Ochrona interesów najbliższych krewnych zmarłego

1. Możliwe uregulowania prawne

CELE INSTYTUCJI
U podstaw systemu dziedziczenia leży założenie, że spadek powinny otrzymać osoby z najbliższego kręgu
spadkodawcy, ale swoboda testowania obowiązująca w prawie polskim pociąga za sobą niebezpieczeństwo, że
naruszone zostaną interesy osób najbliższych spadkodawcy, gdy w testamencie powołana zostanie do dziedziczenia
całości majątku osoba obca.

Często zresztą takie rozrządzenie na rzecz osoby obcej jest wysoce krzywdzące dla najbliższych krewnych
zmarłego, np. z uwagi na to, że majątek spadkowy powstał wysiłkiem całej rodziny.

Z tego też względu systemy prawne wprowadzają określone instytucje pozwalające chronić interesy najbliższych
krewnych spadkodawcy oraz jego małżonka. We współczesnych systemach prawnych ochrona interesów osób
najbliższych spadkodawcy przybiera postać rezerwy (np. w prawie francuskim) lub zachowku.

REZERWA I ZACHOWEK - PORÓWNANIE

Przy systemie rezerwy spadek zostaje podzielony na dwie części:

- rozrządzalną, którą spadkodawca może swobodnie dysponować, oraz

- nierozrządzalną, czyli rezerwę, do dziedziczenia której dochodzą określone osoby z kręgu
najbliższych krewnych (tzw. spadkobiercy konieczni).

Rozrządzenia spadkodawcy wykraczające poza część rozrządzalną ulegają stosownemu zmniejszeniu.

System zachowku pozwala na swobodne rozrządzanie całością majątku. Osoby najbliższe mogą w ogóle
nie dojść do dziedziczenia.

■ Uzyskują jedynie roszczenie pieniężne skierowane przede wszystkim do powołanego

spadkobiercy.

Rozmiar tego roszczenia uzależniony jest od wielkości udziału spadkowego, jaki przypadłby
danej osobie przy dziedziczeniu ustawowym.

■ Roszczenie takie powstaje w chwili śmierci spadkodawcy i należy do długów spadkowych.

Osoby uprawnione nie mogą natomiast domagać się określonej części majątku spadkowego.

SYSTEM REZERWY

■ Zalety → silniejsza ochrona najbliższych krewnych zmarłego, gdyż zapewnia powołanie do

określonej części spadku.

■ Wady → może prowadzić do ujemnych skutków praktycznych, m.in. do dzielenia większych

całości gospodarczych. Ponadto spadkobiercy konieczni, jak wszyscy pozostali, ponoszą
odpowiedzialność za długi spadkowe.
SYSTEM ZACHOWKU

■ Wady → zachowek nie daje osobie uprawnionej statusu spadkobiercy.

■ Zalety → uprawniony nie ponosi odpowiedzialności za długi spadkowe. Ponadto przy ustalaniu
zachowku doliczeniu podlegają darowizny uczynione przez spadkodawcę, a w określonych
przypadkach odpowiedzialność za zachowek ponoszą także obdarowani przez spadkodawcę.

Podmioty uprawnione do zachowku

1. Podmioty uprawnione

Uprawnienie do zachowku wywodzone jest z bliskiej więzi rodzinnej między spadkodawcą a

uprawnionym. Ustawa zakreśla w związku z tym krąg osób uprawnionych do zachowku stosunkowo
wąsko, węziej niż krąg spadkobierców ustawowych. W myśl art. 991 § 1 KC do zachowku uprawnieni są:
- zstępni,
- małżonek i
- rodzice spadkodawcy, jeśli byliby oni powołani do spadku z ustawy.

■ Przykładowo wskazać można sytuację, w której spadkodawca pozostawił dwoje dzieci i

jedno z rodziców. Przy dziedziczeniu ustawowym do spadku doszłyby, zgodnie z art. 931
§ 1 w zw. z art. 932 § 1 KC, jedynie dzieci spadkodawcy, wyłączając jego rodziców.

Jeżeli spadkodawca pozostawił testament, w którym powołał do dziedziczenia całości

spadku inną osobę, uprawnienie do żądania zachowku służy jedynie dzieciom
spadkodawcy.

Rodzice spadkodawcy będą uprawnionymi do zachowku jedynie w sytuacji, gdy

spadkodawca nie pozostawił zstępnych i rodzice, w zbiegu z małżonkiem lub w zbiegu z
rodzeństwem, lub samodzielnie, doszliby do dziedziczenia na podstawie ustawy.

Jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni przypada
mu ⅔ wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś
wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek).

2. Wyłączenia

Uprawnienie do zachowku nie przysługuje jednak:

I. osobom, które zostały uznane za niegodne, zrzekły się dziedziczenia albo odrzuciły spadek
przypadający im z mocy ustawy; wszystkie te osoby są traktowane tak, jakby nie dożyły otwarcia
spadku;

II. małżonkowi, który został wyłączony od dziedziczenia w trybie art. 940 KC;

III. osobom wydziedziczonym przez spadkodawcę.

W przypadku gdy niegodność lub wydziedziczenie odnosi się do zstępnego spadkodawcy, do
dziedziczenia zamiast niego dochodzą jego zstępni.

Podobnie, gdy w umowie o zrzeczenie się dziedziczenia, zawartej przez zstępnego, skutki umowy
ograniczone zostały do osoby zrzekającej się, do dziedziczenia, zamiast zstępnego spadkodawcy,
dochodzą jego dalsi zstępni.

➤ Im też przysługiwać będzie – w razie powołania do dziedziczenia w testamencie innej osoby –

prawo do zachowku.

Uwagi powyższe nie mają natomiast zastosowania do sytuacji, gdy zstępny spadkodawcy odrzucił
spadek przypadający mu z mocy ustawy.

W takim przypadku bowiem do dziedziczenia z ustawy dojdą dalsi zstępni (art. 931 § 2 KC). W
orzecznictwie wyrażono też pogląd, że dalszy zstępny spadkodawcy nie jest uprawniony do
zachowku w sytuacji, gdy ma miejsce dziedziczenie testamentowe, a oświadczenie
spadkobiercy o odrzuceniu spadku odnosi się do dziedziczenia ustawowego (uchw. SN z
23.10.2019 r., III CZP 23/19).

3. Spadkobiercy uprawnieni do zachowku

Uprawnionymi do zachowku mogą być także w pewnych sytuacjach spadkobiercy dochodzący do

dziedziczenia, jeżeli ich udział w spadku nie pokrywa należnego im zachowku, np. sytuacja, w której do
dziedziczenia dochodzi zdolny do pracy małżonek spadkodawcy w zbiegu z jego rodzeństwem, a do
substratu zachowku należy doliczyć znaczne darowizny.

■ Przykład: Do dziedziczenia dochodzi zdolny do pracy małżonek spadkodawcy M oraz rodzeństwo

A i B. Udziały spadkobierców wynoszą: M – ½ (art. 933 § 1 KC), A i B – po ¼ całości spadku (art.
932 § 4 KC). Uprawnionym do zachowku jest tylko małżonek (art. 991 KC). Wartość majątku
spadkowego wynosi 1000 zł, wartość podlegających doliczeniu darowizn – 3000 zł. Wartość
substratu zachowku to 4000 zł. Wartość należnego małżonkowi zachowku wyniesie zatem 1000
zł (4000 × ½ × ½ = 1000). Wartość udziału, który przypadł małżonkowi wynosi 500 zł (1000 × ½ =
500). Służy mu zatem roszczenie o uzupełnienie zachowku (art. 991 § 2 KC), tzn. o zapłatę sumy
500 zł.

4. Powstanie roszczenia

Roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej tytułem należnego zachowku powstaje, gdy uprawniony nie
otrzymał go także w innej postaci niż powołanie do dziedziczenia.

Zgodnie z art. 991 § 2 KC roszczenie takie powstaje, jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego zachowku
w postaci:
- uczynionej przez spadkodawcę darowizny,
- powołania do spadku,
- ustanowienia zapisu (zwykłego albo windykacyjnego) na jego rzecz.
W związku z powyższym na poczet należnego zachowku zalicza się otrzymaną przez uprawnionego
darowiznę.

Jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek
także darowiznę oraz zapis windykacyjny uczynione przez spadkodawcę na rzecz wstępnego osoby
uprawnionej (art. 996 KC).

Ponadto, jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, na należny mu zachowek zalicza
się poniesione przez spadkodawcę koszty utrzymania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, jeśli
koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku (por. art. 997 KC).

➢ Nie można zatem wykluczyć sytuacji, w której wspomniane koszty będą równe kwocie należnej z
tytułu zachowku.

Zobowiązani z tytułu zachowku

1. Spadkobiercy

Zobowiązanymi do zapłaty zachowku w pierwszej kolejności są spadkobiercy powołani do dziedziczenia

(art. 991 § 2 KC). W praktyce z reguły będą to spadkobiercy testamentowi.

Jeżeli jednak spadkobiercy zobowiązani do zapłaty zachowku sami są uprawnieni do zachowku, ich
odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej ich własny zachowek (art.
999 KC).

■ Przykład: Spadkodawca pozostawił dwóch synów A i B. W testamencie do dziedziczenia całości

spadku powołał jedynie syna A. Obaj synowie są pełnoletni i zdolni do pracy. Wartość majątku
spadkowego wynosi 1300 zł, wartość darowizn podlegających doliczeniu – 2700 zł. Substrat
zachowku to 4000 zł, a zachowek należny każdemu z uprawnionych to 1000 zł (4000 × ½ × ½ =
1000). Syn A otrzymał spadek wart 1300 zł. Odpowiada w granicach nadwyżki przekraczającej
jego własny zachowek (art. 999 KC), a więc jego odpowiedzialność ograniczona jest kwotą 300 zł
(1300 – 1000 = 300).

2. Osoby, na rzecz których zostały uczynione zapisy windykacyjne

ZASADA OGÓLNA
Uprawniony do zachowku powinien otrzymać należną mu kwotę przede wszystkim od spadkobiercy.

➤ Jeżeli nie jest to możliwe, obowiązanym do zaspokojenia roszczenia o zachowek staje się osoba,
na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny (art. 999(1) § 1 zd. 1 KC).

Zapisobierca windykacyjny odpowiada więc za zachowek posiłkowo, odmiennie niż za inne

długi spadkowe, za które ponosi odpowiedzialność wspólnie ze spadkobiercą.

● Odpowiedzialność osoby, która otrzymała zapis windykacyjny za zachowek jest

ograniczona do wartości wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego (art.
999(1) § 1 zd. 2 KC).
Jeżeli zaś osoba, na rzecz której został uczyniony zapis windykacyjny, sama jest uprawniona do
zachowku, ponosi ona odpowiedzialność jedynie w granicach nadwyżki przekraczającej jej własny
zachowek (art. 9991 § 2 KC).

■ Przykład nr 1: Osoba X otrzymała zapis windykacyjny, którego przedmiot w chwili otwarcia

spadku miał wartość 100 zł. Wartość ta z biegiem czasu malała i w chwili, gdy uprawniony do
zachowku wystąpił z roszczeniem o zachowek, wynosiła 60 zł. Ta ostatnia wartość wyznacza
granice odpowiedzialności osoby X.

■ Przykład nr 2: Osoba X, będąca uprawnioną do zachowku wraz z osobą Y, otrzymała zapis

windykacyjny o wartości 100 zł. Należny jej zachowek wynosi również 100 zł. Osoba taka nie
ponosi w ogóle odpowiedzialności za zachowek należny osobie Y. Gdyby jednak należny jej
zachowek wynosił 80 zł, odpowiadałaby wobec Y do kwoty 20 zł.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ KILKU OSÓB OTRZYMUJĄCYCH ZAPISY WINDYKACYJNE

Spadkodawca może uczynić więcej niż jeden zapis windykacyjny. W takiej sytuacji solidarną
odpowiedzialność za zachowek ponoszą wszyscy zapisobiercy windykacyjni (art. 999(1) § 4 zd. 1 KC).

- Spełnienie świadczenia przez jedną z tych osób pociąga za sobą powstanie roszczeń
regresowych.

- Rozliczenia następują proporcjonalnie do wartości otrzymanych zapisów windykacyjnych (art.

9991 § 4 zd. 2 KC).

■ Przykład: Zapisy windykacyjne otrzymały osoby: A o wartości 30 zł, B o wartości 60 zł i C o

wartości 30 zł. Osoba A spełniła na rzecz uprawnionego do zachowku świadczenie o wartości 30
zł. Może domagać się od pozostałych zapłaty odpowiednio: od B – 15 zł, od C – 7,5 zł (proporcje
otrzymanych zapisów windykacyjnych kształtują się bowiem jak ¼ – ½ – ¼ ).

UPOWAŻNIENIE PRZEMIENNE
Osoba, na rzecz której spadkodawca uczynił zapis windykacyjny, może zwolnić się od obowiązku zapłaty
zachowku przez wydanie przedmiotu zapisu (art. 999(1) § 3 KC). Osobie takiej służy zatem upoważnienie
przemienne (facultas alternativa).

Podobne uprawnienie przyznane zostało także obdarowanym, którzy ponoszą odpowiedzialność za

zachowek w ostatniej kolejności.

3. Obdarowani

ZASADA OGÓLNA
Jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis
windykacyjny należnego mu zachowku, może żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy
darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże
obdarowany jest zobowiązany do zapłaty powyższej sumy jedynie w granicach wzbogacenia będącego
skutkiem darowizny (art. 1000 § 1 KC).
Jeżeli zaś obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi odpowiedzialność względem innych
uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek (art.
1000 § 2 KC).

ZRÓŻNICOWANA SYTUACJA OBDAROWANYCH

Z art. 1000 § 1 i 2 KC wynika, że obdarowanych zobowiązanych do zapłaty zachowku można podzielić na
dwie grupy.

I. Podmioty należące do grupy pierwszej ponoszą odpowiedzialność z tytułu zachowku, jeżeli

darowizna została dokonana przed mniej niż 10 laty (tylko wtedy podlega doliczeniu do spadku –
por. art. 994 § 1 KC) oraz

II. Podmioty należące do grupy drugiej ponoszą odpowiedzialność, gdy sami należą do
uprawnionych do zachowku - wówczas istnieje wzbogacenie będące skutkiem dokonanej
darowizny.

Rozmiar tego wzbogacenia wyznacza zresztą granice odpowiedzialności obdarowanego. Przepis

nie daje wskazówek, jak obliczać wartość wzbogacenia i jaka chwila ma decydować o tej
wartości.

Przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu mogą znaleźć zastosowanie, ale należy mieć na

uwadze, że w rozważanej sytuacji nie występuje uzyskanie korzyści bez podstawy prawnej. Taką
podstawę stanowi umowa darowizny.

Stąd należy przyjąć, że decydujące znaczenie dla oceny istniejącego wzbogacenia będzie miała
chwila wystąpienia przez uprawnionego do zachowku z żądaniem jego zapłaty.

➢ Nie jest możliwe dokonywanie oceny według chwili otwarcia spadku, gdyż nie jest
wówczas wiadome, czy uprawniony otrzyma należny mu zachowek od spadkobiercy. Od
tego też dopiero momentu obdarowany powinien liczyć się z obowiązkiem zapłaty
należności z tytułu zachowku.

ZALICZENIE DAROWIZNY NA POCZET ZACHOWKU

Obdarowani będący jednocześnie uprawnionymi do zachowku, odpowiadają za zachowek niezależnie od
tego, jak dawno otrzymały darowiznę.

Jeżeli bowiem darowizna została dokonana na rzecz spadkobiercy lub uprawnionego do zachowku,
podlega doliczeniu do spadku niezależnie od tego, jak dawno została dokonana (wniosek z art. 994 § 1
KC).

ODPOWIEDZIALNOŚĆ KILKU OBDAROWANYCH

Jeżeli spadkodawca dokonał kilku darowizn, za zachowek odpowiadają wszyscy obdarowani.

➤ Ich odpowiedzialność nie jest jednak solidarna, lecz uzależniona od tego, w jakim czasie
darowizna została dokonana.
 W pierwszej kolejności odpowiada obdarowany najpóźniej, a dopiero wtedy, gdy uprawniony nie
może od niego otrzymać zachowku, obdarowany wcześniej (art. 1001 KC).
UPOWAŻNIENIE PRZEMIENNE
Obdarowany, niezależnie od tego, czy sam jest, czy nie jest uprawniony do zachowku, może zwolnić się z
ciążącego na nim obowiązku, wydając uprawnionemu przedmiot darowizny (art. 1000 § 3 KC).

Obdarowanym przysługuje zatem upoważnienie przemienne (facultas alternativa), które jednak nie może
być realizowane, gdy przedmiot darowizny został zastąpiony surogatem (np. odszkodowaniem z tytułu
zniszczenia rzeczy).

Wysokość zachowku

1. Udział stanowiący podstawę obliczenia zachowku

Roszczenie o zachowek jest roszczeniem o zapłatę sumy pieniężnej, wysokością odpowiadającej

wartości połowy lub ⅔ udziału spadkowego, który przypadłby uprawnionemu przy dziedziczeniu
ustawowym (art. 991 § 1 KC). Ustawa w sposób uprzywilejowany traktuje uprawnionego do zachowku,
jeżeli jest trwale niezdolny do pracy lub – w odniesieniu do zstępnych – gdy jest małoletni.

Ustalanie wysokości należnego uprawnionemu zachowku wymaga przede wszystkim określenia udziału
spadkowego stanowiącego podstawę obliczenia zachowku.

- Udział ten wyraża się odpowiednim ułamkiem, przy obliczaniu którego bierze się pod uwagę
także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy odrzucili spadek.

- Nie uwzględnia się zaś spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia lub zostali wydziedziczeni
(art. 992 KC).

■ Przykład: Jeżeli spadkodawca pozostawił troje dzieci i małżonka, przy czym jedno z dzieci
zawarło umowę o zrzeczeniu się dziedziczenia, a drugie odrzuciło spadek, udziały
spadkobierców dochodzących do dziedziczenia wynosiłyby po ½ (z czterech
współspadkobierców dziedziczących w częściach równych pozostało jedynie dwóch). Udziały
stanowiące podstawę obliczenia zachowku wynoszą natomiast ⅓, gdyż należy, zgodnie z art.
992 KC, uwzględnić spadkobiercę, który odrzucił spadek.

Kolejnym zabiegiem jest ustalenie, czy uprawniony jest pełnoletni i zdolny do pracy, czy też nie.
Jeżeli jest pełnoletni i zdolny do pracy, ułamek odpowiadający udziałowi stanowiącemu
podstawę obliczenia zachowku należy pomnożyć przez ½ . W podanym w Nb. 287 przykładzie ⅓×
½ = ⅙ . Ułamek ten odpowiada wielkości zachowku należnego uprawnionemu. W przypadku, gdy
uprawniony jest trwale niezdolny do pracy lub uprawniony zstępny jest małoletni, uzyskaną
wielkość udziału należy pomnożyć przez ⅔ (⅓ × ⅔ = 2/9).

Dla uzyskania konkretnej sumy, przez ułamek ten należy przemnożyć wartość tzw. substratu
zachowku.
 2. Substrat zachowku

Na substrat zachowku składa się czysta wartość spadku powiększona o wartość podlegających
doliczeniu darowizn oraz zapisów windykacyjnych dokonanych przez spadkodawcę.

➤ Czystą wartość spadku ustala się, odejmując od aktywów spadkowych wartość długów
spadkowych. Dokonując tej operacji, nie uwzględnia się jednak zapisów zwykłych i poleceń (art.
993 KC), chociaż stanowią one długi spadkowe.

Wartość spadku dla celów ustalenia zachowku oblicza się według cen z daty orzekania o roszczeniach z
tytułu zachowku (uchw. SN (7) z 26.3.1985 r., III CZP 75/84) Obecnie za takim stanowiskiem dodatkowo
przemawia treść art. 995 KC, zgodnie z którym wartość przedmiotu darowizny oraz zapisu
windykacyjnego oblicza się według cen z chwili ustalania zachowku.

Artykuł 993 KC nakazuje doliczyć do substratu zachowku wartość darowizn oraz zapisów
windykacyjnych.

Może powstać wątpliwość, czy chodzi jedynie o przysporzenia, których podstawę stanowi
umowa darowizny, czy także inne przysporzenia dokonane pod tytułem darmym.

Przykładem takiego przysporzenia może być uzyskanie środków zgromadzonych na rachunku

bankowym spadkodawcy na podstawie dyspozycji uregulowanej w art. 56 ust. 1 PrBank. Wartość
uzyskanych środków podlega doliczeniu do substratu zachowku (tak post. SN z 27.9.2017 r., V
CSK 50/17).

3. Doliczanie darowizn oraz zapisów windykacyjnych

ZASADA
Doliczanie darowizn do wartości spadku następuje według jednolitych zasad, niezależnie od tego, kto
jest uprawniony do zachowku.

■ Ponadto, poza wyjątkami przewidzianymi w art. 994 KC, doliczeniu podlegają wszystkie
darowizny.

Zgodnie z art. 994 KC nie podlegają doliczeniu:

I. drobne darowizny zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte (np. prezenty z okazji

imienin), niezależnie od tego, kiedy i na czyją rzecz zostały dokonane;

II. darowizny dokonane na rzecz osób niebędących spadkobiercami ani uprawnionymi do

zachowku przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku;

III. jeżeli zachowek obliczany jest dla zstępnego, darowizny dokonane w czasie, gdy
spadkodawca nie miał jeszcze zstępnych, chyba że uczyniono to na mniej niż 300 dni
przed urodzeniem się zstępnego;
 IV. jeżeli zachowek obliczany jest dla małżonka, darowizny dokonane przed zawarciem
małżeństwa.

■ Nie jest istotne, czy przedmiot darowizny jeszcze istnieje, a także czy znajduje się nadal w
majątku obdarowanego.

Analogicznie doliczeniu do wartości spadku podlegają zapisy windykacyjne uczynione przez

spadkodawcę (art. 993 KC).

Wartość dokonanych przysporzeń ustala się zgodnie z regułami zawartymi w art. 995 KC.

○ Wartość przedmiotu darowizny obliczana jest według stanu z chwili jej dokonania, a według cen
z chwili ustalania zachowku.

○ Natomiast wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego określa się według stanu z chwili
otwarcia spadku, a według cen z chwili ustalania zachowku.

Należy mieć na uwadze, że zarówno zapis windykacyjny, jak i darowiznę dokonane przez spadkodawcę na
rzecz osoby uprawnionej do zachowku, zalicza się na należny zachowek.

➤ Jeżeli uprawnionym do zachowku nie jest dziecko, lecz dalszy zstępny spadkodawcy (wnuk,
prawnuk) na należny mu zachowek zalicza się także zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane
na rzecz jego wstępnego (dziecko spadkodawcy, jego wnuk; art. 996 KC)

➤ Jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu

zachowek poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i
zawodowego, jeśli koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku (art.
997 KC).

4. Obliczanie zachowku

Po doliczeniu do czystej wartości spadku wartości darowizn, ustaloną w ten sposób wartość należy
pomnożyć przez ułamek określający należny uprawnionemu zachowek.

■ Przykłady nr 1: Spadkodawca pozostawił trzech pełnoletnich synów dziedziczących w częściach

równych. Wartość majątku spadkowego wynosi 900 zł, żadne darowizny nie podlegają
doliczeniu. Udział stanowiący podstawę obliczenia zachowku wynosi ⅓, należny zachowek ⅙
substratu. Substrat zachowku równy jest wartości spadku, zatem należny każdemu z
uprawnionych zachowek wynosi 150 zł (900 × ⅙ = 150).

■ Przykład nr 2: Spadkodawca pozostawił trzech pełnoletnich synów, ale jednego wydziedziczył.

Wartość spadku wynosi 800 000 zł, podlegają doliczeniu darowizny o wartości 200 000 zł.
Substrat zachowku wynosi zatem 1 000 000 zł. Udział stanowiący podstawę obliczenia
zachowku wynosi ½, należny zachowek ¼ (½ × ½). Wielkość sumy stanowiącej zachowek to 250
000 zł.
 Szczegółowe zagadnienia dotyczące zachowku

1. Odpowiedzialność uprawnionego do zachowku

○ Odpowiedzialność za zachowek

Art. 999 KC → Jeżeli spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku jest sam

uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości
nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.

○ Odpowiedzialność za zapisy zwykłe i polecenia

Wiele kontrowersji wywołuje natomiast zakres odpowiedzialności uprawnionego do

zachowku za zapisy zwykłe i polecenia.

Zgodnie z art. 998 § 1 KC, jeżeli uprawniony do zachowku jest powołany do dziedziczenia,
ponosi on odpowiedzialność za zapisy zwykłe i polecenia tylko do wysokości nadwyżki
przekraczającej wartość udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczenia
należnego uprawnionemu zachowku.

Uważam, że zawarte w art. 998 § 1 KC określenie udział spadkowy stanowiący podstawę

obliczenia należnego uprawnionemu zachowku należy rozumieć w ten sposób, że chodzi o
część spadku obliczoną na podstawie art. 931 i nast. KC z uwzględnieniem modyfikacji
wynikającej z art. 992 KC.

● Zatem w sytuacji, gdy zamiast niegodnych oraz tych, którzy spadek odrzucili,
nie zostali powołani do spadku ich zstępni i cały spadek przypadałby
pozostałym spadkobiercom, udział spadkowy stanowiący podstawę obliczenia
zachowku będzie mniejszy od tego, który przypada spadkobiercy w
rzeczywistości. Różnica wartości tych udziałów wyznacza granicę
odpowiedzialności za zapisy i polecenia.

Prezentowane stanowisko jest jednak w wysokim stopniu kontrowersyjne.

Proponowany sposób interpretacji art. 998 § 1 KC można zilustrować

następującymi przykładami:

■ Przykłady nr 1: Spadkodawca powołał do dziedziczenia trzech synów A,

B i C w częściach równych. Wszyscy chcą i mogą dziedziczyć. Wartość
spadku wynosi 900 000 zł. Wartość udziału stanowiącego podstawę
obliczenia zachowku dla każdego z nich wynosi 300 000 zł i taka też
jest wartość rzeczywiście nabytego udziału. Z uwagi na to, że są oni
uprawnieni do zachowku, nie ponoszą odpowiedzialności za zapisy i
 polecenia.

■ Przykład nr 2: Stan faktyczny jak wyżej, ale syn C odrzucił spadek.

Synowie A i B dziedziczą zatem każdy w ½ . Wartość udziału
spadkowego stanowiącego podstawę obliczania zachowku nadal
wynosi 300 000 zł, jednak w wyniku dziedziczenia otrzymują oni po 450
000 zł. Ich odpowiedzialność za zapisy i polecenia ogranicza się do
kwoty 150 000 zł.

2. Zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń

UPRZYWILEJOWANIE ZACHOWKU
Zachowek jest uprzywilejowany w stosunku do zapisów zwykłych i poleceń.

Zgodnie bowiem z art. 1003 KC spadkobiercy obowiązani do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku
mogą żądać stosunkowego zmniejszenia zapisów zwykłych i poleceń.

■ Zmniejszenie to następuje w stosunku do wartości poszczególnych zapisów i poleceń, chyba że

co innego wynika z treści testamentu (art. 1004 § 1 KC).

Sposób zmniejszania zapisów i poleceń może zostać określony w testamencie. Wola

spadkodawcy może doprowadzić do innego rozłożenia ciężarów, niż wynikałoby to z art. 1004 § 1
KC.

➤ Najprostszym sposobem obliczenia, w jakim stopniu należy zmniejszyć zapis lub

polecenie (to ostatnie oczywiście musi mieć charakter majątkowy), jest ustalenie
proporcji pomiędzy wartością majątku spadkowego, z wyłączeniem zapisu, a zapisem.
Proporcja ta wskaże, w jakim stopniu zapis ma ulec zmniejszeniu.

Zgodnie z art. 1004 § 2 KC, w razie zmniejszenia zapisu zwykłego obciążonego dalszym zapisem lub
poleceniem, dalszy zapis lub polecenie podlega stosunkowemu zmniejszeniu.

Przewidziana ustawą możliwość jest wyrazem dążenia do stworzenia sytuacji, w której zapisobiercy z zapisów
zwykłych przyczynią się w odpowiednim stopniu do zaspokojenia roszczenia o zachowek. Zobowiązanym pozostanie
wprawdzie jedynie spadkobierca, ale realnie część ciężaru zachowku zostanie poniesiona przez zapisobierców oraz
beneficjariuszy polecenia.

Z przepisu 1004 § 2 KC wynika, że ciężar zaspokojenia roszczenia o zachowek ponosi także dalszy zapisobierca oraz
beneficjent dalszego polecenia. Dalszy zapis i polecenie podlegają także stosunkowemu zmniejszeniu.

UPRAWNIONY DO ZACHOWKU
Spadkobierca zobowiązany do zaspokojenia roszczenia o zachowek będący sam uprawnionym do
zachowku podlega jeszcze dalej idącej ochronie.

○ Zgodnie z art. 1005 § 1 KC spadkobierca taki może żądać zmniejszenia zapisów zwykłych i
poleceń w takim stopniu, aby pozostał mu jego własny zachowek.
 ○ Chroniony jest także zapisobierca uprawniony do zachowku, gdyż uczyniony na jego rzecz zapis
zwykły podlega zmniejszeniu tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny
zachowek (art. 1005 § 2 KC).

Nie może także budzić wątpliwości, że zapisobierca uprawniony do zachowku, który został
obciążony dalszym zapisem lub poleceniem, może żądać zmniejszenia zapisu i polecenia
majątkowego tak, aby pozostał mu własny zachowek.

RZECZ NIEPODZIELNA JAKO PRZEDMIOT ZAPISU

Jeżeli przedmiotem zapisu zwykłego, który podlega zmniejszeniu, jest przedmiot niepodzielny,
zapisobierca może żądać wykonania zapisu w całości, ale ma obowiązek uiścić odpowiednią sumę
pieniężną (art. 1006 KC).

Przepis ten potwierdza obowiązywanie zasady, zgodnie z którą ciężar zaspokojenia roszczenia o
zachowek rozkłada się proporcjonalnie na spadkobiercę, zapisobiercę i dalszego zapisobiercę.
Niepodzielność przedmiotu zapisu nie wyłącza stosowania tej zasady – powstaje jedynie konieczność
dokonania stosownych rozliczeń.

3. Przedawnienie roszczeń o zachowek

Roszczenie o zachowek jako roszczenie majątkowe podlega, zgodnie z art. 117 § 1 KC, przedawnieniu.
Podobnie roszczenie spadkobiercy o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń.

○ Przy dziedziczeniu testamentowym

Zgodnie z art. 1007 § 1 KC roszczenia takie ulegają przedawnieniu w terminie 5 lat od ogłoszenia
testamentu.

Data, od której zaczyna biec przedawnienie, to:

- data otwarcia i ogłoszenia testamentu umieszczona na nim zgodnie z art. 651 KPC lub

- data umieszczona w protokole otwarcia i ogłoszenia testamentu sporządzonym przez

dokonującego tego notariusza.

○ Przy dziedziczeniu ustawowym

Kodeks cywilny nie określa terminu, w jakim przedawniają się roszczenia o zachowek w sytuacji,
gdy dziedziczenie oparte jest na ustawie, a nie na testamencie. Także bowiem przy dziedziczeniu
ustawowym może powstać roszczenie o zachowek (częściej o uzupełnienie zachowku).

Wydaje się, że w takiej sytuacji należy stosować per analogiam art. 1007 § 2 KC i liczyć 5-letni
termin przedawnienia od otwarcia spadku. Kwestia jest jednak sporna w doktrynie.
Po 5 latach od otwarcia spadku przedawnia się roszczenie przeciwko osobie zobowiązanej do
uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanej od spadkodawcy darowizny lub zapisu windykacyjnego (art.
1007 § 2 KC).

CHARAKTER PRAWNY TERMINU

Terminy przewidziane w art. 1007 KC są terminami przedawnienia, a nie terminami zawitymi. Ich upływ
pociąga za sobą skutek w postaci powstania dla zobowiązanego możliwości uchylenia się od spełnienia
świadczenia (art. 117 § 2).

Ponadto zastosowanie będą miały pozostałe przepisy zawarte w Tytule VI Księgi pierwszej KC, z uwzględnieniem jednak
specyfiki stosunku prawnego istniejącego pomiędzy uprawnionym a zobowiązanym z tytułu zachowku.

Należy mieć także na uwadze, że art. 1007 § 1 KC stanowi przepis szczególny (lex specialis) w stosunku do
art. 120 § 1 KC. Termin przedawnienia rozpoczyna bieg z chwilą ogłoszenia testamentu, a nie z chwilą
wymagalności roszczenia o zachowek (wyr. SN z 24.6.2004 r., III CK 127/03).

Przerwanie biegu terminu przedawnienia może nastąpić przez wniesienie powództwa przeciwko
spadkobiercy testamentowemu o zachowek.

4. Dziedziczenie roszczenia o zachowek

Roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy,
gdy spadkobierca ten należy do kręgu osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy
(art. 1002 KC). Nie musi jednak w konkretnej sytuacji przysługiwać im własne roszczenie o zachowek po
pierwszym spadkodawcy.