Prawo Międzynarodowe Publiczne

PRAWO
MIĘDZYNARODOWE
PUBLICZNE
Opracowanie na podstawie wykładów p. prof. Anny Przyborowskiej-Klimczak z roku

akademickiego 2012/2013.
Prawo międzynarodowe publiczne.
Sz.S.
Prawo międzynarodowe ma tę zaletę, że jest to zespół norm prawnych, które nie

ulegają tak szybko dezaktualizacji. Ze względu na zróżnicowanie norm międzynarodowych,
to że w skład prawa międzynarodowego wchodzą różne dziedziny uregulowań prawnych jest
to prawo dosyć interesujące.
Prawo międzynarodowe możemy określić jako zespół norm prawnych regulujących

stosunki pomiędzy państwami i innymi podmiotami tego prawa. W nazwie pojawia się człon
„publiczne”.
Cechy charakterystyczne prawa międzynarodowego. W pierwszej kolejności

podkreśla się, że prawo międzynarodowe tworzone jest przez podmioty tego prawa i do nich
zarazem jest adresowane. Często określa się to jako brak typowego ustawodawcy, ponieważ
powstaje ono w wyniku działania podmiotu prawa międzynarodowego, które do siebie też
adresują normy prawno-międzynarodowe. Bardzo często państwa, czy w ramach organizacji
międzynarodowych, czy konferencji, przygotowują najpierw np. projekty różnych umów
międzynarodowych i dopiero później w oparciu o te projekty prowadzą dalsze negocjacje.
Mamy w stosunkach międzynarodowych takie zasłużone instytucje, jak Komisja Prawa
Międzynarodowego, Instytut Prawa Międzynarodowego, także w ramach organizacji
regionalnych różne organy kompetentne do uchwalania takich projektów i zawsze dużo
łatwiej jest w wypadku praktyki traktatowej już działać w oparciu o taki przygotowany
wstępnie projekt dokumentu, niż rozpoczynać rozmowy nie mając takiego tekstu
negocjacyjnego.
Drugą istotną cechą prawa międzynarodowego, szczególnie eksponowaną przez tzw.

negatorów prawa międzynarodowego, jest brak typowych sankcji, typowego przymusu, w
przypadku norm prawno-międzynarodowych. Oni (negatorzy) podkreślali, że takie prawo
„bez miecza” pozbawione jest jakiejkolwiek realnej możliwości oddziaływania na państwa, że
można mówić raczej o moralności międzynarodowej, niż porządku prawno-
międzynarodowym. Przypadki łamania norm międzynarodowych występują nadal dosyć
często, ale nie oznacza to, że państwa mogą całkowicie czuć się swobodnie jeśli chodzi o ich
stosunek do prawa międzynarodowego, że istnieją pewnego rodzaju sankcje- zwłaszcza te
pozostające w gestii organizacji międzynarodowych, że państwa muszą liczyć się z tym, że
nie tylko np. zostaną zastosowane sankcje gospodarcze, ale mogą być także stosowane
sankcje wojskowe, może państwo być wykluczone z jakiejś organizacji międzynarodowej,
państwa też liczą się z głosem opinii publicznej.
Kolejna charakterystyczna cecha prawa międzynarodowego dotyczy braku

obowiązkowego sądownictwa. Od akt międzynarodowych pojawiło się bardzo wiele sądów i
trybunałów międzynarodowych, nawet mówi się o proliferacji sądownictwa
międzynarodowego, co oznacza, że np. w odniesieniu do trybunałów karnych, trybunałów
dotyczących praw człowieka mamy do czynienia z dość duża rozmaitością organów, które
~2~
egzekwują normy prawne, ale właściwie w każdym wypadku konieczna jest zgoda państw,
czy ewentualnie innych podmiotów na poddanie określonych sporów kompetencji sądów
międzynarodowych. Mówi się o pewnym zagrożeniu nazywanym fragmentaryzacją prawa
międzynarodowego- ta obawa wynika z tego, że orzecznictwo sądów międzynarodowych nie
zawsze jest spójne i w związku z tym może dochodzić do bardzo różnych interpretacji
uregulowań prawno-międzynarodowych, co będzie powodowało, że poszczególne działy
prawa międzynarodowego będę się od siebie oddalały, rozstrzygnięcia też będą wskazywały
na różne rozumienie norm międzynarodowych.
Kolejną cechą prawa międzynarodowego jest to, że prawo międzynarodowe tworzone

jest właściwie na różnych płaszczyznach. Mamy tzw. płaszczyznę powszechną prawa
międzynarodowego, a zatem umowy międzynarodowe, czy normy zwyczajowe, które dotyczą
bardzo dużej liczby państw- są konwencje międzynarodowe np. przyjmowane pod auspicjami
ONZ, które mają nawet ponad 190 państw sygnatariuszy, ale drugą taką płaszczyzną
unormowań międzynarodowych jest płaszczyzna regionalna, w ramach organizacji
regionalnych powstaje też bardzo wiele konwencji międzynarodowych- na gruncie
europejskim te konwencje powstają przede wszystkim w ramach Rady Europy (ponad 200
dokumentów), Organizacji Państw Amerykańskich, wcześniej Organizacja Jedności
Afrykańskiej, a teraz Unia Afrykańska, czy inne organizacje o charakterze regionalnym jak
Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, czy PBWE. Wreszcie jest cały szereg
norm międzynarodowych przyjmowanych w relacjach dwustronnych, czyli głównie chodzi o
normy traktatowe, w mniejszym stopniu normy zwyczajowe, ale także możemy mówić o
tworzeniu norm prawa międzynarodowego tylko w odniesieniu do dwóch podmiotów tego
prawa, co jest też istotną cechą tych unormowań prawno-międzynarodowych, że powstaję te
różne szczeble/poziomy stosowania tych norm powszechnych, regionalnych i dwustronnych.
t
Rys historyczny
Jeśli chodzi o periodyzację prawa międzynarodowego to zwykle przyjmuje się, że
rozwój prawa międzynarodowego obejmuje kilka okresów/epok:
I epoka- starożytność- kilka tysięcy lat w których kształtowały się pewne normy o charakterze
międzynarodowym, skończyła się wraz z upadkiem Cesarstwa Zachodniorzymskiego w 476 r.
II- Średniowiecze- ok 1000 lat, schyłek to przełom XV/XVI wieku
III- nowożytna- w jej ramach wyróżnia się pierwszy okres obejmujący 3 stulecia- wiek XVI,
XVII, XVIII i drugi okres czasów nowożytnych obejmujący wiek XIX i początek XX- do
wybuchu I wojny światowej
IV- krótki okres międzywojenny
~3~
V- czasy najbardziej nam zbliżone.
Mówiąc o tym zarysie periodyzacji prawa międzynarodowego można zwrócić uwagę

na wyraźnie skracanie się tej perspektywy czasowej- kilka tysięcy lat, tysiąc, trzy stulecia,
jedno stulecie i coraz krótsze okresy wpływały na kształt norm międzynarodowych.
W odniesieniu do epoki starożytności autorzy wypowiadają też taką opinię, że w

starożytności właściwie nie było warunków do kształtowania się prawa międzynarodowego,
ponieważ państwa starały się nie utrzymywać bliskich więzi pomiędzy sobą, traktując
właściwie obce państwo, przybyszy z tych państw jako wrogów. W starożytności nie
wykształciła się organizacja międzynarodowa, która podejmowałaby dużą liczbę państw.
Powstały jednak pewne ośrodki kształtowania się norm międzynarodowych, przede
wszystkim w tych regionach świata, gdzie na stosunkowo niewielkim terytorium
funkcjonowały państwa, które były bliskie sobie pod względem kulturowym, historycznym,
czy językowym.
Ważnym ośrodkiem kształtowania się pewnych uregulowań międzynarodowych były

państwa-miasta starożytnej Grecji, Chiny w okresie rozbicia na wiele drobnych państewek,
Mezopotamia.
Najstarsze dokumenty:
Za najstarszą umowę zawartą pomiędzy państwami-miastami jest umowa pochodząca jeszcze
z 4 tysiąclecia p.n.e zawarta przez władców dwóch państw-miast Mezopotamii- miasta
Lagasz i miasta Umma- pierwszy traktat o charakterze granicznym, który został zawarty w
celu rozgraniczenia spornych terytoriów pomiędzy tymi miastami-państwami. W traktacie
mowa jest o tym, że tę linię graniczna należy oprzeć na kamieniu, który znajduje się na
pograniczu tych spornych terytoriów i pojawia się również w tym dokumencie władca miasta
Kisz, który występuje prawdopodobnie w roli arbitra, pośrednika pomiędzy Lagasz i Umma.
Drugi bardzo ważny dokument pochodzi z 1278 r.p.n.e i był to traktat, który został zawarty
pomiędzy królem hetytów- Hattusilem III i egipskim faraonem Ramzesem II. Traktat ten był
umową, która właściwie spełniała kilka funkcji był to traktat pokoju, który regulował stosunki
pomiędzy królem hetytów, a faraonem egipskim, był to traktat przymierza, ponieważ
zobowiązywał strony do udzielania sobie wsparcia w przypadku zarówno wojen
zewnętrznych jak i buntów i był to nawet traktat ekstradycyjny, ponieważ przewidywał on, że
w niektórych sytuacjach może dochodzić do wydawania osób, które zbiegły z drugiego
państwa i właśnie przekazywania ich temu drugiemu kontrahentowi.
Jeśli chodzi o rozwój unormowań międzynarodowych w starożytnej Grecji to uwagę

trzeba zwrócić po pierwsze na praktykę traktatową państw-miast greckich- pojawiły się wtedy
różnego rodzaju umowy międzynarodowe, które obejmowały takie formy regulacji stosunków
pomiędzy państwami, jak symarchie- były to traktaty przymierza zobowiązujące do
wspierania zarówno w przypadku wojen, napaści wrogów zewnętrznych, jak i wewnętrznych.
Były to umowy często zawierane na wiele lat-50, a nawet 100 lat. Drugim rodzajem umów
międzynarodowych znanych z tych stosunków międzygreckich były symbole- umowy, na
~4~
podstawie których państwa godziły się na przyjazd na ich terytorium obywateli innych
państw-miast greckich, czyli symbole umożliwiały wjazd cudzoziemców na terytorium
państwa- coś w rodzaju współczesnego zniesienia obowiązku wizowego. Trzeci rodzaj
popularnych umów międzynarodowych w starożytnej Grecji to izopolitie- umowy też
dotyczące cudzoziemców- w izopolitiach państwa godziły się na przyznawanie
cudzoziemcom praw, zrównując ich w istotnym zakresie z własnymi obywatelami.
Porównywane są niekiedy do porozumień naturalizacyjnych, nie oznaczały one jednak
nadania obywatelstwa, ale przyznania praw zbliżonych do tych, które posiadali obywatele
danego państwa. Z pobytem cudzoziemców na terytorium państw-miast greckich wiązała się
także instytucja opieki nad cudzoziemcami- przybrała początkowo formę opieki sprawowanej
przez tzw. prostatesa- była to opieka o charakterze prywatno-prawnym, czyli prostates był to
najczęściej zamożny obywatel grecki, który opiekował się cudzoziemcami przybywającymi
do danego miasta, ale czynił to niejako z własnej inicjatywy, ewentualnie licząc na rewanż w
postaci podarunków ze strony tych cudzoziemców. Później ta opieka przekształciła się w
opiekę sprawowaną a przez proksenosa i instytucję proksenii, która oznacza, że państwo z
którego pochodzą cudzoziemcy zwraca się do różnych osób, by te osoby otoczyły ochroną
pochodzących z tych państw obywateli, czyli proksenia jest już instytucją o charakterze
publiczno-prawnym i proksenos nie z własnej inicjatywy sprawuje tę opiekę, ale czyni to na
wyraźną prośbę obcego państwa. Z tego też względu proksenia traktowana jest także jako
pierwowzór współczesnej opieki dyplomatycznej i konsularnej. Z czasem osoby pełniące
funkcję proksenosów uzyskiwały określone przywileje.
Jeśli chodzi o starożytną Grecję możemy też mówić o początkach instytucjonalizacji

stosunków pomiędzy państwami-miastami greckimi, czyli o początkach kształtowania się
organizacji międzynarodowych. W stosunkach międzygreckich właściwie zarysowały się 2
formy organizacji międzynarodowych- pierwsza forma określana jest mianem
AMFIKTIONII- były związkami państw przede wszystkim o charakterze religijnym,
sakralnym- główna rola amfiktionii sprowadzała się do ochrony miejsc kultu religijnego.
Wśród amfiktionii szczególnym uznaniem cieszyła się amfiktionia delficko-termopilska- w
swojej opiece miała dwie świątynie- Apollina w Delfach i Demetry w Termopilach.
Ukształtowały się w niej organy charakterystyczna też dla współczesnych organizacji
międzynarodowych. Oprócz amfiktionii ukształtowały się też związki świeckie. Do nich
zalicza się Ligę Peloponeską, która działała pod hegemonią Sparty, czy Ateńsko-Delficką
działającą pod hegemonią Aten (Związek Morski)- dysponowała bardzo zasobnym skarbcem.
Można także wspomnieć o pierwszych próbach zwoływania konferencji

międzynarodowych. Inicjatorem takiej konferencji był Perykles, który chciał zwołać kongres
państw greckich do Aten. Ten projekt nie powiódł się w pełni ze względu na to, że państwa
obawiały się dalszego wzrostu potęgi Aten i zwiększenia ich wpływu na losy poszczególnych
państw. Bardziej udana próba została podjęta przez Filipa Macedońskiego, który w 338 r.
p.n.e zwołał do Koryntu kongres, który odbył się z udziałem wielu państw greckich- przyjęto
deklarację, w której uczestnicy tego kongresu zobowiązywali się do wspólnego
przeciwdziałania przejawom buntu niewolników.
~5~
Państwa te też prowadziły różnego rodzaju wojny, ale to wojny międzygreckie

podlegały innym regułom, niż wojny z państwami spoza tego kręgu. Wojny międzygreckie
starano się dosyć szybko i pokojowo kończyć zawierając różnego rodzaju porozumienia.
W stosunkach między państwami-miastami greckimi stosowane były też represalia,

które są zaliczane do stosunków odwetowych i taką popularną dosyć formą represaliów była
androlepsja, czyli więzienie osób pochodzących z innego państwa-miasta greckiego w celu
wymuszenia spełnienia określonych zobowiązań ze strony tego państwa.
Państwa-miasta greckie posługiwały się posłami, czyli w stosunkach międzygreckich i

relacjach z innymi państwami wykształciła się forma posłów, którzy z takimi misjami udawali
się do obcych państw.
Drugi region, zbliżony kulturowo, historycznie i także, który był źródłem norm prawa
międzynarodowego to starożytne Chiny, szczególnie okres rozbicia Chin na wiele państw-
obejmuje tzw. okres wiosny i jesieni i okres walczących królestw- 770 do 221 r.p.n.e. Bardzo
rozwinięta była praktyka i ceremoniał dyplomatyczny. Posłowie korzystali z nietykalności, a
także wszelkie działania przez nich podejmowane były później w drodze sprawozdań
relacjonowane władcom. Państwa chińskie także dysponowały takim specjalnym funduszem,
który służył wspieraniu państw, które np. ucierpiały wskutek klęski żywiołowej, czy wojen.
Idea solidarności polegała na tym, że starały się gromadzić środki i wspierać poszczególne
państwa. Również w starożytnych Chinach został zawarty pierwszy traktat o nieagresji
pochodzący z VI stulecia p.n.e, w którym państwa chińskie zobowiązywały się do
rozstrzygania spraw spornych metodami pokojowymi, a nie do uciekania się do wojen-
uregulowanie nawiązuje do zasady pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych.
Niektóre unormowania prawne powstawały także w innych ośrodkach starożytności.
Starożytny Rzym-początkowo niewielka republika, dzięki przede wszystkim

podbojom uzyskał potężne terytorium obejmujące poza Europą także wybrzeże Azji, czy
Afryki. W odniesieniu do praktyki traktatowej należy zwrócić uwagę przede wszystkim na
dwa rodzaje umów międzynarodowych. Starożytny Rzym zawierał tzw. traktaty przyjaźni,
czyli amifitia- traktaty równoprawne, i drugi rodzaj traktatów- określane jako societas albo
fedus- były to traktaty przymierza, ale często były to umowy nierównoprawne. Gdy chodzi o
instytucję opieki nad cudzoziemcami, to w starożytnym Rzymie istniało prawo gościnności.
Pierwowzorem dla współczesnych instytucji, które są organami zewnętrznej reprezentacji
państwa, czyli ministerstwami spraw zagranicznych, było rzymskie kolegium fecjałów- było
to kolegium składające się ze znamienitych kapłanów, których głównym zadaniem było
uczestniczenie w stosunkach z innymi państwami, a w szczególności wypowiadanie wojen i
zawieranie pokojów. Na czele kolegium fecjałów stał tzw. święty ojciec i udawał się on z
misją do obcego państwa, wtedy kiedy trzeba było wypowiedzieć wojnę, jak i wtedy, kiedy
należało zawrzeć pokój. W starożytnym Rzymie ukształtowało się pojęcie bellum iustum-
wojny sprawiedliwej, ale znacznie różniące się od koncepcji, która będzie później lansowana
w okresie średniowiecza. Rzymskie bellum iustum to przede wszystkim wojna
wypowiedziana i zakończona zgodnie z określonym ceremoniałem sakralnym. W
~6~
starożytnym rzymie stosowano tzw. ius gentium- prawo, które dotyczyło stosunków
pomiędzy cudzoziemcami, a obywatelami rzymskimi, ale ius gentium zawierało także pewne
normy, które moglibyśmy określić jako współczesne normy prawa międzynarodowego. Rzym
utrzymywał dość rozległe kontakty dyplomatyczne, wysyłał wiele poselstw, przyjmował
również poselstwa z innych państw, przy czym w okresie republikańskim ukształtowała się
koncepcja tworzenia kilkuosobowych misji dyplomatycznych.
Cechy średniowiecznej społeczności międzynarodowej. Społeczność

międzynarodowa średniowiecza to przede wszystkim społeczność zobowiązana określonymi
relacjami religijnymi. Ukształtowała się w średniowieczu taka rodzina narodów
chrześcijańskich, które obejmowała przede wszystkim Polskę. Czechy, Węgry, Danię,
Szwecją, także Ruś Kijowską i Nowogród i w ramach tej rodziny chrześcijańskiej zarysowały
się też pewne poglądy dotyczące relacji pomiędzy władzą duchowną i świecką. istotnym
elementem była koncepcja dwóch mieczy w różny sposób interpretowana przez legistów i
kanonistów. Legiści uważali, że koncepcja dwóch mieczy zakłada, iż władza świecka jest
równa władzy kościelnej, ponieważ oba te miecze zostały przekazane jeden cesarzowi, a
drugi papieżowi, natomiast w ujęciu kanonistów miecz, który otrzymał cesarz wcześniej był
w posiadaniu papieża, a zatem władza cesarza w tym sensie jest władzą pochodną od władzy
duchownej. Gdy chodzi o relacje wewnętrzne państw średniowiecznych to częsty były one
konfliktem wewnętrznym, które dotyczyły wpływu na kształtowanie państw. Pojawiały się
próby humanitaryzacji wojen w średniowieczu. Polegały one po pierwsze na
upowszechnieniu się idei pokojów bożych- oznaczały one wyłączenie pewnych okresów w
roku i w tygodniu od prowadzenia działań zbrojnych, także wyłączenia niektórych osób od
udziału w tych działaniach. W średniowieczu upowszechniła się idea wykupu jeńców, a także
osadzania ich np. w charakterze chłopów pańszczyźnianych na ziemi- nie zabija się już
jeńców wojennych, ale wykorzystuje się ich często jako taką tanią siłę roboczą. Również w
niektórych średniowiecznych kodeksach rycerskich określano pewne ograniczenia dotyczące
rodzajów broni i środków wojennych.
Pojawiają się pierwsze zbiory praw zwyczajowych. Te zbiory dotyczą przede

wszystkim handlu i żeglugi morskiej. Za takie najbardziej znane zbiory praw zwyczajowych
uważane są po pierwsze tablice z Amalfii pochodzące z XI stulecia, zwoje derońskie, albo
wyroki derońskie pochodzące z XII wieku, ustawy wizbneńskie z XIII wieku i XIV w.-
konsulat morski powstały w Barcelonie. W średniowieczu także organizowano różnego
rodzaju konferencje międzynarodowe, często wiążąc je z synodami i soborami kościelnymi.
Jednym z takich słynnych zjazdów średniowiecznych był zjazd krakowski, który odbył się w
1364 roku i zgromadził wielu władców ówczesnej Europy. Pojawiły się też więzi
integracyjne, mianowicie w epoce średniowiecza takie propozycje związania się państw
europejskich zgłaszał m.in. Pierre Dubois, czy Jerzy z Podiebradu. Urzeczywistnienie takiej
koncepcji nastąpiła w postaci Wielkiej Hanzy- organizacji skupiającej miasta nad Bałtykiem i
Morzem Północnym. Wielka Hanza była organizacją, która przetrwała do XVIII w. i nawet
uzyskała status podmiotu ówczesnego prawa międzynarodowego. Z innych ważnych
instytucji prawno-międzynarodowych należy wspomnieć o zawieraniu przez państwa ze
Stolicą Apostolską konkordatów. Praktyka konkordatowa pojawiła się w 1098 roku, wtedy też
~7~
został zawarty pierwszy konkordat z księciem Kalabrii i Sycylii Rogerem, natomiast już
rozwój ery konkordatowej nastąpił od konkordatu wormackiego-1122- zawarty pomiędzy
papieżem Kalikstem II, a cesarzem Henrykiem V. W trakcie różnych wojen kształtowały się
też zasady, które stosowane były przez państwa w związku z koncepcją wojen
sprawiedliwych. Średniowieczna koncepcja wojny sprawiedliwej miała bardzo wiele odmian i
wielu propagatorów- np. św. Augustyn. Tomasz z Akwinu wskazywał na 3 zasadnicze
elementy charakteryzujące średniowieczną wojnę sprawiedliwą- mianowicie autorytet
panującego, po drugie sprawiedliwa przyczyna i po trzecie- prawa intencja. Wśród
średniowiecznych autorytetów wojny sprawiedliwej należy wspomnieć jeszcze o polskich
teologach, profesorach prawa i międzynarodowego i kanonicznego- Stanisławie ze
Skarbimierza, Pawle Włodkowicu z Brudzenia, Fryczu-Modrzewskim. Stanisław ze
Skarbimierza był autorem tzw. kazań o wojnach sprawiedliwych, w których wyłożył swoją
koncepcję na temat tych wojen dopuszczając także przymierze z państwami pogańskimi.
Natomiast Paweł Włodkowic to obrońca polskich interesów w konflikcie z Krzyżakami.
Epoka średniowiecza to poza licznymi konfliktami także próby lansowania idei ogólno-
europejskich chociażby w ramach krucjat.
Czasy nowożytne- XVI- pocz. wieku XX : I okres- XVI, XVII, XVIII wiek,
II okres- XIX, pocz. XX wieku.
Jeśli chodzi o I okres czasów nowożytnych to społeczność międzynarodowa w tym

okresie zaczyna być społecznością niepodległych państw, kształtuje się państwo jako
jednostka terytorialna, następuje stopniowe uniezależnienie się państw od supremacji
cesarskiej i papieskiej. Społeczność międzynarodowa wprawdzie jeszcze nie jest społeczością
suwerennych państw, bo suwerenność jest raczej przymiotem władzy monarszej, ale państwa
funkcjonują jako jednostki autonomiczne terytorialnie, które odznaczają się pewną
samodzielnością w relacjach z innymi państwami. Na kształtowanie się społeczności
międzynarodowej w tym okresie istotny wpływ miały też konferencje międzynarodowe i
zawierane podczas nich traktaty. Pierwszym takim ważnym traktatem był traktat augsburski z
1555 r. Podczas rokowań tego porozumienia przyjęto zasadę, która została potem wpisana do
traktatu- cuius regio eius religio- czyj kraj tego religia- uniezależnienie ze strony państwa
kościelnego. Drugim bardzo istotnym wydarzeniem dla kształtowania się ówczesnej
społeczności międzynarodowej były traktaty westfalskie z 1648 r. Traktaty te rozstrzygnęły
szereg istotnych kwestii i zostały właściwie zawarte w dwóch miejscach- początkowo traktaty
zawarte pomiędzy państwami katolickimi, następnie w Osnabruck zawarte przez państwa
protestanckie. W ramach tych uregulowań prawnych uznano, że niepodległymi państwami są
państwa niemieckie, ogłoszono niepodległość 332 państw niemieckich. a także niepodległymi
państwami stały się Szwajcaria i Holandia. Istotne znaczenie z punktu widzenia prawa
międzynarodowego miało wskazanie iż państwa niemieckie będą tworzyły luźną konfederację
państw, podległą władzy cesarskiej, ale charakteryzującą się pewną autonomią. Trzecim
takim ważnym unormowaniem prawno międzynarodowym był traktat zawarty w Utrechcie w
1713 r. na podstawie którego ukształtowała się zasada równowagi politycznej- państwa
założyły, że będę traktowały wszelkie próby uzyskiwania przewagi politycznej jako swoisty
~8~
zamach na pokój w Europie i że będą starały się w taki sposób kształtować stosunki, aby
żadne z państw europejskich nie uzyskało jakiejś znaczącej przewagi nad innymi państwami.
W tym okresie bardzo dynamicznie zaczyna rozwijać się nauka prawa

międzynarodowego. Już w XVI wieku do głosu dochodzą teologowie hiszpańscy, którzy
opracowali interesujące traktaty z zakresu prawa narodów. Natomiast w XVII wieku pojawia
się Hugo Grocjusz nazywany ojcem prawa międzynarodowego, który jest autorem Mare
liberum- Morze wolne, gdzie lansuje koncepcję wolności mórz i O prawie wojny i pokoju 3
księgi- fundamentalne opracowanie z zakresu prawa narodów opublikowane w 1625 r.
Grocjusz jest zaliczany do reprezentantów nurtów prawa naturalnego, ale dostrzegał także
potrzebę tworzenia pewnych norm przez państwa. Oprócz Grocjusza ten nurt reprezentował
m.in. Pufendorf, Christian Wolf. Kształtuje się także nurt pozytywistyczny- Fryderyk Martens
(pierwsze zbiory umów międzynarodowych).
Kształtują się relacje oparte na umowach międzynarodowych. Coraz częściej

dochodzą także do głosu wielostronne kontakty pomiędzy państwami, czyli oprócz
dwustronnej praktyki traktatowej zaczynają też powstawać uregulowania wielostronne.
W czasie rewolucji francuskiej pojawia się dokument, który uważa się za inicjujący
już te nowe czasy rozwoju prawa międzynarodowego, mianowicie pierwsza deklaracja prawa
narodów opracowania w 1795 r. przez księdza Greguara. Była to deklaracja, która zawierała
zbiór zasad ówczesnego prawa narodów, deklaracja została przedłożona Konwentowi
Francuskiemu i była zestawieniem reguł, które istotne były dla ówczesnych stosunków
pomiędzy państwami- zasada nienaruszalności granic, wolności mórz pełnych, unormowania
dotyczące niewydawania zbiorowego cudzoziemców.
II okres czasów nowożytnych to już społeczność międzynarodowa państw

suwerennych. Mówiąc o społeczności międzynarodowej w wieku XIX musimy zwrócić
uwagę na istotne wydarzenia, które doprowadził do pewnych uregulowań prawno
międzynarodowych. Niewątpliwie bardzo ważnym kongresem w stosunkach
międzynarodowych był kongres wiedeński w 1815 r. Jego głównym celem było uregulowanie
spraw po wojnach napoleońskich. Kongres wiedeński zapisał się także ważnymi
wydarzeniami jeśli chodzi o rozwój prawa międzynarodowego. Otóż w akcie końcowym
zostały zawarte pewne zasady dotyczące korzystania z rzek międzynarodowych, których
status uzyskały m. in. Ren, Men, Skalda, przyjęto też deklarację zakazującą handlu
murzynami, dokumentem kongresu wiedeńskiego był także regulamin dotyczący
pierwszeństwa agentów dyplomatycznych, czyli regulamin, który określił po raz pierwszy
zasady precedencji uniezależniając je od różnych powiązań, pokrewieństwa, czy małżeństw
zawieranych pomiędzy dworami. Przyjęto, że będą istniały 3 klasy szefów misji
dyplomatycznych- klasa ambasadorów, posłów, ministrów i charge d’affaires, natomiast
pierwszeństwo w ramach poszczególnych klas miało być wyznaczane poprzez czas
sprawowania funkcji w tych poszczególnych klasach- uzależnione od stażu. Ostatnia klasa
jest akredytowana przy ministrach spraw zagranicznych. Podczas kongresu wiedeńskiego
status wieczystej neutralności uzyskała Szwajcaria, podjęto decyzje niekorzystne dla Polski-
usankcjonowano zabory, powstało Święte Przymierze. Kongres wiedeński właściwie
~9~
zapoczątkował kongresy, które zwoływane były w następnych latach, m.in. 1818 kongres w
Akwizgranie- uzupełniono regulamin wiedeński dotyczący klas dyplomatycznych, przyjęto
protokół odnoszący się do ministrów rezydentów.
Kolejny ważny kongres międzynarodowy to kongres paryski- 1856 r.- miał zakończyć
wojnę krymską i podczas niego ujawniły się nowe relacje pomiędzy państwami- Anglia i
Francja poparły Turcję i doszło ostatecznie do rozpadu Świętego Przymierza. Spowodowało
to, że Turcja stała się równoprawnych uczestnikiem ówczesnych stosunków
międzynarodowych. Inne ważne postanowienia dotyczyły Morza Czarnego- zostało
zneutralizowane, umiędzynarodowiono Dunaj, uznano neutralność Wysp Alandzkich,
przyjęto deklarację dotyczącą prowadzenia wojen morskich- zagwarantowano nietykalność
własności prywatnej podczas wojen morskich, utworzenia jako państwa Serbii- w pierwszym
okresie państwo wasalne Turcji.
Podobną rolę spełniła konferencja berlińska- I w 1878 r. i jej głównym celem było
zakończenie kolejnej wojny pomiędzy Rosją, a Turcją, stąd skoncentrowano się na sprawach
przede wszystkim regionu Bałkanów, Serbia staje się państwem w pełni samodzielnym, ale
taki status uzyskuje również Czarnogóra i Rumunia. Państwem wasalnym w tym rejonie
została Bułgaria (samodzielność w 1908 r). II konferencja berlińska obywała się w 1895 i
była poświęcona przede wszystkim sprawom kontynentu afrykańskiego. Państwa europejskie
dokonały podziały stref wpływów w Afryce, umiędzynarodowione też 2 rzeki- Niger i
Kongo.
Kończy się to stulecie I konferencją haską, która odbyła się w 1899 r. i podczas niej
przyjęto 3 konwencje dotyczące głównie spraw i regulowania sporów międzynarodowych i
opracowano też 3 deklaracje. Konferencja haska zapoczątkowała właściwie cykl konferencji
międzynarodowych, wśród nich najważniejsza była II konferencja haska w 1907 r. i planem
kodyfikacyjnym tej konferencji było aż 13 konwencji i deklaracje.
Mówiąc o kształtowaniu się stosunków pomiędzy państwami w wieku XIX należy też
wspomnieć o wzajemnych relacjach, które związane były z kontaktami pomiędzy Europą a
Stanami Zjednoczonymi. Tor tych wzajemnych relacji stosunków wyznaczała doktryna
Monroe’a z 1823 r. na podstawie której Stany Zjednoczone Ameryki zapewniły sobie
hegemonię w sprawach państw amerykańskich- hasło „Ameryka dla Amerykanów!”.
W XIX wieku także rozpoczyna się intensywny proces kształtowania się organizacji
międzynarodowych. Początkowo organizacje międzynarodowe, które powstają to są przede
wszystkim unie administracyjne, a więc takie organizacje, które mają głównie zadania
techniczne i ułatwiają współdziałanie państw, ale powstają organizacje. które później
przekształcają się w agendy wyspecjalizowane ONZ, powstaje wówczas najpierw
Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny- 1865 r., w 1874 r. powstał Powszechny
Związek Pocztowy- organizacja ułatwiająca współpracę w dziedzinie poczty i wymiany
przesyłek, korespondencji i w 1875 r, powstało Międzynarodowe Biuro Wag i Miar.
Do ważnych działań kodyfikacyjnych w tym okresie należy zaliczyć konwencję dot.

prawa wojennego, które kształtowały się m. in. w 1864 r. Organizacja Czerwonego Krzyża
~ 10 ~
została przyjęta konwencja dot. rannych i chorych, przyjęto także konwencję zakazującą
handlu ludźmi, chroniące kobiety i dzieci przed formami wyzysku. Powstają też ważne
placówki naukowe- w 1873 r. powstaje Instytut Prawa Międzynarodowego i Stowarzyszenia
Prawa Międzynarodowego- obie te instytucje działają do dzisiaj.
Kończy się ten II okres czasów nowożytnych właściwie z chwilą wybuchu I wojny
światowej. Okres międzywojenny- w tym okresie przede wszystkim powstaje pierwsza
organizacja międzynarodowa, która jako swój główny cel stawia utrzymanie pokoju i
bezpieczeństwa. Pakt Ligi Narodów jest jednym z dokumentów dołączonych do traktatów
pokojowych po I wojnie światowej, jest dokumentem traktatu wersalskiego. W ramach Ligi
Narodów ukształtowały się podwaliny współpracy państw, które później zostaną przeniesione
także na forum ONZ. W okresie międzywojennym rozpoczął też działalność stały trybunał
międzynarodowy- Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej, którego orzeczenia są
często także dzisiaj przywoływane. Spośród najważniejszych dokumentów okresu
międzywojennego należy wymienić przede wszystkim Pakt Brianda-Kelloga z 1928 r- był to
dokument, który wprowadził zasadę pokojowego regulowania sporów międzynarodowych,
czyli właściwie zawierał zakaz użycia siły dla rozstrzygania wszelkiego rodzaju
nieporozumień w stosunkach między państwami. Dokumenty dotyczące też spraw
związanych z wojną, agresją to konwencje londyńskie z 1933 r., gdzie podjęto próbę
określania państwa napastnika. W okresie międzywojennym nastąpiła też kodyfikacja prawa
wojennego. W 1929 r. zostały przyjęte dwie konwencje genewskie nawiązujące do
kodyfikacji haskiej z 1907 r. Oprócz tego przyjęto cały szereg porozumień
międzynarodowych, które miały służyć uspokojeniu nastrojów w Europie, zapobieżeniu
konfliktów.
Źródła prawa międzynarodowego.

Punktem wyjścia dla analiz dotyczących źródeł prawa międzynarodowego jest
zazwyczaj art. 38 statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, który jest
integralną częścią Karty Narodów Zjednoczonych. W tym artykule zostały wymienione
podstawy wyrokowania tego trybunału, ale jednocześnie zaznaczono, że trybunał wyrokuje na
podstawie prawa międzynarodowego. Art. 38 statutu jest wzorowany na statucie stałego
trybunału sprawiedliwości międzynarodowej, właściwie w identyczny sposób określał
podstawy wyrokowania tego poprzedniego trybunału i nawiązuje do wcześniejszych
uregulowań, mianowicie uregulowań z 1907 r. Konwencja dotyczyła Międzynarodowego
Trybunału Łupów i nie weszła w życie, ale pewne doświadczenie dotyczące określenia
podstaw zostały wykorzystane i w statucie STSM i MTS. Art. 38 wskazując podstawy
wyrokowania trybunały wymienia na pierwszym miejscu umowy międzynarodowe, na
drugim zwyczaj międzynarodowy, na 3cim ogólne zasady prawa uznane przez narody
cywilizowane i jako środki pomocnicze do stwierdzenia treści norm prawnych wymienia się
doktrynę i judykaturę. Artykuł ten wymienia tzw. źródła prawa w znaczeniu formalnym, a
więc formy w jakich występuje współczesne prawa międzynarodowe. Oprócz tego możemy
~ 11 ~
też mówić o źródłach prawa w znaczeniu materialnym. Wtedy mamy na uwadze czynniki,
które wpływają na treść norm prawnych, na powstanie norm prawnych o określonej
zawartości/treści. Czasami mówi się o źródłach prawa w znaczeniu poznawczym- są to
wszelkiego rodzaju zbiory dokumentów- umów międzynarodowych, ilustrujące praktykę
państw, a więc wszelkiego rodzaju źródła z których dowiadujemy się, jaka jest konkretna
treść tych norm prawnych.
Na pierwszym miejscu w art. 38 zostały wymienione umowy międzynarodowe.

Umowę międzynarodową możemy określić jako wspólne oświadczenie podmiotów prawa
międzynarodowego tworzące prawa i obowiązki dla tych podmiotów. Pojęcie umowa
międzynarodowa jest takim właściwie określeniem zbiorczym, ponieważ używając różnych
określeń dotyczących konkretnych umów międzynarodowych pojawiają się takie terminy, jak
konwencja, traktat, porozumienie, układ i tego rodzaju nazwy występują także we
współczesnych umowach międzynarodowych. Bardzo często dla umów zawieranych przez
państwa używa się właśnie określenia traktat, ale należy stwierdzić, że nazwa umowy
międzynarodowej nie ma bezpośredniego wpływu na treść takiej umowy i właściwie istnieje
dowolność nadawania różnych nazw tym umowom międzynarodowym, np. określenie
konwencja może być zastosowane i do umów dwustronnych, jak i wielostronnych, podobnie
określenia traktat, układ. Są też nazwy specyficzne- np. statut jest zarezerwowana dla umowy
konstytuującej organizację międzynarodową, ale może też występować w nazwie takie
określenie, jak karta, konstytucja. Umowy zawierane z kolei ze Stolicą Apostolską noszą
nazwę konkordatów. Nie ulega wątpliwości, że współczesne prawo międzynarodowe jest
oparte o regulacje umowne/traktatowe. Umowy międzynarodowe odgrywają dzisiaj
pierwszoplanową rolę w kształtowaniu porządku międzynarodowego, z tym, że umowami
będziemy się szerzej zajmować w ramach prawa traktatów.
Drugim elementem wskazanym w art. 38 jest zwyczaj międzynarodowy. Zwyczaj

międzynarodowy możemy określić jako wspólną praktykę podmiotów prawa
międzynarodowego tworzącą prawa i obowiązki dla tych państw, czyli o ile w przypadku
umowy międzynarodowej mieliśmy wspólne oświadczenie, istotnym elementem zwyczaju
jest wspólna praktyka podmiotów prawa międzynarodowego tworząca prawa i obowiązki dla
tych podmiotów. Na pojęcie zwyczaju międzynarodowego składają się dwa elementy- jeden
to element obiektywny, czyli element praktyki określany jako usus i drugi element konieczny
do ukształtowania się zwyczaju, to element subiektywny określany też niekiedy jako element
psychologiczny- przeświadczenie o zgodności praktyki z prawem określane mianem opinio
iuris sive necessitatis (w skrócie opinio iuris). Analizując powstanie zwyczaju
międzynarodowego powinniśmy zwrócić uwagę na oba te elementy. Analizując element
obiektywny zwyczaju zwykle zadajemy sobie pytanie kto w istocie tworzy taką praktykę,
czyli bierzemy pod uwagę aspekt podmiotowy praktyki, drugi istotny element to element
przedmiotowy, czyli rozważamy w jaki sposób/czym przejawia się tego rodzaju praktyka,
kolejny istotny aspekt dotyczący praktyki to pytanie o jej zasięg, czyli jaki powinien być
obszar, na którym praktyka powstaje, czy są jakieś ustalenia dotyczące zasięgu
przestrzennego tej praktyki i wreszcie jak długo powinna istnieć określona praktyka, aby
mogła przekształcić się ona w zwyczaj międzynarodowy- aspekt czasowy powstawania
~ 12 ~
zwyczaju międzynarodowego. Możemy udzielić odpowiedzi na te wszystkie pytania

wskazując, że normy zwyczajowe powstają nie tylko w praktyce pomiędzy państwami, ale
uczestnikami tworzenia tych norm zwyczajowych są też organizacje międzynarodowe. Od
strony kwestii odpowiedzi na pytanie kto tworzy praktykę możemy najkrócej udzielając
odpowiedzi wskazać, że organy podmiotów prawa międzynarodowego bezpośrednio są
zaangażowane w tworzenie określonych praktyk. Należy rozumieć to w ten sposób, że w
odniesieniu do państw taką praktykę tworzą przede wszystkim organy bezpośrednio
zaangażowane w stosunki międzynarodowe, czyli misje dyplomatyczne, urzędy konsularne,
resorty spraw zagranicznych, a także szefowie rządów, którzy uczestniczą w różnego rodzaju
kontaktach międzynarodowych. Taką praktykę tworzą także parlamenty, które ustalają normy
prawne, zarówno te krajowe, jak i np. uczestniczą w procesie ratyfikowania umów
międzynarodowych. Na kształtowanie się tej praktyki mają wpływ także sądy- zarówno
krajowe, jak i międzynarodowe, organy organizacji międzynarodowych. Od strony
przedmiotowej sprowadza się do tego, że ta praktyka głównie przejawia się w aktach, które
pochodzą od różnych organów tworzących normy prawne, czy zachowujących się w
określony sposób. Aspekt przestrzenny: art. 38 wskazuje, że zwyczaj powinien być
świadectwem istnienia pewnej powszechnej praktyki, natomiast zgodnie z dominującym
stanowiskiem, a także orzecznictwem międzynarodowym zwyczaj międzynarodowy nie musi
wcale mieć wymiaru powszechnego, może być także zwyczaj o charakterze regionalnym, a
nawet o charakterze dwustronnym. Jednym z najbardziej znanych kazusów o charakterze
międzynarodowym jest kazus dotyczący sporu pomiędzy Peru, a Kolumbią, a sprawa jest
znana jako kazus Haya de la Tore i dotyczy sporu w odniesieniu do udzielenia azylu
dyplomatycznego w ambasadzie kolumbijskiej w Limie. Victor Haya de la Tore był
przywódcą peruwiańskich rebeliantów i w związku z tym władze peruwiańskie zamierzały go
aresztować. Uważały, że udzielenie tego schronienia w ambasadzie kolumbijskiej na
terytorium Peru jest niezgodne z prawem międzynarodowym, natomiast władze kolumbijskie
twierdziły, że istnieje tego rodzaju zwyczaj amerykański. MTS, który w 1950 r. rozpatrywał
sprawę Haya de la Tore wyraźnie stwierdził, iż państwo powołując się na określony zwyczaj
musi dowieść, że ten zwyczaj został także zaakceptowany przez drugą stronę, czyli MTS
zaznaczył, że akceptacja zwyczaju międzynarodowego musi nie tylko mieć ten wymiar
regionalny, ale powinna być także zaakceptowana przez drugą stronę, w stosunku do której
zwyczaj jest powoływany. Jeszcze wyraźniej, co do tego dwustronnego charakteru zwyczaju
wypowiedział się MTS w sprawie z 1960 r. gdzie chodziło o przejście przez terytorium Indii
pomiędzy dwoma enklawami portugalskimi. Znowu MTS wyraźnie zaznaczył, że nie ma
żadnego powodu, dla którego zwyczaj międzynarodowy nie miałby być ważny pomiędzy
tylko dwoma państwami. Powszechny wymiar zwyczaju nie jest warunkiem ukształtowania
się tego rodzaju normy, istnieją pewne normy o charakterze powszechnym, ale także
zwyczaje regionalne, nawet dwustronne. Poza tym nie zawsze państwo aktywnie uczestniczy
w kształtowaniu określonej praktyki, może także przyswoić tego rodzaju praktykę w stosunku
do siebie. Czwarty aspekt odnoszący się do praktyki- aspekt czasowy i pytanie, czy praktyka
rzeczywiście powinna być praktyką długotrwałą. Ze względu na to, że kontakty pomiędzy
państwami, innymi podmiotami są bardziej intensywne, częstsze to z tego względu czas
kształtowania się norm zwyczajowych ulega wyraźnemu skróceniu. Bardziej skomplikowana
~ 13 ~
jest sprawa elementu subiektywnego zwyczaju- kiedy pojawia się przeświadczenie o

zgodności praktyki z prawem. Tutaj takim wiodącym rozstrzygnięciem wyjaśniającym istotę
opinio iuris było rozstrzygnięcie sprawy statku Lotus, a spór toczył się pomiędzy Francją i
Turcją. Zdarzenie, które było źródłem tego sporu miało miejsce w 1926 r.- doszło do kolizji
dwóch statków- tureckiego i francuskiego- Lotus, w wyniku której statek turecki, który
właściwie został przepołowiony zatonął. Kolizja miała miejsce na morzy pełnym, a więc poza
wodami terytorialnymi Turcji, a mimo to władze tureckie, które stwierdziły, że
odpowiedzialny za spowodowanie tej kolizji jest oficer statku francuskiego wszczęły
postępowanie karne przeciwko tej osobie i został on skazany na karę pozbawienia wolności i
grzywnę. Strona francuska protestowała już w trakcie tego postępowania i uważała, że w tej
sytuacji władze tureckie nie powinny wszczynać procesu i sprawa znalazła swój finał w 1927
r. przed Stałym Trybunałem Sprawiedliwości Międzynarodowej. Trybunał stwierdził, że
istotnie materiały, które przedstawiła Francja wskazują na to, że państwa w podobnych
sytuacjach nie prowadziły postępowania karnego, ale jednocześnie zaznaczył, że o zwyczaju
międzynarodowym można by było mówić tylko wówczas, jeśli zrezygnowaniu w
postępowaniach w takich sytuacjach było motywowane obowiązkiem zachowania się w
określony sposób, czyli wyraźnie podkreślił, że koniecznym elementem zwyczaju jest
przeświadczenie o obowiązku zachowania się w określonej sytuacji w taki właśnie sposób.
Element zwyczaju określany jako opinio iuris jest koniecznym składnikiem wymaganym do
powstania normy zwyczajowej. Istnieją w stosunkach międzynarodowych reguły tzw. comitas
gentium, czyli grzeczności międzynarodowej, reguły stosowane przez państwa, ale
pozbawione tego obligatoryjnego charakteru.
Kolejnym element art. 38 to ogólne zasady prawa. Ich problem też był przedmiotem
pewnych kontrowersji wśród przedstawicieli doktryny m. in. pojawiła się taka interpretacja,
że są to ogólne zasady prawa międzynarodowego. Mówiąc o ogólnych zasadach prawa mamy
na uwadze zasady, które są wspólne i dla porządków krajowych państw i dla prawa
międzynarodowego- zasady, które stanowią uzupełnienie norm zwyczajowych i umownych.
Te ogólne zasady prawa mają swój rodowód w prawie rzymskim- niektóre z tych zasad są
doskonale znane- lex retro non agit, lex posterior derogat legi priori, pacta sunt servanda. Do
tych ogólnych zasad prawa zaliczamy zasady, które obowiązują właściwie w różnych
sytuacjach i które traktujemy jako ten element uzupełniający normy zwyczajowe i normy
umowne. Do takich zasad prawa zaliczamy zasadę dobrej wiary, sprawiedliwości, popularna
jest zasada estoppelu, czyli przyjęcia jakichś działań jako podstawy do reakcji ze strony
innego państwa i podejmowaniu w oparciu o te działania, czy to działań zmieniających
zachowanie dotychczasowe, czy nawet powodujące powstanie szkody. Ogólne zasady prawa
są tym elementem istotnym, uzupełniającym normy zwyczajowe i umowne.
Art. 38 statutu MTS nie wymienia natomiast jeszcze elementów katalogu źródeł prawa
międzynarodowego, które powinny być uwzględnione. Mianowicie nie uwzględnia uchwał
organizacji międzynarodowych i aktów jednostronnych. Ten katalog powinniśmy jeszcze o te
dwa elementy uzupełnić. Uchwały organizacji międzynarodowych, aby mogły być źródłami
prawa międzynarodowego powinny spełniać dwa warunki:
a) powinny być uchwałami prawnie wiążącymi,
~ 14 ~
b) powinny mieć charakter normatywny.

Tego rodzaju uchwały pochodzą wyłącznie z relacji międzyrządowych, a więc organizacje
pozarządowe nie tworzą umów zaliczanych do źródeł prawa międzynarodowego.
Jeśli chodzi o akty jednostronne to akt jednostronny, żeby mógł być źródłem prawa
międzynarodowego znowu powinien spełniać określone warunki:
a) powinien być to akt rzeczywiście jednostronny- pozbawiony charakteru kontraktualnego,
zobowiązaniowego
b) powinien być to akt, który wyraża rzeczywistą wolę podmiotów zachowania się w
określony sposób
c) akt, który został wydany przez organ uprawniony, kompetentny do jego wydania
d) powinien być to akt sformułowany w sposób definitywny i bezwarunkowy
e) akt wolny od wad oświadczenia woli
f) powinien być to akt ogłoszony, który ma charakter aktu omnes gentes- aktu publicznego.
Akty jednostronne możemy podzielić na akty jednostronne w ścisłym tego słowa znaczeniu-
takie akty, jak zrzeczenie się, protest, uznanie i przyrzeczenie- akty o charakterze
autonomicznym, odzwierciedlające wolę jednego podmiotu i akty jednostronne w szerszym
tego słowa znaczeniu, do których zaliczamy akty obligatoryjne, fakultatywne i akty o
charakterze mieszanym. Akty obligatoryjne to te, które państwo, czy inny podmiot musi
wydać, np. ogłoszenie blokady morskiej, akty fakultatywne to akty całkowicie dobrowolne i
akty o charakterze mieszanym to akty, gdzie szczegółowe ustalenia pozostają w gestii
podmiotów prawa międzynarodowego.
Prawo traktatów.
Konwencja o prawie traktatów aktualnie obowiązuje pomiędzy 122 państwami (stan
na dzień 12 X 2012 r.). Jest to kompleksowe uregulowanie dotyczące problematyki prawa
traktatów.
Konwencja ma zastosowanie do umów zawieranych pomiędzy państwami, a więc od

strony podmiotowej odnosi się tylko do umów zawieranych pomiędzy państwami i mamy
dodatkowe wyjaśnienie w konwencji, że nie jest ona bezpośrednio stosowana do umów
zawieranych przez państwa z innymi podmiotami prawa międzynarodowego. Zawarta jest
odrębna konwencja dotycząca umów pomiędzy państwami i organizacjami
międzynarodowymi praz między organizacjami międzynarodowymi z 1986 r., która jeszcze
nie uzyskała mocy powszechnie wiążącej. W konwencji wiedeńskiej zaznaczono jednak, że
konwencja ma zastosowanie do umów międzynarodowych zawartych przez państwa w celu
powołania do życia organizacji międzynarodowych lub w ramach organizacji
międzynarodowych, jej organów lub konferencji- ale cały czas pozostaje ona
międzypaństwowa.
~ 15 ~
Jeśli chodzi o zakres przedmiotowy konwencji to zasadniczo jest ona dokumentem

obejmującym całokształt problematyki prawa traktatów, jednak zdecydowano się na
wyłączenie trzech problemów. Zostały one określone w art. 73 konwencji. Mianowicie
wyłączono problem sukcesji państw w odniesieniu do traktatów (odrębna konwencja dot.
sukcesji państw w odniesieniu do traktatów z 1978 r. której stronami są obecnie 22 państwa
<12 X 2012>). Drugie zagadnienie to zagadnienie odpowiedzialności państw za
niewypełnianie postanowień traktatu- problem odpowiedzialności prawnomiędzynarodowej
państw. W 2001 r. Komisja Prawa Międzynarodowego przygotowała dokument- Artykuły
Komisji. Trzeci problem to wpływ wojen na obowiązywanie umów międzynarodowych-
zrezygnowano z zajmowania się tym zagadnieniem uznając, że istotna jest przede wszystkim
praktyka państw w tym zakresie.
Jeśli chodzi o zakres czasowy konwencja ma zastosowanie do tych umów

międzynarodowych, które były zawierane po jej wejściu w życie w stosunku do państw stron
konwencji i stron tych umów.
Struktura umowy międzynarodowej. Pierwszym elementem jest zawsze tytuł umowy

międzynarodowej. Tytuł zawiera nazwę umowy (traktat, umowa, porozumienie, układ, karta,
konstytucja, w zależności od tego też jakiej materii dana umowa dotyczy), drugim elementem
tytułu jest zawsze przedmiot regulacji (może być bardzo skrócone np. w konwencjach
konsularnych, może być bardziej rozbudowany- umowa dotycząca istniejącej granicy
pomiędzy Polską, a Republiką Federalną Niemiec). W umowach dwustronnych mamy
zazwyczaj jeszcze wymienione strony takiej umowy, jeśli umowa jest zawierana np. pod
auspicjami jakiejś organizacji międzynarodowej, to może być to w tytule (np. Konwencja
Narodów Zjednoczonych o prawie morza). Część zasadnicza umów międzynarodowych
obejmuje wstęp, część dyspozycyjną i postanowienia końcowe. Wstęp do umowy może być
rozbudowany, zwykle część wstępna w umowach międzynarodowych składała się z kilku
elementów. Wiele dawnych umów, zwłaszcza zawieranych przez państwa chrześcijańskie
rozpoczynało się od inwokacji, drugim takim elementem wstępu była intytulacja, czyli
określano jakie państwa i przedstawiciele brali udział w opracowywaniu takiej umowy i
komparycja- określenie przedstawicieli i państw stron. Następnym elementem była narracja,
czyli opis różnego rodzaju wydarzeń, także czynności, które poprzedziły zawarcie tej umowy
i taka podstawowa część wstępu- arenga, a zatem wskazanie przyczyn, dla których dana
umowa została zawarta. Wiele współczesnych umów międzynarodowych ogranicza się jeśli
chodzi o część wstępną do arengi, czyli wskazania motywów, powodów dla których ta
umowa została zawarta. Jeśli chodzi o część dyspozycyjną umowy międzynarodowej to w
zależności od tego, czy jest to tekst obszerny, czy stosunkowo zwięzły mogą być
wyodrębnione mniejsze jednostki systematyki (części, rozdziały, sekcje). W części
merytorycznej zamieszczane są też często ważne klauzule umowne, które dotyczą przedmiotu
regulacji, ale ujętego w sposób taki bardziej skrócony. Do podstawowych klauzul umownych
zamieszczanych w części dyspozycyjnej zaliczamy klauzulę wzajemności, największego
uprzywilejowania oraz narodową. Klauzula wzajemności- uzależnia się przyznanie
kontrahentowi określonych praw od tego, czy ów kontrahent te prawa przekazuje także
innemu państwu. Klauzula narodowa oznacza zrównanie pod względem prawnym osób
~ 16 ~
fizycznych, prawnych, statków, towarów kontrahenta z własnymi obywatelami, osobami

prawnymi, towarami czy statkami. Klauzula największego uprzywilejowania- gwarantujemy,
że kontrahent będzie tak samo korzystnie traktowany, jak ten kontrahent, który dotychczas
był najbardziej uprzywilejowany- klauzula ta porównuje sytuację partnera z którym obecnie
zawieramy umowę do tego kontrahenta, który dotychczas był przez nas najlepiej traktowany.
Co więcej, jeżeli w przyszłości sytuacja prawna tego partnera jeszcze uległaby poprawie, to w
tym samym zakresie powinniśmy zagwarantować to poszerzenie np. uprawnień temu
naszemu nowemu kontrahentowi. W ramach klauzul zamieszczanych w części dyspozycyjnej
są też czasem umieszczane klauzule dotyczące regulowania sporów- klauzule sądowe,
arbitrażowe.
Postanowienia końcowe umowy międzynarodowej zawierają pewne typowe

uregulowania. Klauzule dotyczące czasu na jaki ustawa międzynarodowa jest zawierana.
Klauzule prolongacyjne- na ich podstawie można przedłużyć czas obowiązywania danej
ustawy międzynarodowej poza ten termin, który był określony jako czas, na jaki umowa jest
zawierana. W postanowieniach końcowych umów międzynarodowych zamieszcza się też
bardzo często uregulowania dotyczące sposobu wyrażenia zgody na związanie się umowy,
czyli mamy klauzule ratyfikacyjne, zatwierdzenia, przyjęcia, czy zróżnicowanego przyjęcia.
Mogą być zawierana klauzule denuncjacyjne, czyli dotyczące wypowiedzenia postanowień
umowy, określenia warunków, jakim to wypowiedzenie ma odpowiadać. W postanowieniach
końcowych umowy międzynarodowej mogą być także określone języki autentyczne danej
umowy, także w postanowieniach końcowych wskazywany jest depozytariusz- ten, kto czuwa
nad zakresem składania dokumentów ratyfikacyjnych i wskazuje moment uprawomocnienia
się danej umowy międzynarodowej.
Istotną częścią w dawnych umowach międzynarodowych była korroboracja-

wzmocnienie umowy międzynarodowej. Kiedyś taki cel spełniało zaprzysiężenie umowy,
powołanie się na autorytet boski, dziś na ogół korroboracja ma postać postanowienia, że na
dowód powyższego właściwie uprawomocnienie przedstawiciele państw złożyli swoje
podpisy. W przypadku umów dwustronnych obowiązuje tzw. reguła alternatu, zgodnie z którą
podpisy na egzemplarzu, który przekazywany jest dla danego państwa są w pierwszej
kolejności umieszczane przez przedstawicieli tego państwa, uprzywilejowaną stroną jest
strona prawa tekstu określana mianem lewicy heraldycznej. W umowach wielostronnych
podpisy składa się najczęściej w kolejności alfabetycznej lub zgodnie z regułą pele-mele,
która oznacza, że w dowolnym miejscu pod miejscem traktatu umieszcza się podpisy państw,
które tę umowę zamierzają zawrzeć.
Można zauważyć, że doktryna prawa międzynarodowego dokonuje różnych

podziałów, klasyfikacji umów międzynarodowych. Kryteria klasyfikacji:
a) stopień szczegółowości- możemy powiedzieć, że państwa zawierają umowy polityczne
(traktaty o przyjaźni, pokoju, różnego rodzaju sojusze wojskowe zawierane przez państwa),
umowy dotyczące spraw gospodarczych (dotyczą szeroko rozumianej współpracy
ekonomicznej, różne umowy handlowe, komunikacyjne, celne), umowy dotyczące
problemów prawnych (np. współpracy prawnej, o ekstradycji), umowy kulturalne
~ 17 ~
b) ze względu na tryb, w jakim umowa jest zawierana- wyróżniamy umowy zawierany w

trybie prostym- kończy się podpisaniem lub wymianą dokumentów stanowiących umowę,
natomiast w trybie złożonym wymagana jest ratyfikacja, zatwierdzenie, przyjęcie lub
przystąpienie do traktatu.
c) ze względu na liczbę stron, które zawarły umowę: wielostronne (multilateralne) i
dwustronne (bilateralne)
d) ze względu na organ, który w imieniu państwa uczestniczy w zawarciu umowy
wyróżniamy umowy państwowe zawierane w imieniu głowy państwa, rządowe zawierane w
imieniu rządu, resortowe zawierane przed odpowiednie ministerstwa.
e) ze względu na możliwość przystąpienia innych państw do umowy międzynarodowej
wyróżnia się umowy otwarte (umożliwiają kolejnym państwom związanie się
postanowieniami umowy) i umowy zamknięte. Wśród umów otwartych niekiedy wyróżnia się
umowy otwarte warunkowo, czyli zawierające pewne kryteria od spełniania których uzależnia
się związanie taką umową i umowy otwarte bezwarunkowo.
f) ze względu na czas, na jaki są zawierane: terminowe- zawierają wskazanie tego czasu na
jaki ustawa jest zawarta i ustawy bezterminowe, które takich ograniczeń nie przewidują.
g) ze względu na specyficzne postanowienia zawarte w niektórych umowach
międzynarodowych przez niektórych przedstawicieli nauki lansowany jest też podział na tzw.
umowy prawotwórcze i umowy kontrakty, czyli umowy które rozstrzygają jakąś konkretną
jednostkową sytuację i umowy, które tworzą pewien model.
Proces zawarcia umowy międzynarodowej rozpoczyna się od etapu rokowań, czyli

negocjacji, które zmierzają do ustalenia treści danej umowy międzynarodowej. W odniesieniu
do umów dwustronnych ten proces negocjowania tekstu może być nawet do pewnego
momentu prowadzony drogą korespondencyjną, natomiast w przypadku umów
wielostronnych zwykle istotnym elementem procesu negocjacyjnego jest konferencja
dyplomatyczna, podczas której przyjmowany jest tekst takiego traktatu. W związku z tym
konwencja wiedeńska zawiera postanowienia dotyczące pełnomocnictw do zawierania umów
międzynarodowych wskazując w stosunku do jakich osób istnieje domniemanie, że mogą
występować w imieniu państwa. Jeżeli negocjator bierze udział w obradach to powinien
przedstawić uprawnienie do występowania w imieniu państwa. W stosunku do trzech grup
osób konwencja wiedeńska wprowadza domniemanie, że osoby te mogą występować w
imieniu państwa:
1) najszersze tego typu domniemanie dotyczy głów państw, szefów rządów i ministrów spraw
zagranicznych- mogą bez konieczności posiadania upoważnień prowadzić rokowania i
wyrażać zgodę na związanie się traktatem,
2) szefowie misji dyplomatycznych, którzy mogą przyjąć tekst traktatu w stosunkach
pomiędzy państwem wysyłającym, a państwem przyjmującym,
3) przedstawiciele państwa przy organizacjach, organach lub konferencjach
międzynarodowych- jeśli chodzi o przyjęcie traktatu w ramach tej organizacji, organu lub
konferencji.
W konwencji wiedeńskiej powiedziane jest również, że każde państwo ma zdolność

do zawierania umów międzynarodowych. Jeśli jest zorganizowana konferencja
~ 18 ~
dyplomatyczna, która ma doprowadzić do przyjęcia tekstu traktatu to w trakcie tej konferencji

prowadzone są jeszcze dalsze rokowania tak, aby uzgodnić kompromisowe postanowienia,
które może przyjąć jak największa liczba państw. Czasami ten proces rokowań, jeśli materia
jest skomplikowana i rozległa, wymaga specjalnych metod negocjacyjnych. Wśród tych
metod wyróżnia się też tzw. metodę rozwiązań pakietowych, która polega na łączeniu
różnych problemów w kompleks takich zagadnień, które będą przedmiotem rokowań, żeby
państwa rozstrzygające w niektórych sprawach ze swoich szczególnych oczekiwań
uzyskiwały rekompensatę w odniesieniu do innych strat. Jeśli proces negocjowania jest
trudny to czasem stosuje się też metodę parafowania fragmentu już uzgodnionej umowy
międzynarodowej, co oznacza, że jeśli zostaną złożone inicjały pod takim uzgodnionym
fragmentem tekstu nie będą już do tych spraw wracali.
Jeśli tekst umowy międzynarodowej zostanie już przez strony uzgodniony wtedy
poddaje się cały tekst pod głosowanie i konwencja wiedeńska przewiduje, że jeśli metody nie
przewidziano to przyjmuje się większością 2/3 głosów państw obecnych i głosujących. Po
przyjęciu tekstu umowy międzynarodowej otwierany jest on do podpisania przez strony i
przedstawiciele państw składają podpisy albo zaraz po zakończeniu negocjacji, albo w jakimś
ustalonym terminie przez negocjatorów tego traktatu. Jeśli umowa zawierana jest w trybie
prostym to podpisanie tej umowy lub wymiana dokumentów stanowiących umowę kończy
proces zawierania tej umowy. Jeśli jest to traktat, który wymaga trybu złożonego konieczne są
dalsze etapy, czyli ratyfikacja, zatwierdzenie, przyjęcie lub przystąpienie do traktatu.
Jeśli chodzi o zatwierdzenie traktatu jest to akt najczęściej szefa rządu i sporządzony
jest odpowiedni dokument zatwierdzenia. Przyjęcie traktatu nie jest określone w sposób
jednoznaczny, gdy chodzi o praktykę państw i pozostawia się państwom pewną dowolność
postępowania w zakresie przyjęcia tekstu traktatu.
Przystąpienie to traktatu, to jest sytuacja, kiedy państwo nie bierze najczęściej udziału
w rokowaniach, ale chce być stroną takiego traktatu, to po zakończeniu uzgodnienia tego
tekstu, czy nawet po jego wejściu w życie decyduje się na to, żeby związać się jego
postanowieniami. Te wszystkie działania, czyli zatwierdzenie, ratyfikacja, przyjęcie czy
przystąpienie odbywają się na płaszczyźnie krajowej i dopiero przeniesienie skutków tych
działań na płaszczyznę międzynarodową dokonuje się to przez sporządzenie aktu
odpowiednio ratyfikacji, zatwierdzenia, przyjęcia, czy przystąpienia i albo złożenia takiego
aktu u depozytariusza, albo wymiany, jeżeli jest to umowa dwustronna.
W konwencji wiedeńskiej jest wyraźnie zaznaczone, że jeśli państwo podpisze umowę

międzynarodową i zamierza taka umowę ratyfikować, zatwierdzić, przyjąć to po podpisaniu,
a przed dokonaniem tego ostatecznego aktu państwo nie może postępować w sposób
udaremniający cel i przedmiot tego traktatu.
Zastrzeżenia do traktatu możemy określić jako jednostronne oświadczenie państwa

zmierzające do uchylenia lub zmodyfikowania skutków prawnych niektórych postanowień
traktatu w stosunku do państwa zgłaszającego zastrzeżenie. Instytucja zastrzeżeń wiąże się z
koncepcją, która wynika z praktyki traktatowej, że niekiedy państwa są zainteresowane by
~ 19 ~
związać się jakąś umową międzynarodową, ale nie akceptują niektórych postanowień tej
umowy. Zastrzeżenie umożliwia przekształcenie w trochę elastyczny sposób postanowień
umowy, tak żeby to było dla państwa dogodniejsze, możliwe do wypełnienia. Konwencja
wiedeńska przewiduje, że zastrzeżenia zgłasza się w chwili wyrażania zgody na związanie się
traktatem. Zgodnie z konwencją możemy powiedzieć, że generalnie są traktaty, które
zakazują zgłaszania zastrzeżeń- są niedopuszczalne, są traktaty, które ograniczają możliwość
zgłaszania zastrzeżeń wskazując postanowienia odo których nie można zgłosić zastrzeżenia
albo meritum, co do którego takie zastrzeżenia są niemożliwe i są traktaty, które milczą na
temat możliwości zgłaszania zastrzeżeń i wtedy warunkiem zgłoszenia zastrzeżenia jest jego
niesprzeczność z celem i przedmiotem traktatu. Reakcją ze strony innych państw, które
związują się umową międzynarodową na zastrzeżenie jest albo przyjęcie tego zastrzeżenia,
albo wyrażenie sprzeciwu wobec zastrzeżenia. Przyjęcie zastrzeżenia może być dorozumiane,
czyli państwo nie musi wyraźnie oświadczyć, że akceptuje zastrzeżenie, sprzeciw natomiast
musi być wyrażony w formie pisemnej. Jeśli dana umowa międzynarodowe nie wymaga
wyraźnego przyjmowania zastrzeżenia to milczenie państwa przez 12 miesięcy od zgłoszenia
zastrzeżenia lub wyrażenia przez państwo zgody na związanie się traktatem oznacza
akceptację zastrzeżenia. Skutkiem przyjęcia zastrzeżenia jest zmodyfikowanie lub uchylenie
skutków prawnych postanowień traktatu pomiędzy państwem, które zgłosiło zastrzeżenie, a
państwem, które to zastrzeżenie przyjęło. Natomiast reakcja negatywa państwa na zgłoszone
zastrzeżenie oznacza wyrażenie sprzeciwu wobec zastrzeżenia. Zgodnie z konwencją
wiedeńską sprzeciw w stosunku do zastrzeżenia może powodować dwojakiego rodzaju skutki.
Jeżeli jest to sprzeciw zwykły to powoduje on wyłączenie tego postanowienia, czy tych
postanowień, do których zgłoszono zastrzeżenie. Jeżeli celem zastrzeżenia było wyłączenie
niektórych postanowień traktatu, to właściwie reakcja w postaci przyjęcia lub wyrażenia
sprzeciwu zwykłego wywiera ten sam skutek- te postanowienia zostają wyłączone. Natomiast
jeżeli celem zastrzeżenia jest zmodyfikowanie skutków prawnych niektórych postanowień
traktatu wtedy różnica jest już istotna. W przypadku przyjęcia państwo godzi się na te
modyfikacje, natomiast jeśli państwo wyraża sprzeciw zwykły oznacza to, że te
postanowienia zostają wyłączone, a nie zmodyfikowane. Sprzeciw kwalifikowany powoduje
znacznie dalej idące skutki. Oznacza, że cała umowa międzynarodowa nie wchodzi w życie
pomiędzy państwem zgłaszającym zastrzeżenie, a państwem, które wyraziło sprzeciw
kwalifikowany. Proces ten znajduje swoje odzwierciedlenie także w publikowaniu umów
międzynarodowych, z tego względu, że państwa muszą wiedzieć jakiego rodzaju zastrzeżenia
zostały zgłoszone i również jaka jest reakcja poszczególnych państw na tego rodzaju
zastrzeżenia.
Zastrzeżenia są tym elementem zachęcającym państwo do udziału w różnego rodzaju

umowach międzynarodowych, ale też bardzo komplikuje obraz obowiązywania.
Postanowienia konwencji dotyczące wejścia w życie oraz tymczasowego stosowania

traktatów. Problem wejścia w życie traktatu jest najczęściej przedmiotem uregulowań
zawartych w samym traktacie, w postanowieniach końcowych określone są warunki po
spełnieniu których traktat uzyskuje moc prawnie obowiązującą. Zwykle ustalony jest pewien
próg ratyfikacji, zatwierdzeń, czy przyjęcia danego traktatu, po zrealizowaniu którego traktat
~ 20 ~
uzyskuje moc prawnie wiążącą. Jeśli traktat nie zawiera postanowień dotyczących jego
wejścia w życie, to w myśl konwencji wiedeńskiej wszystkie państwa negocjujące traktat
powinny wyrazić zgodę na związanie się tym traktatem. Problemem istotnym z punktu
widzenia praktyki traktatowej jest możliwość tymczasowego stosowania traktatu. Oznacza, że
nie zostały jeszcze spełnione wszystkie formalne wymagania dotyczące jego wejścia w życie,
ale państwa z pewnych powodów są zainteresowane, aby taki traktat już zaczął obowiązywać
pomiędzy tymi państwami, które swoją zgodę wyraziły. Innego rodzaju sytuacje znane są w
praktyce od dawna. Słynnym przykładem na tego rodzaju tymczasowe stosowanie traktatu
było przyjęcie protokołu Litwinowa, który umożliwił wcześniejsze stosowanie traktatu
paryskiego- tzw. paktu Brianda-Kelloga delegalizującego wojnę w świetle prawa
międzynarodowego. Tymczasowe stosowanie traktatów najczęściej wynika z porozumienia
pomiędzy stronami tego traktatu. Może być przewidziane w samym traktacie, ale nie powinno
to tymczasowe stosowanie traktatu być formą obejścia tych wymagań, które wynikają z
danego traktatu do jego pełnego uprawomocnienia się. Komisja Prawa Międzynarodowego
zajmowała się tym zagadnieniem, a więc podnoszono problem tymczasowego stosowania
traktatu. Zwrócono uwagę, że rzeczywiście za zgodą stron można przewidzieć tego rodzaju
praktykę, ale jednocześnie trzeba ją poddać pewnym rygorom czasowym, czyli ograniczyć ten
okres, kiedy traktat będzie tymczasowo stosowany, żeby nie było próbą ominięcia procedur
ratyfikacyjnych, czy zatwierdzeń.
Zagadnienie przestrzegania traktatów zostało ujęte w dwóch postanowieniach

konwencji. Kluczowym pod tym względem jest art. 26 i stanowiący jego uzupełnienie art. 27.
Art. 26 został zatytułowany pacta sunt servanda. W jego treści zawarto rozwinięcie tej zasady
już w odniesieniu do prawa traktatów. Traktat będące w mocy wiąże strony i powinien być
przez nie stosowany w dobrej wierze. W doktrynie uznano, że art. 26 można traktować z
jednej strony jako odzwierciedlenie ogólnej zasady prawa, z drugiej dzięki konwencji jest to
także zasada traktatowa. Uzupełnienie wynikające z art. 27 jest to uzupełnienie, które dotyczy
prawa wewnętrznego, czyli poszczególnych państw stron danego traktatu. Art., 27 zawiera
bardzo istotną regułę- państwo nie może powoływać się na swoje prawo wewnętrzne, by
usprawiedliwić niewypełnianie postanowień traktatu.
W tej samej części konwencji zawarto też postanowienia dotyczące stosowania

traktatów pod względem terytorialnym (przestrzennym) oraz czasowym. Zakres terytorialny:
konwencja wiedeńska właściwie ogranicza się w odniesieniu do tej kwestii do jednego
artykułu- 28, który wprowadza ogólną regułę, że jeśli nic innego nie wynika z traktatu lub nie
zostało uzgodnione w inny sposób traktat wiąże strony w stosunku do całego ich terytorium.
Należy zauważyć, że istnieją umowy międzynarodowe, które ze swojej natury odnoszą się do
określonego fragmentu terytorium. Są np. umowy międzynarodowe, które dotyczą żeglugi na
rzekach międzynarodowych. Mamy do czynienia z tzw. traktatami zlokalizowanymi, które
odnoszą się do pewnej części terytorium, są umowy międzynarodowe, które nie dotyczą
terytoriów państwowych, ale np. współpracy w dziedzinie korzystania z przestrzeni
kosmicznej, współdziałania pastw na obszarach polarnych- umowy zlokalizowane odnoszące
się do terytorium pozapaństwowego. Należy zwrócić jeszcze uwagę na klauzule umowne,
które również mogą powodować pewnego rodzaju ograniczenia. W niektórych umowach
~ 21 ~
możemy spotkać tzw. klauzule kolonialne i klauzule federalne, które dotyczą państw tzw.
związkowych. Klauzula kolonialna to klauzula, z której wynika czy dany traktat ma
zastosowania wyłącznie do terytorium państwa metropolii, czy jest także stosowany w
odniesieniu do terytoriów zależnych i ewentualnie do których z tych terytoriów. Klauzula
federalna (federacyjna) dotyczy państw, które przyznały pewne uprawnienia w zakresie
zawierania umów międzynarodowych swoim częściom składowym. Obecność klauzuli w
takiej sytuacji będzie oznaczała, że od zgody władz poszczególnych części składowych
będzie zależało stosowanie tego traktatu na terytorium danej części składowej. Dotyczy to
przede wszystkim kantonów szwajcarskich, landów niemieckich.
Zakres czasowy stosowania traktatów może być oparty na pewnych ogólnych regułach
temporalnych, też jeszcze właściwie zaczerpniętych z prawa rzymskiego. Pierwsza taka
reguła to zasada lex retro non agit- prawo nie działa wstecz, akty prawne nie mają mocy
retroaktywnej. W świetle konwencji wiedeńskiej również ta zasada została włączona do jej
postanowień i oznacza, że traktat wiąże strony w odniesieniu do faktów, zdarzeń,
okoliczności, które wystąpiły po wejściu w życie tego traktatu w stosunku do danego państwa
strony, o ile odmienny zamiar nie wynika z traktatu lub nie został uzgodniony przez strony.
Druga ważna zasada temporalna to zasada lex posterior derogat legi priori- prawo późniejsze
wyłącza stosowanie prawa wcześniejszego. Na gruncie prawa traktatów możemy powiedzieć,
że traktat późniejszy, dotyczący tego samego przedmiotu, wyłączy stosowanie traktatu
wcześniejszego. Należy zaznaczyć, iż mimo, że przedmiot uregulowań może być taki sam, w
odniesieniu do obu traktatów, to może zdarzyć się również tak, że zakres tych postanowień
nie jest identyczny. Konwencja przewiduje, że zasadniczo wiąże traktat późniejszy, a
wcześniejszy o tyle, o ile można go pogodzić z traktatem późniejszym. Problem ten pojawia
się z tego względu, że nieco inaczej w prawie wewnętrznym postanowienia umów
międzynarodowych często pomija się kwestię obowiązywania wcześniejszych porozumień.
Nie zawsze krąg państw zainteresowanym nowym traktatem jest zbieżny z kręgiem, który
zawarł wcześniejszy. Kolejna reguła- zasada, że państwa zawsze są związane postanowienia
ich wspólnego traktatu.
Interpretacja (wykładnia) traktatów. Tzw. wykładnia autentyczna pochodzi od tego

organu, który daną normę prawną przyjął, możemy mieć wykładnię dokonywaną przez organ,
który stosuje daną normę, wykładnia doktrynalna, która jest dziełem przedstawicieli nauk
prawnych. Z punktu widzenia metody, która jest stosowana przy dokonywaniu wykładni
norm prawnych mówi się o wykładni logicznej, językowej, historycznej. Przechodząc na
grunt prawa traktatów należy zwrócić uwagę na 3 zasadnicze koncepcje wykładni. Pierwsza
koncepcja dotycząca wykładni traktatu to tzw. koncepcja obiektywistyczna. Koncepcja ta
zakłada, że tekst traktatu powinien był wyjaśniany z uwzględnieniem zwykłego znaczenia
słów użytych w danym akcie. Patrząc na doktrynę prawa międzynarodowego to m. in.
Grocjusz by zwolennikiem takiego obiektywistycznego wyjaśniania znaczenia postanowień
traktatu. Druga koncepcja określana mianem subiektywistycznej to koncepcja, w której
wychodzi się z założenia, że nie zawsze przystępując do zawierania traktatu, do rokowań
prowadzących do ustalenia tekstu traktatu osiągniemy w efekcie ten zamierzony cel. Chodzi
tutaj o to, że niekiedy rokowania, które prowadzone są przez państwa doprowadzają do
~ 22 ~
przyjęcia tekstu traktatu, który nie uwzględnia pierwotnych zamierzeń, intencji stron. W
związku z tym zwolennicy tej koncepcji wskazują, że należy odwoływać się do materiałów z
prac przygotowawczych, by na ich podstawie ustalić pierwotny zamiar stron. Określana jest
też mianem wykładni intencjonalnej. Zwolennikiem był m. in. prof. Stanisław Ehrlich.
Trzecią koncepcję określa się mianem koncepcji teleologicznej albo celowościowej. Jest to
koncepcja z pewnych względów najbardziej pragmatyczna, ponieważ odwołuje się do celu,
który miał być osiągnięty za pomocą danego traktatu. Te trzy koncepcje znalazły też swoje
odzwierciedlenie w konwencji wiedeńskiej, z tym, że zawiera ona ogólną regułę wykładni i
środki uzupełniające. Ogólna reguła wykładni traktatu została zawarta w art. 31 konwencji i
należy wymienić 3 elementy/wskazówki/wytyczne interpretacyjne mieszczące się w ramach
tej ogólnej zasady. Po pierwsze traktat należy interpretować w dobrej wierze, po drugie
zgodnie ze zwykłym znaczeniem użytych w nim słów czy wyrażeń, ale w ich kontekście i po
trzecie w świetle jego cel i przedmiotu. Zwykłe znaczenie słów zawartych w traktacie należy
rozumieć w ten sposób- jeśli jakimś wyrażeniom chce się nadać specjalne znaczenie, to w
postanowieniach traktaty zamieszcza się tzw. słowniczek i wyjaśnia się w nim te terminy,
które powinny być rozumiane zgodnie z postanowieniami danej umowy. Kontekst zgodnie z
art. 31 obejmuje oświadczenie stron w związku z zawarciem traktatu. Konwencja w ramach
zasady ogólnej z jednej strony koncepcja obiektywistyczna, czyli to zwykłe znaczenie
wyrażeń użytych w traktacie i po drugie koncepcja teleologiczna tam, gdzie mowa jest o celu
i przedmiocie danego traktatu. W ramach tzw. środków uzupełniających ma zastosowanie
koncepcja subiektywistyczna, czyli środki uzupełniające odwołują się do zamiaru stron, które
możemy odczytać przede wszystkim na podstawie prac przygotowawczych i odwołując się do
okoliczności towarzyszących zawarciu traktatu. W świetle postanowień konwencji są
właściwie trzy sytuacje, w których sięgamy do środków uzupełniających: chęć potwierdzenia
tego rezultatu, który uzyskaliśmy po zastosowaniu zasady ogólnej, po drugie kiedy
zastosowaliśmy regułę ogólną, ale nadal istnieje dwuznaczność, trzecia możliwość dotyczy
sytuacji, kiedy po zastosowaniu ogólnej reguły doszliśmy do wyniku, który jest absurdalny,
niemożliwy do zastosowania w praktyce. Dla zilustrowania tego problemu często odwołuje
się literatura prawa międzynarodowego do postanowień Karty NZ w kontekście jej
postanowień, które dotyczą ustania członkostwa. Chodzi o to, że KNZ nie zawiera
uregulowań dotyczących występowania. Przed traktatem z Lizbony podobna sytuacja była w
UE- były ustalone zasady dotyczące uzyskania członkostwa unijnego, ale nie było mowy o
wystąpieniu Z UE. Mówiąc o zasadzie wykładni trzeba pamiętać o zasadzie ogólnej i
środkach uzupełniających, które oznaczają odwołanie się do materiałów z prac
przygotowawczych, okoliczności towarzyszących zawieraniu traktatu by ustalić pierwotny
zamiast stron. Kolejne ważne zagadnienie dotyczące wykładni wiąże się z zawarciem traktatu
w kilku językach autentycznych. Traktat wielostronny może być zawarty w kilku językach
przy czym jeden z języków może być uznany za język uprzywilejowany. Wtedy wątpliwości
interpretacyjne powinniśmy rozważać przede wszystkim z uwzględnieniem tej wersji
językowej, ale może być także sytuacja, kiedy wszystkie języki są na równi autentyczne, czy
określa się, że wszystkie języki mają jednakową moc prawną. W takich sytuacjach może
dochodzić do różnych nieporozumień. Zgodnie z konwencją przyjęto zasadę, że znaczenie
poszczególnych postanowień traktatu jest takie samo we wszystkich tekstach autentycznych.
~ 23 ~
W konwencji zostało także uzgodnione, że jeśli nie możemy domniemanie w praktyce

wykorzystać, ale szukamy znaczenia, które godzi te różne teksty autentyczne biorąc pod
uwagę cel i przedmiot traktatu (poszukujemy znaczenia pośredniego).
Kolejne zagadnienie w tej części traktatu to zagadnienie stosunku państw trzecich do

traktatu. Biorąc pod uwagę zasadę ogólną- ius facit inter partes- prawo wiąże strony, w tym
wypadku traktat jest obowiązujący dla stron i ta zasada może być jeszcze uzupełniana także
drugą paremią- Pacta tertus nec nocent nec prosunt- traktat nie tworzy ani praw ani
obowiązków dla państw trzecich bez ich zgody. W świetle praktyki międzynarodowej istnieją
umowy międzynarodowe które odnoszą się także do sytuacji państw trzecich i przewidują dla
nich prawa, uprawnienia lub nawet obowiązki. Mamy traktaty na korzyść państw trzecich,
określamy je jako pacta in favorem tertii i traktaty na niekorzyść państw trzecich- pacta in
detrimendum terii. Traktaty na korzyść państw trzecich mogą być traktatami, które tą korzyść
przewidują dla jakiegoś konkretnego, określonego państwa np. umowy zawierane w ramach
UNESCO, które dotyczyły różnych zaniedbanych obiektów na terytorium różnych państw,
może to był traktat, który dotyczy pewnej grypy państw, czy możliwa jest też sytuacja, że taki
traktat przewiduje dla wszystkich państw, np. traktat dotyczący wolności żeglugi np. na
Kanale Sueskim, gdzie powiedziane jest, że wszystkie statki niezależnie od bandery
korzystają z wolności żeglugi. W odniesieniu do traktatów na korzyść państw trzecich
przyjęto takie rozwiązanie, że państwo trzecie jeśli nie wynika wyraźnie z traktatu nie musi
oświadczyć wyraźnie swojej woli korzystania z tego uprawnienia przedstawić, czyli istnieje
domniemanie, że państwo akceptuje takie uprawnienie. Jeśli państwo zacznie już korzystać z
takiego uprawnienia to zgodnie z konwencją odebranie, czy ograniczenie takiego uprawnienia
nie jest możliwe bez zgody państwa trzeciego. Państwo trzecie staje się współdysponentem
tego uprawnienia wynikającego z danego traktatu. Inaczej nieco uregulowano sprawę
traktatów na niekorzyść państw trzecich. W przypadku, jeżeli z traktatu wynika obowiązek na
rzecz państwa trzeciego konwencja wiedeńska przewiduje, że przyjęcie takiego obowiązku
musi być wyraźne, musi nastąpić w formie pisemnej. Zgoda na przyjęcie obowiązku nie jest
wymagana wówczas, kiedy tego rodzaju obowiązek wynika z ogólnie przyjętych
zwyczajowych norm prawa międzynarodowego np. może zdarzyć się tak, że w traktacie
pokojowym, który zawierany jest po zakończeniu jakiegoś konfliktu zbrojnego, obciąża się
agresora, który nie jest stroną tego traktatu obowiązkiem reparacyjnym.
Czwarta część konwencji dotyczy zmiany, modyfikacji i dodamy jeszcze rewizji

traktatu. Wiąże się z wprowadzeniem poprawek do postanowień traktatów, jeśli strony
traktatu uznają, że z jakichś względów takie poprawki są potrzebne. W postanowieniach
konwencji rozróżnia się dwie sytuacje. Jedna dotyczy tego, kiedy poprawki są brane pod
uwagę przez wszystkie strony traktatu i wtedy mówimy o zmianie traktatu, jeśli strony
traktatu zaakceptuję tego rodzaju poprawki. W odniesieniu do zmiany mamy sytuację, kiedy
wszystkie strony traktatu mogą wypowiedzieć się i zdecydować potem, czy chcą być
związane tymi poprawkami, czy nie. Należy dokonać rozróżnienia pewnych sytuacji-
generalnie państwo jest związane wtedy zmienionym traktatem, kiedy wyraziło na to zgodę,
ale są takie umowy międzynarodowe, w których zmiana postanowień umowy następuje
większością głosów (np. statuty organizacji międzynarodowych). W odniesieniu do innych
~ 24 ~
umów międzynarodowych zmiana oznacza, że przedstawia się tego rodzaju poprawki

wszystkim stronom, a one już decydują, które chcą być związane zmienionym traktatem, a
które dotychczasową wersją. Natomiast o modyfikacji traktatu mówimy wtedy, kiedy
poprawki z założenia mają dotyczyć tylko niektórych stron traktatu. Po pierwsze modyfikacja
może być zakazana, czyli traktat może generalnie nie dopuszczać takiej ewentualności, że
poprawki będą wprowadzone tylko w odniesieniu do niektórych postanowień i jeżeli
modyfikacja nie jest zakazana to jest ona dopuszczalna, ale przy spełnieniu pewnych
warunków. Modyfikacja nie może wpływać niekorzystnie na sytuację pozostałych stron
traktatu, czyli tych, które nie będą związane tymi poprawkami i modyfikacjami, nie może
odnosić się do postanowienia niezbędnego dla osiągnięcia celu i przedmiotu traktatu- ma
dotyczyć tych mniej istotnych postanowień. Trzecie określenie, które nie zostało
uwzględnione w konwencji wiedeńskiej, ale które wiąże się też z różnymi unormowaniami
zawartymi w umowach międzynarodowych, zwłaszcza w odniesieniu do niektórych
organizacji międzynarodowych- problem rewizji traktatu. Rewizja traktatu określana jest jako
dostosowanie postanowień całego traktatu do zmienionych potrzeb stron tego traktatu.
Rewizja traktatu zwykle wymaga bardziej skomplikowanej procedury niż wprowadzenie
zmian. Na przykładzie Karty NZ możemy taką różnicę dostrzec. W KNZ jest powiedziane, że
zmiana Karty może nastąpić w głosowaniu większość 2/3 głosów państw należących do
organizacji. Tego rodzaju poprawki są zgłaszane podczas sesji Zgromadzenia Ogólnego.
Dotychczas kilkakrotnie zmiany postanowień Karty następowały- kiedy poszerzono skład
Rady Bezpieczeństwa (11->15), dwukrotnie poszerzano skład Rady Gospodarczej i
Społecznej (18->27->54). Natomiast rewizja Karty wymaga zwołania specjalnej konferencji
rewizyjnej i też podczas takiej konferencji wymagana jest większość 2/3 głosów państw
członkowskich. Dotychczas taka konferencja się jeszcze nie odbyła. Traktaty unijne –np. z
Lizbony, Nicei, Amsterdamu określamy mianem traktatów rewizyjnych- zmiany istotne,
głęboko wnikały w istotę UE.
Nieważność traktatów. Zgodnie z konwencją działa domniemanie ważności traktatu.

Zakładamy, że traktat jest ważny i ta jego ważność może być podważona wyłącznie z
powołaniem się na przyczyny, które zostały przewidziane w konwencji wiedeńskiej. Jest 8
przyczyn nieważności traktatów, przy czym 3 przyczyny powodują nieważność bezwzględną,
a 5 względną. W konwencji wiedeńskiej każdej z przyczyn nieważności poświęcono odrębny
artykuł, dzięki czemu można dosyć dokładnie określić wszystkie kryteria, które dotyczą
każdej z przyczyn.
W przypadku nieważności względnej traktatu chodzi o unieważnienie zgody państwa

na związanie się traktatem. W związku z tym przyczyny tej nieważności są powoływane
przez stronę. W przypadku nieważności względnej traktatu możliwa jest konwalidacja, czyli
możliwe jest po usunięciu przyczyn nieważności przywrócenie ważności tej zgody państwa
na związanie się traktat, oraz możliwa jest w odniesieniu do niektórych przyczyn tej
nieważności podzielność postanowień traktatu. Konwencja wiedeńska odnosząc się do
podzielności postanowień traktatu wskazuje na pewne warunki, które muszą być spełnione,
aby ta podzielność mogła być zastosowana. Należy zwrócić uwagę po pierwsze na to, że te
postanowienia dotknięte taką nieważnością można oddzielić od pozostałych postanowień, po
~ 25 ~
drugie te postanowienia, które były dotknięte wadą nieważności nie były podstawą zgody
państwa na związanie się tym traktatem- nie są to te podstawowe postanowienia dla danego
traktatu i trzeci warunek- stosowanie tych pozostałych postanowień traktatu nie jest
niesprawiedliwe, gdyż stanowią one pewną spójną całość. Przyczyny nieważności względnej
możemy jeszcze podzielić na przyczyny, które związane są z prawem wewnętrznym-2 i 3
pozostałe to wady oświadczenia woli. Pierwsza przyczyna nieważności względnej związana z
prawem wewnętrznym to naruszenie normy prawa wewnętrznego dotyczącej kompetencji do
zawierania traktatu, jeżeli naruszenie jest oczywiste i dotyczy normy o podstawowym
znaczeniu dla porządku wewnętrznego państwa. Oczywiste naruszenie to naruszenie, które
jest ewidentne dla działających w dobrej wierze i zgodnie ze zwykłą praktyką. Druga sytuacja
dotyczy przekroczenia ograniczenia pełnomocnictwa do zawarcia traktatu pod warunkiem iż
fakt istnienia tego ograniczenia był podany do wiadomości, notyfikowany pozostałym
umawiającym się państwom. Trzy dalsze przyczyny są związane z wadami oświadczenia
woli. Do tych przyczyn zaliczamy błąd, podstęp i przekupienie przedstawiciela państwa. Błąd
został określony w konwencji także przez wskazanie cech, które powinien spełniać. Po
pierwsze jest to błąd dotyczący fakty lub sytuacji, nie może być to błąd co do prawa (zgodnie
z ogólną zasadą, że nieznajomość prawa szkodzi), po drugie musi to być błąd istotny, tzn.
taki, błąd, że gdyby strona wiedziała to takiego traktatu by nie zawarła i po trzeci musi to być
błąd niezawiniony i niewynikający z niedbalstwa. Jednym z najgłośniejszych kazusów
dotyczących błędu była sprawa, która znalazła finał przed Międzynarodowym Trybunałem
Sprawiedliwości, a spór dotyczył Kambodży i Tajlandii i rozgraniczenia ich terytorium, a
właściwie przedmiotem sporu była świątynia Preah Vihear (?) znajdująca się na pograniczu.
Jeszcze na pocz. XX w. zostało zawarte porozumienie pomiędzy Francją (Kambodża była
protektoratem francuskim) i Tajlandią na podstawie którego Komisja miała dokonać
rozgraniczenia. Nie uczestniczyła właściwie w tym rozgraniczaniu strona tajlandzka- zdała się
na Komisję. Doszło do rozgraniczenia w wyniku którego świątynia znalazła się po stronie
Kambodży. Dopiero w 1954 r. Tajlandia zakwestionowała ten podział. Druga wada
oświadczenia woli to podstęp. Konwencja wiedeńska wyjaśnia iż jest to oszukańcze
postępowanie innego państwa zmierzające do wprowadzenia w błąd kontrahenta- celowe
wprowadzenie w błąd. Ostatnia z przyczyn nieważności względnej to przekupienie
przedstawiciela państwa, czyli korupcja. Obecnie jest wiele konwencji dotyczących wyłącznie
korupcji.
Trzy kolejne przyczyny nieważności to przyczyny nieważności bezwzględnej.

Nieważność bezwzględna zachodzi niezależnie od inicjatywy stron i czyni traktat niebyłym
od samego początku. Nieważność ta nie dopuszcza konwalidacji i podzielności. Przyczyny
nieważności bezwzględnej: przymus w stosunku do przedstawiciela państwa, przymus w
stosunku do państwa i sprzeczność traktatu z normami bezwzględnie obowiązującymi-
normami ius cogens. Przymus w stosunku do przedstawiciela państwa polega na groźbie lub
użyciu siły w stosunku do tego przedstawiciela (przymus fizyczny lub psychiczny). Przymus
w stosunku do państwa również polega na groźbie lub użyciu siły w stosunku do państwa, ale
niezgodny z zasadami prawa międzynarodowego określonymi w Karcie NZ- nie każdy więc
przymus w stosunku do państwa. Trzecia przyczyna dotyczy sprzeczności z normami
imperatywnymi, bezwzględnie obowiązującymi, o charakterze ius cogens. W konwencji
~ 26 ~
wiedeńskiej określono cechy tych norm. Nie zamieszczono katalogu norm bezwzględnie
obowiązujących. Norma bezwzględnie obowiązująca jest to norma przyjęta lub uznana przez
społeczność międzynarodową jako całość, od której żadna wyjątki nie są dozwolone i po
trzecie jest to norma, które nie może być uchylona, a jedynie zastąpiona normą o takim
samym charakterze. Są to np. norma zakazująca użycia siły w stosunkach
międzynarodowych, nakazująca ochronę integralności terytorium i nienaruszalności granic
państwa, zakaz ingerencji w wewnętrzne sprawy państwa, obowiązek poszanowania
podstawowych praw człowieka.
Zamknięty katalog 8 przyczyn nieważności.
Wygaśnięcie traktatu. Należy zwrócić uwagę, że może to oznaczać wygaśnięcie

traktatu dla wszystkich stron, które się nim związały i możliwe jest także wygaśnięcie traktatu
w odniesieniu do konkretnego państwa strony. W przypadku wygaśnięcia traktatu może on
przez jakiś czas obowiązywać, być stosowany przez strony i później albo traci tę moc
obowiązującą właściwie w odniesieniu do wszystkich państw albo w odniesieniu do jednego.
Przyczyny wygaśnięcia traktatu można podzielić na 2 zasadnicze grupy: 1) przewidziane w
samym traktacie, 2) nieprzewidziane w traktacie, które podlegają dalszemu podziałowi. W
odniesieniu do przyczyn, które są przewidziane w traktacie wskazuje się najczęściej 3 takie
sytuacje: upływ czasu, na jaki traktat został zawarty- dotyczy traktatów terminowych,
spełnienie się warunku rozwiązującego przewidzianego w traktacie- dotyczy zdarzenia
przyszłego, ale niepewnego- nie jest powiedziane, że ten warunek w ogóle się spełni i
niewiadomo też kiedy, np. umowa dotycząca siedziby ONZ, postanowienie o Układzie
Warszawskim z 1955 r., wypowiedzenie postanowień danej umowy zgodnie z warunkami w
niej przewidzianymi. Traktat może przewidywać określoną procedurę wypowiedzenia-
zazwyczaj jest to obowiązek notyfikacji i wypowiedzenie traktatu staje się skuteczne po
upływie pewnego czasu od tej notyfikacji. Zwykle nie skutkuje to natychmiast, ponieważ
pozostałe strony traktatu muszą dowiedzieć się o tym, że jeden z kontrahentów zdecydował o
wypowiedzeniu tych postanowień. Warto zwrócić uwagę na postanowienie konwencji, które
dotyczy obniżenia się liczby państw poniżej tego poziomu, który był wymagany do wejścia w
życie danego traktatu. Zgodnie z konwencją takie obniżenie się liczby państw stron nie
powoduje automatycznie wygaśnięcia tego traktatu. Druga grupa przyczyn to przyczyny które
nie są przewidziane w traktacie i tutaj dokonuje się jeszcze podziału na przyczyny, które
skutkują automatycznym wygaśnięciem traktatu i przyczyny, które powodują takie
wygaśnięcie z inicjatywy stron. Do przyczyn skutkujących automatycznym wygaśnięciem
traktatu zalicza się zazwyczaj 4 przyczyny: 1) zniknięcie podmiotu traktatu; 2) zniknięcie
przedmiotu traktatu; 3) całkowite wykonanie traktatu; 4) zgodną wolę stron tego traktatu.
Pierwsza przyczyna wiąże się z upadkiem państwa, które zawarło taki traktat, np. traktaty
zawarte między państwami niemieckimi. Druga możliwość, zniknięcie przedmiotu traktatu,
czyli znika przedmiot regulacji traktatowej, np. traktaty dotyczące żeglugi na rzece
międzynarodowej i jeżeli taka rzeka utraci walor żeglowności to znika przedmiot regulacji i
taka umowa wygaśnie, traktatu zawierane w celu ochrony różnych ginących, zagrożonych
gatunków fauny i flory. Całkowite wykonanie traktatu ma miejsce np. jeśli traktat dotyczy
konkretnego świadczenia, np. zwrotu dóbr wywiezionych w czasie wojny. Ostatnia
~ 27 ~
przyczyna- kiedy strony umowy dochodzą do przekonania, że ze względu na okoliczności

dalsze stosowanie tego traktatu jest zbędne. Gdy chodzi o przyczyny powoływane przez
poszczególne strony traktatu wymienia się na ogół 6 takich sytuacji: 1) pogwałcenie traktatu
przez partnera; 2) trwała niemożność wykonania umowy; 3) zasadnicza zmiana okoliczności;
4) sprzeczność traktatu z nowo powstałą normą bezwzględnie obowiązującą; 5) zawarcie
nowego traktatu z którym poprzedni traktat jest sprzeczny; 6) wypowiedzenie traktatu
nieprzewidziane w jego postanowieniach. Pogwałcenie traktatu przez partnera musi polegać
na odrzuceniu traktatu przez partnera albo działaniu sprzecznym z jego celem i przedmiotem.
Zależy to również od tego, czy traktat naruszony jest traktatem dwustronnym, czy
wielostronnym. Jeśli jest dwóch kontrahentów i jeden z nich narusza te podstawowe
zobowiązania, czy wręcz odrzuca traktat trudno wymagać od drugiego, by mimo to wypełniał
swoje obowiązki. Jeśli jest to traktat wielostronny i niektórzy kontrahenci go naruszają to
dopuszcza się różne warianty postępowania, w zależności też od tego, na ile to postępowanie
naruszające traktat jest dotkliwe i na ile ma powszechny zasięg. W przypadku traktatu
wielostronnego może być sytuacja, w której eliminuje się tego kontrahenta, który narusza
postanowienia traktatu, może zrezygnować z takiego traktatu państwo, które najbardziej
odczuwa to pogwałcenie, ale możliwa jest też sytuacja, że wszystkie strony dojdą do
przekonania, że takiego traktatu nie będą dalej stosowały. Druga przyczyna określana jako
trwała niemożność wykonania traktatu i konwencja wyjaśnia, że chodzi tu o zniknięcie lub
zniszczenie przedmiotu, który jest niezbędny dla strony do wykonania tego traktatu (dotyczy
tylko niektórych stron), np. państwa zawierają porozumienie dotyczące wielostronnej pomocy
na rzecz państw głodujących i w takiej sytuacji państwa, które nagle samo stanie w obliczu
jakiejś klęski żywiołowej nie jest w stanie pomagać innym państwom i w takiej sytuacji może
uznać, że taki traktat wypowie. Gdy chodzi o zasadniczą zmianę okoliczności, czyli tzw.
klauzulę rebus sic stantibus jest to jeden z istotnych problemów w zakresie wygaśnięcia
traktatu, ponieważ stanowi pewne zaprzeczenie obowiązywania zasady pacta sunt servanda.
Przesłanki powoływania się na zasadniczą zmianę okoliczności są następujące: 1) zmieniają
się okoliczności, które istniały w chwili zawierania traktatu i były podstawą zgody państwa na
związanie się traktatem; 2) strony traktatu nie przewidziały, że taka zmiana okoliczności
może nastąpić; 3) w wyniku tej zasadniczej zmiany okoliczności zmienia się zakres praw i
obowiązków stron, które pozostały im do wykonania na podstawie traktatu. Mimo spełnienia
tych 3 warunków nie można się powoływać na zasadniczą zmianę okoliczności w odniesieniu
do traktatów granicznych, na zasadniczą zmianę okoliczności nie może powoływać się
państwo, które swoim niezgodnym z prawem postępowaniem doprowadziło do takiej zmiany.
Kolejna przyczyna jest związana z powstaniem nowej normy bezwzględnie obowiązującej,
czyli sprzeczność traktatu z nowopowstałą normą ius cogens spowoduje jego wygaśnięcie.
Kolejna przyczyna- zawarcie nowego traktatu, który jest nie do pogodzenia z traktatem
poprzednim. Ostatnia przyczyna- wypowiedzenie traktatu nieprzewidziane w jego
postanowieniach, ale w inny sposób uzgodnione przez strony.
Zawieszenie stosowania traktatu. Zawieszenie stosowania traktatu polega na tym, że w

okresie zawieszenia strony nie korzystają z praw, ale też nie wypełniają obowiązków
wynikających z traktatów, ale traktat nie traci swojej mocy obowiązującej. W okresie
zawieszenia strony traktatu nie powinny postępować w taki sposób, który uniemożliwiłby
~ 28 ~
jego przywrócenie. Powody zawieszenia stosowania traktatu: 1) strony same mogą ustalić, że
na jakiś czas zawieszają stosowanie tego traktatu, a po tym czasie ewentualnie przywrócą
jego dalsze stosowanie- zgodna wola stron; 2) pogwałcenie traktatu przez kontrahentów; 3)
zasadnicza zmiana okoliczności- strony decydują się na zawieszenie traktatu, żeby
dostosować się do tej zmiany; 4) wybuch konfliktu zbrojnego. Może być jeszcze czasowa
niemożność wykonania traktatu.
Miejsce umów międzynarodowych w polskim systemie prawnym. Regulują przepisy

konstytucyjne, ustawa z dnia 14 kwietnia 2000 r. i do tej ustawy zostało wydane
rozporządzenie (wykonawcze) Rady Ministrów w sprawie wykonania ustawy z dn. 28
sierpnia 2000 r. W odniesieniu do przepisów Konstytucji należy zwrócić uwagę po pierwsze
na przepis, który dotyczy klauzuli generalnej- mianowicie przestrzegania przez RP prawa
międzynarodowego, natomiast w przepisach dotyczących źródeł prawa w art. 87 ratyfikowane
przez Polskę umowy międzynarodowe zostały zaliczone do źródeł powszechnie
obowiązującego prawa RP. Procedura ratyfikacyjna wynika z Konstytucji. W świetle
przepisów Konstytucji ratyfikacja umów międzynarodowych, które ujęte są w ramach 5ciu
grup wymaga ustawowej zgody parlamentu. Jeżeli umowa wymaga ratyfikacji, a nie należy
do tych 5ciu grup wtedy szef rządu przedkłada Prezydentowi taką umowę do ratyfikacji i
informuje o tym Sejm. Osobny tryb ratyfikacyjny przewidziano dla umów na podstawie
których Polska przekazuje pewne uprawnienia organów państwowych na rzecz organów lub
organizacji międzynarodowych- art. 90. Są 2 możliwości: jeżeli tryb parlamentarny to wtedy
większością 2/3 głosów w obu izbach parlamentu przy obecności co najmniej połowy
ustawowej liczby posłów i senatorów lub ogólnokrajowe referendum. W świetle Konstytucji
umowy, które są ratyfikowane i zostały ogłoszone stanowią część porządku polskiego i
powinny być stosowane bezpośrednio jeśli ich stosowanie nie wymaga wydania aktów
wykonawczych.
**Dwie koncepcje: monistyczna i dualistyczna. Dualizm zakłada istnienie odrębnych
systemów prawa międzynarodowego i prawa wewnętrznego, monizm zakłada jedność tych
systemów. Metody introdukcji: recepcyjne i pozarecepcyjne.**<- prof. odsyła przy tych
zagadnieniach do materiałów z ćwiczeń sama nie omawiając zagadnień.
Podmiotowość prawnomiędzynarodowa.
Podmiotem prawa międzynarodowego jest ten, kto posiada prawa i obowiązki

wynikające bezpośrednio z norm prawnomiędzynarodowych. Pojęcie podmiotu przede
wszystkim w sensie doktrynalnym. Jednym z nielicznych traktatów, gdzie pojawia się to
określenie jest konwencja wiedeńska z 69 r. Atrybuty podmiotu prawa międzynarodowego, a
zatem jakich cech powinnyśmy poszukiwać u kandydatów na podmioty prawa
międzynarodowego: do podstawowych atrybutów podmiotowości prawnomiędzynarodowej
zaliczamy zdolność do zawierania umów międzynarodowych. Drugim atrybutem powinna
być zdolność do utrzymywania kontaktów z innymi podmiotami tego prawa (prawo do
~ 29 ~
wysyłania i przyjmowania przedstawicieli dyplomatycznych). Trzecia istotna cecha- zdolność

do ponoszenia odpowiedzialności międzynarodowej- chodzi przede wszystkim o
odpowiedzialność za naruszenie prawa międzynarodowego. Czwarta cecha- zdolność do
występowania w charakterze strony przed sądami międzynarodowymi. Tworząc katalog
podmiotów prawa międzynarodowego będziemy starali się poszukiwać tych cech, ale należy
zauważyć, że nie wszystkie cechy będą w pełnym zakresie występowały w stosunku do
wszystkich podmiotów tego prawa. Podmioty prawa międzynarodowego: 1) państwa/części
składowe państw; 2) organizacje międzynarodowe (o charakterze rządowym!); 3) podmioty o
charakterze religijnym- Stolica Apostolska, Suwerenny Zakon Maltański; 4) tzw. podmioty
nietrwałe- naród walczący o niepodległość, strony wojujące i powstańcy; 5) osoby fizyczne i
prawne.
Państwo- suwerenna jednostka geopolityczna powstała zgodnie z prawem

międzynarodowym, która obejmuje tzw. klasyczne elementy państwa- terytorium, ludność,
władzę najwyższą. Atrybut suwerenności jest tym atrybutem, który przysługuje państwom-
jest to zarówno suwerenność w aspekcie zewnętrznym, jak też i wewnętrznym, czyli tzw.
samowładność i całowładność. We współczesnych stosunkach atrybut ten jest odmiennie
rozumiany niż był rozumiany kiedy koncepcja suwerenności w stosunkach
międzynarodowych się kształtowała.
Kryterium podziału państwa. Pierwszym takim kryterium podziału państw jest

stosunek całości terytorium do części składowych państwa. W związku z tym kryterium
wyróżniamy państwa jednolite, które występują jako całość w stosunkach międzynarodowych
oraz państwa złożone, w ramach których funkcjonują części o pewnych odrębnych cechach
ustrojowych. Państwa złożone możemy podzielić na państwa typu federacyjnego albo
związkowego i te państwa są skonstruowane symetrycznie, a zatem części składowe mają
takie same lub podobne uprawnienia także w dziedzinie stosunków międzynarodowych,
natomiast drugi rodzaj państw złożonych określony jest mianem państw zróżnicowanych- są
zbudowane ze swojej części zasadniczej, ale obejmują też terytoria o odrębnych ustrojowych
cechach. Przechodząc do sytuacji państw federacyjnych możemy powiedzieć, że w
odniesieniu do niektórych państw związkowych części składowe zostały pozbawione
uprawnień w dziedzinie stosunków międzynarodowych, np. stany w USA nie mają żadnych
uprawnień do zawierania umów międzynarodowych. Mamy również przykłady państw
związkowych, których części składowe zostały wyposażone w uprawnienia do zawierania
umów międzynarodowych- RFN, Konfederacja Szwajcarska. W świetle konstytucji RFN
poszczególne landy mają prawo do zawierania umów międzynarodowych za zgodą rządu
związkowego. Również konstytucja Szwajcarii z 1999 r. przewiduje, że kantony mają prawo
do zawierania umów międzynarodowych- nie mogą naruszać praw innych kantonów oraz
prawa federalnego. W dawnej konstytucji Związku Radzieckiego również była mowa o
uprawnieniach międzynarodowych republik związkowych- była mowa nie tylko o prawie
zawierania umów międzynarodowych, ale także o prawie konsulatu, przynależności do
organizacji międzynarodowych- podstawy do tego, by twierdzić, że republiki związkowe
oprócz Związku Radzieckiego jako całość zostały wyposażone w podmiotowość
prawnomiędzynarodową, która jednak była w dużej mierze iluzoryczna. Mówiąc o państwach
~ 30 ~
zróżnicowanych mamy na uwadze te państwa, które mają w swoich terytoriach obszary o

odrębnych cechach ustrojowych- Dania (ze względu na obecność Wysp Owczych jak i
Grenlandii), podobna sytuacja dotyczy Chin, Wielkiej Brytanii- pozostałość po koloniach.
Jeśli chodzi o inne kryteria podziału to można również uwzględnić kryterium dotyczące
stosunku do prawa wojennego i konfliktów zbrojnych. Możemy wyróżnić państwa wojujące-
uczestniczące w toczącym się konflikcie zbrojnym i państwa neutralne. Pojęciem
powiązanym z tymi kryteriami jest pojęcie państwa wieczyście neutralnego, w 1815 r. status
wieczystej neutralności uzyskała Szwajcaria, drugim państwem wieczyście neutralnym jest
Austria od 1955 r. i zasadniczym obowiązkiem, który ciąży na takim państwie jest
nieangażowanie się we wszelkiego rodzaju sojusze, pakty o charakterze wojskowym
zachowując prawo do obrony indywidualnej. Kolejna grupa kryteriów to kryteria
geograficzne. Można tu uwzględnić takie kryterium jak dostęp lub brak dostępu do morza-
dzielimy państwa na nadbrzeżne i śródlądowe. Wykształciło się dodatkowe pojęcie państw o
niekorzystnym położeniu geograficznym (odnoszące się do tzw. wyłącznych stref
ekonomicznych). Kryteria geograficzne odnoszące się do położenia państw nad rzekami
międzynarodowymi, położenie nad basenami morskimi, kryterium wielkości państwa i w
konsekwencji liczby ludności, która to terytorium zamieszkuje (duże ponad 50 mln, średnie 5-
50 mln, poniżej państwa małe, wśród państw małych wyróżnia się państwa miniaturowe-
karłowate, lilipucie- w Europie są to Andora, San Marino, Monako, Liechtenstein- państwa te
nawiązywały ścisłe stosunki z państwami sąsiednimi, np. Andora dopiero w 1993 r. uwolniła
się od zależności feudalnej, opracowano pierwszą konstytucję Andory; Monako było ściśle
powiązane z Francją, w 2002 r. zawarto nowe porozumienie francusko-monakijskie, które
zdecydowanie rozszerza uprawnienia księstwa, ogranicza zależność; w latach 70tych
zmieniono układ zawarty przez Włochy z San Marino zmniejszający zakres zależności
państwa od Republiki Włoskiej; Liechtenstein był z kolei kiedyś powiązany z Austro-
Węgrami, teraz ze Szwajcarią).
Powstanie i upadek państw w świetle prawa międzynarodowego. Mówiąc o sposobach

powstania państwa możemy wskazać 4 zasadnicze sposoby, które nadal odgrywają pewną
rolę w stosunkach międzynarodowych. Zjednoczenie państwa- polega na tym, że dwa lub
więcej państw łączy się i w ich miejsce powstaje jedno nowe państwo. Proces odwrotny do
procesu zjednoczenia to tzw. rozczłonkowanie państwa- polega na tym, że istniejące
wcześniej państwo wskutek procesów dezintegracyjnych ulega podziałowi i w miejsce
jednego państwa znowu powstają dwa lub więcej nowych państw. Trzeci proces powstawania
państwa wiąże się z tzw. secesją- polega on na tym, że od istniejącego państwa powinna
odłączyć się część terytorium i na tym odłączonym terytorium powstaje nowe państwo,
natomiast to dotychczasowe już na zmniejszonym obszarze kontynuuje swój byt
prawnomiędzynarodowy. Ostatni sposób to proces dekolonizacji- polegający na tym, że
terytorium zależne (kolonialne) uzyskuje niepodległość i staje się państwem w rozumieniu
prawa międzynarodowego.
Zjednoczenie: w 1964 r. doszło do połączenia Tanganiki i Zanzibaru w wyniku którego
powstała Tanzania; w 1976 r. po długotrwałym i krwawym konflikcie doszło do zjednoczenia
państw wietnamskich- połączyła się Demokratyczna Republika Wietnamu i Republika
Wietnamu Południowego- w wyniku połączenia powstała Republika Wietnamska; w 1980
~ 31 ~
połączenie Jemenu Południowego i Jemenu Północnego i powstanie nowego państwa-

Republiki Jemenu; często pojawia się w kontekście państwa koreańskiego
Rozczłonkowanie: podział Czechosłowacji w 1993 r.- najpierw została uchwalona ustawa
konstytucyjna, która dotyczyła rozwiązania czeskiej i słowackiej republiki federacyjnej, w
listopadzie doszło do uchwalenia przez parlament ustawy o rozczłonkowaniu, nastąpiła tzw.
aksamitna rewolucja i z dniem 1 stycznia 1993 r. powstały dwa nowe państwa; w 1960 r,
doszło do rozpadu Federacji Mali, w wyniku którego powstała Republika Senegalu i
Republika Mali (tzw. Sudan Zachodni).
Secesja: oderwanie się Pakistanu od Indii w 1947 r, od Pakistanu w 1971 r. oderwała się
Republika Bangladesz; utworzenie w lipcu 2011 r. Sudanu Południowego- państwo powstało
w wyniku oderwania się od Sudanu- przeprowadzono wcześniej referendum, kilkanaście dni
później przyjęty do ONZ, proces nie zakończył się całkiem pomyślnie, ponieważ dochodzi do
poważnych sporów terytorialnych na terenach na których znajdują się bogate złoża ropy
naftowej, na terytoriach przygranicznych utworzono zdemilitaryzowaną strefę; oderwanie się
Czarnogóry od Serbii (secesja i rozczłonkowanie)
Dekolonizacja: dotyczy powstania państw afrykańskich, azjatyckich, amerykańskich.
W odniesieniu do sposobów upadku państwa możemy wymienić 3 sytuacje, które są

zgodne z prawem międzynarodowym. Do upadku państwa dochodzi w wyniku: z
rozczłonkowania, zjednoczenia państwa, inkorporacji, czyli wchłonięcie państwa, które upada
przez istniejące państwo, które jedynie poszerza swoje terytorium kosztem państwa
inkorporowanego. Przypadki inkorporacji są dosyć rzadkie w stosunkach międzynarodowych.
Takim przykładem jest przykład państw niemieckich- wchłonięcie NRD przez RFN- 31
sierpnia 1980 r. został zawarty traktat pomiędzy NRD i RFN o ustanowieniu niemieckiej
jedności, później traktat z 2 września 1990 r. z udziałem państw zaangażowanych po II
wojnie światowej w sprawy niemieckie, ostateczne zjednoczenie Niemiec nastąpiło 3
października 1989 r. Możemy też rozważać procesy fizycznego unicestwienia niektórych
państw, z tego względu, że wiele państw oceanicznych jest usytuowanych bardzo nisko nad
poziomem morza, np. Kiribati ze względu na podnoszenie się poziomu wód oceanicznych
tym państwom grozi fizyczna zagłada, skąd porozumienie z Nową Zelandią, Australią, że
ewentualnie ludność tych państw przeniosłaby się na ich terytoria.
Z procesem powstania państwa wiąże się też zagadnienie uznania państwa i pośrednio
również uznania rządu z punktu widzenia prawa międzynarodowego. Problem uznania
państwa wiąże się z różnymi opiniami wyrażanymi przez przedstawicieli doktryny
dotyczącymi tego, czy uznanie państwa jest obowiązkiem, czy jedynie uprawnieniem ze
strony państw istniejących. Wyraźnie ten problem pojawił się w odniesieniu do Kosowa-
Kosowo w tej chwili (stan na dzień 12 listopada 2012 r.) uznawane jest mniej więcej przez
połowę społeczności międzynarodowej (ponad 90 państw udzieliło takiego uznania na rzecz
Kosowa). W tej chwili z Kosowa wycofały się cywilne organy, pozostały wojskowe- proces
uzyskiwania samodzielności w jakimś sensie postępuje. Społeczność międzynarodowa jest
podzielona- USA poparły, są państwa mające wątpliwości. Ukształtowały się 2 zasadnicze
teorie- konstytutywna i deklaratywna. Zwolennicy teorii konstytutywnej uważają, że państwo
uzyskuje podmiotowość prawnomiędzynarodową dopiero wtedy, kiedy zostaje uznane przez
~ 32 ~
inne państwa (wiążą podmiotowość prawnomiędzynarodową z aktem uznania). Druga teoria,

dominująca, to teoria deklaratywna zgodnie z którą państwo jest podmiotem prawa
międzynarodowego niezależnie od aktu uznania, ale uznanie jest tym elementem, który
stabilizuje, normalizuje sytuację prawnomiędzynarodową państwa. Dosyć interesującą próbę
połączenia obu koncepcji podjął prof. Cezary Berezowski, który twierdził, że właściwie oba
elementy uznania możemy połączyć- uznanie ma charakter konstytutywny dla państwa
uznającego, natomiast dla państwa uznawanego uznanie ma jedynie charakter deklaratywny.
Co do formy uznania państwa najczęściej wyróżnia się uznanie wyraźne- kiedy inne państwo
wyraźnie udziela swojego uznania drugiemu państwu, i uznanie dorozumiane, jeśli z innego
rodzaju aktu możemy wnosić, że takie uznanie następuje- może to być propozycja nawiązania
stosunków dyplomatycznych, propozycja zawarcia traktatu, niekiedy przyjęcie do organizacji
międzynarodowej. Dokonuje się jeszcze jednego rozróżnienia w odniesieniu do uznania
państwa- rozróżnienie na tzw. uznanie de facto i de iure. Uznanie de facto byłoby uznaniem,
które nie ma jeszcze ostatecznego charakteru, może być warunkowe, może być w związku z
tym odwołane. Natomiast uznanie de iure byłoby już uznaniem ostatecznym, nieodwołalnym i
bezwarunkowym. Niektórzy uważają, że uznanie de facto jest instrumentem wywierania
pewnej presji, nacisku na takie nowo powstałe państwo, zwłaszcza jeśli towarzyszą mu
określone warunki, które powinny być przez to państwo spełnione i że jeżeli jakieś państwo
ma wątpliwości co do trwałości, czy do spełnienia tych wymagań państwowości to powinno
się raczej powstrzymać od uznania, a nie stosować uznania de facto.
Z uznaniem państwa może wiązać się też uznanie rządu. Problem uznania rządu
pojawia się w sytuacji tzw. pozakonstytucyjnych zmian rządu. W niektórych państwach
dochodzi do zmian na różnych szczeblach władzy w drodze zamachu stanu, puczu
wojskowego, czy rewolucji. Wtedy pojawia się problem, czy utrzymywać stosunki z tymi
dotychczasowymi władzami, czy też należy nawiązać kontakty z władzami, które doszły do
rządów w drodze niezgodnej z prawem. Ukształtowały się 2 koncepcje- legitymizmu i
efektywności. Zasada legitymizmu wiązana zwykle z tzw. doktryną Tobara z 1907 r
(doktryny ministra spraw zagranicznych Ekwadoru). To koncepcja którą, w tym wypadku
państwa amerykańskie, miały odmawiać uznania rządów, które nie uzyskały poparcia ze
strony organów legalnie działających w państwie. Druga koncepcja, efektywności, wiązana
jest często z doktryną Estrady (minister spraw zagranicznych Meksyku) z 1930 r., z tym, że
Estrada odnosząc się do państw amerykańskich właściwie zwracał uwagę na to, że inne
państwa nie powinny odnosić się do spraw zmiany rządu w obcym państwie, że tego rodzaju
oceny są przejawem ingerencji w sprawy wewnętrzne innego państwa i jeśli takie państwo
jest w stanie utrzymywać stosunki z innymi państwami to należy je akceptować nie wnikając
w sprawy wewnętrzne takiego państwa. Współczesna zasada efektywności uwzględnia jednak
nieco inne elementy- uznaje się, że rząd efektywny jest to rząd, który w sposób rzeczywisty
sprawuje władzę na określonym terytorium, rząd który ma poparcie ludności i który jest w
stanie wywiązywać się ze zobowiązań międzynarodowych. Do tych warunków dodaje się
często jeszcze jeden, mianowicie, że powinien to być rząd rodzimy, czyli składający się z
obywateli tego państwa.
~ 33 ~
Sukcesja państw. Z punktu widzenia prawa międzynarodowego najbardziej istotnym

problemem jest rozstrzygnięcie, co dzieje się z umowami międzynarodowymi zawartymi
przez państwo, jak to państwo przestaje istnieć i w jego miejsce powstają nowe. Problem
sukcesji państw został uregulowany w Konwencji wiedeńskiej o sukcesji państw w
odniesieniu do traktatów z 1978 r. Skromny zakres obowiązywania- 22 państwa są jej
stronami (stan na dzień 12 listopada 2012 r.). Sukcesja jest to zastąpienie jednego państwa
przez inne państwo w zakresie odpowiedzialności za międzynarodowe stosunki dotyczące
terytorium państwa. Przedmiotem sukcesji jest terytorium, natomiast możliwym skutkiem
sukcesji jest przejście praw i obowiązków z poprzednika na następcę. Biorąc pod uwagę
praktykę państw rozważano kilka teorii:
a) teoria czystej tablicy- tabula rasa- w myśl tej teorii nowopowstałe państwo nie
przejmowało zobowiązań poprzedników;
b) teoria prawa wyboru- zakładała, że nowopowstałe państwo może wybrać, które

umowy międzynarodowe zachowuje, a które tracą moc obowiązującą;
c) teoria kontynuacji z prawem wypowiedzenia- zakładała, że zasadniczo

nowopowstałe państwo przejmuje zobowiązania poprzednika, ale zarówno to nowopowstałe
państwo, jak i jego kontrahenci mogliby niektóre umowy wypowiedzieć;
d) teoria prawa do namysłu- zakładała, że nowopowstałe państwo oświadcza, że

zastanowi się nad tym, które umowy międzynarodowe utrzymuje w mocy, a które
wypowiada.
W konwencji podstawową zasadą jest zasada sukcesji generalnej, czyli konwencja jest
oparta na założeniu, że różnego rodzaju zobowiązania tworzą także więzi dla ludności i dla
określonego terytorium, a zatem jako podstawową zasadę przyjmuje się zasadę przejęcia
zobowiązań międzynarodowych poprzedników. Konwencja dopuszcza jednak odstąpienie od
tej zasady w przypadku tzw. nowych państw niepodległych, czyli państw powstałych w
wyniku procesu dekolonizacji, z wyjątkiem zobowiązań granicznych i dotyczących
określonych reżimów terytorialnych. Konwencja uwzględnia jeszcze jedną sytuację- kiedy
część terytorium państwa przechodzi pod zwierzchnictwo innego państwa, mamy do
czynienia z cesją części terytorium i w takiej sytuacji na terytorium które podlega temu
transferowi następuje substytucja, czyli zastąpienie dotychczasowego porządku prawnego
porządkiem prawnym następcy.
Zasada identyczności i ciągłości państwa. Zasada ta oznacza, że mimo istotnych zmian

dokonujących się w poszczególnych elementach państwa to pozostaje ono tym samym
podmiotem prawa międzynarodowego, a zatem zachowuje ciągłość praw i obowiązków w
sferze prawnomiędzynarodowej. Tego rodzaju sytuacje stawiające pod znakiem zapytania tę
ciągłość państw w rozumieniu prawnomiędzynarodowym występują w gruncie rzeczy w
historii wszystkich państw. Jeśli chodzi o nasze państwo, to zarówno okres, kiedy Polska
uległa zaborcom, później odzyskanie niepodległości spowodowało, że część autorów
opowiedziała się na rzecz ciągłości państwa polskiego, następnie okupacja, która
spowodowała, że nasze władze działały w ramach władz emigracyjnych, okres polski
~ 34 ~
ludowej.
Zmiany dotyczące terytorium państwa- pozyskiwanie terytoriów np. w drodze cesji
terytorialnej, jak też utrata przez państwo części terytorium nie powoduje jego upadku jako
podmiotu prawa międzynarodowego. Zmiany dotyczące ludności są właściwie procesem
naturalnym, który występuje we wszystkich państwach, a związany jest z narodzinami i
śmiercią. Zmiany dotyczące władzy państwowej- mogą mieć różny charakter. To są zarówno
zmiany ustrojowe nie wpływające na sytuację prawnomiędzynarodową, chociaż mogą mieć
bardzo poważne konsekwencje dla mieszkańców tego państwa. Negatywnych skutków dla
państwa nie ma również np. wykluczenie państwa z organizacji międzynarodowych. Istotne
znaczenie mogą mieć też zmiany nazw państw- mogą wynikać z przekształceń ustrojowych i
wtedy następuje pewna korekta, ale znane są także przypadki znacznie poważniejszych
zmian, gdzie dopiero pewna orientacja w zakresie historii politycznej pozwala na
stwierdzenie, że mamy do czynienia z tym samym podmiotem prawa międzynarodowego.
Jako przykład takiej zmieniającej się nazwy państwa wymieniona często jest nazwa Konga,
ponieważ w 1971 r. postanowiono zmienić nazwę na Zair, z tym, że utrzymała się ona do
1997 r. i od 1977 r. powrócono do dawnej nazwy. Inna dosyć charakterystyczna zmiana to
zmiana nazwy Cejlonu na Sri Lankę od 1972 r., w 1975 r. Dahomej zmienił nazwę na Benin,
od 1984 r. Górna Wolta uzyskała nazwę Burkina Faso, Birma tę nazwę posiadała do końca lat
80tych, pod koniec lat 80tych zaczęto używać nazwy Republika Myanmaru, ale ostatecznie
specjalna komisja, która zajmowała się nazwami geograficznymi w 2002 r. stwierdziła, że
nazwą prawidłową powinna być nazwa Birma, chociaż nadal w wielu oficjalnych
dokumentach pojawia się Republika Myanmaru. Tam, gdzie działa zasad identyczności i
ciągłości państw, tam nie wchodzi w grę sukcesja prawnomiędzynarodowa.
Odpowiedzialność prawnomiędzynarodowa państw. Zagadnienie to było przedmiotem

wieloletnich prac Komisji Prawa Międzynarodowego, zmieniali się sprawozdawcy komisji,
którzy przygotowywali odpowiednie raporty i które były przedmiotem dalszej debaty.
ostatecznie w 2001 r. komisja opracowała artykuły dotyczące odpowiedzialności państw za
naruszenia zobowiązań międzynarodowych. Artykuły Komisji prawa Międzynarodowego
zostały także przekazane Zgromadzeniu Ogólnemu, które nie podjęło dotychczas decyzji, czy
te artykuły mają być podstawą do przyjęcia konwencji międzynarodowej dotyczącej
odpowiedzialności państw. Projekt komisji uwzględnia 2 przesłanki odpowiedzialności
prawnomiędzynarodowej państw. Po pierwsze jest to naruszenie zobowiązania
międzynarodowego, po drugie jest to możliwość przypisania tego naruszenia określonemu
państwu. Mówiąc o naruszeniu zobowiązania międzynarodowego bierze się pod uwagę
działanie niezgodne z prawem, jak też zaniechanie, jeśli państwo było zobowiązane do
podjęcia działań. Państwo ponosi tę odpowiedzialność za działanie i zaniechanie wszystkich
swoich organów niezależnie od pełnionych przez nie funkcji i miejsca jakie zajmują w
hierarchii tych organów. Ta odpowiedzialność państwa dotyczy wszystkich organów i
dotyczy odpowiedzialności w odniesieniu do innego państwa, w stosunku do grupy państw,
czy też nawet wobec całej społeczności międzynarodowej. W projekcie komisji
zrezygnowano z dwóch dodatkowych przesłanek, które były wcześniej brane pod uwagę,
mianowicie winy po stronie naruszającego zobowiązanie międzynarodowe i powstania
szkody. Zrezygnowano też z podziału tych naruszeń na zbrodnie i delikty międzynarodowe,
~ 35 ~
ponieważ tego rodzaju projekt był także rozważany w ramach komisji. Zdecydowano się na
taką szerszą koncepcję tej odpowiedzialności, całkowicie też zrezygnowano z pierwotnych
założeń, gdzie ta odpowiedzialność miała właściwie dotyczyć tylko odpowiedzialności za
szkody ponoszone przez cudzoziemców na terytorium obcego państwa. W projekcie komisji
dokonano jednak rozróżnienia na naruszenie wszelkiego rodzaju zobowiązań
międzynarodowych i tych zobowiązań, które wynikają z norm bezwzględnie obowiązujących
uznając, że jest to szczególna sytuacja będąca przedmiotem troski ze strony całej społeczności
międzynarodowej. Kolejne zagadnienie, które uwzględniono w tym projekcie są formy
ponoszenia odpowiedzialności przez państwo. Pierwszą formą jest restytucja, czyli
przywrócenie stanu sprzed naruszenia. Jeśli restytucja jest możliwa to jest ona najlepszym
sposobem poniesienia przez państwo odpowiedzialności. Jeśli restytucja nie jest możliwe to w
grę wchodzi tzw. kompensacja- dotyczy ona przede wszystkim szkód materialnych- może
polegać albo na wydaniu jakiegoś ekwiwalentu, w naturze albo też przekazaniu kwoty
odszkodowania odpowiadającej wartości poniesionych strat. Wyróżnia się także jeszcze jedną
możliwość- kiedy cierpi prestiż, autorytet państwa wtedy także ta odpowiedzialność jest
realizowana w postaci zadośćuczynienia, czy satysfakcji. polega to na wyrażeniu ubolewania
przez państwo, że takie naruszenie pewnych elementów prestiżu, czy autorytetu państwa
nastąpiło, także zobowiązanie do ukarania osób winnych, a także zapowiedź, że w przyszłości
podobne fakty nie będą miały miejsca. Oprócz tej problematyki Komisja Prawa
Międzynarodowego zajmowała się także sytuacjami, które nie są związane z naruszeniami
prawa, czy zobowiązań międzynarodowych, ale mogą powodować także pewne straty po
stronie innych państw. To zagadnienie wyłączono do odrębnego projektu komisji. W
projekcie komisji znalazły się takie okoliczności wyłączające odpowiedzialność, jak działanie
za zgodą państwa, działanie w celu ratowania życia lub zdrowia ludzkiego, jako siła wyższa,
stan wyższej konieczności, działanie w samoobronie, zastosowanie tzw. środków
odwetowych. Komisja uwzględniła więc pewne sytuacje szczególne, które mają powodować,
że mimo istnienia tych obligatoryjnych przesłanek państwo działające za zgodą innego
państwa, w samoobronie etc. nie będzie tej odpowiedzialności ponosiło. Kwestia
odpowiedzialności państw wiąże się ze zdolnością państw do występowania przed sądami
międzynarodowymi. We współczesnych stosunkach międzynarodowych mamy do czynienia z
działalnością wielu różnych sądów międzynarodowych (MTS, sądy o charakterze
regionalnym. poszczególnych organizacji, organy sądowe, które zajmują się naruszaniem
praw człowieka, międzynarodowe sądownictwo karne ze Stałym Międzynarodowym
Trybunałem Karnym z siedzibą w Hadze, trybunały ad hoc- jugosłowiański i rwandyjski, a
także kilkoma tzw. trybunałami umiędzynarodowionymi, czyli łączącymi elementy krajowe i
międzynarodowe).
Podmiotami prawa międzynarodowego są organizacje o charakterze rządowym,

powołane na podstawie umów międzynarodowych. Organizacje nie są zjawiskiem które od
dawna funkcjonowało, przynajmniej w stosunkach między państwami, chociaż pierwsze
organizacje międzynarodowe w postaci amfiktionii występowały jeszcze w starożytności, to
taki bardzo intensywny rozwój nastąpił właściwie dopiero po II wojnie światowej. Znane są
niekiedy przekształcenia organizacji pozarządowej w organizację o charakterze rządowym-
taka sytuacja dotyczy Światowej Organizacji Turystyki, która wcześniej działała jako
~ 36 ~
organizacja pozarządowa skupiająca krajowe stowarzyszenia turystyczne, inny przykład

dotyczy zmiany konferencji w organizację międzynarodową- w stosunku do Konferencji
Bezpieczeństwa i Współpracy Europy z 1972 r., przekształcenie OBWE nastąpiło na odstawie
decyzji przyjętych w Budapeszcie w 1994 r. Niekiedy istnieją też pewne trudności
zakwalifikowania organizacji do grona organizacji rządowych lub pozarządowych- dotyczy to
chociażby Międzynarodowego Ruchu Czerwonego Krzyża i Półksiężyca, ponieważ w ramach
tego ruchu działa Komitet Czerwonego Krzyża i Półksiężyca skupiający osoby fizyczne, ale
działa także Liga Stowarzyszeń Czerwonego Krzyża i Półksiężyca oraz stowarzyszenia
krajowe. W odniesieniu do podmiotowości powinniśmy zwrócić uwagę na ius contrahendi-
jest odrębna konwencja dotycząca umów międzynarodowych zawieranych przez organizacje
międzynarodowe z państwami lub przez same organizacje międzynarodowe. Konwencja z 21
marca 1986 r. nie uzyskała dotychczas mocy obowiązującej. Organizacje zawierając umowy z
państwami regulują w tych umowach różne kwestie- np. umowy dotyczące siedziby
organizacji, stowarzyszenia państw z organizacją, współpracy między organizacją i
państwem, czy też umowy dotyczące udzielenia pomocy przez organizację państwom. Same
organizacje również zawierają ze sobą porozumienia dotyczące współdziałania, wymiany
wiadomości etc. W odniesieniu do drugiego atrybutu podmiotowości, czyli prawa legacji,
możemy powiedzieć, że współczesne organizacje międzynarodowe korzystają z prawa legacji
i to zarówno w postaci biernej, jak i czynnej- bierne prawo legacji polega na ustanowieniu
przez państwo przedstawicielstw w organizacjach międzynarodowych, sprawy te zostały
uregulowane w konwencji z 1975 r. o reprezentacji państw w stosunkach z organizacji
międzynarodowymi o charakterze powszechnym- nie uzyskała jeszcze mocy obowiązującej,
brakuje 1 dokumentu ratyfikacyjnego. Przy organizacjach międzynarodowych państwa tworzą
swoje stałe przedstawicielstwa, państwa nieczłonkowskie mogą mieć status obserwatorów.
Wysyłane są też delegacja do udziału w organach i konferencjach organizowanych przez daną
organizację. Niektóre organizacje korzystają z czynnego prawa legacji ustanawiając swoje
przedstawicielstwa w państwach. Inne uprawnienie organizacji międzynarodowych obejmują
także sprawy ponoszenia odpowiedzialności międzynarodowych (w 2011 r. Komisja
przedłożyła Zgromadzeniu Ogólnemu projekt artykułów dotyczący odpowiedzialności
organizacji międzynarodowych). Jeśli chodzi o zdolność sądową to można powiedzieć, że w
przypadku MTS organizacje wyspecjalizowane systemu ONZ mogą występować o wydanie
opinii doradczych, są przykłady niektórych organów sądowych przed którymi mogą
występować organizacje międzynarodowe, np. Międzynarodowa Organizacja Dna Morskiego
może być stroną w sporze przed Międzynarodowym Trybunałem Prawa Morza.
Stolica Apostolska- szukając korzeni jej podmiotowości musimy cofnąć się jeszcze do
wieku VIII, a ściślej rzecz biorąc do 754 r., kiedy to z ziem odebranych Longobardom z
darowizny Pepina Krótkiego utworzono początkowo niewielkie Państwo Kościelne.
Zachowało ono ten swój byt prawnomiędzynarodowy do 1870 r., kiedy to w procesie
jednoczenia Włoch zostało wchłonięte przez państwo włoskie. W 1870 r. pojawiła się tzw.
kwestia rzymska- papież został pozbawiony podstaw terytorialnych i ten stan zmienił się z
chwilą zawarcia traktatów laterańskich 11 lutego 1929 r., bowiem na ich podstawie zostało
utworzone niewielkie państwo watykańskie zajmujące powierzchnię 0,44 i zostało
poddane suwerennej władzy Stolicy Apostolskiej. Pojawił się problem, które także we
~ 37 ~
współczesnym prawie międzynarodowym jest przedmiotem różnego rodzaju opinii,

mianowicie, czy w związku z tym istnieją dwa podmioty prawa międzynarodowego- Stolica
Apostolska i Państwo Watykańskie, czy w gruncie rzeczy jest to jeden podmiot prawa
międzynarodowego. Jeśli chodzi o prawo kanoniczne to w jego świetle ta podmiotowość jest
odrębna- Stolica Apostolska jest to kuria rzymska, szczyt hierarchii kościoła
rzymskokatolickiego, papież i otaczający go dostojnicy, natomiast państwo watykańskie jest
tym miniaturowym państwem, także w rozumieniu prawa międzynarodowego. Wątpliwości
wynikają głównie z tego, że nigdy nie zdarza się tak w stosunkach międzynarodowych, że
równocześnie występuje Stolica Apostolska i Państwo Watykan, ale z drugiej strony
niewątpliwe jest, że niekiedy w stosunkach międzynarodowych jest reprezentant Stolicy
Apostolskiej, a kiedy indziej państwa watykańskiego. Jeśli chodzi o atrybuty podmiotowości
Stolicy Apostolskiej i państwa watykańskiego to możemy stwierdzić, że i państwo i stolica są
stronami umów międzynarodowych. W wypadku SA taką podstawową kategorię umów
międzynarodowych stanowią konkordaty- umowy zawarte przez SA z państwami, na ogół
przedmiotem regulacji konkordatowej są 3 rodzaje spraw- tzw. sprawy duchowe określone
jako res spirituales, sprawy doczesne- res materiales i sprawy o charakterze mieszanym- res
mixtae. Sama tradycja zawierania konkordatów przez SA sięga XI w., pierwszy konkordat
został zawarty w 1098 r. z księciem Kalabrii i Sycylii Rogerem, natomiast od 1122 r.-
konkordat wormacki z cesarzem niemieckim Henrykiem V era konkordatów rozpoczęła się w
znacznie szerszym zakresie, 1418- konkordaty konstancjańskie. Pierwszy konkordat, który
zawarła Polska-1925 r.- wypowiedziany został przez Rząd Tymczasowy Jedności Narodowej
w 1945 r., do podpisania nowego konkordatu doszło w 1993 r., ale 5 lat oczekiwał na
ratyfikację, w lutym 1998 r. konkordat wszedł w życie. Gdy chodzi o inne umowy
międzynarodowe to S.A. jest także stroną innych umów, np. z zakresu międzynarodowego
prawa humanitarnego, ochrony dóbr kultury i dziedzictwa kulturalnego. Z kolei państwo
watykańskie jest stroną umów międzynarodowych o bardziej administracyjnym charakterze-
transportowych, pocztowych, komunikacyjnych. Gdy chodzi o prawo legacji, czyli o
utrzymywanie stosunków dyplomatycznych, realizowane jest przez SA. Obecnie SA
utrzymuje pełne stosunki dyplomatyczne ze 176 państwami (19 listopada 2012 r.), utrzymuje
także stosunki dyplomatyczne z Unią Europejską oraz Suwerennym Zakonem Maltańskim,
ma też specjalne, oficjalne stosunki z Federacją Rosyjską i Organizacją Wyzwolenia
Palestyny. Stosunki dyplomatyczne Stolicy Apostolskiej mają pewne odrębne cechy- SA
reprezentowana jest w klasie pierwszej przez nuncjuszy apostolskich, w klasie drugiej przez
internuncjuszy, często nuncjusz pełni funkcję dziekana korpusu dyplomatycznego. Polska
utrzymuje stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską od 1989 r., w okresie Polski
Ludowej działał tzw., zespół do stałych roboczych kontaktów pomiędzy PRL a SA.
Rozpoczął od działalność w 1974 r. Ambasadorem Polski przy SA od 2011 r. była Hanna
Suchocka, od 2013 jest Piotr Nowina-Konopka (urząd objął 6 lipca 2013 r.). SA ma stałe
stosunki w postaci misji obserwatorów przy ONZ (także przy jej siedzibach w Wiedniu i
Genewie), ma także stałe miejsce przy organizacjach wyspecjalizowanych systemu ONZ,
natomiast państwo watykańskie jest pełnoprawnych członkiem takich organizacji jak np.
Powszechny Związek Pocztowy, Międzynarodowa Unia Telekomunikacyjna, czy Europejska
Organizacja Telekomunikacji Satelitarnej. Gdy chodzi o pozostałe atrybuty podmiotowości to
~ 38 ~
można powiedzieć, że SA mogłaby ponosić odpowiedzialność międzynarodową, ale wydaje

się, że mało prawdopodobne jest naruszenie prawa międzynarodowego przez te podmioty,
chociaż zdarzają się co pewien czas pewne problemy, również finansowe. Reprezentantem
SA w stosunkach z innymi państwami jest Sekretarz Stanu, który występuje jako oficjalny
reprezentant także papieża.
Suwerenny Zakon Maltański (Suwerenny Wojskowy/Rycerski Zakon Szpitalników

im. św. Jana Jerozolimskiego, Zakon Rodyjski i Zakon Maltański). Geneza zakonu sięga XI
stulecia. w roku 1048 na terytorium Jerozolimy z inicjatywy kupców pochodzących z Amalfi
utworzono kościół i szpital, który przede wszystkim miał służyć pielgrzymom udającym się
do ziemi świętej. Stopniowo to ugrupowanie, które powstało w Jerozolimie uzyskało szersze
uprawnienia. Takie uprawnienia otrzymało w 1113 r. i od tego czasu zakon także swoją
militarną siłą służył ochronie pielgrzymów, którzy udawali się do Jerozolimy. W 1291 r.,
kiedy upada Królestwo Jerozolimy, Zakon musi opuścić tę siedzibę, udaje się na krótko na
Cypr, od 1310 r. znajduje siedzibę na wyspie Rodos i pozostaje tam do 1523 r., kiedy
zmuszony jest do opuszczenia Rodos wskutek kolejnego najazdu wojsk tureckich. W uznaniu
jednak bohaterskiej obrony, która została podjęta przez Zakon, może on opuścić wyspę ze
swoim dotychczasowym uzbrojeniem, archiwum i innymi dobrami, które zostały
zgromadzone. Zakon uzyskuje w 1530 r. w formie darowizny w postaci lenna wyspę Malta, a
także biedniejsze wysepki na Morzu Śródziemnym- Gazzo, Comino oraz Trypolis i tam
pozostaje jako już ta jednostka też terytorialna aż do 1798 r., kiedy wojska napoleońskie
zmuszają zakon do opuszczenia Malty. Wprawdzie na podstawie traktatów, które zostały
zawarte m. in. z Amiens z 1801 r. zobowiązywano się do oddania zakonowi jego posiadłości
terytorialnych, jednak nie nastąpiło to. Zakon przejściowo znalazł siedzibę, nawet w Sankt
Petersburgu, a od 1834 r. ma swoją stałą siedzibę w Rzymie przy ulicy Via Condotti. Ta stała
siedziba umożliwiła wykonywanie funkcji, które zostały wpisane w Karcie Konstytucyjnej
Zakonu. Zakon działa na podstawie Karty Konstytucyjnej, która została przyjęta w 1961 r.,
niektóre przepisy zmieniono w 1997 r. i jest to dokument składający się z 37 artykułów. Z
punktu widzenia prawa międzynarodowego najbardziej istotny jest art. 3 Karty, w którym
powiedziane jest, iż zakon jest podmiotem prawa międzynarodowego i wykonuje swoje
suwerenne funkcje. Zakon może zawierać umowy międzynarodowe, z tym, że obecnie ta
liczba umów zawieranych nie jest duża, są to np. konwencje pocztowe (Zakon utrzymuje
także pocztę, emituje znaczki, np. z Polską została zawarta konwencja pocztowa), zawierane
są także umowy dotyczące pomocy medycznej. Jeśli chodzi o stosunki dyplomatyczne to
zakon aktualnie utrzymuje stosunki dyplomatyczne ze 104 państwami, ma także oficjalne
kontakty z 6cioma innymi państwami (Belgia, Francja, RFN, Szwajcaria, Kanada i
Luksemburg). Ponadto Zakon ma też na poziomie ambasadorów kontakty z władzami
Palestyny- z Organizacją Wyzwolenia Palestyny , utrzymuje również stosunki dyplomatyczne
z Unią Europejską i ma swoje misje obserwatorów przy OZN i organizacjach
wyspecjalizowanych ONZ. Polska utrzymuje stosunki na poziomie najwyższej pierwszej
klasy. Obecnie ambasadorem Zakonu w Polsce jest Vincenzo Manno, natomiast funkcje
ambasadora Polski przy Zakonie pełni Piotr Nowina-Konopka. Zakon jako swoją zasadniczą
dewizę przyjął krzewienie wiary, niesienie pomocy ubogim, osobom potrzebującym. Kiedy
Zakon miał swoją siedzibę na Malcie działała tam tzw. święta lecznica słynąca z bardzo
~ 39 ~
udanych i skomplikowanych zabiegów chirurgicznych, które tam były przeprowadzane.

Później zakon prowadził także wiele szpitali, hospicjów, domów opieki. Zakon nie ma
podstaw terytorialnych, ale ma wiele posiadłości, także korzysta z różnego rodzaju darowizn,
a także spadków, które są przekazywane zakonowi przez kawalerów i damy zakonu.
Organizacja Suwerennego Zakonu Maltańskiego skupia obecnie około 13000 osób. Z tym, że
ich status jest zróżnicowany- są 3 grupy:
I) składa śluby zakonne, są to osoby, które związane są regułą zakonną;
II) ślubują wierność wartościom chrześcijańskim, ale nie są to zakonnicy- występują

kawalerowie i damy zakonu- w odniesieniu do tej grupy wymagany jest rodowód
arystokratyczny;
III) tzw. kawalerowie donacyjni, którzy poprzez różnego rodzaju darowizny na rzecz
zakonu włączają się w jego działalność.
Zakon utrzymuje bardzo bliskie stosunki ze Stolicą Apostolską, na czele zakonu stoi
Wielki Mistrz, obecnie Brytyjczyk Matthew Festing- ma kompetencje do zawierania w
imieniu zakonu umów międzynarodowych. Zakon ma też swoją organizację wewnętrzną w
postaci przeoratów, ale oprócz tego występuje też w relacjach międzynarodowych.
Ostatnie na liście podmiotów prawa międzynarodowego zostały umieszczone tzw.

podmioty nietrwałe, narody walczące o niepodległość, strony wojujące i powstańcy. Mówiąc
o podmiotowości mamy przede wszystkim na uwadze, ze nie jest to podmiotowość
realizowana w takim zakresie jak innych podmiotów. Podmiotowość ta ma charakter
tymczasowy i w związku z tym jest w dużej mierze ograniczona do spraw związanych czy to
z konfliktem wewnętrznym, czy międzynarodowym. Sprawą, która budzi wiele kontrowersji
w nauce prawa międzynarodowego jest sprawa tworzenia samodzielnych państw przez
narody, które dążą do uzyskania niepodległości i stworzenia nowego państwa. Takie
problemy ma naród palestyński, który nie może od zakończenia II wojny światowej utworzyć
samodzielnego państwa. Podobne problemy dotyczą narodu kurdyjskiego i takie dążenia
pojawiają się w różnych miejscach Europy i świata- Baskowie, Czeczeni. Nie możemy
stwierdzić, że prawo międzynarodowe daje takim narodom prawo do secesji. Gdy chodzi o
strony wojujące uwzględnia się 3 elementy, które powinny charakteryzować stronę wojującą-
grupa walcząca powinna być zorganizowana, powinna kontrolować pewne terytorium, czyli
sprawować władzę na określonym terytorium, oraz powinna przestrzegać praw i zwyczajów
wojennych. Podmiot, który uznaje grupę za stronę wojującą jest zobowiązany do zachowania
neutralności wobec stron konfliktu. Jeśli grupa walcząca nie spełnia warunków, które są
przypisane stronie wojującej, wtedy można uznać za grupę powstańczą, z tym, że grupa
powstańcza powinna jawnie nosić broń i przestrzegać praw i zwyczajów wojennych. Uznania
w przypadku tych podmiotów nietrwałych jest uznaniem o charakterze konstytutywnym, czyli
ta podmiotowość jest uzależniona od aktu uznania przede wszystkim ze strony państw i
organizacji międzynarodowych.
W doktrynie prawa międzynarodowego podejmowana jest dosyć często kwestia

podmiotowości osób fizycznych i prawnych. Są autorzy, którzy uważają, ze jednostki, a także
~ 40 ~
różnego rodzaju korporacje, organizacje pozarządowe pretendują w świetle współczesnego

prawa międzynarodowego do statusu podmiotów tego prawa, ale gdybyśmy porównywali te
działania, które podejmują osoby fizyczne i prawne z katalogiem atrybutów podmiotów to
stwierdzimy, że brakuje zwykle podstawowego atrybutu- zdolności do zawierania umów
międzynarodowych.
Terytorium.
Terytorium jest określane jako przestrzeń w obrębie której działają państwa i

podmioty prawa międzynarodowego, ale też terytorium jest istotnym składnikiem państwa i
uważa się, że jest koniecznym elementem funkcjonowania jednostek geopolitycznych.
Podział biorąc pod uwagę różną sytuację z punktu widzenia prawa

międzynarodowego. Po pierwsze bardzo liczną kategorię terytorium stanowią terytoria
państwowe. Terytoria państwowe obejmują zwykle przestrzeń lądową, powietrzną,
podziemną, czasami także obszar morski. Druga grupa to terytoria międzynarodowe, które nie
podlegają zwierzchnictwu państw i nad którymi takie zwierzchnictwo państwowe nie może
być rozciągnięte- np. wspólne dziedzictwo ludzkości- ciała niebieskie i ich zasoby oraz dno
mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji państwowych; obszary które nie podlegają
zawłaszczeniu ze strony państw- np. morze otwarte, przestrzeń kosmiczna, na podstawie
postanowień traktatu waszyngtońskiego np. obszar polarny Antarktyki (obszar polarny
południowy). Możemy wyróżnić, chociaż jest to kategoria bardziej teoretyczna, także obszary
niczyje- obszary, które określa się mianem terra nulius- kiedyś uważano za nie obszary
Afryki, Ameryki, czy Azji- te, które były kolonizowane, dziś status terra nulius może mieć
najwyżej obszar, który został w drodze tzw. derelikcji porzucony przez dotychczasowego
zwierzchnika. Terytoria zależne- możemy podzielić na terytoria zależne typu kolonialnego,
oraz terytoria zależne niekolonialne. Do terytoriów zależnych typu kolonialnego zalicza się
tzw. terytoria niesamodzielne, dawniej terytoria powiernicze, oraz inne terytoria kolonialne.
W ramach terytoriów niesamodzielnych typu kolonialnego występowały terytoria tzw.
zamorskie, które pozostawały w stanie nierównoprawnym w stosunku do ludności państwa
administrującego. Terytoria powiernicze pojawiły się po II wojnie światowej i były to przede
wszystkim dawne terytoria mandatowe istniejące w okresie Ligi Narodów. Po drugie do
terytoriów powierniczych mogły być włączane terytoria, które zostały wyłączone z państw
nieprzyjacielskich podczas II wojny światowej. W ten sposób status terytorium powierniczego
uzyskało Somali. Trzeci rodzaj terytoriów powierniczych- terytoria dobrowolnie poddane
systemowi powiernictwa- do tej grupy nie zaliczono żadnego terytorium. Terytoria
powiernicze uzyskiwały niepodległość, albo łączyły się i były to terytoria, które istniały do
1994 r., kiedy to ostatnie terytorium, wyspa Palau uzyskało niepodległość. Inne terytoria
kolonialne to terytoria w postaci np. francuskich terytoriów zamorskich i francuskich
departamentów zamorskich. Druga grupa terytoriów- terytoria zależne niekolonialne- w ich
ramach wyróżnia się 2 podgrupy- tzw. terytoria przyległe- np. Andora pozostająca w
~ 41 ~
zależności feudalnej od Francji i Hiszpanii, Sikkimu- terytorium w pobliżu Indii, które

uzyskało najpierw status autonomiczny, a później zostało przyłączone do Indii. terytoria
wolne to przede wszystkim wolne miasta- kiedyś Wolne Miasto Gdańsk, Berlin Zachodni,
próbowano także utworzyć dla Jerozolimy, Sarajewa, ale nie zakończyły się sukcesem.
Terytorium państwowe jest to obszar nad którym państwo sprawuje zwierzchnictwo

terytorialne, czyli tę suwerenną władzę państwa w stosunku do jego terytorium określamy
mianem zwierzchnictwa terytorialnego. Zwierzchnictwo jest zasadniczo wyłączną władzą
niepodzielną sprawowaną przez państwo, ale istnieją pewne formy ograniczenia
zwierzchnictwa wynikające przede wszystkim z umów międzynarodowych, które państwo
zawiera z innymi podmiotami prawa międzynarodowego. Mówiąc o formach ograniczenia
zwierzchnictwa terytorialnego państwa należy wymienić takie formy jak demilitaryzacja i
neutralizacja terytorium. Terytorium zdemilitaryzowane to terytorium na którym nie mogą
znajdować się żadne urządzenia i fortyfikacje wojskowe, gdzie należy zniszczyć ewentualnie
wcześniej istniejące takie urządzenia, przy czym demilitaryzacja może mieć charakter
całkowity i wtedy dotyczy wszelkich urządzeń wojskowych i może być to demilitaryzacja
częściowa- np. dotycząca broni jądrowej i wtedy można mówić o strefach bezatomowych,
które tworzone są na terytoriach państw. Neutralizacja oznacza wyłączenie pewnego
terytorium, pewnego obszaru z obszaru prowadzenia działań wojennych i nie powinny być na
nim prowadzone również przygotowania do takich działań. Kolejną formą ograniczenia
zwierzchnictwa terytorialnego państwa może być stacjonowanie obcych wojsk na terytorium
państwa lub usytuowanie na tym terytorium obcych baz wojskowych. Kolejna forma-
ustanowienie na pewnym terytorium dzierżawy międzynarodowej oznacza czasowe
odstąpienie pewnego fragmentu terytorium innemu państwu- odstąpienie w celu użytkowania
przez to państwo tego terytorium, z tym, że państwo które korzysta z takiego terytorium
zwykle płaci ustaloną kwotę państwu na terytorium którego ta dzierżawa została
ustanowiona- były dosyć popularne w 2 poł. XIX wieku- znanymi dzierżawami były
Hongkong, Makau, strefa Kanału Panamskiego (wydzierżawiona przez USA od Panamy).
Jedną z ostatnich umów dzierżawy była umowa zawarta pomiędzy Związkiem Radzieckim, a
Finlandią w 1962 r.- dotyczyła wydzierżawienia przez Związek Radziecki od Finlandii części
Kanału Sejmeńskiego i znajdującej się na tym kanale wyspy Mały Wysocki.
Mówiąc o terytoriach należy także wspomnieć o sposobach nabycia terytorium

państwowego. Są one dzielone na dwa sposoby pierwotne- nabycie w sytuacji, kiedy nie było
poprzedniego zwierzchnika terytorialnego i nabycie pochodne- nabycie zwierzchnictwa, które
podlegało władztwu innego państwa. Do sposobów pierwotnego nabycia terytorium zalicza
się tzw. efektywną okupację i przyrost. Efektywna okupacja jest rozciągnięciem
zwierzchnictwa terytorialnego nad terytorium niczym. W sytuacji, kiedy właściwie wszystkie
terytoria, które można było zawłaszczyć zostały już poddane zwierzchnictwu państw
współcześnie znaczenie efektywnej okupacji jest niewielkie. W przeszłości ta okupacja
polegała bardzo często na zawłaszczeniu terytoriów, które były zamieszkiwane przez tzw.
ludność tubylczą. Przyrost jest to uzyskiwanie pewnych nabytków terytorialnych albo w
wyniku działalności człowieka (np. znaczne powiększenie, prawie o 1/3 Królestwa
Niderlandów dzięki osuszaniu obszarów morskich), druga możliwość to przyrost, który
~ 42 ~
dokonuje się siłami przyrody- te nabytki są znacznie wolniejsze- np. działalność erozyjna
rzek, polegająca na nanoszeniu u ujścia takiej rzeki materiału erozyjnego pochodzącego z
terytorium państwa, ewentualnie zmiana koryta rzeki, powstanie wyspy w korycie rzeki.
Sposoby pochodne nabycia terytorium: cesja terytorialna polega na tym, że jedno państwo na
podstawie umowy międzynarodowej przekazuje innemu państwu część swojego terytorium-
podstawą cesji terytorialnej powinna być umowa międzynarodowa (element prawny), a
element faktyczny to jest przekazanie tego terytorium drugiemu państwu i rozciągnięcie przez
to państwo nad tym obszarem swojego zwierzchnictwa. Cesja terytorialna może mieć
charakter wzajemny- wtedy, kiedy państwa wymieniają się terytoriami- powinny być
ekwiwalentne, druga możliwość to cesja odpłatna, która polega na odstąpieniu tego
terytorium w zamian za uzgodnioną kwotę pieniędzy- np. zakupienie przez Stany
Zjednoczone Alaski od Rosji, nabycie Luizjany od Francji. Poza cesją do sposobów
pochodnego nabycia terytorium zalicza się także zasiedzenie- traktowane jako długotrwałe,
pokojowe korzystanie z danego terytorium, dzięki któremu uzyskuje się tytuł prawny do tego
terytorium- w prawie międzynarodowym nie ma ustalonych terminów zasiedzenia, jest to
sprawa umowna. Kolejny sposób może wiązać się z przeprowadzeniem plebiscytu- polega na
tym, że ludność zamieszkująca określone terytorium głosuje, uczestniczy w głosowaniu, które
ma rozstrzygnąć o losach tego terytorium. Powołuje się zawsze specjalną Komisję
Plebiscytową, ustala się zasady przeprowadzenia tego głosowania i ludność zamieszkująca
taki obszar ma zadecydować, czy chce pozostać w granicach dotychczasowego państwa, czy
też to terytorium wraz z mieszkającą tam ludnością przejdzie pod zwierzchnictwo innego
państwa. Sposobem, który ma charakter historyczny, a zatem nie jest zgodny z prawem
międzynarodowym jest zawojowanie, inaczej deberacja terytorium, czyli taki sposób
polegałby na wykorzystaniu siły.
Mówiąc o terytorium należy zwrócić uwagę także na sprawy granic państwowych.

Umowy graniczne to te umowy, które zawierane są przez państwa w celu uregulowania
różnych kwestii dot. korzystania z granic, przekraczania ich i administracji granicznej. Jeśli
mówimy o procesie wytyczania granicy państwowej to wskazuje się często na etapu, które
prowadzą do ustalenia przebiegu granic państwa. Pierwszy etap to zazwyczaj decyzja
polityczna, która zapada podczas np. konferencji pokojowych i podczas takiej konferencji
ustala się ogólne zasady przebiegu granic. Tego rodzaju charakter miała konferencja
wersalska, poczdamska. Następnym elementem w procesie ustanawiania granic państwowych
jest delimitacja granicy, czyli szczegółowe określenie przebiegu granicy, zwykle zawiera się
w tym celu umowę delimitacyjną- w takiej umowie zamieszcza się opis obiegu granicy i
dołączone jest też mapa na której w odpowiedniej skali jest przedstawiony przebieg takiej
granicy. Kolejny etap to wyznaczenie przebiegu tej granicy w terenie, w tym celu państwa
powołują specjalną komisję demarkacyjną i komisja demarkacyjna mieszana, czyli składająca
się z reprezentantów obu państw zaopatrzona w odpowiednie słupy graniczne, tablice ustala
ten przebieg granicy w terenie, a więc odpowiednio oznaczając przebieg tej granicy. Mówiąc
o przebiegu granicy należy zwrócić uwagę również na to, że granice mogą być granicami
naturalnymi, uwzględniającymi pewne elementy środowiska naturalnego, takimi granicami są
granice rzeczne- 2 sytuacje- gdy przebiega na rzece żeglownej, wtedy ustanawia się taką
granicę środkiem głównego nurtu, natomiast jeżeli jest to rzeka nieżeglowna wtedy granica
~ 43 ~
przebiega środkiem takiej rzeki, czyli medianą. Granice naturalne to również tzw. granice
orograficzne- uwzględniające rzeźbę terenu. Drugi rodzaj granic są to granice sztuczne-
nieuwzględniające różnych elementów środowiska naturalnego. Wśród nich wymienia się też
granice matematyczne, czy geometryczne- przebiegają wzdłuż odcinków linii prostej i tzw.
granice astronomiczne przebiegające wzdłuż południków lub równoleżników geograficznych
(USA-Kanada, pomiędzy państwami koreańskimi). Granica jest także poddana administracji i
ustanowienie administracji granicznej to ostatni etap procesu prowadzącego do ustanowienia
granicy. W polskiej ustawie o ochronie granicy państwowej z 1990 r. po pierwsze granica jest
określona jako pewna płaszczyzna pionowa, prostopadła do powierzchni ziemi, która oddziela
polskie terytorium od terytoriów innych państw i obszarów niepodlegających zwierzchnictwu
państwowemu. Zgodnie z przepisami ustawy są 2 obszary administracji i ochrony granicy
państwowej- jeden to tzw. pas drogi granicznej- obejmuje od linii granicznej obszar 15
metrów, druga strefa- strefa nadgraniczna- w myśl polskich przepisów obejmuje terytoria
gmin przylegających do granicy państw, jeśli szerokość obszaru zajmowanego przez gminę
jest mniejsza niż 15 km to do strefy nadgranicznej wchodzą także sąsiednie gminy, Mówiąc o
procesie wytyczania granic państwowych należy zwrócić uwagę na to, że spory, które toczą
się pomiędzy państwami dotyczące przebiegu granic państwowych mają właściwie różne
przyczyny- często są to twory, które jeszcze nawiązują do różnych historycznych wydarzeń.
W odniesieniu do polskiej granicy trzeba podkreślić, że po zmianach, które nastąpiły w
Europie na przełomie lat 80-tych i 90-tych zmienili się także polscy sąsiedzi. Granica
zachodnia- tzw. mały traktat polsko-niemiecki, w 1990 r. nastąpiło potwierdzenie istniejącej
granicy polsko-niemieckiej, po rozpadzie Czechosłowacji Polska zawarła nowe porozumienie
graniczne z Republiką Czeską i Słowacką w 1995 r., najtrudniejsze polsko-litewskie
ostatecznie w 1996 r. został zawarty traktat o wspólnej granicy państwowej.
Rzeki międzynarodowe. Jest to rzeka, która spełnia określone kryteria geograficzne i

kryterium prawne. Kryteria geograficzne dotyczące rzeki międzynarodowej to przepływanie
takiej rzeki przez terytoria 2 lub więcej państw lub rozgraniczenie terytoriów 2 lub więcej
państw, po drugie jest to rzeka albo bezpośrednio uchodząca do morza albo stanowiące
dopływ rzeki, która uchodzi do morza. Trzeci element geograficzny- rzeka żeglowna lub
spławna, czyli nadająca się do transportu, komunikacji. Element prawny jest to zawarcie
umowy międzynarodowej określającej sytuację prawną takiej rzeki. W wyniku umowy
dotyczącej rzek umiędzynarodowionych powoływana jest Komisja Rzeczna i jeśli w skład
takiej komisji wchodzą tylko przedstawiciele państw nadbrzeżnych to mówimy o I stopniu
umiędzynarodowienia rzeki, natomiast jeśli w skład takiej komisji wchodzą także
przedstawiciele innych państw jest to II stopień umiędzynarodowienia rzeki. Pierwsze
ustalenia dotyczące rzek międzynarodowych przyjęto jeszcze w 1648 r. podczas kongresu
westfalskiego- wtedy już dostrzeżono różne problemy dotyczące korzystania z rzek
międzynarodowych, ale znacznie bardziej szczegółowe ustalenia na ten temat przyjęto w
akcie końcowym kongresu wiedeńskiego z 1815 r. Podczas kongresu został
umiędzynarodowiony Ren, Men, Skalda, Moza, Mozela, Nackara. Dalszy proces
umiędzynaradawiania rzek nastąpił podczas kongresu paryskiego w 1856 r., został
umiędzynarodowiony Dunaj, natomiast w 1885 r. Kongo i Niger. Podjęto też próby dotyczące
określenia statusu żeglugi na rzekach międzynarodowych- w 1921 r. została przyjęta
~ 44 ~
konwencja barcelońska dotycząca statusu rzek międzynarodowych i żeglugi na tych rzekach-

niewielki zasięg obowiązywania. Aktualnie Ren- konwencja Moguńska z 1831 r. określająca
zasady korzystania z tej rzeki i w 1868 r. Mannheim została przyjęta konwencja dotycząca
żeglugi na Renie, utworzono wtedy Centralną Komisję Żeglugi na Renie składającą się z
reprezentantów państw nienadbrzeżnych- konwencja była kilkakrotnie zmieniana, 1963 r. w
Strasburgu, ponad to ze względu na fakt, że Ren płynie poprzez najbardziej uprzemysłowiony
i zurbanizowany region kontynentu opracowano też różne dokumenty chroniące wody Renu i
okolice przed skażeniem środowiska- pierwsze takie umowy zostały przyjęte w 1976 r.
natomiast w 1999 r. została przyjęta kompresowa konwencja przewidująca kompleksową
ochronę Renu i terenów przylegających. Dunaj po umiędzynarodowieniu w 1856 r. status
kilkakrotnie poddawany był różnym unormowaniom prawnym, aktualny stan prawny wynika
z konwencji belgradzkiej z 1948 r. Odra uzyskała status rzeki międzynarodowej na podstawie
traktatu wersalskiego w 1919 r. (spór Słowacja-Węgry). Wśród innych rzek
międzynarodowych można wymienić Amazonkę, Mekong.
Enklawy międzynarodowe- mogą dotyczyć całego państwa- państwa, którego

terytorium stanowi enklawy na terytorium innych państw- San Marino będące enklawą na
terytorium Włoch, Watykan, enklawą na terytorium Republiki Południowej Afryki jest
Lesotho. Są też tzw. półenklawy, np.. Monako otoczone terytorium francuskim, ale mające
także dostęp do morza. W przeszłości popularne były też enklawy, które powstawały wskutek
różnych zaszłości- często historycznych, lennych, jest wiele takich enklaw holenderskich na
terytorium Belgii, czy belgijskich na terytorium Holandii.
Międzynarodowe prawo morza.
Prawo morza było przez wiele stuleci prawem zwyczajowym. Dosyć wcześnie
państwa dostrzegły potrzebę rozgraniczenia obszarów morskich, które znajdowały się w ich
władaniu, czyli tzw. morza bliski od obszarów morskich odległych, na których jest uprawiana
żegluga międzynarodowa. O potrzebie takiego podziału mórz pisał Hugo Grocjusz w dziele
Mare liberum (Morze wolne). Grocjusz opowiadał się za wolnością mórz dalekich
przedstawiając argumenty, które jego zdaniem za tą wolnością przemawiają- z natury obszary
mórz otwartych wynika to, że nie powinny one podlegać zawłaszczeniu, każde pastwo ma
prawo dostępu do innego państwa także poprzez szlaki morskie i twierdził, że zasoby morskie
mogą być eksploatowane przez państwa, ale w naturalny sposób będą podlegały odnowieniu.
Grocjusz polemizował z angielskim prawnikiem Seldenem, który opowiadał się za wyraźnym
podziałem mórz- reprezentując w tym zakresie stanowisko Anglii. Spór doprowadził jednak
do tego, że państwo ustanowiły swoje władztwo nad tymi obszarami przybrzeżnymi,
natomiast te dalsze obszary miały być wykorzystywane przez wszystkie państwa. Pojawiła się
też koncepcja określenia szerokości tego obszaru morskiego pod zwierzchnictwem państw
nadbrzeżnych. Początkowo przyjęto dosyć oryginalną koncepcję- koncepcję odległości strzału
armatniego. Ze względu na to, że była to granica mało precyzyjna, ponad to zmieniała się w
~ 45 ~
miarę postępu techniki. Sugerowano później wprowadzenie 2 milowych mórz terytorialnych,

a następnie mórz 6cio milowych. Pierwsza próba kodyfikacji prawa dotyczącego morza
terytorialnego została podjęta w okresie Ligi Narodów- wśród tematów kodyfikacyjnych
wskazała sprawę szerokości mórz terytorialnych, ale państwa nie doszły do porozumienia a
zatem nie została przyjęta konwencja. Sprawa kodyfikacji prawa morza znowu pojawiła się
po II wojnie światowej i zajęła się nią Komisja Prawa Międzynarodowego, która
przygotowała projekt 4 konwencji dotyczących obszarów morskich. Komisja zaproponowała
odrębne uregulowanie statusu prawnego morza terytorialnego i strefy przyległej, odrębne
morza otwartego, trzecia konwencja dotyczyła ochrony zasobów biologicznych morza
otwartego i czwarta szelfu kontynentalnego. W 1958 r. odbyła się konferencja dyplomatyczna
podczas której przyjęto te 4 konwencje genewskie, które w różnym czasie w latach 60tych
uzyskiwały moc wiążącą. W konwencji dotyczącej morza terytorialnego nie ustalono
szerokości tego morza, nie ustalono też ewentualnych stref rybołówczych i w związku z tym
już 2 lata później, w 1960 r. odbyła się II konferencja prawa morza i jej celem było przyjęcie
dokumentu, w którym ustalono, że strefy morza terytorialnego mogą sięgać do 6 mil i że
również państwa mogą mieć 6 milowe strefy rybołówcze. Kiedy doszło do głosowania
zabrakło jednego głosu do uchwalenia takiego porozumienia i II konferencja prawa morza
zakończyła się niepowodzeniem. W latach 60tych, kiedy pojawiły się nowe państwa coraz
głośniej zaczęło się mówić o potrzebie zmiany kodyfikacji genewskiej. Ponad to postęp
techniczny, także uznanie morskiego za ważny pod względem strategicznym- wszystko to
sprawiło, że potrzeba zajęcia się sytuacją obszarów morskich była kilkakrotnie na forum ONZ
podejmowana. Szczególne znaczenie miało wystąpienie w 1967 r. ambasadora Malty Paredo,
który domagał się ustalenia prawnego dla mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji
państwowej. Z jego też inicjatywy Zgromadzenie Ogólne w ’70 r. przyjęło specjalną
rezolucję/deklarację dotyczącą sytuacji dna mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji
państwowej. W 1973 r. zdecydowano o zwołaniu II konferencji prawa morza i pierwsza z 11
sesji tej konferencji odbyła się w grudniu ’73. Konferencja miała dosyć trudny przebieg,
rozpoczęła się w momencie, kiedy nie było projektu i kiedy ujawniły się poważne
kontrowersje stanowisk pomiędzy państwami- z jednej strony stanowiska państw, które
dążyły do maksymalnego zwiększenia swoich uprawnień na obszarach morskich, po
przeciwnej stronie państwo albo w ogóle nie posiadające dostępu do morza, albo o
niekorzystnym położeniu geograficznym. W ramach III konferencji prawa morza stosowano
specjalną technikę negocjacyjną- system rozwiązań pakietowych- łączone różne sporne
kwestie i takie pakiety spraw poddawano pod głosowanie uczestników konferencji. Dopiero
podczas VI sesji wypracowano tekst negocjacyjny i później dalsza dyskusja toczyła się wokół
spraw zawartych w tym projekcie. Do podpisania nowej konwencji prawa morza doszło na
Jamajce w Montego Bay 10 grudnia 1982 r. Warunkiem wejścia w życie konwencji było
ratyfikowanie jej przez 60 państw i upływ 12 miesięcy od złożenia 60tego dokumentu
ratyfikacyjnego. Na wejście w życie trzeba było czekać długo, uzyskała moc wiążącą dopiero
w 1994 r. i obecnie 164 państwa są jej stronami. Przyjęto też porozumienia uzupełniające do
konwencji- w szczególności porozumienie dotyczące inkrenewacji(???) w części dotyczącej
obszaru dna mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji państwowej. Konwencja składa się z
320 artykułów i w związku z tym w tych postanowieniach starano się zawrzeć wszystkie
~ 46 ~
rozwiązania, które są dla państw istotne jeśli chodzi o korzystanie z terenów morskich.
Oprócz tych uregulowań międzynarodowych państwa mają także akty prawa wewnętrznego
dotyczące obszarów morskich i w Polsce sprawy te reguluje ustawa o obszarach morskich RP
i administracji morskiej z 1991 r. (z 21 marca 1990).
Zajmując się międzynarodowym prawem morza powinniśmy zwrócić uwagę zarówno

na sytuację prawną stref wód morskich, jak też status dna i podziemia morskiego. Dokonując
klasyfikacji obszarów stref morskich możemy wyróżnić 3 zasadnicze strefy, które różnią się
pod względem prawnym:
I) strefy morskie, które podlegają zwierzchnictwu państwa nadbrzeżnego- do tej kategorii
zaliczamy morskie wody wewnętrzne oraz morze terytorialne;
II) strefy podlegające ograniczonej władzy państwa nadbrzeżnego- strefy przyległe, strefy
rybołówcze i wyłączne strefy ekonomiczne;
III) obszar niepodlegający zwierzchnictwu państw- obszar morza otwartego określany także
mianem morza pełnego.
Morskie wody wewnętrzne- to w ich skład wchodzą wody portów i wody zatok. Wody
portów, które zaliczane są do morskich wód wewnętrznych wytycza linia łącząca najdalej
wysunięte w głąb morza stałe urządzenia portowe. Oprócz tego w skład morskich wód
wewnętrznych wchodzą wody zatok i zatoki, aby mogły być zaliczone do morskich wód
wewnętrznych, poza tym, że powinny mieć odpowiedni kształt, to jeszcze linia, która łączy te
odległość pomiędzy punktami wyznaczającymi wejście do zatoki powinna być maksymalnie
wyrażona odcinkiem o długości 24 mil. Jeśli ta odległość jest większa to w skład morskich
wód wewnętrznych wchodzi ta część zatoki, którą może być oznaczona odcinkiem 24
milowym (ta część zatoki, którą zamyka odcinek o długości 24 mil). Ograniczenie w postaci
tych 24 mil nie dotyczy zatok historycznych, czyli zatok które od dawna znajdują się pod
władzą danego państwa nadbrzeżnego i ta władza państwa nie jest kwestionowana przez
innych użytkowników obszarów morskich- przykładem jest kanadyjska Zatoka Hudsona.
Państwo sprawuje nad morskimi wodami wewnętrznymi pełne zwierzchnictwo terytorialne,
decydując o tym, kto i na jakich zasadach może być dopuszczony na morskie wody
wewnętrzne.
Druga strefa podlegająca zwierzchnictwu państw to morze terytorialne. Morze

terytorialne rozpoczyna się od tzw. linii podstawowej, czy linii zasadniczej, od której mierzy
się szerokość także innych obszarów morskich. Linia podstawowa jest wyznaczana w różny
sposób. Linią podstawowych na niektórych odcinkach wybrzeży może być nawet linia
brzegowa, tam gdzie nie ma portów i zatok, a także tam, gdzie nie ma wyraźnych
przypływów i odpływów. Jeśli te przypływy i odpływy wyraźnie się zaznaczają wtedy linia
podstawowa jest określona wzdłuż linii największego odpływu i jeżeli linia brzegowe
państwa jest urozmaicona, jeśli są różnego rodzaju wklęsłości i wypukłości tej linii
przeprowadza się tzw. prostą linię podstawową łącząc najdalej wysunięte w głąb morza te
elementy linii brzegowej. Od linii podstawowej mierzy się szerokość morza terytorialnego i
innych stref morskich. Ważne jest to, żeby wyznaczając tę linię podstawową metodą prostych
linii podstawowych trzymać się przebiegu tej zasadniczej tendencji przebiegu linii brzegowej,
~ 47 ~
bo w przeciwnym razie mamy do czynienia z tzw. pełzającą jurysdykcję, oddalaniem się od

wybrzeży państw. Szerokość morza terytorialnego, która była przedmiotem wcześniejszych,
nieudolnych prób, co do maksymalnej długości na jaką może sięgać morze terytorialne
została jednoznacznie przesądzona w konwencji z 1982 r. i zgodnie z tą konwencją
maksymalna szerokość morza terytorialnego wynosi 12 mil od linii podstawowej. Tę
szerokość przyjęto także w polskiej ustawie i przeliczono to na metry- 22 224 m. Jeśli
odległość pomiędzy państwami leżącymi naprzeciwko siebie nie pozwala im na ustanowienie
12 milowego morza terytorialnego wówczas następuje rozgraniczenie wzdłuż linii środkowej.
Państwo sprawuje nad morzem terytorialnym także zwierzchnictwo terytorialne, ale formą
ograniczenia tego zwierzchnictwa jest prawo nieszkodliwego przepływu. Określa się, że
przepływ jest nieszkodliwy jeśli nie zagraża pokojowi, porządkowi i bezpieczeństwu państwa
nadbrzeżnego. W konwencji z 1982 r. wskazano pewne działania, które podejmowana przez
państwa nie będą traktowane jako korzystanie z prawa nieszkodliwego przepływu. Zatem
zestawiono taki katalog różnych działań, np. podejmowanie eksploatacji, zanieczyszczenie
środowiska, branie na pokład urządzeń wojskowych, podejmowanie akcji militarnych-
wszystkie te działania powodują naruszenie prawa nieszkodliwego przepływu, ale
jednocześnie obawiając się, że państwa mogą jeszcze w inny sposób naruszać to prawo
wprowadzono na końcu formułę, że także wszelkie inne działania niezwiązane bezpośrednio z
przepływem stanowią nieszkodliwy przepływ. W ten sposób osłabiono sens wcześniejszego,
dosyć kazuistycznego wyliczenia, bo w ostatnim punkcie mogą mieścić się wszelkie
zachowania ze strony państw. Nieszkodliwy przepływ dotyczy zarówno statków handlowych,
jak i okrętów wojennych- państwo decyduje kiedy dla tych okrętów jest przepływ
nieszkodliwy. Łodzie podwodne, które korzystają z nieszkodliwego przepływu powinny
płynąć wynurzone. Status morza terytorialnego został w znacznym stopniu powtórzony w
uregulowaniach dotyczących polskich obszarów morskich. W polskiej ustawie zostały
wymienione także te obszary morskie, które podlegają władzy państwa w ramach morskich
wór wewnętrznych- część Zalewu Szczecińskiego i Zatopi Nowowarpieńskiej, Zalew
Wiślany i część Zatoki Gdańskiej i określone są współrzędne geograficzne, które dotyczą tych
obszarów morskich wód wewnętrznych.
Druga grupa stref wód morskich to strefy podlegające ograniczonej władzy państwa
nadbrzeżnego. Do tych stref zaliczymy strefy przyległe, strefy rybołówcze i wyłączne strefy
ekonomiczne. Strefy przyległe zostały przewidziane już w prawie genewskim, z tym, że
zgodnie z konwencją genewską strefa przyległa nie mogła sięgać dalej niż 12 mil od linii
podstawowej. W nowej konwencji strefy przyległe mogą sięgać maksymalnie do 24 mil od
linii podstawowych. Strefy przyległe służą ochronie interesów celnych, skarbowych,
sanitarnych i imigracyjnych państwa nadbrzeżnego. Państwo może kontrolować w tej strefie
przestrzeganie przepisów w tym zakresie. Rodowód stref przyległych wiąże się z
ustanowieniem przez Stany Zjednoczone specjalnych obszarów kontroli ładunków statków,
kiedy w okresie prohibicji Stany Zjednoczone zawierały tzw. traktaty alkoholowe, w których
państwa godziły się na kontrolę statków pod kątem ilości przewożonego na pokładzie
alkoholu i w zamian za zgodę na przewożenie jakiejś mniejszej ilości na potrzeby załogi i
pasażerów statku.
~ 48 ~
Strefy rybołówcze to strefy, które częściowo wychodzą już z użycia, są zastępowanie

przez strefy ekonomiczne. W praktyce występowały 3 rodzaje stref rybołówczych: po
pierwsze strefy wyłącznego rybołówstwa, gdzie państwa nadbrzeżne gwarantowały sobie
połowy i nie dopuszczały do tych stref innych użytkowników; po drugie strefy
preferencyjnych uprawnień rybołówczych państwa nadbrzeżnego- państwo nadbrzeżne
określało warunki korzystania z tych stref przez inne państwa, chociażby wprowadzając
limity połowowe; trzeci rodzaj- strefy ochrony rybołówstwa- w ramach których państwa
wprowadzają przede wszystkim przepisy, które mają chronić zasoby biologiczne tych stref-
ustanawia się okresy ochronne, wprowadza się np. ustawę dotyczącą oczek sieci, którymi
można się posługiwać w tych strefach po to, aby mniejsze ryby mogły wypływać na zewnątrz/
Strefy te gwarantują uzyskanie stanu odnawialności i niewyjałowienia strefy pod względem
biologicznym. Nowa kategoria stref morskich to strefy ekonomiczne.
Wyłączne strefy ekonomiczne- ukształtowały się zasadniczo 2 przeciwstawne

stanowiska. Jedno reprezentowane przez tzw. terytorialistów- stanowisko w myśl którego
wyłączne strefy ekonomiczne miały dawać państwo nadbrzeżnym bardzo rozległe
uprawnienia przede wszystkim eksploatacyjne, a także w zakresie zarządzania tymi strefami,
także wyłączne strefy ekonomiczne właściwie nie różniłyby się w istotny sposób od sytuacji
prawnej mórz terytorialnych. Ta grupa państw terytorialistów to były państwa, które
wiedziały, iż ustanowienie stref ekonomicznych przyniesie im znaczne korzyści. Druga,
przeciwstawna koncepcja, to koncepcja zminimalizowania uprawnień państw nadbrzeżnych w
wyłącznych strefach ekonomicznych, tak żeby te strefy z kolei różniły się od sytuacji prawnej
morza otwartego. Tego rodzaju koncepcja była lansowana przede wszystkim przez państwa o
niekorzystnym położeniu geograficznym, w tym śródlądowe, które zdawały sobie z tego
sprawę, że wyłączne strefy ekonomiczne pozbawią te państwa możliwości eksploatacyjnych i
ograniczą swobodę żeglugi międzynarodowej Koncepcje ścierały się podczas kolejnych sesji
Konferencji Prawa Morza i ostatecznie kształt uregulowań, który został zawarty w konwencji
z Montego Bay jest świadectwem trudno osiągniętego kompromisu. Zgodnie z konwencją z
1982 r. wyłączne strefy ekonomiczne to strefy sui generis, czyli strefy, których sytuacja
prawna została określona w postanowieniach konwencji o prawie morza. Państwo nabrzeżne
w wyłącznych strefach ekonomicznych ma zasadniczo 3 podstawowe uprawnienia: 1)
uprawnienie do eksploatacji zasobów tej strefy- zarówno biologicznych, jak i mineralnych;
2) prawo do budowania w strefach sztucznych wysp i instalacji- przede wszystkim tych, które
służą różnym celom eksploatacyjnym; 3) prawo do prowadzenia badań naukowych-
wszelkiego rodzaju prace badawcze w obrębie wyłącznych stref ekonomicznych są
zarezerwowane dla państw nadbrzeżnych. Jeśli chodzi o inne państwa, państwa te mają tzw.
uprawnienia komunikacyjne, czyli mogą korzystać w wyłącznych strefach ekonomicznych po
pierwsze z wolności żeglugi, po drugie z wolności układania kabli i rurociągów na dnie
morskim i po trzecie, mają wolność przelotu w przestrzeni powietrznej nad strefą
ekonomiczną. Szerokość stref ekonomicznych została ustalona maksymalnie do 200 mil
licząc od linii podstawowej. W odniesieniu do wyłącznych stref ekonomicznych, podobnie
jak w stosunku do szelfu kontynentalnego, przyjęto inną zasadę delimitacji, czyli
rozgraniczania tych obszarów. W świetle konwencji z 1982 r. wyłączne strefy ekonomiczne
powinny być rozgraniczone na podstawie porozumienia pomiędzy państwami w celu
~ 49 ~
uzyskania sprawiedliwego rozgraniczenia. Oznacza to, że jeśli odległość pomiędzy

państwami wynosi np. 300 mil to nie jest wykluczone, że te 300 mil może być podzielone np.
w proporcji iż jedno państwo uzyskuje 110 mil, a drugie 190, jeśli po zbadaniu zasobów tych
stref ekonomicznych okaże się, że ta strefa o szerokości 110 mil zawiera bogate złoża, a w
tym szerszym odcinku dopiero zrównoważenie potencjału powinno być rozgraniczone
właśnie tą linią. Zawarcie takiego porozumienia powinno być poprzedzone szczegółowymi
badaniami o różnych charakterze- geologicznym, odnoszącymi się do ukształtowania dna.
Dysproporcje pomiędzy państwami dotyczące powierzchni stref ekonomicznych są ogromne.
Największe strefy ekonomiczne mają państwa wyspiarskie, państwa, które nie są otoczone w
pobliżu innymi terytoriami. Państwa, które mają niekorzystne położenie geograficzne
upominały się o dopuszczenie ich do korzystania z wyłącznych stref ekonomicznych innych
państw, żeby mogły one korzystać ze swoich tradycyjnych łowisk położonych w regionach, w
których te państwa się znajdują. Kompromis, który osiągnięto jest mało satysfakcjonujący,
ponieważ państwa nadbrzeżne właściwie same decydują o tym, czy można dopuścić innych
użytkowników do tych stref, pod warunkiem, że dostrzegą jakieś nadwyżki, które mogłyby
być wykorzystane przez te państwa o niekorzystnym położeniu. Wolne strefy ekonomiczne
zajmują ok. 40% obszaru, który był obszarem morza otwartego.
Morze otwarte to obszar, któremu już w 1958 r. poświęcono odrębną konwencję.

Ustalając sytuację prawną morza otwartego wprowadzono listę 4 wolności tego morza: 1)
wolność żeglugi; 2) wolność rybołówstwa; 3) wolność układania kabli i rurociągów na dnie
morskim; 4) wolność przelotu. W nowej konwencji prawa morza do tych 4 wolności dodano 2
dalsze: 5) wolność badań naukowych; 6) wolność budowania sztucznych wysp i instalacji. W
inny sposób jest uporządkowana. Na pierwszych trzech miejscach konwencji z 82 r. znajdują
się te wolność ekonomiczne (rybołówstwa, budowania wysp oraz badań naukowych),
wolności komunikacyjne to wyłącznie wolności, które przysługują w obszarze morza
otwartego. Obszar morza otwartego jest obszarem, który nie może być zawłaszczony przez
państwa, państwa nie mogą wysuwać pretensji terytorialnych w odniesieniu do tego obszaru.
Znajdujące się na morzu otwartym statki, a także okręty wojenne podlegają państwu bandery.
W międzynarodowym prawie morza wprowadzono ograniczenia, które mają służyć
bezpieczeństwu żeglugi międzynarodowej. Takim prawem, które obowiązuje na morzu
otwartym jest prawo pościgu- dotyczy to sytuacji, kiedy jakiś statek naruszy prawo państwa
nadbrzeżnego przebywając na wodach podlegających zwierzchnictwu tego państwa, po czym
taki statek musi opuścić te wody wypływa w kierunku morza otwartego i w takiej sytuacji
odpowiednie służby, samoloty wojskowe, okręty wojenne państwa nadbrzeżnego mogą
podjąć pościg za taką jednostką i kontynuować ten pościg na morzu otwartym, z tym, że ten
pościg jest podejmowany po wezwaniu takiego statku do zatrzymania się- sygnałem
dźwiękowym lub świetlnym- jeśli nie zareaguje na wezwanie to można kontynuować pościg
na morzu otwartym, ale do momentu, kiedy ta jednostka wpłynie na własne wody terytorialne
lub wody terytorialne innego państwa. Pościg musi być nieprzerwany i gorący, to jest podjęty
natychmiast po wezwaniu do zatrzymania się. Innym ograniczeniem władzy na morzu
otwartym jest zwalczanie piractwa morskiego. Piractwo jest zjawiskiem, które nadal
występuje w wielu rejonach- szczególnie zagrożone obszary to wybrzeże somalijskie, morze
wschodniochińskie. W takich sytuacjach można także podejmować wspólne działanie
~ 50 ~
zmierzające do zwalczania piractwa. Poza piractwem morskim jest także piractwo

komunikacyjne związane z piractwem radiowym, a więc nielegalne nadawanie audycji to
również przedmiot represji międzynarodowej, handel niewolnikami. Generalnie morze
otwarte jest obszarem, który powinien być wykorzystywany przez wszystkie państwa, a te
szczególne względy bezpieczeństwa skłaniają państwa do wprowadzenia pewnych ograniczeń
w zakresie kontroli. Statki powinny być zarejestrowane w państwach.
Sytuacja prawna dna morskiego. Na dnie morskim możemy wyróżnić 3 strefy, które
pod względem prawnym wykazują dość znaczne odrębności. Pierwszy fragment dna
morskiego to dno sięgające do granicy morza terytorialnego i państwo nadbrzeżne sprawuje
nad nim wyłączną, suwerenną władzę. Drugi fragment dna morskiego zaczyna się od
zewnętrznej granicy morza terytorialnego i określany jest mianem szelfu kontynentalnego,
którego sytuacja prawna, jeśli porównamy konwencję genewską i nową konwencję prawa
morza uległa dość istotnym zmianom. Możemy powiedzieć, że w sensie geofizycznym i
geograficznym szelf kontynentalny to płasko opadające dno morskie, średnio przylegające do
wybrzeży, stopniowo/łagodnie opadające dno morskie i jeśli weźmiemy pod uwagę
ukształtowanie tego obszaru to mniej więcej do głębokości 200 metrów ten spadek dna
morskiego bywa łagodny, a później rozpoczyna się bardziej gwałtowny spadek, tzw. zbocze
kontynentalne. W konwencji z 1958 r. jako granicę szelfu kontynentalnego przyjęto granicę
głębokości do 200 metrów zalegania dna morskiego, ale dodano także drugą granicę- granicę
możliwości eksploatacyjnych w odniesieniu do zasobów szelfu. Ta druga granica ulegała
przesunięciu w miarę postępu technicznego i zwiększania się możliwości sięgania po głębiej
położone zasoby dna morskiego. W związku z tym podczas III konferencji prawa morza
postanowiono przyjąć bardziej precyzyjne granice szelfu kontynentalnego, które mogłyby być
stosowane jednakowo przez wszystkie państwa. Zewnętrzną granicę szelfu kontynentalnego
w myśl konwencji wyznacza zewnętrzna krawędź obrzeża kontynentalnego (łagodny spadek
dna morskiego wyznacza szelf kontynentalny, później następuje zbocze kontynentalne-
dosyć stromy skok, którym opada dno morskie i u jego podnóża tworzy się tzw. poniesienie
kontynentalne- zewnętrzna krawędź obrzeża kontynentalnego jest u podnóża tego
podniesienia kontynentalnego). Konwencyjny szelf w myśl nowej konwencji obejmuje zatem
tradycyjny szelf kontynentalny, zbocze kontynentalne i podniesienie kontynentalne do
zewnętrznej krawędzi obrzeża kontynentalnego. Jeśli ta zewnętrzna krawędź obrzeża
kontynentalnego nie dochodzi do granicy 200 mil, to państwa nadbrzeżne może rozciągnąć
swoje prawa do szelfu do granicy 200 mil. Jeśli obrzeże kontynentalne wykracza poza 200
mil. to zgodnie z konwencją z ’82 nie może taki szelf sięgać dalej niż 350 mil licząc od linii
podstawowej. Jest jeszcze trzecia ewentualność- jeśli na dnie morskim są naturalne
wzniesienia to konwencja wprowadza jeszcze trzecią granicę- 100 mil od izobaty (linii
łączącej punkty o głębokości 2 500 metrów). W stosunku do obszaru szelfu kontynentalnego
państwo nadbrzeżnie ma uprawnienia eksploatacyjne, ma jurysdykcję w tym zakresie i także
może prowadzić badania naukowe na szelfie. W przypadku szerokich szelfów
kontynentalnych zasoby ropy naftowej, gazu ziemnego znajdują się na obszarze szelfu.
Państwo, które eksploatuje zasoby szelfu poza granicę po okresie zwolnienia później co roku
wpłaca 1% opłaty za eksploatację tych zasobów na rzecz Organizacji Dna Morskiego- ale do
7% i na tym poziomie się zatrzymuje ta opłata. Ostatni fragment dna morskiego poza
~ 51 ~
granicami szelfu kontynentalnego to obszar międzynarodowy poza granicami jurysdykcji

państwowej. Po raz pierwszy sytuacją tego obszaru zajęło się Zgromadzenie Ogólne w 1970
roku- przyjęto deklarację dotyczącą tego obszaru. Natomiast w konwencji o prawie morza
poświęcono obszarowi osobną część. Obszar międzynarodowy i jego zasoby zostały
określano jako wspólne dziedzictwo ludzkości. Koncepcja ta oznacza, po pierwsze, że obszar
ten i jego zasoby nie mogą być zawłaszczone przez państwa, po drugie- obszar powinien być
wykorzystywany dla dobra, czy w interesie całej społeczności międzynarodowej, po trzecie
obszar międzynarodowy należy wykorzystywać wyłącznie w celach pokojowych. Poza tym
obszar międzynarodowy powinien być wykorzystywany w celach badawczych na zasadzie
równości w odniesieniu do wszystkich państw, państwa mają obowiązek ochrony środowiska
obszaru międzynarodowego i nie powinny naruszać sytuacji prawnej wód pokrywających
obszar i przestrzeni powietrznej nad tymi wodami. należy zwrócić uwagę na to, że obszar ten
położony już na znacznych głębokościach jest bogaty pod względem ekonomicznym,
ponieważ znajdują się tam tzw. konkrecje polimetaliczne, czyli rudy metali, przede
wszystkim miedzi, niklu, kobaltu i manganu i ze względu na stopniowe wyczerpywanie się
złóż znajdujących się na lądach są przedmiotem zainteresowania ze strony państw.
Eksploatacja obszaru międzynarodowego nie jest prosta- wymaga skomplikowanych,
czasochłonnych i kosztownych badań naukowych, żeby stwierdzić, gdzie znajdują się te
zasoby. Ponad to wymaga także posługiwania się specjalistycznym sprzętem, który może
pracować na dużych głębokościach i wydobywać konkrecje polimetaliczne na powierzchnię.
Sprawa obszaru międzynarodowego jest obiektem zainteresowania ze strony Organizacji Dna
Morskiego utworzonej na podstawie konwencji z Montego Bay. Organizacja Dna Morskiego
jest organizacją specyficzną, dlatego że ma również własne przedsiębiorstwo eksploatacyjne.
Udziela również zezwoleń na eksploatacje obszaru międzynarodowego, czyli wydaje
pozwolenia konsorcjom międzynarodowym na podejmowanie tej działalności
eksploatacyjnej. Warto wspomnieć również o organizacji Wspólna Organizacja
Interoceanmetal. Powstała jeszcze przez mianami ustrojowymi, w 1987 r., była organizacją
ówczesnych państw socjalistycznych, należał do niej też Wietnam, Kuba, NRD. Siedziba tej
organizacji została umiejscowiona w Szczecinie i Polska jest jej aktywnym uczestnikiem.
Organizacja ta uzyskała prawo dostępu do działki w obszarze międzynarodowym w rejonie
Clarion-Clipperton- rejon na Oceanie Spokojnym, ok. 1000 mil od wybrzeży meksykańskich i
może podejmować też eksploatację złóż. Obliczono, że szacunkowa wartość tych złóż to ok.
130 mld dolarów. Po zmianach, które nastąpiły w Europie na przełomie lat 80 i 90tych
zastanawiano się, czy ta organizacja powinna przetrwać, czy nie pozbyć się też tej działki, ale
uznano, że działka ta jest na tyle atrakcyjna, że Interoceanmetal wchodząc w różne
porozumienia z instytucjami, z innymi państwami będzie tę działkę eksploatował. Oprócz
Organizacji Dna Morskiego także na podstawie konwencji z ’82 został utworzony
Międzynarodowy Trybunał Prawa Morza, który rozstrzyga spory morskie pomiędzy
państwami.
Cieśniny i kanały międzynarodowe. Cieśniny są naturalnymi połączeniami obszarów

morskich wykorzystywanymi do celów żeglugi międzynarodowej. Sytuacja prawna cieśniny
jest przede wszystkim uzależniona od jej szerokości, a także od rodzaju mórz, które dana
cieśnina łączy. Zależność statusu prawnego od szerokości możemy określić w ten sposób, że
~ 52 ~
jeśli cieśnina jest szersza niż morze terytorialne państw nadbrzeżnych to wtedy na środku
takiej cieśniny pozostaje pas wolnej żeglugi, jeżeli wody cieśniny są w całości wodami morza
terytorialnego, a przy tych szerokościach 12 milowych taka sytuacja najczęściej zachodzi, to
w takiej sytuacji przepływ przez taką cieśninę to jest przepływ przez morze terytorialne. W
związku z tym w świetle konwencji z 1958 r. przepływ przez takie cieśniny odbywa się na
zasadzie nieszkodliwego przepływu, ale przepływu, który nie powinien być zawieszony przez
państwo nadbrzeżne. Nowa konwencja prawa morza przewiduje nieco inne rozwiązanie.
Mianowicie, jeśli taka cieśnina łączy strefy ekonomiczne lub morza otwarte to na cieśninie
takiej jest ustanowione prawo niezakłóconego tranzytu. Prawo to tym się różni od
nieszkodliwego przepływu, że przy tranzycie łodzie podwodne mogą płynąć w zanurzeniu i
także tranzyt obejmuje prawo przelotu w przestrzeni powietrznej nad wodami takiej cieśniny.
Te ustalenia zawarte w konwencji zarówno z ’58 jak i ’82 nie mają zastosowania do tych
cieśnin, dla których ustanowiono odrębny reżim prawny. Tego rodzaju sytuacje przewidziano
przede wszystkim w stosunku do cieśnin bałtyckich, zwanych też duńskimi i w stosunku do
cieśnin czarnomorskich, cieśnin tureckich. Cieśniny bałtyckie obejmują 3 cieśniny- Sund,
Wielki Bełt i Mały Bełt- cieśniny, które łączą Morze Bałtyckie z Północnym. Przez długi czas
korzystanie z tych cieśnin było uzależnione przede wszystkim od Danii- sprawowała
zwierzchnictwo nad nimi, później wschodni brzeg Sundu uzyskała Szwecja, ale pobierano
opłaty za przepływ przez cieśniny duńskie. W 1857 r. został zawarty traktat kopenhaski na
mocy którego Dania za jednorazowe dość znaczne odszkodowanie zrzekła się pobierania
opłat. W świetle tego traktatu ze swobody przepływu skorzystały statki handlowe, natomiast
nie było jasne, czy również ta wolność na dotyczyć okrętów wojennych- Dania swoimi
przepisami ustalała pewne zasady dotyczące przepływu okrętów wojennych. Przepisu duńskie
zmieniały się na przestrzeni kilkudziesięciu lat i ostatecznie Dania zliberalizowała te
przepisy. Cieśniny czarnomorskie- Bosfor i Dardanele miały bardzo burzliwą historię.
Początkowo cieśniny te były cieśninami podlegającymi władztwu jedno państwa, kiedyś
Cesarstwu Wschodniorzymskiemu, później Turcji, czyli właściwie te cieśniny miały charakter
wewnętrzny. W związku z tym Turcja przez długi czas sama decydowała o tym, kto i na
jakich zasadach jest dopuszczany do przepływu przez te cieśniny. Później, kiedy dostęp do
Morza Czarnego uzyskał Piotr I Rosja wymusiła na Turcji uzgodnienia dotyczące korzystania
z tych cieśnin- najpierw przez statki rosyjskie, później także przez statki innych państw. W tej
chwili podstawą prawną jest konwencja z Montreux z 1936 r., która przewiduje, że jeśli
chodzi o czasy pokoju to statki handlowe mogą swobodnie przepływać przez cieśniny
czarnomorskie, okręty wojenne w czasie pokoju powinny być zapowiadane- wymagana jest
notyfikacja od 8 do 15 dni przed planowanym przepływem, Natomiast w okresie wojny
Turcja może zakazać zarówno przepływu statkom handlowym państw nieprzyjacielskich, jak
też decyduje o przepływie okrętów wojennych. Konwencja z ’36 posługuje się pewnymi
liczebnymi wielkościami dotyczącymi towarów, w dużej mierze są dziś nieaktualne, ale
Turcja nie przejawiła ochoty do zmiany tych uregulowań.
Jeśli chodzi o kanały międzynarodowe to w odróżnieniu od cieśnin sytuacja prawna

kanałów jest uregulowana odrębnymi porozumieniami. Mamy 3 najważniejsze kanały
międzynarodowe- Sueski, Panamski i Kiloński. Kanał jest sztucznym połączeniem obszarów
morskich- wybudowanym przez człowieka. Kanał Sueski, wzorcowy pod względem
~ 53 ~
unormowań prawnych kanał powstał po raz pierwszy jeszcze w starożytności- już wtedy
wykopano kanał, który łączył Morze Śródziemne z Oceanem Indyjskim i później ten kanał
zniknął- został zasypany. Ponownie idea budowy Kanału Sueskiego pojawiła się w wieku
XIX, z tym, że według wstępnych ustaleń wydawało się, że budowa tego kanału będzie dosyć
skomplikowana, bo uważano, że istnieje różnica poziomów pomiędzy Morzem Śródziemnym
i częścią oceanu z którym kanał miałby być połączony, co spowodowałoby konieczność
wybudowania śluz na tym kanale. Orędownikiem wybudowania kanału był francuski inżynier
Ferdynand de Lesseps, który przekonał do tego projektu ówczesne władze egipskie (nie
działały samodzielnie). Ostatecznie kanał został wybudowany- budowa trwała 10 lat od 1859
r. do 1869 r. Traktat dotyczący Kanału Sueskiego został podpisany w 1888 r. w
Konstantynopolu. Przewiduje on wolność żeglugi dla statków handlowych i okrętów
wojennych zarówno w czasie wojny, jak i w czasie pokoju. Przyjęto tylko takie uregulowanie,
że w czasie wojny odstęp pomiędzy wpłynięciem na wody kanału okrętów należących do
państw nieprzyjacielskich powinien być 24 godzinny, żeby nie spotkały się na drogach
kanału. Podczas I i II wojny światowej próbowano kanał zamknąć, ale poza krótkimi
przerwami kanał był dostępny. Kolejny problem pojawił się w 1956 r.- zostało
znacjonalizowane Towarzystwo Kanału Sueskiego, doszło do interwencji wojsk brytyjskich,
francuskich i izraelskich w strefie kanału, włączyła się w spór ONZ i ostatecznie Egipt
potwierdził, że będzie stosował uregulowania zawarte w traktacie z Konstantynopola.
Podczas wojny w 1967 r. Izrael zajął wschodni brzeg kanału, później został zaminowany i
przez kilka lat był niedostępny dla żeglugi. W 1975 r. po oczyszczeniu z min został
udostępniony znowu do celów żeglugowych. Kanał Panamski- sytuacja związana z budową
kanału też pojawiła się jeszcze w XIX wieku, inicjatywę przedstawił ten sam francuski
inżynier, ale pierwsze przymiarki do budowy kanału zakończyły się niepowodzeniem-
korupcja, malaria. Sprawa budowy powróciła na początku wieku XX- podjęta przez USA.
Uzyskały one wstępną zgodę Kolumbii na wybudowanie kanału, ostatecznie jednak Kolumbia
nie wyraziła takiej zgody i w tej sytuacji USA wykonały ruchy zmierzające do oderwania się
od Kolumbii i w ten sposób w wyniku secesji została utworzona Panama i ona już zgodziła
się na wybudowanie kanału na jej terytorium. Dwie pierwsze umowy dotyczące Kanału
Panamskiego to umowa z 1901 r. jeszcze amerykańsko-brytyjska, a druga z 1903 r.
panamsko-amerykańska. Na mocy tego porozumienia USA uzyskały prawo do korzystania ze
strefy kanału, także ustanowiono tam swoich baz wojskowych, swoich służb pobierających
opłaty za przepływ. Panama uzyskiwała tylko rentę dzierżawną. Za przepływ dużych
jednostek przez kanał pobierano nawet opłatę w wysokości 150 tysięcy dolarów, dlatego też
Panama domagała się wycofania się USA ze strefy kanału i oddania zarządu nad strefą i
kanałem władzom panamskim. W 1977 r. zostały zawarte nowe porozumienia między USA a
Panamą, na mocy których Panama miała uzyskać pełnię władzy w strefie kanału do końca
1999 r. Kanał Panamski przechodzi teraz dość znaczną modernizację. W 1914 r. otwarto dla
celów żeglugowych ten kanał, w 2015 r. ma zostać zakończona gruntowna modernizacja.
Kanał Kiloński- był wybudowany przez Niemcy i początkowo stanowił wewnętrzną
komunikacyjną drogę niemiecką- miał to być kanał, który łączy Morze Północne z Bałtykiem,
mógł być także wykorzystywany do stosunkowo szybkiego i mało widocznego przerzucania
wojsk z basenu jednego morza na drugie. W 1919 r. został umiędzynarodowiony. W
~ 54 ~
odróżnieniu od innych porozumień zawarto specyficzną formułę- wolność żeglugi była

zagwarantowana dla państw pozostających w stanie pokoju z Niemcami. W 1936 r. Niemcy
jednostronnie wypowiedziały postanowienia traktatu wersalskiego dotyczące Kanału
Kilońskiego. Dopiero po II wojnie światowej przywrócono te zasady korzystania z kanału.
Kanały międzynarodowe rządzą się odrębnymi regułami zawartymi w umowach
międzynarodowych, ale są wzorowane w znacznym stopniu na postanowieniach traktatu z
Konstantynopola.
Inne reżimy terytorialne- sytuacja obszarów polarnych. Mamy 2 obszary polarne-

północny, czyli Arktykę i południowy- Antarktykę. Sytuacja prawna tych obszarów różni się.
Należy więc odrębnie potraktować unormowania dotyczące statusu Antarktyki i właściwie
brak przyjętych jednoznacznie rozważań prawnych w odniesieniu do Arktyki. Sytuacja
prawna Antarktyki- określeniem tym obejmuje się obszar Antarktydy i otaczające oceany
zasadniczo do 60 stopnia szerokości geograficznej południowej (60 równoleżnika, który
stanowi tzw. konwergencję antarktyczną, czyli linię ograniczającą obszar Antarktydy).
Antarktyka była od dawna obiektem różnych wypraw badawczych, działalności
eksploatacyjnej i te badania nasiliły się w tzw. roku geofizycznym 1956-57. W wyniku tego
zwiększonego zainteresowania doszło do wynegocjowania traktatu w sprawie Antarktyki-
został przyjęty 1 grudnia 1959 r.- podpisany został wówczas przez 12 państw. Traktat
antarktyczny (traktat waszyngtoński) z 1959 r. wszedł w życie w 1961 r. i zasadniczo
przewidywano, że będzie on obowiązywał przez 30 lat. Zawierał bardzo istotne
postanowienia- przewidywał, że w okresie jego obowiązywania nie można zgłaszać żadnych
nowych roszczeń terytorialnych w stosunku do Antarktyki, ani poszerzać roszczeń wcześniej
zgłoszonych. Przewidywano tam badania, które mogą być prowadzone przez państwa do
celów pokojowych, wprowadzono zakaz składowania różnych substancji niebezpiecznych-
zwłaszcza odpadów radioaktywnych. Traktat przewidywał 2 grupy państw, które włączyły się
w to porozumienie, tzw. państwa konsultatywne, które miały uprawnienia decyzyjne-
warunkiem było posiadanie stałych stacji badawczych- Polska taką stację posiadała w 1977 r.,
uzyskała status państwa konsultatywnego. Obecnie jest 50 państw stron traktatu
antarktycznego, z czego 28 to państwa o statusie konsultatywnym i 11 mają status
niekonsultatywny. Co roku odbywają się posiedzenia państw-stron traktatu antarktycznego.
W tym roku (2012 r.) było w Australii, w 2013 r. zaplanowano w Brukseli. Podczas tych
spotkań zapadają najważniejsze decyzje dotyczące tego obszaru. W 1991 r. został przyjęty
protokół madrycki- został przyjęty w roku, kiedy formalnie mogło zakończyć się
obowiązywanie traktatu waszyngtońskiego, ale na mocy tego protokołu przedłużono ten
reżim prawny jeszcze o 50 lat, czyli do 2041 r. W 1988 r. została przyjęta konwencja
dotycząca eksploatacji bogactw mineralnych Antarktyki- konwencja z New Wellington (?) ale
została powstrzymana- zniechęcono państwa do przystępowania do niej- aby nie naruszać
równowagi ekosystemu podejmując działania eksploatacyjne. Jest jeszcze kilka porozumień
ekologicznych dotyczących ochrony zasobów biologicznych, m. in. konwencja z Canberry z
1980 r. dotycząca ochrony morskich zasobów Antarktyki, z 1972 r. konwencja chroniąca foki
antarktyczne. Ze względu na to, że są to zasoby szczególnie wrażliwe postanowiono, że
będzie to obszar szczególnej ochrony międzynarodowej, światowy rezerwat przyrody. Ta
działalność powinna być ograniczona tylko do takich działań, które nie przynoszą szkód
~ 55 ~
środowisku. Wskutek efektu cieplarnianego, istnienia dziury ozonowej nad tym obszarem
lody antarktyczne powodują wskutek topnienia powiększanie się, podwyższanie poziomu
mórz i oceanów co grozi zatopieniem niżej położonych państw (przede wszystkim
wyspiarskich). Sytuacja prawna Arktyki właściwie nie była poddana jednoznacznym
unormowaniom prawnym. W związku z tym wysuwano koncepcję zarówno tzw. sektorów
polarnych, czyli podziału Arktyki w postaci takich trójkątów, nad którymi sprawowałyby
zwierzchnictwo państwa sąsiadujące z tym obszarem. Druga koncepcja to traktowanie tego
obszaru jako obszaru morza otwartego i ustalenie pewnych uprawnień, ale zgodnie z
konwencją z 1982 r. w ramach obszaru Arktyki odrębny status mają niektóre terytoria. Przede
wszystkim Spitsbergen, a właściwie Svalbard, bo Spitsbergen to jedna z wysp tego
archipelagu, w 1920 r. został przyjęty traktat paryski, który uznawał uprawnienia Norwegii do
tego archipelagu. Drugi obszar to Grenlandia- największa wyspa świata- prawa Danii do
Grenlandii zostały potwierdzone orzeczeniem Stałego Trybunału Sprawiedliwości w 1933 r.
Grenlandia po II wojnie światowej znalazła się na liście terytoriów niesamodzielnych, w 1953
r. władze Grenlandii opowiedziały się za pełną autonomią z Danią i nieporozumienia znowu
pojawiły się na przełomie lat 70tych i 80tych, kiedy Dania postanowiła przystąpić do
Wspólnot Europejskich. Grenlandia nie chciała być objęta prawem wspólnotowym i w świetle
traktatów Grenlandia jest wyłączona spod działania prawa unijnego. W 2008 r odbyło się na
terytorium Grenlandii referendum, które cieszyło się bardzo dużą popularnością wśród
mieszkańców (chcą, żeby nazywać ich nie Eskimosami, tylko Inuitami). Wskutek tego
referendum w czerwcu 2008 r. wprowadzono (rozszerzono) autonomię tej wyspy. Właściwie
władze duńskie zachowują uprawnienia w zakresie polityki zagranicznej i obronności, a
władze Grenlandii mają prawo przede wszystkim do zarządzania bogatymi złożami
mineralnymi- pod tym względem Grenlandia jest bardzo cennym obszarem i władze
Grenlandii były zainteresowane, aby te uprawnienia uzyskać od Danii, również rozszerzono
uprawnienia w zakresie sądownictwa, policji i innych spraw, które objęte są właśnie tą
autonomią.
Międzynarodowe prawo lotnicze i kosmiczne.
Sytuacja prawna przestrzeni powietrznej- sprawa określenia statusu tego obszaru

pojawiła się na początku XX wieku, kiedy możliwości korzystania z przestrzeni powietrznej
skłoniły przedstawicieli państw do określenia statusu tego obszaru. Można powiedzieć, że
zarysowały się 3 koncepcje. Pierwsza przypisywana T(K?)oshilowi (?)- była to koncepcja
wolności przestrzeni powietrznej. Toshil (?) przedstawił tę koncepcję w 1901 r., w 1906 r.
zaakceptował ją Instytut Prawa Międzynarodowego, ale okazało się, że koncepcja ta wymaga
pewnej modyfikacji i uznano, że o wolności można mówić raczej w odniesieniu do obrotu
przestrzeni powietrznej, a nie obszaru jako takiego. Druga koncepcja, przeciwstawna do
zasady wolności przestrzeni powietrznej to poddanie przestrzeni powietrznej zwierzchnictwu
państwa nad którym ta przestrzeń się rozciąga. Pojawiła się też koncepcja pośrednia, podziału
przestrzeni powietrznej na dwie strefy, z których dolna część byłaby przestrzenią, która
podlegałaby władztwu państwowemu, natomiast górna, wykorzystywana do żeglugi
powietrznej, byłaby przestrzenią wolną. Doświadczenia związane z I wojną światową i
możliwość korzystania z przestrzeni powietrznej zarówno do dokonywania ataku zbrojnego
~ 56 ~
jak i konieczność bronienia terytorium państwa także w stosunku do tych działań sterowanych
z powietrza skłoniły państwa do rewizji tych poglądów i ostatecznie w 1919 r. podczas
konferencji paryskiej uznano, że przestrzeń powietrzna powinna znajdować się pod
zwierzchnictwem państwa, nad którego terytorium się rozciąga. Zasada zwierzchnictwa
terytorialnego państwa w przestrzeni powietrznej nad jego terytorium została potwierdzona w
konwencji chicagowskiej z 1944 r. dotyczącej międzynarodowej żeglugi (dotyczy lotnictwa
cywilnego). Na podstawie tej konwencji została powołana do życia organizacja
międzynarodowa- Organizacja Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego- ICAO, która
przyjmuje określone standardy w zakresie bezpieczeństwa żeglugi powietrznej. Przyjmując
zasadę wolności przestrzeni powietrznej jednocześnie dołączono do konwencji chicagowskiej
dwa układy dotyczące pewnych wolności ustanowionych w przestrzeni powietrznej. Pierwszy
układ, układ tranzytu, przewiduje 2 wolności lotnicze: prawo przelotu bez lądowania i prawo
przelotu z lądowaniem, ale wyłącznie w celach technicznych. Drugi układ, to układ dotyczący
transportu i w ramach tego układu zostało przewidzianych 5 wolności: pierwsze 2 wolności
tranzytowe i dodaje się do tej listy 3 wolności lotnicze o charakterze handlowym- prawo
przywożenia pasażerów i towarów z państwa przynależności statku powietrznego, prawo
zabierania pasażerów i towarów do państwa przynależności statku powietrznego i prawo
przywożenia pasażerów i towarów z państw trzecich i zabierania pasażerów i towarów do
państw trzecich. Układ dotyczący 5 wolności ma bardzo ograniczony zakres stosowania,
właściwie większość państw stosunki w zakresie korzystania ze swojej przestrzeni
powietrznej reguluje w drodze dwustronnych umów dotyczących lotnictwa. Bardzo ważne
uregulowania pojawiły się w związku z międzynarodowym prawem lotniczym. Zarówno
przestępstwo związane z uprowadzeniami statków powietrznych, jak też wykorzystywanie
statków powietrznych do aktów terroryzmu skłoniły społeczność międzynarodową do
wypracowania dokumentów mających na celu przeciwdziałanie takim czynom, jak też karanie
sprawców takich przestępstw (konwencja tokijska, haska, montrealska). Oprócz tych
unormowań prawnych przyjmowane są też uregulowania, które dotyczą odpowiedzialności
przewoźników za szkody, które zdarzają się w trakcie żeglugi powietrznej i takim ważnym
dokumentem związanym z naszym państwem była konwencja warszawska dotycząca
odpowiedzialności z 1929 r. i uzupełniona, a częściowo zmieniona konwencją montrealską z
1999 r. Właściwie mamy do czynienia z systemem mieszanym warszawsko-montrealskim
jeśli chodzi o odpowiedzialność przewoźników. Istotnym zagadnieniem z punktu widzenia
prawnego jest określenie granicy pomiędzy przestrzenią powietrzną, a przestrzenią
kosmiczną, co jest tym bardziej istotne ze względu na różny status obu obszarów. W tej
chwili nie ma uregulowań prawnomiędzynarodowych, które przesądzałyby na jakiej
wysokości ta granica pomiędzy przestrzenią powietrzną, a kosmiczną przebiega i przyjmuje
się orientacyjnie wysokość od 80 km nad powierzchnią ziemi jako tę wysokość, w której
strefa przestrzeni powietrznej przechodzi w obszar przestrzeni kosmicznej. Są różne
propozycje wytyczenia tej granicy, m. in. w oparciu o tzw. perygea, czyli najniższe punkty
orbity okołoziemskiej po której mogą poruszać się sztuczne satelity ziemi, granice określone
przez przyciąganie ziemskie, ale generalnie można stwierdzić, że taka granica między tymi
obszarami nie jest precyzyjnie wyznaczona i różne względy mogą decydować o tym, gdzie ta
przestrzeń kosmiczna się zaczyna.
~ 57 ~
Sytuacja prawna przestrzeni kosmicznej- działanie ze strony państw pojawiły się

jeszcze później, ponieważ badanie i loty w przestrzeń kosmiczną to dopiero dokonania
właściwie 2 połowy minionego stulecia. Po raz pierwszy sztuczne satelity okołoziemskie
pojawiły się na przełomie lat 1958-59. Jako pierwszy takiego sztucznego satelitę wysłał w
przestrzeń kosmiczną Związek Radziecki w 1958 r., kilka miesięcy później Stany
Zjednoczone i w 1961 r. pierwszy lot człowieka w przestrzeń kosmiczną. 1969 r. to z kolei
pierwsze lądowanie człowieka na księżycu- Aldrina i Armstronga. Ze strony społeczności
międzynarodowej problematyka kosmiczna pojawiła się w 1959 r. na forum ONZ. Wtedy też
postanowiono powołać do życia Komitet do Spraw Pokojowego Wykorzystywania
Przestrzeni Kosmicznej. Z inicjatywy tego komitetu w 1963 r. została przyjęte deklaracja
zasad prawnych działalności państw w badaniu i korzystaniu z przestrzeni kosmicznej
(przyjęta w formie niewiążącej w postaci rezolucji Zgromadzenia Ogólnego). Pojawiła się w
niej zasada wolności badania przestrzeni kosmicznej, wykorzystywania tej przestrzeni
wyłącznie do celów pokojowych, a także zakaz zawłaszczania tego obszaru przez
jakiekolwiek państwa. Ze względu na to, że deklaracja nie tworzyła zobowiązań o charakterze
prawnomiędzynarodowym w 1967 r. przyjęto właściwie nawiązujący i w tytule i do
uregulowań traktat dotyczący zasad prawnych działalności państw w badaniu i korzystaniu z
przestrzeni kosmicznej. Takim pierwszym dokumentem, symbolicznie podpisanym w trzech
stolicach- Waszyngtonie, Londynie i Moskwie, był właśnie ten traktat. W nim także pojawiło
się to najważniejsze postanowienia, że przestrzeń kosmiczna jest obszarem wolnym dla
wszystkich państw, ale żadne z państw nie może wysuwać roszczeń terytorialnych w stosunku
do przestrzeni kosmicznej, nie może także zawłaszczać jakiejkolwiek części tej przestrzeni.
Układ z 1967 r. przewiduje także demilitaryzację i neutralizację przestrzeni kosmicznej, tzn.
przestrzeń kosmiczna nie może być wykorzystywana ani w celu przygotowywania
jakichkolwiek działań wojennych, ani nie mogą być tam umieszczone żadne obiekty o
charakterze wojskowym, nie może być także prowadzona żadna walka zbrojna, czyli ta
neutralizacja oznacza wyłączenie tego obszaru, jako obszaru na którym nie mogą być
prowadzone działania wojenne. Drugim najważniejszym układem kosmicznym jest układ z
1979 r. o działalności państw na księżycu i innych ciałach niebieskich. Nawiązuje on do
wcześniejszego porozumienia z ’67, ale wprowadza też koncepcję o której mówiliśmy w
odniesieniu do obszaru morskiego- wspólnego dziedzictwa ludzkości. Zgodnie z
postanowieniami układu z ’79 Księżyc, ciała niebieskie i ich zasoby stanowią wspólne
dziedzictwo ludzkości (nie cała przestrzeń kosmiczna, ale księżyc, ciała niebieskie i ich
zasoby). Prawo kosmiczne jest młodą dziedziną prawa międzynarodowego, co oznacza, że te
dokumenty, które powstawały to głównie dokumentu z drugiej połowy ubiegłego stulecia.
Poza wymienionymi układami z ’67 i ’79 można wspomnieć jeszcze o konwencji dotyczącej
ratowania kosmonautów z 1968 r.- zawiera specyficzne sformułowanie zgodnie z którym
kosmonauci są wysłannikami całej ludzkości i wobec tego wszystkie państwa powinny
udzielać pomocy kosmonautom, jeśli znajdą się oni np. na terytorium innych państw, niż to
państwo, które wysłało statek kosmiczny w przestrzeń kosmiczną i równie ważnymi
postanowieniami dotyczącymi przestrzeni kosmicznej jest konwencja, która dotyczy
odpowiedzialności państw za szkody wyrządzone przez obiekty kosmiczne z 1972 r. i
konwencja rejestracji obiektów wysłanych w przestrzeń kosmiczną z 1975 r. Te dokumenty
~ 58 ~
nie rozwiązują wszystkich problemów, jakie wiążą się z badaniem przestrzeni kosmicznej.
Poza wspomnianymi już istotnymi problemami rozgraniczenia tej przestrzeni od przestrzeni
położonej poniżej, czyli obszaru powietrznego, przedmiotem szczególnego zainteresowania
państw jest tzw. orbita geostacjonarna. Jest to orbita okołorównikowa położona na wysokości
35 800 km nad powierzchnią ziemi i ta orbita ma tę szczególną cechę, że sztuczne obiekty,
satelity umieszczone na tej orbicie mają zasięg w stosunku do tego samego obszaru
powierzchni kuli ziemskiej, w związku z tym mają bardzo istotne znaczenie jeśli chodzi o
przekaz satelitarny. Ze względu na to, że pojemność tej orbity jest ograniczona, a więc nie
mogą być zbyt gęsto umieszczone te sztuczne obiekty to państwa zawierają różnego rodzaju
porozumienia, które umożliwiają im korzystanie z tej orbity. Jako szczególnie uprawnione do
tej orbity poczuwają się państwa równikowe, a wiec te nad których terytoriami na tej znacznej
wysokości ta orbita się znajduje. Inny problem też wymagający uzgodnień
prawnomiędzynarodowych to problem tzw. teledetekcji, czyli zdalnego badania powierzchni
Ziemi z kosmosu. Państwa zawierają różnego rodzaju porozumienia, ponieważ teledetekcja
jest także tym działaniem, które może stwarzać zagrożenia dla bezpieczeństwa państw, jeśli te
badania z kosmosu będą prowadzone bez porozumie z zainteresowanym państwem, a będą
dotyczyły jego potencjału wojskowego, czy np. jego zasobów mineralnych, które państwo
może nie chcieć w jakimś szerszym zakresie udostępniać przynajmniej informacji na ten
temat. Inny też problem to problem wykorzystywania energii jądrowej w przestrzeni
kosmicznej. Tej energii, która jest wykorzystywana przez statki kosmiczne, stacje kosmiczne.
Bardzo istotnym zagadnieniem, które wymaga unormowań jest kwestia tzw. śmieci
kosmicznych, które krążą po orbitach okołoziemskich, ale które zagrażają bezpieczeństwu
tych obiektów, które są w przestrzeń kosmiczną wysyłane i konieczne są odpowiednie
działania ze strony przede wszystkim tych państw, które mają możliwości techniczne i
finansowe do prowadzenia badań, korzystania z przestrzeni kosmicznej, gdyż to zagrożenie z
roku na rok wzrasta i różnego rodzaju uszkodzenia obiektów kosmicznych właśnie przez te
latające w przestrzeni kosmicznej odpady z ogromną prędkością, zderzające się z innymi
obiektami umieszczonymi w tej przestrzeni, to może powodować bardzo poważne, negatywne
konsekwencje- zagrożone może być życie ludzkie, ale także powodują uszkodzenia, które są
bardzo kosztowne.
Ludność.
Ludność, która znajduje się na terytorium państwa obejmuje przede wszystkim

obywateli danego państwa- zwykle jest to ta podstawowa grupa ludzi przebywająca na
terytorium każdego państwa, ale zdarzają się, to są rzadkie sytuacje, które mogą dotyczyć
państw miniaturowych, gdzie procentowo liczba cudzoziemców przebywających na
terytorium może być większa od liczby obywateli, którzy znajdują się na terytorium tego
państwa- dotyczy m. in. Andory, czy Monako. Jeśli chodzi o grupy ludności przebywające na
terytorium państwa, to w ramach tych podstawowych grup, czyli obywateli i cudzoziemców,
możemy jeszcze wyróżnić pewne kategorie osób, które pod względem prawnym mają nieco
~ 59 ~
inny status. Jeśli chodzi o obywateli państwa to przede wszystkim możemy mówić o
osobach, które posiadają tylko jedno obywatelstwo- obywatelstwo państwa na terytorium
którego przebywają, ale mogą być także osoby posiadające więcej niż jedno obywatelstwo.
Jeśli chodzi o grupę cudzoziemców to w jej ramach możemy wyróżnić zasadniczo tzw.
bezpaństwowców, czyli osoby nie mające żadnego obywatelstwa, zwani także apatrydami,
może wśród cudzoziemców wyróżnić osoby, które mają szczególny status- przede wszystkim
status uchodźców, mogą być to osoby korzystające z różnych form ochrony państwa- w
Polsce są to osoby korzystające z tzw. ochrony czasowej, ochrony uzupełniającej, zgody na
pobyt tolerowany, czy azylu terytorialnego. Wyróżniamy też tzw. cudzoziemców
uprzywilejowanych- to są członkowie misji dyplomatycznych, urzędów konsularnych,
przedstawiciele organizacji międzynarodowych, a zatem osoby, które korzystają z
przywilejów i immunitetów dyplomatycznych lub konsularnych i które są częściowo, czy też
w pewnych sytuacjach całkowicie wyłączone spod jurysdykcji państwa pobytu.
Możemy powiedzieć, że obywatelstwo jest to szczególny węzeł prawny, czy

szczególna więź prawna łącząca osobę fizyczną z państwem. Świadczy o tym, że ta osoba
bliżej jest związana z danym państwem niż z jakimkolwiek innym. Obywatelstwo jest
określone przede wszystkim w przepisach prawa krajowego, natomiast prawo
międzynarodowe wkracza w tych sytuacjach, gdy zachodzi pewna kolizja ustawodawstw
krajowych i kolizja ta albo prowadzi do stanu bezpaństwowości (apatrydyzmu)- mówimy
wtedy o tzw. negatywnym zbiegu ustaw dotyczących obywatelstwa, lub też kolizja tych
przepisów prawnych może powodować sytuację, w której dana osoba będzie posiadała więcej
niż jedno obywatelstwo, a zatem będzie tzw. polipatrydą. Możemy powiedzieć, że prawo
międzynarodowe właśnie jako prawo kolizyjne, obejmuje w szczególności konwencję haską z
1930 r.- konwencja dotycząca kolizji ustaw w sprawach obywatelstwa i ta konwencja jest
właściwie jedynym efektem działalności kodyfikacyjnej Ligi Narodów. Druga ważna
konwencja o charakterze kolizyjnym to konwencja z 1957 r. dotycząca obywatelstwa kobiet
zamężnych. Mówiąc o przepisach krajowych trzeba zwrócić uwagę na to, że od stosunkowo
niedawna, bo ok 15 sierpnia 2012 r. obowiązuje nowa ustawa o obywatelstwie polskim, która
zastąpiła ustawę z 1962 r. wielokrotnie nowelizowaną, nowa ustawa o obywatelskie polskim z
2 kwietnia 2009 roku- dość długo oczekiwała na wejście w życie, ponieważ były wątpliwości
co do zgodności przepisów tej ustawy z konstytucją i właśnie konstytucyjność tej ustawy
badał Trybunał Konstytucyjny. Ostatecznie uzyskała moc wiążącą 15 sierpnia 2012 r.
Należy wspomnieć o znanym kazusie międzynarodowym, który dotyczył spraw

obywatelstwa, a przede wszystkim odnosił się do zasady efektywnego obywatelstwa. Casus
Nottebohma to sprawa, która oznaczała spór pomiędzy Gwatemalą, a Liechtensteinem, a
chodziło o obywatelstwo nadane Fryderykowi Nottebohmowi przez Księstwo Liechtensteinu.
Fryderyk Nottebohm urodził się w Niemczech, był obywatelem niemieckim i przez część
swojego dorosłego także życia zamieszkiwał na terenie Niemiec. Jego bracia wyjechali nieco
wcześniej do Gwatemali, tam prowadzili działalność handlową i do nich też dołączył
Fryderyk Nottebohm- stanął na czele rodzinne firmy handlowej Nottebohm-Hermanus(?) i tą
firmą kierował, aż do czasu, kiedy pojawiły się okoliczności będące podstawą zaistniałego
sporu. Nottebohm mieszkając na terytorium Gwatemali nigdy nie występował obywatelstwo
~ 60 ~
tego państwa, natomiast w 1939 r., już po rozpoczęciu II wojny światowej, w październiku,
Nottebohm udał się do Liechtensteinu i wystąpił do władz księstwa o nadanie mu
obywatelstwa. Tam obowiązywała ustawa, która wymagała od osoby ubiegającej się o
naturalizację uzyskanie zgody na zamieszkanie jednej z gmin Liechtensteinu, wpłacenie
pewnej kwoty pieniężnej i oczekiwanie na nadanie tego obywatelstwa przez Księcia
Liechtensteinu. Nottebohm zwracając się z prośbą do władz o obywatelstwo zaznaczał, że
zależy mu na szybkim załatwieniu tej sprawy, bo zamierza powrócić do Gwatemali. Władze
Księstwa nadały mu obywatelstwo i powrócił on do Gwatemali, gdzie pozostawał do
momentu, kiedy Gwatemala znalazła się w stanie wojny z Niemcami i podjęła pewne kroki
przeciwko obywatelom niemieckim. Skonfiskowano majątek Nottebohma, zarządzono
wyjazd z terytorium Gwatemali. Gwatemala potraktowała Nottebohma tak, jak innych
obywateli niemieckich i te negatywne skutki dotyczące obywatelstwa niemieckiego dotyczyły
także jego. Nottebohm zwrócił się do Liechtensteinu, by ten wystąpił jako państwo, którego
obywatelstwo on posiada przeciwko Gwatemali, ponieważ Gwatemala nie respektuje
obywatelstwa nadanego przez Liechtenstein. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości,
który rozstrzygał ten spór stwierdził, że istotnie jest sprawą każdego państwa decydowanie o
tym, kto i na jakich zasadach jest obywatelem tego państwa, ale jednocześnie Trybunał
zaznaczył, że obywatelstwo jest szczególnym węzłem prawnym, który świadczy o bliskiej
więzi pomiędzy jednostką, a państwem, świadczy o tym, że ta jednostka chce zamieszkiwać
na terytorium tego państwa, wychowywać tam swoje dzieci, znać historię, język, a zatem, że
obywatelstwo powinno być oparte na rzeczywistej więzi, rzeczywistym związku pomiędzy
jednostką, a państwem, a tego rodzaju związku Trybunał nie dopatrzył się pomiędzy
Nottebohmem i Liechtensteinem. Trybunał nawet sugerował, że Nottebohm dlatego ubiegał
się o obywatelstwo Liechtensteinu, by wejść pod ochronę państwa neutralnego, żeby zamienić
obywatelstwo państwa niemieckiego obywatelstwem Liechtensteinu. Pojawia się wątpliwość,
czy Nottebohm mógł przewidywać jak potoczą się losy II wojny światowej i uważać, że taki
krok- zamiana obywatelstwa, będzie dla niego korzystna. Niezależnie od tych motywów
Trybunał uznał, że chodziło tylko o wejście pod ochronę państwa neutralnego. W orzeczeniu
dotyczącym sprawy Nottebohma Trybunał uznał, że Gwatemala mogła nie uznać
obywatelstwa nadanego Nottebohmowi przez Liechtenstein, że Liechtenstein może traktować
Nottebohma jako swojego obywatela, ale tego rodzaju naturalizacja bez tej rzeczywistej więzi
pomiędzy jednostką, a państwem może nie wywoływać skutków prawnych w odniesieniu do
innych państw. Skuteczna pod względem prawnomiędzynarodowym powinna być
naturalizacja, która oparta jest na rzeczywistej, efektywnej więzi pomiędzy jednostką, a
państwem. Wyrok był dosyć często komentowany przez przedstawicieli nauki, niektórzy
sędziowie w stosunku do orzeczenia zgłosili zdania odrębne, ale to, co jest istotne to
zwrócenie uwagi na tę rzeczywistą więź. Uwzględniając współczesne przepisy prawne
dotyczące obywatelstwa, także europejską konwencję o obywatelstwie, to ta rzeczywista więź
trochę słabnie i nie ma ona tak istotnego znaczenia.
Jeśli chodzi o przepisy dotyczące obywatelstwa, które zostały zawarte w ustawie z

2009 r. należy zwrócić uwagę przede wszystkim na zmiany, które nastąpiły i które wskazują
na dostosowanie polskich unormowań do unormowań międzynarodowych. W świetle teraz
obowiązującej ustawy obywatelstwo polskie nabywa się po pierwsze z mocy prawa i tutaj
~ 61 ~
chodzi przede wszystkim o nabycie obywatelstwa przez urodzenie, po drugie obywatelstwo

polskie uzyskuje się poprzez nadanie tego obywatelstwa przez Prezydenta RP, kolejna
możliwość jest to nabycie obywatelstwa poprzez uznanie za obywatela polskiego (istotną rolę
odgrywa wojewoda- wnioski kierowane są do wojewody właściwego ze względu na
zamieszkanie takiej osoby ubiegającej się o obywatelstwo). Jest także możliwość
przywrócenia obywatelstwa polskiego. Jeśli chodzi o nabycie obywatelstwa z mocy prawa,
czyli przede wszystkim przez urodzenie, to w ustawodawstwach państw stosowane są dwie
podstawowe reguły- zasada prawa krwi (ius sangvinis) i zasada prawa ziemi (ius soli). Zasada
prawa krwi to zasada w myśl której nabywa się obywatelstwo rodziców, natomiast zasada
prawa ziemi oznacza, iż nabywa się obywatelstwo państwa na terytorium którego takie
dziecko się urodziło. Polskie uregulowania prawne w tym zakresie – w tej chwili jest prosta
zasada, gdy chodzi o prawo krwi- obywatelstwo polskie nabywa dziecko, którego jedno z
rodziców jest obywatelem Polski (wcześniej obowiązująca ustawa zawierała bardziej
szczegółowe uregulowania, odróżniano sytuację, kiedy oboje rodzice byli obywatelami
polskimi, kiedy jedno z rodziców było obywatelem polskim, drugie było nieznane, nie miało
obywatelstwa lub miało nieokreślone obywatelstwo, osobno była też uwzględniana kwestia,
kiedy jedno z rodziców było obywatelem polskim, a drugie miało obce obywatelstwo.)
Zasada prawa ziemi, która w Polsce traktowana jest jako subsydiarna, ma zastosowanie
wtedy, kiedy dziecko zostaje urodzone lub znalezione w Polsce, a rodzice tego dziecka są
nieznani, nieokreślone jest ich obywatelstwo lub rodzice są bezpaństwowcami. Ustawodawca
uregulował też sprawy dotyczące sytuacji, kiedy np. jeden z rodziców nabywa obywatelstwo
polskie, a drugie z rodziców nie ma obywatelstwa, czy też ewentualnie drugie pozbawione
jest praw rodzicielskich. Wtedy to nabycie obywatelstwa przez rodzica skutkuje także
nabyciem obywatelstwa polskiego przez dziecko. Druga możliwość, czyli nadanie
obywatelstwa polskiego została także w sposób istotny zmieniona. W tej chwili Prezydent
może nadać obywatelstwo polskie nie biorąc pod uwagę faktu przebywania danego
cudzoziemca w Polsce. O ile poprzednio zasadą było, że taki cudzoziemiec powinien
zamieszkiwać na terytorium Polski przez 5 lat, a w uzasadnionych przypadkach prezydent
mógł odstąpić od takiego wymogu, to w tej chwili ten wymóg zamieszkiwania na terytorium
Polski nie pojawia się, gdy chodzi o nadanie obywatelstwa, natomiast są takie dokumenty,
które są dosyć istotne przy rozpatrywaniu wniosku cudzoziemca o nadanie obywatelstwa
polskiego, bo możliwe jest zarówno powoływanie się na fakt posiadania obywatelstwa
polskiego w przeszłości przez daną osobę lub członków rodziny tej osoby, ważne jest również
stwierdzenie, że ta osoba posiada źródło utrzymania na terytorium Polski, jest również
informacja o znajomości przez cudzoziemca języka polskiego, a więc są informacje, które
mogą być uwzględnione przy wniosku o nadanie obywatelstwa polskiego określone, ale
generalnie Prezydent nie jest skrępowany jakimiś ustaleniami i jest to decyzja głowy państwa.
Osobno ustawodawca określił warunki uznania za obywatela polskiego i tutaj już ważne
znaczenie ma zamieszkiwanie na terytorium naszego kraju. Uznanie za obywatela polskiego
może dotyczyć cudzoziemców, którzy od 3 lat zamieszkują na terytorium Polski, przede
wszystkim chodzi o zgodę na osiedlenie się na terytorium naszego państwa, ewentualnie
pobyt rezydenta- to dotyczy obywateli państw członkowskich UE. Ważne jest przy uznaniu za
obywatelstwa polskiego posiadanie stabilnego i regularnego źródła dochodów na terytorium
~ 62 ~
naszego państwa lub zajmowanie określonego lokalu mieszkalnego- aby miała tytuł prawny
do tego mieszkania, które zajmuje. Przy uznaniu za obywatela polskiego berze się też pod
uwagę fakt zawarcia związku małżeńskiego- chodzi o to, żeby osoba, które jest uznana za
obywatela polskiego poza tym, że zamieszkuje terytorium polski, może być krótszy okres –
nawet 2 letni, ale powinna od trzech lat pozostawać w związku małżeństwo, z obywatelem
lub obywatelką polską- tu chodzi z kolei o znikanie tzw. papierowych, czyli fikcyjnych
małżeństw. W pierwotnej wersji ustawy o obywatelstwie wystarczyło, że cudzoziemka, która
zawierała związek z obywatelem polskim oświadczyła, że chce nabyć obywatelstwo polskie i
po zawarciu tego związku mogła natychmiast obywatelstwo polskie uzyskać. Przywrócenie
obywatelstwa polskiego dotyczy osób, które utraciły obywatelstwo polskie, ale przed 1
stycznia 1999 r. Uwzględniono różne przepisy na podstawie których można było to
obywatelstwo utracić, m. in. ustawą z ’62, jak też i poprzednie ustawy z roku ’20 i ’51.
Ustawy te przewidywały pozbawienie obywatelstwo polskiego jako swego rodzaju sankcję.
Można było je utracić w wyniku nielegalnego opuszczenia terytorium Polski, odmowy
powrotu do Polski, w konsekwencji niewypełnienia obowiązku służby wojskowej,
popełnienia za granicą przestępstwa, działania na szkodę interesu Polski (dotyczyło to m. in.
polskich ambasadorów, którzy utracili obywatelstwo polskie po ogłoszeniu stanu wojennego-
ambasadora Zbigniewa Rurarza i Romualda Spasowskiego). Tego rodzaju sytuacja jest teraz
podstawą do przywrócenia obywatelstwa polskiego. Jeśli chodzi o zrzeczenie się
obywatelstwa polskiego to jest możliwe, taka decyzja, wydana postanowieniem Prezydenta
RP- on może uznać taki wniosek o zrzeczeniu się obywatelstwa polskiego, jeśli np. ktoś nabył
już obce obywatelstwo lub zamierza to obce obywatelstwo nabyć. W tej chwili utrata
obywatelstwa polskiego może nastąpić wyłącznie na wniosek zainteresowanej osoby, które
chce zrzec się obywatelstwa polskiego. Mówiąc o ustawie z 2009 r. należy zwrócić uwagę na
zasadę ciągłości obywatelstwa polskiego- ustawa zawiera taki generalny przepis, że wszystkie
osoby, które według dotychczasowych przepisów były obywatelami polskimi są nimi nadal. Z
wielu przepisów ustawy wynika równouprawnienie zarówno małżonków, jak i generalnie
kobiet i mężczyzn jeśli chodzi o sprawy obywatelstwa. Polska jest stroną konwencji
nowojorskiej z 1957 r. o obywatelstwie kobiet zamężnych i inny jest nieco stosunek do
sprawy wyłączności obywatelstwa polskiego, bo w świetle aktualnie obowiązujących
przepisów nie ulega wątpliwości, że możliwa jest sytuacja, kiedy ktoś poza obywatelstwem
polskim posiada także inne obywatelstwa, ale taka ogólna reguła wynikająca z ustawy to, że
posiadanie innego niż polskie obywatelstwa nie zwalnia od wykonywania wszystkich praw i
obowiązków, które wiążą się z obywatelstwem polskim (posiadanie obcego obywatelstwa nie
wpływa na status tej osoby w Polsce).
Sytuacja prawna cudzoziemców- 2 podstawowe ustawy dotyczą cudzoziemców, z

tym, że od pewnego czasu mówi się o zmianie przepisów dotyczących cudzoziemców. Są już
pewne projekty tych uregulowań, ale teraz obowiązują jeszcze 2 ustawy z 13 czerwca 2003 r.
Możemy powiedzieć, że w odniesieniu do cudzoziemców te zmiany przepisów następowały
znacznie częściej, bo ustawa, która była uchwalona rok później- ustawa o obywatelstwie, była
ustawa o cudzoziemcach z ’63 r., została zastąpiona w ’97 i potem w 2003 r nowymi dwoma
ustawami. W tej chwili mamy ustawę o cudzoziemcach i drugą ustawę o udzielaniu
cudzoziemcom ochrony na terytorium RP. Obie te ustawy są ściśle ze sobą powiązane. Przede
~ 63 ~
wszystkim możemy powiedzieć, że cudzoziemcem świetle naszego prawa, jest każdy, kto nie
posiada obywatelstwa polskiego (czyli także bezpaństwowiec). Przewidziano również w
ustawie, że jeżeli cudzoziemiec ma więcej niż jedno obce obywatelstwo to jeśli przybywa do
Polski to traktowany jest jako obywatel tego państwa, na podstawie którego dokumentów
podróży przekroczył granicę polską. W świetle ustawy o cudzoziemcach można określić
różne prawa i obowiązki cudzoziemców na terytorium naszego państwa. W związku z tym
należy zwrócić uwagę na pewne systemy traktowania cudzoziemców, które przyjmowane są
przez państwa, a które określone są w następujący sposób pierwszy taki system to tzw.
traktowanie narodowe i zgodnie z traktowaniem narodowym cudzoziemców zrównuje się pod
względem prawnym z własnymi obywatelami; drugi system traktowania określany jest
mianem traktowania specjalnego, a zatem są traktowani odmiennie niż obywatele danego
państwa i w ramach traktowania specjalnego wyróżnia się taki podsystem wyłączenia- w
ramach tego podsystemu cudzoziemiec nie może wykonywać pewnych czynności, nie może
np. wykonywać określonych zawodów, czy pełnić jakichś funkcji. W tym traktowaniu
specjalnym możemy mówić też o takim podsystemie koncesyjnym, a zatem polegającym na
tym, że cudzoziemiec może uzyskać zgodę od kompetentnych władz do dokonanie
określonych czynności (przykład to np. udzielenie cudzoziemcom zezwoleń na nabywanie
nieruchomości- Polska negocjując traktat akcesyjny z UE ubiegała się w tym zakresie o
okresy przejściowe po to, żeby nie doprowadzić do sytuacji, kiedy polska ziemia będzie
masowo wykupowana przez cudzoziemców, chociażby ze względu na ceny, które w Polsce
obowiązują). Można jeszcze w odniesieniu do cudzoziemców wspomnieć o traktowaniu
zgodnie z klauzulą największego uprzywilejowania i traktowanie zgodnie z nią oznacza, że
cudzoziemcy pochodzący z jakiegoś państwa uzyskują takie same prawa , jakie posiada grupa
innych cudzoziemców z innego państwa będąca w najkorzystniejszej sytuacji prawnej.
Przechodząc do ustawy o udzielaniu ochrony cudzoziemcom na terytorium RP możemy
stwierdzić, że ustawodawca (w drodze pewnych nowelizacji) przewiduje kilka możliwości,
które wiążą się z pobytem cudzoziemców. Po pierwsze ustawodawca przewiduje możliwość
przyznania cudzoziemcowi statusu uchodźcy. Druga możliwość przewidziana w ustawie
dotyczy udzielenia cudzoziemcowi tzw. ochrony uzupełniającej, wtedy kiedy z różnych
powodów nie jest możliwe przyznanie takiemu cudzoziemcowi statusu uchodźcy. Następna
możliwość to przyznanie cudzoziemcowi na terytorium polski azylu terytorialnego. Kolejna
możliwość to udzielenie zgody na pobyt tolerowany. Po piąte jest to udzielenie
cudzoziemcom tzw. ochrony czasowej. We wcześniejszych wersjach ustawy, która
obowiązywała w stosunku do cudzoziemców prawo polskie nie określało, kiedy można nadać
status uchodźcy odwołując się w tym zakresie do przepisów międzynarodowych. Mamy dwa
podstawowe akty międzynarodowe dotyczące uchodźców- konwencję genewską z 1951 r.
dot. statusu uchodźców i protokół nowojorski dot. statusu uchodźców z 1967 r. Protokół
nowojorski znosił cezurę czasową, która była przewidziana w konwencji genewskiej,
ponieważ w konwencji genewskiej określono jako datę graniczną 1 stycznia 1950 r., jako
sytuację, która mogła powodować uzasadnienie dla uzyskania statusu uchodźcy, czyli te
prześladowania, czy obawa przed prześladowaniami. Ponieważ zjawisko uchodźstwa nie
zakończyło się na przełomie poprzedniego stulecia, a trwało także do końca XX wieku i
występuje nadal, to trzeba było mieć takie ograniczenia czasowe. Jeśli chodzi o polskie
~ 64 ~
przepisy dotyczące statusu uchodźcy to w tej chwili jest powiedziane, że status uchodźcy
może być w Polsce przyznany osobie, która wskutek uzasadnionej obawy przed
prześladowaniami w kraju pochodzenia, które mogą wynikać z różnych przesłanek,
ustawodawca wymienia przede wszystkim rasę, religię, narodowość, przekonania polityczne i
przynależność do określonej grupy społecznej. O udzielenie statusu uchodźcy decyduje szef
urzędu do spraw cudzoziemców (kiedyś był to prezes urzędu do spraw repatriacji i
cudzoziemców). Instancją odwoławczą w stosunku do tego szefa urzędu jest Rada do Spraw
Uchodźców (tak więc mamy tryb instancyjny)- składa się z 12 osób, ponad połowę tego
składu powinni stanowić prawnicy. Jeśli nie jest możliwe przyznanie statusu uchodźcy i w
takiej sytuacji osoba, które nie może lub nie chce korzystać z ochrony innego państwa
narażona byłaby- tutaj są określone sytuacje, kiedy ta ochrona uzupełniająca może być
przyznana, mianowicie chodzi o to, że ta osoba może być skazana lub w stosunku do niej
może być wykonana kara śmierci, ta osoba mogłaby być poddana torturom lub innemu
okrutnemu, nieludzkiemu karaniu lub traktowaniu albo też mogłaby doznawać pewnych
zagrożeń dla swojego życia i zdrowia wskutek konfliktu zbrojnego, niezależnie od tego, czy
jest to konflikt o charakterze wewnętrznym, czy międzynarodowym.
Azyl terytorialny- udzielenie schronienia osobie, która z różnych powodów obawia się
powrócić do własnego kraju i poszukuje schronienia, ochrony na terytorium innego państwa.
Sprawa azylu terytorialnego pojawiła się w dokumentach międzynarodowych właściwie po
utworzeniu ONZ i w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, w art. 14 jest mowa o tym, że
każdy, kto obawia się takich prześladowań i nie może powrócić do własnego państwa może
ubiegać się o azyl w innym państwie. Natomiast prawem państwa jest udzielenie tego azylu
na swoim terytorium. Później w dokumentach międzynarodowych przyjmowanych na forum
ONZ jeszcze raz zajęto się sprawą azylu terytorialnego- w 1967 r. została uchwalona na
forum Zgromadzenia Ogólnego deklaracja o azylu terytorialnym, nawiązująca do
postanowień Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka i również ujmująca to prawo jako
prawo osoby o ubieganie się o azyl terytorialny, natomiast decyzja w sprawie udzielenia azylu
terytorialnego zawsze należy do państwa na terytorium którego ta osoba chce uzyskać azyl.
Podjęto też pracę nad przygotowaniem konwencji o azylu terytorialnym, w 1977 r. odbyła się
konferencja dyplomatyczna, której celem było przyjęcie dokumentu o charakterze prawnie
wiążącym. Opracowano kilka artykułów tej konwencji i później zaprzestano dalszych prac.
Od azylu terytorialnego powinniśmy odróżniać azyl dyplomatyczny. Azyl dyplomatyczny
oznacza udzielenie schronienia w pomieszczeniach misji dyplomatycznych. Wynika to z tego,
że pomieszczenia misji są nietykalne i władze państwa przyjmującego nie mogą wkraczać do
tych pomieszczeń bez zgody szefa misji dyplomatycznej. Instytucja azylu dyplomatycznego
nie jest jednak uznawana w powszechnym prawie międzynarodowym, nawet w konwencji
wiedeńskiej o stosunkach dyplomatycznych z 1961 r. zaznaczono, że pomieszczenia misji
powinny być wykorzystywane do wypełniania funkcji misji dyplomatycznej, a zatem nie
powinny służyć jako miejsce schronienia. Jest natomiast instytucja azylu dyplomatycznego
uznana w państwach amerykańskich- tam są przyjęte nawet uregulowania prawne dotyczące
zarówno azylu dyplomatycznego, jak i terytorialnego. W prawie polskim instytucja azylu
została uwzględniona w ustawie o udzielaniu ochrony cudzoziemcom na terytorium RP z 13
czerwca 2003 r. i w świetle tej ustawy można powiedzieć, że są 2 przesłanki udzielenia azylu
~ 65 ~
terytorialnego. Po pierwsze mowa jest o tym, że azylu udziela się wtedy, kiedy jest to
niezbędne do udzielenia ochrony osobie, która obawia się prześladowań, nie może korzystać z
ochrony swojego ojczystego państwa lub też jeśli przemawia za tym ważny interes RP.
Decyzje w sprawie udzielenia azylu terytorialnego najczęściej podejmuje szef urzędu do
spraw cudzoziemców. W niektórych państwach nie czyni się rozróżnienia pomiędzy statusem
azylanta i uchodźcy, właściwie traktowani są w świetle przepisów prawa krajowego w taki
sam sposób.
Ekstradycja- wydanie osoby podejrzanej lub sprawcy przestępstwa państwu, któremu

przysługuje jurysdykcja karna w stosunku do tej osoby. Instytucja ekstradycji wiąże się zatem
z wnioskiem państwa, które występuje do innego państwa o wydanie takiej osoby i państwem
ubiegającym się o wydanie może być państwo, którego obywatelem jest osoba podejrzana lub
sprawca przestępstwa. Po drugie może być to państwo na terytorium którego zostało
popełnione to przestępstwo lub państwo na terytorium którego rozciągnęły się skutki tego
przestępstwa. Mówiąc o ekstradycji należy zwrócić uwagę na pewne zasady, które
ukształtowały się na podstawie umów ekstradycyjnych, ponieważ państwa zawierają zarówno
dwustronne, jak i wielostronne konwencje ekstradycyjne. Gdy chodzi o konwencje o
charakterze dwustronnym to Polska związana jest wieloma umowami ekstradycyjnymi, ale
część tych umów z państwami członkowskimi UE została zastąpiona nową instytucją, tzw.
europejskim nakazem aresztowania. Istotną zasadą ekstradycji jest zasada podwójnej
karalności, która oznacza iż czyn przestępny powinien być czynem karalnym zarówno w
świetle przepisów państwa, które ubiega się o ekstradycję, jak i państwa do którego
skierowany jest wniosek ekstradycyjny. Drugą zasadą jest tzw. zasada ograniczenia ścigania
zwana też zasadą specjalności. Zgodnie z tą zasadą osoba wydana może być ścigana za ten
czyn, który był wskazany we wniosku ekstradycyjnym lub też może być w stosunku do tej
osoby wykonana kara w celu wykonania której tę osobę przekazano (państwo jest związane
ustaleniami zawartymi we wniosku ekstradycyjnym). Możemy również do tych zasad dodać
zasadę, iż w przypadku dokonania poważnych zbrodni, np. wojennych czy ludobójstwa, wiele
konwencji sugeruje, że powinna tutaj działać tzw. judykatura uniwersalna, czyli powinien
istnieć obowiązek wydania, ale jednocześnie mamy też w wielu państwach zasadę
niewydawania własnych obywateli. W związku z tą zasadą pojawiły się wątpliwości
dotyczące przepisów, jakie były zawarte w polskiej konstytucji, ponieważ art. 55
przewidywał generalnie, że Polska nie wydaje w drodze ekstradycji swoich obywateli.
Tymczasem w ramach prawa UE na postawie tzw. decyzji ramowej z 13 czerwca 2002 r.
został ustanowiony europejski nakaz aresztowania, który ma dotyczyć sytuacji wydawania
osób podejrzanych lub sprawców przestępstw, ale pomiędzy państwami należącymi do UE.
Decyzja ramowa Unii miała być implementowana przez państwa członkowskie do 1 stycznia
2004 r., ale także państwa przystępujące do UE były zobowiązane do dostosowania swoich
przepisów do tych uregulowań. Polska wprowadziła odpowiednie przepisy do postępowania
karnego umożliwiające stosowanie przez Polskę europejskiego nakazu aresztowania. Tylko w
przypadku europejskiego nakazu aresztowania nie czyni się rozróżnienia pomiędzy własnymi
obywatelami, a obywatelami innych państw, czyli ten warunek, iż nie wydaje się obywatela
polskiego nie miał zastosowania w odniesieniu do europejskiego nakazu aresztowania.
Zarysowała się istotna wątpliwość natury prawnej, czy instytucja europejskiego nakazu
~ 66 ~
aresztowania jest odrębna od ekstradycji, czy są to dwie różne instytucje, a zatem w takiej
sytuacji, gdyby traktować je w sposób odrębny nie byłoby tutaj sprzeczności z przepisami
naszej ustawy zasadniczej, ale zdaniem niektórych przedstawicieli doktryny, a przede
wszystkim stanowisko takie wyraził Trybunał Konstytucyjny- europejski nakaz aresztowania
stanowi pewną odmianę ekstradycji i w związku z tym w swoim orzeczeniu z 2006 r. TK
uznał, że te przepisy kodeksu postępowania karnego dotyczące europejskiego nakazu
aresztowania pozostają w sprzeczności z przepisami o niewydawaniu przez Polskę polskich
obywateli. W wyniku tego orzeczenia zmieniono artykuł 55 Konstytucji, który wprawdzie też
jako ogólną regułę wskazuje, iż nie należy wydawać obywateli polskich w drodze ekstradycji,
ale przewiduje się jednocześnie, że możliwe jest wydanie zarówno do innego państwa, jak też
na żądanie międzynarodowego organu sądowego obywateli polskich, jeśli wynika to z
ratyfikowanej umowy międzynarodowej lub ustawy wydanej w celu wykonania aktu
organizacji międzynarodowych, których Polska jest członkiem. W decyzji ramowej określone
są przestępstwa, które są objęte europejskim nakazem aresztowania i w tym wypadku w
państwach członkowskich UE już nie ma zastosowania zasada podwójnej karalności. Polska
poza zobowiązaniami w stosunku do państw członkowskich UE ma też zobowiązania
wynikające z europejskiej konwencji o ekstradycji, ponieważ pod auspicjami Rady Europy
została przyjęta właśnie taka konwencja w 1957 r. i do tej konwencji przyjęto 4 protokoły
dodatkowe, które doprecyzowują tę instytucję w odniesieniu do państw stron tej konwencji.
W stosunku do państw członkowskich Rady Europy nie będących członkiem UE, a będących
stronami tej konwencji nasze zobowiązania wynikające z umowy wielostronnej w stosunku
do państw unijnych mamy europejski nakaz aresztowania i oprócz tego Polska jest jeszcze
związana dwustronnymi konwencjami ekstradycyjnymi, np.. z państwami spoza regionu
europejskiego mamy taką konwencję ze Stanami Zjednoczonymi, Australią, Indiami, przy
czym jest pewna dodatkowa trudność, że także Unia zawarła taką konwencję o ekstradycji ze
Stanami Zjednoczonymi, która nakłada też określone zobowiązania na państwa członkowskie.
W związku z tym trzeba było zmienić naszą dwustronną konwencję ekstradycyjną polską-
amerykańską by była ona także zgodna z tą unijną.
Międzynarodowa ochrona praw człowieka (! jedno z ulubionych zagadnień Pani

Profesor!). Mówiąc o ochronie praw człowieka często nawiązuje się do historycznych
dokumentów, które były opracowywane na płaszczyźnie międzynarodowej- chociażby do
traktatu augsburskiego z 1555 r. dot. wolności wyznawania religii, ale właściwie taki rozwój
międzynarodowej ochrony praw człowieka nastąpił dopiero po II wojnie światowej i to
zarówno w wymiarze powszechnym, jak i regionalnym. Kiedy przygotowywano Kartę
Narodów to zastanawiano się, czy oprócz Karty na podstawie której miała być powołana do
życia ONZ nie należy też przyjąć Karty Praw Człowieka, która byłaby dokumentem
wzmacniającym te działania na płaszczyźnie międzynarodowej. W związku z tymi
uregulowaniami prawnymi, które pojawiły się na różnych szczeblach konferencji
międzynarodowych ostatecznie zdecydowano, że Karta będzie zawierała ogólne
postanowienia dotyczące ochrony praw człowieka, poszanowania praw człowieka, ochrony
godności osoby ludzkiej, natomiast zostanie przygotowany odrębny dokument, czy
dokumenty, które będą dotyczyły już bezpośrednio problematyki praw człowieka. W Karcie
mamy pojedyncze postanowienia, które odnoszą się chociażby do niedyskryminacji ze
~ 67 ~
względu na rasę, płeć, kolor skóry, czy mowa jest o uprawnieniach do współpracy w
dziedzinie poszanowania praw człowieka, ale nie zawiera ani katalogu praw człowieka, ani
też bardziej szczegółowo nie odnosi się do ochrony tych praw. Mówiąc o rozwoju
międzynarodowej ochrony praw człowieka często wskazuje się na kształtowanie się 3
generacji praw człowieka, które znajdują też odzwierciedlenie w dokumentach o charakterze
powszechnym i regionalnym. Pierwsza generacja praw człowieka określana jest mianem
generacji praw klasycznych. Prawa klasyczne to prawa cywilne i polityczne, stanowiące
pewne indywidualne atrybutu jednostki i przestrzeganie tych praw przez państwo nie wymaga
od niego podejmowania jakichś nadzwyczajnych działań, raczej państwo powinno
powstrzymać się od ingerowania w tę sferę uprawnień, czy atrybutów jednostki. Takimi
prawami są chociażby prawo do życia, do godności, wolności słowa, religii, wolność
zgromadzeń. Druga generacja praw człowieka to tzw. prawa socjalne, regulujące prawa
gospodarcze, społeczne i kulturalne. W tym wypadku poziom implementacji tych praw jest
uzależniony od poziomu możliwości państw w zakresie zapewnienia jednostkom korzystania
z tych uprawnień. Wreszcie mówi się o trzeciej generacji praw człowieka- tzw. prawa
grupowe, zwane też solidarnościowymi i w tamach trzeciej generacji praw człowieka
wymieniane są takie prawa, jak prawo do pokoju, komunikowania się, wspólnego dziedzictwa
ludzkości, środowiska, rozwoju. Ta trzecie generacja praw człowieka znajduje już
odzwierciedlenie w niektórych dokumentach międzynarodowych, ale część z tych
dokumentów nie ma charakteru prawnie wiążącego, poza tym, niektórzy autorzy uważają, że
prawa człowieka powinny być tymi prawami, które indywidualnie przysługują jednostce, a
prawa takie, jak prawo do pokoju, czy do rozwoju przysługują całym zbiorowościom. Na
forum ONZ została utworzona komisja przygotowawcza, która miała zająć się opracowaniem
dokumentów, które chroniłyby prawa człowieka na tej płaszczyźnie uniwersalnej. W skład tej
komisji, która działała początkowo pod kierownictwem Eleonory Roosevelt, żony prezydenta
USA, wchodzili wybitni intelektualiści, m. in. Antonii Słonimski- było to elitarne ciało, które
zaproponowało, żeby problematyka praw człowieka znalazła odzwierciedlenie w trzech
dokumentach- pierwszy dokument, deklaracja, a zatem akt nie mający jeszcze charakteru
wiążącego, drugim dokumentem byłby pakt, czy konwencja zawierająca katalog praw
człowieka i trzecim dokumentem miał być pakt, który określałby środki wprowadzania w
życie tych praw, a także kontroli międzynarodowej. Rzeczywiście pod wpływem prac komisji
przygotowawczej, później Komisji Praw Człowieka, została przyjęta wstępna wersja
Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, który uchwaliło Zgromadzenie Ogólne 10 grudnia
1948 r. Powszechna Deklaracja zatem inicjuje ten cały cykl dokumentów dotyczących
ochrony praw i w trakcie głosowania nad deklaracją ujawniły się już pewne różnice stanowisk
pomiędzy państwami- m. in. okazało się, że wstrzymały się od głosu ówczesne państwa
socjalistyczne twierdząc, że ten niewiążący charakter deklaracji bardzo osłabia jej znaczenie i
w związku z tym wstrzymały się od głosu. 48 państw głosowało za przyjęciem deklaracji,
wśród państw, które się wstrzymały była też Republika Południowej Afryki, która obawiała
się, że postanowienia deklaracji będą naruszały zasady, które istniały w tym państwie, które
prowadziły do polityki apartheidu. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka nawiązuje w
pewnym stopniu do haseł jeszcze rewolucji burżuazyjnej, czyli wolności, równości i
braterstwa i są uwzględnione zarówna prawa polityczne i cywilne, jak też prawa gospodarcze,
~ 68 ~
społeczne i kulturalne. Jest też mowa o tym, że oprócz praw jednostka ma określone
obowiązki wobec społeczeństwa. Z deklaracji nie należy korzystać w sposób naruszający
prawa, czy nadużywanie tych praw. Co do charakteru prawnego Powszechnej Deklaracji
Praw Człowieka wypowiadano różne opinie- część autorów traktowała ją jako kodyfikację
pewnych reguł o charakterze zwyczajowym, natomiast możemy powiedzieć, że fakt iż wiele
dokumentów i międzynarodowych i krajowych powołuje się na postanowienia Powszechnej
Deklaracji Praw Człowieka sprawia, że trudno uznać iż nie jest to dokument, który nie
nakłada żadnych zobowiązań na państwa, chociaż w świetle prawnomiędzynarodowym jako
rezolucja Zgromadzenia Ogólnego nie jest to akt wiążący. W związku z tymi sytuacjami,
które mogłyby prowadzić do naruszania praw przewidzianych w deklaracji kontynuowano w
ramach Komisji Prawa Międzynarodowego przygotowania nad opracowaniem paktów praw
człowieka i do grudnia 1966 r. zostały uchwalone 2 pakty praw człowieka- pakt praw
cywilnych i politycznych i drugi- pakt praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych.
Zrezygnowano zatem z podziału tych dokumentów na dokumenty ujmujące katalog praw i
osobno środki implementacji, czy kontroli i podzielono właściwie na te 2 generacje praw
człowieka. Pakt praw cywilnych i politycznych został zatytułowany jako Pakt praw
obywatelskich i politycznych, co jest niezgodne z duchem i istotą paktu, ponieważ prawa te
przysługują nie tylko obywatelom, tylko osobom podległym jurysdykcji państwa-strony.
Pakty mają podobną strukturę, zaczynają się od takiego postanowienia, które nawiązuje do
prawa ludów do samostanowienia, natomiast później mamy art.2, który w sposób
zróżnicowany określa zobowiązania państw-stron tych paktów. W przypadku paktu praw
obywatelskich i politycznych państwo-strona zobowiązuje się do zapewniania tych praw
wszystkim osobom podlegającym jurysdykcji tego państwa. Natomiast w przypadku praw
gospodarczych, społecznych i kulturalnych państwo-strona zobowiązuje się do stopniowego
wprowadzania tych praw w życie, aż do zapewnienia ich pełnej realizacji za pomocą różnych
środków indywidualnych i zbiorowych, a także działań o charakterze ustawodawczym.
Wychodzi się z założenia, że stopień wprowadzania tych praw na płaszczyźnie krajowej w
dużym stopniu zależy od możliwości państwa (wynikających z rozwoju gospodarczego,
możliwości finansowych). Pakt wyznacza ten maksymalny poziom, który powinien być
osiągnięty na danym etapie rozwoju w zakresie przestrzegania tych praw. Mówiąc o tych
dwóch dokumentach należy też zwrócić uwagę na środki kontroli przewidziane w obydwu
paktach. Organami kontrolnymi, podobnie jak w odniesieniu do konwencji przyjmowanych
na płaszczyźnie uniwersalnej, są komitety. Powołano dwa komitety- jeden to Komitet Praw
Człowieka i jest to organ kontrolny w stosunku do paktu praw cywilnych i politycznych,
natomiast drugim organem kontrolnym jest Komitet Praw Gospodarczych, Społecznych i
Kulturalnych, który zastąpił w pewnej mierze wcześniej sprawującą kontrolę nad tym paktem
Radę Gospodarczą i Społeczną. W odniesieniu do Komitetu praw Człowieka równocześnie z
paktem, czyli w 1966 r. został przyjęty protokół opcyjny. Jeśli chodzi o Komitet Praw
Człowieka to został wyposażony w 3 środki kontrolne: może badać zawiadomienia
indywidualne, zawiadomienia państwowe oraz sprawozdania przedstawione przez państwa-
strony. Z tym, że zawiadomienia indywidualne są uzależnione od przyjęcia przez państwo
protokołu fakultatywnego na podstawie którego państwo godzi się na stosowanie wobec niego
zawiadomień indywidualnych. Zawiadomienia państwowe mogą być kierowane na podstawie
~ 69 ~
opcjonalnego art., 41, a sprawozdania są tym powszechnie przyjętym środkiem kontroli. Gdy
chodzi o Pakt praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych to zgodnie z postanowieniami
tego paktu, właściwym środkiem kontroli były przede wszystkim sprawozdania i dopiero w
2008 r. (10 grudnia) został przyjęty protokół opcyjny do paktu, który przewiduje także
zawiadomienia indywidualne i państwowe. protokół ten jeszcze nie wszedł w życie, w tej
chwili (17 grudnia 2012) jest 8 państw, które związały się postanowieniami tego protokołu, a
zatem brakuje jeszcze 2 państw do wejścia w życie, przy czym istotne znaczenie będzie miał
zakres stosowania zawiadomień indywidualnych. Istota zawiadomienia indywidualnego
polega na tym, że osoba, której prawa zostały naruszone, która uważa, że pogwałciło państwo
w stosunku do niej prawa przewidziane w pakcie może zwrócić się z takim zawiadomieniem
do odpowiedniego Komitetu, i komitet jeśli uzna, że istotnie takie naruszenie miało miejsce
kieruje do państwa odpowiednie zalecenia. Z tym jednak, że warunkiem skierowania
zawiadomienia na tę płaszczyznę międzynarodową jest wykorzystanie dostępnych krajowych
środków odwoławczych. Jeśli krajowe możliwości nie zostaną wyczerpane skarga przed
organami międzynarodowymi jest uznawana za niedopuszczalną. Zalecenie przyjęte przez
Komitet Praw Człowieka nie mają charakteru wiążącego, a więc państwa mogą
podporządkować się tym ustaleniom przyjętym przez Komitet, ale nie muszą tego robić.
Aktualny zakres zobowiązań wynikających z obydwu patów: pakt praw cywilnych
politycznych to w tej chwili 167 państw związanych tym paktem (stan na dzień 16 grudnia
2012), pakt praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych- 160 państw. Protokół opcyjny
do pakty praw cywilnych i politycznych przewidujący zawiadomienia indywidualne przyjęło
114 państw, natomiast 2 protokołem opcyjnym (dot. zakazu kary śmierci, przyjęty w 1989 r.)
związanych jest 75 państw. Na forum ONZ przyjmowano także inne konwencje dotyczące
praw człowieka. Niektóre z nich otrzymały niemalże powszechny zakres obowiązywania.
Konwencją o zdecydowanie najszerszym zakresie obowiązywania jest konwencja o prawach
dziecka z 1989 r., weszła w życie w 1991 r. i obecnie stronami tej konwencji są 193 państwa.
Tylko 2 państwa należące do ONZ, które podpisały tę konwencję nie ratyfikowały jej- są to
USA i Somalia. Do konwencji o prawach dziecka zostały przyjęte 3 protokoły dodatkowe- 2
protokoły zostały uchwalone w 2000 r., jeden dotyczy spraw związanych z włączaniem dzieci
w konflikty zbrojne, drugi to protokół dotyczący handlu dziećmi, prostytucji i pornografii
dziecięcej. Oba te protokoły dość szybko uzyskały moc wiążącą i aktualnie liczba państw
związana tymi protokołami wynosi- dot. konfliktów zbrojnych- 150 drugim 162 państwa.
Jeśli chodzi o 3 protokół, który dotyczy konwencji to niedawno, w 2011 r. (w grudniu) został
przyjęty protokół opcyjny, który dotyczy procedury zawiadomień. Dotychczas Komitet Praw
Dziecka nie działał na podstawie zawiadomień, ten protokół przewiduje taką możliwość.
Można jeszcze wspomnieć o wielu innych konwencjach, np. konwencja dotycząca
zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z 48 r., dot. likwidacji wszelkich form
dyskryminacji rasowej z 66 r., dot. likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet (aktualnie
187 państw). Takimi najnowszymi dokumentami przyjętymi na forum ONZ dot. praw
człowieka są konwencja o ochronie osób niepełnosprawnych- została przyjęta w 2006 r. i
weszła w życie w 2008 r., konwencja też z 2006 r., weszła w życie w 2010 r., o ochronie
wszystkich osób przed tzw. przymusowymi zaginięciami. We wszystkich tych konwencjach
są powoływane organy traktatowe. Ponadto istotnym elementem ochrony praw człowieka na
~ 70 ~
płaszczyźnie uniwersalnej, ONZ-owskiej są właśnie organy traktatowe, w różny sposób

wyposażone w kompetencje kontrolne. Niektóre mają tylko prawo badania sprawozdań,
wszystkie konwencje dot. praw człowieka przewidują obligatoryjne sprawozdania
przedkładane przez państwa-strony, a w niektórych z tych konwencji przewidziane są także te
mocniejsze środki kontroli- przede wszystkim w postaci zawiadomień indywidualnych i
państwowych. Mamy też ważną konwencję przyjętą na forum ONZ dot. zakazu tortur oraz
innego nieludzkiego lub okrutnego traktowania i karania- też do niej zostały przyjęte
protokoły dodatkowe i działa komitet, który ma zapobiegać torturom i nieludzkiemu,
okrutnemu, niehumanitarnemu traktowaniu i karaniu. Z związku z tymi komitetami pojawia
się opinia, ze strony państw, że zamiast tych odrębnych komitetów kontrolnych może lepiej
byłoby powołać jakiś jeden organ, który zajmowałby się wszystkimi tymi dokumentami, bo w
tej chwili państwa muszą składać wiele sprawozdań. Komisja Praw Człowieka, która była
organem pomocniczym Rady Gospodarczej i Społecznej została zastąpiona przez Radę Praw
Człowieka- organ pomocniczy Zgromadzenia Ogólnego ONZ. W ramach Rady Praw
Człowieka, która działa od 2000 r. jest prowadzony uniwersalny przegląd dotyczący
przestrzegania przez państwa należących do ONZ konwencji z dziedziny praw człowieka.
Oprócz systemu powszechnego, występują systemu o charakterze regionalnym (systemem o
którym należy coś wiedzieć jest europejski system ochrony praw człowieka).
System europejski to przede wszystkim system, który ukształtował się pod auspicjami
Rady Europy, ale należy zaznaczyć, że w UE jest możliwość ochrony praw jednostki na
podstawie Karty Praw Podstawowych Unii, która została dołączona do traktatu z Lizbony.
Poza tym traktat z Lizbony przewiduje też możliwość przystąpienia UE do Europejskiej
konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Konwencja ta została
przyjęta 4 listopada 1950 r., natomiast weszła w życie 3 września 1953 r. Obecnie stronami
konwencji są wszystkie państwa należące do Rady Europy, a jest tych państw 48. Właściwie
warunkiem uzyskania członkostwa w Radzie jest podpisanie właśnie tej europejskiej
konwencji z ‘53/ Do konwencji przyjęto 14 protokołów dodatkowych, nawet 15 bo był też
protokół 14bis i część z nich została włączona do postanowień konwencji. Były to protokoły,
które zostały przyjęte przez wszystkie państwa i które np. zmieniały system kontroli
przewidziany w konwencji i część to protokoły poszerzające katalog praw konwencyjnych i te
protokoły już mają różny zakres obowiązywania. Europejska konwencja o ochronie praw
człowieka i podstawowych wolności jest dokumentem, który dotyczy przede wszystkim praw
pierwszej generacji, została też przyjęta Europejska Karta Socjalna (Europejska Karta
Społeczna)- jest to dokument z 1931 r. przyjęty w Turynie, była także rewidowana i taka
zrewidowana wersja tej karty została przyjęta w 1998 r. i ten drugi dokument wykazuje
pewne odrębności, zarówno gdy chodzi o sposób związania się państw jego postanowieniami,
jak też sposób kontroli przestrzegania tych praw. Otóż w odniesieniu do tych praw drugiej
generacji przewidzianej w Europejskiej Karcie Socjalnej państwa mają możliwość dokonania
wyboru tych praw, którymi będą związane, czyli trochę inaczej niż w przypadku paktu. Karta
podaje listę praw obligatoryjnych- są takie prawa, którymi państwo musi być związane i
określa też pewne minima w zakresie przyjęcia tych szczegółowych już uregulowań. W
odniesieniu do Europejskiej Karty Socjalnej nie działa organ kontrolny, który chroni prawa
przewidziane w Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych
~ 71 ~
wolności, czyli Europejski Trybunał Praw Człowieka nie zajmuje się tymi prawami
przewidzianymi w Karcie Socjalnej, a także w innych dokumentach dot. praw człowieka
przyjętych pod auspicjami Rady Europy. W tej chwili wszystkie państwa, które są stronami
konwencji jednocześnie akceptują jurysdykcję Europejskiego Trybunału Praw Człowieka,
czyli nie jest to odrębnym dokumentem przyjmowane. Europejski Trybunał Praw Człowieka
rozpatruje skargi indywidualne, państwowe oraz wydaje także opinie doradcze. Jeżeli
zostanie naruszone prawo jednostki przewidziane w Europejskiej konwencji o ochronie praw
człowieka i podstawowych wolności to można zwrócić się właśnie do tego Trybunału i
rozstrzygnięcie będzie wiążące dla państwa, które naruszyło prawa tej jednostki. Tutaj jest
istotna różnica pomiędzy kompetencjami organów traktatowych w ramach ONZ i ETPC.
System kontroli przestrzegania praw człowieka ulegał dosyć istotnym zmianom- wynikały z
tego, że coraz większa liczba państw należała do Rady Europy i była zarazem stronami tej
konwencji. Można powiedzieć, że sukces konwencji doprowadził do pewnych kłopotów w
związku z przewlekłością postępowań przed organami kontrolnymi. Początkowo bowiem
działała Komisja Praw Człowieka, która dokonywała wstępnego rozpoznania co do
dopuszczenia spraw. Na podstawie protokołu 11 do konwencji zlikwidowano Komisję Praw
Człowieka, zastąpił wcześniej działający stale działający Trybunał, który funkcjonuje w
Strasburgu, ale po kilku latach od protokołu 11 okazało się, że znowu mamy przed
Trybunałem sprawy przewlekłe i postanowiono zmienić nieco system kontroli. Mianowicie o
niedopuszczalności spraw miał decydować w ramach ETPC nie 3osobowy komitet, tylko 1
sędzia- istotna zmiana wynikająca z protokołu 14. W skład Trybunału wchodzi 48 sędziów.
Przeciw sprawie skierowanej przeciw danemu państwu nie może decydować o
niedopuszczalności sędzia powołany z ramienia tego państwa. Jeśli ten jeden sędzia uzna, że
bez dalszego badania sprawa jest niedopuszczalna to również jego decyzja ma charakter
ostateczny. Jeśli sędzia nie podejmie takiej decyzji sprawa trafia do 3osobowego komitetu,
który również może zadecydować o niedopuszczalności sprawy, ale zgodnie z nową
procedurą może także już skargę rozpatrywać pod względem merytorycznym- wcześniej
przed protokołem 14 komitet nie miał żadnych uprawnień w zakresie rozpatrywania skarg.
Teraz może wydać orzeczenie, ale pod warunkiem, że sprawa dotyczy kwestii, które są
przedmiotem dobrze ugruntowanego orzecznictwa Trybunału, Wiele spraw wpływających do
Trybunału w Strasburgu to tzw. sprawy powtarzające się- np. niemalże powszechną bolączką
wymiarów sprawiedliwości jest przewlekłość postępowania i spraw z tym związanych jest
mnóstwo, stąd Trybunał zażądał od państw-stron konwencji wypracowania stosownych
procedur krajowych dot. dochodzenia odszkodowań w zakresie przewlekłości postępowania,
ale różnica postępowania między trybunałem strasburskim, a krajowym polega przede
wszystkim na tym, że odszkodowanie, które można uzyskać przed Trybunałem w Strasburgu
jest wielokrotnie wyższe niż to, które uzyskuje się korzystając z procedury krajowej.
Warunkiem skierowania sprawy także do Trybunału w Strasburgu jest wyczerpanie
krajowych środków odwoławczych. Jeśli mamy do czynienie ze sprawami powtarzającymi się
wtedy rozstrzygnięcie wydaje 3osobowy komitet, jeśli nie jest to sprawa należąca do tej
kategorii orzeczenie zapada przed izbą. Izba składa się z 7 sędziów, ale może w pewnych
sytuacja sprawa być skierowana do Wielkiej Izby, która składa się z 17 sędziów. Przekazanie
sprawy do Wielkiej Izby może nastąpić nie tylko w przypadki, kiedy działała ona jako
~ 72 ~
instancja odwoławcza w stosunku do orzeczeń izby 7osobowej, ale także może to nastąpić w
sytuacji, kiedy ze względu na skomplikowany charakter sprawy uznaje, że warto, by taką
sprawą zajęła się Wielka Izba, zwłaszcza że wydaje się iż rozstrzygnięcie, które miałoby
zapaść w danej sprawie będzie odmienne od dotychczasowej linii orzecznictwa
strasburskiego. Wielka Izba jest instancją ostateczną, która rozstrzyga albo jako 2ga instancja,
albo w szczególnie skomplikowanych sprawach jako pierwsza. Liczba spraw wpływających
do Trybunału stale wzrasta. Dochodziło do paradoksalnych sytuacji, że Trybunał stwierdzał,
że przed sądami krajowymi rzeczywiście postępowanie było prowadzone w sposób
przewlekły, ale ten czas który potrzebny był Trybunałowi na stwierdzenie przewlekłości
postępowania był niekiedy dłuższy, niż ten, który był potrzebny organom krajowym na
rozpatrzenie sprawy. Protokół 14 wszedł w życie 1 czerwca 2010 r., ponieważ Rosja dosyć
długo blokowała jego wejście w życie, stąd przyjęto protokół 14bis, który umożliwiał
wcześniejsze wprowadzenie w życie niektórych rozwiązań bez czekania na ostatnie państwo.
Widząc, że omija się przeszkodę (aby wszystkie państwa Rady Europy ratyfikowały protokół)
Rosja postanowiła ratyfikować protokół 14. Nowym elementem jest również to, że w
odniesieniu do niektórych spraw osoba skarżąca musi udowodnić znaczący uszczerbek, który
powstał w związku z naruszeniem przez państwo konwencji. Zmieniono też status sędziów-
teraz są wybierani na 9letnią kadencję bez możliwości reelekcji. Jest określony wiek
emerytalny do 70 lat.
Organizacje międzynarodowe.
Współczesne stosunki międzynarodowe charakteryzują się procesem postępującej

instytucjonalizacji przejawiającej się w tworzeniu coraz większej liczby organizacji
międzynarodowych (dziś właściwie nie ma już takiej dziedziny współdziałania na
płaszczyźnie międzynarodowej, która nie byłaby objęta zakresem działalności organizacji
międzynarodowych). Mówiąc o genezie organizacji międzynarodowych często sięga się
jeszcze do przykładów organizacji, które działały w odległych epokach historycznych. Za
pewien pierwowzór współczesnych organizacji międzynarodowych są uznawane amfiktionie,
które były dawniej związkami państw o charakterze religijno-politycznym. Takie pewne
próby instytucjonalizacji stosunków międzynarodowych pojawiły się w epokach
późniejszych. Narodziny tzw. unii celnych, czy administracyjnych to wiek XIX i wtedy
powstają organizacje, które mają na celu przede wszystkim spełnianie określonych zadań o
charakterze technicznym- najpierw są to Komisje Rzeczne (Renu, Dunaju), które zajmują się
sprawami żeglugi na rzekach międzynarodowych. Natomiast później pojawiają się
organizacje międzynarodowe w tych dziedzinach, w których istnieje potrzeba ujednolicenia
współpracy międzynarodowej, stąd pierwszymi organizacjami międzynarodowymi była Unia
Telegraficzna, Powszechny Związek Pocztowy. Te organizacje powstają w II poł. XIX w. i są
traktowane jako przykład współdziałania państw oparty na umowach międzynarodowych i
utworzeniu stałych organów, które wyposażone są w kompetencje. Pierwsza organizacja o
charakterze powszechnym, organizacja typowo polityczna, powstaje w okresie
~ 73 ~
międzywojennym-Liga Narodów. Od tego czasu zaczyna się stopniowy rozwój praktyki

tworzenia organizacji międzynarodowych. Dzisiaj istnieje 60 000 różnych organizacji
międzynarodowych, z tym, że ok. 7 000 to organizacje o charakterze międzyrządowym, czyli
takie, których członkami są państwa. To jest ten najważniejszy podział organizacji
międzynarodowych, który z punktu widzenia prawa międzynarodowego jest istotny-
mianowicie podział organizacji międzynarodowych na organizacje o charakterze rządowym i
pozarządowe. W dokumentach międzynarodowych nie ma legalnej definicji organizacji
międzynarodowej rządowej i pozarządowej, ale możemy powiedzieć, że takimi
podstawowymi elementami konstrukcyjnymi organizacji międzynarodowej rządowej jest po
pierwsze to, że w skład takiej organizacji wchodzą państwa (minimalna liczba państw
tworzących organizację międzynarodową wynosi 3 państwa), są to organizacje, które działają
najczęściej na podstawie umów międzynarodowych, organizacje te charakteryzują się
względnie stałą liczbą uczestników i w ramach tych organizacji działają organy, których
kompetencje określone są w statutach tych organizacji. Organizacje pozarządowe to
organizacje, które też prowadzą działalność na płaszczyźnie międzynarodowej, ale w skład
takich organizacji mogą wchodzić różnego rodzaju stowarzyszenia, komitety krajowe, osoby
fizyczne i prawne pochodzące z różnych państw i podstawą prawną działalności takiej
organizacji są albo różnego rodzaju porozumienia, ale nie mające charakteru umów
międzynarodowych lub też akty prawa krajowego. Są to zarówno organizacje, które mają
charakter profesjonalny, skupiające reprezentantów różnych zawodów, ale także organizacje
zajmujące się jakimiś konkretnymi dziedzinami współdziałania międzynarodowego. W
ramach organizacji międzynarodowych, w ramach organizacji już o charakterze rządowym,
mamy organizacje, które określamy mianem uniwersalnych (powszechnych) i organizacje
partykularne (grupowe) wśród których najistotniejszą rolę odgrywają organizacje regionalne.
Nie ma ścisłego podziału co do tego, jakie kryterium powinno decydować o tym, że
organizacja jest organizacją powszechną, ale dość często przyjmuje się liczbę 60 państw
członkowskich jako cezurę odgraniczającą organizacje powszechne od organizacji
grupowych. Organizacje międzynarodowe możemy także podzielić według zakresu ich
kompetencji- mówimy wówczas o organizacjach o kompetencjach ogólnych (które zajmują
się całokształtem stosunków międzynarodowych) i organizacje o funkcjach specjalnych
(wyspecjalizowane) koncentrujące się na wybranych już obszarach współpracy
międzynarodowej. Przykładem organizacji wyspecjalizowanych są chociażby organizacje
wyspecjalizowane systemu narodów zjednoczonych. Inny podział jako kryterium
rozróżniające organizacje wskazuje zakres władzy organizacji międzynarodowej i w oparciu o
to kryterium wyróżnia się organizacje, które mają charakter organizacji koordynujących
działalność państw (organizują współpracę państw, ale uchwały nie są wiążące) i organizacje
tzw. ponadnarodowe (są wyposażone w dalej sięgające kompetencje- wkraczające w sferę
suwerennych uprawnień państw członkowskich i tego rodzaju organizacje mogą podejmować
uchwały, które wiążą państwa należące do takiej organizacji). Typowym przykładem
organizacji o charakterze ponadnarodowym jest Unia Europejska.
W ramach organizacji międzynarodowych występują różnego rodzaju organy

wewnętrzne i taka typowa struktura organizacji międzynarodowych zazwyczaj obejmuje
organ o charakterze plenarnym, określany często mianem zgromadzenia, czy konferencji
~ 74 ~
generalnej. Drugi organ to zwykle organ o węższym składzie członkowskim i określany jest
mianem rady, czy komitetu. Do tego organu zwykle na zasadzie pewnej rotacji wchodzą
państwa członkowskie, które są wybierane przez organ plenarny. Trzecim typowym organem
w ramach większości organizacji międzynarodowych jest sekretariat, czyli organ, który pełni
typowe funkcje administracyjne i techniczne. Ten podział organów organizacji
międzynarodowych nie musi dotyczyć wszystkich organizacji międzynarodowych- np. nie ma
zastosowania do Unii Europejskiej. Jeśli chodzi o organy organizacji międzynarodowych to
mogą się one składać albo z państw członkowskich danej organizacji, ale są również organy
w skład których wchodzą osoby fizyczne- np. organy typu sekretariatów, czy typu sądowego
lub kontrolnego. Możemy organy organizacji międzynarodowych dzielić także na organy
główne i pomocnicze. Zazwyczaj w strukturach organizacji międzynarodowych określone są
zasady tworzenia i kompetencje organów głównych. Organy pomocnicze tworzone są już w
razie potrzeby i mogą być tworzone przez organy główne danej organizacji. Możemy również
mówić o organach organizacji międzynarodowych z punktu widzenia pełnionych funkcji, a
więc organy polityczne, kontrolne, sądowe, parlamentarne, administracyjne- zależy to też od
charakteru danej organizacji i sprawowanych przez nią funkcji.
Funkcje można skoncentrować w ramach 3 zasadniczych zadań organizacji. Po

pierwsze są to funkcje o charakterze regulacyjnym. Każda organizacja międzynarodowa
przyjmuje określone reguły współdziałania państw członkowskich, tworzy pewne wzorce,
modele zachowań. Drugi rodzaj to funkcje o charakterze kontrolnym. Organizacja stara się
ustalić na ile te wzorce zachowania są respektowane przez państwa należące do danej
organizacji- konfrontacja stanu faktycznego z ustaleniami, które mają charakter
reguł/wzorców postępowania. Trzeci podstawowy rodzaj funkcji to funkcje o charakterze
operacyjnym- pomoc techniczna, finansowa, logistyczna, która pozwala państwom
członkowskim prowadzić działalność zgodną z tymi postanowieniami zawartymi w statucie
danej organizacji.
Uchwały organizacji międzynarodowych. Dokonując podziału wyróżniamy często

uchwały o charakterze wewnętrznym, tzw. pro foro interno, które dotyczą działalność państw
w ramach danej organizacji i uchwały pro foro externo, kierowane do państw członkowskich
już na zewnątrz, a więc odnoszące się do funkcjonowania państw poza organizacją
międzynarodową. Uchwały organizacji międzynarodowych mogą mieć charakter zaleceń, a
więc tych uchwał, które nie wiążą państw członkowskich i mogą być też uchwały o
charakterze wiążącym, które nakładają określone zobowiązania i państwa należące do danej
organizacji muszą postępować zgodnie z treścią tego rodzaju uchwał. W ramach organizacji
międzynarodowych proces podejmowania uchwał jest zwykle poprzedzony fazami
wstępnymi. Zwykle pierwsza faza to faza konsultacji, kiedy państwa starają się uchwalić,
jakie są ich preferencje, ustalenia które mogą być przydatne w procesie decyzyjnym, później
następuje etap negocjacji- ustala się już w dyskusji pomiędzy reprezentantami państw jakie
stanowisko powinno być uwzględnione w treści takiej uchwały. Ostatni etap to etap
podejmowania określonych decyzji, a zatem wtedy powinna już poprzez głosowanie
najczęściej decydują o kształcie tych reguł postępowania. W ramach poszczególnych
organizacji międzynarodowych przyjęto różne zasady głosowania, przy czym mogą być
~ 75 ~
zróżnicowane też w odniesieniu do poszczególnych organów. Oprócz głosowania w wielu

organizacjach międzynarodowych przyjmowana też jest metoda konsensusu, czyli metoda
uwzględniania treści uchwał poprzez dyskusje pomiędzy reprezentantami państw i ta metoda
to zgoda wobec braku sprzeciwu- państwa uczestniczące w takich ustaleniach wprawdzie
może nie do końca akceptują rozwiązanie, ale nie wyrażają formalnie swojego sprzeciwu
wobec tego rodzaju uregulowania.
Uczestnictwo Polski w organizacjach międzynarodowych. Corocznie na posiedzeniu

komisji zagranicznej parlamentu składane jest sprawozdanie dotyczące zaangażowania Polski
w działalność różnych organizacji międzynarodowych. Również w minionym roku (2012)
takie sprawozdanie ze strony resortu spraw zagranicznych zostało przedstawione- wynikało z
niego, że Polska jest członkiem ok. 350 różnych organizacji o charakterze międzyrządowym-
to pociąga za sobą konieczność opłacania składek, które wynoszą ponad 700 mln złotych
rocznie (kwota nie obejmuje wpływów do UE). Jeśli chodzi o składki członkowskie płacone
są one przez różne resorty, a więc nie tylko resort spraw zagranicznych partycypuje opłacaniu
składek. Składki członkowskie płacone przez NFZ to ponad 400 mln zł, z tego poważną
pozycję stanowią nasze składki w ONZ. Gdy chodzi o składkę w ONZ to w 2012 r. wynosiła
55 mln jeśli chodzi o budżet regularny, ale do tego dochodziła jeszcze prawie w tej samej
wysokości kwota- 56 mln, która była przeznaczona na operacje pokojowe (są finansowane z
odrębnych środków). Oprócz ONZ składki do innych organizacji także musimy regularnie
opłacać, np. składka polska w Radzie Europy to ok. 25 mln zł, w Organizacji Paktu
Północnoatlantyckiego ok. 22 mln zł. Jeśli weźmiemy jeszcze pod uwagę UE to tu trzeba
uwzględnić pewne przepływy pomiędzy UE i Polską. Według ostatnich danych, które
obejmują rok 2012 i planowane są na 2013- w minionym roku składka Polski w UE wyniosła
16,1 mld zł, ale z kolei transfery z Unii- środki, które uzyskaliśmy przede wszystkim z
różnego rodzaju funduszy na projekty unijne, wsparcie dla rolnictwa, wyniosło to ponad 72
mld zł. W roku 2013 Polska wpłaci do budżetu unijnego (tak to w tej chwili jest obliczone-
7.01.2013) 17,8 mld zł, natomiast transfery z UE powinny wynieść 81,4 mld. Również w tym
sprawozdaniu, które jest składane komisji zagranicznej mowa jest zwykle o udziale obywateli
polskich w strukturach organizacji międzynarodowych- jak stwierdziła wiceminister
Bernatowicz- ten udział stale wzrasta.
ONZ jest najważniejszą powszechną organizacją międzynarodową. Organizacja ta

swoje pierwsze dokumenty dotyczące jej kształtu już przyjęła, właściwie twórcy tej
organizacji dyskutowali, podczas II wojny światowej. Pierwszym dokumentem z sierpnia
1941 r. była tzw. Karta Atlantycka- dokument przyjęty przez przywódców Stanów
Zjednoczonych (F.D. Roosevelt) i ówczesnego premiera Wielkiej Brytanii- Winstona
Churchilla. W tym zwięzłym dokumencie w ramach punktów określono. Karta Atlantycka
przyjęta w szczególnych warunkach, na krążowniku Prince of Wales stała się jednocześnie
podstawą do opracowania następnego dokumentu- Deklaracji Narodów Zjednoczonych, która
została przyjęta w Waszyngtonie 1 stycznia 1942 r. Deklaracja NZ była dokumentem, który
został początkowo podpisany przez 26 państw, ale do końca wojny 47 państw było
sygnatariuszami. Państwa zobowiązywały się do wspólnej walki z państwami osi
faszystowskiej, do tego, że nie będą zawierały konkretnych porozumień pokojowych i
~ 76 ~
doprowadzą działania wojenne do wspólnego finału. Kolejny ważny dokument, który został
przyjęty 30 października 1943 r. to tzw. deklaracja moskiewska- deklaracja o bezpieczeństwie
zbiorowym. W niej wyraźnie zarysowana jest perspektywa utworzenia przyszłej organizacji
strzeżącej pokoju i bezpieczeństwa. Podstawową zasadą, która w tej organizacji miała
obowiązywać była zasada suwerennej równości państw członkowskich. Kolejny dokument to
deklaracja teherańska z 1 grudnia 1943 r.- również nawiązano do koncepcji organizacji NZ i
uznano, że szczególna odpowiedzialność za utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa
międzynarodowego ma spoczywać na wielkich mocarstwach. Kolejny etap w tworzeniu
podstaw funkcjonowania ONZ to konferencja w Dumbarton Oaks (jesień ’44)- podczas niej
udało się przyjąć rozwiązania, które mogły być już podstawą do tego, by organizacja została
powołana. Nie ustalono 2 istotnych kwestii- sprawy głosowania w Radzie Bezpieczeństwa i
sprawy odtworzenia, czy też powołania nowego organu sądowego. W konferencji tej
uczestniczyło wiele państw, ale decydujący głos należał do przedstawicieli wielkich
mocarstw. Kolejne ważne wydarzenie to konferencja w Jałcie- 4-11 luty 1945 r.-
wypracowano jałtańską regułę głosowania w Radzie Bezpieczeństwa- regułę jednomyślności
wielkich mocarstw w sprawach o charakterze merytorycznym. Kwestia trybunału sądowego
została rozważona podczas specjalnej konferencji z udziałem prawników reprezentujących
państwa, które miały utworzyć przyszłą ONZ i obradującą w kwietniu w Waszyngtonie.
Konferencja postanowiła, że zostanie utworzony nowy organ sądowy, który będzie włączony
w strukturę ONZ, czyli Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości i że postanowienia
dotyczące tego trybunału zostaną zawarte w statucie stanowiącym integralną część przyszłej
Karty Narodów Zjednoczonych. 25 kwietnia rozpoczęła się konferencja założycielska ONZ w
San Francisco. Podczas tej konferencji zgłoszono jeszcze wiele poprawek do tekstu Karty NZ,
oblicza się, że łącznie było ich ponad 200, ale właściwie większość z nich została odrzucona.
Tylko te poprawki, które uzyskały poparcie wielkich mocarstw miały szansę na
uwzględnienie ich w przyszłej Karcie NZ. Uroczyste podpisanie Karty nastąpiło 26 czerwca
1945 roku. Warunkiem jej wejścia w życie było ratyfikowanie jej przez wszystkie wielkie
mocarstwa i ponad połowę pozostałych sygnatariuszy. Ten warunek został spełniony 24
października 1945 r.- corocznie obchodzony jest ten dzień jako dzień ONZ.
ONZ już po rozpoczęciu działalności stanęła przed dylematem- sprawa siedziby. Były
różne propozycje, zdecydowano się ostatecznie na Stany Zjednoczone. Wybór Nowego Jorku
i Manhattanu na miejsce siedziby ONZ został dokonany po przedstawieniu atrakcyjnej
propozycji przez Johna Rockefellera, który zaproponował organizacji na korzystnych
warunkach odstąpienie parceli. Początkowo działała w innych miejscach na przedmieściach
Nowego Jorku, od VII sesji przeniosła się do siedziby składającej się z rotundy, gdzie
znajduje się sala Zgromadzenia Ogólnego, Rady Bezpieczeństwa, Sekretariat i później
wybudowana biblioteka imienia Daga Hammarskjolda. Siedziba ONZ jest objęta, podobnie
jak innych organizacji, specjalnymi uregulowaniami zawieranymi z państwami, które goszczą
taka organizację na swoim terytorium. Karta NZ jest zarówno statutem tej organizacji, jak i
podstawowym dokumentem do którego się odwołujemy bardzo często mówiąc o różnych
zasadach prawa międzynarodowego. Poza wstępem, preambułą, zawiera szereg postanowień
dotyczących kwestii związanych z celami, zasadami ONZ, strukturą wewnętrzną, prawami
członkostwa.
~ 77 ~
Gdy chodzi o cele ONZ zostały one określone w art. 1 Karty NZ- 4 główne cele: a)
utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa (tak samo jak Liga Narodów); b)
rozwijanie przyjaznych stosunków między państwami (ONZ ma przyczyniać się do takiego
kształtowania tych stosunków, które wyeliminują groźbę i użycie siły z relacji
międzypaństwowych); c) popieranie współpracy między państwami; d) stanowienie forum
uzgadniania różnych decyzji, które na płaszczyźnie międzynarodowej są podejmowane
(podczas pierwszych dni sesji debata generalna jest okazją do spotkań przywódców wielu
państw, wymiany poglądów- jest forum, gdzie zapadają również różne decyzje i dochodzi do
bezpośrednich kontaktów pomiędzy nawet przywódcami państw, które nie utrzymują ze sobą
formalnych stosunków dyplomatycznych). Zasady na których oparta jest działalność ONZ
zostały ujęte w art. 2 Karty. Takimi podstawowymi zasadami ONZ jest zasada suwerennej
jedności państw członkowskich- należy zwrócić uwagę, że w ramach organizacji ta zasada nie
oznacza równości praw, tylko równość wobec prawa, ponieważ nie wszystkie państwa
należące do ONZ mają jednakowy statut- chociażby przykład wielkich mocarstw o
uprzywilejowanej pozycji w stosunku do innych państw członkowskich. Art. 2 także jako
zasadę na której opiera się organizacja wymienia zasadę dobrej wiary, czyli zasadę
wykonywania w dobrej wierze wszelkiego rodzaju zobowiązań międzynarodowych. Kolejna
ważna zasada- pokojowego regulowania sporów międzynarodowych. Karta wskazuje te
środki, i tylko te środki są dopuszczalne w świetle postanowień tego dokumentu. Inna zasada-
wyrzeczenia się siły i groźby jej użycia w stosunkach międzynarodowych. Zasada
bezpieczeństwa zbiorowego- państwa członkowskie mają obowiązek wspólnego
przeciwstawienia się agresorom, udzielenia pomocy ofierze agresji. Zasada powszechności-
organizacja powinna być dostępna dla państw i państwa, które chcą współdziałać w ramach
tej organizacji powinny mieć możliwość przystąpienia do ONZ.
Członkostwo w ONZ. W sprawie nabycia członkostwa w ONZ należałoby odróżnić 2

podstawowe kategorie państw należących do organizacji- kategorię członków pierwotnych i
członków późniejszych. Członkostwo pierwotne organizacji zostało przede wszystkim
przewidziane dla państw uczestniczących w konferencji założycielskiej w San Francisco- 50
państw- w trakcie trwania konferencji doproszono niektóre państwa, ale łącznie uczestników
konferencji było 50. Drugi warunek członkostwa pierwotnego został wprowadzony ze
względu na Polskę- dotyczy podpisania Deklaracji Narodów Zjednoczonych z 1 stycznia
1942 r. Polska jako jedyny sygnatariusz deklaracji nie została zaproszona do udziału w
konferencji- nie działał jeszcze w chwili kiedy rozpoczynała się i trwała konferencja Rząd
Tymczasowej Jedności Narodowej, a to był warunek polskiego uczestnictwa i ze względu na
szczególne zasługi Polski także w zwycięstwie nad państwami osi faszystowskiej uznano, że
Polsce należy się miejsce wśród członków pierwotnych i ten alternatywny warunek dotyczący
członkostwa pierwotnego dodano. Późniejsze członkostwo w ONZ uzależniono od spełnienia
warunków przewidzianych w Karcie, a także pomyślnego przejścia procedury, która jest
ustalona dla przyjmowania nowych państw do ONZ. Kryteria członkostwa ujmowane są w
postaci 5ciu punktów: 1) wymóg państwowości; 2) musi być to państwo miłujące pokój; 3)
państwo, które przyjmuje postanowienia Karty bez zastrzeżeń; 4) musi być to państwo, które
chce wypełniać postanowienia Karty; 5) państwo, które zdaniem Organizacji jest w stanie te
postanowienia wypełniać. Od strony proceduralnej przyjęcie państwa do ONZ uzależnione
~ 78 ~
jest od decyzji dwóch organów- Rady Bezpieczeństwa i Zgromadzenia Ogólnego. W RB

państwo powinno uzyskać 9 głosów, w tym zgodne głosy stałych członków Rady, natomiast
w ZO 2/3 państw obecnych i głosujących. W historii ONZ sprawa przyjęcia nowych państw
do organizacji napotykała na trudności wynikające z zimno-wojennego stosunku pomiędzy
wielkimi mocarstwami. Te trudności właściwie ujawniły się już w pierwszych latach
działalności organizacji. Wtedy też pojawiły się dwie opinie doradcze MTS dot. spraw
członkowskich. Pierwsza opinia doradcza z 1948 r. dotyczyła rozstrzygnięcia kwestii, która
została sformułowana- czy można uzależnić członkostwo w ONZ od innych warunków niż te
5 przewidzianych w akcie, a w szczególności, czy można uzależniać przyjęcie jednego
państwa od tego, czy w poczet państw członkowskich zostanie przyjęte inne. Zdarzało się, że
kandydat zgłoszony przez Związek Radziecki napotykał weto ze strony państw zachodnich i
tym samym rewanżował się Związek Radziecki. MTS jednoznacznie stwierdził, że Karta NZ
formułuje określone warunki i że uzależnianie przyjęcia od innych warunków nie jest
dopuszczalne. Próbą przełamania tego kryzysu była interpretacja, że RB, która stanowiła
pierwszy organ decydujący o członkostwie musi wprawdzie wypowiedzieć się na temat
kandydatury, ale niezależnie od tego, czy RB zaakceptuje kandydata, czy też nie udzieli mu
poparcia sprawa trafi na forum Zgromadzenia Ogólnego. W opinii doradczej z 1950 r. MTS
opowiedział się znowu za ścisłym interpretowaniem postanowień Karty i zdecydowanie
zaprzeczył, aby taka interpretacja była dopuszczalna, a więc musi o przyjęciu także
pozytywnie wypowiedzieć się RB. Kryzys został chwilowo przełamany poprzez okres
odprężenia w stosunkach międzynarodowych- mała konwencja rozbrojeniowa genewska i
ostatecznie 16 państw z 18 oczekujących na przyjęcie do ONZ zostało przyjętych. Później
podobne problemy starano się rozwiązywać- dotyczyło to obu państw niemieckich, po
zjednoczeniu Wietnam. Aktualnie organizacja liczy 193 państwa członkowskie (7 I 2013).
Najbardziej dynamiczne poszerzenie składu członkowskiego ONZ miało miejsce w latach
60tych w procesie dekolonizacji i później po rozpadzie Związku Radzieckiego i Jugosławii,
przyjęto również do ONZ miniaturowe państwa.
Ustanie członkostwa ONZ wiąże się z wystąpieniem państwa z organizacji, po drugie

z wykluczeniem i po trzecie z utratą przez państwo podmiotowości prawnomiędzynarodowej,
utratą państwowości. Jeśli chodzi o wystąpienie Karta NZ nie przewiduje wprost takiej
możliwości. Taka możliwość wynika z ustaleń konferencji z San Francisco. Jedyny przypadek
dotychczas to przypadek Indonezji. Dziś sytuacja jest typowa, ponieważ Indonezja właściwie
nie została formalnie pozbawiona tego członkostwa, bo później potraktowano to jako przerwę
w kontaktach z ONZ. Indonezja nie chciała należeć do ONZ po wyborze w skład Rady
Bezpieczeństwa Malezji- państwa były w ostrym sporze politycznym, ale kiedy zakończyła
się kadencja Malezji dla Indonezji ustał czas niechęci wobec Organizacji i postanowiono, że
nadal będzie należeć. Jeśli chodzi o wykluczenie państwa z ONZ to jest to stan za rażące, czy
uporczywe łamanie postanowień Karty NZ. Tego rodzaju sankcja może być orzeczona po
głosowaniu w RB i ZO, a więc w takim samym trybie, w jakim państwo jest przyjmowane do
Organizacji. Dotychczas jedyny taki przypadek, ale też nie mający pełnego odzwierciedlenia
w postanowieniach Karty to przypadek Republiki Jugosłowiańskiej, ale tylko ZO zagłosowało
za zaprzestaniem kontaktów z Jugosławią. Trzecia ewentualność- kiedy państwo przestaje
istnieć traci swój status członkowski- NRD, Czechosłowacja. Oprócz tego Karta przewiduje
~ 79 ~
jeszcze zawieszenie w prawach i przywilejach członkowskich. Wtedy, kiedy RB wobec

państwa podejmuje środki prewencji lub przymusu i zawieszenie w prawach głosowania-
kiedy państwo zalega z zapłatą swoich składek członkowskich. Największym dłużnikiem
Organizacji są Stany Zjednoczone.
Struktura ONZ. Skład, zasady głosowania, charakter uchwał, podstawowe

kompetencje.
Zgromadzenie Ogólne ONZ to plenarny organ organizacji. Składa się ze 193 państw.
Trzeba pamiętać, że członkami poszczególnych organów są państwa (skład rządowy).
Poszczególne państwa w ramach ZO mogą być reprezentowane przez kilku przedstawicieli,
którym mogą towarzyszyć zastępcy, doradcy. Sala ZO jest w stanie pomieścić ok. 2000 osób.
ZO działa w ramach sesji, co roku odbywa się sesja zwyczajna ONZ i taki ustalony
zwyczajowo termin rozpoczęcia sesji to 3ci wtorek września. Można powiedzieć, że trwa do
rozpoczęcia kolejnej sesji, chociaż w miesiącach następnego roku te obrady są prowadzone w
zależności od potrzeb. Sesja generalna zaczyna się zawsze debatą ogólną, podczas której
przedstawiane są najważniejsze problemy, pozostałe kwestie są dyskutowane w ramach
poszczególnych komitetów. Teraz w ramach ZO ONZ działa 6 komitetów, kiedyś było ich
więcej. Pierwszy komitet zgromadzenia to komitet, który zajmuje się sprawami rozbrojenia i
bezpieczeństwa, 2gi komitet o charakterze ekonomicznym i finansowym (sprawy
gospodarcze i finansowe są dyskutowane na forum tego komitetu), 3ci- komitet społeczny,
humanitarny i kulturalny (tzw. ludzki wymiar działalności 3ciego komitetu), 4ty- zajmujący
się sprawami politycznymi i dekolonizacji (tzw. specjalny dawny komitet polityczny i do
spraw rekolonizacji), w 5tym komitecie są sprawy administracyjne i typowe sprawy
budżetowe i 6ty bardzo ważny komitet to komitet prawny. W każdej sesji ZO jako taka
główna postać organizująca działa przewodniczący. Z tym, że przewodniczący jest
uzgadniany mniej więcej na 3 miesiące przed rozpoczęciem kolejnej sesji. Dokonuje się także
wyboru 21 vice przewodniczących i ten tzw. główny komitet działający w ramach sesji
obejmuje przewodniczącego, vice przewodniczących i przewodniczących 6ciu komitetów.
Jest także powoływany specjalny komitet do spraw pełnomocnictw, który zajmuje się
sprawdzeniem, czy reprezentanci państw są odpowiednio uprawnieni do udziału w obradach.
Oprócz zwyczajnych sesji ZO są także przeprowadzane sesje specjalne- poświęcone różnym
aktualnym, ważnym problemom. Dotychczas odbyło się 28 sesji specjalnych. Mogą być też
zwoływane sesje, kiedy jakiś ważny problem międzynarodowy wymaga rozstrzygnięcia w
szerszym gronie państw należących do ONZ. Głosowanie w ZO- należy zwrócić uwagę iż
zgodnie z postanowieniami Karty wchodzą w grę 4 procedury głosowania. Podstawowe 2
tryby głosowania dotyczą spraw ważnych oraz spraw mniejszej wagi i 2 procedury specjalne.
W sprawach ważnych wymagana jest większość 2/3 głosów państw obecnych i głosujących.
W sprawach mniejszej wagi większość państw obecnych i głosujących. Nie dolicza się
głosów państw wstrzymujących się, czy nie uczestniczących w głosowaniu. Jeśli chodzi o
procedury specjalne to pierwsza dotyczy wyboru sędziów do MTS i wymagana jest
bezwzględna większość głosów, druga procedura dotyczy zmian Karty NZ- wymagana jest
większość 2/3 wszystkich państw członkowskich. Rewizja Karty wymaga zwołania specjalnej
konferencji. Gdy chodzi o kompetencje ZO zostały one określone w sposób ogólny,
~ 80 ~
mianowicie ZO może zajmować się wszystkimi sprawami przewidzianymi w KNZ, a także

należącymi do kompetencji innych organów ONZ. Z tym jednak, że w sprawach, które
dotyczą pokoju i bezpieczeństwa Karta przyznaje priorytetowe, pierwszoplanowe miejsce
Radzie Bezpieczeństwa. Jeśli sprawa wymaga podjęcia akcji taka sprawa jest dyskutowana na
forum RB, jeśli jakaś sprawa jest przedmiotem obrad RB ZO takiej sprawy nie podejmuje.
ZO może swoje uchwały kierować do wewnątrz, wtedy takie uchwały mają moc wiążącą,
natomiast uchwały kierowane do państw członkowskich mają postać zaleceń.
Rada Bezpieczeństwa jest organem o węższym składzie członkowskim. Składa się z

15 państw, z tym że skład Rady został powiększony, we wcześniejszym okresie
funkcjonowania ONZ w skład Rady wchodziło 11 państw członkowskich. Spośród 15 państw
5 to są stali członkowie RB, natomiast 10 to członkowie niestali, wybierani na 2letnią
kadencję. Z tym, że tryb rotacji przewidziany w odniesieniu do członków niestałych
przewiduje, że co roku odnowią się połowę składu. Jest cała obszerna lista państw, które
nigdy jeszcze nie były członkiem RB. Jeśli chodzi o członków niestałych wybór powinien
odzwierciedlać zarówno osiągnięcia w zakresie utrzymania pokoju i bezpieczeństwa, jak i
reprezentować poszczególne regiony świata. Taki nieformalny klucz przyjęty w zakresie
obsadzania miejsc członków niestałych w Radzie przewiduje, że 5 miejsc powinno przypadać
w udziale państwom afrykańskim i azjatyckim, 2 ameryki łacińskiej, 2 Europie Zachodniej i
innym państwom, 1 Europie Wschodniej. Od pewnego czasu dyskutuje się na temat składu
stałych członków RB i uzasadnienia dla korzystania z tego stałego mniejsze przez
dotychczasowe wielkie mocarstwa, jak też prowadzone są dyskusje na temat poszerzenia
państw należących do RB, co wymagałoby rewizji Karty NZ. RB jest organem, który może
być zwołany w każdej chwili, w związku z tym państwa, które zasiadają w RB muszą stale
utrzymywać swoich przedstawicieli w ONZ, bo w ciągu kilku godzin może być takie
posiedzenie Rady zwołane. Poszczególne państwa przewodniczą pracom Rady przez miesiąc.
Głosowanie w RB jest realizowane w ramach 3 procedur głosowania- 2 podstawowe
procedury i 1 specjalna. Podział dotyczy spraw merytorycznych i proceduralnych. W
sprawach merytorycznych wymagana jest większość 9 głosów, w tym wszystkich stałych
członków RB (według jałtańskiej reguły głosowania). Należy jednak zaznaczyć, że
wstrzymanie się od głosu wielkiego mocarstwa nie jest traktowane jako skorzystanie przez to
mocarstwo z prawa weta. Natomiast w sprawach proceduralnych wymagana jest również
większość 9ciu głosów, ale dowolnych- bez rozróżnienia na członków stałych i niestałych.
Szczególny tryb głosowania dotyczy wyboru sędziów do MTS i wymagana jest bezwzględna
większość głosów, co oznacza, że wystarczy 8 głosów. Gdy chodzi o charakter prawny
uchwał RB to jako jedyny organ ONZ może podejmować uchwały wiążące dla państw
członkowskich. RB kierując do państw członkowskich decyzje może podejmować uchwały
dot. akcji w razie zagrożenia pokoju, naruszenia pokoju i aktów agresji. Inne uchwały RB nie
podejmowane w formie decyzji są zaleceniami, a więc nie tworzą zobowiązań
prawnomiędzynarodowych. RB jest głównym organem ONZ odpowiedzialnym za utrzymanie
pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, dysponuje różnymi środkami w celu
wymuszenia przywrócenia, czy wymuszenia pokoju i bezpieczeństwa, operacje pokojowe,
kwestia tworzenia trybunałów karnych, które zostały ustanowione dla byłej Jugosławii.
~ 81 ~
Rada Gospodarcza i Społeczna jest organem też węższym składzie członkowskim.

Składa się aktualnie z 54 państw, przy czym skład był dwukrotnie zwiększany. Najpierw
liczyła 18 państw, później 27. Kadencja w Radzie Gospodarczej i Społecznej wynosi 3 lata, a
tym, że jest tryb rotacji, a zatem co roku odnawia się 1/3 składu. Jest ustalony podział miejsc
zgodnie z nieformalnym podziałem: 14 miejsc jest dla państw afrykańskich, 11 azjatyckich,
dla państw Ameryki Łacińskiej jest 10 miejsc, Europa Zachodnia i inne państwa 13 i Europa
Wschodnia 6 miejsc. W RGiS nie ma specjalnie zarezerwowanych miejsc dla wielkich
mocarstw, ale zwyczajowo wielkie mocarstwa są członkami Rady. Rada działa w trybie
sesyjnym, ma także cały zespół organów, które są organami pomocniczymi. Działają tzw.
komisje funkcjonalne- dla poszczególnych spraw (Komisja ds. Statusu Kobiet, statystyczna)-
stałe funkcjonalne komisje Rady, regionalne komisje gospodarcze i różne organy pomocnicze
tworzone ad hoc w razie potrzeby. Bardzo szeroki zakres działalności Rady Gospodarczej i
Społecznej jest przedmiotem krytyki ze strony wielu państw, które zwracają uwagę na to, że
Rada podejmując tyle różnych tematów często tylko ogranicza się właściwie do
zasygnalizowania, a efekty tych działań są bardzo ograniczone, więc jest postulat, żeby
koncentrowała się na tej problematyce. Rada Gospodarcza i Społeczna podejmuje uchwały w
jednym trybie większością głosów państw obecnych i głosujących. Uchwały Rady
Gospodarczej i Społecznej mają charakter zaleceń i kierowane są na zewnątrz, jeśli dotyczą
spraw wewnętrznych mają charakter wiążący.
Rada Powiernicza jest typowym organem szczątkowym, który gdyby doszło do

rewizji Karty pewnie zostałby zlikwidowany. W skład Rady Powierniczej wchodzi 5 wielkich
mocarstw, a więc tylko stali członkowie. Właściwie nie spotyka się od 1994 r., kiedy zanikło
ostatnie terytorium powiernicze. (Palau)
Sekretariat ONZ. Jest to organ o charakterze administracyjno-technicznym. Na czele

Sekretariatu ONZ stoi Sekretarz Generalny, który mianuje pozostałych członków sekretariatu
i jest najwyższym funkcjonariuszem tej organizacji. Wybór Sekretarza Generalnego ONZ
przebiega dwuetapowo. Najpierw powinien uzyskać akceptację ze strony Rady
Bezpieczeństwa- wymagane jest uzyskanie 9 głosów, w tym zgodne głosy stałych członków
Rady- tryb przewidziany dla spraw merytorycznych, a następnie kandydatura jest poddawana
pod głosowanie w Zgromadzeniu Ogólnym ONZ i tutaj potrzebna jest większość 2/3 głosów
państw obecnych i głosujących. Kadencja Sekretarza Generalnego ONZ trwa 5 lat z
możliwością reelekcji- nie jest ograniczone liczba kadencji, dotychczas jednak nie zdarzyło
się, żeby którykolwiek z Sekretarzy Generalnym był więcej niż 2 kadencje. Jeśli chodzi o
wybór Sekretarza Generalnego to jest to wynik wcześniejszych uzgodnień pomiędzy
państwami i dotychczas zdarzały się pewne sytuacje kłopotliwe przy wyborze Sekretarzy
Generalnych. Już w odniesieniu do pierwszego SG, którym był Trygve Lie zdecydowano się
na zastosowanie takiej niezgodnej z Kartą procedury, która umożliwiła temu Norwegowi
uzyskanie na następne kadencję stanowiska SG. Ponieważ było wtedy wiadomo, że Trygve
Lie napotka na weto przy głosowaniu w RB ze strony ówczesnego Związku Radzieckiego,
dlatego zdecydowano, że nie będzie przeprowadzone głosowanie w RB, tylko o powierzeniu
mu tego stanowiska na drugą kadencję zdecydowało ZO. Ta procedura była przedmiotem
dość ostrej krytyki w ONZ i ostatecznie Trygve Lie podał się sam do dymisji. Na jego miejsce
~ 82 ~
został SG również reprezentant Skandynawii Dag Hammarskjold- jego kres kadencji był
tragiczny, zginął w katastrofie lotniczej nad Kongo i wiele wskazuje na to, że nie było to
zwykła katastrofa lotnicza, ale samach na życie Sekretarza Generalnego. Funkcję objął
Birmańczyk (dziś obywatel Myanmaru) U Thant, który był przez dwie pełne kadencje
Sekretarzem, a zasłynął jako autor raportu dotyczącego relacji pomiędzy człowiekiem, a
środowiskiem. Następny SG to Austriak Kurt Waldheim- również pełniący przez dwie
kadencje. Dopiero po zakończeniu sprawowania przez niego tego urzędu wyszły na jaw
pewne niekorzystne dla niego elementy jego życia związane z jego działaniem w II wojnie
światowej. Kolejny SG też przez dwie kadencje to Peruwiańczyk Javier Perez de Cuellar. Po
nim przez jedną kadencją Butros Ghali, Egipcjanin- jego kandydatura spotkała się z wetem ze
strony USA, które nie akceptowały jego polityki w stosunku do m. in. państw zachodnich,
stąd nie ubiegał się o reelekcję. Następny Sekretarz Generalny to Koffi Annan, pełniący
funkcję przez 2 kadencje i obecnie od 2007 r. SG jest Koreańczyk Ban Ki Moon, który został
wybrany na drugą kadencję. SG nie ma w sposób wyraźnie określony funkcji w Karcie NZ,
ale jego, działanie ukierunkowane są zarówno na zwracanie uwagi RB i ZO na problemy,
które mogą stanowić zagrożenie dla pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, kieruje na
bieżąco pracą wszystkich urzędników Sekretariatu. Każdy SG stara się wprowadzić pewne
ograniczenia dotyczące liczby zatrudnionych w Sekretariacie osób- te działania od pewnego
czasu już przyniosły pewne rezultaty- w tej chwili Sekretariat ONZ biorąc pod uwagę i
siedzibę nowojorską i zewnętrzne siedziby poza USA ma ok. 43 000 urzędników. Jeśli chodzi
o pracowników Sekretariatu są oni objęci systemem korzyści wynikających z pewnych
przywilejów, które przysługują funkcjonariuszom międzynarodowym i w związku z tym też
uzyskują korzystne świadczenia emerytalne po zakończeniu tej pracy. Sekretariat ONZ pełni
także ważne funkcje w zakresie praktyki traktatowej. Sekretariat może być zarówno
depozytariuszem umów międzynarodowych, w Sekretariacie rejestrowane są umowy- art. 102
KNZ- nakłada na państwa członkowskie obowiązek rejestrowania umów zawieranych przez
te państwa. Niezarejestrowane umowy w Sekretariacie ONZ powodują niemożność
powoływania się na tę umowę przez organami ONZ. Sekretariat także wykonuje funkcje
wydawnicze- publikuje specjalne wydawnictwo zatytułowane „Treaty Series”, w którym
publikowane są wszystkie zarejestrowane umowy we wszystkich językach autentycznych-
kontynuowane od czasów Ligi Narodów.
Organizacje wyspecjalizowane systemu ONZ. Gdy chodzi o wymagania, które musi

spełnić organizacja, by mogła uzyskać status organizacji wyspecjalizowanej to po pierwszy
musi być to organizacja o charakterze międzyrządowym (skupiająca państwa i utworzona na
podstawie umowy międzynarodowej), po drugie musi to być organizacja o charakterze
powszechnym (dostępna dla wszystkich zainteresowanych państw), po trzecie musi to być
organizacja, która zajmuje się jedną z dziedzin wskazanych w art. 57 Karty, przy czym te
dziedziny są określone dość szeroko (Karta mówi o sprawach gospodarczych, społecznych,
kulturalnych, sprawach wychowania i ochrony zdrowia, a także w dziedzinach pokrewnych).
Warunkiem koniecznym potwierdzającym jednocześnie spełnienie wcześniejszych kryteriów
jest zawarcie umowy pomiędzy organizacją wyspecjalizowaną, a ONZ. Taką umowę w
imieniu ONZ zawiera Rada Gospodarcza i Społeczna, natomiast zatwierdza Zgromadzenie
Ogólne. Rada Gospodarcza i Społeczna koordynuje działalność organizacji
~ 83 ~
wyspecjalizowanych- między innymi polega to na tym, że reprezentanci uczestniczą w

zgromadzeniach, czy pracach innych organów organizacji wyspecjalizowanych, z kolei
reprezentanci też tych organizacji zapraszani są na posiedzenia Rady, mogą być
przekazywane różnego rodzaju komunikaty, także organizacje wyspecjalizowane składają
sprawozdania, które rozpatrywane są przez ONZ. Część organizacji wyspecjalizowanych
powstała jeszcze przed utworzeniem ONZ, z tym, że później poprzez te umowy uzyskały
status wyspecjalizowanych. Do tych organizacji, które istniały wcześniej można zaliczyć
Powszechny Związek Pocztowy, Międzynarodową Unię Telekomunikacyjną,
Międzynarodową Organizację Pracy. Trochę nietypową organizacji jest Międzynarodowa
Agencja Energii Atomowej, która powiązana jest z ONZ, ale nie za pośrednictwem Rady
Gospodarczej i Społecznej, ale właściwie za pośrednictwem Rady Bezpieczeństwa i
Zgromadzenia Ogólnego. Najmłodszą organizacją wyspecjalizowaną ONZ jest Światowa
Organizacja Turystyki- uzyskała ten status w 2003 r. Przeszła ewolucję od organizacji
pozarządowej (początkowo działała jako stowarzyszenie organizacji krajowych zajmujących
się sprawami turystyki, i później wskutek przekształceń stała się organizacją międzyrządową,
a później uzyskała status wyspecjalizowanej). Istnienie organizacji wyspecjalizowanych ONZ
nie wyczerpuje dużej liczby organizacji, które podejmują działalność w ramach różnych
obszarów współpracy.
Polska należy do ponad 350 organizacji o charakterze międzyrządowym- wśród nich

UE, Rada Europy, Organizacja Państw Morza Bałtyckiego, Inicjatywa Środkowoeuropejska,
OBWE.
Unia Europejska. Historia rozpoczyna się właściwie od historii trzech wielkich

wspólnot- Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej i
Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej. Pierwsza powstała na mocy traktatu paryskiego z
1951 r., dwie następne wspólnoty na mocy traktatów rzymskich z 1957 r. Później
przechodziły cały szereg zmian związanych z przyjmowaniem traktatów, które
modyfikowały, zmieniały traktaty, które były zawarte w Paryżu i Rzymie. Traktat fuzyjny
doprowadził do połączenie niektórych instytucji wspólnotowych, Jednolity Akt Europejski,
traktat z Maastricht, z Amsterdamu, z Nicei, ostatnim traktatem rewizyjnym w odniesieniu do
tych unijnych i wspólnotowych instytucji jest traktat z Lizbony, który został przyjęty 13
grudnia 2007 r., wszedł w życie 1 grudnia 2009 r. i on określa aktualny kształt
funkcjonowania UE. Na mocy traktatu z Lizbony po pierwsze UE została w sposób
jednoznaczny wyposażona w podmiotowość prawnomiędzynarodową, UE zastąpiła
Wspólnotę Europejską, natomiast odrębną organizacją pozostaje nadal Europejska Wspólnota
Energii Atomowej. UE jest organizacją międzynarodową i najważniejszymi instytucjami
działającymi w systemie instytucjonalnym UE są takie instytucje jak Rada Europejska
(„spotkania na szczycie”), Rada UE (w różnych konfiguracjach rady składające się z
reprezentantów państw członkowskich), Komisja Europejska (obecnie składa się z 28
komisarzy). Poza tym w ramach instytyucji unijnych działa Parlament Europejski składający
się obecnie z 736 deputowanych, Trybunał Sprawiedliwości UE (składa się z Trybunału
Sprawiedliwości, sądu, wcześniej sądu I instancji oraz sądów wyspecjalizowanych- teraz
działa sąd ds. służby publicznej), również instytucją unijną jest Trybunał Obrachunkowy
~ 84 ~
pełniący funkcje kontrolne i do grona instytucji na podstawie traktatu lizbońskiego włączono

także Europejski Bank Centralny. Spośród elementów porządku unijnego trzeba pamiętać o
przewodniczącym Rady Europejskiej, który jest wybierany na 2.5 roku oraz o Wysokim
Przedstawicielu Unii dr. Polityki Zagranicznej. Porządek prawny UE obejmuje tzw. prawo
pierwotne- przede wszystkim traktaty, które stanowiły podstawy prawne funkcjonowania
wspólnot i UE- teraz 2 podstawowe: traktat o funkcjonowaniu Unii i traktat o UE i osobno
traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej. Do traktatów, które są
zaliczane do prawa pierwotnego także należą traktaty akcesyjne- te, na podstawie których
państwa przyjmowane są do UE. Oprócz tego mamy praw pochodne unii- też uległo dość
daleko idącym zmianom. Przede wszystkim wcześniej w ramach struktury filarowej w drugim
i trzecim filarze unii były planowane odrębne akty prawne, teraz ma dojść do ujednolicenia-
teraz trwa taki okres przejściowy, 5cio letni przewidziany od wejścia w życie traktatu z
Lizbony. W ramach nowej struktury tych aktów prawa pochodnego wyróżnia się tzw. akty
ustawodawcze i akty nie ustawodawcze. Mamy rozporządzenia, dyrektywy i decyzje. Mają
charakter albo tzw. delegowany, albo wykonawczy.
Pokojowe regulowanie sporów międzynarodowych.
Należy zwrócić uwagę na źródła prawa dotyczące regulowania sporów. Źródłami

prawa dotyczącego regulowania sporów międzynarodowych są konwencje o pokojowym
regulowaniu sporów międzynarodowych z 1899 r. i 1907 r. Niektóre państwa są nadal stroną
tej konwencji z 1899 r., inne obydwóch. Do źródeł zaliczamy także akt generalny genewski o
pokojowym regulowaniu sporów międzynarodowych z 1928 r., który został potwierdzony już
w ramach ONZ rezolucją Zgromadzenia Ogólnego w 1949 r. Postanowienia dotyczące
regulowania sporów międzynarodowych zawarte są też w Karcie NZ i Statucie MTS.
Odrębne procedury regulowania sporów międzynarodowych mogą być przy statutach innych
organizacji międzynarodowych, np. w ramach UE, czy Unii Afrykańskiej.
Możemy zdefiniować spór międzynarodowy, jako stan, w którym jedno państwo

występuje w odniesieniu do drugiego z pewnym roszczeniem, a to drugie państwo odmawia
spełnienia tego roszczenia. Spór międzynarodowy w związku z tym odróżnia się od tzw.
sytuacji międzynarodowej o której wspomina się też w Karcie, i w przypadku sytuacji
międzynarodowej zachodzi także pogorszenie relacji pomiędzy państwami, następuje stan
napięcia w tych wzajemnych kontaktach, ale nie ma jeszcze konkretyzacji roszczeń, czyli
sytuacja międzynarodowa nie obejmuje tego tzw. stanu określenia przedmiotu kontestacji,
czyli nie ma określonego przedmiotu sporu. Dokonując pewnej gradacji tych pojęć możemy
jeszcze wskazać na konflikt międzynarodowy- polega na tym, że istnieje albo bezpośrednie
zagrożenie użycia siły, albo nawet siła zostaje już zastosowana, wtedy mówimy o działaniach
zbrojnych pomiędzy państwami.
Istnieje wiele różnych podziałów sporów międzynarodowych. Możemy mówić ze

względu na liczbę uczestników o sporach obejmujących bardzo dużą liczbę państw,
~ 85 ~
grupowych, czy regionalnych i sporach bilateralnych. Inny podział to wynikający z Karty NZ

i jest to podział na spory zwykłe i kwalifikowane. Spory zwykłe są to spory, które na danym
etapie istnienia nie stanowią zagrożenia dla pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego,
natomiast spór kwalifikowany stwarza takie zagrożenie dla pokoju i bezpieczeństwa
międzynarodowego i w związku z tym nie powinien być pozostawiony bez próby jego
uregulowania przez uczestników tego sporu, czyli wymaga podjęcia działań, które
doprowadzą do tego, że to zagrożenie dla pokoju i bezpieczeństwa zostanie zmniejszone, czy
wyeliminowane. Organem, który dokonuje kwalifikacji sporu jest Rada Bezpieczeństwa.
Jeszcze jeden ważny podział sporów międzynarodowych to podział na spory polityczne i
prawne, a także spory o charakterze mieszanym, czy kompleksowym. Spory polityczne są
tradycyjnie określane jako spory, które dotyczą prestiżu, autorytetu i żywotnych interesów
państwa, natomiast spory prawne zostały określone w statucie MTS, ponieważ tymi sprawami
zajmuje się właśnie ten trybunał (kompetencja przedmiotowa MTS). Wymienia się 4 rodzaje
sporów prawnych: 1) spory dotyczące wykładni traktatów; 2) odnoszące się do wszelkich
kwestii prawa międzynarodowego; 3) spory odnoszące się do faktów, które gdyby zostały
stwierdzone to stanowiłyby naruszenie prawa międzynarodowego; 4) spory dotyczące
wysokości i charakteru odszkodowania. Można powiedzieć, że ten podział nie jest wyraźny,
jednoznaczny. Występują spory o charakterze mieszanym, gdzie występują i elementy
polityczne i elementy prawne. Właściwie w większości sporów możemy dostrzec określone
uwarunkowania natury politycznej, a też dla wzmocnienia argumentacji stron sporu często
wykorzystywane są argumenty o charakterze prawnym.
Mówiąc o regulowaniu sporów międzynarodowych należy zwrócić uwagę na zasadę

pokojowego regulowania sporów. Ta zasada pojawiła się już w konwencjach haskich, ale
element ukształtowania się tej zasady wynika z postanowień traktatu Brianda-Kelloga.
Obowiązek pokojowego regulowania sporów wynika też z Karty NZ i z deklaracji dot. zasad
prawa międzynarodowego mających zastosowanie pomiędzy państwami. Zasada pokojowego
regulowania sporów międzynarodowych oznacza, iż z jednej strony państwa mają swobodę w
zakresie wyboru sposobów regulowania sporów, ale nie powinny uciekać się do groźby i
użycia siły, państwa nie powinny też pozostawiać sporów nieuregulowanych- powinny jednak
dążyć aktywnie do uregulowania sporu. Dążąc do załatwienia sporu międzynarodowego
państwa powinny traktować się w sposób równoprawny, partnerski, nie powinny prowadzić
do uzyskania przewagi przez któregokolwiek z uczestników sporu. Ważna jest zasada
sprawiedliwości przy regulowaniu sporów- ważne jest to, żeby te sposoby regulowania
sporów były akceptowane przez uczestników tego sporu- wtedy jest szansa na jego
załagodzenie, czy wręcz wyeliminowanie.
Sposoby regulowania sporów międzynarodowych dzielimy na dwie zasadnicze grupy.

Pierwsze grupa są to sposoby dyplomatyczne, druga grupa to sposoby sądowe. Linia podziału
pomiędzy tymi dwoma grupami przebiega według kryterium obligatoryjnego lub
niewiążącego charakteru środków, które w wyniku tych sposób mogą być zastosowane.
Sposoby dyplomatyczne nie kończą się żadnym wiążącym rozstrzygnięciem, strony nie
muszą przyjąć tego rozwiązania, które w wyniku sposobów dyplomatycznych jest oferowane.
Natomiast sposoby sądowe kończą się rozstrzygnięciem wiążącym orzeczeniem, które
~ 86 ~
nakłada obowiązek na strony sporu. Do sposobów dyplomatycznych zaliczamy po pierwsze

negocjacje, rokowania bezpośrednie, po drugie dobre usługi, po trzecie pośrednictwo, zwane
też mediacją międzynarodową, po czwarte zaliczamy komisje badawcze określane też
mianem komisji śledczych i po piąte komisje koncyliarne.
Rokowania, negocjacje bezpośrednie, jak sama nazwa wskazuje są to prowadzone

przez strony sporu rozmowy, czy konsultacje, które mają doprowadzić do wyjaśnienia tych
argumentów, którymi posługują się uczestnicy sporu i znalezienie jakieś kompromisowego
rozwiązania, które pozwoli ten spór zakończyć. W ramach rokowań bezpośrednich strony
powinny mieć możliwość jasnego przedstawienia wszystkich swoich argumentów, posłużenia
się też określonymi dowodami, dokumentami. Prowadzenie rokowań zależy przede
wszystkim od tego, czy strony są skłonne do jakiegoś kompromisu, czy są skłonne wysłuchać
i zaakceptować pewne argumenty stron, bo jeżeli nie ma tzw. ducha kompromisu, to
rokowania skazane są na niepowodzenie. Ważne przy prowadzeniu rokowań jest również to,
żeby strony zwłaszcza w początkowej fazie rozmów mogły w miarę możliwości szczerze
przedstawić wszystkie swoje racje. Stąd jest taki postulat, żeby rokowania toczyły się bez
udziału mediów, zwłaszcza w pierwszej fazie nie były nagłaśniane stanowiska stron, gdyż to
zwykle prowadzi do tego, że strony potem utrzymują te stanowiska i już nie są skore do
ustępstwa, a więc rokowania są właściwie pierwszym etapem, kiedy jest szansa na to, że spór
zostanie załagodzony i jeżeli w wyniku rokowań zapadają pewne ustalenia to jest duża szansa
na to, że zostaną one także w praktyce zrealizowane- bo jeśli strony same dojdą do takich
uzgodnień to często później stosują się do przyjętego rozwiązania, czyli urzeczywistniają ten
osiągnięty kompromis. Nie jest zasadniczo powiedziane, że negocjacje są koniecznym
elementem w ramach procedur regulowania sporów, ale wyda się, że jako taki sposób
najprostszy powinny być one stosowane. Jest cały szereg przykładów, które świadczą o tym,
że rokowania przynosiły określony rezultat, że można było dzięki temu załagodzić spór
międzynarodowy.
Drugi sposób, czyli dobre usługi, to sposób, który polega na tym, że strona trzecia, a
więc strona niezaangażowana, proponuje stronom sporu podjęcie rokowań. Celem
świadczącego dobre usługi jest doprowadzenie do rokowań pomiędzy uczestnikami sporu.
Tym świadczącym dobre usługi może być państwo, które nie uczestniczy w sporze, może
tego podjąć się jakaś organizacja międzynarodowa, a niekiedy z taką inicjatywą występują też
osoby fizyczne cieszące się autorytetem, które liczą, że ten ich autorytet pomoże w
doprowadzeniu do rozmów pomiędzy stronami sporu, Inicjatywa może być albo po stronie
tego podmiotu trzeciego, który oferuje dobre usługi, a czasami strony sporu też zwracają się
do kogoś, żeby taką misję dobrych usług pełnił. Dobre usługi wtedy mają sens, kiedy albo
rokowania już były prowadzone, ale zostały przez strony zerwane (pojawił się jakiś czynnik,
który spowodował, że strony już nie chcą ze sobą rozmawiać), albo wskutek tego, że strony
były już poważnie skłócone to nie podejmowały wcześniej próby rokowań. Świadczący dobre
usługi może albo zakończyć swoją misję w momencie, kiedy doprowadzi do rokowań
pomiędzy stronami sporu albo też jeśli widzi, że po kilku podejmowanych przez niego
próbach wszelkie wysiłki okazują się daremne to rezygnuje z dalszych działań. Jeśli strony są
~ 87 ~
absolutnie przekonane, że nie chcą ze sobą rozmawiać misja dobrych usług kończy się
fiaskiem.
Pośrednictwo, albo mediacja, to jest sposób, w którym strona trzecia nie tylko
doprowadza do rokowań pomiędzy uczestnikami sporu, ale także proponuje w ramach tych
rokowań jakiś sposób uregulowania sporu, czyli mediator bierze udział w tych podjętych
przez strony rozmowach. Rola mediatora wtedy jest taką rolą, która przynosi jakieś efekty,
kiedy mediator ma coś do zaproponowania. Ważne by mediator traktował jednakowo strony
sporu, żeby nie wyczuwały przychylności, braku przychylności dla stron tego sporu, bo wtedy
nie będą traktowały tego mediatora jako czynnika wiarygodnego, które może w taki właściwy
sposób uregulowanie spraw im zaproponować. Rola mediatora polega właśnie na
zaproponowaniu stronom sporu jakiegoś rozwiązania i często tego typu działania kończą się
sukcesem- udane mediacje podjęcia np. Francja, jeśli chodzi o spór amerykańsko-wietnamski,
co w efekcie doprowadziło właściwie do zakończenia tego konfliktu, także podejmowano
różne działania mediacyjne w trakcie wojny irańsko-irackiej, konfliktu arabsko-izraelskiego.
Tego rodzaju mediacje, jeśli są prowadzone pomiędzy stronami, które same dostrzegają, że
dalsze trwanie sporu jest dla nich niekorzystne przynoszą określone efekty.
Kolejny sposób to powołanie już pewnego organu międzynarodowego, tzw. komisji

badawczej (śledczej). Komisje badawcze są powoływane za zgodą stron sporu i ich celem jest
wyjaśnienie stanu faktycznego, który spowodował powstanie takiego sporu pomiędzy
państwami. Czyli zadaniem komisji badawczej jest wyjaśnienie wszelkich okoliczności,
faktów, które przyczyniły się do powstania sporu. Komisja badawcza może podejmować
różne działania, może odbywać specjalne misje na miejsca, gdzie ten spór miał swoje źródło,
może także powoływać różnego rodzaju biegłych dla wyjaśnienia jakichś faktów. Komisja
badawcza jest finansowana przez strony sporu, czyli na ogół solidarnie uczestnicy sporu
partycypują koszta działania komisji. Na zakończenie prac komisji badawczej przygotowuje
się sprawozdanie i jest ono przekazywane stronom. W nim są wszystkie ustalenia,
wyjaśnienia faktów, które zdaniem komisji badawczej miały miejsce i mogły spowodować
powstanie tego sporu. Podobnie jak w poprzednich przypadkach ustalenia komisji badawczej
mogą być zaakceptowane przez strony sporu, ale strony mogą zrezygnować z przejęcia
takiego obrazu sytuacji, który komisja badawcza przestawi i mogą w dalszym ciągu trwać
przy swoim stanowisku. Jako sposób dyplomatyczny komisje badawcze nie wiążą stron
sporu.
Komisje koncyliarne to także organu powoływane przez strony sporu, z tym, że

czasami działają też stałe komisje koncyliacyjne utworzone na podstawie niektórych umów
międzynarodowych. Komisja koncyliacyjna poza wyjaśnieniem stanu faktycznego w oparciu
o te ustalenia powinna też zaproponować sposób uregulowania sporu. Sprawozdanie zawiera i
to wyjaśnienie stanu faktycznie i przedstawienie określonych propozycji, ale pozostaje to
tylko propozycją, ponieważ strony sporu nie muszą się do tego rozwiązania zastosować.
Wszystkie sposoby dyplomatyczne mogą zakończyć się tym, że strony pozostają przy swoich
racjach, argumentach i nie korzystają z tych uzgodnień, czy ustaleń, które zapadały w wyniku
sposobów dyplomatycznych.
~ 88 ~
Odmienna sytuacja dotyczy sporów sądowych. Mamy dwa sposoby sądowe, które
prowadzą do wiążących rozstrzygnięć. Pierwszy to arbitraż międzynarodowy, a drugi to stałe
sądownictwo międzynarodowe, czy też sądownictwo we właściwym tego słowa znaczeniu.
Funkcjonowanie arbitrażu międzynarodowego właściwie znane jest od bardzo wielu

stuleci- nawet wśród państw starożytnych pojawiały się czasami możliwości regulowania
sporów w wyniku arbitrażu. Ten arbitraż był przeważnie arbitrażem jednoosobowym (tzw.
model europejski arbitrażu) polegającym na tym, że osoba ciesząca się autorytetem wśród
stron sporu (papież, władca) rozstrzygała spór pomiędzy państwami i to rozstrzygnięcie, które
zapadało wiązało uczestników sporu. Zazwyczaj nie było to rozstrzygnięcie, która ta osoba
sama przygotowywała, było to rozstrzygnięcie przygotowywane przez różnych jego
doradców, ale też prestiż takiej osoby decydował o tym, że strony godziły się na zastosowanie
takiego rozwiązania. Taki ważny etap w rozwoju arbitrażu międzynarodowego wyznacza rok
1794, a zatem zawarcie traktatów Jaya- to były traktaty zawarte pomiędzy USA i Wielką
Brytanią dotyczące różnych spraw spornych przede wszystkim na pograniczu amerykańsko-
kanadyjskim, ale do rozstrzygania tych spraw spornych miały być powoływane komisje
arbitrażowe złożone z przedstawicieli obu stron, dlatego mówi się o amerykańskim
kolegialnym modelu arbitrażu. Komisja arbitrażowa miała wydać rozstrzygniecie, które
będzie wiążące dla stron sporu. Kolejnym ważnym etapem dalszego rozwoju arbitrażu było
rozstrzygnięcie, które zapadło w 1882 r., które dotyczyło sprawy statku Alabama. To był spór
pomiędzy USA, a Wielką Brytanią, z tym, że spór który dotyczył pewnych zdarzeń mających
miejsce jeszcze w trakcie wojny secesyjnej. Chodziło mianowicie o to, że statek Alabama,
który był właściwie statkiem pasażerskim w porcie brytyjskim w Liverpoolu został
wyposażony w dodatkowe urządzenia- to był statek, który należał do konfederacji, później
uczestniczył w działaniach zbrojnych powodując poważne zniszczenia po stronie marynarki
Unii. Istotą tego sporu było to, że kapitan był zobowiązany do neutralności w sprawach sporu
i w 1871 r. postanowiono tę sprawę przekazać do rozstrzygnięcia arbitrażu
międzynarodowego, z tym, że w jego ramach nie tylko mieli zasiadać reprezentanci USA i
Wielkiej Brytanii, ale także trzech członków państw niezaangażowanych. Tam chodziło o
arbitrów z Brazylii, Włoch i Szwajcarii. Czyli sprawa statku Alabama rozpoczyna
powoływanie komisji arbitrażowych z udziałem arbitrów niewywodzących się ze stron sporu.
Wyrok, który został wydane w sporze dotyczącym tego statku potwierdził te zarzuty USA i
uznano, że Wielka Brytania nie powinna dopuścić do tego, żeby nastąpiło przekształcenie
statku pasażerskiego w okręt wojenny w jej porcie i Wielka Brytania została wezwana do
wypłacenia odszkodowania. Można powiedzieć, że kolejny ważny etap w rozwoju arbitrażu
to zawarcie konwencji haskiej w 1899 r. i 1907 r. Na mocy konwencji haskiej z 1899 r.
postanowiono utworzyć Stały Trybunał Arbitrażowy, zwany także Stałym Trybunałem
Rozjemczym, który ma swoją siedzibę w Hadze i dzieli w tej chwili tę siedzibę z
Międzynarodowym Trybunałem Sprawiedliwości. Oba mają swoją siedzibę w Pałacu Pokoju
w Hadze. Stały Trybunał Arbitrażowy podjął działalność w 1902 r., ale charakterystyczne
jest to, że to nie jest trybunał w którym zasiada stale ten sam skład arbitrów, tylko stałe są
listy arbitrów zgłoszone przez państwa strony konwencji haskiej. Każde państwo strona
konwencji haskiej może zaproponować do wpisu na listę arbitrów osoby o nieposzlakowanym
autorytecie, o znajomości prawa międzynarodowego i te osoby tworzą tzw. grupy narodowe
~ 89 ~
w STA. W ramach tych grup narodowych także zgłaszani są kandydaci na sędziów MTS,
grupy narodowe też uczestniczą razem z sędziami MTS w typowaniu kandydatów do
Pokojowych Nagród Nobla. W ramach STA działa tzw. międzynarodowe biuro- jakby
sekretariat, który zajmuje się bieżącą pracą i kierowane jest przez Sekretarza Generalnego
tego biura. Oprócz tego działa też Rada Administracyjna- składa się z przedstawicieli państw
stron konwencji, którzy są akredytowani w Hadze jako przedstawiciele dyplomatyczni tych
państw przy rządzie Królestwa Niderlandów. Pracami tej Rady kieruje minister spraw
zagranicznych Niderlandów. RA podejmuje działania kierownicze, ustala pewne wytyczne
działalności tego trybunału arbitrażowego. Można powiedzieć, że okresem rozkwitu arbitrażu
był wiek XIX, później ta jego rola uległa zmniejszeniu, w stulecie utworzenia STA podjęto
pewne wysiłki na rzecz zwiększenia roli tego trybunału, wyposażono go w dodatkowe
kompetencje, także możliwość rozstrzygania sporów z udziałem innych podmiotów, nie tylko
państw. Państwa mogą korzystać z kompetencji STA, ale mogą także takie komisje
arbitrażowe powoływać same, dla rozstrzygnięcia konkretnych spraw. Jeśli mówimy o
różnicach pomiędzy arbitrażem, a stałym sądownictwem międzynarodowym to przede
wszystkim pierwsza różnica sprowadza się do tego, że strony sporu mają pewien wpływ na
wybór arbitrów i druga kwestia, na którą mają wpływ to ustalenie zasad postępowania
arbitrażowego. Najczęściej postępowanie arbitrażowe obejmuje fazę pisemną, to jest ta faza
gromadzenia i zapoznawania się z dokumentami, i fazę ustną, to jest już rozprawa przez
trybunałem arbitrażowym, a wynikiem postępowania jest wyrok, który wiąże strony. Strony
sporu mogą ewentualnie zdecydować o tym, czy dopuszczalna jest rewizja takiego wyroku.
Stałe sądownictwo międzynarodowe. Początki stałego sądownictwa

międzynarodowego wiążą się z utworzeniem Środkowoamerykańskiego Trybunału
Sprawiedliwości. Powstał on w 1907 r. i miał rozstrzygać sprawy pomiędzy państwami
Ameryki Środkowej, przy czym nie tylko państwa były dopuszczane do postępowania przed
tym trybunałem, ale także jednostki. Ten trybunał zakończył swoją działalność w 1915 r.
Sprawa utworzenia stałego sądu międzynarodowego pojawiła się w związku z utworzeniem
Ligi Narodów, pakt LN zawierał już pewne postanowienia dotyczące powołania do życia
stałego sądu międzynarodowego. Jednak uzgodnienia dotyczące statutu tego sądu został
podjęte po utworzeniu LN. Powołano specjalną komisję, która przygotowała statut Stałego
Trybunały Sprawiedliwości Międzynarodowej, który został przyjęty w 1920 r., a STSM
rozpoczął swoją działalność w 1922 r. Działał do momentu, kiedy terytorium Holandii zostało
zajęte przez Niemcy. STSM miał dwie zasadnicze funkcje, przejęte przez MTS, czyli po
pierwsze rozstrzygał sprawy sporne pomiędzy państwami i po drugie wydawał opinie
doradcze. W ciągu swego istnienia STSM rozstrzygnął 29 spraw spornych i wydał 27 opinii
doradczych. Państwem, które najczęściej pojawiało się przed Trybunałem zarówno jako
państwo zainteresowane wydaniem opinii doradczych, jak i w sporach była Polska- dotyczące
przede wszystkim spraw polsko-niemieckich, także Wolnego Miasta Gdańska. STSM cieszył
się wysokim autorytetem wśród państw, wiele orzeczeń jest także dzisiaj przytaczanych i są
od strony prawnej i faktycznej bardzo dobrze skonstruowana. Po okresie, kiedy tworzono
ONZ rozważano możliwość reaktywowania działalność STSM, ale przeczenie konferencja
prawników, która obradowała w kwietniu 1945 r. zdecydowała, że zostanie utworzony nowy
organ sądowy pod nazwą Stały Trybunał Sprawiedliwości. Postanowiono, że do Karty NZ
~ 90 ~
zostanie dołączony statut Trybunału, który będzie stanowił jej integralną część. Zatem
wszystkie państwa, które związują się postanowieniami Karty są automatycznie także
stronami statutu, ale istnieje możliwość związania się postanowieniami statutu nie będąc
stroną Karty NZ- np. Szwajcaria, czy Japonia przed uzyskaniem członkostwa w ONZ. MTS
jako główny organ sądowy jest powiązany także jeśli chodzi o skład z dwoma organami
ONZ- Zgromadzeniem Ogólnym i Radą Bezpieczeństwa. Kandydatów przedkładają komitety
narodowe, natomiast sędziowie Trybunału są wybierani bezwzględną większością głosów
przez RB i ZO. Są to dwa niezależne od siebie głosowania. Kandydaci muszą być osobami,
które cieszą się najwyższym uznaniem jeśli chodzi o ich kompetencje w dziedzinie prawa
międzynarodowego lub też powinni być prawnikami, którzy mogą sprawować najwyższe
stanowiska sędziowskie w swoich państwach, powinny być to osoby o nieskazitelnym
charakterze, które mają to najwyższe uznanie ze strony wszystkich agend i osób, które te
kandydatury przedstawiają. Sędziowie wybierani są na 9-letnią kadencję, przy czym przy
pierwszym wyborze dokonano losowania i spośród 15 sędziów 5ciu zostało wylosowanych na
3letnią kadencję, 5ciu na 6cio letnią i 5ciu na 9cio letnią. Wśród tych sędziów, którzy
wylosowali 3letnią kadencję był także sędzia z Polski- prof. Bohdan Winiarski- jeszcze
później dwukrotnie był wybierany do składu Trybunału i w sumie spędził w nim 21 lat.
Podział miejsc dla sędziów Trybunału powinien odzwierciedlać zarówno sprawiedliwą
reprezentację geograficzną, jak też i sprawiedliwą reprezentację różnych systemów prawa.
Najczęściej w Trybunale są sędziowie z wielkich mocarstw- sędzia amerykański, brytyjski,
rosyjski, francuski i chiński, zawsze też jedno miejsce przeznaczone jest dla sędziego z
Europy Wschodniej- przez wiele lat, ponieważ po prof. Winiarskim przez 3 kadencje do
Trybunału wybierany był także polski sędzia prof. Manchred Lachs, ale w trakcie 3ciej
kadencji zmarł i na jego miejsce został wybrany sędzia węgierski Geze Herczegh, który był
brany pod uwagę w związku z tym, że zrezygnował ostatecznie z kandydowania prof.
Krzysztof Skubiszewski. Przy następnym wyborze Herczegh uzyskał poparcie mimo
zgłoszenia kandydatury prof. Skubiszewskiego, a w obecnym składzie Trybunału sędzia
słowacki Peter Tomka, który od 2012 r. pełni funkcję prezesa Trybunału. Ze swojego grona
sędziowie wybierają prezesa i v-ce prezesa, jak też powoływany jest Sekretarz Trybunału.
Jeśli chodzi o skład Trybunału to należy też dodać, że poza tymi sędziami, którzy podlegają
wyborowi i stale zasiadają w Trybunale, w różnych sprawach spornych uczestniczą też
sędziowie ad hoc- sędziowie, którzy są wskazywani przez strony sporu nie muszą to być
obywatele państw stron sporu, ale osoby niejako desygnowane do tego składu. Taką
możliwość mają zarówno oba państwa uczestniczące w sporze, jak też i taką możliwość ma
państwo, jeśli drugie państwa ma już w składzie sędziego pochodzącego z tego państwa.
Czyli sędziowie ad hoc uzupełniają ten skład rozstrzygający spory przed Trybunałem.
MTS pełni dwie zasadnicze funkcje- jedna to funkcja w zakresie regulowania sporów
międzynarodowych i w tym zakresie Trybunał wydaje wiążące orzeczenia, druga
kompetencja to wydawanie opinii doradczych- opinie doradcze nie mają nigdy mocy prawnie
wiążącej. W odniesieniu do regulowania sporów międzynarodowych należy zwrócić uwagę
po pierwsze na kompetencje podmiotowe MTS. W przypadku sporów międzynarodowych
stronami przed Trybunałem mogą być wyłącznie państwa. Istnieją trzy sposoby przekazania
sporu pod judykaturę Trybunału. Pierwszy to tzw. zgoda ex post, czyli zgoda na
~ 91 ~
rozstrzygnięcie konkretnego, istniejącego już między państwami sporu. W takim wypadku

jeżeli spór między stronami powstał, to obie strony mogą zdecydować, że spór przekazują do
Trybunału, albo ewentualnie jeden z uczestników sporu taką inicjatywę przejawia, a drugi
uczestnik godzi się na to- konieczna jest akceptacja stron sporu. Druga możliwość jest to
zawarcie w umowie międzynarodowej klauzuli sądowej. W takim wypadku spory, które
wynikają z interpretacji albo stosowania danej umowy mogą być przekazywane do MTS.
Należy zaznaczyć, że jeśli w dawnych umowach międzynarodowych była klauzula sądowa
przewidująca przekazanie sporu do STSM to obecnie oznacza to, że te spory ma rozstrzygać
MTS. Trzecia możliwość, która wynika z postanowień statutu MTS wiąże się z tzw. klauzulą
fakultatywną, która polega na tym, że państwa składają specjalne deklaracje do MTS i na ich
podstawie spory pomiędzy państwami, które złożyły tego rodzaju akty jednostronne są
rozstrzygane przez MTS- konieczna inicjatywa ze strony państw i na zasadzie wzajemności
właściwy jest MTS. Jeśli spojrzymy na aktualną listę państw, które złożyły takie deklaracje to
obejmują one 67 państw. Wśród nich od 1990 roku jest Polska. Polska po raz pierwszy
złożyła taką deklarację o przyjęciu jurysdykcji MTS we wrześniu 1990 r. z inicjatywy m. in.
Krzysztofa Skubiszewskiego i po raz drugi złożyliśmy takie oświadczenie w 1996 roku,
wycofując, a właściwie niewiele modyfikując poprzednią. Państwa składając taką deklarację
zwykle czynią to wprowadzając różnego rodzaju ograniczenia. W przypadku Polski w
deklaracji zostało uwzględnione 7 wyłączeń: przede wszystkim wyłączyła spory
wcześniejsze, czyli sprzed daty pierwszej deklaracji z 25 września 1990 r., dot. terytorium i
granic, spory, które dotyczą ochrony środowiska, zadłużenia i zobowiązań
międzynarodowych, państw, które złożyły swoją deklarację o przyjęciu jurysdykcji Trybunału
w okresie krótszym niż rok od złożenia sprawy, która miałaby być rozstrzygnięta w
odniesieniu do Polski, spory dla których przewidziano inną procedurę ich uregulowania,
spory które zgodne są z regułami, także obowiązującymi w prawie międzynarodowym, są
zastrzeżone do wyłącznej kompetencji państwa. W naszej deklaracji jest powiedziane, że
może być wypowiedziana w każdym czasie (w poprzedniej był 5cio letni okres
obowiązywania i później przedłużenie jej na okresy jednoroczne)- Polska może ją wycofać i
takie wycofanie staje się skuteczne po 6ciu miesiącach od jego zgłoszenia. Klauzula
fakultatywna ma w tej chwili dość ograniczone zastosowanie. W istocie jest to wyrażenie
zgody na obligatoryjną judykaturę Trybunału, jeśli spór nie jest objęty tymi wyłączeniami
przewidzianymi w akcie jednostronnym. Obecnie 10 spraw jest zawisłych przed Trybunałem
(21 stycznia 2013 r.) Niekiedy państwa powracają do sporów rozstrzygniętych (Spór
węgiersko-słowacki dot. zapory).
Od strony przedmiotowej obejmują spory prawa, a zatem 4 rodzaje sporów mogą być
skierowane do Trybunału: spory dot. wykładni traktatów, przepisów prawa
międzynarodowego, odnoszące się do faktu, którego stwierdzenie oznaczałoby naruszenie
prawa międzynarodowego i spory dot. wysokości i char. odszkodowania. Jeżeli spór zostanie
skierowany do MTS to często pierwszą fazą, która dotyczy takiego sporu jest rozstrzygnięcie
przez Trybunał, czy jest kompetentny do jego badania. Trybunał może w takim wyroku
kompetencyjnym albo uznać swoją właściwość w odniesieniu do tego sporu, albo stwierdzić,
że tego sporu nie może rozstrzygać. Jeśli Trybunał jest właściwy do rozpatrzenia danej spawy
to postępowanie przez Trybunałem obejmuje dwie fazy. Pierwsza faza to faza pisemna-
~ 92 ~
zgłaszane są wszelkiego rodzaju dokumenty do Trybunału- przekazywane przez Sekretarza

Trybunału drugiej stronie i w ramach tej fazy mówimy o tzw. memoriałach,
kontrmemoriałach, replikach, duplikach. W ten sposób strony wymieniają się dokumentami,
ustaleniami dot. tego sporu. Należy zwrócić uwagę, że większość sporów jest rozstrzygana
przed stałym składem Trybunału, chociaż zdarzają się przypadki, kiedy mamy do czynienia z
procedurą uproszczoną, sumaryczną i wtedy Trybunał może zasiadać w mniejszym wkładzie-
składzie zwykle 5cio osobowym, chociaż przewiduję się też możliwość tworzenia składów
3osobowych. W pewnym okresie była też propozycja, by działały izby, które byłyby
związane z rozstrzygnięciami dot. konkretnych rodzajów sporów. Taka izba zajmują się
sprawami środowiska została powołana, ale ponieważ żadna sprawa do niej nie wpłynęła to
po kilku latach funkcjonowania zrezygnowano z jej dalszego funkcjonowania. Szczegółowe
postanowienia są zawarte w regulaminie z 1978 r., są także tzw. wytyczne praktyki przyjęte w
2001 r., które zawierają uszczegółowienie niektórych postanowień zawartych w regulaminie.
Jeżeli zamknięta zostają faza pisemna postępowania to odbywa się druga faza- ustna i jest to
rozprawa przed Trybunałem. Toczy się z udziałem przedstawicieli stron- w składzie
sędziowskim mogą występować sędziowie ad hoc- dołączeni do składu i podczas fazy ustnej
są także przewidziane opinie biegłych, mogą być także składane zeznania ze strony
świadków. Jest ona dostępna dla publiczności- trzeba wcześniej w Sekretariacie Trybunału
uzyskać zgodę na udział w takim posiedzeniu. Rozprawy odbywają się w jednej z dużych sal
Pałacu Pokoju w Hadze. Podczas rozprawy prezentowane są dodatkowe dowody, przy czym
postępowanie toczy się w dwóch językach- angielskim i francuskim. Jeśli już po takich kilku
zwykle, chociaż bywają i sytuacje, że jest ponad 100 takich posiedzeń, wyjaśniono wszelkie
kwestie i skład może swoje zdanie na temat rozpatrywanej sprawy przedstawić to odbywa się
narada z udziałem sędziów i podczas niej często bezpośrednio po zamknięciu rozprawy są
formułowane pierwsze uwagi dot. tego sporu. Te uwagi później kierowane są w formie
pisemnej do Sekretarza i po zebrani tych informacji sędziowie spotykają się na kolejnej
naradzie i podczas niej jeszcze raz prezentują swoje stanowisko. Kiedy krystalizuje się opinia
większości wtedy pośród sędziów którzy ten większościowy pogląd reprezentują wybiera się
sekretarza, który będzie przygotowywał wstępną wersję projektu orzeczenia,
przygotowywany jest projekt wyroku- wielokrotnie jeszcze dyskutowany, ostateczna wersja
poddawana jest pod głosowanie. Sędziowie zatem przyjmują orzeczenie głosując większością
głosów i w związku z tym często zdarza się, że orzeczenie nie odzwierciedla stanowiska
poszczególnych członków składu orzekającego. W takich sytuacjach sędziowie, którzy nie
zgadzają się z treścią tego orzeczenia mogą dołączyć do wyroku swoje stanowisko, swoją
opinię. Wyróżnia się w praktyce Trybunału 2 rodzaje takich opinii- opinie odrębne i opinie
indywidualne. Opinia odrębna jest dołączona przez sędziego, który nie godzi się z sentencją
orzeczenia. Jeśli natomiast sędzia akceptuje sentencje tego orzeczenia, ale inaczej by
uzasadnił wyrok, który zapadł przed Trybunałem wtedy może dołączyć opinię indywidualną.
Wyrok MTS rozstrzyga spór ostatecznie, a zatem jest wiążący dla stron sporu. Trybunał może
być poproszony też o dokonanie wykładni i to nawet po upływie kilkudziesięciu lat od
wydania takiego orzeczenia. Jest też przewidziana w statucie Trybunału rewizja wyroku, ale
warunkiem jest ujawnienie pewnych faktów i okoliczności, które nie były znane w chwili
rozpatrywania sprawy, a które jak się wydaje mogłyby mieć wpływ na treść orzeczenia. W
~ 93 ~
takim wypadku przewidziane są dwa terminy, w których wniosek rewizyjny może być
zgłoszony- pierwszy termin dot. daty ujawnienia tych faktów i okoliczności- 6 miesięcy od
ujawnienia, ale nie później niż w ciągu 10 lat od wydania orzeczenia. Jeśli dochodzi do
postępowania rewizyjnego to toczy się ono przed Trybunałem.
Sędziowie korzystają ze szczególnego statusu, przywilejów i immunitetów w czasie

pełnienia swoich funkcji nie powinni zajmować się żadnymi innymi sprawami, powinni
przebywać w Hadze i w związku z tym zyskują wysokie wynagrodzenia- ok. 170 tys. $
rocznie, w poszczególnych sprawach dodatkowe gloryfikacje. Prezes uzyskuje 15 tys $
funkcyjnego i po zakończeniu urzędowania, jeśli sędzia przez 9 lat zasiadał w Trybunale
uzyskuje emeryturę wynoszącą 50% tego uposażenia z okresu, kiedy sprawował swoje
funkcje.
Druga funkcja MTS dotyczy wydawania przez Trybunał opinii doradczych. Należy
zwrócić uwagę na to, że państwa nie mogą występować do MTS o wydanie opinii, mogą
występować tylko organy ONZ- najczęściej czyni to ZO i RB, inne organy w zakresie ich
kompetencji i również taką kompetencję do występowania do Trybunału o wydanie opinii
mają organizacje wyspecjalizowane systemy ONZ. Tryb postępowania w przypadku opinii
doradczej jest podobny. W charakterze tzw. stron zainteresowanych mogą pojawiać się
państwa, ale inicjatywa musi należeć do innych podmiotów, Można zauważyć, że od pewnego
czasu są zgłaszane postulaty, żeby w zakresie kompetencji MTS zajmował się także sprawami
z udziałem organizacji międzynarodowych.
Międzynarodowe prawo konfliktów zbrojnych.
Międzynarodowe prawo konfliktów zbrojnych właściwie obejmuje kilka dziedzin

uregulowań. Dzieli się niekiedy międzynarodowe prawo konfliktów zbrojnych na tzw. prawo
przeciwwojenne, klasyczne prawo wojenne, prawo humanitarne i międzynarodowe prawo
karne.
Samo określenie konflikt zbrojny wyparło właściwie w prawie międzynarodowym

wcześniejsze określenie- wojna. Zwykle uważa się, że termin wojna dotyczy stanu prawnego,
kiedy kończyły się stosunki pokojowe pomiędzy państwami i wtedy państwa rozpoczynały
ten stan, czyli stan wojny. Natomiast konflikt zbrojny może wiązać się z sytuacją, w której
niekoniecznie wojna została wypowiedziana, ale istnieją pewne walki zbrojne pomiędzy
państwami, przy czym nie zawsze podmiotami uczestniczącymi w konflikcie zbrojnym muszą
być państwa. Podmiotami może być np. metropolia i terytorium zależne, ale mogą być to
także konflikty wewnętrzne- dawne wojny domowe.
W ramach prawa przeciwwojennego należy zwrócić uwagę na definicję i zakaz wojen

agresywnych, problem rozbrojenia, systemu bezpieczeństwa zbiorowego (zarówno o
charakterze uniwersalnym, jak i regionalnym).
~ 94 ~
Mówiąc o definicji agresji zwykle sięgamy do konwencji londyńskich z 1933 r. w

których po raz pierwszy próbowano zdefiniować państwo agresora (napastnika). Zwrócono
uwagę na to, że agresorem jest państwo, które jako pierwsze podejmuje przeciwko innemu
państwu wymienione w tych konwencjach działania. Agresją jest, zgodnie z def. Londyńską
relacja pomiędzy państwami i agresorem jest państwo, które jako pierwsze wypowiada wojnę,
atakuje inne państwo nawet bez wypowiedzenia wojny, dokonuje najazdów na terytorium
państw przy użyciu sił zbrojnych morskich, lądowych, czy powietrznych, stosuje blokadę
portów lub wybrzeży oraz udziela poparcie zbrojnym bandom i siłom nieregularnym
dokonujących napaści na inne państwa. Próba zdefiniowania agresji była podejmowana także
kilkakrotnie po II wojnie światowej, ostatecznie jednak zdecydowano się na definicję, która
nie ma charakteru prawnie wiążącego, bowiem została zawarta w rewolucji Zgromadzenia
Ogólnego przyjętej w 1974 r. W ramach tej deklaracji określono, że agresją jest użycie sił
zbrojnych przeciwko innemu państwu, jego integralności terytorialnej, niezawisłości
politycznej i suwerenności innego państwa. Definicja agresji także została sformułowana w
ramach prac związanych ze statutem Międzynarodowego Trybunału Karnego ze względu na
to, że jurysdykcją tego Trybunału objęta jest zbrodnia agresji- ona nie została zdefiniowana w
statucie, podjęto też prace, które doprowadziły do ustaleń w tym zakresie.
Dokumenty za pomocą których starano się eliminować wojny agresywne i które to

działania doprowadziły do pozytywnych, w sensie prawnym, rezultatów. Jeśli sięgniemy do
odległych epok to taką próbą ograniczania wojen było wprowadzenie koncepcji wojen
sprawiedliwych. Z kolei koncepcje pozytywistyczne w prawie międzynarodowym skłaniały
państwa do traktowania działań wszczynania wojny- ius ad bellum- jako jednego z atrybutów
suwerenności państwowej. Takie próby w sensie prawnym eliminowania zachowań
agresywnych podjęto podczas konferencji pokojowych w Hadze. Można wskazać, przede
wszystkim na dokonania podczas drugiej konferencji pokojowej w 1907 r., kiedy przyjęto
tzw. konwencję Drago-Portera i w tej konwencji państwa przyjęły, że nie należy uciekać się
do wojny w celu egzekwowania zobowiązań finansowych, chyba że druga strona nie chce
wykonać orzeczenia sądowego, czy też arbitrażowego (wojna za dług). W Pakcie LN zawarto
także ograniczenia, które powinny zdaniem twórców tego paktu przyczynić się do
zwiększenia bezpieczeństwa międzynarodowego. Przewidziano tam pewną procedurę, która
powinna mieć zastosowanie w sporach pomiędzy państwami- jeśli spór został poddany pod
rozstrzygnięcie albo sądu międzynarodowego albo arbitrażu i strona zgodziła się zastosować
do tego rozstrzygnięcia, wtedy nie należy uciekać się do wojny. Jeżeli spór został przekazany
do Rady Ligi i ona jednomyślnie przyjęła sprawę i druga strona zaakceptowała postanowienia
w sprawozdaniu, a także jeśli spór był rozstrzygany przez Zgromadzenie Ligi. W ciągu 2
miesięcy strona nie powinna sięgać po inne środki niż te, które przewidziane były zgodnie z
ustaleniami organu rozstrzygającego spór, W 1924 r. podjęto inicjatywę w postaci protokołu
genewskiego, którego celem było wyeliminowanie z postanowień pakty możliwości tzw.
wojny legalnej- starano się całkowicie poprzez zmianę postanowień pakty doprowadzić do
wyeliminowania wojny z praktyki państw- nie uzyskał poparcia członków LN. W 1928 r.
został zawarty tzw. traktat paryski zwany paktem przeciwagresyjnym, czy Brianda-Kelloga.
W pakcie jest mowa o tym, iż państwa są zobowiązane do rozstrzygania wszelkich spraw
spornych metodami pokojowymi, zakazuje wojen agresywnych. Państwa w myśl postanowień
~ 95 ~
paktu zachowują prawo do samoobrony. Pakt wszedł w życie w 1929 r., wcześniej podjęto
próbę tymczasowego stosowania na podstawie protokołu Litwinowa.
Działania rozbrojeniowe- działania, które polegają na zmniejszaniu, stopniowym

ograniczaniu potencjałów wojskowych państw, do ewentualnie całkowitej likwidacji tych
potencjałów. Problemy, które wiążą się z działaniami rozbrojeniowymi i napotykają
największe trudności w sensie prawnym, podejmowanie różnych inicjatyw, aby zapewnić
odpowiednią kontrolę międzynarodową nad działaniami. Które będą przez państwa
realizowane i po drugie, żeby wszelkiego rodzaju uregulowania prawne przewidywały
procedury, które umożliwią stopniowe rozbrojenie bez możliwości uzyskania przewagi w
stosunku do innych państw- równomiernie. Porozumień rozbrojeniowych jest bardzo wiele-
dotyczą broni konwencjonalnej, masowego rażenia. Społeczność międzynarodowa była
zainteresowana eliminowaniem właśnie tych broni, które powodują najpoważniejsze straty,
mają największy zasięg. Trzy istotne dokumenty powstały w drugiej połowie ubiegłego
stulecia. Pierwszy taki dokument to konwencja delegalizująca broń biologiczną z 1972 r.-
nawiązuje do protokołu z 1925 r., który dotyczył gazów duszących- dotyczyła likwidacji
wszelkich zapasów broni biologicznej, zakazu produkcji i zakazu jej rozprzestrzeniania. Jeśli
chodzi o broń chemiczną wiele lat trwały rozmowy między państwami, konwencja
delegalizująca broń chemiczną została przyjęta w 1993 r. Jeśli chodzi o broń jądrową to
wcześniej podejmowano różne inicjatywy dot. ograniczenia zarówno rozprzestrzeniania-
traktat o nieproliferacji, czyli nierozprzestrzenianiu broni jądrowej został przyjęty w 1968 r.,
zakaz wszelkich prób jądrowych został przewidziany w konwencji z 1996 r.
Koncepcja bezpieczeństwa zbiorowego- jest przewidziana w postanowieniach KNZ, w

traktacie Paktu Północnoatlantyckiego.
Prawo wojenne- określa się je jako dziedzinę, która dotyczy reguł walki zbrojnej
pomiędzy państwami. Celem prawa wojennego jest ograniczenie pewnych środków, które
stosowane są podczas wojny i które powinny ze względu na szczególne skutki być poddane
określonym prawnomiędzynarodowym dokumentom. Jeżeli chodzi o zasady prawa
wojennego to zwykle ujmuje się je w postaci kilku punktów:
1) wojna jest stosunkiem pomiędzy państwami, a nie pomiędzy ludnością tych

państw,
2) w trakcie wojny należy odróżniać członków sił zbrojnych i różnego rodzaju

obiekty, cele wojskowe od ludności nieuczestniczącej w wojnie, a także tych
obiektów i celów, które nie mają charakteru istotnego dla prowadzonych działań,
3) państwa uczestniczące w wojnie nie mogą posługiwać się nieograniczonym

zestawem środków szkodzenia nieprzyjacielowi
4) celem wojny powinny być pokonanie przeciwnika, ale należy to uczynić

przestrzegając pewnych zasad, prawa humanitaryzmu- powinny respektować
zobowiązania międzynarodowe.
~ 96 ~
Prawo wojenne, które rozwijało się już w wieku XIX było zbiorem tych reguł, które poddane
były ograniczeniu wynikającemu z klauzuli powszechności- tzw. klauzuli si omnes. W wielu
konwencjach dot. prawa wojennego przewidywano, że stosowanie tych konwencji ulega
wyłączeniu jeśli przynajmniej jeden uczestnik danego konfliktu nie jest stroną takiej
konwencji. Mówiąc o kodyfikacji należy przede wszystkim wspomnieć o kodyfikacjach
haskich- 1899, 1907 r. Chociaż wcześniejsze dokumenty, m. in. protokoły genewskie miały
na celu ograniczenie praktyk związanych ze stosowaniem prawa wojennego.
Okupacja wojenna wiąże się z takim stanem przejściowym, kiedy terytorium państwa
zostaje zajęte przez okupanta i zostaje tam ustanowiona przez niego pewna administracja
terytorium okupowanego. W przypadku terytorium okupowanego zgodnie z unormowaniami
międzynarodowymi mamy do czynienia zarówno z porządkiem prawnym, który wprowadza
okupant, powinien on brać pod uwagę pewne uregulowania, które istniały dotychczas,
również na terytorium okupowanym są stosowane normy prawa międzynarodowego.
Zakończenie działań wojennych i zakończenie stanu wojny. Zakończenie działań

wojennych jest traktowane jako zakończenie pewnego stanu faktycznego. W przypadku
działań wojennych jako formy ich zakończenia na ogół wymienia się rozejm, rozejm
kapitulacyjny (kiedy jeden z uczestników tego konfliktu oddaje się do dyspozycji innych
stron), faktyczne zaprzestanie działań wojennych. Gdy chodzi o stan wojny rozróżnienie
obejmuje też 3 możliwości- końcu się zawarciem traktatu pokoju- w sposób najbardziej
kompletny reguluje stosunki po stanie wojny, wydanie przez państwo jednostronnego aktu o
zakończeniu stanu wojny, nawiązanie przez państwa stosunków pokojowych. Stan wojny
pomiędzy Polską, a Niemcami zakończył się traktatem pokoju- w 1955 r. uchwałą Rady
Państwa i Rady Ministrów o zakończeniu stanu wojny z Niemcami.
Prawo humanitarne wojenne- istotne znaczenie mają przede wszystkim uregulowania

genewskie, chociaż początki tych unormowań wiążą się jeszcze z wcześniejszymi
dokumentami prawa międzynarodowego. Pierwszą konwencją inicjującą działania w tym
zakresie była konwencja z 1864 r. o ochronie rannych i chorych w polu będących.
Doświadczenia bitwy pod Solferino, wojny krymskiej spowodowały, że postanowiono objąć
ochroną przede wszystkim osoby ranne na polu bity. Później także zajmowano się tymi
zagadnieniami podczas konferencji w Hadze (?) w 1906 r. przyjęto konwencję dot. ochrony
rannych i chorych i także ważne konwencja okresu międzywojennego- z 1929 r. pierwsza
konwencja dot. ochrony jeńców wojennych i kolejne zmiany dot. rannych i chorych w
armiach lądowych. Najbardziej kompleksowa kodyfikacja prawa humanitarnego pochodzi z
1949 r.- kodyfikacje obejmujące 4 konwencje genewskie: dot. ochrony rannych i chorych w
armiach lądowych; ochrony rannych, chorych i rozbitków w wojnie morskiej; ochrony
jeńców wojennych; ochrony ludności cywilnej. Konwencje genewskie stanowią trzon prawa
humanitarnego wojennego, chociaż pierwsza konwencja z 1864 r. jeszcze obowiązywała do
1966 r. Konwencje genewskie zostały uzupełnione w 1977 r. dwoma protokołami
dodatkowymi- jeden dotyczy ochrony ofiar konfliktów międzynarodowych
(międzynarodowych konfliktów zbrojnych), drugi ochrony ofiar konfliktów nie mających
charakteru międzynarodowego. Przyjęcie tego drugiego protokołu było szczególnie ważne dla
~ 97 ~
potrzeb konfliktów wewnętrznych. Przyjęto jeszcze trzeci protokół uzupełniający konwencje

genewskie- protokół z 2005 r., który wprowadza dodatkowy rozpoznawczy znak, który jest
związany z ochroną miejsc i osób—wcześniej stosowane miały pewien kontekst religijny,
teraz ten znak to ustawiony na wierzchołku kwadrat.
Międzynarodowe prawo karne jest przede wszystkim prawem odnoszącym się do

karania sprawców zbrodni wojennych przeciwko pokojowi, czy przeciwko ludzkości.
Początku międzynarodowego prawa karnego wiążą się z I wojną światową, po II wojnie
światowej utworzono dwa trybunały międzynarodowe- norymberski i tokijski. Norymberski
dla osądzenia przede wszystkim zbrodni niemieckich. W latach 90tych utworzono dwa
trybunały karne ad hoc- dla byłej Jugosławii i Trybunał Karny Rwandyjski. Chodziło o
ukaranie sprawców zbrodni popełnionych na terytorium byłej Jugosławii albo Rwandy i
państw sąsiednich w konflikcie, który miał charakter wewnętrzny. Podpierano się rezolucjami
RB i rozdziałem VII Karty, gdzie mowa jest o podejmowaniu przez Radę akcji zmierzającej
do ratowania pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego. Wysiłki państw zmierzające do
powstania dokumentu dot. odpowiedzialności za zbrodnie wojenne, zbrodnie przeciwko
ludzkości, ludobójstwa doprowadziły do utworzenia Międzynarodowego Trybunału Karnego-
statut rzymski podpisany 17 lipca 1958 r. stanowi podstawę prawną utworzenia tego sądu
międzynarodowego- siedziba w Hadze. Poza tymi trybunałami, które działają w oparciu o
dokumenty międzynarodowe tworzone są tzw. trybunały hybrydowe, określone też mianem
trybunałów umiędzynarodowionych, gdzie oprócz sędziów międzynarodowych występują
także sędziowie krajowi. Podstawą działania takiego trybunału są akty międzynarodowe i
przepisy krajowe. Tego rodzaju trybunały hybrydowe zostały utworzone w Kosowie i
Timorze Wschodnim, później dla Kambodży (Nadzwyczajne Kambodżańskie Izby Sądowe),
Sierra Leone, trybunał libański, w Bośni i Hercegowinie- zwiększa to poczucie
sprawiedliwości wśród społeczeństw, gdzie te zbrodnie były popełnione, doświadczenie
sędziów międzynarodowych powoduje, że taka działalność może być wspierana przez całą
międzynarodową społeczność.
Prawo dyplomatyczne wg zagadnień:
!! Organy państwa uczestniczące w stosunkach międzynarodowych.
W stosunkach międzynarodowych występują w imieniu państwa upoważnione do tego

organy. Są nimi pojedyncze osoby, lub kolegia. Organy te możemy podzielić na wewnętrzne,
które mają swoje siedziby na terytorium państwa i organy zewnętrzne, mające swoje siedziby
poza terytorium własnego państwa. Do organów wewnętrznych należą: głowa państwa, szef
rządu, minister spraw zagranicznych a w niektórych państwach także minister handlu
zagranicznego lub inni ministrowie, którzy w stosunkach międzynarodowych mogą działać w
ograniczonym zakresie, określonym ich kompetencjami. Do organów zewnętrznych
(zagranicznych) należą przede wszystkim przedstawicielstwa dyplomatyczne ustanawiane w
~ 98 ~
innych państwach. Upoważnione one są do działania w imieniu państwa wysyłającego we

wszystkich dziedzinach, a przede wszystkim w sprawach politycznych, zatem ich funkcją jest
generalna reprezentacja państwa. Obok nich istnieją przedstawicielstwa konsularne
!! Źródła prawa dyplomatycznego
Prawo dyplomatyczne – zespół zasad i norm, które regulują działalność i status organów
państwa, a szczególnie misji dyplomatycznych, realizujących stosunki dyplomatyczne z
innymi państwami. Podstawowe źródła prawa dyplomatycznego to Konwencja Wiedeńska
o stosunkach dyplomatycznych z 18 kwietnia 1961 r. oraz umowy dwustronne, zwyczaj
międzynarodowe i ustawodawstwo wewnętrzne. Dyplomacja jest najważniejszym
instrumentem służącym realizacji polityki zagranicznej państwa działającym na podstawie
prawa międzynarodowego, którego integralną część stanowi prawo dyplomatyczne. +++
+?
!! Prawo legacji
Prawo legacji – to prawo suwerennego państwa do wysyłania własnych i przyjmowania

obcych przedstawicieli dyplomatycznych, za obopólną ich zgodą. Odmowa prawa legacji
przez jedno z państw wynika na ogół z braku woli, z różnych powodów, do utrzymywania
przez nie i rozwijania przyjaznych stosunków z drugim państwem.
!! Ustanowienie stosunków dyplomatycznych
!!!
Misje specjalne – jedna z form współczesnej dyplomacji, zwana także
dyplomacją ad hoc. Misje specjalne to różnego rodzaju delegacje
o charakterze tymczasowym, które reprezentują państwo lub jego organy
oraz instytucje. Misje wysyłane są w celu wypełnienia określonego
zadania, udziału w rokowaniach, konferencjach międzynarodowych itp.
Po wypełnieniu krótkotrwałych doraźnych misji delegaci wracają do
swego kraju, do swych macierzystych instytucji i resortów.
~ 99 ~

Prawo Międzynarodowe Publiczne

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Prawo Międzynarodowe Publiczne

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

PRAWO

Opracowanie na podstawie wykładów p. prof. Anny Przyborowskiej-Klimczak z roku

Prawo międzynarodowe ma tę zaletę, że jest to zespół norm prawnych, które nie

Prawo międzynarodowe możemy określić jako zespół norm prawnych regulujących

Cechy charakterystyczne prawa międzynarodowego. W pierwszej kolejności

Drugą istotną cechą prawa międzynarodowego, szczególnie eksponowaną przez tzw.

Kolejna charakterystyczna cecha prawa międzynarodowego dotyczy braku

Kolejną cechą prawa międzynarodowego jest to, że prawo międzynarodowe tworzone

V- czasy najbardziej nam zbliżone.

Mówiąc o tym zarysie periodyzacji prawa międzynarodowego można zwrócić uwagę

W odniesieniu do epoki starożytności autorzy wypowiadają też taką opinię, że w

Ważnym ośrodkiem kształtowania się pewnych uregulowań międzynarodowych były

Jeśli chodzi o rozwój unormowań międzynarodowych w starożytnej Grecji to uwagę

Jeśli chodzi o starożytną Grecję możemy też mówić o początkach instytucjonalizacji

Można także wspomnieć o pierwszych próbach zwoływania konferencji

Państwa te też prowadziły różnego rodzaju wojny, ale to wojny międzygreckie

W stosunkach między państwami-miastami greckimi stosowane były też represalia,

Państwa-miasta greckie posługiwały się posłami, czyli w stosunkach międzygreckich i

Niektóre unormowania prawne powstawały także w innych ośrodkach starożytności.

Starożytny Rzym-początkowo niewielka republika, dzięki przede wszystkim

Cechy średniowiecznej społeczności międzynarodowej. Społeczność

Pojawiają się pierwsze zbiory praw zwyczajowych. Te zbiory dotyczą przede

Jeśli chodzi o I okres czasów nowożytnych to społeczność międzynarodowa w tym

W tym okresie bardzo dynamicznie zaczyna rozwijać się nauka prawa

Kształtują się relacje oparte na umowach międzynarodowych. Coraz częściej

II okres czasów nowożytnych to już społeczność międzynarodowa państw

Do ważnych działań kodyfikacyjnych w tym okresie należy zaliczyć konwencję dot.

Źródła prawa międzynarodowego.

Na pierwszym miejscu w art. 38 zostały wymienione umowy międzynarodowe.

Drugim elementem wskazanym w art. 38 jest zwyczaj międzynarodowy. Zwyczaj

zwyczaju międzynarodowego. Możemy udzielić odpowiedzi na te wszystkie pytania

jest sprawa elementu subiektywnego zwyczaju- kiedy pojawia się przeświadczenie o

b) powinny mieć charakter normatywny.

Konwencja ma zastosowanie do umów zawieranych pomiędzy państwami, a więc od

Jeśli chodzi o zakres przedmiotowy konwencji to zasadniczo jest ona dokumentem

Jeśli chodzi o zakres czasowy konwencja ma zastosowanie do tych umów

Struktura umowy międzynarodowej. Pierwszym elementem jest zawsze tytuł umowy

fizycznych, prawnych, statków, towarów kontrahenta z własnymi obywatelami, osobami

Postanowienia końcowe umowy międzynarodowej zawierają pewne typowe

Istotną częścią w dawnych umowach międzynarodowych była korroboracja-

Można zauważyć, że doktryna prawa międzynarodowego dokonuje różnych

b) ze względu na tryb, w jakim umowa jest zawierana- wyróżniamy umowy zawierany w

Proces zawarcia umowy międzynarodowej rozpoczyna się od etapu rokowań, czyli

W konwencji wiedeńskiej powiedziane jest również, że każde państwo ma zdolność

dyplomatyczna, która ma doprowadzić do przyjęcia tekstu traktatu to w trakcie tej konferencji

W konwencji wiedeńskiej jest wyraźnie zaznaczone, że jeśli państwo podpisze umowę

Zastrzeżenia do traktatu możemy określić jako jednostronne oświadczenie państwa

Zastrzeżenia są tym elementem zachęcającym państwo do udziału w różnego rodzaju

Postanowienia konwencji dotyczące wejścia w życie oraz tymczasowego stosowania

Zagadnienie przestrzegania traktatów zostało ujęte w dwóch postanowieniach

W tej samej części konwencji zawarto też postanowienia dotyczące stosowania

Interpretacja (wykładnia) traktatów. Tzw. wykładnia autentyczna pochodzi od tego

W konwencji zostało także uzgodnione, że jeśli nie możemy domniemanie w praktyce

Kolejne zagadnienie w tej części traktatu to zagadnienie stosunku państw trzecich do

Czwarta część konwencji dotyczy zmiany, modyfikacji i dodamy jeszcze rewizji

umów międzynarodowych zmiana oznacza, że przedstawia się tego rodzaju poprawki

Nieważność traktatów. Zgodnie z konwencją działa domniemanie ważności traktatu.

W przypadku nieważności względnej traktatu chodzi o unieważnienie zgody państwa

Trzy kolejne przyczyny nieważności to przyczyny nieważności bezwzględnej.

Zamknięty katalog 8 przyczyn nieważności.

Wygaśnięcie traktatu. Należy zwrócić uwagę, że może to oznaczać wygaśnięcie

przyczyna- kiedy strony umowy dochodzą do przekonania, że ze względu na okoliczności

Zawieszenie stosowania traktatu. Zawieszenie stosowania traktatu polega na tym, że w