towarów, których
ładunek ocalał, żądając ich udziału w wypłaconych odszkodowaniach.
43. Scharakteryzuj słusznościowe intuicje i trudności określenia przesłanek zobowiązania
zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia. Jaki był i jest sens praktyczny wątpliwości co do
istnienia ogólnej causa condictionis? [Łukasz Korzeniowski]
W prawie rzymskim istniała zasada zwrotu korzyści majątkowej uzyskanej z niesłusznej
przyczyny. Skarga condictio została dopuszczona w późnej republice w celu likwidacji
bezpodstawnego wzbogacenia (uznano, że condictio można przyznać również wtedy, jeśli
obowiązek zwrotu wzbogacenia nie wynikał ani z kontraktu, ani z czynu niedozwolonego).
Ten, kto niesłusznie zubożał, mógł więc dochodzić tego, co utracił.
Słusznościowe intuicje były więc takie, że nikt nie powinien stawać się bogatszy na skutek
pokrzywdzenia innej osoby i powinien istnieć nakaz zwrotu korzyści majątkowej uzyskanej
bez słusznej przyczyny.
Trudności stwarzało jednak usystematyzowanie podstaw przyznania skargi. Prawnicy okresu

klasycznego odnosili się do konkretnych stanów faktycznych.
Ulpian wyróżnił:
• condictio ab inito sine causa – gdy świadczenie było bezpodstawne od chwili
spełnienia (zapłata niesitniejącego długu),
• causa finita – podstawa świadczenia odpadła, choć wcześniej istniała (zapłata
odszkodowania za utraconą rzecz, która jednak potem się odnalazła).
W prawie justyniańskim wyodrębniono tzw. figury condictiones, które opisywały różnorodne

przesłanki przyznania skargi:
• condictio causa data causa non secuta – dochodzenie tego, co przekazano w celu
osiągnięca rezultatu, który jednak nie został osiągnięty,
• condictio ob turpem vel iniustam causam – przyznawano, jeśli cel dającego lub
otrzymującego przysporzenie budził sprzeciw obyczajowy:
o jeśli niegodziwość dotyczy obu stron lub tylko dającego, to przyjmujący
może zatrzymać przysporzenie nawet jeśli nie spełni świadczenia (płacący
prostytutce nigdy nie mógł żądać zwrotu pieniędzy),
o jeśli niegodziwość dotyczyła tylko przyjmującego, to można było żądać
zwrotu również wtedy, gdy sprzeczny z obyczajami cel został osiągnięty
85
(można żądać pieniędzy od złodzieja, któremu zapłaciło się za

powstrzymanie od kradzieży i do tej kradzieży faktycznie nie doszło),
• condictio indebiti – przyznawano, jeśli świadczenie spełniono pod wpływem błędu
w celu wykonania nieistniejącego lub nieważnego zobowiązania,
• condictio sine causa – przyznawano, jeśli brak było podstawy do zatrzymania
świadczenia (np. zwrot majątku posagowego, jeśli nie doszło do małżeństwa),
• condictio furtiva – przysługiwała poszkodowanemu przez złodzieja, służyła do
odzyskania rzeczy, występowała obok rei vindicatio, służyła zwiększeniu ochrony
poszkodowanego kradzieżą.
Określenie causa condictionis (podstawa przyznania condictio) aktualnie używane jest do

łącznego określenia przesłanek, które muszą wystąpić, aby zasadne było przyznanie skargi.
Obecnie dominuje pogląd, że w antycznym prawie rzymskim nie było jednolitej causa
condictionis (jak wyżej opisano). Powstanie jednolitej causa condictionis należy łączyć
z wykształceniem się instytucji bezpodstawnego wzbogacenia.
Istnienie ogólnej causa condictionis może budzić wątpliwości co do tego, czy wówczas będzie
się dało efektywnie realizować podstawowy z praktycznego sensu widzenia cel przyznawania
skargi, czyli odzyskanie majątku przez zubożałego.
44. W jakich sytuacjach podjęcie działania w cudzym interesie prowadziło do powstania
zobowiązania? Jaka była treść takiego zobowiązania? [D. K.]
Punktem wyjścia do ukształtowania się negotiorum gestio była między innymi chęć udzielenia
pomocy potrzebującemu czy przyjaźń. Szczególnie ważne było przyznanie skargi
w znaczących przypadkach takich jak: czynności zarządcy majątku w interesie mocodawcy
czy czynności podejmowane przez kuratora w interesie niepoczytalnego. Poprzez
wprowadzenie uogólnienia tych przypadków jako samodzielny typ ukształtowało się
zobowiązanie nazywane prowadzeniem cudzych spraw bez zlecenia.
W związku z zasadą, że decydowanie o wykonaniu prawa majątkowego należy do właściciela
lub wierzyciela powstały rozbieżności wśród poglądów prawników rzymskich.
• Instytucje Justyniania:
o zasada użyteczności utilitas;
o do powstania obligatio prowadziło użytecznie podjęte działanie, szeroka
ochrona prawna altruistycznych postaw;
• działania podjęte tylko w celu zadowolenia działającego;
o do powstania zobowiązania prowadzi tylko podjęcie czynności koniecznych do
ochrony interesów innej osoby;
• kontrakt zlecenia a zobowiązanie z tytułu prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia
(wspieranie altruistycznych postaw a sprzeciw wobec nieuzasadnionych ingerencji
w cudze interesy majątkowe):
o formalnie różnice odnoszą się do stosowanej skargi;
86
o w obu przypadkach chodziło o nieodpłatne wykonywanie danej usługi na rzecz

drugiej osoby, jednak zatwierdzenie tego działania prowadziło do powstania
zobowiązania z tytułu zlecenia;
o dopuszczano zawarcie kontraktu w sposób dorozumiany, gdy za tym
przemawiają okoliczności.
o dopiero w wypadku braku takiego domniemania należy uznać, że strony wiąże
zobowiązanie z tytułu negotiorum gestio;
o w kontrakcie zlecenia istotny punkt odniesienia stanowi treść zobowiązania, co
było niemożliwe do zastosowania w przypadku negotiorum gestio;
• gdy działanie podjęte zostało, aby ratować majątek nieobecnego:
o dopuszczono ograniczenie odpowiedzialności gestora tylko do szkód
wyrządzonych w sposób zamierzony;
o nie można było wykonywać takich czynności, jakich nieobecny nie
podejmował;
▪ wtedy odpowiedzialność odnosi się także do szkód powstałych
w wypadku.
45. Scharakteryzuj specyfikę rzymskiej odpowiedzialności ex delicto. [E. O.]
Zobowiązanie deliktowe (delikt – maleficium) jest to przestępstwo prawa prywatnego rodzące

zobowiązanie. Delikty należy odróżnić od crimen czyli przestępstw prawa publicznego. Było
to zobowiązanie zaskarżalne.
Odpowiedzialność ex delicto polega na bezpodstawnym wzbogaceniu, dzieli się na:

• pochodzące z przestępstwa;
o kradzież,
o rabunek,
o zniewagę,
o bezprawne wyrządzenie szkody w cudzym majątku;
• z prawa pretorskiego:
o podstęp,
o bojaźń,
o działanie na szkodę.
Istnieje również zobowiązanie, jak gdyby z deliktu (quasi ex delicto), czyli jak gdyby
z przestępstwa – były to zobowiązania zbliżone do deliktów, jednak nie będące nimi. Należały
tutaj takie zobowiązania jak positum auxum pensum czy też jeżeli sędzia wydał zły wyrok.
46. Jak ewolucja rzymskiego deliktu kradzieży (furtum) pokazuje dążenie do
efektywności ochrony majątku? [D. K.]
1. Rozróżnienie represji w zależności do działania podjętego przez złodzieja. Złodzieja
działającego w nocy okradany mógł nawet bezkarnie zabić.
2. Dorosły złodziej, który działał jawnie w dzień, był chłostany i wydawany
poszkodowanemu. Gdy schwytanym złodziejem okazał się niewolnik, kończył on życie
zrzucony ze skały Tarpejskiej.
87
3. Sprawca kradzieży niejawnej zobowiązany do zapłaty podwójnej wartości rzeczy,

a kradzieży jawnej do czterokrotnej wartości.
4. Niektórzy uznali, że jawność odnosi się tylko do wypadku schwytania sprawcy na
gorącym uczynku. Justynian natomiast ograniczył jawność do wypadków
schwytania w miejscu kradzieży.
Ustawa XII tablic nie wyjaśniła, czym jest kradzież.
• zakres ochrony za pomocą skargi actio furti postrzegany był szeroko (np. ten, kto
używał odważników zawyżających wagę kupowanego towaru, odpowiada z tytułu
kradzieży względem kupującego);
• Paulus: kradzież jest podstępnym (zamierzonym i sprzecznym z wolą
poszkodowanego) objęciem (zabranie rzeczy lub nieuprawnione korzystanie
z powierzonych rzeczy) rzeczy w celu osiągnięcia korzyści;
• powództwo z tytułu kradzieży przysługuje temu, kto ma interes, aby rzeczy była
nietknięta;
o skargę przyznawano nie tylko właścicielom, lecz także odpowiedzialnym na
zasadzie ryzyka za będącą w ich władaniu służą rzecz zastawnikom
i posiadaczom w dobrej wierze.
W wyników w prawo twórczej działalności pretorów niektóre zachowania mieszczące się
w pojęciu kradzieży zaczęto taktować odrębnie. Przykładami takiego działania jest rapina.
47. Lex Aquilia – doświadczenie rzymskie wytyczania przesłanek odpowiedzialności
a idea generalnej klauzuli deliktowej. [E. O.]
Lex Aquilia była to uchwała przyjęta w III w. przed Chr. Dzieliła się na trzy rozdziały,
obejmujące chronione na jej podstawie dobra majątkowe:
• Rozdział pierwszy przewidywał odpowiedzialność za zabicie cudzego niewolnika lub

zwierzęcia czworonożnego, żyjącego w stadzie;
• Rozdział drugi wprowadzał odpowiedzialność za szkodę polegającą na
nieuzasadnionym umorzeniu cudzego zobowiązania.
• Rozdział trzeci uznawał za delikt przypadki bezprawnego uszkodzenia cudzej rzeczy
materialnej przez jej spalenie, połamanie lub rozbicie.
Zasady odpowiedzialności:
• Proces formularny – przyznawano poszkodowanemu skargę, w której oznaczenie

przewidzianego w ustawie sposobu działania (np. zabił) zastępowano określeniem
zarzucanego sprawcy działania (np. zagłodził) – skarga analogiczna.
• Ustawa była inspiracją dla stworzenia pojęcia generalnej klauzuli deliktowej.
o Została przyjęta w Code Civili i mówiła, że każda szkoda wyrządzona w sposób
zawiniony rodzi odpowiedzialność odszkodowawczą sprawcy.
• Początkowo bezprawność – iniuria rozumiano jako naruszenie zakazu niszczenia
cudzego majątku. Z czasem zaczęto odmiennie traktować sprawców szkody, powstałej
88
w następstwie ich nagannego postępowania oraz tych, którzy wyrządzili szkodę

w wyniku przypadku.
W okresie późnej republiki zaczęto łączyć bezprawność z winą – culpa, ograniczając

odpowiedzialność do tych sprawców, którym można było przypisać winę. Sprawca
odpowiadał za szkodę, jeśli działał w zamiarze jej wyrządzenia.
o Wina akwiliańska oznaczała miarę naganności postępowania sprawcy.
o Odpowiedzialności akwiliańskiej nie podlegają:
▪ osoby wyrządzające krzywdę w obronie koniecznej,
▪ ci, którzy znaleźli się w stanie wyższej konieczności i wyrządzili szkodę
w celu usunięcia poważnego zagrożenia (np. pożar),
▪ użycie przemocy przez urzędnika, które zaszło w granicach jego
uprawnień,
• przypadki te stały się podstawą i inspiracją dla współczesnych
konstrukcji obrony koniecznej i stanu wyższej konieczności.
W każdym z rozdziałów, stosownie do postaci szkody, poszkodowany mógł domagać się
kwoty pieniężnej. Za szkody opisane w rozdziale:
• Pierwszym – kwota odpowiadała najwyższej „w ciągu roku” wartości zabitego

niewolnika lub zwierzęcia.
• Drugim – bezprawne umorzenie cudzego długu, dawało podstawę do żądania utraconej
kwoty.
• Trzecim – dochodzenie odszkodowania w wysokości odpowiadającej najwyższej
wartości uszkodzonej rzeczy w ciągu 30 dni.
48. Jak powstawała ochrona przed działaniami na szkodę wierzyciela? Jak poszukiwano
racjonalnych ram nowego modelu odpowiedzialności (actio Pauliana)?
[Zuzanna Maszniew]
Ochrona przed działaniem na szkodę wierzyciela – fraus creditorum

Działanie dłużnika na szkodę wierzyciela to np. zbycie majątku, by egzekucja nie była
skuteczna
venditio bonorum – sprzedaż majątku niewypłacalnego dłużnika
Wierzyciel może zwrócić się do pretora. Istnieją trzy możliwości:
• in integrum restitutio – przywrócenie do stanu poprzedniego, uchylenie skutków

prawnych takiego zbycia majątku;
• interdictum fraudatorium (interdykt pretorski) – nadanie interdyktu przeciw osobie
trzeciej (nabywcy dłużnika), która świadomie uzyskała korzyść z aktu dokonanego
z dłużnikiem. Cel interdyktu: usunięcie skutków rozrządzeń dłużnika. Czas na
skorzystanie z interdyktu to 1 rok. – > str. 58 w warsztatach;
• denegatio actionis – odmowa pretora w prowadzeniu sprawy.
89
Powstanie actio Pauliana z końcem okresu klasycznego.
• 1 rok na skorzystanie ze skargi;

• domaganie się zwrotu podstępnie zbytego majątku od osoby, która go nabyła ze
świadomością pokrzywdzenia wierzyciela (łącznie z pożytkami: Digesta).
49. Jak chronić naruszenie tego, co nie ma wartości rynkowej? Scharakteryzuj ochronę
dóbr osobistych w prawie rzymskim, ius commune i współczesne dylematy w tym
zakresie. [J. M.]
Iniuria
• ustawa XII Tablic:

o odcięcie części ciała człowieka wolnego;
o złamanie mu kości;
o inne naruszenie nietykalności cielesnej (np. spoliczkowanie);
• edykty pretorskie:
o obelga słowna;
o naruszenie specyficznych rzymskich obyczajów (np. natrętne chodzenie za
małoletnim chłopcem lub mater familias);
o zamiar szkodzenia konkretnej osobie;
o samowolne bicie lub torturowanie cudzego niewolnika;
• Labeon:
o każde świadome, dokonane słowem lub czynem naruszenie dóbr osobistych
innej osoby;
Ulpian – > delikt iniuria chroni takie dobra jak ciało, godność i dobre imię
Prawnicy recypowanego prawa rzymskiego korzystali ze wskazanej przez UIpiana triady.

Posługiwali się rozróżnieniem na iniuria bezpośrednią (skierowaną wprost przeciw osobie
poszkodowanego) oraz iniuria pośrednią (gdy zamach był skierowany przeciwko osobie
bliskiej lub podległej poszkodowanemu). W XIX wieku uznano za naganne żądanie kwoty
pieniężnej z tytułu samego naruszenia dóbr osobistych. CC –> prawna ochrona życia
prywatnego BGB –> ochrona nietykalności cielesnej, zdrowia i wolności (zakres ochrony
rozszerzało orzecznictwo)
W ustawie XII Tablic przesłanką odpowiedzialności sprawcy było wywołanie
przewidzianego w ustawie skutku. Zgodnie z tendencją ewolucyjną prawa rzymskiego
uwzględnienie nastawienia psychicznego sprawcy stało się przesłanką odpowiedzialności
dzięki praktyce pretorskiej i dyskusji jurystów. Znaczenie zamiaru wyrządzenia bezprawia dla
powstania odpowiedzialności zostało wskazane już w I w przed Chr. Był on stawiany na równi
ze złym zamiarem co skutkowało wyłączeniem odpowiedzialności z tytułu iniuria, gdy czyn
wynikał z niedbalstwa sprawcy.
Na gruncie kodyfikacji cywilnych odpowiedź na pytanie, jaka postać winy stanowi przesłankę
pozostawiana jest praktyce. Pojawiają się rozbieżności czy powinna być to wina umyślna czy
90
dolus, czy również wina w postaci niedbalstwa. Common law – > punkt ciężkości położono na
rezultat zniesławiającego działania.
Konsekwencje naruszenia dóbr osobistych:
• Ustawa XII Tablic:

o odcięcie części ciała-> odwet;
o lżejsze naruszenie nietykalności-> sztywne stawki pieniężne;
• lex Cornelia de iniuriis:
o wprowadza odpowiedzialność karną za cięższe przypadki naruszenia
nietykalności cielesnej;
• wprowadzenie actio iniuriarum;
o pozwalała poszkodowanemu na samodzielne określenie kwoty pieniężnej
jakiej, domagał się od sprawcy iniuria;
o ostatecznie sędzia zasądzał tyle ile uznał za dobre i sprawiedliwe;
o przy ciężkiej zniewadze kwotę określał pretor.
W recypowanym prawie rzymskim skarga odgrywała istotną rolę jako instrument ochrony
honoru i czci, była również możliwość nałożenia na sprawcę obowiązku przeproszenia lub
odwołania oświadczenia. Od XVIII w. pojawiają się głosy sprzeciwu wobec zasądzania na
rzecz poszkodowanego kwoty pieniężnej jako właściwą uznaje się odp. karną sprawcy.
Praktyka oparta na CC, BGB i polskim KC pokazują, że promowana przez pandektystów idea
odrzucenia prywatnoprawnej ochrony dóbr osobistych nie sprawdziła się.
Na tymże owe opowieści dziwnej treści zakończono.

25 V – 01 VI 2020
Staramy się srogo, srogo egzaminować, żeby państwo

poczuli, że traktujemy państwa poważnie.
[tu następuje pauza, po czym cichy i krótkotrwały śmiech]
autor nieznany
91

Prawo Rzymskie

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Prawo Rzymskie

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

PRAWO RZYMSKIE W PYTANIACH I ODPOWIEDZIACH

Not So Frequently Asked Questions:

Wszystko, co chcielibyście wiedzieć, a o co i tak byście nie zapytali.

W pocie nieludzkiego czoła opracowany przez

Kontrola redakcyjna, tj. niepotrzebne przecinki,

Odpowiedzialności za warstwę merytoryczną nie ponosi nikt,

PRAWO SPADKOWE – str. 2 PRAWO RZECZOWE – str. 33 ZOBOWIĄZANIA – str. 59

1. Wskaż powiązania prawa spadkowego z prawem rodzinnym oraz z prawem

Powiązanie prawa spadkowego z prawem rodzinnym można zauważyć przy zasadzie

Natomiast powiązanie prawa spadkowego z prawem rzeczowym jest widoczne w przypadku

• Wpływ na świat żywych

• Swoboda przyjęcia spadku lub innych rozrządzeń testatora

Zasady prawa spadkowego:

• Nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest;

Rozróżnienie pomiędzy wartości, a zasady prawa spadkowego:

• Wyjątek dla żołnierzy

• W prawie archaicznym swoboda testowania była ściśle ograniczona poprzez

• Jednym z bardziej widocznych efektów ścierania się wolności testowania

Przychylna testatorowi interpretacja starała się utrzymać testament poprzez uznanie

Sentencja łacińska podstawowo interpretowana jako zasada prawa spadkowego. Można ją

Przywołujemy sukcesję uniwersalną w kontekście czynności inter vivos dla lepszego

• legis actio sacramento in rem

10. Przedstaw relacje zachodzące między ustawowym a edyktalnym porządkiem

Dziedziczenie ab intestato (beztestamentowe) – stanowi podstawę, spadkodawca w ramach

• ustawowe – Ustawa XII tablic

• porządek pretorski poszerza zakres podmiotowy osób powołanych do dziedziczenia;

13. Scharakteryzuj nowe rozwiązania, jakie pojawiły się w porządku dziedziczenia

• Zniesienie pokrewieństwa agnacyjnego na rzecz kognacyjnego.

• Nowela 53 → wprowadzenie kwarty ubogiej wdowy (czwarta część spadku po mężu);

14. Wyjaśnij konstrukcję i cele collatio bonorum. [Aleksandra Pikuła]

Forma publiczna testamentu z czasem była zastępowana formą prywatną ułatwiającą

16. Jak doszło do powstania i ukształtowania się testamentu mancypacyjnego?

Testament mancypacyjny – testamentum per aes et libram

• w istocie czynność ustna (zresztą tak, jak mancypacja),

Prawdziwym gamechangerem okazał się wprowadzony w 446 r. po Chr. przez cesarza

19. Wyjaśnij szczególne znaczenie testamentu holograficznego dla historycznego rozwoju

Testament holograficzny to testament własnoręcznie spisany przez testatora,

Ta instytucja wprowadzona została w zachodniej części cesarstwa i nigdy nie funkcjonowała

• nie był szczególną formą, jak współczesne wojskowe testamenty;

21. Wskaż, w jakim stopniu testament żołnierski można zakwalifikować do grupy

• Testament w czasach epidemii:

• „początek i podstawa całego testamentu”;

• początkowo odnośnie legatów, fideikomisów i wreszcie ustanowienia dziedzica;

• Precyzja przy wydziedziczaniu była szczególnie ważna, ponieważ w przypadku

• Causa Curiana, tzw. „sprawa Kuriusza” 93 r. przed Chr.

• wg słów testamentu (verba) – powinno dojść do dziedziczenia beztestamentowego,

26. Wyjaśnij, czym różniło się wydziedziczenie kogoś od uznania go za niegodnego

Uznanie kogoś za niegodnego dziedziczenia (indignitas) nie pociągało za sobą utraty

Natomiast wydziedziczenie kogoś (exheredatio) polegało na całkowitym wyłączeniu osoby

27. Wyjaśnij, dlaczego w przedklasycznym prawie rzymskim ukształtowały się aż cztery

28. Scharakteryzuj zalety i wady legatu windykacyjnego. [Matylda Mnych]

• Testator miał pewność, że przedmiot zapisu na pewno trafi do legatariusza.

• Niebezpieczeństwo w zapisaniu sumy pieniężnej – w momencie śmierci testatora

Zapisy testamentowe w postaci fideikomisów i legatów, w zależności od ich wartości

• Lex Furia testamentaria (ok. 204–169 przed Chr.):

o zapisy przekraczające 1000 asów pozostawały w mocy, ale legatariusz

• Lex Voconia (169 przed Chr.):

• Lex Falcidia (40– 39 przed Chr.):

• Senatus Consultum Pegasianum (72 po Chr.):

30. Wymień i scharakteryzuj rodzaje fideikomisów wyróżnione ze względu na przedmiot.

Ze względu na przedmiot wyróżnia się trzy rodzaje fideikomisów: syngularne, uniwersalne

31. Wyjaśnij powody uchwalenia SC Trebellianum i Pegasianum. [Jan Wacławik]

• uchwalono w 55 r. po Chr. w celu rozwiązania komplikacji prawnych w kwestii długów