ZOBOWIZANIA

KONTRAKTY REALNE (obligationes re contractae)

Kontrakt realny zawierano w wyniku wydania rzeczy, poczonego z nieformalnym porozumieniem okrelajcym, w jakim
celu rzecz zostaa wydana (traditio rei lub rerum). Obowizek dunika polega na zwrocie rzeczy (re contrahitur obligatio).

Poyczka (Mutuum)
Wierzyciel (mutuum dans) przekazywa rzeczy zamienne (gwnie pienidze) na wasno dunikowi (mutum
accipiens), z obowizkiem zwrotu tej samej iloci rzeczy tego samego gatunku i jakoci, zwykle w oznaczonym czasie.
Wywodzia si z nexum, dokonywanej per aes et libram. Dunik mg by pozwany za pomoc legis actio per manus
iniectionem. O ile nie doszo do odtrcenia rki, dunik by oddawany wierzycielowi, ktry mg go zabi albo sprzeda
trans Tiberim. Po lex Poetelia pozostawa w familia wierzyciela jako nexus.
Przedmiotem poyczki byy res nec mancipi oznaczone triad pondere, numero, mensura (waenie, policzenie,
mierzenie).
Jeli wierzyciel nie by wacicielem, nie dochodzio do przeniesienia wasnoci i do powstania poyczki. Z reguy
dokonywano traditio.
Zobowizanie jednostronne stricti iuris.

Mona byo zawrze poyczk, gdy wierzyciel upowanienia swojego dunika do wydania pienidzy poyczkobiorcy. Jest
to poyczka na zlecenie, o ktrej mwi Ulpian.
Mona byo rwnie przeksztaci depozyt w poyczk.
Contractus mohatre poyczka polegajca na przekazaniu poyczkobiorcy rzeczy do sprzedania, a uzyskana kwota bya
kwot poyczki. Kwestia odpowiedzialnoci ustalana bya w zalenoci od tego czy wierzyciel chcia sprzeda przedmiot i
czy udzieli poyczki wraz z zastrzeeniem odsetek wtedy on ponosi strat. Niezalenie od wszystkiego po sprzeday i
uzyskaniu pienidzy odpowiedzialno spoczywaa na duniku.

Poyczka bya kontraktem przyjacielskim. Ewentualne odsetki musiay by przyrzeczone odrbn umow stipulatio
usurarum. Wedug ustawy XII tablic odsetki nie mogy by wysze nie 1/12 (fenus unciarum). Justynian ograniczy do
6% (4% - osoby o wysokiej pozycji, 8% - kupcy)
Chronione przez conditio, bdce skarg stricti iuris w przypadku pienidzy actio certae creditae peciniae, a przy
innych rzeczach zamiennych actio certae rei lub conditio triticaria.
Relacja midzy porozumieniem a poyczk Jeli poyczka wynosi 10, a umowa opiewa na zwrot 9, to domaga si
mona tylko 9, bo dorozumiewa si, e 1 jest darowizn. Nie na odwrt. Prokulus. D. 12,1,11,1.
sc Macedonianum uchwalone w czasach Wespazjana; zakaz udzielania poyczek synom rodziny (pniej wszystkim
dzieciom rodziny). Powstawao jedynie zobowizanie naturalne.
Feanus nauticum poyczka morska. Zacigano j na zakup towarw transportowanych morzem. Wierzyciel mg
domaga si zwrotu poyczki tylko wtedy, jeli statek dopyn szczliwie do portu. Ponosi on ryzyko utraty towaru,
dlatego mg domaga si bardzo wysokich odsetek, nawet do 100%. Justynian ograniczy je do 12%. Zastrzeenie
pacenie odsetek mogo nastpi poprzez pactum albo stipulatio usurarum.

Uyczenie (commodatum)
polegao na nieodpatnym przekazaniu rzeczy niezuywalnych (ruchomych lub nieruchomych).
wywodzio si z mancipatio lub in iure cessio dokonywanych powierniczo.
punktem wyjcia dla tego kontraktu bya fiducia cum amico contracta.
podczas formalnego aktu zawierano nieformaln umow (pactum fiduciae), w ktrej dunik zobowizywa si do
przeniesienia z powrotem rzeczy na wierzyciela.
W prawie klasycznym uyczenie to oddanie we wadanie faktyczne (posiadanie) przez komodanta (commodans) rzeczy
oznaczonej indywidualnie konodatariuszowi (commodataris).
Dunik by zobowizany do strzeenia rzeczy z zachowaniem penej starannoci (odpowiada za omnis culpa).
Odpowiadaa za przypadkow utrat, ze wzgldu na zobowizanie do szczeglnego strzeenia (custodia).
Mg uywa rzeczy zgodnie z umow lub naturalnym przeznaczeniem rzeczy, ale nie mg pobiera poytkw (furtum
usus). Komodant nie mg zabra rzeczy wczeniej, bo popenia furtum rei suae.
Zobowizanie dwustronne nierwnoczesne oparte na dobrej wierze.
Komodantowi przysugiwaa actio commodati directa, a komodantariuszowi actio commodati contraria za szkody lub
nakady konieczne, ale pod warunkiem, e wierzyciel o niech wiedzia (dolus i culpa lata).
Przechowywanie (depositum)
Wywodzio si od fidicia cum amico contracta.
W prawie klasycznym przekazanie przez deponenta (deponens) w faktyczne wadztwo rzeczy oznaczonej indywidualnie
depozytariuszowi (depositaris) w celu nieodpatnego strzeenia z obowizkiem zwrotu na kade danie.
Depozytariusz zobowizany by do zwykej starannoci (odpowiada za dolus i culpa lata). Nie mia prawa do uywania
rzeczy (furtum usus).
Deponent z tytuu szkd wyrzdzonych przez depozytariusza i niezwrcenia rzeczy actio depositi directa skarga
infamujca. Depozytariusz z tytuu nakadw i strat, jeli powstay z winy deponenta actio depositi contraria. Mona
domaga si odsetek za zwok.
Zobowizanie dwustronne nierwnoczesne oparte na dobrej wierze.
Szczeglne formy depozytu:
* Depositum irregulare (depozyt nieprawidowy) polega na przeniesieniu wasnoci rzeczy oznaczonych gatunkowo
(np. pienidzy) na depozytariusza. Np. zoenie pienidzy u bankiera. Depozytariusz zobowizany by do oddania tej
samej iloci rzeczy tego samego gatunku, czyli mg uywa rzeczy. Ryzyko przypadkowej straty na depozytariuszu.
Mona byo da odsetek (za pomoc infamujcej actio depositi directa), jeli byy zastrzeone (za Justyniana w
dowolnej formie).
* Depositum miserabile (depozyt konieczny) by przyjmowany w sytuacji przymusowej, w jakiej znalaz si deponent,
np. w wyniku poaru lub powodzi. Zaostrzona odpowiedzialno depozytariusza, na podwjn warto poniesionej
szkody.
* Depositum sequestrum (depozyt sekwestrowy) przyjmowany przez osob trzeci w sytuacji sporu midzy
stronami. Sekwester po zakoczeniu sporu oddawa rzecz wygrywajcemu. Przysugiwaa mu ochrona interdyktalna.

Zastaw rczny (pignus)

Wywodzio si od fidicia cum amico contracta. W prawie archaicznym dunik przenosi za pomoc mancipatio lub
in iure cessio wasno rzeczy. Wierzyciel zobowizywa si zwrci t rzecz w przypadku zwrotu dugu za pomoc
pactum fiduciae. Od III w p.n.e. wystarczya nieformalna umowa.
W prawie klasycznym wyksztaci si pignus. Przeniesienie wadztwa faktycznego rzeczy przez zastawc na zastawnika w
celu zabezpieczenia wierzytelnoci za pomoc porozumienia.
Zastawnik mia obowizek utrzyma przedmiot w naleytym stanie oraz zwrci rzecz po spaceniu dugu. Nie mg
uywa rzeczy (furtum usus). Zobowizany by do szczeglnego strzeenia rzeczy (custodia). Zastawca zabierajc rzecz
przed spat dugu popenia furtum rei suae.
Zobowizanie dwustronne nierwnoczesne.
Zastawca actio pignaretica directa, zastawnik actio pignaretica contraria. Zastawnikowi przysugiwa ochrona
interdyktalna.
Szczegln form zastawu by tzw. zastaw antychretyczny. Zastawnik mg pobiera poytki na poczet spaty dugu.

Pignus Gordianum zastaw gordiaski. Wprowadzony przez cesarza Gordiana III. Prawo zatrzymania rzeczy
zastawionych na poczet innych istniejcych wierzytelnoci u wierzyciela. Wierzycielowi przysugiwaa exceptio doli. W
praktyce spowodowao to zahamowanie stosowania zastawu.

KONTRAKTY SOWNE (obligationes verbis contractae)

Wywodz si ze sponsio, ktre pocztkowo miao znaczenie sakralne, odwoujce si do fides. Dopiero ustawa XII tablic
wprowadzia t czynno jako stricti iuris. Przyszy wierzyciel (stipulator) zadawa pytanie, a przyszy dunik (promissor)
musia odpowiedzie uywajc tego samego czasownika, co w pytaniu (spondere, z czasem pretor udziela ochrony
rwnie w przypadku sw dabis, promittis, fideipromittis, fideiubes [gwarantujesz]). Niedostpna dla niesyszcych i
niemych. Musiaa by zachowana jedno aktu (unitas actu).
* Udzia wiadkw nie by niezbdny, lecz mia znaczenie dowodowe.
* Jeli nie padao sowo spondere mg by zawierany midzy cudzoziemcami. Warunek znanie jzyka sponsio.
* Nazwy takich kontraktw wywodz si od uytych czasownikw (stipulatio jej tre zostaa ograniczona do
wiadczenia majcego warto ekonomiczn, mierzonego za pomoc stips lub stipula, czyli tabliczk uywan jako
jednostka miary, fideipromissio itp.)
* Zobowizanie jednostronne stricti iuris i bya czynnoci abstrakcyjn.
 Ochrona w okresie archaicznym legis actio per iudicis postulationem. W okresie procesu formukowego w
formuce conditio certae creditae pecuniae, conditio certae rei lub actio ex stipulatu (gdy naleao ustali dopiero
rodzaj wiadczenia).
Czsto stosowane, gdy formu mona byo uoy w miar dowolnie. Dodatkowo z powodu abstrakcyjnego charakteru
i braku klauzuli dobrej wiary, zobowizanie byo atwe do dochodzenia.
Cho niezalenie od sytuacji stypulacja bya wana, jeli zostaa zachowana odpowiednia forma, to ograniczano
jej skuteczno poprzez:
Wskazanie causa stypulacji np. Czy przyrzekasz da mi 100 tytuem posagu?
Exceptio doli jeli wierzyciel dziaa podstpnie, np. mia wypaci pienidze, a nie zrobi tego, a domaga
si ich zwrotu. Dunik musia udowodni, e nie dosta pienidzy.
Exceptio non numerate pecuniae przerzucao dowd wypacenia pienidzy i zawarcia stypulacji na
wierzyciela. Szczeglnie przydatne przy osobach, ktre nie mogy posuy si exceptio doli (np. patron i
wyzwoleniec) lub, gdy podstpu nie byo, bo np. kto naby wierzytelno w drodze cesji.
Panowaa zasada favor debitoris, ale z du ostronoci j stosowano.
Suyy min. do:
* umocnienia istniejcego zobowizania przez ustanowienie rczyciela
* ustanowienia obowizku pacenia odsetek;
* stworzenia zobowizania solidarnego;
* przemiany zobowizania (novatio);
* ustanowienia posagu;
* zabezpieczenia zwrotu posagu;
* ustanowienia niektrych ograniczonych praw rzeczowych;
* zawierania wielkich transakcji kupna i sprzeday jedna zobowizujca do wydania towaru, druga do wydania
pienidzy.
* ustanowienia kary umownej stipulatio poenae znaczenie:
okrelenia obowizku naprawienia szkody w razie niewywizania si z zobowizania;
funkcja in terrorem obawa przed kar miaa skoni do wykonania wiadczenia;
porednie wymuszenie wykonania czynnoci, ktre ze swej natury byy pozbawione wartoci majtkowej i nie
mogy by samodzielnym elementem stypulacji, np. gdy dotyczyo osoby trzeciej, przyrzeczenie dotrzymania
wyroku sdu polubownego (szczeglne znaczenie w przypadku sadw polubownych miay stipulationes
duplae na podwjn warto i cautiones vadimonium sisti zabezpieczenie stawiennictwa w sdzie).
* stipulationes duplae na podwjn warto stosowane byy przy sprzeday celem zabezpieczenia kupujcego przed
ewikcj (tj. pozbawieniem na drodze procesu sdowego rzeczy nabytej prawnie i w dobrej wierze).
w celach dowodowych strony tworzyy dokument zwany cautio. Dopiero w 472 konstytucja cesarza Leona uznaa
skuteczno stypulacji niezalenie od uroczystych sw i niezalenie od wymogu sporzdzenia aktu w jednym cigu. Sam
dokument mg by podstawa do uzyskania ochrony.
Acceptilatio czynno powiadczajca wykonanie zobowizania. Odbywao si w formie stypulacji.
Gaius wymienia kontrakty sowne zawierane przez jednostronne przyrzeczenie:
* dotis dictio przyrzeczenie dania posagu;
* iusurandum liberti przysiga wyzwoleca, ze bdzie wiadczy na rzecz patrona okrelone usugi. Skadana przed
wyzwoleniem i powiadczana po wyzwoleniu.

KONTRAKTY LITERALNE (obligationes litteris contractae)

Bardzo rzadko wystpoway.

w ksigach rachunkowych dwa rodzaje wpisw:
* nomina arcaria kasowe wierzytelnoci wypis literalny. Wpisywane w ksigi rachunkowe przychodw i wydatkw
(codices accepti et expensi) przez zamonych Rzymian. Nie tworzyy zobowizania, bo nie zmieniay nic w stosunku
obligacyjnym. Miay jedynie znaczenie dowodowe gdy przyjmowano, e jest to potwierdzenie zobowizania z
poyczki. W praktyce jednak czsto stosowano je jako podstaw zobowiza. Gaius koryguje wadliw praktyk.
* nomina transcripta wypis imienny.
Expensilatio kontrakt pisemny powstajcy przez zaksigowanie istniejcej wierzytelnoci bez faktycznej wypaty
(nomina transcripta). Jeli nie byo oryginalnej wierzytelnoci nie nastpowao zawizanie zobowizania z tytuu
goego wpisu. Wierzyciel dokonywa wpisu w swojej ksidze rachunkowej za zgod dunika (dowolnie wyraon), jak
gdyby zostaa wypacona suma z obowizkiem jej zwrotu. Ochrona dziki actio certae creditae pecuniae. Kontrakt ten
przeksztaca istniejce zobowizanie oparte na bona fidei w nowe stricti iuris (novatio). Dziao si to midzy tymi
 samymi osobami, albo dochodzio do zmiany tytuu obligacyjnego (transcriptio a re in personam) albo dunika bd
wierzyciela (transcripta a persona in personam). Wysza z uycia pod koniec okres klasycznego. Zamiast niej
posugiwano si stipulatio wraz z cautio.
Chirographa ( ja, taki i taki, owiadczam, ze wziem i syngraphae (my, tacy i tacy owiadczamy, ze taki i taki
wzi skrypty dune, pojawiy si pod wpywem wiata hellenistycznego. Pocztkowo dostpne tylko dla
peregrynw, cho w praktyce stosowane jako rodzce zobowizanie. W okresie poklasycznym powszechnie stosowane.

KONTRAKTY KONSENSUALNE (obligationes consesnus contractae)

Kupno-sprzeda (emptio venditio)

okres archaiczny sprzeda mancypacyjna per aes et libram bezporednia wymiana kruszcu na towar. Czynno
rozporzdzajca, z obligacyjnymi elementami (wsparcie w procesie z wacicielem auctoritas; w razie przegranego
sporu mono pozwania o podwjn warto actio auctoritatis).
sprzeda konsensualna nieformalne porozumienie, co do przedmiotu (jeli ruchomoci merx) i ceny (pretium)
pocztkowo tylko z peregrynami, od II w p.n.e. powszechne.
* skutek obligacyjny sprzedawca zobowizany do wydania rzeczy i spokojnego posiadania, kupujcy do zapaty.
Sprzedawcy przysugiwaa actio venditi, kupujcemu actio empti.
* zobowizanie dwustronne synallagmatyczne, bona fidei.
* w przypadku res mancipi moment wydania to pocztek okresu zasiedzenia inaczej w K.C. art. 155 rzecz
oznaczona indywidualnie staje si wasnoci nabywcy w momencie zawarcia umowy.
* cena wg Prokulianw ustalona w cile okrelonej kwocie. W przypadku sprzeday nummo uno traktowano to jak
darowizn.
Sabinianie cena te w innym towarze nie przyjo si.
* kwestia sporna ustalenie ceny przez inn osob Labeo i Cassius sprzeda niewana, Prokulus wana.
* laesio enormis sprzeda za cen poniej poowy wartoci dopiero od Dioklecjana sprzedajcy mg da
rozwizania umowy, ale kupujcy unika tego przez dopat brakujcej czynnoci ceny.
* Przedmiot sprzeday:
res in commercio
masy majtkowe (venditio bonorum)
rzecz przysza (kontrakt aleatoryjny; sprzeda losowa):
emtio spei kupno szansy, np. kupno poowu ryb, zwierzyny z polowania. Umowa dochodzi do skutku
niezalenie od tego, czy rzecz powstaa czy nie, poniewa kupuje si tu sam nadziej na uzyskanie pewnej
rzeczy. sprzeda bezwarunkowa.
emptio rei separatae kupno rzeczy przyszej, np. dziecko niewolnicy, plony z gruntu. Kontrakt zawarty
pod warunkiem zawieszajcym. Ryzyko zniszczenia lub pogorszenia rzeczy (bez winy sprzedawcy) ponosi
kupujcy, ale uzyskuje poytki z rzeczy od momentu zawarcia umowy.
* Ryzyko utraty rzeczy indywidualnie oznaczonej ponosi kupujcy, chyba, e byy to rzeczy oznaczone gatunkowo lub w
przypadku obligatio alternativa (sprzedajcy decyduje chyba, e zostaa tylko jedna moliwo).
* Odpowiedzialno
za wady prawne evictio sprzedawca nie by wacicielem, wyda rzecz obcion zastawem lub innym
prawem na rzeczy cudzej.
sprzeda mancypacyjna odpowiedzialno wynikaa z mocy prawa wsparcie w procesie z wacicielem
auctoritas; w razie przegranego sporu lub nieudzielenia pomocy mono pozwania o podwjn warto
actio auctoritatis.
sprzeda konsensualna pocztkowo naleao zawrze stipulatio duplae, o zapacenie podwjnej wartoci
rzeczy w razie utraty jej w evictio, a czasem rwnie stipulatio habere licere o odszkodowanie. Z czasem
nie potrzebna bya stypulacja, gdy stao si to naturalia negotii.
za wady fizyczne (rzeczy indywidualnie oznaczonej)
jeli byy jawne brak odpowiedzialnoci zasada kupujcy powinien obejrze rzecz przed kupnem.
jeli wady ukryte a sprzedajcy dziaa w dobrej wierze wg Juliana odpowiada sprzedajcy do kwoty za
jak sprzedaby rzecz wadliw.
jeli wady ukryte a sprzedajcy dziaa w zej wierze odpowiada sprzedajcy za wszystkie szkody jakie
byy nastpstwem kupna wadliwej rzeczy.
niezalenie od wiedzy sprzedajcego w edykcie edylw kurulnych za republiki. Wada musiaa by
jednak wyranie zaznaczona w edykcie, kontrakt musia by zawarty na targowisku oraz musia
dotyczy niewolnikw, zwierzt jucznych lub pocigowych. Przeciwko sprzedawcy przysugiwaa actio
redhibitoria skarga o odstpienie umowy (w cigu 6 m-cy) i actio quanti minoris skarga o
 obnienie ceny (w cigu 12 m-cy). Z czasem skargi te mona byo wytoczy z kadej umowy i w
przypadku kadej wady.
za zwok jeli sprzedawca opni oddanie rzeczy ze swojej winy, nastpuje uwiecznienie zobowizania
perpetiadio obligationis od tego momentu do wydania rzeczy stawa si zobowizany za utrat rzeczy,
niezalenie od powodu. Dodatkowo by zobowizany do zapacenia odsetek.
Sprzedawca odpowiada za dolus i culpa, a w okresie do wydania rzeczy te za custodia (do Justyniana).
* Kada strona moga domaga si wiadczenia, jeli spenia swoje, inaczej stronie przeciwnej przysugiwao exceptio
non adimpleti contractus.
* Arrha confirmatoria zadatek zaliczano na poczet ceny lub podlega zwrotowi. Stanowi dowd zawarcia umowy.
Justynian postanowi, e sprzedawca moe odstpi od umowy, jeli zwrci podwjn warto zadatku, kupujcy
traci zadatek, w razie odstpienia od umowy.
* Dodatkowe zastrzeenia moliwe do zawarcia w umowie kupna-sprzeday:
in diem addictio zastrzeenie lepszej oferty w okrelonym terminie sprzedawca mg odstpi od umowy w
razie pojawienia si lepszej oferty.
lex commisoria zastrzeenie zapaty ceny w okrelonym terminie, czsto w ratach. Jeli nie nastpia zapata,
sprzedawca mg odstpi od umowy, a dotychczas zapacone raty przepaday kupujcemu.
pactum displicentiae sprzeda na prb w oznaczonym okresie kupujce bdzie mg odstpi od umowy,
jeli rzecz mu nie bdzie odpowiada.

Najem (locatio conductio)

istnia przynajmniej od II w p.n.e. (formularze Katona).
zobowizanie dwustronne rwnoczesne (synallagmatyczne) oparte na dobrej wierze, chronione za pomoc dwch
skarg - actio locati i actio conducti. Czynno kauzalna.
Locator udostpnia swoje dobra, a conductor paci okrelone wynagrodzenie. Jedynie przy najmie dziea sytuacja
odmienna.
Przedmiotem najmu mogy by rzeczy materialne (niezuywalne, indywidualnie oznaczone). Nie musiay by one
wasnoci wynajmujcego, rwnie posiadanie i detencja ( podnajem) wchodziy w gr.
Wynagrodzenie/czynsz mogo by pacone w pienidzach lub w innych rzeczach.
Trzy odmienne sytuacje w przypadku najmu:
* Najem rzeczy (locatio conductio rei) - polega na zobowizaniu lokatora (waciciela rzeczy lub posiadacza) do
wydania rzeczy do czasowego uywania konduktorowi, ktry zobowizywa si paci okrelone wynagrodzenie w
pienidzach.
Odpowiedzialno i obowizki:
Locator (wynajmujcy)
udostpnienie rzeczy konduktorowi oraz utrzymywania jej w stanie nadajcym si do uytku przez
cay okres najmu
zwrot nakadw koniecznych i uytecznych, (ale nie drobne nakady konieczne, np. ywienie
niewolnika).
musia rwnie wynagrodzi straty, jakie ponis conductor, jeli rzecz bya wadliwa, a lokator o nich
wiedzia. Jeli o nich nie wiedzia nie mg da czynszu, ale nie musia paci odszkodowania
(Labeo).
ponosi ryzyko przypadkowej utraty rzeczy.
Conductor (najemca) pacenie czynszu, zwrot po wyganiciu umowy oraz odszkodowanie w razie
zniszczenia lub pogorszenia rzeczy z jego winy ( musia zapaci czynsz do koca okresu umowy oraz
odszkodowanie za zniszczon rzecz).
causa czynnoci moliwo korzystania z rzeczy
* Najem pracy (locatio conductio operarum) polega na zobowizaniu pracownika (locator) do wiadczenia pracy na
rzecz pracodawcy (conductor), ktry by zobowizany paci wynagrodzenie.
Odpowiedzialno i obowizki:
Locator (pracownik):
stawienie si w gotowoci do pracy. Mia prawo do wynagrodzenia rwnie wtedy, gdy nie z wasnej
winy nie mg wykonywa pracy (np. nie dostarczono na czas narzdzi).
wiadczenie pracy wedug wskazwek pracodawcy zgodnie z zasadami danego rodzaju pracy jeli
podj si dziaania ponad siy czy umiejtnoci musia paci odszkodowanie za ewentualne straty.
Conductor (pracodawca):
pacenie czynszu nie musia paci, jeli locator nie stawi si do pracy, niezalenie czy z wasnej czy
bez winy.
 causa czynnoci dostarczenie pracodawcy w okrelonym terminie pracy wykonanej przez locatora.
* Najem dziea (locatio conductio operis) polega na zobowizaniu wykonawcy dziea (conductor) do wykonania
oznaczonego dziea dla zamawiajcego (locator), ktry by zobowizany zapaci ustalone wynagrodzenie w
pienidzach.
Odpowiedzialno i obowizki:
Locator (zamawiajcy):
zapata czynszu
dostarczenie materiaw.
Conductor (wykonawca)
wykonanie dziea zgodnie z yczeniem locatora
dostarczenie dziea
ponosi ryzyko przypadkowej utraty rzeczy chyba, e nastpio to w wyniku siy wyszej.
Niektre kategorie wykonawcw dziea (np. krawiec, czyciciel odziey) ponosiy szczeglne ryzyko
utraty materiau ze wzgldu na custodia. Odpowiaday one nawet za przypadkow utrat
powierzonego materiau.
causa czynnoci otrzymanie gotowego dziea.
Umowa o transport morski za pomoc kadego rodzaju locatio conductio w zalenoci, za co miaa by pacona cena
(czy za towar czy za dowz czy za miejsce na statku).
* tzw. rodyjskie prawo zrzutu (lex Rhodia de iactu) w przypadku zrzutu czci adunku w celu ratowania statku
waciciele adunkw uratowanych i waciciel statku byli zobowizani do proporcjonalnego wynagrodzenia strat
poniesionych przez waciciela adunku zrzuconego do morza. W razie sporu przysugiway skargi actio locati lub
actio conducti.
Najem a kupno-sprzeda:
* Cecha wsplna najmu i sprzeday to zapata ceny w pienidzach (cena ta przy najmie nazywaa si merx), natomiast
wiadczenie drugiej strony moe polega na daniu rzeczy w uywanie, wykonaniu usugi lub wiadczeniu pracy.
* Wg Gaiusa mona mie wtpliwoci, czy mamy do czynienia ze sprzeda czy z najmem, np. umow, ktrej
przedmiotem jest danie gladiatorw do walki czy zoenie zamwienia u zotnika o wykonanie piercienia z jego
wasnego materiau.
* Kryterium podziau miedzy najmem a kupnem-sprzeda (rnica sprzedawca musi zapewni spokojne posiadanie
na stae, a lokator czasowo):
Sabinianie pochodzenie materiaw jeli materia nalea do zamawiajcego to najem dziea, jeli do
wykonawcy to kupno sprzeda. Sabinianie uwaali, e kontrakt najmu nie moe obejmowa przeniesienia
wasnoci, a rzecz w wyniku przetworzenia wedug nich pozostawaa wasnoci waciciela materiau.
Prokulianie wkad pracy wykonawcy wykonanie nowego dziea dla zamawiajcego, bez wzgldu na to czyje
s materiay.
W drugiej poowie okresu klasycznego przewayo stanowisko Sabinianw (pomimo media sententia Iuliani w
sprawie specificatio), cho zostao zmodyfikowane twierdzeniem, e nawet jeli przetworzenie spowodowao
przejcie wasnoci, to najem jest wtedy, gdy zamawiajcy dostarczy materia, a kupno-sprzeda wtedy gdy
wykonawca zrobi dzieo z wasnych materiaw.

Spka (societas)
Wywodzi si z consortium ercto non cito, ktr mona byo dzieli za pomoc specjalnej skargi dziaowej actio
familiae erciscundae. Akty prawne dotyczce nabywania i zbywania majtku dokonywane przez kadego z czonkw
wsplnoty miay skutek prawny rwnie dla pozostaych.
Zobowizanie dwustronne rwnoczesne, dobrej wiary
Dobrowolne wsplnoty majtkowe (societates) powstaway na podstawie nieformalnej umowy stron zgodnej woli
zainteresowanych osb pozostawania w spce (affectio societas lub animus societatis).
Zasada swobody stron tak przy tworzeniu jak i przy rozwizywaniu spki.
Przedmiotem spki musia by cel gospodarczy majcy warto majtkow.
Wkad w spce wkady rzeczowe i/lub wasna praca.
Podzia zyskw o podziale zyskw decydowaa umowa spki, a nie wysoko wkadw czy nakad pracy. Jeeli nie
ustalono inaczej, wsplnicy partycypowali w rwnych czciach zarwno w zyskach, jak i w stratach..
* Ewentualne straty obciay tylko t cz zysku, ktra przypadaa na powodujcego strat wsplnika. Nie mg on
te odliczy zysku, jaki przysporzy swoj wasn prac potrcenie zysku ze straty (compensatio lucri cum damno)
byo niedopuszczalne.
* Moliwe byo, aby kto mia tylko zyski, a nie ponosi strat (milczco zakadano tak w przypadku, gdy czyim wkadem
bya jego praca a nie majtek).
 * Niedopuszczalna bya tzw. lwia spka (societas leonina) gdy ktry ze wsplnikw ma uczestniczy jedynie w
stratach, bez udziau w zyskach.
* O podziale zyskw decydowaa umowa spki, a nie wysoko wkadw czy nakad pracy poszczeglnych wsplnikw.
Ewentualne straty obciay tylko t cz zysku, ktra przypadaa na powodujcego strat wsplnika. Nie mg on
te odliczy zysku, jaki przysporzy swoj wasn prac potrcenie zysku ze straty (compensatio lucri cum damno)
byo niedopuszczalne.
* Zysk = przychd straty.
* Poniesione nakady przez jedn ze stron obciay wszystkich w takich czciach jak si umwiono co do zyskw.
Kwestia sporna czy mona byo zawrze spk pod warunkiem.
Rodzaje spek:
* societas omnium bonorum spka obejmujca cay majtek wsplnikw, tworzca wspwasno.
* societas unius rei spka dotyczca jednej transakcji
* societas alicuius negotionis spka dotyczca transakcji okrelonego rodzaju.
Odpowiedzialno:
* Odpowiadali za dolus i culpa, ale byli zobowizani tylko do zachowania takiej starannoci, jak przy prowadzeniu
swoich wasnych spraw (culpa levis in concreto), gdy naleao mie pretensje do siebie samego, jeli dobrao si
niestarannego wsplnika.
* Wsplnicy nie byli odpowiedzialni za szkody powstae w wyniku niezalenych zdarze losowych (damna fatalia).
Spka prawa rzymskiego nie bya odrbnym podmiotem prawa. Tworzya ona jedynie stosunki pomidzy
wsplnikami, regulujc ich wzajemne rozliczenia. Wobec osb trzecich odpowiedzialno ponosi wycznie ten
wsplnik, ktry zawar umow. Wsplnik, ktry wykona takie zobowizanie, mia do pozostaych wsplnikw skarg o
dokonanie rozlicze.
Rozwizanie kontraktu spki Ulpian Societas solvitur ex personis, ex rebus, ex voluntate, ex actione
* ex personis na skutek mierci, capitis deminutio media i maxima. Spadkobierca mg wej w miejsce wsplnika,
jeli tak si umwiono. Spadkobiercy mogli dochodzi rozliczenia z tytuu spki.
* ex rebus utrata caego majtku jednego ze wsplnikw (np. na skutek konfiskaty lub dugw).
* ex voluntate na danie jednego wsplnika, za zgodnym porozumieniem wszystkich stron, a take wtedy gdy
wsplnicy zaczn prowadzi niezalenie interesy, bdce przedmiotem spki.
* ex actione wniesienie skargi z tytuu spki przez jednego lub wicej wsplnikw.
Skargi:
* W przypadku societas omnium bonorum jeli dajcy rozwizania spki mia na celu nieuczciwe odsunicie
pozostaych wsplnikw od zyskw (n. gdy dosta spadek), pozostali mogli da za pomoc actio pro socio doliczenia
takiego majtku do majtku spki podlegajcego podziaowi. Wyrok w procesie z actio pro socio powodowa
rwnie rozwizanie spki oraz infami zasdzonego.
* W przypadku rozwizania spki za zgodn wol stron do podziau majtku wsplnego suya actio communi
dividundo, ktra nie bya skarg infamujc.
Byy te spki majce pewne cechy charakterystyczne wspczesnym spkom: trwanie spki pomimo mierci
wsplnika, odpowiedzialno solidarna, wyodrbnienie majtku spki.
* posiaday w okresie prawa klasycznego osobowo prawn. Gaius porwnujce je z rzymskim pastwem, podkrela
e maj wspln kas (arca), wsplny majtek (res communes) oraz zarzdc (syndicus), ktrego dziaania odnosiy
skutek prawny w odniesieniu do majtku spki, oddzielonego od majtku wsplnikw.
np. zwizki poborcw podatkw, osb organizujcych roboty publiczne budowlane i inne oraz eksploatujcych
kopalnie i saliny societates publicanorum lub societates vectigalium,
podobne spki bankierw societates argentariorum.

Zlecenie (mandatum)
Pocztki mandatu s kwesti sporn albo wywodzi si z najdawniejszego zarzdu majtkiem rodowym przez
prokuratora albo wywodzi si ze zwyczajw handlowych wiata rdziemnomorskiego, odrbnych od prokury.
W okresie prawa klasycznego mandatum byo kontraktem, w ktrym zleceniobiorca (mandatarius) zobowizywa si na
prob zleceniodawcy (mandans) wykona nieodpatnie okrelon czynno prawn lub faktyczn. Zleceniobiorca mg
przyj dobrowolnie ofiarowane mu wynagrodzenie, zwane honorarium (ograniczone do pewnej grnej wysokoci
przez lex Cincia de donis et muneribus z 204 r. p.n.e.). W okresie pryncypatu dopuszczono dochodzenie honorarium w
postpowaniu kognicyjnym.
Czynno, ktrej dotyczy mandat, musiaa lee w interesie zleceniodawcy lub innych osb, ale nie moga lee
wycznie w interesie przyjmujcego zlecenie (mandatum tua tantum gratia) traktowano jako udzielenie
niewicych dobrych rad (consilium).
 Zobowizanie dwustronne nierwnoczesne oparte na dobrej wierze (bona fides).
Mandatum powstawa poprzez nieformaln umow wyraon w dowolny sposb, a nawet per facta concludenta ze
strony zleceniodawcy (np. gdy mandans nie protestuje, gdy w jego obecnoci mandatarius porcza za dug.), ale
zleceniobiorca musia w sposb wyrany wyrazi zgod na umow. Mandat tworzy jedynie wewntrzny stosunek
pomidzy stronami kontraktu. Mandatariusz wystpowa na zewntrz we wasnym imieniu, bdc jedynie zastpc
porednim mandansa.
Obowizki i uprawnienia:
* Mandatarius powinien wykonywa zlecenie w cile ustalonych granicach. Przekroczenie tych granic powodowao, e
nie mg on wystpi z actio mandati contraria pogld Sabinianw. Nie mg domaga si zwrcenia kosztw,
nawet jeli np. kupi rzecz za cen wiksz ni opiewao zlecenie, a chcia j odstpi za cen zlecenia.
* Mandans by zobowizany do pokrycia ewentualnych kosztw wykonania zlecenia.
Przedmiot umowy zlecenia:
* Mandatum qualificatum przedmiotem s czynnoci wymagajce kwalifikacji intelektualnych, np:
Zawarcie kontraktu z osob trzeci dziaanie jako zastpca poredni, a jedynie przy odebraniu dugu jako
zastpca bezporedni, gdy dunik zwalnia si z dugu w momencie wypacenia pienidzy zleceniobiorcy.
Porczenie zleceniobiorca przyjmowa zlecenie o udzielenie poyczki osobie trzeciej (na procent lub bez
zalenie od woli zleceniodawcy). Zleceniobiorca mg dochodzi swojego roszczenia albo od poyczkobiorcy
(condictio certae creditae pecuniae) lub od zleceniodawcy actio mandati contraria, ale wtedy musia
scedowa na niego swoj skarg do dunika.
Zarzd majtkiem (procuratio) do pierwszej poowy II w n.e. procuratio i zlecenie byy traktowane jako
odrbne instytucje prawne. Jednak ju od Juliana, a na pewno od Africanusa nastpio zlanie tych dwch
instytucji. Wg Africanusa procurator moe wystpi z actio mandati, jeli dziaa na podstawie zlecenia, a z
actio negatiorum gestorum, jeli dziaa z wasnej inicjatywy. W okresie pnoklasycznym procurator
przewanie dziaa na podstawie zlecenia i traktowany by jak zleceniobiorca, cho zachoway si pewne
odrbnoci:
procurator nabywa posiadania bezporednio, a zleceniobiorca nie
procurator odpowiada te za culpa levis, a zleceniobiorca tylko za dolus i culpa lata.
* Czynnoci faktyczne wszystkie czynnoci, mogce by przedmiotem najmu pracy lub dziea, jeli byy wykonywane
nieodpatnie. Jeli byo wynagrodzenie, traktowano jak najem.
Wyganicie zlecenia:
* Odwoanie zlecenia przez mandansa, ktry jednak by zobowizany do pokrycia kosztw do czasu, gdy zleceniobiorca
otrzyma odwoanie.
* Odwoanie zlecenia przez mandatariusa tylko w przypadku niemonoci wykonania zlecenia, ale musia
poinformowa mandansa o przyczynie, jeli mia tak moliwo. W razie odwoania bez przyczyny dolus, a brak
poinformowania o przyczynie w sytuacji, gdy byo moliwe poinformowanie culpa lata. zobowizanie do zapaty
odszkodowania tylko w razie poniesionych szkd. Odszkodowanie obejmowao utracony zysk (lucrum cessans)
wszystko co mg zyska w wyniku wykonania zlecenia.
jeli mandans mg sam wykona lub za porednictwem innych osb przedmiot zlecenia, a jednak tego nie
wykona, przyjmowano, e ponis straty na skutek wasnej niestarannoci, a nie w wyniku zlecenia.
* Z chwil mierci jednej ze stron, o ile nie zaczto jego wykonania. Jeli zaczto zleceniobiorca zobowizany by do
zakoczenia czynnoci podjtych w ramach zlecenia, o ile ich wykonywanie mogoby narazi spadkobiercw a straty.
Przysugiwaa mu skarga o zwrot kosztw.
Skargi:
* actio mandati directa mandans dochodzi strat w przypadku niewykonania lub nienaleytego wykonania zlecenia.
Zasdzenie zleceniobiorcy z tej skargi powodowao (poza obowizkiem zapacenia odszkodowania) rwnie infami, a
zleceniobiorca nie mg da wynagrodzenia z tytuu podjtych czynnoci.
* actio mandati contraria mandatariusz dochodzi zwrotu kosztw poniesionych przy wykonywaniu zlecenia.
Mandatum post mortem zlecenie, ktre miaoby by rozpoczte po mierci zleceniodawcy byo nie wane.
Rnice midzy mandatum a wspczesnym zleceniem:
* mandatum nieodpatne; zlecenie moe by odpatne;
* mandatarius zastpca poredni; zleceniobiorca zastpca bezporedni;
* mandatum przedmiotem i czynnoci prawne i faktyczne; zlecenie tylko czynnoci prawne.

ROZSZERZENIE RZYMSKIEGO SYSTEMU KONTRAKTOWEGO

Stopniowo odchodzono od zasady nominalizmu kontraktowego
 * udzielenie zaskaralnoci niektrym nowym umowom (nova negotia), rnicym si w swej istocie miedzy sob
przez glosatorw nazwane kontrakty realne nienazwane" (contractus reales innominati).
* przyznanie zaskaralnoci niektrym nieformalnym umowom tak na podstawie prawa pretorskiego (pacta praetoria),
jak na podstawie konstytucji cesarskich (pacta legitima).

Kontrakty realne nienazwane (contractus reales innominati)

Rozwinicie synallagmatycznych kontraktw konsensualnych.
Odpowiedzialno w kontraktach nienazwanych opieraa si na idei, e umowa o spenienie wiadczenia wzajemnego
rodzia zobowizanie dopiero po spenieniu wiadczenia przez jedn ze stron. zwizane z kontraktami realnymi.
charakter jednostronny speniona jedna strona, zosta obowizek wykonania wiadczenia ju tylko na jednej stronie.
Skargi:
* Pocztkowo tylko mono stosowania skargi o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia (condictio ob rem dati lub
condictio causa data causa non secuta). Rwnie actio doli, lub pretorska actio in factum.
* Actio praescriptis verbis (actio in fatum z rozbudowan praescriptio) wprowadzono powdztwo o wypenienie
wiadczenia wzajemnego. Prowadzia do zasdzenia odszkodowania za niewykonanie wiadczenia wzajemnego.
Kwestia sporna czas powstania niektrzy ju w prawie klasycznym, inni dopiero prawo justyniaskie.
skargi te konkuroway ze sob, tzn. zastosowanie jednej, powodowao utrat pozostaych.
W prawie justyniaskim wyodrbniono cztery schematy:
* przeniesienie wasnoci rzeczy w zamian za przeniesienie wasnoci innej rzeczy (do ut des);
* przeniesienie wasnoci rzeczy w zamian za wykonanie jakiej czynnoci faktycznej (do ut facias);
* wykonanie pewnej czynnoci faktycznej w zamian za przeniesienie wasnoci (facio ut des);
* wykonanie pewnej czynnoci faktycznej w zamian za wykonanie innej czynnoci (facio ut facias).
Dziki contractus reales innominati mona byo stworzy ochron najrozmaitszych stanw faktycznych. Do
najwaniejszych nale:
* zamiana (permutatio) zaliczan do schematu do ut des. Przez Sabinianw by traktowany jako rodzaj kupna-
sprzeday. Prokulianie uwaali za odrbny rodzaj kontraktu;
* kontrakt estymatoryjny (aestimatum) mona zaliczy do rnych schematw. Zacztek wspczesnej umowy
komisu oddanie innej osobie rzeczy oszacowanej w celu jej sprzeday;
* ugoda (transactio) zaliczana do schematu facio ut facias. Wzajemna rezygnacja przez strony ze swych spornych
roszcze;
* w prawie justyniaskim pod ta kategori starano si podcign rwnie precarium, ale ta konstrukcja nie bardzo
jednak odpowiada istocie rzymskiego precarium.

Pacta
Dalsze rozszerzenie systemu kontraktowego przyznawanie zaskaralnoci nieformalnym porozumieniom (pacta).
Goe porozumienie" (pactum nudum) nie rodzio w prawie rzymskim skargi.
Wczeniej spotykane pacta:
* W prawie archaicznym pacta, ktre mogy stanowi o wyczeniu odpowiedzialnoci deliktowej;
* np. przy ustanawianiu suebnoci jeli byy poczone ze stypulacjami stwarzay obowizek prawny;
* Pacta adiecta, czyli umowy dodawane do kontraktw dobrej wiary w chwili ich zawierania.
Zapowied w edykcie pretorskim uznania zawartych porozumie nieformalnych (pacta conventa servabo), zgodnych z
zasadami uczciwoci i przepisami prawa nie prowadzia do udzielania skargi w oparciu o pactum, ale stanowia
podstaw do udzielenia zarzutu procesowego exceptio pacti.
Pacta praetoria niektre nieformalne porozumienia, wyranie przewidzianych w edykcie pretorskim, ktrym pretor
przyzna ochron za przez udzielenie actio in factum. S to min.:
* Constitutum debiti nieformalna umowa o wypenienie zobowizania ju istniejcego.
Constitutum debiti proprii dotyczya zapaty swojego wasnego dugu umocnienie istniejcego
zobowizania przez wprowadzenie dodatkowej pretorskie skargi actio de pecunia constituta.
Constitutum debiti alieni dotyczya zapaty cudzego dugu i stanowia wtedy rodzaj zobowizania
dodatkowego, zblionego do porczenia;
* Receptum argentarii nieformalne owiadczenie bankiera gwarantujce pokrycie dugu jego klienta wobec osb
trzecich. Pretor udziela przeciwko bankierowi skargi actio recepticia. W czasach justyniaskich receptum
argentarii zbliyo si w skutkach do constitutum debiti alieni;
* Receptum nautarum, cauponum, stabulariorum nieformalne owiadczenie zoone przez wacicieli statkw,
zajazdw i stajen gwarantujce ich zwikszon odpowiedzialno za przedmioty wniesione przez podrnych. Oprcz
standardowej odpowiedzialnoci opartej na winie z tytuu locatio conductio, powstawaa te odpowiedzialno
 rwnie za wszystkie przypadki zniszczenia rzeczy przez pewien czas nawet przez si wysz (vis maior), a
nastpnie ograniczona do przypadkowej utraty rzeczy (custodia). Pretor udziela poszkodowanemu skargi actio de
recepto;
* Pactum de iureiurando nieformalna umowa o zoenie dobrowolnej przysigi w postpowaniu in iure actio de
iureiurando lub exceptio iurisiurandi.
Pacta legitima porozumienia nieformalne, ktre uzyskay ochron na podstawie konstytucji cesarskich. S to min.:
* Pactum dotale nieformalna umowa o ustanowienie posagu. Ochrona wprowadzona w roku 428 przez cesarzy
Teodozjusza II i Walentyniana III;
* Donatio nieformalna umowa darowizny, ktrej zaskaralno wprowadzi dopiero Justynian. Duy krok naprzd w
stosunku do darowizny okresu klasycznego, ktra mona by zrealizowana jedynie poprzez akt rozporzdzajcy lub
przyrzeczona poprzez kontrakt werbalny;
* Compromissum nieformalna umowa o powierzenie prywatnemu arbitrowi rozstrzygnicia sporu midzy stronami.
W prawie klasycznym skuteczne, jeli byy wzajemne stypulacje kary umownej za niedotrzymanie umowy. W
prawie poklasycznym (od 395 r.) nawet jeli nie byo stypulacji. Za Justyniana po krtkim czasie istnienia przysigi
stron i arbitra, powrcono do wymogu kary umownej.

Rozszerzenie pojcia kontraktw

Stopniowo przyjto zasad, e porozumienie zawarte w celu stworzenia midzy stronami zobowizania takie
zobowizanie tworzy. Zasada zostaa wyraona dopiero w greckiej parafrazie Instytucji justyniaskich, opracowanej
przez Teofila Kontrakt jest zgodnym porozumieniem i zgod dwch albo wikszej liczby osb w celu stworzenia
zobowizania".
Glosatorowie utosamienie kontraktu z wszelkimi porozumieniami nieformalnymi (pactum). Jeden z glosatorw
utosamia kontrakt (contractus), zgod (consensus), umow (pactum) oraz porozumienie (conventio). Accursius
utosamia nieformalne porozumienie (pactum) z kontraktem.
W pniejszej doktrynie opartej na prawie rzymskim powstaa zasada, e porozumienia powinny by przestrzegane"
(pacta sunt servanda).

JAKBY KONTRAKTY" (obligationes quasi ex contractu)

Prawo rzymskie nie wyodrbnio kategorii jakby kontraktw, posugujc si opisowym okreleniem quasi ex contractu
obligari/teneri, a dopiero w greckiej parafrazie Instytucji justyniaskich napisanej przez Teofila powstaa pierwsza prba
wymienienia wsplnych cech tych kontraktw. Okrelenie obligationes ex quasi contractu jest dzieem
redniowiecznych glosatorw.

Communio wspwasno

Negotiorum gestio
wiadome prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia zastpstwo porednie; wszelka dziaalno polegajca na
prowadzeniu cudzych spraw, take wwczas, gdy bya ona podejmowana na podstawie kontraktu zlecenia. W znaczeniu
technicznym negotiorum gestio oznaczao zajmowanie si cudzymi sprawami bez uzyskania zlecenia od
zainteresowanego. Chodzio tu przede wszystkim o prowadzenie spraw osoby nieobecnej lub zmarej.
Negotiorum gestio powinno by podejmowane w interesie zastpionego (dominus negotii) i dla niego uyteczne (a
przynajmniej uytecznie zaczte).
Compensatio lucri cum damno w razie uzyskania nadzwyczajnego zysku, ale i poniesionych strat z winy nieumylnej
gestora, gestor mone odliczy od odszkodowania ten nadzwyczajny zysk.
W razie wykroczenia poza zwyky rodzaj dziaalnoci negotiorum gestor odpowiada rwne za straty powstae na
skutek przypadku do penej wysokoci strat.
Obowizki negotiorum gestora:
* Dobrowolne negotiorum gestio zobowizywao do zakoczenia spraw.
* Zawiadomienie dominus negotii o prowadzeniu jego spraw, a w razie uzyskania potwierdzenia, dominus negotii nie
mg kwestionowa uytecznoci dziaania gestora.
Zobowizanie dwustronne nierwnoczesne, dobrej wiary, czynno nieodpatna.
Skargi:
* Actio negotiorum gestorum directa skarga dominus negotii.
* Actio negotiorum gestorum contraria skarga negotiorum gestora w razie poniesienia nakadw lub szkd.
Pozycja gestora bya sabsza ni mandatariusza gdy dominus negotii mg kwestionowa uyteczno dziaa,
co mogo prowadzi do zwolnienia dominus negotii ze zobowiza wzgldem gestora.
 Zasdzenie z actio negotiorum gestorum directa nie prowadzio do infamii.

Tutela
Podjcie si przez opiekuna prowadzenia spraw majtkowych pupila.
zobowizanie dwustronne nierwnoczesne, dobrej wiary.
Pupil, po zakoczeniu opieki, mg dochodzi odszkodowania od byego opiekuna za pomoc majcej skutek infamujcy
actio tutelae directa. Opiekun w przypadku poniesienia nakadw lub szkd mg stosowa actio tutelae contraria.

Legatum
Zobowizanie spadkobiercy wobec legatariusza, w przypadku legatw chronionych dziki actiones in personam, czyli
legatum per damnationem oraz legatum sinendi modo.
Udzielanie skargi z legatu damnacyjnego moliwe byo ju w okresie ustawy XII tablic legis actio per manus
iniectionem, w okresie procesu formukowego actio ex testamento.
Zobowizanie jednostronne, cisego prawa. Zblione do zobowizania ze stypulacji.

Solutio indebiti
Zobowizanie powstae ze spenienia nienalenego wiadczenia.
* W przypadku wiadomego przyjcia nienalenego wiadczenia actio furti.
* W przypadku niewiadomego przyjcia condictio indebiti.
Zobowizanie jednostronne, cisego prawa. Zblione do poyczki.
Jedyne zobowizanie quasi ex contractu, o ktrym Gaius wspomina w Instytucjach (G. 3, 91).
Prawo rzymskie nie stworzyo generalnej koncepcji odpowiedzialnoci za bezpodstawne wzbogacenie. Istniay jednak
poszczeglne przypadki, w ktrych stosowano skarg (condictiones) o odzyskanie bezpodstawnego wzbogacenia. Byy to
przykadowo:
* condictio ob rem dati oraz condictio causa data causa non secuta, stosowane przy kontraktach realnych
nienazwanych;
* condictio ob turpem causam w przypadku przyjcia przysporzenia w celu powstrzymywania si od dziaania
haniebnego lub wykonywania obowizku prawnego. Nie mona byo da zwrotu, jeli dziaanie dajcego te byo
haniebne, np. apwka;
* condictio furtiva w przypadku zodzieja, ktrego majtek powikszy si o warto uzyskan ze sprzeday rzeczy
skradzionej. Skarga ta konkurowaa z rei vindicatio;
* condictio sine causa lub condictio ob iniustam causam stosowane w przypadku wypenienia zobowizania, ktre
byo pozbawione podstawy prawnej lub opierao si na przyczynie wanej wedle ius civile, ale ocenianej negatywnie
przez prawo pretorskie.