13.12.

2020 Zachowek przysługuje również przy dziedziczeniu ustawowym | Co do zasady

Zachowek przysługuje również przy

dziedziczeniu ustawowym
10.12.2020
prawo spadkowe
A+ A

Często przyjmuje się, że zachowek należy się uprawnionym tylko wtedy, gdy do dziedziczenia
dochodzi na podstawie testamentu. Jednak przepisy Kodeksu cywilnego nie wykluczają możliwości
ubiegania się o zachowek przy dziedziczeniu z ustawy. Dotyczy to przede wszystkim sytuacji,
w których spadkodawca jeszcze za życia rozporządził istotnymi składnikami swojego majątku pod
tytułem darmym lub uczynił je przedmiotem zapisu windykacyjnego.
Do zachowku uprawnieni są zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy zarówno przy dziedziczeniu
ustawowym, jak i przy dziedziczeniu testamentowym. Zachowek jest równowartością wskazanej w przepisach
części udziału spadkowego, który przypadałby po spadkodawcy na mocy ustawy.

Powszechne przeświadczenie, że zachowek przysługuje tylko przy spadkobraniu na podstawie testamentu,

wynika z wybiórczego odwoływania się do brzmienia art. 991 § 1 k.c., zgodnie z którym zachowek należy
się ww. uprawnionym, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. To, że ustawodawca posłużył się w tym
przepisie trybem przypuszczającym, nie wyklucza jednak możliwości ubiegania się o zachowek przy
dziedziczeniu ustawowym, tym bardziej że przepis ten nie zawiera wyczerpującej definicji uprawnienia
do zachowku. Jej dopełnienie znajduje się w § 2 tego samego artykułu, na podstawie którego
uprawnionemu przysługuje roszczenie zachowkowe, jeżeli nie otrzymał on od spadkodawcy należnego
zachowku w postaci darowizny, zapisu lub powołania do spadku. W tym ostatnim przypadku ustawodawca
nie precyzuje, czy chodzi o nabycie spadku na mocy ustawy czy testamentu. Roszczenie o zachowek może
więc przysługiwać również uprawnionym do zachowku nabywającym spadek z ustawy, jeżeli w wyniku
takiego powołania do dziedziczenia (ewentualnie na skutek zapisu czy darowizny) nie otrzymali oni
od spadkodawcy równowartości należnego im zachowku. Aby więc ocenić możliwość ubiegania się
o zachowek przy dziedziczeniu ustawowym, trzeba wiedzieć, jak obliczyć wysokość należnego zachowku i w
jakich sytuacjach spadkobiercy ustawowi najczęściej dochodzą roszczeń zachowkowych.

Sposób wyliczenia kwoty należnego zachowku

Roszczenie z tytułu zachowku jest zawsze roszczeniem o zapłatę określonej sumy pieniężnej.

Wysokość zachowku należnego uprawnionemu odpowiada połowie wartości udziału, który przypadałby mu
przy dziedziczeniu ustawowym. Z kolei gdy uprawnionym jest osoba małoletnia lub trwale niezdolna
do pracy, wówczas jej zachowek wynosi 2/3 wartości udziału spadkowego, który otrzymałaby przy nabyciu
spadku na mocy ustawy. Aby poprawnie obliczyć zachowek, należy:

określić krąg spadkobierców, którzy doszliby do spadku, gdyby miało miejsce dziedziczenie ustawowe,
wyznaczyć udział spadkowy,

www.codozasady.pl/zachowek-przysluguje-rowniez-przy-dziedziczeniu-ustawowym/ 1/3
13.12.2020 Zachowek przysługuje również przy dziedziczeniu ustawowym | Co do zasady

wyliczyć substrat zachowku,

na podstawie opisanych poniżej wyliczeń ustalić wysokość zachowku.

Substrat zachowku to suma czystej wartości spadku oraz darowizn i zapisów windykacyjnych dokonanych
przez spadkodawcę. Czysta wartość spadku jest różnicą między aktywami spadku a jego pasywami, czyli
długami obciążającymi spadek. W skład długów nie wchodzą jednak zobowiązania wynikające z zapisów
lub poleceń, jak również długi z tytułu zachowków. Do tak wyznaczonej czystej wartości spadku doliczyć
należy więc np. darowizny, jakich spadkodawca dokonał na rzecz zarówno spadkobierców, jak
i uprawnionych do zachowku, a także innych osób. Przy ustalaniu wysokości zachowku nie są jednak
uwzględniane darowizny dokonane na co najmniej 10 lat przed śmiercią spadkodawcy na rzecz osób
niebędących spadkobiercami lub uprawnionymi do zachowku. Zatem owego 10-letniego ograniczenia
w doliczaniu darowizn do czystej wartości spadku nie stosuje się w przypadku darowizn dokonanych przez
spadkodawcę na rzecz jego spadkobierców lub uprawnionych do zachowku. W konsekwencji wszystkie
rozporządzenia pod tytułem darmym dokonane przez spadkodawcę na rzecz wspomnianych kategorii
beneficjentów podlegają doliczeniu przy ustalaniu substratu zachowku bez względu na czas, jaki upłynął
od ich uczynienia.

Po ustaleniu substratu zachowku oraz uwzględnieniu udziałów spadkowych i wysokości należnych

zachowków można oszacować wartość należnego zachowku. Następnie dla każdego z uprawnionych
do zachowku należy odjąć od niej wszystko to, co otrzymali oni od spadkodawcy, a zatem wartość nabytego
udziału w spadku, zapisu zwykłego, zapisu windykacyjnego lub darowizn otrzymanych za życia
spadkodawcy. W ten sposób uzyskujemy kwotę możliwego do dochodzenia zachowku.
Podsumowując ten wątek, przy wyliczaniu należnego zachowku wpierw należy zsumować czystą wartość
spadku oraz wartość podlegających doliczeniu darowizn i zapisów windykacyjnych dokonanych przez
spadkodawcę. Następnie na tej podstawie trzeba ustalić wartość zachowku przypadającego każdemu
z uprawnionych i odjąć od niej wartość wszystkiego tego, co dany uprawniony otrzymał od spadkodawcy
w drodze powołania do spadku, zapisu zwykłego lub windykacyjnego czy darowizny.

Najczęstsze przypadki dochodzenia zachowku przy dziedziczeniu ustawowym

Możliwość dochodzenia zachowku przy dziedziczeniu ustawowym najczęściej występuje w sytuacjach,
w których łączna wartość dokonanych przez spadkodawcę darowizn lub zapisów windykacyjnych jest o wiele
wyższa od wartości pozostawionego spadku nabywanego z mocy ustawy. Ma to miejsce w szczególności
wówczas, gdy spadkobierca rozporządza znaczącą częścią swojego majątku w drodze darowizn lub zapisów
windykacyjnych w taki sposób, że po jego śmierci spadek jest pusty lub ma niewielką wartość. Z kolei brak
ogólnego powołania do spadku w testamencie skutkuje nabyciem spadku z ustawy przez jego najbliższych
będących jednocześnie osobami uprawnionymi do zachowku.
W takich przypadkach po dokonaniu wyliczeń, o których była mowa w poprzedniej części tego artykułu,
wartość należnego zachowku przewyższa wartość udziałów spadkowych odziedziczonych przez
uprawnionych do zachowku spadkobierców ustawowych. Nadwyżka ta stanowi kwotę roszczenia
zachowkowego przysługującego spadkobiercom ustawowym, a precyzyjniej rzecz ujmując – roszczenia
o uzupełnienie należnego im zachowku. Najczęściej spotykaną sytuacją jest to, że spadkodawca dokonał
omawianych darowizn lub zapisów windykacyjnych na rzecz jednej z najbliższych osób, która również należy
do grupy uprawnionych do zachowku spadkobierców ustawowych. W takim układzie roszczenia

www.codozasady.pl/zachowek-przysluguje-rowniez-przy-dziedziczeniu-ustawowym/ 2/3
13.12.2020 Zachowek przysługuje również przy dziedziczeniu ustawowym | Co do zasady

o uzupełnienie zachowku spadkobiercy ustawowi dochodzą od innego spadkobiercy ustawowego. Jednak

zdarzają się również przypadki, w których zobowiązane do uzupełnienia zachowku osoby obdarowane lub
osoby będące beneficjentami zapisu windykacyjnego nie nabyły spadku na podstawie ustawy.

Podsumowanie
Wbrew rozpowszechnionej opinii zachowek może przysługiwać również przy dziedziczeniu ustawowym.
W ustalaniu przysługujących roszczeń zachowkowych głównym kryterium nie jest bowiem przyjęty reżim
prawny dziedziczenia, lecz porównanie wartości tego, co uprawniony do zachowku faktycznie otrzymał
od spadkodawcy, z wartością przysługującego mu w danej sytuacji zachowku ustalonej po odpowiednim
obliczeniu substratu zachowku. Jeżeli ta pierwsza wartość jest niższa, to wówczas uzyskana różnica stanowi
kwotę przysługującego zachowku zarówno w przypadku dziedziczenia ustawowego, jak i dziedziczenia
testamentowego. W przypadku roszczeń zachowkowych przy spadkobraniu na mocy ustawy uprawnieni
do zachowku są jednocześnie spadkobiercami ustawowymi, którym służy roszczenie o uzupełnienie
zachowku w stosunku do tego, co otrzymali w drodze dziedziczenia ustawowego.
Radosław Wiśniewski, praktyka reprywatyzacji i doradztwa dla klientów indywidualnych kancelarii Wardyński
i Wspólnicy

www.codozasady.pl/zachowek-przysluguje-rowniez-przy-dziedziczeniu-ustawowym/ 3/3