Hereditas nihil aliud est, quam successio in universum ius, quod defunctus habuerit -

Spadkobranie to nic innego, jak sukcesja w całość prawa, jakie miał zmarły.

Nemo pro parte testatus pro parte intestatus decedere potest - Ta sama osoba nie może
umrzeć co do jednej części majątku pozostawiwszy testament, co do drugiej - nie
pozostawiając testamentu

Semel heres semper heres - Kto raz został spadkobiercą, jest nim na zawsze.

Semper in dubiis benigniora praeferenda sunt - W razie wątpliwości należy wybierać

życzliwsze.

Successsio - następstwo/dziedziczenie poświadczone w licznych źródłach; charakter ogólny,

dziedzic nabywał rzeczy zmarłego w całości (per universitatem), a nie pojedynczo. Dziedzic
wchodzi w miejsce zmarłego

Hereditas - spadek cywilny, rzeczy materialne + wierzytelność zmarłego (te, które nie
wygasły z chwilą śmierci); Spadkobierca był odpowiedzialny za długi spadkowe; też
dziedziczenie według ius civile - zasady ustalone już w prawie XII tablic; otwierał się z mocy
samego prawa; ten kto otrzymał spadek był heres (dziedzicem)

Per universitatem - Gdy spadek jest nabyty w całości

Bonorum possessio - spadek/dziedziczenie według ius praetorium (pierwotne znaczenie to

“posiadanie spadku”) ; wyrosło przez niedomaganie hereditas - wiele sporów o spadek,
pretor musiał rozstrzygać kto otrzyma bonorum possessio, nikt nie mógł umrzeć bez
sukcesora, w tym celu uzupełniano/poprawiano dziedziczenie według ius civile; o przyznanie
trzeba było ubiegać się u pretora; ten kto otrzymał spadek był bonorum possesor - nie
dziedzic, tylko w miejscu dziedzica (bo pretor nie może kreować dziedziców) - faktycznie
traktowany jakby był dziedzicem, po roku miał już pełne prawa własności; podział na cum re
(stanowisko dziedzica na zawsze) i sin re (władanie prowizoryczne do czasu ustąpienia
lepiej uprawnionemu dziedzicowi)

Ab intestato - dziedziczenie beztestamentowe dochodziło do skutku tylko po kimś kto nie

pozostawił testamentu/ pozostawił nieważny lub bezskuteczny

Domesciti heredes - dziedzice domowi - sui heredes; ich dziedziczenie było naturalnym
przedłużeniem dotychczasowej sytuacji, bo już za życia byli “jakby właścicielami” majątku
familijnego

Consortium - wspólnota majątkowa, we wczesnej republice zdarzało się, że po śmierci

zwierzchnika sui heredes utrzymywali consortium

Sui heredes - osoby wolne, które podlegały bezpośrednio władzy ojcowskiej spadkodawcy, z
chwilą jego śmierci stawały się sui iuris. Np. żona w małżeństwie cum manu, która
zajmowała miejsce agnatycznej córki, dzieci bez różnicy płci (także adoptowane), poza
emancypowanymi i córkami wydanymi za mąż cum manu; potomkowie synów żyjących i
nieemancypowanych pozostawali po śmierci spadkodawcy osobami alieni iuris i nie byli
powowałani do dziedziczenia; podział spadku odbywał się według głów (równo, ci na tym
samym stopniu) lub według szczepów (nierówno, między potomków różnych stopni)

Proximi agnati - agnaci najbliższego stopnia powoływani do dziedziczenia gdy brak sui, ale
tylko jeżeli trwała jeszcze więź agnacyjna. Najbliższe rodzeństwo spadkodawcy i matka
małżeństwa cum manu (jako agnacyjna siostra). Dalsze - stryjowie, potem bracia stryjeczni.
Przy wielości współuprawnionych spadek dzielono w częściach równych, według głów.

Gentiles - współrodowcy spadkodawcy, noszący to samo nazwisko, powoływani do

dziedziczenia, gdy brak agnatów; rodzaj dziedziczenia powołany przez Ustawę XII tablic,
szybko wyszedł z użycia.

Bonorum possessio ab intestato - dziedziczenie beztestamentowe według prawa

pretorskiego, zasada wprowadzona w edictum successiorium

Edictum successiorium - edykt pretorski w sprawie kolejności powołania do dziedziczenia,

wprowadził zasadę: bonorum possessio ab intestato - ogłaszano sukcesywnie dla coraz to
dalszych uprawnionych, według następujących po sobie kolejnych klas i stopni
pokrewieństwa, zawsze z terminem przyjęcia lub odrzucenia spadku; tym sposobem
ograniczano możliwość zawłaszczania spadków nieobjętych.

Interdictum quorum bonorum - ochrona prawa do spadku; wsparcie dla powołanych w

pierwszej klasie (unde liberii); uprawnionemu dziedzicowi w wejściu w posiadanie spadku
pomagał pretor; interdykt służący do nabycia całkowicie nowego posiadania (a nie do
ochrony istniejącego)

Unde legitimi - kolejna klasa (po unde liberi), jeżeli nikt z klasy poprzedniej nie zgłosił się w
terminie, pretor dopuszczał do spadku dziedziców ab intestato według ius civile, więc
kolejno: sui heredes, proximi agnati i gentiles; bonorum possessio unde legitimi wspierała
dawny agnacyjny porządek dziedziczenia

Unde cognati - trzecia klasa po agnatach, pretor dopuścił dopiero kognatów (do 6 stopnia
wszystkich a z 7 prawnuków rodzeństwa) Bliżsi stopniem wykluczali dalszych; równi
dziedziczyli według głow. Ważna nowość w prawie pretorskim - dopiero tutaj znalazło się
miejsce dla krewnych przez kobiety i dzieci pozamałżeństkich. Dzieci będące zarazem
agnatami powoływano w tej klasie po raz trzeci, emancypowane po raz drugi.

Bona vacantia - spadki nie objęte przez nikogo z uprawnionych; w okresie cesarstwa
przypadały państwu, po duchownym - kościołowi, po żołnierzu - właściwej jednostce
wojskowej

Contra tabulas - dziedziczenie przeciwtestamentowe/konieczne; dosłownie “przeciw

tabliczkom”, na których spisywano testament, na mocy prawa powoływano do spadku
najbliższe osoby spadkodawcy wbrew jego odmiennej woli wyrażonej w testamencie.

Querela inofficiosi testamenti - specjalny środek procesowy służący do obalenia

testamentu ważnego, ale niezgodnego z powinnością; skarga mogła być wniesione
tylko w ciągu 5 lat, realne szanse na wygranie procesu mieli tylko zstępni
spadkodawcy, rodzice i rodzenstwo (o wspolnym ojcu) i ci którzy nie otrzymali pars
legitima
testament ważny w prawdzie, ale niezgodny z powinnością i specjalnego środka
procesowego służącego do obalenia takiego testamentu, jest to skarga dziedzica
koniecznego o obalenie niegodziwego testamentu. Kierowano się formalnie przeciw
dziedzicom ustanowionym w testamencie. Skargę można było wnieść tylko w ciągu
5 lat, a ponadto zacieśniono jej skuteczność przez dalsze ograniczenia.

Pars legitima - zachowek = minimalny udział w spadku; najpierw ustalał sąd, potem
obliczano go w stosunku do tej części, jaką otrzymałby uprawniony przy
dziedziczeniu beztestamentowym - wymiar wynosił aż do Justyniana ¼ tej części

beneficium abstinendi - możliwość powstrzymania się od przyjęcia spadku, np. w celu

uniknięcia długów; przysługiwała tym sui, którzy jeszcze nie zaczęli zajmować się
sprawami spadku i nie chcieli z niego korzystać

beneficium inventarii - tzw. dobrodziejstwo inwentarza wprowadzone w konstytucji

z 531 r. przez Justyniana, na mocy którego spadkobierca, który w określonych
terminach sporządził prawidłowy inwentarz rzeczy spadkowych odpowiadał za długi
spadkowe tylko tym zinwentaryzowanym majątkiem spadkowym.

Ex testamento - Dziedziczenie na podstawie testamentu, miało pierwszeństwo przed

dziedziczeniem beztestamentowym. Dziedziczenie testamentowe eliminowało
beztestamentowe nie tylko, gdy spadkodawca rozporządził całym majątkiem, lecz także gdy
uczynił to tylko w części. Nie rozdysponowane części przypadały wówczas również
dziedzicom testamentowym. Normalnie istniał silny rozdział pomiędzy dziedziczeniem ex
testamento i dziedziczeniem beztestamentowym, lecz prawo rzymskie znało od niego
wyjątki - testamenty żołnierzy, dziedziczenie przeciwtestamentowe formalne, czyli contra
tabulas i dziedziczenie przeciwtestamentowe materialne - quarela inofficiosi testamenti.

Adquisitio hereditatis - nabycie spadku, mogło mieć miejsce ,,ipso iure", czyli z mocy prawa
przez sui heredes albo przez nabycie z tytułu oświadczenia woli (cretio) extrenei heredes
(dziedzice zewnętrzni).

Ultima voluntas - ostatnia wola w kontekście prawa spadkowego - ostatnia wola

spadkodawcy, w stosunku do której podchodzono z wyjątkową czcią, co wyrażało się w
dokładaniu jak największych starań, w celu realizacji postanowień testamentu bądź kodycyli,
ich przychylnej intepretacji oraz stawianie voluntas nad verba - causa curiana.

Secundum tabulas - Przy testamencie mancypacyjnym wola testatora za czasów Gaiusa (II
w n.e.) była spisywana na tabliczkach przy jednoczesnym dopełnianiu wszelkich formalności
mancypacji. Wręczane one były powiernikowi. Tabliczki były zamknięte i opieczętowane, od
nich dziedziczenie ex testamento nazywało się również dziedziczeniem ,,według tabliczek"
(secundum tabulas)

Testamentum per aes et libram - 1. Testament mancypacyjny

2. Testament przez spiż i wagę
3. zastosowanie mancypacji do sporządzenia testamentu, wobec pięciu świadków i
obsługującego wagę (libripens). Sporządzający testament, czyli testator mancypował cały
swój majątek (familia) zaufanej osobie (familiae emptor), dając jej zarazem ustne polecenie,
komu ma wydać ten majątek po śmierci (nuncupatio). Zapłata ze strony powiernika była
oczywiście symboliczna.

Powstał z mancipatio familiae, lecz sama wola testatora powodowała skutki prawne nie zaś
fides familiae emptora. Oznaczało to przejście od przeniesienia własności do testamentu.
Nabywa bowiem nie familiae emptor i nie jest one heredis loco, lecz osoy wskazane przez
spadkodawcę, które mogły nic nie mieć wspólnego z dokonywanym aktem. Do nabycia
dochodziło mortis causa.

Libripens - Osoba trzymająca wagę, która odważała kruszec (przeważnie miedź) będący -
do czasu pojawienia się pieniądza bitego - środkiem płatniczym

Mancipatio familiae - Mancypacja na wypadek śmierci, dokonywał jej pater familias

przewidując jej rychłe nadejście. Zwracał się wówczas przez nuncupatio do przyjaciela
(familiae emptor w tej instytucji z reguły był osobą zaufaną, nie jest to jednak tłumaczenie!) i
przez mancypację przenosił na niego cały swój majątek (familia lub patrimonium inaczej).
Taki akt dawał podstawę prawną, by familiae emptor (zaufana osoba/przyjaciel) spełnił
wypowiadaną przy tej okazji prośbę i przekazał majątek wskazanym osobom mortis causa.
Realizację mancipatio familiae oparto na fides. Warto podkreślić, iż nie był to testament. Ten
zaufany przyjaciel będący familiae emptorem stawał w miejscu dziedzica - heredis loco.
Dwukrotnie przenoszono tu własność - najpierw na familiae emptora później on czynił
analogiczne przenosząc ją na osoby wskazane przez testatora. Przenoszono własność
jedynie materialną nie zaś sacra, długi lub wierzytelności!!! Nabywa

Testamentum in procintu - testament przewidziany na wypadek wojny. Testator ogłaszał

wówczas swą ostatnią wolę wobec uzbrojonego do walki (procintus) szyku obywatelskiego
wojska; może nawet nie wobec wszystkich, lecz najbliżej stojących.

Testamentum calatis comitiis - Ogłoszenie ostatniej woli w czasach pokoju i czasie

spokojnym na odbywających się dwa razy w roku zgromadzeniach ludowych.

Nuncupatio - oświadczenie składane przez testatora przy dokonywaniu mancipatio familiae,

zawierające rozrządzenie ostatniej woli.

Testamentum apud acta conditum - Dopiero niedługo przed 413r. pojawia się testament
sądowy, polegający na podyktowaniu ostatniej woli sędziemu. Jego nazwa- testamentum
apud acta - wynika z wpisywania go do akt sądu. Ta z natury ustna forma nie wykluczała
przedłożenie ostatniej woli na piśie, toteż w 413r. cesarze Honoriusz i Teodozjusz pozwolili
przedstawiać sobie już zredagowany dokument.

Testamentum principi oblatum - Testament złożony w ręce cesarza, deponowany w

archiwum publicznym, nad którym pieczę sprawował urzędnik, zwany magister libellorum.
Udział władzy publicznej pełnił tę samą funkcję, co udział świadków w formach prywatnych.
Testamentum tripertitum - Prywatna forma pisemna testamentu. Testament taki nazywano
,,trojakim" - spisany w jednym czasie, opieczętowany i podpisany przez świadków. Z prawa
cywilnego wynikał wymóg sporządzenia go w jednym czasie, z pretorskiego konieczność
przybicia pieczęci i liczba świadków, z cesarskiego obowiązek sporządzenia go w całości w
obecności świadków, którzy składali na nim swe podpisy.

Per holographam scripturam - Testament holograficzny, własnoręcznie napisany i podpisany,

bez potrzeby świadków. Ustanowiony konstytucją cesarską Walentyniana III wydaną w
Rawennie. Instytucja ta została wprowadzona i istniała jedynie w zachodniej części
cesarstwa. Justynian tejże instytucji nie uznał.

Testamentum militis - Testament żołnierza; jego treść i forma były łagodzone przez Cesarzy
poprzez wydawane mandaty - starali się oni nadać walor prawny każdej woli testatora.
Najdalej posunął się w tym liberalizmie TRajan, który zezwolił na sporządzenie testamentu w
jakiejkolwiek formie pisemnej czy ustnej. Spowodowane to było ,,simplicitas" żołnierzy - nie
musieli być oni ludźmi wykształconymi. Testament zachowywał ważność przez rok po
godnym zwolnieniu ze służby, potem trzeba było stworzyć już nowy testament zgodny z
commune ius lub ius militare. Ważną grupą korzystająca z przywileju testamentum militis byli
synowie alieni iuris, którym służba wojskowa pozwalała gromadzić peculium castrense.

Heredis institutio - Ustanowienie dziedzica, potrzebne do niego były testamenti factio

passiva (bierna zdolność dziedziczenia, ustanowiony dziedzic musiał móc być dziedzicem)
oraz solenne słowa. Ustnie lub pisemnie należało rozkazać np. : ,,Tycjusz niech będzie
moim dziedzicem". Liczyło się sformułowanie, a nie tylko wola.

Favor testamenti - Generalna dyrektywa interpretacyjna odnosząca się do testamentów,

oznaczała przychylność dla nich. Początkowo wyrażała się w szukaniu wykładni
pozwalającej na uratowanie testamentu przez utrzymanie w mocy ustanowienie dziedzica. Z
czasem była to już opcja na rzecz ważności poszczególnych dyspozycji. W zasadzie w favor
testamenti chodzi o to, by dać jak najpełniejszy wyraz rzeczywistej woli testatora w oparciu o
kryterium racjonalności.

Testamenti factio passiva - Bierna zdolność dziedziczenia, zdolność do dziedziczenia

Falsa demonstratio non nocet - Demonstratio to nie nazwa, lecz przedstawienie lub całość
wskazań w celu określenia osoby lub przedmiotu. Reguła mówi, że dyspozycja pozostaje w
mocy pomimo błędnego przedstawienia. Oczywiście falsa demonstratio nie szkodzi tylko
wtedy, gdy nie jest istotna - ma charakter akcesoryjny, a właściwy sens daje się ustalić w
drodze wykładni. Jasne, że brak wystarczająco wyraźnego określenia podmiotów i
przedmiotów musi skutkować nieważnością całego testamentu lub niektórych jego
dyspozycji. Trzeba przecież wiedzieć kogo i czego dotyczą. Falsa demonstratio to zaś
użycie w ostatniej woli niewłaściwych słów co do osoby lub rzeczy, czy dołączenie mylnego
wskazania przy właściwie określonym przedmiocie.

Heres institutus - Osoba powołana w pierwszym stopniu do spadku; ,,instytut"; ,,dziedzic

ustanowiony".
Heres substitutus - Dziedzic podstawiony powołany przez testatora na wypadek, gdyy heres
institutus nie mógł lub nie chciał przyjąć spadku, w celu zapobieżenia dziedziczeniu
beztestamentowemu.

Substitutio vulgaris - Podstawienie pospolite, np. ,,Titius niech będzie dziedzicem. Jeżeli
Titius nie będzie dziedzicem, to niech będzie nim Maevius". Spadkodawcy powoływali
często cały szereg kolejnych substytutów, a na koniec jeszcze zazwyczaj swojego
niewolnika - dla bezpieczeństwa.

Substitutio pupilaris - Podstawienie pupilarne. Wyjątek od indywidualnego uregulowania

sukcesji w testamencie. Ojciec powołując do dziedziczenia po sobie niedojrzałe dziecko,
mógł w tym samym testamencie zdecydować, kto będzie dziedziczył po dziecku, gdyby
zmarło jako osoba sui iuris, ale przed dojściem do dojrzałości. Taka substytucja
zabezpieczała zarazem niedojrzałego przed ewentualnymi zamachami na jego życie ze
strony dziedziców ustawowych, zwłaszcza jeżeli osoba substytuta pozostawała w tajemnicy.
Po dojściu pupila do dojrzałości substytucja traciła znaczenie, gdyż wtedy już sam pupil
mógł sporządzić testament. Substytucja pupilarna istniała już w okresie republiki i w
szczegółach była przedmiotem licznych wątpliwości i sporów.

Exheredatio - Wydziedziczenie. Testament, w którym pominięto synów in potestate testatora

był sporządzony niezgodnie z prawem. Za pominiętych zaś uważano takich, których testator
ani nie ustanowił dziedzicami ani nie wydziedziczył imiennie. Innych krewnych wystarczało
objąć ogólną klauzulą: ,,pozostali niech będą wydziedziczeni".
W razie pominięcie synów milczeniem dochodziło do dziedziczenia beztestamentowego,
uznając testament za nieistniejący. W razie pominięcia innych dochodziło do modyfikacji
porządku powołania do spadku. Nie powinno dziwić, że ius honorarium wymagało
wydziedziczenia imiennego wszystkich dzieci płci męskiej, które mogłyby się ubiegać o
bonorum possessio, a więc wnuków, prawnuków, a także emancypowanych synów.

Modus - Polecenie nakładane na przez testatora na dziedzica bądź jakąkolwiek osobę,

która otrzymała jakieś przysporzenie z tytułu spadku. Z czasem prawo zaczęło przymuszać
do wykonywania tychże poleceń.

Testamenti factio activa - Zdolność do dysponowania majątkiem mortis causa.

Postumus - Pogrobowiec. Jeżeli wszedłby pod partia potestas, gdyby się wcześniej urodził
nazywano go postumus suus, w przeciwnym wypadku postumus alienus.
W dziedziczeniu beztestamentowym zdolność pogrobowca łatwo określić - prawo cywilne
pozwalało ustanawiać dziedzicem jedynie postumi sui, zaś ius honorarium także postumi
alieni.
Postumi powinni być wydziedziczeni imiennie, aby pojawienie się postumi sui nie złamało
testamentu; testament nie wywoływał wtedy żadnych skutków bez względu na to czy urodził
się chłopiec czy dziewczynka.

Codicilli - 1. Kodycyle
2. Małe pokryte woskiem tabliczki używane przez rzymian jako notatniki.
3. Nieformalne czynności prawne mortis causa, zawierające typowe dyspozycje
testamentowe z wyjątkiem ustanowienia dziedzica i podstawień.
Kodycyle umożliwiały rozporządzanie majątkiem mortis causa, w testamencie można było
zawrzeć klauzulę kodycylarną, by w razie gdyby testament został uznany za nieważny
traktować go jako kodycyl.
Początkowo dołączano kodycyle do testamentu, co w nich sygnalizowano albo nie - stąd 2
typy kodycyli, potwierdzone oraz niepotwierdzone. Kodycyl, co jeszcze raz warto podkreślić
nie zawierał heredis institutio. Zawierał natomiast wyrażoną na piśmie wolę spadkodawcy.

Fideicomissum - Zapis powierniczy, czyli zapis obligacyjny prawa cesarskiego pod tytułem
szczególnym, jego wykonanie opierało się na fides wskazanej w akcie prawnym mortis
causa (testementum, codicilli) osoby, otrzymującej przedmiot fideikomisu, do jego wydania
innemu podmiotowi; od Augusta fideikomis rozumiany jako nieformalna prośba zmarłego
zaczyna być zaskarżalny.
Nazwa od ,,fidei tuae comitto" - uczciwości twojej powierzam
Istniały fideikomisy:
- uniwersalne
- syngularne
- wolności

Legatum - Legat, ,,darowizna kosztem zmarłego; osoba otrzymująca legat stawała się
zapisobiercą. Pozwalał zostawić danej osobie nawet znaczne przysporzenie majątkowe bez
potrzeby ustanawianie jej dziedzicem, a więc przede wszystkim bez obciążania jej długami
spadkowymi.
Istniały 4 rodzaje legatów:
- damnacyjny
- windykacyjny
- sinendi modo
- per praeceptionem

Legatum per damnationem - 1. Legat damnacyjny; wymieniano w nim oprócz rzeczy i

zapisobiorcy również dziedzica, przez co miał on charakter zobowiązaniowy. Jeżeli dziedzic
nie posiadał przedmiotu legatu musiał go nabyć i przekazać zapisobiorcy. Jeżeli posiadacz
rzeczy odmawiał jej sprzedaży to legat upadał. Legat damnacyjny tworzył prawo in
personam zapisobiorcy względem heres.
2. Jednostronne, odwołalne przysporzenie ostatniej woli pod tytułem szczególnym (zapis,
legat), rodzące po stronie dziedzica (heres) zobowiązanie do wypłaty zapisanych wartości
majątkowych. które z chwilą śmierci testatora stały się jego własnością; były zaskarżalne za
pomocą actio ex testamento.

Legatum per vindicationem - 1. Legat windykacyjny; legat w którym wskazywano tylko

zapisobiorcę i przedmiot. Powodował, że zapisobiorca stawał się właścicielem kwirytarnym
danej rzeczy i mógł dochodzić jej własności.
2. Jednostronne, odwołalne przysporzenie ostatniej woli pod tytułem szczególnym,
wywołujące skutek rzeczowy wraz ze śmiercią testatora, pozwalające uprawnionemu na
wystąpienie z rei vindicatio przeciwko dziedzicom o wydanie przedmiotu własności.