VN Khảo Cổ Tập San 8

This is a reproduction of a library book that was digitized
by Google as part of an ongoing effort to preserve the

information in books and make it universally accessible.
https://books.google.com
Since
MAMMENSLA
18416-495-5715192
1040
5557
AC
CORNELL
il d UNIVERSITY
1.8 LIBRARY
974
hot
up' d32200
t
‫ال‬
SỐ VIII
07
DS
556
VIỆT NAM 156

-
ro.8
KHẢO CỔ TẬP - SAN
MAIN
BULLETIN DE L'INSTITUT DE RECHERCHES ARCHEOLOGIQUES

TRANSACTIONS OF THE ARCHAEOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
‫רז‬
‫סור‬
S
I
S
R
E
P
FS
I
V
RI
00
***
‫‪10‬‬
‫‪1‬‬
‫تور‬
‫! **‬
ཏཱ ཡཾ དྷནཾ ཏ
SO VIII
41
VIỆT - NAM
KHẢO CỔ TẬP - SAN
BULLETIN DE L'INSTITUT DE RECHERCHES ARCHEOLOGIQUES

TRANSACTIONS OF THE ARCHAEOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
។កា
BỘ VĂN HÓA GIÁO 8 DỤC VÀ THANH ·

NIÊN
VIÊN KHẢO . CÒ
SAIGON 1974
*** quaj
LỜI TỰA
Trải qua một thời gian khá lâu Khảo - cô tập -san không. đến tay
quí độc giả một phần vì ảnh hưởng thời cuộc nên công cuộc sưutầm
tài -liệu của chúng tôi chưa đượcdồi dào phong -phú như ý muốn ..
Cũng vì lẽ đó nhân khi gửi đến quý vị tập san này ― chúng tôi còn
có ý mong mỏi rằng sẽ được quý đọc giả phụ giúp với chúng tôi hoặc
bằng những lời khuyên giải, hoặc bằng sự cộng -tác thiết -thực... Nghĩa
là gửi những bài khảo cứu về các nền văn -minh lịch sử của các
chủng tộc trong nước và các quốc - gia lân cận , phồ biến những kiến
thức có giá trị về sử học , cô -vật học , nhân chủng học , ngônngữ
học .......
Chúng tôi nhận xét có những dọc giả không đọc được tiếng
Việt, nhưng lại rất quan tâm đến đời sống của Xã -Hội Việt– Nam , nên
chúng tôi cũng chấp nhận cả những bài viết bằng Anh hay Pháp ngữ
cũng như cho phiên dịch những tàiliệu ngoạingữ có giá trị đề phô
biến cho đọc giả Việt-Nam .
Chúng tôi ước mong được sự cộng tác rộng rãi của tất cả các
học giả trong hay ngoài nước để tập san này ngày càng có giá trị
nhiều hơn .
V.K.C.
.. .....
،‫ ܐ‬،
F
NOTE DE LA RÉDACTION
Les idées-hypothèses avancées par M. Bình

Nguyên Lộc lui sont strictement personnelles et
ne reflètent pas expressément celles de l'Institut

des Recherches archéologiques.
En publiant cette étude dans le Bulletin de

II.R.A ――― notre intention est de provoquer și pos
sible un dialogue parmi les chercheurs intéressés

1
dialogue qui serait d'autant plus profitable que le
sujet abordé a été considéré jusqu'à présent

comme difficile et complexe.
Sachons que M. Bình -Nguyên Lộc , écrivain très
connu et apprécié au Việt-Nam par ses nombreux

romans et contes, s'est consacré ces dernières
années à des recherches scientifiques dont il vient

de publier une partie des résultats dans les deux
Ouvrages suivants :
Nguồngốc Ma -lai của dân -tộc Việt- Nam

(Origines malaises du peuple Vietnamien). Bách Bộc
ed. Saigon 1971 — 893p.
Lột trần Việt-Ngữ : • (

Étude dépouillée du
Vietnamien ) Nguồn xưa éd . Sàigon 1972 – 407p .

NOTATIONS PHONÉTIQUES
Les moyens typographiques à Sàigòn sont limi

tés. Mais même en Europe, dans les ouvrages
spécialisés, les mots Grecs sont transcrits en carac

tères latins. Certains cahiers du Summer Institute
of Linguistics à Sàigòn renvoient quelquefois leurs

lecteurs à la prononciation vietnamienne, en étu
diant les dialectes des Minorités ethniques.
Nous faisons de même, d'autant plus que la
notation internationale ne sera indispensable que
dans l'étude descriptive (Phonèmes) seulement.
Ainsi les mots ANH figurés sur ces chapitres

devraient être notés AN avec un signe interrogatif
couché sur le N et que le H sera escamoté. C'est
bien simple, mais il n'a pas que cette notation non
compliquée.
Il est idéal d'utiliser un système complet de
notation phonétique, mais en cas de manque de
moyens, ne rien faire vaut mieux que faire les

choses à demi. D'ailleurs le monde americano
européen possède trois systèmes de notation et on

hésite souvent devant une option à faire.
A LA RECHERCHE DES AUSTROASIATIQUES PAR L'ÉTUDE
COMPARATIVE DES LANGUES
CHAPITRE I
LA PREMIÈRE PERSONNE DANS LES LANGUES
AUSTROASIATIQUES ET AUSTRONÉSIENNES “
BÌNH -NGUYÊN LỘC
« Il faut préciser dès l'abord que la distinction habi

tuelle entre les peuples Austroasiatiques ... et les peuples
Austronésiens ... est surtout basée sur des faits linguistiques
et qu'il serait imprudent d'en inférer quoi que ce soit au

point de vue raciale » (2) .
Les linguistes ne sont pas de cet avis évideinment. Sans
ignorer la fragilité d'une preuve aussi sujette à caution que
celle fournie par les langues, ils s'estiment capables de dis

cerner la parenté de l'emprunt. La race Hamite des anciens
Egyptiens est éteinte pour ainsi dire, mais le Copte reste vivant,
au moins dans les églises . Les langues ne sont pas plus
périssables que les hommes qui les parlent. Même la loi
Swadesh n'arrive pas à rendre illusoire ce vestige qu'est cet
(1 ) Austronésiens : Malais de l'Insulinde.

Austroasiatiques : Peuple insuffisamment connu, caractérisé par les haches
de pierre à tenon, et qui avait émigré depuis des millénaires auparavant, on ne
sait d'où, en Corée, au Japon, en Indochine,
(a) G. Coedès : Les peuples de la péninsule indochinoise - Histoire,
Civilisations . Dunod éd. Paris, 1962.
MANDAK,TORS
instrument de communication entre les hommes. Mais les

Austroasiatiques sont toujours là. Il suffit de faire un choix
judicieux des mots et d'en faire la comparaison pour s'en

rendre compte.
Nous accordons crédit aux linguistes, sous toute ré.
serve, parce que Substrat, Superstrat et Adstrat sont trois

faits qui existent réellement ; quant à savoir les distinguer,
'c'est justement ce que les linguistes sont en train d'essayer.

Leur discipline n'est pas sans base solide.
Aussi reprenons -nous le problème pour essayer de le

résoudre par le biais de la linguistique, science en laquelle
les anthropologues ( 1 ) ont peu de confiance .
La collecte de matériaux linguistiques pour une étude
approfondie des familles de langues est malaisée en Extrême

Orient, à cause d'une part, de l'insalubrité des climats de
cette région, d'autre part de fréquentes vicissitudes politiques :
troubles intérieurs, coups de force répétés , guerres , etc ...
qu'ont connues certains pays qui la composent, surtout depuis
la fin de la seconde guerre mondiale. De ce fait, les spécialistes
et chercheurs tant étrangers qu'indigènes auront encore ici
de nombreuses investigations à poursuivre.
Etant un aborigène asiatique, nous pensons que nous

sommes mieux placé que les savants occidentaux dans le
domaine des études linguistiques orientales et nous nous
imposons le devoir de leur apporter quelques modestes con

tributions qui pourraient faciliter leurs recherches.
(1) Dans cet article, le terme Anthropologie est employé sous cette accep
tation : Ethnologie et le terme Ethnologie sera employé ailleurs sous l'acceptation :
Cultural anthropology.
Voici le bilan des résultats acquis en Extrême-Orient : (1 )
I) La parenté entre les langues de l'Insulinde avec

les dialectes de la Polynésie est reconnue .
II) Dans le Nord-Est Asiatique , on classe le Coréen
et le Japonais dans la famille Altaïque, un adjectif qui prête à

confusion. Mais selon l'acceptation de ce terme par les
linguistes internationaux , il faudrait comprendre par là :
Mongolique . Au Sud- Ouest de l'Altai, dans le Tourfan, on
parlait le Thokarien , langue éteinte depuis le début de l'ère

chrétienne. Les linguistes, par cette appellation, désignent le
Nord-Est de l'Altai, côté Qarakouroum.
Les Thokariens des anciens Grecs étaient appelés
Yue-Tche (Vietn : Nhuc-Chi ) par les Chinois antiques , Sakas
par les Hindous d'avant l'ère chrétienne, Scythes orientaux

par nos contemporains (2).
III) Le No man's land situé entre les deux extrémités

á été à l'étape d'enquête depuis cinquante ans.
Les conclusions ci-dessus résumées sont justement
suspectes aux yeux des chercheurs dans d'autres disciplines.
Comment se fait-il que les Austroasiatiques qui étaient UN

initialement, parlent aujourd'hui deux langues différentes dont
l'une appartient à la famille Altaïque, et dont l'autre,
l'Austroasiatique du Sud-Est asiatique , n'est pas Altaïque du
tout. Bien entendu, que le Sud-Est est à l'étape d'enquête,
mais s'il était Altaïque, on l'aurait reconnu depuis longtemps.
Si l'on n'en savait rien de sûr, c'est que cette langue est plus
difficile à identifier que celle du Nord-Est. Donc ces deux

groupes d'Austroasiatiques ne parlent pas la même langue.
Ce qui est inconcevable .
(1) J. Perrot : La linguistique. Presses Universitaires de France éd,

Paris, 1971 .
(a) H. Deydier : Note sur un tambour de bronze... in B.S.E.I. 1949.
t. XXIV , page 54.
12 KHẢO CÒ TẬP SAN
Un peuple peut bien perdre sa langue, mais ce phéno

mène ne peut se produire que quand il y a eu un effort intense
d'assimilation déployé à l'occasion d'une domination étrangère
prolongée. Cet effort d'assimilation est le fait conscient d'un

dominateur civilisé. Or à l'époque historique , aucun peuple de
l'Extrême- Orient n'a réussi cet exploit au détriment d'un autre
peuple de l'E.O. Les Chinois en ont essayé avec les Vietnamiens,

mais ils l'ont échoué après mille ans d'efforts continus. Les
hommes de l'époque Néolithique n'ont pas l'air de savoir
appliquer cette astuce et une domination présumée dans le
temps préhistorique devrait laisser survire un état de bilin

guisme jusqu'à nos jours.
On aimerait mieux connaitre la véritable nature de
cette parenté Altaique. Personnellement nous n'avons vu
qu'un seul élément Altaique dans les langues Nord-Est Asiati

que la place des verbes. Nous pensons que la langue Japonaise
illustre mieux ce caractère Altaique dont on parle, parce que le
Japon est mieux connu que les autres pays de cette région et
que c'est au Japon seulement que les fouilles stratigraphiques
ont pu être menées à bien , les vestiges des Austroasiatiques
y étant nets . Ce n'est pas le cas au Viet-nam où les fouilles
stratigraphiques ont été rendues impraticables par des gla
neurs de guano dans les grottes. Ces derniers ont bouleversé

l'ordre des vestiges enfouis dans les divers sites .
Dans une proposition, les Japonais parlent de tout :

sujet, compléments, adverbes et ils placent le verbe en dernier
lieu . Il reste deux autres éléments dont l'un est Chinois et
l'autre Austroasiatique.
Pourquoi cette affinité chinoise ? C'est plutôt un

emprunt. L'influence chinoise est intense et décisive en Corée et
au Japon, c'est pourquoi le Word order des langues de ces deux

pays a été sinisé. Les Japonais placent ainsi, comme les
Chinois, l'adjectif avant le nom, alors que chez les autres
F'day Party
LA PREMIÈRE PERSONNE... 13
peuples d'origines Austroasiatiques , l'adjectif se place toujours

après le nom .
A ce propos, l'histoire de Chine nous raconte qu'au

déclin des Ts'in (Vietn . Tần : 221-207 av. J.C. ), à la mort de
Ts'in cheu Houang - ti, le prince héritier Phù Tô fut supprimé
par l'eunuque Tchao Cao. Les descendants de Phù Tô prirent

alors la fuite et provoquèrent l'exode de 127 Huyện chinois
au Japon. Un Huyện chinois est toujours quelque chose de

grandiose au point de vue démographique et cette émigration
au Japon équivalait à une invasion en masse . Ce fait historique
eut lieu avant l'arrivée au Japon des Austronésiens de l'In
sulinde.
Des trois éléments , l'élément chinois a une origine con
nue. L'élément Austroasiatique est Austroasiatique pour la
simple raison que les Japonais sont reconnus Austroasiatiques

par l'archéologie. L'élément Altaique est une affinité et non
un emprunt comme l'élément chinois .
L'archéologie et l'anthropologie physique attestent que

les Austroasiatiques appartiennent à une race mongoloïde (1).
Cet adjectif est volontairement vague. Un mélange avec les

Chinois donne également un caractère mongoloïde. La science
ne sait pas encore la nature exacte de l'affinité mongoloide
chez ces Austroasiatiques et nous pensons qu'elle ne la saura
jamais. Nous devons voir clairement dans ce caractère soma +

tique un peu flou, car la nature Altaique de la langue
japonaise ne s'explique que par le sens exact de l'adjectif
« mongoloîde » . Nous venons de patler d'une affinité , mais ce
ne serait qu'une affirmation gratuite si nous n'avions pas un

argument de taille à faire valoir.
(1) G. Cœdès : Les peuples... op. cit.

(2) H. Lehmana : Les civilisations précolombiennes. Press. Univ. de France
éd. Paris, 1971.
12 C 4 Tab = jka P x A
11 KING TAP
La majorite des peuples de l'Indochine parlent de Mongol

sans le savoir. L'ignorance de Monsieur Jourdain de Moliere
n'a duré que quarante ans, la nôtre a bénéficié d'une longévité

prodigicuse. Les Vietnamiens croient que les mots Mongols en
usage dans leur vocabulaire sont du chinois, mais cette
conception ne sera plus valable vis-à-vis des Sedang par

exemple. Supposons que les Sedang soient influencés par les
Chinois par l'intermédiaire des Vietnamiens , il restera alors
un détail inexplicable ; les Sedang prononcent ces mots
prétendus chinois à la façon Qwan Wa, c'est-à- dire qu'ils les
prononcent exactement comme un Chinois du Nord de la
Chine. Or cette prononciation , les Vietnamiens ne l'ont connue
qu'à une date bien récente : ils ont commencé à apprendre

le Qwan wa seulement en 1950 !
On voit clairement à travers ce phénomène que le
mélange Austroasiatique-Mongoloide est une mélange qui
n'avait pu se produire que quelque part dans le Nord de la

Chine, avec les Mongols mais non avec les Chinois du Nord.
Les Sedang et les Chinois du Nord avaient les mêmes
professeurs les Mongols.
Il en était de même pour les Japonais. Donc la concor

dance grammaticale de la langue japonaise avec la langue
Altaique est une affinité et non un emprunt . Ce n'est pas non
plus une parenté comme les grands linguistes le disent, parce
que cette concordance est limitée seulement à la place du
verbe. Cette façon curieuse de placer le verbe en dernier
lieu, dans une proposition , se retrouve un peu partout
les LOLO, une tribu Thai au Nord-Vietnam placent leurs
verbes de la même façon. Les MAYAS dont la langue , le
Nahuath est encore parlée de nos jours par leurs des
cendants au Mexique , placent également leurs verbes de cette

manière. C'est pourquoi quand les linguistes concluent: « Des
concordances structurales ont été constatées entre¸ certaines
langues Nord-asiatiques rt Américaines ( Mexique ) »,
voyons tout de suite qu'il s'agit de la place du verbe dans
la langue Nahuath. Mais quand ces linguistes continuent : « •

mais ces concordances ne s'étendent pas au vocabulaire . » ,
nous nous en méfions un petit peu . Le grand poète français

Victor Hugo avait chanté les monts MomoTombo des Mayas.
Momo et Tombo sont justement deux mots japonais signifiant :
le Pêcher et la Libellule. Mais il se pourrait que vraiment il y
ait très peu de concordance dans le domaine « Vocabulaire »,

et c'est explicable par la loi Swadesh,
La dislocation du grand groupe ethnique Austroasiatique

avait eu lieu il y a Cinq mille ans, le vocabulaire presque tout
entier serait atteint par la loi Swadesh qui estime que tous
les mille ans, une langue perd environ 20% de son vocabulaire
et en conserve environ 80%. Cinq mille ans se sont écoulés et
tout le vocabulaire Austroasiatique peut être entièrement
périmé . Mais la réalité est un peu différente. Il n'y a pas de
règle sans exception d'autant plus que cette fameuse loi ne
pourrait pas avoir une rigueur mathématique . Aussi retrou

vons-nous un nombre considérable de mots vietnamiens
dans les langues Coréenne et Japonaise .
L'épigraphie Maya place le début de l'ère Maya en 3113

av.J.C. Une date antique trop précise est toujours sujette à
caution. Mais nous ne sommes pas de l'avis des archéologues

Américains qui trouvent que les Mayas exagèrent un peu trop.
Cinquante ans auparavant, les savants qui ont travaillé au
Japon ont daté les vestiges Austroasiatiques de telle manière
que l'écart constaté entre l'épigraphie Maya et l'estimation
approximative est insignifiant : on plaça l'arrivée des Austroa
siatiques vers le début du IVè millénaire. La datation au
C.14 ne fera pas mieux.
On se demande comment et pourquoi les Vietnamiens

et d'autres Indochinois avaient-ils réussi à s'échapper de cette
16 KHẢO CỎ TẬP SAN
affinité grammaticale. Les cranes de la grotte de Làng CƯỜM

sont assez éloquents : 5 Austroasiatiques contre un métis.
L'archéologie emploie plutôt le terme Austronésien au lieu
d'Austroasiatique. Cette non-concordance entre l'archéologie et

notre thèse est voulue ; c'est un fait de la pensée et non une
défiguration des faits. Nous ne sommes pas d'accord avec

l'archéologie . Mais tous les Indochinois n'avaient pas échappé
à cette affinité grammaticale, la preuve en est que les LOLO
ont leurs verbes placés de la même façon que les verbes
1 Japonais.
La préhistoire des Austroasiatiques peut s'écrire et c'est

justement ce que nous sommes en train de faire : Austroasia
tiques et Austronésiens sont de même race, la race Malaise. Ils

se nommaient eux-mêmes Malais depuis des millénaires. Maig
c'est une affirmation gratuite pour le moment.
L'introduction est déjà trop longue et nous pensons
qu'une étude détaillée serait plus instructive.
Un grand nombre de mots Austroasiatiques et de mots

Austronésiens ne sont qu'un, mais nous sommes obligés d'en
faire la différenciation pour nous mettre sur le même terrain
que les autres. On ne peut établir un dialogue avec quelqu'un
quand on emploie un language autre que celui de son

interlocuteur. Diachroniquement, ces mots poursuivent leur
carrière sans subir de graves altérations depuis des millénaires,
et c'est merveilleux à voir.
Prenons comme exemple le mot Oeil. Du Japon aux Iles

polynésiennes , partout c'est MATA. Les Japonais ont emprunté
aux Chinois MỤC pour en faire ME, et conservent toujours
comme cher souvenir ce MATA dans l'expression MATATAKI =

CLIN D'OEIL. Exceptionnellement le Mata Vietnamien s'est
déformé et devient MAT, et celui des Thai est devenu TA,
[ 1
LA PREMIÈRE PERSONNE...
17
fl
mais on peut toujours identifier MAT et TA à MATA. MAT et
TA sont d'ailleurs des formes rarement usitées .
Le mot qui fera l'objet de notre étude dans un instant

est choisi à dessein , parce qu'il a pris toutes les formes imagina
bles qui constituent les chaînons d'une chaine ininterrompue.
Le tableau ci- dessous présenté n'est que statique, une

petite étude diachronique suivra
Ce sont 26 mots qui
:
signifient « JE » actuellement en usage dans 26 parlers tant
Austroasiatiques qu'Austronésiens :
MA : ANY ( 1)
Sedang : Á
Vieux Japonais : A
Nahuatl : NI
COREEN : NA
Kha Feuilles Jaunes
: AI
Vietnamien archaïque
AI
Cham ( Ninh - thuận ) (Dalh ) : AK
Insulinde
: AKU → Polynésie : Ja, Ya 'e
Chinois du
Houpei Mai
Japonais moderne : ( Wat ) AKU (shi) - Hounan : ANUNG
Chinois du
Tché-kiang : ALAP
Katu KU
Cham ( Binh - tuy )
: KAU
Vietnamien ( Quảng - Bình )
TAU
Radé : KAO
Pacoh : KU
Vietnamien moderne : TAO
Braoù : KUK
Vietnamien moderne :
ΤΟΙ Raglai : KOU
Lac : Mo
ANH n
Churu :
ANH
Muong Gar : ANH
Bahnar :
INH
(1 ) Il s'agit des Ma de Lâm Đồng qui s'étaient retirés très profondément
dans la jungle. Les Me étudiés par les Occidentaux sont les proches voisins
d'autres communautés et ils ont leur pronom personnel sous la forme ANH comme
leurs voisins .
5 TAY SAN
1) Les dictionnaires chinois se sont simplement trompes
en prétendant que ANUNG est du vieux Chinois. Les Chinois

n'ont pas l'air de savoir exactement ce qui s'était passé au
Sud du Yang-tsẻ kiang trois mille ans auparavant. Le Houpei
et le Hounan étaient l'area d'un groupe d'Austronésiens qui
furent sinisés par les colons Chinois alors maîtres seulement
de la grande Plaine du Nord de la Chine. Sous la direction de
ces colons , ces Austronésiens avaient fondé la florissante prin.

cipauté des Tchou (vietn : Sở) . Tous les états indépendants qui
se trouvaient au Sud de la Chine étaient des états Austroné
siens, trois mille ans auparavant , exceptées les provinces
actuelles de Canton et de Kwang-si qui faisaient partie d'une
grande puissance Thai ( 1).
Ces évènements historiques curent lieu au déclin de la

dynastie chinoise des Tchéou (vietn . : Châu 1134-220 av. J.C. ).
ANUNG est du vieux Malais ,
On parle du dialecte de Canton, de Foukien etc ... mais ce
n'est pas vrai. Tous les Chinois parlent Chinois, avec des accents
provinciaux, bien entendu ; il n'y a pas de dialectes en Chine.
Mais les provinces du Sud de la Chine ont pu conserver cha
cune environ 200 mots Malais de l'Insulinde et les deux pro.
vinces de Canton et de Kwang-si ont conservé des mots Thai.

Ce qui est insuffisant pour former un dialecte, par contre très
suffisant pour attester les origines de ces Chinois aborigènes .
II) Les Mayas sont redevenus arriérés.
III) Tous les autres parmi lesquels figurent beaucoup de

Montagnards arriérés sont connus des chercheurs. Les Kha
Feuilles jaunes méritent une attention , Ils ne sont pas suffisam

ment connus parce qu'ils se sont cachés dans la jungle. Ce
(1 ) Bình -nguyên -Lộc : Nguồn gốc Mã- lai của dân tộc Việt- Nam (Origines
malaises du peuple vietnamien). Bách Bộc éd. Saigon, 1971 .
B 43
LA PREMIÈRE PERSONne... 19
sont des hommes qui auraient atteint un certain degré de civi

lisation. Quelques signes ont permis d'avançer cette hypothèse.
Personnellement, en parlant des Kha Feuilles jaunes, nous
pensons à un état indépendant localisé quelque part au Laos,

état mentionné dans les Annales de Chine . Cet état aurait été
réduit en esclavage par l'antique Cambodge, d'où le retrait

volontairement farouche de ses citoyens, Une légende viet
namienne a fait allusion à cet état également qui avait son
domaine au delà du Col de Mugia (Centre Vietnam ).
•
Les Kha Feuilles jaunes ont été rencontrés de temps à
autres ; ils parlent un vietnamien archaïque mélangé de Thai
(groupe Laotien) et dirigent toujours une communauté de

Mélanésiens comme il y avait de cela depuis trois mille ans
auparavant. Leur village reflète l'image vivante du site archéo

logique de Làng CƯỜM où Austroasiatiques et Mélanésiens
s'étaient mélangés .
Il ne serait pas superflu de signaler qu'il n'y a pas de
voisinage géographique entre les Pacoh qui disent Kur et les

Raglai qui disent Kou. Le voisinage géographique n'existe pas
non plus entre les Lac qui disent Anh et les Bahnar qui disent
Inh. Par contre, il y a voisinage entre les Sedang qui disent Á
et les Bahnar qui disent Inh.
•
Le voisinage géographique ne joue pas en Indochine .
Quelques concordances lexicales dans ce tableau donnent

l'impression trompeuse de familles de dialectes ou de
« familles » de langues . Mais il n'en existe pas. Cette concor
dance ne se retrouve pas avec d'autres mots dans le méme
ordre , ces peuples passent d'un camp à l'autre sans tenir
compte de cette distinction artificielle que leur ont réservée
les hommes de science . Cela ne prouve rien , les scientifique:
ne parlent-ils pas d'un mélange d'Austroasiatiques et d'Austro .
nésiens en Indochine ? ( 1).
Mais nous y voyons des détails intéressants : le chef de
file, en l'occurence les Cambodgiens, selon le regretté G.

Coedès, est absent. La première personne au singulier dans la
langue Cambodgienne est KHNHUM. JE est un mot très
important et le leader n'a pas le droit de changer ce mot avant

tous les autres.
Les « JE » de la liste ne seraient-ils qu'Austronésiens
et tous les autres sont Austronésiens, exceptés les Cambod

giens ? C'est insoutenable. L'archéologie atteste qu'il n'y a
jamais d'Austronésiens en Corée et pourtant le NA Coréen

est bien une déformation du NI du Nahuatl qui lui-même est
une déformation du ANY des MA . Ceci dit, ce n'est pas pour
renier la parenté avec les Cambodgiens, car la concordance

lexicale apparaît ailleurs, mais c'est pour prouver que les
Cambodgiens ne sont pas les représentants qualifiés des Aus
troasiatiques.
Un fait nous a étonné énormément . Nous avons fait des
comparaisons' lexicales en nous aidant de la célèbre liste « 200
Words Basic Vocabulary » de Swadesh et nous constatons

rarement la concordance lexicale entre la langue Cambodgienne
et les dialectes des Montagnards du Viet-nam. La concordance

est bien Vietnam-Montagnards. Pourtant tout le monde est
d'accord sur le classement des dialectes des Montagnards du
Vietnam dans la famille Mon-Khmère ! C'est un peu curieux

tout de même.
La comparaison de quelques centaines de mots laisse

apparaître ces détails :
A) Ce sont pour la plupart du temps, des mots à deux
syllabes qui restent en entier dans certains dialectes et langues,
(1 ) G.Coedha , op.dt.
LA PREMIÈRE PERSONNE...
21
mais que la majorité a scindés en deux. Les uns prennent la
première syllabe, les autres en prennent la deuxième, sans

aucune raison plausible. Les Malais de l'Insulinde disent AKU.
mais ils disent KU également dans certains cas . Les Viet
namiens font la navette entre les deux camps. Du Al ar
chaique qui appartient au groupe Première syllabe », ils
ont passé, on ne sait pourquoi et quand, dans le TAO appar
tenant au groupe « Deuxième syllabe ».
A la légère, on pourrait dire que cela est la conséquence

logique du mélange de races dont parlent les archéologues.
Mais nous nous permettons d'affirmer le contraire. Les Malais

de l'Insulinde sont reconnus comme Austronésiens purs, et
pourtant ils passent d'un camp à l'autre également, tantôt c'est

AKU, tantôt c'est KU tout court. Nous pourrions voir par là
qu'il y avait une souche unique composé de deux syllabes

et la navette que font ces peuples est une petite fantaisie et
non un indice racial.
Cette souche a-t-elle pu braver le temps ? Nous croyons

que OUI : c'est le ANY des MA. En effet AKU ne peut pas
donner naissance à NI, à NA mais ANY en est bien capable.
Il ne nous serait pas permis de penser à l'idée de
Substrat et de Superstrat ici. Supposons que A soit un substrat

Austroasiatique, alors pourquoi l'Austroasiatique Coréen n'en
possède-t-il pas ? Maintenant supposons que A soit un substrat
Austronesien, alors pourquoi l'Austronésien Cham de Binh-tuy
n'en possède -t-il pas ?
ETUDE DIACHRONIQUE
Comme le disent les spécialistes, ce tableau comparatif

n'est que synchronique.
L'étude diachronique de toutes ces langues est hors de

la portée d'un seul chercheur. Aussi nous contentons-nous de
22 KHẢO CỎ TẬP SAN
suivre l'évolution de ce pronom personnel dans la langue

vietnamienne seulement. Mais ce n'est pas aisé non plus.
L'élite vietnamienne d'avant le contact avec l'Europe,
avait réservé à la langue de culture qu'était le chinois une

place prépondérante . Même s'ils écrivaient en vietnamien, ils
préféreraient les termes issus du chinois aux termes purement

Austroasiatiques ou Austronésiens. Le résultat en est que les
mots archaïques purement vietnamiens sont pour la plupart
des cas, introuvables dans nos textes anciens. Nous avons
heureusement, un fonds de chansons populaires très riche qui

s'est transmis oralement dans la campagne. C'est un refuge
idéal pour les vieux mots inusités de nos jours. Par une
malchance décevante, notre « JE » ne se retrouve pas sous
plusieurs formes comme pour les autres mots.
Un seul « Je » archaïque subsiste de nos jours, dans une

façon particulière de s'exprimer. En veillée, dans une famille
sans enfant, sans domestique et où le couple constitue les
seuls interlocuteurs dans la salle , le mari étant absorbé par
la lecture, l'épouse pose cette question :
--
Gì mà nghe như là có tiếng súng đàng xa hở anh ?
(Chéri , as-tu entendu des coups de fusil dans le lointain ?)
Ai biết đâu !
Mot à mot, Al signifie QUI . Mais ici ce mot ne désigne
ni la deuxième personne ni la troisième, inexistante . C'est

un « JE » évasif, indifférent.
C'est très pauvre pour une étude à portée diachronique.

Toutefois, il y a quand même trace d'évolution séparée dans la
langue vietnamienne qui par ailleurs , concorde avec une forme

statique d'un dialecte frère , celui des Kha Feuilles jaunes. Nous
croyons qu'il n'est pas abusif de considérer les différentes
formes statiques des langues-socurs comme les chainons de la

Đất NK thường
chaîne diachronique dans la langue vietnamienne, bien entendu

que le Je , vietnamien n'a aucune chance de prendre plus de
cinq formes depuis le début de l'ère Maya jusqu'à ce jour.
Nous avons ici l'antérieur immédiat de TÔI qui est TAO et un
Al archaïque, rescapé du naufrage, cela fait trois formes. Deux

seraient perdues et ne seraient jamais retrouvées.
Nous nous demandons si les communautés européennes
'en avaient pu conserver beaucoup plus que nous ? Du Nama

Indo -européen au Nom dans la langue française, nous ne
voyons que Nomi (dans Nominal ) et Nomen (dans Nomen
clature ) et rien de plus.
Pour certains mots vietnamiens, comme le mot NA ( Mère)

la chaine reconstituée est riche de quatre chainons.
CHAPITRE II
L'ADJECTIF POSSESSIF
L'adjectif possessif des Austroasiatiques et des Austroné
siens n'est que le pronom personnel qui , en changeant de

place , donne la forme possessive. Dans ce chapitre, nous
n'étudions que l'adjectif des Austroasiatiques seulement, pour
n'avoir pas à allonger le tableau comparatif, mais nous tenons
à signaler que la concordance est totale entre ces deux grands
groupes, au moins en ce qui concerne cette partie du

discours ».
Voici la traduction de la locution « TON CHIEN » qui

fait apparaître cinq groupes distincts au point de vue structurale.
Groupe Groupe
Groupe CHIEN TOI Groupe CHIEN TOI Groupe CHIEN TOI ΤΟΙ mixte
CHIEN
avec liaison avec liaison avec CHIEN

liaison ΤΟΙ
facultative facultative
toujours QUI
ou obligatoire selon OBLIGA- CHIEN
le cas TOIRE
(1) (2) (3) (4) (5)
Việtnam : Chó anh | V.N .: Chó của anh | Br. : Acho phân Japonais : Kha tu :
Braoû : Acho mới mới Anata Anuk mai
Sedang : Chó ch no inu Anuk ong
Paeoh : Acho may mai
Bahnar : Ko ih Ngai anuk
Me : So mai
Cua : So may
Siêng : So ai
Mnong : Sau me
Khmer : Chxke
aeng
L'ADJECTIF POSSESSIF 25
VOCABULAIRES
L'adjectif Ton qui n'est autre que le pronom TU, TOI ,

prend deux formes chez un grand nombre de ces peuples :
:
A ) Me, Mới , Mai , May etc ... sont de forme primitive des
peuples non évolués. Les autres en ont également.
B) Ih, Eh, Ai , Aeng , Anh Anata ... sont de forme évoluée
el polie que les personnes bien éduquées évitent autant que

possible d'employer. Ainsi les Bahnar ont deux formes : Ih
et Mi, ce Mi est identique à l'adjectif việtnamien au point de

vue morphologique , mais , comne les Viętnamiens, les Bahnar
en usent rarement. Quelques uns d'entre-eux ne possèdent

pas la forme évoluée . L'évolution dont nous parlons n'est ni
culturelle, ni économique . C'est une question de moralité .
DIALECTES
Les grandes langues d'une race font usage quelquefois
des termes dialectaux. Ainsi le INU = Chien , des Japonais est

dialectal. Il én est de même pour le ANUK des Kha Tu.
OMISSION VOLONTAIRE
La langue coréenne ne figure pas sur le tableau

comparatif, car le coréen possède un agent de liaison dont
nous connaissons mal l'emploi.
ETUDE
I) - Des trois premières colonnes de ce tableau , il
ressort une caractéristique commune : le bien possédé se

présente le premier. Puisqu'il s'agit du chien et non du
possesseur, le chien a droit à la place d'honneur. C'est ainsi que
pensent ces peuples. C'est une façon comme une autre de

concevoir les choses . Cette conception n'est ni logique ni
erronnée et nous n'avons pas de commentaire à faire à ce
26 KHẢO CỒ TẬP SAN
sujet. On pent penser autrement comme les Japonais par
exemple, sans que nous puissions les incriminer. Ces trois

groupes sont homogènes et ressemblent étrangement aux
Austronésiens au point de vue structurale . Ceux qui n'ont pas
d'agent de liaison, en auront. Ce n'est qu'un décalage sans
importance. Cet agent de liaison peut se traduire en français
par la conjonction A :
Chó của anh = Chien à toi
Pour simplifier, nous pouvons réduire en un, les trois
premiers groupes qui ne se diffèrent que par une petite nuance :
présence ou ellipse de l'agent de liaison. La nuance exprimée
par cet agent de liaison est relativement importante au point de
vue « pensée » , mais l'agent lui même n'a qu'un rôle gram
matical insignifiant que certains grammairiens baptisent « mots

vides ».
Il ne serait pas superflu de signaler que l'agent de liaison

ne constitue pas du tout un signe d'évolution culturelle. Les
Montagnards du Việtnam considérés comme non évolués en

possèdent, tandis que les Khmers, constructeurs d'Angkor en
sont dépourvus. Les Javanais, constructeurs des temples
célèbres , n'en ont pas non plus.
Cet état de chose est un peu curieux . Nous avons dit que
le rôle grammatical de l'agent de liaison est insignifiant. Mais
son rôle logique est considérable. Les hommes qui parlent une
langue ont une conception tout à fait différente de celle des
grammairiens. Pour eux, la sémantique occupe la place

principale. Ils ne tiennent compte que des nuances que les
mots sont capables de suggérer. L'agent de liaison qui ex
prime les nuances est donc une richesse incontestable. La
comparaison fait ressortir la pauvreté des grandes langues et la

richesse des dialectes de même famille.
Les nuances auxquelles nous faisons allusion sont multi
ples et un exemple pris dans la langue vietnamienne permettra

d'en saisir l'importance un surveillant d'internat dans un
lycée a ramassé dans la salle d'études un roman policier. Au
lieu de demander : « Roman qui », sa question doit être :
« Roman à qui » . Ce surveillant a voulu dire par là : « Que le

propriétaire de ce roman doive se dénoncer, si non , gare ! »
Un simple son dit beaucoup de choses : insistance,

menaces, ultimatum etc...
Les grandes langues Austroasiatiques et Austronésiennes

de l'Extrême- Orient sont incapables d'exprimer tout cela par
une conjonction , excepté le vietnamien . Nos montagnards

expriment autres choses encore , toujours à l'aide de cette
conjonction ; ainsi leur dialecte est plus riche que les langues.
II ). Le goupe numéro IV , groupe TOI CHIEN ne se

compose que d'un seul membre , le Japonais. L'agent de liaison
NO japonais est obligatoire dans n'importe quel cas. N'ayant

pas d'adjectif possessif tout comme les autres Austroasiatiques ,
les Japonais se sont arrangés pour en avoir en changeant de
place le pronom personnel , ou plutôt en le replaçant à sa place

habituelle. Ils forment ainsi l'adjectif avec l'agent de liaison,
d'où son caractère indispensable . Ce n'est pas par fantaisie

que le Japonais agit différemment à ses frères de race . Il avait
pensé autrement à un moment donné de son histoire. L'opinion
courante dans la linguistique est que la grammaire est une for

teresse inviolable. Mais un peuple peut changer son mode de
penser et alors la grammaire doit suivre le nouveau chemin du
raisonnement. L'agent de liaison japonaise est donc une

création récente, historiquement parlant, et nous pouvons le
supprimer provisoirement dans cette étude pour faire concorder
In structure japonaise aux autres structures . Mais il ne s'agit

pas de faire concorder artificiellement. La structure japonaise
est une réalité qui durerait peut- être jusqu'à l'éternité et

l'explication de la non concordance sera la seule solution
logique.
Quelle est la différence entre la structure japonaise et

celle des autres. Dans la langue japonaise, il n'est plus question
de chien mais de possesseur du chien. Cette façon de pousser
le propriétaire en avant est bien indo-européenne. Chez les

autres Austroasiatiques, le possesseur, qui ne joue qu'un rôle
de second ordre , suit le bien possédé, avec escorte ou non.
Ici le possesseur entre en scène le premier, exactement comme

en français ou en anglais
TON CHIEN
YOUR DOG
C'est sans conteste une affinité indo - européenne. Le

changement de mode de penser n'est jamais spontané . Les
influences étrangères en sont responsables. Mais ces influences
n'arrivent jamais à modifier la structure d'une langue . Nous

pensons comme un Aryen mais sous la structure Austroasiatique .
Seul un mélange est capable de faire d'un Austroasiatique un

vrai Aryen ou un demi-Aryen. L'unique Indo-Européen présent
dans les environs des monts Altai en ce temps reculé était le
Tokharien. Voilà le promoteur. Et cette forme possessive est

le deuxième élément Altaique dans la langue japonaise, mais
cette fois , Altaique ne signifie plus Mongolique mais Tokharien,
Les monts Altai constituent une frontière naturelle, mais cette
frontière n'est pas infranchissable. Il suffit de contourner la

montagne pour que Quarakouroum et Tourfan se rencontrent.
C'était à cet endroit que fut née la race CENTRE-MONGO
LIQUE des Chinois du Nord dont les mots basis du vocabu
laire sont indo.européens (1 ).
( t) Bình nguyên Lộc.– Lột trần Việt-ngữ . Nguồn Xưa édit . Sròn sơn .
L'ADJECTIF POSSESSIF 29སེ
Le Chinois, lui non plus, n'a pas d'adjectif possessif et

il s'est arrangé d'une façon identique aux Japonais :
NGÃ CHI KHUYỂN

MOI CHI CHIEN
Le NO japonais est le pendant du CHI chinois, mais ces

deux peuples ont fabriqué séparément leur agent de liaison et
ce n'est pas un emprunt réciproque.
Chinois du Nord = Tokharien + Mongol
Austroasiatique = Austroasiatique + Mongol
Japonais
Kha Tu = Austroasiatique + Mongol + Tokharien
Maya
L'archéologie , au Mexique , parle de grands gaillards

venus , on ne sait d'où , au Mexique il y avait des millénaires
pour former le noyau de ces Indiens cultivés.
Ces hommes grands de taille ont des cranes brachycé

phales, c'est à dire des crânes ayant les caractères anthropomor
phologiques des cranes austroasiatiques. Ils sont grands , plus
grands que les Austroasiatiques à cause de l'élément indo
européen.
Même quand les Japonais emploient les pronoms per

sonnels chinois pour former cette tournure possessive, cette
structure est de rigueur. Ainsi dans le poème Iro ha uta, nous
avons vII :
Iro ha nihohedo
Chirinuru wo
Wa ga yo tare zo
** adio franquia13
C'est un poème du IXè siècle et les mots archaiques y

abondent Tare zo est aujourd'hui noté Dare so etc ... mais la
forme possessive est toujours la même.
Wa, première persoune du singulier, en chinois (Viêtn .

Ngà)
Ga , agent de liaison remplaçant NO
Yo, nom commun japonais signifiant MONDE .
Wa ga yo = Moi ga monde⇒ Mon monde = Notre monde
La traduction textuelle de ce poème donne :
Colorés, (les ) Pétales (bien qu'ils) répandent parfum (s),
Tombent. Ainsi
(En) Notre monde, qui donc...
Cette affinité Tokharienne antique explique l'état actuel

de la langue japonaise . Cette langue possède la merveilleuse
faculté de prendre l'allure d'une langue aryenne, à cause de,

on grâce à cette affinité . Actuellement cette langue est en
train de s'européaniser. Les linguistes doivent se dépêcher
pour étudier le japonais avant qu'il ne devienne difficilement
reconnaissable. Les Japonnis font en moyenne une petite révo

Intion linguistique tous les dix ans . La conjuguaison des verbes
qui étaient invariables dans l'antiquité prend déjà sept modes

avec un infinitif en plus (Négative, Te-form , Attributive ,
Adverbial, Conditional , Volontional , Perfective) , Les adjectifs
sont variables également.
La transformation est en train de s'accomplir et on verra

comment une langue isolante parvient à devenir agglutinante.
En entendant parler un Japonais, on a l'impression qu'on se

trouve en présence d'un Français. Les linguistes surprendront
< en flagrant délit » toutes les métamorphoses que jusqu'ici ils
:non He vorrant quA non contents de rallonger
les mots , les Japonais accolent même les groupes de mots :

Monsieur votre père, Madame votre mère, Monsieur votre frère
sont devenus des noms communs .
Le terme Frère dans les langues Austroasiatiques se

présentent sous ces différentes formes :
Vietnam : Anh
Pacol : Aam
Kha Tu : Ano
Japonais Ani
En japonais, Monsieur votre frère est devenu ONISAN,

trois mots accolės, avec ellipse de la voyelle A :
O = Votre
San = Monsieur ou Madame
→ Ni
Ani <
Un mot polysyllabique, en se métamorphosant, devient
méconnaissable aux yeux de ses frères de race . On aura de la

peine à retrouver l'étymologie de NI. Nous avons essayé de
retrouver l'étymologie de OTOSAN = Monsieur votre père ,

mais nous avons échoué, () et SAN sont connus, mais le
Générateur de TO nous a fait hésiter . Il pourrait être le TUA

Malais, mais il pourrait être le TETE japonais qui lui même
pourrait être la défiguration du TIA de Foukien. D'ailleurs TUA
et TIA (que les Vietnamicus transforment en TIA et CHA) sont

de même origine , un nom Austronésien .
Cette transformation de la langue japonaise est indépen

dante vis-à-vis du milieu social, politique et économique . La
révolution russe a laissé intact le russe. Le japonais n'a jamais

connu une secousse sociale aussi grande que la langue des
japonaises où les secousses n'ont été que Séismiques . Les

conceptions classiques de la linguistique ne sont plus valables
ici. L'évolution n'est pas lente normalement, mais brusque
avec des cassures.
Actuellement la langue japonaise reste pour une part

Austroasiatique parce qu'elle ne possède pas encore d'adjectif
possessif tout comme les autres Austroasiatiques . Mais les

Japonais créeront de toute pièce ces adjectifs dans dix ans. La
première pierre est posée qui est la tournure d'esprit aryenne .
Il reste à y déposer les briques et on aura un mur. Il n'est pas

besoin d'être sorcier pour réussir ces sortes de créations.
- Le cinquième groupe est amusant à étudier.

III)
Lexicalement les 'Kha Tu sont les proches parents des Japonais ,
quoi que ces deux peuples soient séparés par cinq mille kilo
mètres d'espace . Mais les Kha Tu sont des métis timides. Faut
il prendre franchement l'allure indo- européenne ? Ils ne l'ont
pas osé mais ils y ont pensé jour et nuit . A la fin, ils adoptent
la philosophie du « Juste milieu ». Ils se sont placés dangereu
sement au bord du précipice et il suffit d'une légère secousse
pour les faire glisser carrément d'un camp à l'autre .
Le dialecte des Kha Tu prend trois formes possessives

dont deux sont Austroasiatiques :
Anuk mai = Chien toi
Anuk ong mai Chien à toi
L'agent de liaison Kha Tu ressemble bien à celui des

Vietnamiens : Của . Của et Ơng signifient Biens possédés . Mais
en jouant le rôle d'agent de liaison , ils abandonnent ce sens
et ne marquent que la possession seulement.
La troisième forme possessive est indo -européenne :

ion (au lieu de Chien Onis
Après bien d'hésitations , les Kha Tu avaient pris cette

décision que nous pensons très ancienne. La région Altaique
est une contrée déshéritée où les hommes s'entrepartageaint
les cristaux de sel gemme (Ils n'avaient jamais connu le sel

marin). Donc il n'y a pas de propriété ni pour toi ni pour moi.
Mais nous devons réserver à l'étranger inconnu, c'est-à-dire
à une tierce personne, le meilleur morceau, par la loi de

l'hospitalité. Lui seul peut être propriétaire et est mis en
vedette dans la forme possessivę.
La langue réflète l'état d'âme des hommes qui la par
lent. On voit qu'un peuple non évolué que sont les Kha Tu ,
a pesé le pour et le contre et a fait un choix très judicieux

dont les hommes dits civilisés sont quelquefois incapables.
Dans une petite phrase ou dans une molécule à double
possesseurs, par exemple L'arbalète de mon frère, la même
structure se répète dans tous les parlers Austroasiatiques,

bien entendu que dans la langue japonaise elle se répète en
sens indo-européenne.
Chez les autres : Arbalète + Frère + Moi
Japonais Moi NO FRÈRE NQ Arbalète
Chez les autres Austroasiatiques , c'est toujours la même
pensée ; Il s'agit de l'arbalète puis de Mon frère. Moi , c'est
l'interlocuteur qui n'a pas de rôle dans cette affaire . Ici le
Français est un peu proche de l'Austroasiatique
L'arbalète de mon frère
Mais Moi, qui aurait dû n'avoir aucun rôle, se place
toujours devant Frère. L'Anglais est franchement Indo

Européen :
Le Japonais est franchement Indo-Européen également et

il se ressemble à l'Anglais et non au Français.
Il y a deux, trois, quatre familles de langues dans

l'Indo-Européen mais il n'y en a qu'une seule dans l'Austro
asiatique, exceptée la langue japonaise qui est un cas isolé .
Le japonais n'est pas le résultat d'une évolution séparée

non orthodoxe (cette évolution séparée non orthodoxe
est impossible), elle est le fruit d'une affinité indo
européenne.
Dans ce chapitre nous n'étudions que les Austroasia
tiques seulement. Nous devons signaler que la structure des
langues austronésiennes est identique à celle des langues

austroasiatiques pures, c'est-à-dire sans affinité.
L'étude du terme signifiant Chien dans la langue Khmère

laisse apparaître une étymologie troublante.
Nous avons estimé que tous les mots signifiant Chien

inscrits au tableau comparatif sont austronésiens. Ce n'est
qu'une impression car tous les Austronésiens sûrs, font usage

de cette forme. Mais l'écriture Khmère révèle autre chose. Le
phonème est bien CHXKE mais la notation est CHXOKE.
CHXOKE scindé en deux , donne :
CHXO , de même famille que Cho, Acho etc...
KE, de même famille que Kae , Kầy etc...
C'est toujours une souche composée de deux syllabes

dont un groupe en prend la première et un autre en saisit la
seconde, exactement comme pour la première personne dans le
pronom personnel que nous avons étudiée dans le chapitre 1 .
Pers
L'ADJECTIF POSSESSIF
'35
Nous ne nous ferons pas de souci pour le Anuk de Kha
Tu, pour le ANjing des Austronésiens. Ce sont des dialectes,

Les Austronésiens disent bien :
Insulinde : Asu
Cham Ninh Thuận : AThow
Cham Binh Tuy : Thow
La souche sera restituée comme suit :
Insulinde : Asu
Rag!ai : Asou
Cham Ninh Thuận : Athow
Pacoh : Acho
Vietnamien : Cho
Khmèr : CHXOKE
Corée : Kae
Vietnamien Kầy
Les chainons s'enchaînent logiquement.
ABSENCE TOKHARIENNE AU VIỆTNAM
Nous venons de parler d'une affinité Tokharienne avec

quelques dialectes au Vietnam. Nos lecteurs qui sont au
courant des recherches scientifiques seront enclins à voir cette
affinité sous un autre angle : les Tokhariens étaient présents
au Vietnam .
C'est l'archéologue O. Janse qui a propagé cette idée , il
y a plus de dix ans , dans une conférence prononcée à Huế. Le

texte de cette conférence a été publié ultérieurement par les
Editions de la Revue France -Asie à Tokyo, numéros de Janvier
Février 1961 (1).
Monsieur O. Jansé avait trouvé plusieurs pièces Ira

niennes dans les tombes datant d'avant l'ère chrétienne au
(1) O. Jansé. ~ Viêtnam, Carrefour de peuples et de civilisations.

Nord Viet-Nam. Il a cherché à expliquer les origines de ces
pièces en s'appuyant sur une référence inexistante.
Le professeur O. Jansé a écrit que selon les Annales de

Chine, les Tokhariens avaient attaqué la Chine sous la dynastie
des Tchéou Occidentaux (Vietn. Tây-Chu. Chin. ) et
avaient réussi à s'emparer de la capitale des Chinois. Une avant
garde tokharienne avaient poussé plus loin leurs incursions,

traversèrent toute la Chine du Nord-Ouest au Sud-Est et
pénétrèrent au Vietnam où ils civilisèrent les autochtones.
D'où la présence des pièces iraniennes dans ces sépultures.
Ce n'est qu'une hypothèse et en matière d'hypothèse les

savants peuvent se permettre n'importe quelle supposition
pourvu que les références soient sûres et que l'argumentation
solide.
Or la référence utilisée par le professeur O.Jansé est

simplement inexistante et son argumentation ne tient pas non
plus.
Pour être juste, il faut préciser que cette référence n'est

pas du professeur O.Jansé lui -même. Il paraît que c'est une ré
férence utilisée par R.V.H. Geldern et que le professeur O.Jansé
a reprise sans contrôle. Le Professeur O.Jansé n'a jamais parlé

de cette reprise et nous hasardons la supposition plus haut pour
le défendre. Il n'a rien inventé, sa seule négligence est ce
manque de contrôle.
Les Vietnamiens savent par coeur les annales de Chine

et un tel fait n'avait jamais eu lieu en Chine en ce temps reculé.
Personnellement , nous avons vérifié ces Annales et avons
constaté que les historiens chinois étaient de vrais grands

historiens. Depuis que les Annales existaient en Chine (sur soie
et sur tablettes de bambou, vers 825 Av.J.C. à l'époque dite
Cộng hòa Châu Triệu jusqu'en 400 ApJ.C. au moins ) , jamais

a A&*\ gicaprehi
les historiens chinois n'avaient commis aucune erreur de
localisation et d'identification ethnique. A partir du IVè siècle
Ap.J.C. ils furent moins perspicaces.
Les Tokhariens avaient bien fait des incursions au
Nord-Ouest de la Chine. des Tchéou. Mais c'étaient des opéra
tions militaires sans lendemain . La surprise de la capitale des
Chinois était le fait d'un autre peuple connu des Chinois sous
le nom ethnique de Khuyền Nhung (Chin . ✯ ✯ ). L'archéologue

R.V.H. Geldern et le professeur O. Jansé ont commis des
erreurs dans l'identification de ces deux incursions. Pour
tant, les Chinois avaient donné deux noms de conquérants

distincts et deux dates d'incursions sans équivoque .
D'ailleurs , la mise à sac de la capitale des Tchéou était

elle-même sans lendemain. C'était une horde plutôt qu'une
armée, et cette horde avait été refoulée au bout d'une semaine.
Les Khuyền Nhung étaient aborigènes de la province
· Chinoise actuelle de Thiềm Tay (Tien Tsi). L'historien R.
Grousset a identifié ces Khuyền Nhung aux ancêtres des Puy
et des Birmans, parents des Thibétains .
Les anciens Chinois connaissaient parfaitement les

Tokhariens et les Khuyên Nhung et une erreur d'identification
était inconcevable : les Tokhariens étaient blancs, les Khuyền
Nhung jaunes.
Après cette surprise, les Tchéou avaient bien transféré

leur capitale un peu plus à l'Est mais pour des raisons multiples
et non pas pour se mettre à l'abri des incursions comme les
romans chinois ont l'habitude de le dire. Ils avaient ins
tallé leur capitale aux marches des terres des « barbares »,
c'était par pure stratégie : l'absorption de ces peuples . Et c'était

justement là la principale mission des Tchéou quand ils étaient
encore princes de cette principauté qu'était le T'ien Tsi. Il
3 • g
n'était pas question de ' s'enfuir devant l'ennemi. Mais la

capitale était saccagée et il serait très dispendieuse de la
reconstruire pendant qu'une deuxième capitale, la ville de Lac
Dương est toute prête à jouer ce rôle depuis plus de cent ans.
A cette date , l'expansion de la Chine vers l'Est avait atteint la
mer et Lac- Dương avait été construite pour recevoir les

princes de l'Est afin de leur épargner un trop long voyage
chaque fois qu'ils rejoignaient la capitale pour y apporter

leurs tributs. Sans cette surprise , les empereurs des Tchéou
auraient quand même transféré leur capitale vers l'Est. Le mot
d'ordre de l'empereur des Tchéou était celui -ci « La capitale
du pays doit être placée dans le trou ombilical de l'empire »
(il avait voulu montrer par cette image le centre de l'empire).
On peut revoir cette période de l'histoire de Chine dans

, SEU KI de SE-MA-TS'ien ( 1 ) .
lę
L'argumentation du Prof. O. Janse se résume en une

simple affirmation . Mais les annales des Han antérieurs et des
Han Postérieurs nous font savoir que l'Impératrice de Chíne
LỮ-HẬU était très embarrasée devant le projet d'opérations
militaires que la cour devait conduire contre le séparatiste
Triệu-Đà au Canton actuel, car il n'y avait pas de voie de

communication . Le roi du Yunnan Đường Mông lui avait
indiqué un chemin secret : le fleuve Tuong-Kha inconnu des

Chinois de cette époque .
Vingt ans auparavant, l'empereur des Ts'in n'avait réussi
cet exploit qu'aux prix d'un grand sacrifice . Il avait mobilisé

un demi million d'hommes et ce n'était pas suffisant ; ce n'était
que grâce à la collaboration des chefs locaux mécontents , que
les Ts'in étaient parvenus à se frayer une piste à travers les
jungles. Quelque vingt ans après , les Han n'avaient plus ces
(1) Les mémoires historiques. Traduct, E.Chavannes E. Leroux édit. Paris

1895
L'ADJECTIF POSSESSIF ... 39
moyens, pendant que la nature avait repris ses droits sur cette
piste.
On se demande comment une « avant-garde » Tokha

rienne, c'est-à-dire une petite unité eût- elle réussi une telle
performance en 771 Av.J.C.
Les pièces Iraniennes ont été bel et bien découvertes dans
les sépultures au Nord du Vietnam , mais nous avons des
prenves irréfutables attestant que ces objets avaient été ap

portés par les Mésopotamiens et non par les Thokariens (1 ).
Le professeur O.Jansé a avancé une autre preuve Les

Lolos du Vietnam sont d'affinité Tokharienne . C'est très exact.
Mais le mélange avait eu lieu dans la région Altaique et non

an Vietnam.
DISCUSSIONS SUGGÉRÉES
Nous nous permettons de soumettre aux spécialistes les

données d'un problème, tout en restant en dehors des dis
cussions éventuelles.
Extraits des « Études anthropologiques » du Dr Pierre

Huard (2) :
« Etant donné le retard de certaines disciplines (socio
logie et psychologie par exemple , encore loin de leur maturité

par rapport à la biologie), les renseignements concernant la
machine humaine (anthropologie physique ) occupent une
place particulièrement importante.
« Les Indonésiens (ce terme est employé par le Dr

P.Huard sous l'acceptation : Austronésienne, c'est-à-dire Malais)
(1) B-N-L.- · Revisionisme historique en E.O. (en préparation)

(a) P.Huard.— Études anthropologique.— BSEI, 4è trimestre 1991
• Bunkept să
sont représentés par les... Mois du Vietnam ». (Le Dr P.

Huard fait allusion aux montagnards des Hauts Plateaux
vietnamiens ).
Mais nous venons de trouver un « Moi » , le Sedang, qui
emploie des mots Mongols presque purs, et un autre « Moi » ,

le Kha Tu, dont un élément grammatical est d'affinité Tokha
rienne. L'anthropologie physique, science exacte, n'est pas
d'accord avec la linguistique. Cette dernière devra-t-elle céder
le terrain car en matière de maturité, elle est la plus jeune des
disciplines.
La linguistique se posera cette question : comment se

fait-il que les peuples qui emploient les termes Mongols , qui
possèdent une structure grammaticale Tokharienne ne sont
pas Austroasiatiques mais Austronésiens.
Les réponses à examiner sont au nombre de trois :
I) Les Mongols et les Tokhariens étaient présents en

Indochine, dans l'antiquité .
II) Les Mois ne sont pas Austronésiens mais Austroasia
tiques. Dans ce cas, l'anthropologie physique aurait fait erreur.
III) Les travaux des anthropologues ne sont pas assez

poussés pour pouvoir en tirer une conclusion.
Personnellement, nous pensons que la réponse exacte

est différente et c'est le Dr P.Huard lui-même qui nous l'a
donnée. Nous référant à l'un de ses ouvrages ( 1 ) , nous n'avons

vu aucune différence somatique marquante entre les Thai et
les Malais. On ne peut pas dire que les Thai sont des Austro
nésiens. Donc Austroasiatiques et Austronésiens ne font qu'UN
et les Mois sont bien des Austroasiatiques. Seulement l'ouvrage
(1) P.Huard.— Etat actuel de la crâniologie indochinoise, Hanoi 1931

cap
L'ADJECTIF POSSESSIF... 41
du Dr P.Huard que nous avons consulté n'est pas concluant.
Il n'a jamais utilisé ces travaux. Ce sont des études des crânes
seulement. Ce grand médecin savant qui a beaucoup fait pour

le Viêtnam attend encore les résultats d'autres recherches.
Mais ses études raciales générales comblent largement ces
documents lacunaires : « Les Mongoloides d'Indochine (c'est
à-dire les Austroasiatiques) constituent une expansion méri
dionale du noyau Mongoloide Centre-Asiatique. Ces mongo
loides présentent un complexe somatique dans lequel le faciès
général Mongoloide laisse apparaître des éléments méri
dionaux. Lorsque les caractères Mongoloides ne majorisent
plus les autres , mais sont au contraire étouffés par eux, on
aboutit au type Malais . Voilà nos Mois sont sauvés. Chez
eux, les caractères Mongoloides ne majorisent plus que les
autres et on les baptisent Austronésiens parce que leur type
est Malais , aboutissement de l'expansion méridionale. Mais
cela n'empêche pas qu'ils soient Austroasiatiques. Les caractères
génétiques ont changé, mais il reste toujours quelque chose,
un tout petit vestige , deux ou trois pour cent de débris
Mongoloides suffisent à les relier encore au bloc Centre -Asie.
La grande réponse, la réponse relative au problème que
nous attaquons dans ces chapitres, est également toute prête
dans l'ouvrage du Dr P.Huard : Austroasiatiques et Austronésiens
n'étaient qu'UN initialement et ne sera qu'UN. Pourquoi cette
conclusion ? C'est toujours le grand médecin qui nous en
donne la réponse malgré lui : « Les caractères raciaux ne sont
pas fondus. Assez de faits ont été observés pour abandonner le
mythe de l'hybride , fusion moitié -moitié des deux races. »

42 KHẢO CÓ TẬP SAN
Tachons de comprendre le Dr P.Huard : Il ne peut pas
avoir de fusion raciale. Done l'Austroasiatique à caractères
Mongoloides doit être guéri tôt ou tard de la contamination
Mongoloide grâce au délestage de la charge Mongoloide au

cours des âges. Mais au lieu de redevenir Monsier X. il
redevient Malais . Incontestablement, il avait été Malais , si non
il serait Chinois ou Hindhou, c'est à dire que la réapparition
de la souche confirme son appartenance à cette souche dans
l'antiquité.
Mys 5.
·
MỘT NGÀNH TIỂU -CÔNG NGHỆ CÓ TRUYỀN VIỆT-NAM :
NGHỀ THÊU TAY
NGUYỄN -VĂN -LUẬN
Cuộc chiến-tranh khốc liệt kéo dài gần 1/1 thế kỷ đã làm
cả thế -giới phải chủ ý đến Việt-nam . Nhưng người ta cũng

biết đến quốc - gia nhỏ bé này một phần nhờ những cuộc triển
lãm quốc tế mà ở đó sản -phẩm tiều -cong - nghệ Việt-nam thường
chiếm được nhiều cảm tình của người tham dự (như cuộc
triều - lãm ở Tokyo hồi đầu năm 1973, do Hội Thân - hữu Phụ
nữ Á- châu -Asian Ladies Frienship Society to - chức ).
Một trong những ngành tiêu -công -nghệ đảng kẻ nhất của
nước nhà là nghề thêu tay . Nhưng nghề này cũng biển chuyền
nhiều , vì quan -niệm mỹ - thuật ngày nay khác xưa và việc tế tự

trong dân - gian không còn thịnh hành như trước nữa . Chính vì
thế việc xét lại từ nguồn gốc đến kỹ thuật thêu cổ truyền của
ta rất cần - thiết , đề có thể tìm một đường hướng cho sự phát
triển ngành tiêu-công-nghệ đảng quý này .
I / LỊCH SỬ NGHỀ THÊU TAY
Theo truyền thuyết thì nghề dệt lụa và thêu thùa xuất
hiện ở Trung-hoa trước nhất, do bà Tây - Lăng- thị ( Si -Linh -Che )

vợ vua Hoàng- Đế , vào khoảng năm 3.000 trước Tây lịch . Bà
đã dạy dân nuôi tằm , dệt lụa và thêu thùa nên được suy tôn
là Luy-tô ( Lei.tson ).
Thời xưa ở Trung hoa nghề nuôi tằm , dệt lụa được coi
là một trong những hoạt động tôn quý và quan trọng nhất :
Hàng năm vào đầu mùa xuân , trong khi Hoàng - Đế ra đồng cây
3 luống đất trong lễ Tịch điền (thường chọn ngày Hợi , nhằm
12 tháng giêng âm -lịch ) thì Hoàng -hậu ở trong cung cũng làm
lễ dâng cúng mấy bỏ lá dâu đề tỏ lòng tôn kính những nghi .
thức về tắm tang mà tiền- nhân đã truyền lại . Họ giữ kỹ những

bị quyết về cách nuôi tằm , dệt lụa. Kẻ nào tiết lộ hoặc bán
trứng tâm cho người ngoại quốc đều bị xử tội tử hình . Tuy vậy
đến thế -kỷ thứ III sau Tây -lịch , các nước lân - cận như Đại- hàn ,
Nhật bản , Việt nam cũng khám -phá được những bi-quyết
ay ! ( 1)
Ở các xứ bên Tây-phương như Rome và Syrie, thời xưa

1
người ta chỉ biết kéo sợi từ một thứ kèn của sâu rừng và dệt
thành một loại hàngmàu vàng nhợt kém xa lụa của Trung hoa .
Mãi đến thế- kỷ thứ VI trứng tắm mới được đưa sang Byzance
và sau đó nghề tắm tang mới phổ biến ở miền duyên hải
Phrygie ( Tiêu Á ) . Sang thế- kỷ thứ IX thì người Å.rập truyền
bả nghề dệt lụa ra khắp vùng ven biên Địa - trung -hải .
mới
Riêng ở nước ta , mãi thế-kỷ thứ X nghề tằm tang
thực sự phát triển ở miền Bắc . Một thử thuế đánh vào các bãi
trồng dân được đặt ra dưới đời vua Lý Thái- tô ( 1010–1028 ) đã

chứng tỏ nghề tắm tang phát - triển mạnh và đem lại nhiều ,lợi
tức cho nhà nông . Nhưng kỹ -thuật thêu trên gấm vóc ha ; vải
lụa bằng các thứ chỉ màu vẫn được các chú « con trời » giữ
kin . Hầu hết các đồ trần thiết rực- rỡ trong triều -đình hay ngoài
lăng miếu như tản lọng , mũ áo thời xưa đều phải mua của
Trung-hoa . Theo các nhà thiếu ngày nay ở Saigon thì đến đầu
thế -kỷ thứ XVI nghề thêm mới phò -biển sang Việt- nam , do sự
cố gắng của ông Lê-công-Hạnh , Thượngthư dưới triều vua
Lê Chiêu -tôn (1516-1524 ). Ông người tỉnh Hà đông , nhân sung
(1) R. Teulières, La sériçiculture au Sud VN, Extrait du BSEI No 1, 1963 .

MỘT NGÀNH TIỀU - CÔNG -NGHỆ ... 45
sử Trung- hoa mấy năm đã học được những bí quyết của nghề
làm lọng và thêm xiêm áo của người Trung -hoa ở vùng Quảng
đông . Khi về nước ông được vua cho phép dạy các dân làng
Thượng - phúc nghề thêu và dân làng Hiền lương nghề làm
lọng . Khi dân mấy làng này học được nghề thêu rồi bèn rủ
nhau lên kẻ chợ làm ăn . Họ sống quay quần ở hai khu phố
Hà -nội là phố hàng Lọng và phố hàng Thêu (phố hàng thêu
sau gọi là phổ hàng Trống và phố Mã -vỹ ). Đến khi ông Lê- công .
Hanh mất , họ suy tôn làm ông tồ nghề thêu và lập đền thờ ở
làng, hằng năm tế lễ trọng thề ( 1 ). Ngày này dù sống xa quê .

hương hàng ngàn cây số, những thợ thêu gốc người Hà-đông
vẫn không quên ngày giỗ tô. Mỗi năm đến ngày 4 tháng 6 âm .
lịch họ cùng hội họp tại trụ -sở Hội Càm -tủ Tương tế , ở đường
Bạch - đẳng. Gia -định , đề làm lễ tưởng nhớ lại công ơn ông tồ
và trao đổi thêm kinh nghiệm nghề nghiệp .
Ngay từ thế kỷ thứ XIX , những bức thêu rực rỡ của ta

đã làm cho người Âu -châu phải xúc động cảm phục , dù họ
• vẫn ưa những màu sắc êm dịu và đề tài thực-tế hơn là những

giống vật kỳ lạ như long , lý của Á đông . Dưới mắt Bác -sĩ
Hocquard (2) thì hàng thêu Việt- nam thực -hiện trên gấm vóc
hay lụa Trung -hoa nhiều màu sắc chói chang , thường kem
theo chỉ kim -tuyến cho rực- rỡ. Lụa nội-hóa chỉ dùng cho những
loại hàng thiêu rẻ tiền ... Đề tài thêu của Việt nam không thay
đồi bao nhiêu so với Trung -hoa thường vẫn chỉ là hoa quả ,
chim muông . Nhất là 4 giống thủ -vật thiêng liêng mà ta thường

thấy vẽ trên những bức tường nơi đình chùa . Đó là hình con
phương đứng xòe rộng đôi cánh mỏ ngậm giải lụa buộc vào
một cuốn thư , con rùa mang trên lưng một chồng sách , con kỳ .
làn và con rồng mà Bác sĩ cho là hình dạng tựa như con bò
(sic) Người thợ Việt- nam tỏ ra rất kéo- léo trong việc điều
(1) Claude Guigues, Métiers nobles du Viêtnam : Broderies et Tisserands,

Indochine Sud-Est No 30, Juin 1954.
(a) Une campagne au Tonkin, Librairie Hachette Paris, 1892.
1:3
16 KHẢO CỔ TẬP SAN
động các màu sắc thật sậm trên hàng lụa đề có những b
theu hòa hợp không chát chúa . Ông cho biết phần lớn hàng
thên Việt -nam xuất- cảng sang Trung-hoa đã chiếm địa vị chủ .
yếu trong một ngành thương-mại quan trọng ở• đấy . Khi quan
sát người thợ làm việc, đã nhiều lần ông tự hỏi sao hàng thêm
Việt-nam không được ưu đãi trong các cửa hàng của người
Âu ? Muốn được thế, chỉ cần làm cho nền bức thêu đừng gay
gắt quả bằng cách thay thể loại hàng có màu sắc quả chát - chúa
(như đỏ sẫm, xanh lục ) bằng những hàng có màu êm dịu hơn .
Những loại hàng này đều có thể nhập cảng dễ dàng từ Âu
châu qua .
Nhưng tiếc thay nghề thêu của ta không tiến bộ bao
nhiêu . Một phần vì thợ thêu thiếu trí sáng-kiến , họ chỉ lo bắt
chước Trung- hoa mà lại bắt chước dở ! Phần khác cả chủ lẫn
thợ đều không có dịp tiếp-xúc với người ngoại quốc như những
đồng-nghiệp Nhật-bản hay người xử Babylone , Venise thời xưa.
Nên qua hàng thế kỷ , nghề thêu của ta vẫn không thay đổi
cả về kỹ thuật lẫn nguyên -liệu . Dù đôi khi triều-đình cũng cho
phép vài thợ khéo vào bậc thầy sang Tàu học hỏi , nhưng thiều
số người đó đã không làm nên sự nghiệp gì sáng lạng .
Một nguyên - nhân sâu xa hơn làm cho nghề thêu Việt .
nam không thể phát- triển là tại lòng tham -lam , ích-kỷ của vua
quan ta . Ở Nhật bản , người thợ khéo có thể sống sung-túc ,

vinh hiền nếu chịu khó làm việc và tạo được những tác-phẩm
giá- trị . Họ sẽ được mọi người quý trọng, tôn lên bậc thầy của
ngành mỹ thuật ấy. Trái lại ở Việt nam , người thợ khéo
thường không dám phô trương hết tài - nghệ vì sợ bị triệu vào
kinh làm việc . Nếu không may bị nhà vua chiếu cố thì suốt
quãng đời còn lại anh ta đành cặm cụi làm riêng cho hoàng
tộc . Anh sẽ chẳng được trả công xứng đáng, mà đôi khi cò
có thể bị thúc giục bằng những roi đòn !

ther
MỘT NGÀNH TIỀU CÔNG NGHỆ ... 47
Đề có những nhận định xác đáng về hàng thêu Việt.

nam , chúng ta cần xét đến :
II / KỸ -THUẬT THÊU CỔ TRUYỀN VIỆT-NAM
Nghề thêu tay đòi hỏi sự khéo léo và nhẫn nại . Nhưng
người Việt - nam không có ốc kinh -doanh lớn nên ít chủ
trọng việc đào tạo thợ khéo . Mỗi nhà hàng thêu chỉ mướn
một số nhân công nhất định , ngoài ra họ sẽ tập cho
con cháu phụ giúp những công việc dễ -dàng như lên khung ,
phơi chỉ nhuộm , cắt rơm và giấy bản làm độn , v.v... Dần dần
những cô cậu chừng 12 , 13 tuổi ấy sẽ tập cầm kin khơi bỏ
những màu giấy vẽ kiều mẫu mà người thợ vừa thêu đè lên ,
học tập đánh dây biên , thêu đột giúp các thợ chính . Vài năm
sau nếu chịu khó các cô cậu đã thành thợ phụ . Rồi cuối cùng
sẽ được cha chú truyền cho tất cả bí quyết đề thành thợ thêu
lành nghề. Lúc đó nếu có vốn họ có thể ra lập nhà thêu riêng
đề sinh sống .
Về cách tổ chức, theo một số người trong nghề cho

biết thì khi nhận đặt hàng rồi , người chủ sẽ tự tay cắt tấm vóc
hay lụa theo kích thước, ấn định mẫu thêu và màu chỉ sao cho
điều hòa rồi mới chia phần việc cho mỗi người thợ. Hàng thêu
sẽ được căng lên khung , gọi là bàn hay giả thêu , làm bằng tre .
Mẫu thêu phải dùng bút lông đồ lên mặt hàng bằng mực tàu .
Có khi họ cũng đính ngay vào mặt hàng do những đường chi
lược. Thợ thêu sẽ ngồi quây quần xung quanh khung , có khi
đến 6 , 7 người , vừa thêu vừa ngâm nga mấy khúc hát trữ tình
cho thêm hứng thủ.
Lâu lâu ông chủ ghé lại xem xét công việc của mỗi người
thợ : chỉ vẽ chỗ sai làm , sửa lại vài điềm sơ sót hoặc răn bảo
kẻ lười biếng. Thông thường một bức thêu , nếu làm kỹ , phải
hàng tháng mới xong . Đôi khi có những bức đòi hỏi đến 8 tháng .
A .
1 năm mới hoàn thành . Thời-gian đó thực quá lâu để chủ động
nói chi đến sự chăm sóc của nhà hàng từ đường kim mũi chỉ,
đến việc giữ gìn tấm hàng , mẫu thêu , màu chỉ nhuộm sao
cho in hệt nhau trong suốt giai đoạn đang thực hiện ? Ấy
là chưa kẻ đến sự tốn kém về công thợ, giả cả vật - liệu thay
đòi , v.v... Nhưng chính vì thế hàng thêu tay Việt-nam được
người ngoại quốc ưa chuộng hơn hàng thêu máy hay đan bằng
chi (dentelle ).
Nay ta hãy xét về dụng -cụ của người thợ thêu trước khi
bàn đến việc chọn mẫu và kỹ - thuật thêu cổ truyền .
A. DỤNG - CỤ THÊU
1. Khung thêu : Theo tự điền Grand Larousse Encyclo

pédique hiện nay có 5 kiều khung thêu ( 1 ) . Khung thêu cầ
·
truyền Việt- nam có thể xếp vào loại thứ hai vì gồm 4 thanh
tre hay gỗ dài bằng nhau từng đôi một. Hai thanh lớn
cỡ 6cm bề dày và dài chừng 3 đến 4m hay hơn nữa . Hai thành
nhỏ dài bằng bề ngang tấm liễn , hai đầu chuốt dèm dẹp đề .
đút vào các lỗ mộng đục ở thân các thanh lớn . Người ta đục
sẵn nhiều lỗ mộng trên những thanh này đề có thề tùy tiện ráp
thành những khung thêu lớn , nhỏ tùy khuôn khò tấm liễn . Hai
tấm nẹp dài được dùng đề căng tấm liễn vào khung. Nếu bức
thêu quá lớn thì một đầu tấm liễn sẽ được cuốn bớt lên một
cải trục đề xô ra dần dần .
(1 ) Năm loại khung đó được mô tả như sau :

a) Khung thêu dùng chân , mà người ta căng lên bằng những ống suốt
tròn .
b) Khung thêu trên giá hay bộ ngựa , gồm hai cây dài đặt năm kèm vào
hai băng vải suốt đến chỗ các chốt khóa . Người thợ sẽ định tấm
hàng lên hai băng vải đó đề thêu ,
c ) Khung tròn , nguyên gốc của Trung hoa gồm hai vòng đồng tâm
bằng cây. Vòng nhỏ phủ tấm hàng thêu , vòng lớn ôm khít phía ngoài
giữ lại cho vững .
d) Khung thêu hình vuông , chữ nhật hay là một vòng tròn bằng thép
trên căng tấm lưới đề thêu
e) Khung thêu gồm nhiều crochets đề thêu các loại bao tay , vì đầm ....
MỘT NGÀNH TIỀU.CÔNG NGHỆ 49
Ngày nay việc tế tự không còn thịnh , ít khi nhà hàng

thêu được đặt làm những bức nghi môn , quần bản lớn như
xưa nên những khung thêu cỡ lớn đó đã hiếm dần . Thợ thêu
bây giờ ưa dùng loại khung cá-nhân rộng chừng 50 đến 60 phân
và dài độ 1 thước . Những khung này gồm 4 thanh gỗ đóng chặt
vào nhau thành hình chữ nhật. Trong lòng lại có một khung
nhỏ căng sẵn một tấm bố dảy , trên mặt khoét 1 , 2 lỗ hình tròn
hay bầu - dục , vừa đủ rộng để thêu một hình tượng gì đó .
Khung nhỏ sẽ căng trong lòng khung thêu bằng nhiều mối dậy
buộc khắp 4 phía.
Lối lên khung này làm cho tấm bố không quá căng ,
đến nhăn cả mép những lỗ khoét trên mặt tấm bố , mà cũng vừa
đủ êm phẳng không gây trở ngại cho việc luồn kim . Người thợ
sẽ ghim hàng thêu lên mặt tấm bố này và thêu trong phạm -vi
những lỗ khoét sẵn trên tấm bố bằng cách dùng cả hai tay :
tay phải đâm kim từ trên mặt tấm liễu thẳng xuống , rồi tay
trái đón kim ở phía dưới đàm ngược trở lên mặt trên .
·
Muốn đặt khung thèn bằng phẳng trước mặt, người thợ
phải kẻ bộ khung lên đòi giá hay mễ ( chưa ngựa ) cao độ 4 tấc
thì vừa tầm tay .
2. Cây tao : Trong kỹ - thuật thêu Việt nam việc pha màu
chỉ đậm nhạt rất quan trọng . Đề khỏi mất thời giờ trao qua
trao lại những con chỉ màu sắc khác nhau chút ít , người thợ
phải dùng đến « cây tạo » . Đó là những khúc cây hoặc tre dài
chừng 10 phân mét , hình dạng tựa như cái mô của anh bán mà
rong . Khi chỉ tơ nhuộm đã khổ rồi , họ sẽ cuốn vào mỗi cây
tao 4 lọn chỉ đồng màunhưng đậm nhạt khác nhau . Mỗi khi
cần thêu một màu nào họ chỉ cần lựa Vmột cây tao là có đủ 4
sắc thái đậm nhạt mà dùng .
3. Bút vẽ : Các mẫu thêu như rồng , phượng, hoa là,

chim muông, v.v... đều phải vẽ lên tấm liễn bằng mực tàu và
bút lông. Dùng mực thứ thiệt và khéo tay vẽ được những đường
30 KHẢO CỔ TẬP SẢN
cho thanh thì sau này bức thêu không lem luốc dù có bị nh
nước . Từ khi có hút chỉ và giấy than , thợ thêu Việt-nam dò min
thêu dễ dàng hơn . Cũng có khi họ căng mẫu thêu lên ở kinh
của sở rồi trùm tấm hàng lên mà đồ lại .
4. Hàng thêu : Tùy công-dụng, những loại hàng sau đây

có thể dùng để thêu :
- Đồ tự- khí thường dùng lụa , vóc hay nỉ .
Comme
Y phục của nhà quyền quý thì thêu trên vóc , nhiều
hay đoạn .
-
Từ khi người Pháp sang, ta có thêm satin và tussor.
Ngoài ra những náp bàn , náp đồ trà hay café thì dùng hàng
vải phin vừa bền vừa đẹp .
5. Nhuộm chi màu : Mỗi nhà thêu phải tự nhuộm lấy

chỉ của mình . Tơ sống vàng óng thật đẹp , nhưng khách hàng
cũng thích những màu khác như xanh lục, xám tro , đỏ màu
đồng... còn màu vàng thì dùng chỉ kim - tuyến mới rực - rỡ ! Thời
xưa thuốc nhuộm đều mua của Trung -hoa , trừ một vài thử
như chàm , vỏ già, lá vông, củ nâu , v.V...
Trước hết muốn nhuộm ra một loại màu nào người thợ
chia cuồng tơ ra làm 4 lọn rồi nhưng vào nước chanh thật chua .
Sau đó họ nhưng lọn thứ nhất vào nước thuốc đã pha thật
đậm . Dùng ngón tay cái và ngón tay trỏ vuốt mạnh cho thuốc
ngấm đều khắp lọn chỉ rồi mới bỏ ra phơi trong bóng râm .
Lọn thứ hai cũng nhúng vào nước thuốc ấy nhưng đã pha
thêm chút nước lã cho loãng bớt , và cũng vuốt mạnh trước
khi phơi như lợn trước . Lọn thứ ba và thứ tư cũng vậy ,
trước khi nhúng vào nước thuốc đều phải hãm màu bằng nước
trái chanh . Thuốc nhuộm , mỗi lần nhưng lọn chỉ nào vào rồi
lại pha thêm chút nước cho loãng bớt . Cuối cùng ta được 4 lợn
chỉ đồng màu nhưng đậm nhạt khác nhau có thể thỏa mãn
mọi đòi hỏi của khách hàng khó tính .

51
MỘT NGÀNH TIỀU CÔNG NGHỆ ...
B. CHỌN MẪU THÊU :
Mẫu thêu Việt-nam phần lớn bắt chước Trung - hoa ,

nhưng trong đề tài vẫn có những nét đặc thù chứ không hoàn
toàn rập khuôn theo ngoại quốc . Tuy cũng là những vật tượng
trưng ngụ một ý- tưởng gì đỏ nhưng nghệ -sĩ Việt-nam không ưa
sự cầu kỳ , phiền toái từ hình thức đến danh xưng như người
Trung hoa . Các họa-phẩm có điền của Tàu thường mang
những tên rất kêu như Phúc duyên thiện khánh , Bách niên
hòa hợp, Trúc báo bình an, Long phụng trình tường, Liên
sinh quý tử v.v... (1 ).
Phân - tích kỹ ta thấy :
Trong bức thứ nhất , Phúc duyên thiện khánh , nhà

nghệ-sĩ Trung-hoa dùng 4 vật là con dơi ( bức = phúc ) ngậm
giải lụa buộc vào một cái khánh , bên phải là cái quạt ( phiến)
bảo vật của Chung-ly- Quyền , một trong bát tiên và bên trái là
trải thị ( thiện ).
- Bức thứ hai Bách niên hòa hợp

, , gồm một cây thông
( bách ) trồng trong một tô nhỏ. Cạnh đấy là một bình hoa cắm
vài bông sen (liên = niên ). Phía dưới có vài chiếc lá to bản tựa
lá cây lưỡi hồ và 2 trái phật thủ (?).
→
Bức thứ ba , Trúc bảo bình an , có thể dùng hai hình
thức : Hoặc là một đứa trẻ đang nhảy múa tỏ ý vui mừng, hai
tay giơ cao hai cành trúc. Hoặc tràng pháo tre (làm bằng ống
tre hay trúc ) nằm cạnh bình hoa đào . Bên dưới lại có 3 trái
cày tựa như trái thi, nhưng đã ngắt rời ra không còn dinh vào
cành lá .
- Bức thứ tư , Long phụng trình tường , gồm một con
rồng và con chim phượng đang bay liệng trên không- trung. Một
vị tiên cưỡi trên lưng rồng miệng thời ống sáo (Hàn - tương - Tử )
(1) Lung-Fei Sung, Decorative Art of the Chiao Tan Structures of

Sungshan, Bulletin of the Institute of Ethnology Academia Sinica, N. 25, Nankang
Taipei, Taiwan spring 1968.
và trên lưng phượng là Hà -tiền - Cô tay cầm bảo - vật hình chiếc
hương sen (liên hồng ) .
35
Miny
Hình con rằng .

MỘT NGÀNH TIỀU CÔNG NGHỆ .. 53
La tunique (áo bào ).

Les audiences solonnelles, pour les mandarins civils et militaires K
du prem
54 KHẢO CÒ TẬP SẢN
-
Bức thứ năm , Liên sinh quý tử gồm một đứa trẻ
(đồng tử ) đang thời nhạc khi tựa như cái khin ( sinh = sinh ).
bên phải là mấy chiếc hương sen (liên bông ) và bên trái là giỏ
lan , một loại hoa cao quý .
-
Trái lại người nghệ -sĩ Việt nam chuộng sự giản dị , nên
chỉ dùng đến 2 vật là cùng đề phô bày nội… dung tác phẩm của
mình . Thí dụ trong các bức liễn mừng, ta có thề thấy những
đề tài sau đây :
-
Mừng thọ : tùng hạc hay tùng lộc, gồm một cây thông
với con chim hạc hay con hươu .
-
Bảo hi : Song phụng kỳ duyên là hai con phượng
đang nhảy múa .
-
Quan tước : Kỳ lân đội sắc ấn hoặc con rủa đội cuốn
thur.
-
Chi-khi cao : Sư tử hi cầu hoặc Anh - hủng độc -lập
tượng- trưng bằng con chim đại- bàng đậu trên hải đảo , tử bề
sóng vô nhấp nhô .
OL HA
9
6
1 y
offof
S
公司 JMMC
JLI
Kiều thêu . PHƯỢNG HOÀNG đậu giữa ánh bình minh , (trên hòn do có mây
phủ xung quanh, dưới thủy ba sóng gòn ) thêu màu sắc trên một mảnh với
Bồ từ đinh vào thân trước do phân slive dùng trong việc Lê-nghi,
Tuy giản dị nhưng các bức thêu của ta không vì thế mà

kém phần hấp dẫn . Nhiều motifs gồm đủ loại muông thú , côn
trùng , cây cỏ , hoa lá được các nghệ-sĩ Việt nam dùng đề trang.
trí , ấy là chưa kề những câu chữ nho viết theo nhiều kiều rất
linh -động . Nếu là đồ tự-khi như nghi môn , quần bàn , tàn , lọng.
tin , v.v.. sẽ dùng các đề tài như lưỡng long chầu nguyệt ,
lưỡng long tranh châu , phụng hoàng ngậm giải lụa , cá hóa
long. Y - phục như xiêm áo, mũ hài có thể thêu rồng, phượng,
hoặc hồ phù , thủy ba , hoa bướm , hạc , dơi và các loại chữ thọ
(100 kiều viết khác nhau ) . Các đồ thông -dụng như náp bàn , gối
xếp ( dùng khi đi cáng ) hay những bức thêu treo chơi có thể là
cay cỏ 4 mùa (cúc, trúc, lan , mai) , 4 thủ thanh nhàn ( ngư, tiều ,
canh , mục), 7 vị hiền -triết đời Tấn ( Sơn - Đào , Nguyễn - Tịch , Kệ
Khang, Hướng- Tú , Lưu -Linh , Nguyễn -Hàm và Vương-Nhung)
hoặc phong-cảnh đồng ruộng , cảnh sơn thủy hữu tình hay chi
là một bầy cá vàng , một cành hoa với vài con bướm .
Tiếc rằng khi chọn mẫu , người thợ Việt-nam ít sáng

kiến chỉ muốn thêu theo những kiều có sẵn , trong khi nhà
hàng bị ràng buộc vào ý thích của khách , lại không trường
vốn nên ít khi dám mạo hiểm đặt ra những mẫu thêu mới .
Vì vậy có thể nói mẫu thêu của ta không được dồi dào . Hầu
hết có tính cách ước định cho mỗi loại vật dụng , cho mỗi
trường hợp cần một tác phẩm mỹ thuật đề nói lên cảm nghĩ
của mình . Chỉ từ đầu thế - kỷ XX , khi chính -phủ bảo - hộ tổ - chức
những cuộc triền -lãm mỹ -thuật cho các ngành tiểu -công -nghệ
Việt- nam , các nhà hàng thêu mới nghĩ đến việc đặt ra những
kiều mẫu mới ( 1 ) . Sau đó một số sinh viên trường Cao- đẳng
Mỹ - thuật Hà- nội cũng giúp thêm vào việc sáng tác các mẫu
thêu . Đề- tài rất dồi - dào ; từ những cảnh thiên - nhiên (đêm trăng,
( i) Nguyên văn bản thông cáo về cuộc Triền lãm Mỹ- thuật kỳ hai như sau :
SECONDE EXPOSITION D'ART
INDUSTRIEL ANNAMITE
56 KHẢO CÒ TẬP DÂN
đàn cò trắng bay trên cánh đồng lau sậy ngả nghiêng theo
chiều gió , đàn chim rẽ trong đám ruộng lầy , v.v... ) tới những
thủ -vật , hoa cỏ khác hẳn xưa (cả vàng , ếch nhái , hoa hồng,
hoa mào gà , v.v ... ) Nhưng chính vì đề tài dồi dào mà đôi khi
ta gặp những bức thêu quá rậmrạp , xếp đặt vụng- về mất tự
nhiên . Như trong cuộc Triền - lãm Mỹ - thuật kỳ 4 ở Hà nội (năm
1914 ) có một bức thêu con công đậu trên một cảnh tre mọc
thẳng đứng, xung quanh trang- trí bằng nhiều loại chim chóc ,
bướm ong bay tứ tung về mọi phía ( 1 ).
C. KỸ THUẬT THÊU TAY
Như trên đã trình bày , kỹ thuật thêu cổ truyền của ta

buộc người thợ phải xử dụng cả hai tay khéo- léo như nhau .
Khung thêu đặt nằm ngang trên đôi mễ (chưa ngựa ) kê trước
mặt , thợ thêu dùng tay phải đâm kim từ trên tấm liễn thắng
Mr
La seconde exposition d'art industriel annamite se tiendra du 20-12-1908
au 18-1-1909. Le comité est placé sous la présidence d'honneur de Mr Le Résident
Supérieur. Le comité s'est donné pour but de réunir les travaux d'art d'ouvriers
indigènes à l'effet de développer chez les annamites les sentiments artistiques,
de faire revivre les industries d'art local en les perfectionnant et en les encoura
geant. Le comité recevra toutes les oeuvres revêtant ' un cachet artistique, sans
limitation de nombre dessins, peintures, aquarelles, sculptures, broderies, orfèvreries
etc... De nombreuses récompenses seront distribuées à la clôture de l'Exposition
et les exposants auront la faculté de vendre leurs oeuvres.
Nous vous demandons de nous adresser votre adhésion et celles que vous
aurez pu recueillir avant le 15 Novembre prochain,
Le comité
S. Ex, Nguyên-hou-Bai, Ministre des Travaux Publics
M.M. Auclair, Inspecteur des Bâtiments Civils.
- Chochod, Professeur de dessin à l'École professionnelle.
- Eberhardt, Précepteur de Sa Majesté.
Paréra, Chef de Cabinet du Résident Supérieur,
- Petitjean, Directeur de l'École Professionnelle.
Les adhésions doivent être adressées à M. Auclair, Travaux publics ou à
M. Chochod à l'École Professionnelle (Hué).
(1) Marcel Bernanose, Les arts décoratifs au Tonkin, Revue Indochinoise
No 1, Nouvelle série, Hanoi, 1914.
MỘT NGÀNH TIỀU-CÔNG - NGHỆ ... 57
xuống . Rồi tay trái đón kim ở phía dưới , lại đâm ngược trở
lên . Thời xưa họ chưa có ý -niệm vững chắc về luật phối cảnh
viễn họa (perspectice ) chỉ nhờ khảo lựa màu chỉ đậm nhạt và
các tiểu xảo như dồi độn hoặc chia mẫu thêu thành nhiều
phần riêng rẽ đề gây ấn tượng về chiều sâu .
Xét chung, kỹ thuật của ta có mấy điểm đáng chú ý

sau đây :
1. Làm độn : Khi thêu đồ tự khi hay những tấm liễn lớn
thợ thêu phải độn lên trong dề các hình rồng phượng, mây ,
ngợi lũ , vậ ... rồi cao lên cho đẹp .
Đậu làm bằng giấy bản hay rơm khô chứ không mấy
khi làm bằng bông gòn ( Độn bằng bông kim bị rất khó thêu và
sau này lỡ thấm nước bóng dòn cục lại bức thêu sẽ xô lệch , méo
mó ) giấy dùng làm độn phải rọc thành từng băng , rộng từ nửa
đến 2 phin nét. Dùng tay về băng giấy , rồi vặn lại thật chặt , chia
thành 3 loại con độn dày , mỏng khác nhau . Khi thêu mình con
rồng chẳng hạn , thợ thêu phải kết con độn vào từng chặng
dùng chỉ thứ mảnh nhất định chặt lại. Bắt sang con độn khác
hai đầu độn bao giờ cũng phải hớt chéo thi chỉ thêu sau này
mới nằm xuôi êm không bị gờ cao , đứt quãng . Độn lại một
chặng cũng vậy , phải hút chảo đoạn cuối con độn rồi khu ghịt
lại cho chắc .
Độn bằng rơm khô , thoạt đầu cũng lấy ít rơm thôi , sau
mới tăng dần cho con độn vừa đủ lớn và đến cuối đoạn lại của
bởi rơm đi cho con độn xuối đẹp .
Làm độn đảm máy hay ngọn lửa thì bắt đầu từ tâm điểm .
Con độn uốn cuộn tròn như hình trôn ốc tỏa dần ra theo mẫu
vẽ . Chỉ khác là đám mây dùng độn số 1 thật dày , còn ngọn lửa
dùng độn mỏng số 3 vì không cần nồi cao cho lắm.
2. Thêu các kiểu : Lối thêu cô truyền của ta không có

k nha h 1426
Ngày 19 độ 18thuĐạiNhân tố độc như hồnmaloc ghe SAND
jour . v.v ... Tuy nhiên về phương diện kỹ - thuật cũng có nhiều
điềm đáng chú ý .
·
- a) Đột : Đợt là khâu từng mũi chỉ một . Trong nghề thêu ,
khâu đột dễ nhất vì chỉ đòi hỏi mũi kim đều đặn một chút là
được . Nhưng đột cũng có nhiều cách , hoặc đột riêng rẽ từng
mũi như đột nhị hoa hay đột trong lòng đám mây ở những bức
thêu rồng ngày nay ( náp bàn , ảo gối , v.v .. ). Hoặc đợt một mũi
rồi rút kim ra sụt xuống 1 ly lại đột tiếp một mũi nữa . Đột kiền
này tạo nên một đường khá dày dặn , thường áp -dụng đề thêu
cho rõ các đường vòng quanh vi rồng , cánh bướm , chân chim ,
v.v... Hoặc đột sụt lại từng mũi như trên những đường thêu
đi hơi xiên vì cần tạo ra những nét khi thanh khi đậm như
cuống lá cành hoa , v.v ...
b) Thêu trùm : Trùm hay đầm xô là thêu bao phủ toàn

thẻ hay một phần mẫu thêu . Thời xưa chỉ tơ nhà hàng tự
nhuộm lấy mỗi lọn ra một màu , chứ không có loại chỉ một
đầu sậm rồi lợt dần dần về phía đầu kia như ngày nay . Bởi
vậy thợ thêu thường chia mẫu thêu ra từng phần mà thêu trùm .
Thí dụ cánh chim hạc được chia làm 3 phần : phía vai và đầu
cánh thêu trùm bằng chỉ xanh sậm , hàng long giữa cánh dùng
chỉ màu xanh nhạt hơn , đến hàng lông chót cánh ở phía ngoài
thì gắn thành trắng . Nhữngmẫu khác như cánh hoa , ngọn lửa ,
v.v... cũng đều thêu trùm , nhưng đường đi hơi xiên cốt diễn
tả sự vật cho tinh -tế giống như thực. Trong những bức thêu
lớn có cây to như cây thông chẳng hạn , thợ thêu trùm trên đi
trèo lại diễn tả rất linh -động về sù sì của vỏ cây.
c) Thêu vòng tròn : Gặp mẫu thêu có vòng tròn , nếu

muốn các đường chỉ khỏi chồng lên nhau thì phải thêu như
hình nan quạt. Tức là bắt từ vành ngoài kiều về trở vào th
điềm vòng tròn . Đường chỉ thứ nhất xong rời , đến đường thư
hai đừng cho dài tới tận trung tâm . Nếu vòng tròn lớn mà chỉ
thêu quá mảnh thì 2 , 3 mũi chỉ hãy thêm một mũi dài đến tận
tâm . Như vậy vòng tròn vừa kín vừa đều rất đẹp.
d ) Thêu chỉ kim tuyến : Với chỉ kim tuyến phải nói là
đinh vào mới đúng chứ không phải thêu . Vì người thợ chỉ đặt
kim -tuyến vào mẫu vẽ rồi dùng chỉ tơ thật nhỏ níu lại cho chặt
mà thôi . Nếu phải luồn xuyên qua tấm hàng ( như thêu huy .
hiệu quân đội chẳng hạn ) người ta sẽ ước lượng coi mũi thêu
dài chừng nào rồi cắt một đoạn kim -tuyến tương xứng, vừa
đủ thêu mũi ấy thôi ! Dĩ nhiên tốn công, nhưng nếu kéo xuyên
qua tấm hàng nhiều lần như chỉ thì kim- tuyến sẽ bị xơ đứt ,
hoặc kéo theo những sợi bợn nho nhỏ làm mất hết vẻ óng ánh
mỹ - thuật của nó . Những chữ đại tự trong một tấm liền lớn ,
nếu muốn thêu bằng kim -tuyến thi phải thêu riêng biệt từng
chữ rồi sau mới đinh vào . Vì nét chữ quá rộng có khi thợ
theu xếp đặt như kiều đồ đan bằng tre , nghĩa là chia nét chữ
thành nhiều ô vuông mỗi chiều chừng một phân , cử một ô đặt
sợi kim tuyến ngang lại một ô đặt dọc . Trông xa lấp lánh đều
đặn nét chữ lại có vẻ mạnh mẽ rất đặc sắc .
|'
d ) Kim kinh và chân chi hạt bột : Trong xã -hội tồn -trọng J.
thần …quyền như Việt-nam thời xưa , người ta còn nghĩ ra nhiều
cách tô điểm các đồ tự khi đề làm tăng thêm vẻ uy nghiêm
của nơi thờ tự. Ngoài việc dùng chỉ màu , chỉ kim tuyến ,
thợ thêu còn nghĩ ra cách đánh thêm lên nghi- môn , tàn , lọng
nhiều loại kim kính và các tua chân chỉ , hạt bột ngũ sắc.
Kim kinh là những mảnh kim loại tròn và muỗng , lớn nhỏ
như hạt đỗ đến lớn bằng chiếc nút áo , được đính vào các
đường viền xung quanh bức thêu . Trên cái tàn hay trong
lòng chiếc lọng người ta cũng gắn kim kỉnh bên những ngư
bông ngũ sắc luôn luôn rung rinh theo làn gió .
Chân chỉ hạt bột có thể coi như một thứ « dentelle w
bán sẵn đề đinh vào phần dưới tấm nghi mòn hay những
14 2.09.
cải tàn , cái tán cho thêm vẻ mềm mại , thành tu . Tua
chân chỉ hạt bột gồm 2 phần : trên và một thử lưới n
bằng chỉ , thường dùng màu đỏ sau cho nồi . Dưới là những
chùm tua , vốn là chân những lọn chỉ đan bên trên . Hai phần
này cách nhau bằng một hàng hạt bột ngũ sắc , lớn bằng hột sen
Những hạt này tương -đối nặng nên một làn gió nhẹ thoảng qua
cũng đủ làm cho những chùm tua phía dưới lay động mãi
không thôi .
Dưới ánh đèn mờ ảo , những mảnh kim kỉnh lóng lánh

trên hàng tua chân chỉ hạt bột ở tấm nghi mòn hay những cải
tàn , cái lọng cắm hai bên kỷ thờ đã tác động mạnh đến tìm
hồn người dự lễ . Về phương diện mỹ thuật, kim kinh cũng như

chân chỉ hạt bột tuy tầm thường nhưng nhờ bàn tay khéo léo
của người thợ đã tô điềm cho những bức thêu thêm phần khả ái ,
III . TƯƠNG LAI NGHỀ THÊU SẼ RA SAO ?
Chúng ta đã thấy trong quá -khử nghề thêu tay không thể
phát triển vì người thợ Việt- nam thiếu sáng-kiến , chỉ muốn
Máy cô thợ thêu trong một nhà hàng ở Thị-Nghè (Hội Cầm Tú).
MỘT NGÀNH TIỀU.CÔNG- NGHỆ... 61
bắt chước hơn là sáng-tác . Chủ thì ít vốn và chưa biết cách to
hợp thành công-ty . Còn triều -đình đáng lẽ phải nâng đỡ , khuyến
khích nhân -tài lại làm thui chợt vì cưỡng ép thợ khéo làm việc
riêng cho hoàng tộc .
Ngày nay tuy đã khôn ngoan và được tự- do hơn nhưng

nghề thêu vẫn gặp những khó -khăn tương- tự ở địa - hạt tài-chánh
và mỹ - thuật .
Theo một số nhà thêu ở Thị - nghè thì lương tháng một
cô thợ khéo chỉ trên dưới 10 ngàn đồng . Trả cao nữa thì không
có lãi vì số hàng tiêu - thụ không khi nào vượt mức dù gặp dịp
tết nhất . Đã thế hàng sản - xuất ra lại không thề bán trực tiếp
mà phải gửi bà con có cửa tiệm trên phố . Trừ đầu , trừ đuôi
vốn liếng lại nằm đấy, nên lờ lãi chỉ đủ ăn không ai nghĩ đến
việc khuếch trương gì nữa.
Thợ thêu Việt-nam (Hội Càm Tú ).
Đó là trường - hợp những người đã cải tiến quay ra thêu

ảo , thêu khăn bàn , trải gường , v.v... Họ vẫn dùng những đề tài
cô- truyền như rồng phượng, chữ thọ , hoa bướm nhưng giản -dị
hóa đi nhiều không dời độn kỹ - lưỡng để đỡ công .
4 2 . " * THI NHA mấtđira đất đối v
1
62 KHAU CẢ TẬP Sai
Cũng vì vậy số thợ khéo chỉ có phần sút giảm chư khung
gia tăng. Một ông trong hội Cảm -tủ cho biết trước đây có người
đã sang Pháp tìm hiều đường lối kinh doanh . Được một hãng
đặt làm một số hàng khá lớn , nhưng xét ra không thề cung- cấp
đều đặn và đủ số lượng nên ông đành hủy giao kèo 1
Về phương diện mỹ thuật , ngày nay ta có chỉ tốt , đủ màu

sắc lại không sợ lem . Nhưng ta vẫn thiếu mẫu thêu , vẫn thiếu
những họa sĩ chuyên -môn nghiên cửu cách diễn tả qua đường
kim mũi chỉ. Phải chăng nghề thêu đem lại ít hoa lợi hay nó
không hấp dẫn bằng những ngành mỹ -thuật khác nên chẳng họa.
sĩ nào chú ý tới
Nếu có những vị Mạnh thường quân sẵn sàng nâng đỡ
tài- chinh , những hội đoàn thiết - tha đến mỹ-thuật cổ truyền
khuyến-khích bằng những cuộc triển lãm , những giải thưởng
thì may ra ngành mỹ- thuật này mới có cơ hội phục- hưng được .
Mong lắm thay !
MỘT NGÀNH TIỀU -CÔNG NGHỆ ... 6:
3
RÉSUMÉ :
L'auteur retrace l'histoire de la broderie qui remonte à la
plus haute antiquité. Ce-fut Si Ling Che . femme de Hoang-ti ,
qui inventa la broderie, et c'est elle qui enseignait au peuple l'art

d'élever des vers à soie et le tissage de la sole. Mais il était
strictement défendu de les divulguer aux autres pays.
Pourtant au 3è siècle après J.C. les pays voisinants tels la

Corée, le Japon et le Viet Nam réussirent à découvrir ce secret.
Au Viet Nam , la sériculture ne s'est effectivement développée

que pendant le Xe siècle au Nord Viet Nam, et la broderie
ne s'est propagée qu'au début du XVIe siècle grâce à l'effort
d'un ministre de la cour, Lé Công Hanh, originaire de Hà
đông , envoyé en ambassade en Chine par le roi Le Chiêu - Tông
(1516-1527), qui a pu apprendre le métier de fabricant de para

sols et la broderie, qu'il enseigna à son retour aux habitants des
villages de Thượng phúc et Hiền lương .
L'auteur décrit ensuite la technique de la broderie et parle

de l'avenir de ce métier.
** *** ****** game goo
TÍN NGƯỠNG ĐỒNG BÓNG
(Tiếp theo số trước )
TRẦN -THI-NCỌC - DIỆP
NHỮNG GIAI - ĐOẠN PHẢI TRẢI QUA ĐỂ TRỞ THÀNH
ÔNG ĐỒNG BÀ ĐỒNG
Trong tất cả tin đồ đồng bóng có thể chia làm ba trình.

độ tín ngưỡng khác nhau . Trình -độ « nhẹ » nhất là những
người chỉ đến lễ bái ở các đền vào những ngày sóc vọng hay
những khi họ gặp các việc không may . Họ tin -tưởng có thần
linh xem xét hành động của họ nên họ cần lễ bái đề cầu nguyện
xin xỏ một điều gì . Bình thường họ không năng đến đền , sự
tin -tưởng của họ không cuồng -nhiệt và tha –thiết lắm . Hạng thử
hai là các “ con nhang » tức là những tín -đò đã làm lễ đội bút
nhang . Hạng thứ ba là « đệ - tử » hay là 4 ghế đệm » đề các

« ngài » « ngự đồng ». Tất cả các “ con đồng đệ tử » hay
« binh lính » của Mẫu đều cho rằng không phải tự nhiên họ
xung - phong làm công việc đó . Họ phải « ra hầu » , « ra đồng

vì căn cơ của họ quá nặng. Họ được các Ngài chấm làm lính
hầu và họ không thể chối từ. Vì nếu chối bỏ cái nhiệm -vụ
đó họ sẽ phải gánh lấy nhiều tai họa . Vì vậy khi một người
đã bị các Ngài chấm rồi thì sớm muộn gì cũng phải lo thu
xếp đề ra trình đồng. Tôi nói là thu xếp vì công việc ấy
không phải là giản dị mà trái lại phiền -phức và nhất là rất
tốn hao . Có nhiều người vì nghèo không thu xếp nồi cử
phải làm sở khất quanh năm . Bù lại sự hao tốn họ sẽ được
các Ngài ban phát bồng lộc, đó là mọi sự may mắn mà họ sẽ
được hưởng . Khi đã được chưvị thần -linh chọn và muốn
+
TÍN NGƯỠNG ĐỒNG BÓNG 65
trở thành đồng phải trải qua 2 lễ cầu -thiết : đội bát nhang và
ra đàn tứ phủ . Có làm xong những nghi- lễ này thì sau đó mới
sắm khăn chầu áo ngự mà hầu - hạ các Ngài được .
LỄ ĐỘI BÁT NHANG
Khi một tín đồ đồng bóng thấy mình gặp nhiều sự không
may , hết việc nọ đến việc kia như đau ốm , làm ăn thất bại , vợ
chồng xích -mich , con cái nuôi không được , hao người tốn của
v.v ... Lễ bái ở các đền phủ không khỏi , làm bao nhiêu sở sảm
hối vẫn không thoát qua , bấy giờ họ sẽ nghĩ rằng căn -cơmình
quá nặng phải ra « đầu » các quan thì mới khỏi . Lễ sơ khởi
là lễ đội bát nhang. Lễ này không tốn kém bao nhiêu . Người
muốn đội bát nhang phải nhờ ông sư ( 1 ) ở nhà đền , hay thầy
viết sở coi tuổi đề biết mình thuộc căn cơ nào, phủ nào (vì có
tử -phủ và người nào cũng thuộc một trong hồn phủ đó) quan
cai đầu đồng là ai .
Thí-dụ : Tuổi Canh -thìn thì thuộc căn Bơ phủ (phủ

thoải) quan cai đầu đồng là ông hoàng Bơ. Tức tuổi ấy là
ghế của ông hoàng Bơ .
Những người viết sở hay sư trụ - tri ở đến thường biết
chút ít về bói toán . Họ sẽ đoán xem vận mệnh của tínđồ đỏ
như thế nào đề biết căn nặng hay nhẹ và đề quyết đinh, đội
mấy bát nhang , làm lễ vào mùa nào . Khi đã chọn được ngày
tháng thích hợp rồi thì người sắp làm lễ trao cho người trụ trì
ở đền một số tiền đề lo việc cổ bàn hoa quả , nhang đèn , có

hoặc không có hình nhân thế mạng và sớ đề dâng lên các phủ .
la:
Trước mấy hôm ra lễ phải kiêng cữ, dọn mình cho sạch sẽ . 4
Đến hôm ấy nhà đền làm mâm cỗ dọn lên bàn thờ với nhang
đèn hoa quả . Người đội bát nhang ăn mặc sạch sẽ thường thì
áo dài trắng, đốt nhang khấn lễ trước khắp các bàn thờ xong
trở lại ngồi xếp bằng trước giá hầu . Hai tay đè ngửa trên bắp
( r ) Người coi giữ đền là một ông hay bà đồng đền . Ngoài ông hay bà đồng
đền có đền lại còn có sư trụ trì
45 5
3. A
ALK 2.A
14
When
Bàn thờ mẫu với lễ vật.
vế, mắt nhắm , đội khăn phủ diện màu đỏ , Bà đồng đền hoặc
các hầu dâng phụ giúp buổi lễ hôm ấy sẽ đặt lên đầu người
đội bát nhang một cái chân nhang tròn trên đề mâm bát nhang.
Mỗi bát nhang có cắm một cây nhang và có dán bảng tên của
con nhang viết bằng chữ nôm , chữ Hán hoặc chữ quốc ngữ . Bát
nhang tốt xấu , lớn nhỏ tùy theo ý muốn của người đội . Có khi
tất cả bát nhang cùng cỡ, có khi có bát lớn đề chính giữa . Đội
mấy bát là tùy theo căn mạng tuổi tác . Sư cụ hay cung căn
đọc sở, trong khi bả đồng hay a hầu dâng » vịu mâm nhang
TÍN- NGƯỠNG ĐỒNG BÓNG 67
miệng luôn lâm - râm khấn vái trong tiếng đàn tiếng hát tiê
của cung -văn .
Hầu dâng đang khấn vái
Trong 5 hay lâu lắm là 10 phút sau , người đội bát nhang
bắt đầu đảo. Thân mình vẫn giữ nguyên nhưng đầu có vận động
đảo tròn , ban đầu từ từ nhè nhẹ lần lần nhanh hơn rồi trở lại
trạng thái ban đầu và ngừng lại. Thời gian đảo kéo dài lắm
chừng 2 phút. Các bát nhang không ngã được vì có người phụ
vịn . Người đảo it, có người đảo nhiều, có người không đảo gì
cả. Trường- hợp những người đảo it hay không đảo về sau nếu
$
có lên đồng thì trước khi hầu bóng họ thường phải đảo lại các
bát nhang. Trường -hợp người đội bát nhang đảo nhanh tức là
đã được ở các Ngài hoan -hỉ chấm » thế nào rồi cũng phải ra
đồng .
Các bát nhang đó hoặc đặt trên các giá đề nơi nhà đền
chăm sóc hoặc đem về nhà tùy ý con nhang . Nhưng thưởng thì
ai cũng đề lại đền , và như vậy gọi là « có chân nhang » ở đền
X hay Y chẳng hạn . Vì vậy đến bất cứ đền nào ta cũng thấy
đầy dẫy những bát nhang đặt la -liệt trên các kệ ( bệ) dọc bên
vich đèn .
Đối với người nghèo họ không làm lễ đội bát nhang riêng
như vậy mà họ lựa ngày nào cửa đền có người hầu bóng , họ
sẽ đến xin làm lễ đội bát nhang . Như vậy có hai cái lợi : một
là khỏi tốn tiền mâm cỗ , hai là lại được các Ngài về chứng sở
cho. Có người sau khi đội bát nhang về nhà cử hay dở dở ương
ương , nhảy múa như điên loạn , hoặc đau ốm bịnh tật nhiều
hơn . Như vậy tức là căn -cơ quả nặng phải làm lễ trình đồng rồi
ra hầu bóng thì mới khỏi . Có người ngược lại sau khi đội bát
nhang thì khỏi hẳn tai ương . Khi gặp những chuyện không may
đề khấn vái cho qua khỏi , họ lại phải làm lễ tôn nhang trở lại .
LỄ TRÌNH ĐỒNG
Như trên đã nói sau khi đã tôn nhang mà mọi việc vẫn
không có gì thay đổi hoặc có khi lại còn trầm trọng hơn trước
thì các tín - đồ đồng bóng thường cho rằng như vậy là căn quả
nặng phải ra đàn tử phủ sơn trang đề chính -thức trở thành ghế
đệm cho các Ngài thì mới khỏi được . Họ quan niệm rằng sở
dĩ gặp những điều không may nhất là bịnh hoạn là tại các
Ngài đã chấm mà không chịu ra đầu các Ngài nên bị hành , chỉ
cần ra đàn xong là khỏi .
Lễ này có mục -đích trình diện con đồng với chư vị mẫu
mẹ vua cha , với các ông hoàng bà chúa . Mở dàn đề ra trình .
diện với 4 phủ và sau lễ ấy thì mới được chính thức làm ghế
đệm đề các Ngài về phản bảo và làm việc quan . Lễ này tương
đối phải chịu nhiều tốn kém . Người nghèo thì a đàn mỏng lễ sơ » ,
người giàu thì tổ -chức rình -rang hơn . Khoảng 1964 một đàn to
nhất có thể tốn kém khoảng 50 ngàn đồng , và hiện nay một đàn
nhỏ nhất cũng phải tốn hẳng 100 ngàn . Thường tín - đồ chỉ đưa
tiền cho nhà đền , nhà đền sẽ lo hộ cho tất cả mọi lễ-vật . Cuộc
lễ tổ -chức trong 2 hoặc 3 hôm . Ngày đầu gọi là lễ mở đàn hay

mở phủ , ngày thứ hai có hoặc không , đề cách khoảng chử
không có lễ -nghi gì quan -trọng, và ngày cuối là ngày tiễn đàn
sơn trang nên họ nói « tiền tử phủ , hậu sơn trang ». Lễ này
cần rất nhiều lễ -vật như : hoa quả đề bày trên khắp các bàn
thờ , thường dùng nhất là hoa huệ trắng. Đặc - biệt bàn thờ trước
giá hầu họ hay cắm hoa hồng . Có khi người ta lấy tiền giấy
kết thành hình con bướm mắc vào các cảnh huệ đề « các Ngài
dùng những cành huệ ấy mà phát lộc . Rất nhiều trái cây đủ
loại bày thành từng mâm . Một vài mâm đặc - biệt mà buồi hầu
bóng nào cũng phải có : đó là một mâm quạt , mâm lược và
gương soi đề dâng cho giả cô Bơ phủ . Một mâm hoa quả như
ớt , ôi , khỏm , chuối , v.v... gọi là lộc sơn trang đề dùng cô Bé

Thượng Ngàn ; một màm kẹo bánh ; đồ chơi trẻ con đề dâng
cho giá cậu ; một mầm trứng , oản , thịt luộc đề dâng « ngũ hồ
năm dinh » ; kẹo lạc , trà tàu và thuốc lá mà đầu thuốc có
phết một loại nhựa (thuốc phiện ?) để dâng giả ông hoàng bảy.
Loại lễ vật thứ hai là đồ mã . Bắt buộc phải có một đài
sơn trang nhỏ hay lớn tùy theo ý của người ra đàn . Đài sơn
trang là một cái động nằm trong khu rừng âm - u , trong động có
các nàng tiên nữ theo hầu bà chúa Sơn -trang, có người gảy đàn ,
,người múa hát , v.v ... Tất cả đều bằng giấy , có thể thèm bớt ,
đẹp , xấu tùy theo sự khéo léo của người hoa man . Bốn hình
nhân thể mạng lớn bằng hình người thật hoặc nhỏ thì cũng
bằng 1m chiều cao , mặc sắc- phục khác nhau : xanh , đỏ , trắng,
vàn laser và banner aka 4 nh Mỗi hình
24
thoi ( 1 ), một lốt (2 ), một ngựa , một voi , rất nhiều cổ mũ bảy
trên bàn thờ hay treo trên trần đền và thật nhiều thoi vàng .
Loại lễ- vật thứ ba là một mâm sở, 4 quyền số, 4 nghiên
son , thỏi mực , bút lông . Mỗi số dành cho một phủ .
Trên bàn thờ trước bệ hầu người ta thiết lập 4 phủ . Đó
là 1 dãy lụa xanh , đỏ , trắng, vàng trải dài trên bàn phủ xuống
tận đất. Mỗi vuông lụa ngang khoảng 7 đến 9 tấc, dài chừng
2 ,m50 . Những vuông lụa đó phủ kín đề che giấu bèn trong là 1
cái thau , 1 cái gáo múc nước đề trên thau , một hũ nước dân
miệng kín lại bằng một tờ giấy cùng màu với phủ , một mâm
gạo, trứng, thuốc lá , trà tàu , một hộp trầu cau . Tất cả đều mới
và đều cùng màu với phủ.
Bên ngoài đền có bày một mâm gạo , trứng, muối và cháo
đề cúng chủng - sinh .
Khi mọi lễ vật đã xong xuôi rồi cuộc lễ sẽ bắt đầu .

Thường thì lúc 10 giờ sáng . Có lẽ đó là giờ thuận tiện để kịp
nấu nướng mảm cổ và bày - biện lễ vật . Cuộc lễ bắt đầu bằng
một buổi hầu bóng . Người ra đàn phải nhờ bà đồng đều hoặc
một người quen nào đó đã là ông hay bà đồng rồi hầu mở phủ
dùm cho . Có khi hai hoặc nhiều hơn ông bà đồng cùng hầu mở
phủ , hoặc không mở phủ thì cũng « hầu cho vui » . Người ra
đàn phải mang theo những y - phục mà mình may sắm đề trình
đồng . Những y -phục này chỉ có giá- trị khi đã dâng lên và được
các Ngài « chứng » bằng cách điềm dấu nhang lên trên đó.
Trong khi bà đồng sửa soạn hầu mở phủ thì cung -văn
đọc sở và người ra đàn lễ bái trước tất cả các bàn thờ , xong trở
lại ngồi chầu nơi bệ hầu đề khấn vái luôn miệng và để chờ nghe
« các Ngài phản bảo .
( 1) Thoi : thuyền bằng giấy hoặc có khi là tàu giấy .

TÍN.NGƯỠNG ĐỒNG BẰNG 71
Buổi hầu như thường lệ ( 1 ), là đồng hầu trước tiên là

Tam -tòa Thánh Mẫu . Rồi , đến giả quan . Giả này quan trọng .
nhất vì các quan mới mở phủ còn những giả khác chỉ về chứng
đàn mà thôi . Bởi vậy bà đồng hôm ấy bắt buộc phải hầu giả
quan , còn các giá cô, cậu , v.v... gọi là hầu cho vui , muốn hầu
hay không là tùy ý.
PRÁŠKA ŽALN
Giá cô Bơ
Mồi phủ có một quan cai đầu đồng và quan nào thì mở
phủ ấy. Thí- dụ : Quan Bơ phủ về mở phủ thứ ba , sắc trắng. Sau
( r) Sẽ trình -bày rõ những diễn -tiến và nghi- lễ của một buổi lên đồng trong
bin
AKÉRT
12 KHAO CO TAP SAN
Giá cậu
những nghi- thức thường lệ , quan cầm một bỏ nhang đốt cháy ,
tay trái cầm chéo khăn và « chống nạnh ». Quan dậm chân , hét
một tiếng to, lúc ấy chiêng trống nồi lên dồn dập . Quan cầm bó
nhang , xoay xoay trước bàn thờ và 4 phía , tiến đến các phủ
cũng làm dấu điểm nhang . Đoạn ngồi xuống , nghe cung văn
đọc sở, đọc xong dâng mâm sở lên cho quan điểm nhang, quan
kiêm số bằng cách chấm bút son vào các sò . Rồi đứng dậy
tiến tới phủ của mình , quan dở khăn choàng phủ ra , hầu dang
xếp khăn lại đặt trở lên bàn thờ. Quan lấy vài miếng trầu cau ,
khi đã điểm nhang trên các vật ấy . Quan lấy gáo chọc thủng
nắp thổ nước mức 4 gáo đồ vào thau . Như vậy là mở phủ xong,
quan trở lại chỗ hầu , nghe văn , ban lộc và « xa giả hồi loan .
Các quan ở phủ khác cũng đều làm giống như thế . Và khi đã
mở xong 4 phủ tức là buổi lễ mở phủ đã xong . Suốt trong buổi
hầu , người ra trình đồng phải hì-hục khẩn vải và quấn - quít bên
cạnh người lên đồng . Các quan mở phủ hay chứng đàn xong
và ban tài lộc , phản truyền hay chữa bệnh cho người ra đàn
nếu có ――― nhân vật được hưởng phúc lộc được các Ngài
huệ -có nhiều nhất dĩ nhiên là người ra đàn .
Sau phần nghi- lễ chánh , nhà đền bảy tiệc thết đãi linh
định . Có thể tiền đàn ngay ngày hôm sau hoặc đề cách một
hòm . Nếu đề cách thì người ra đàn cũng chỉ đến lễ bái thôi chứ
không có nghi lễ nào chánh thức.
Lễ tiền đàn cũng thường được tổ -chức vào buổi sáng

khoảng từ 4 giờ đến 11 giờ. Trong khi bà đồng ở bên trong sửa
•
soạn hầu tiễn , thì ở bên ngoài cung - văn đánh đàn , chiêng trống
và đọc sứ làm lễ tiền Thò công . Người ra đàn lễ tạ khắp
các bàn thờ . Các mâm cổ mặn được bày củng trước các bàn thờ.
Vẫn có dĩa gạo , muối , trầu cau , chảo đề ngoài sân củng chúng.
sinh . Trước đầu các voi , ngựa , thuyền đều có đề bát nhang .
Củng xong bà đồng bắt đầu hầu tiễn .
Buổi hầu này cũng giống như buổi bầu chứng đàn mở
phủ . Nhưng cần nhất là một quan tiễn đàn . Tiễn đàn xong tức
là lễ tất . Hầu thêm cho vui hay không là tùy ý các bà đồng . Khi
quan nào chịu tiễn đàn thì quan sẽ chửng sở và ra lịnh cho hầu
dùng cắm một thanh gươm và một cây cờ sau lưng . Tay trái
quan cầm một góc khăn và chống nạnh , tay phải cầm một góc
khăn và một bỏ nhang to đốt cháy . Quang -cảnh thật là rộn rịp .
Chiêng trống nồi lên dồn dập , mọi người vội vàng bảy hết đồ
mã ra xếp dọc hai bên cửa đến hưởng về phía đường đi . Quan
1a Serpm gNSENTRA^**
71 KHẢO CÓ TẬP SAU,
cho các hình nhân , những bông vạn - thọ được xẻ nát ra trộn vào
gạo muối rải tiền các đồ mã và rải cả 4 phương . Quan cầm cờ

mua quay và miệng hét « hả , hả... ». Quan rải rượu và cắm
nhang lên hình -nhận và đồ mã . Ra lệnh cho mang tất cả đi hóa.
Trong khi bên ngoài các đồ mã được đốt đi , khỏi tỏa mù
mịt , chiêng trống dập-dồn , thì bên trong quan trở lại ngồi trên
bệ hầu, uống rượu , nghe văn , phát lộc và thăng . Buổi lễ ra đàn
hay trình đồng như vậy là hoàn tất.
Người ra đàn có thể hầu bóng ngay hôm đó . Và bắt đầu
từ đó họ đã trở thành một a con đồng ». Tuy vậy những lần đầu
hầu bóng họ vẫn thường đảo lại bát nhang và xin quẻ âm dương.
RÉSUMÉ :
Au Viet Nam comme ailleurs, subsistent des pratiques

d'un culte caractérisé pour l'adoration d'un vaste panthéon
de génies et par des séances de médiums.
La présente étude examine les phases qu'un initié doit

passer pour devenir médium, c'est-à-dire les cérémonies qui
consistent à porter sur la tête des bols de baguettes d'encens ,

et à se faire connaitre à tous les génies qu'on peut être médium.
NHỮNG PHO TƯỢNG ĐÁ KIÊU LA
LÀ
NGUYỄN -BÁ- LĂN
Hồi giữa năm 1967 một phái đoàn Viện -Khảo.Cô gồm có
Kiến-Trúc -Sư Nguyễn Bá -Lăng và Giáo Sư Nguyễn - Văn - Luận
ra Huế đã nhận thấy ở những ngôi miếu như Am Cây -Khói ( 1 )

và miếu Quảng - Oai (2) có những tượng đá chạm -trò lạ mắt
chưa từng thấy sách bảo nào nói đến .
Nói là tượng không đúng hẳn vì đây là những phiến đá

hình thù không nhất định nhưng có một hay hai mặt khá bằng
phẳng được chạm trô thành những hình người ngồi , đứng
•
hoặc đang đi tùy theo hình thẻ của mặt đá. Tại am Cây -Khỏi
có 4 phiến cao khoảng 40 cm đến 60 cm và rộng từ 30 cm đến
40km . Ở miếu Quảng-Oai chỉ có một phiến nhỏ cỡ 20cm x 30cm .

Điều làm người ta chú -ý trước hết là những hình tượng điều
khắc ở đây trông khá thô -sơ có quái nhưng lại có nét sinh
động đặc-biệt . Mỗi hình tượng người có một tác động riêng kề
cả ở thế ngồi. Cách phục sức cũng rất kỳ lạ . Có pho mặc áo —

có pho ở trần , nhưng tất cả đều mặt tròn và đội một thử
mũ trang hoàng bằng những viên tròn nỗi tựa như những
hòn bi kết hợp thành 2 hay 3 vòng chung -quanh mặt giống
như 1 bông hoa hướng dương cảnh tròn. Đây có thể là :
a Những vị thần linh vì ở 1 phiến đá hình bầu dục có chạm 1

người ngồi trên bệ tay cầm tràng hoa bên cạnh có người nhỏ
( z) Am Cây Khỏi : Ở đường Chj-Lăng Huế . Ở đây có một cây cổ thụ thân
rồng , người ta thấy khói bốc lên nên gọi tên am như vậy .
1 e ành hi tân h vi
< in it . 一般
76 KHẢO CỔ TẬP
hơn đứng hầu . « Pho tượng này tục trong thế đang bước ( i)
-
b / – Và là những vị nữ thần vì nếu ta đề ý ở 2 pho tượng
khác cũng tạc theo thể ngồi sẽ thấy những pho này minh ở
trần đề lộ nhũ hoa -- 1 pho bụng phệ người béo trông tựa
một nhi đồngmập mạp bụ bẫm phải chăng là đề tượng trưng

cho sự phì nhiên sung mãn . Một pho ôm những trái cây ở trong
lòng và ngồi theo 1 thế yên nhiên tự tại , có lẽ pho này biểu
trưng cho sự đầy đủ mãn nguyện .
211
Tượng lạ ở Huế
F
NHỮNG PHO TƯỢNG ĐÁ KIÊU LẠ
Cái vẻ đầy -đủ mãn nguyện này còn được thể hiện ở pho
thử tu hình dung một người đang bước đi , tay ôm , tay giơ,
những trái cây ? Pho này đội kiều mũ trông giống như của sắc
dân Ami ở Đài Loan ngày nay với 3 tầng bông tròn ở trên đầu và
2 giải tua dài ở 2 bên mặt rũ xuống 2 vai . Tiếp theo là 1 vòng dây
chuyền dài hay vòng hoa kết hợp bằng những viên tròn đeo ở
trước ngực . Cũng 2 bên và bên dưới vòng này còn có những
- trong khi cánh
hình tròn to nhỏ được cánh tay trái ôm đờ
tay phải ép một bên mà 1 bàn tay thì giơ cao lên 1 số những
viên tròn khác . Phải chăng đây là những trái cây — những cái
hình tròn to lớn hơn hết mà bàn tay trái đỡ ở dưới bụng lại có
nét khắc mường tượng như một đồng tiền lớn , khiến ta có thể
suy -tưởng có thể đây là người tượng trưng cho sự phì nhiêu
phong-phú -
— một thần tài thần thịnh - vượng như những vị thần
Yaksha (nam thần) — Yakshini (nữ thần ) của Ấn -Độ nguyên là
những thổ địa thần phù hộ cho ruộng vườn mầu mỡ 11 – cây trái
xun - xuê mà ở đây đã chịu ảnh hưởng chăng ?
Yaksha và Yakshini lúc thì được coi là Thần cây , thần hoa
mầu , lúc thì được coi là thổ địa và thần các phương hướng , là
vị thần hộ trì các đền miếu nên nhiệm vụ và hình dạng thay
đồi khác nhau .
Về thời xưa , Yakshini thường được hình dung là vị
nữ thần của mùa màng và phi nhiều . Dáng điệu của vị nữ

thần này vì vậy nhắc lại 1 truyện các sự tích dân gian . Theo
đó thì cây Acoka tức thì nở hoa khi chân của người phụ nữ trẻ
đẹp đụng đến thân cây .

-
Được hỏi về nguyên lai của những vật điêu khắc này
những người ở đây không nói rõ xuất xứ mà chỉ nói rằng
đó là những lượng Chàm . Ông Ưng - Tương (quản thủ Viện -Bảo
Tàng Huế) sau một thời gian dò hỏi cho biết là những pho
( ) Yaksha -- Yakshini : những vị thần tối có của dân gian Ấn Độ là

những vị “ thần hoàng " đem lại sự phì nhiêu thịnh vượng và hình như được dân
chúng Ấn thờ phượng trước khi có Phật-Giáo .
Slov hade ju pusing ' ' ' '' ཨུ
tương bỉ trên đ .. được tìm thấy ở Xã PhuLong , huyện Hương .

Thủy ( Thừa Thiên ) gin phi trường Phu -Hai . Và khi CỎ KHI
Dufreisne trước đây đã có thu thập được 1 số đề tại ô tư thất
dường Cao Bá Quát Huế .
Tại một vài địa - điềm ven bờ sông Hương và tại Bình.Định
(miền Bồng - Sơn ; TamQuan ) cũng thấy loại điêu khắc này .
Những loại này chỉ giống những tượng Chàm tới nay được
biết ở chất đá cũng là sa - thạch màu hung nâu , còn đề tài và
đường nét mô -thức có thể nói là khác hẳn . Có người cho rằng
đây là những di-vật điêu khắc Chàm thời sơ-khai hoặc thuộc
¡ về thời đại sau cùng khi đã suy - vi . Thiết- tưởng cho đây là sản
phẩm của thời đại suy vi (tức là vào thời đại sau cùng) thì
không mấy có lý vì vào thời đại này chỉ nhắc lại những đề.
tải của thời trước đã có sẵn , tức là tạc những vị thần theo tinh
thần Bà La Môn giáo, thì dù đường nét này có vụng về đi
nữa vẫn có thể nhận định ra được . Ở dày tuy mô - thức có vẻ
« hoang dại phảng phất như những tượng thần linh ngoài
hải đảo Thái Bình -Dương nhưng đường nét lại sinh động đầy
nhựa sống của một nghệ thuật bắt đầu hình thành . Vũ lại nếu là
thời kỳ suy- vi tức là vào thời kỳ sắp tan rã của vương quốc
Chiêm - Thành có thể là bắt đầu vào thế kỷ XV thì riêng tại miền
Huế , Thừa Thiên này bấy giờ cũng không còn bao nhiêu người
Chim đề tạo ra những vật điêu khắc này .
Vậy ta có thể tạm kết luận không quả táo bạo rằng đây là
những vật điêu khắc bình dân đề phục vụ nhu cầu tin ngưỡng
của dân -gian sống bằng nông -nghiệp cần sự hộ- tri của những
vị « thô địa thần »» hộ- tri cho lúa , hoa màu được tươi tốt ,
•
cây được đầy hoa sai trái , đời sống được đầy đủ ấm no mà tục
thờ phụng đã phổ thông hầu như với tất cả các dân tộc ở bản
đảo Ấn Hoa về những thời xưa .
Và nếu là những vật điêu khắc của Chiêm Thành thì phải
là vào những thời kỳ sơ khởi của nền văn hóa này trước kh
NHỮNG PHO TƯỢNG ĐÁ KIỀU LẠ 79
có sự du nhập của Phật Giáo và Bà La -Môn Giáo . Tuy nhiên
máy pho tượng trên đây chưa cho phép kết luận một cách cụ thể
về sự hiện diện của một nền mỹ - thuật và lịch- sử mà chúng ta

còn cần phải nhiều chứng tích khác cùng nhiều khảo cứu
thấu đáo hơn nữa ...
DES SCULPTURES D'UN STYLE ÉTRANGE.
Au cours de l'année 1967 une mission de l'Institut de

Recherches archéologiques a fait attention à des pierres
sculptées de personnages d'un etrange style.
D'après les habitants de la région ce sont des sculptures
chames mais elles ne se ressemblent pas aux pièces chames
connues jusqu'alors tant par leur styte que par les sujets
traités.
M. Nguyễn-Bá-Lăng, chef de la mission, pensait qu'elles

devraient être les vestiges d'un art primitif et les représen
tations des ' génies tutélaires », les génies de la fertilité et de la

fécondité que les anciens habitants de la région vénéraient.
GÒ -SÀNH : MỘT TRUNG- TÂM SẢN XUẤT ĐỒ GỐM
TẠI BÌNH ĐỊNH
NGUYỄN - BÁ-LĂNG
Do sự báo -cáo của Ông Nguyễn - Hượt ngụ tại Qui- Nhơn
về việc phát hiện 1 trung tâm sản xuất đồ gốm . Vào tháng 03/1974
một phải đoàn Viện -Khảo -Cò gồm các Ông NGUYỄN -BÁ -LĂNG ,
Giảm -Đốc - ĐOÀN.VĂN.XUẢN : Chánh Sự Vụ . NGHIÊM
THẦM : Quản - thủ Viện -Bảo Tàng Quốc -Gia Sàigòn đã đến
Gò Sành ấp Phú Quang, xã Nhơn Hòa , Quận An -Nhơn , tỉnh

Bình.Định đề quan sát tự sự.
Địa điềm này ở cách thị - xã Qui-Nhơn khoảng 20 cây -số

ngàn về phía Tây Bắc gần bên xa - lộ Qui - Nhơn - Pleiku . Ấp Phủ .
Quang gồm những xóm nhà lập trên những gò đất nồi trên
mặt đồng ruộng . Trong số có Gò- Sành là nơi đã phát hiện
được những đồ gốm mà các bảo loan tin là thuộc loại Celadon
và Annamese ( 1 ) . Thực ra ở đây từ lâu người ta đã đề ý và
lượm nhặt được nhiều những mảnh và đồ sinh vì vậy mà gò .
này được mệnh danh như thế. Rồi gần đây , theo lời người địa
phương cho biết thì người ta lượm nhặt được những chén bát
nguyên vẹn ở dưới lòng sông rạch và cả trên đất Gò ngày càng
nhiều . Gặp phong trào có người sưu -lầm đồ cổ , những đờ này
đem bán rất được giá nên nhiều người trong thôn ấp ra công
(1) Annamese : Danh từ đề chỉ loại đồ gồm của Việt- Nam có nước men
nét vẽ và cả hình dáng độc đáo.
Celadon : Ta gọi Đông - Thanh có nước men màu xanh rêu , giống sản phẩm
thuộc loại này của đời Tống - Trung Hoa . Tại Việt-Nam đã phát -hiện được nhiều
sảnphẩm này tại miền Đông - Sơn – ThanhHóa .
d… lời vườn đất quanh nhà và đã phát hiện ra được những
bảng chứng chứng tỏ rằng nơi đây là trung -lâm sản xuất đồ
gốm . Chẳng hạn có những cái ghè còn chứa đựng những chén
but cùng kiều , với những con kẻ ( kiềng) bằng đất , những chồng
bát (chén ) dính liền nhau và cũng có khá nhiều những chén
bát trong tình trạng nguyên vẹn nhưng méo- mó chứng tỏ đây
-
là những đồ bị loại ra sau khi rỡ lò – và những đống sành
nồi cao 1 mét rưỡi. 2 mét .
wwwwwww
MAMA
1 hồ do dân xóm đào bởi tìm đồ

xưa giữa những đồng sành
Đồ chế tạo còn gồm cả tô, hũ , lọ , dĩa , ngói hoặc vật liệu
kiến -trúc trông tựa như ngói dẹt dài và đầu nhọn . Có hòn
ngói mũi nỗi cao giống như kiều ngói mũi hài ở ngoài Bắc.
Đất nung gồm cả đất màu trắng và màu nâu xám tro
nhưng đa số làm bằng đất trắng . Có cái nâu đất, đỏ hồng nhưng
thật ra là mầu xám bị ôxyt hóa . Màu men gồm có từ màu
trắng – xám trắng — nguyệt-bạch – rêu - rêu
nhạt – đậm -
da lương - màu nâu. Nước men trông hoặc sậm xám hoặc
trơn bỏng. Tất cả đều không có trang hoàng bằng hình vẽ -
...
ngoại trừ 1 vài nét vạch thành những vòng tròn đồng -tâm song
hành theo miệng bát , hoặc có nét gợn nhấp nhô như những
vòng sóng song hành . Những nét trang điềm này đã được
người thợ cao hứng tạo ra trong lúc quay -nặn . Ở những tỏ
bát, hầu hết men không phủ -kin trong lòng mà thường đề lại t
vòng tròn không men . Tuy nhiên cũng có cái được men phủ
kín hoàn toàn . Màu men đôi khi tùy theo màu đất mà được thực
hiện ra màu sáng trong hay đậm đà hơn .
Chén bát và ghẻ tìm được
Ta có thể nhận định rõ đây là loại sản phẩm dân dụng

đáp -ứng nhu -cầu thực tiễn nên làm trơn tru không có bày vẽ
hoa hòe gì . Tuy vậy mà phẩm chất đồ gốm này khá cao xét
về kỹ thuật vàmỹ thuật. Như trên đã nói màu sắc phong -phủ -
nước men đạt đến mức trong sáng óng mượt 1 hình dáng chén
bát kẻ cả những chum lọ không tráng men trông đều đặn m

thanh đẹp .
Dân chúng ở đây đã đào xới nhiều chỗ thấy khá nhiều
đồ đã kẻ trên nhưng chưa thấy rõ những tưởng là : Phải chăng

ùng
GÒ SÀNH 83
như làm thềm nhà, lót đường mà phái đoàn nhận thấy ở rải
rác khắp nơi trong xóm . Có người cho rằng đó là những gạch
Chàm vì thấy to dày như gạch xây ở Tháp Chàm .
Đống sành to cao nhất ở giữa xóm trên có 1 cây thị mọc
trùm lên trên . Tại đây dân thôn đã đào những hố to sâu hơn
cả và lượm được nhiều ghè cùng những chén bát mèo dinh bị
hư hại – hoặc những đồ toàn hảo xếp đầy trong ghè có đậy
nắp. Những hố đào này cho ta thấy nếu tiếp tục đào bởi sâu
thêm chắc chắn còn thấy nhiều đồ lạ hơn nữa . Theo như các
-----
báo loan tin thì đây là đồ gốm Chàm nhưng lúc này chưa
thề xác định vội- vàng được vì :
-- Đồ gốm Chàm tới nay được biết chưa đủ đề nhận định
nét đặc thù về hình dáng nước men đề nghiên -cứu với các
loại tìm thấy Hòn ngói kiều mũi hài Bắc - Việt và những pho
tượng Phật nhỏ bằng sành tráng men tim thấy ở trong những
đống sành này tạo thêm điều phức tạp cho bài giải đáp .
--
Đồ phát hiện ở đây trong hình dáng nước men và cả
mặt sành không tráng men m không có vẻ xưa lắm -mặc dù
có chỗ mặt sành đất trắng hay xám đồi sang sắc hồng đỏ
theo thời gian đã bị oxyt hóa . Còn cây thị mọc trên đống sành
quan trọng nhất – cao khoảng 6m , 7 m có lẽ chỉ xưa độ chừng
1 thế kỷ trở lại. Hỏi những dân thôn vùng này không ai được
biết những lò gốm này có từ bao giờ và thôi hoạt-động ti bao

giờ.
Xét theo sự hiện diện những đồ đang làm ở đây , những
ghè đựng những chén bát chưa tráng men còn nguyên vẹn đầy
đủ , ta có thể suy ra là cơ sở tiều - công-nghệ này đã bị bỏ phế
bất thình lình do 1 biến cố thiên nhiên như bão lụt, hoặc xã .
hội như chiến -tranh chẳng hạn .
Những thôn xóm này ở hữu-ngạn sông Sên không cách

* .* *** $
đó sau thất DU NGOÀI Tom ( 0,5 vui này con cáp Trung Cu
Xã Nham - Lộc ở cach do khoảng h , phí thượng lưu cũng lu
1 trung lâm sản - xuất lò gốm và hình như có trang hoàng băng
nét vẽ .
Vậy công cuộc khảo sát sản phẩm tiêu công - nghệ phát
hiện ở vùng này còn cần phải nghiên cứu sâu rộng hơn nữa .
Ngoài ra cùng nhân dịp này , phái- đoàn Viện -Khảo - Cô

có đi thăm 1 địa -điểm có tích khác tại quận Phù Mỹ ( Bình định ) .
Địa điểm được nghi ngờ chôn dấu cô-vật là 1 thửa đất nằm trên
cảnh đồng ruộng lúa gần đường xe lửa và ở sát cạnh 1 hố bom .
Sau khi đào thử khoảng 1 thước sâu - phái đoàn Um được 1
số gạch vuông giống loại dùng xây Tháp Chàm được xếp thành
hàng như chân tường. Nhưng chỉ đào được đến đây thì công-tác
phải ngưng vì thời gian và điều kiện cho phép không đủ . Điểm
đặc biệt là tại Phủ -Mỹ , địa -điểm khai quật nằm cách không xa l
tháp hay miếu thờ của người Chàm – hiện đã đỏ nát — chỉ còn
lại nền gạch . Các lớp đất trong khu vực này sau khi đào xới lên
đề cày bừa đã đề lộ ra nhiều mảnh sành vỡ của các loại đồ sử
và đồ sành có trang hoảng .
Để kết luận qua chuyển công tác tại Qui-Nhơn , Phái đoàn
Viện - Khảo Cò đã ghi nhận 1 sự kiện khả quan trọng là tại Gò

sảnh và Phủ -Mỹ cũng như những địa điểm khác thuộc tỉnh Bình
Định có nhiều dấu hiệu cho thấy có thể có những di- tích lịch sử
và cò -vật còn chôn sâu dưới lòng đất. Như vậy muốn khai quật
phải có đủ chuyên - viên và phương tiện cần thiết. Nhưng những
cuộc khai quật quy-mô chưa thể thực hiện được trong tỉnh thể
hiện tại .
JAVAA ‫رن‬
‫ܕܪܠܬܬ‬
RÉSUMÉ : DÉCOUVERTE DES ANCIENNES

POTERIES À BÌNH-ĐỊNH
A la suite de l'annonce par les journaux de la découverte

des poteries chames a Bình Định - une mission de l'Institut
de Recherches Archéologiques a été rendue sur place au
cours de Mars 1974. La mission a fait des remarques
suivantes.
La localité de la découverte s'appelle Gò-sành - hameau

Phú . Quang - district An Nhơn province Bình Định .
Comme son nom l'indique (mamelon des Fessons de grès) on
y trouve partout des restes de poterie et de temps à autre on

faisait la découverte fortuite des pièces intactes - puis en ces
derniers temps par conséquence de l'achalandement des choses

anciennes-les habitants font des fouilles chandestines en
plusieurs points du mamelon . Les objets trouvés sont des pots

des jarres, des tuiles plates, des bols en grand nombre et des
cassettes quelquefois remplies des pièces en bon état ou encore
en préparation.
Quoique la plupart soit émaillée et de bonne fabrication ce

sont des productions pour usage populaire et elles restent
unies sans dessins de décor. L'argile employée est blanche

ou grise et le teint de l'engobe varie suivant les pièces du
blanc au crème - verdâtre — olive et brun. La forme de bols
est en général élégante et la silhouette des pot est harmonieuse.

L'identification du style et la datation restent encore à étudier.
VỀ VIỆC PHÁT HIỆN PHO TƯỢNG PHẬT
TẠI BÌNH THUẬN
V.K.C. Saigon
Do một đoàn tin đăng trên một vài nhật bảo phát hành
tại Saigon về một pho tượng Phật mới được phát hiện tại Bình
Thuận ; ngày 20/8/1973 một phái đoàn Viện Khảo Cô gồm

các ông :
― Ô . Đoàn văn Xuân , xử lý thường vụ Chảnh -sự vụ phụ

tả hành chánh .
-
− Ô. Nguyễn văn Luận , chủ sự phòng khảo cứu , đã đến
ấp Kim Bình , xã Kim Ngọc , quận Thiện Giáo, tỉnh Bình Thuận
đề quan sát pho tượng này.
Sau khi xem xét , phái đoàn V.K.C. đã ghi nhận được
những sự kiện như sau :
-- Pho tượng do một nghĩa quân tình cờ đào được .

Khi tìm thấy , tượng này được chôn ngay ngắn mặt hướng về
núi Tà Đôm ( Phía Đông-Bắc ) ; bên ngoài tượng được bao một
lớp tựa như giấy kinh vì lâu ngày nhiều chỗ giấy dán sát vào
thân tượng lem nhem .
-
Tượng được đúc bằng đồng chứ không phải bằng
vùng như lời đồn đãi – điều này có thể thấy rõ khi lật xem
trong lòng pho tượng và dùng vật bên nhọn vạch vài nét đề
ước lượng sự cứng rắn và màu sắc của kim loại .
Ve Việt Phái hiện 3/
Nơi tìm thấy pho tượng ở Bình Thuận .
――
- Tượng cao độ 04 tấc , nặng trên 20kg , ngồi theo
thể tọa thiền , hai chân xếp bằng, tay đặt khoanh trên đùi ,
bàn tay trái đè ngửa trên bàn tay phải , mặc áo, tốc xoăn thành
từng núm hình trôn ốc . Vì chôn dưới đất lâu ngày nên toàn
thân xạm đen , vài nơi đã han rỉ xanh.
1,5 AYT CÓ TÂY SAN
23420
1000
Pho tượng Phật Bình -Thuận .
-
Đây là kiều tượng Phật khá phổ thông nếu nhìn theo
phương diện lịch sử và mỹ thuật, và nếu đem so sánh với pho

tượng Phật được tìm thấy ở Chu Lai năm 1970 ( hiện đang được
đặt tại V.K.C. ) thì cả hai pho tượng thoạt nhìn rất giống nhau
về hình thẻ , dáng ngồi, cả những chi tiết về nếp áo, kiều tóc
Nhưng pho tượng mới tìm thấy ở BT. không có dùng cân đối ,
VỀ VIỆC PHÁT HIỆN .. 89
dầu quá lớn , hai đầu gối thu hẹp lại có vẻ gò bó . Điềm đặc biệt
là phía lưng thật thẳng tạo nên dáng ngồi không ung dung của
G
những pho tượng thời không xa xưa lắm — Thèm vào đỏ những
nếp áo , nhưng đường gờ trên vành mắt, sống mũi còn rất sắc
cạnh , chứng tỏ pho tượng mới đúc khoảng hơn một thế kỷ trở
lại đây.
Pho tượng Chu Lai .

-
Ngoài ra trong lòng pho tượng lẫn với đất cát còn có
một vài đồng tiền điểu , nhưng rất tiếc dàn chúng đã chia nhau
làm thuốc nên không rõ đó là tiền có từ đời nào ?
- thấy có nhiều mảnh

Cũng lại nơi đây Phái đoàn còn tìm
vỡ của những viên gạch cỡ lớn do người Chàm nung từ xưa ,
một vài phiến đá cao độ 1m , rộng 0m40 trên có tạc sơ sài hình
mặt người — Đó là 1 loại Kut (mộ chí , bài vị) của người Chàn
nên có thể tin chắc nơi đây trước kia có miếu thờ (Banun ) của
một dòng họ người Chàm . Những đền thờ loại này rất thông
thường trong tỉnh Bình Thuận : như Banun thờ Po Nraup ở làng
Chàm Bah -Plom (Tông Túy Tinh , quận Phan Lý Chàm ) hay
Barun ở làng Tô Lý ( Tông Tuân Giáo , quận Hòa Đa ). Nhưng có
thề nói đây là một loại Kut lạ không giống các kiều Kut được
thấy từ trước , thường có hình dáng cân đối và được trang hoảng
bằng những nét chạm trò kỹ lưỡng, trau chuốt ; Tấm Kut mới
được tìm thấy gần như được giữ nguyên kích thước thông
thường của một phiến đá , dài và hẹp , trên mặt được tạc rất
giản dị một mặt người , không có đầu , cặp lông mày thật dài
hai đầu giao nhau , còn hai duỗi lại uốn cong như cặp sừng trâu ,
đòi con mắt sếch , đặc biệt ria mép cũng cong vòng lên . Tất cả
được xếp đặt gọn gàng trong khuôn mặt hình tam giác --- Net
chạm tuy rất sơ sài nhưng thật linh động khiến chúng ta có thể
đoán là tẩm Kut này được tạc vào thịnh thời của Vương
Quốc Chàm . Bởi vì sau khi Vương Quốc Chàm suy sụp thì
nền nghệ thuật của họ cũng tàn theo , ít có tác phẩm điêu khắc
nào có đường nét sinh động . Còn về tín ngưỡng thị từ triều
Minh Mạng nhà Nguyễn (1820-1811) người Chăm bị bạc đãi về

tội đã ủng hộ Lê văn Khôi nên việc thờ cúng tại các miếu , tháp
của họ không còn thịnh như xưa – Tại nhiều nơi như ở Tháp
Bà (Nha Trang) và tháp Phổ Hoài ( Bình Thuận) người Việt đã

thay thế người Chàm trong việc thờ cúng . Và rất có thể vì lẽ đó
mà lượng Phật tìm thấy •
ở quận Kim Bình là do người Việt đem
đến miếu thờ sẵn có ở đây , rồi sau lại chôn vùi vì chiến sự.
b
VỀ VIỆC PHÁT HIỆN ... 91
VÀI KIỀU » THÔNG THƯỜNG

. KUT >
Po Panraun Kamar
Po Panraun Laban
[ ấm "་ kut * mới tìm thấy

tại Bình Thuận .
92
καλο εί TIP SAW
“
Sở dĩ trước đây dân chúng không lưu ý đến là vì đa số theo

đạo Thiên Chúa – Nơi đây cả vùng không có một ngôi Chùa
nào, và đây cũng là lý do khiến Phật tử địa phương xin lưu
pho tượng lại nơi đã phát hiện đề dựng chùa thờ cúng .
V.K.C.
Saigon
RÉSUMÉ :
Découverte au village de Kim bình, province de Bình thuận ,

d'une statue de Bouddha en bronze , haut de 40 cm, pesant
20 kg., assis dans l'attitude de méditation, Cette statue de style
assez répandu, diffère de celle découverte à Chu lai en 1970,

actuellement déposée à l'I.R A. , et présente des caractéristiques
qui attestent qu'elle est de date récente (un siècle environ) .
Sur le lieu de la découverte; on a trouvé encore les débris

de grandes briques anciennes cuites par les Chams, et quelques
tablettes de pierre qui sont des KUT chàm (stèles funéraires) , ce
qui atteste qu'il y avait un temple-autel ( Bamum) d'une famille

cham. Mais ces KUT à figure présentent des caractéristiques
qui font deviner qu'ils ont été sculptés pendant l'apogée du
royaume cham , car, comme on le sait, l'art cham tombe en
décadence en même temps que la chute du Champa, et en
certains endroits les Vietnamiens ont remplacé les Chams
dans leur culte et ont apporté . à Kim bình la statue dont il
est question plus haut.

LA STÈLE DU PONT CỬU-LOI , À HUẾ
M. BARNOUIN,
La grande muraille Ouest de la ville de Huế est percée

de deux portes. Celle qui est la plus proche du fleuve est
appelée Porte du Sud- Onest (Tày Nam Môn). L'autre est
appelée porte du plein Ouest (Chính Tày). Les deux sont
complétées naturellement par des ponts traversant les fossés
au pied des murs, de ces ponts on accède à la route longeant
les murailles, et qui est actuellement la route nationale No 1 .
Cette route est elle-même longée, du côté Ouest par un canal,
celui qui entoure toute la ville murée sur trois côtés, le fleuve
achevant de former le carré . Minh Mang appela ce canal Hộ .
thành- hà : « qui protège la ville murée » . La branche Ouest est
vulgairement appelée « song Kẻ Vạn » car elle longe le
quartier dit « Vạn Xuân » et le marché dit a Kẻ Vạn » .
Actuellement un seul pont franchit cette branche Ouest , le
pont Bạch Hồ qui conduit de Huế à Kim-Long. Autrefois un
autre pont existait, juste en face de la porte Chính Tày, un peu
au Sud du débouché dans cette branche Ouest d'un cours
d'eau arrivant de l'Ouest ( ou plutôt du Sud- Ouest) après être

passé entre les villages de Kim Long et An Ninh Hạ, cours
d'eau nommé parfois Tiều Giang : le petit fleuve parce qu'il
est parallèle au grand fleuve (des Parfums). Sur ce pont
actuellement disparu nous avons une notice assez complète, du
Père Cadière dans « La Citadelle de Hue, onomastique »,
B.A.V.H. 1933, sous le numéro 52, page 80 et 81 de la réim

pression.
0%
Ce pont est facilement discernible sur les plans repro

duits dans le même volume du B.A.V.H. dans la première
partie « La Citadelle de Hue, cartographie , par H. Cosserat » ,

mais seulement sur les plans les plus anciens à savoir les
numéros 1 ( 1819) , 2 ( 1863) , 3 (de Chaigneau , avant 1825 , mais
le dessin est très inexact), 11 ( 1885) et 27 (sans date). Ce
dernier est reproduit comme planche no 5 dans Cố Đô Huế
de Mr Thái văn Kiềm avec référence au B.A.V.H. On y voit
nettement que ce pont était en bois.
Le pont ne figure plus sur les plans et cartes à partir de

1890. Il a du disparaître à cette époque.
Mr Thải văn Kiêm donne une notice abrégée dans son
livre Cố Đô Huế ( Saigon , Ministère de l’Éducation , 1960 ), page

26, avec indication du même numéro 52, puisque la carte nº 6
de l'ouvrage reproduit (en réduction ) les planches XXIX et
XX de l'étude du Père Cadière (c'est-à-dire les mappes 1 et 2 ,
dessinées par Mr Nguyễn Thứ ) dans le B.A.V.H., 1933.
Malheureusement il y a dans chacune des deux notices

une erreur dans la reproduction des inscriptions chinoises . Par
inattention on voit imprimés dans Cố Đô Huế les trois carac
tères Ciru Te Kiều à la suite du nom phonétisé exactement
Cửu Lợi. Cette inattention vient sans doute de ce que l'on a
répété mécaniquement en deuxième position le caractère Te
appartenant à la notice précédente ( Pont Lợi Te : nom officiel
donné par Minh Mạng au pont Bạch Hồ ).
Et dans l'ouvrage de Cadière il y a les caractères chinois
de la stèle du pont. Or cette stèle existe toujours et on peut

voir sur la photo que le texte de Cadière porte par erreur
◄ troisième mois , » tandis que la stèle, elle , porte « sixième
mois ». Voici le texte complet :
« Cửu Lợi Kiều : pont de l'utilité éternelle.
Minh Mạng nhị thập niên Kỷ Hợi lục nguyệt cát nhật tạo . »
C-à-d : de Minh Mạng la vingtième année (nommée ) Kỷ Hợi ,
à la sixième lune , en un jour favorable, (cette stèle) fut édifiée .
Le père Cadière a raison de dire que la stèle est située
sur la rive Ouest du canal, mais il la situe sur le territoire du
village de Trúc Lâm qui est la rive Nord du cours d'eau venant
de Kim Long assez loin d'ailleurs. En réalité la stèle est au Sud 1
de ce cours d'eau, sur le territoire de Van Xuân (actuellement
Xã de Hương Long, quận de Hương Trà ).
Les habitants du lieu disent que le pont s'appelait « Bạch
hạc » (la grue blanche), c'est en effet un oiseau symbolique ,

Mais ils font erreur car les documents anciens ( utilisés par les
ouvrages de Cadière et de Thải văn Kiềm cités plus haut) nous
font savoir que ce pont, avant le nom nouveau imposé par

Minh Mạng en sa vingtième année ( 1839) , s'appelait Bach
Yến : hirondelle blanche. Il y avait un autre pont sur les voies

d'eau encerclant la citadelle portant le nom de la grue : le pont
Huyền hạc (la grue noire) qui était face à la porte Chính Bắc
(plein Nord). Sa notice dans l'Onomastique de la Citadelle de
Huế porte le numéro 7. (Cf. Thái văn Kiềm , Cố Đô Huế, p.26 s .)
Il faut noter que la stèle de l'ancien pont Cửu Lợi se

trouve actuellement dans un petit jardin privé. On y accède
en venant de Huế par le pont Bạch Hồ, en prenant le chemin

qui se trouve à droite immédiatement après le pont et donc
longcant, rive Ouest, le Sông Kẻ Van. Ce chemin traverse de
bout en hout le quartier de Vạn Xuân puis des terrains libres

servant de cimetière, et se termine dans le hameau près de
l'ancien pont Cửu Lợi , hameau où se trouve le carrefour des
deux voies d'eau, carrefour appelé couramment « ba ben » :
les trois embarcadères parce qu'une barque sert de hac aux
passants . Avant la fin du chemin il y a à gauche un joli
temple des Génies à l'ombre d'un double arbre sacré. Quelques
pas plus loin, à droite s'ouvre l'entrée du jardin où se cache

notre stèle.
M. BARNOUIN
Huế (hộp thư 130 )

facemanagandha la vang sila
Thàn
nộhi
cửa
Chí nh
Tây
An
at
ninh
M
N
o
r
t
bi
đá
cầ a
u
a
l!
ŏ
Cửi
Lợ a
-
mi êu
Thần
Vâ
Xu ạn
n
9
Ls ôn
Ti
Gi g
ểu
an g
đườ
quống
c
lộ
I.
sô ng
Kẻ
Vạ n
đường
từ.
chợ
Vạn
Xuân
đến
ཙ༔ ཀཎ' ཐཱ
LA STELE DO
A droite on devine, à quelques mètres,

le canal (sông Kẻ Vạn ).
face de la stèle est actuellement parallèle

à la direction qui était jadis celle du pont,
donc perpendiculaire au canal.
DES STRUCTURES EN BRIQUES
DANS LE « MUR
< CHÀM » DE HUẾ ?
1) RAPPEL DES DONNÉES CONCERNANT LE REMPART

CHÀM .
2) BRIQUES EN PLACE À L'EXTRÉMITÉ EST DU

४ MUR »".
3) BRIQUES EXTRAITES DE LA PARTIE CENTRALE DU

« MUR ».
Par l'expression « mur chàm les chercheurs désignèrent

ce qui est en réalité un rempart en terre compacte et graviers .
Thành lời comme on dit (au lieu de thành lũy) .
Il s'agit surtout d'une ligne orientée Est- Ouest et ne
figurant généralement pas sur les cartes, mais très nette sur le
terrain car elle y domine une ligne de crête relativement
nelle .
Dans la carte annexée à son article sur Le Quartier
des Arènes (planche LXXV) du Bull . des Amis du Vieux

Huế, 1925, le Père Cadière a complété cette ligne Est- Ouest
devenue le rempart Sud de la citadelle Chàm par un rem

part Est hypothétique mais très vraisemblable qui se scrait
7 = 1 -
situé sur une pente descendant vers un ruisseau. Le rempart

Ouest, lui, est très discernable sur le terrain. En effet le
rempart Sud fait un angle pour se rapprocher d'un étang (très

joli petit lac) dont la digue du côté Ouest aurait justement
constitué une excellente ligne de rempart, là encore dominant

un ruisseau et rejoignant la colline de Long Thọ dont le Père
Cadière parle à la fin de ce même article , et qui constitue une
position d'intérêt militaire évident.
On aurait eu ainsi les 3 côtés d'une citadelle Chàm, le
quatrième côté étant le berge du fleuve, rive droite , sur une

longueur d'environ un kilomètre , entre les points situés à
environ 2km 800 et 3 km 800 à partir du pont de chemin de fer,
en remontant le long du fleuve.
Cette citadelle, ou du moins ces remparts ont joué un

rôle dans les combats entre Chàm et Vietnamiens à Huế. Ceux-ci
les ont-ils transformés ???
En tout cas lappellation de chàm ( Chiêm Thành ) est

encore employée sur place comme incontestable, tant pour
le rempart que pour ses briques.
Mais il faut dire aussi que même en se limitant désormais
au rempart Sud, il ne subsiste maintenant qu'avec un profil
fort irrégulier. On pourrait parler en gros de 10 mètres de

large à la base et de 5 mètres de hauteur. La réalité est
très variable, d'autant qu'en partie le rempart a été emporté
par les gens ayant besoin de bonne terre pour leurs travaux
et naturellement il est sujet à l'érosion là où manque
végétation. 1
I
Ù
1
En visilant ce secteur, en Avril 1973, nous avons 1
observé au point qui constitue actuellement l'extrémité Est

J.Page 15devaky,p
100 KHẢO ch th n
du a riur Châm (rempart Sud de la citadelle), en plein dans

la terre constituant le rempart , des lignes sinueuses de briques
formant comme une structure voûtée interrompue .
Les briques sont assez régulières en apparence 7 cm
d'épaisseur (de 6,5 à 7,5) et 13 cm de largeur. Des fragments
sont répandus à terre au pied de ce qui constitue actuellement

une paroi, une « coupe » du rempart.
Comme on le voit sur la photographie la présence en
un endroit de 4 couches alors qu'ailleurs il y en a deux rend

la structure en question bien difficile à interpréter, et même
fait douter de son caractère intentionnel.
Il faudrait une fouille (et qui devrait être faite avec
autorisation officielle) pour savoir si oui ou non il y a eu là

ja dis une construction volontaire en brique, par exemple une
sorte de toiture recouvrant la terre à un moment donné
pour la maintenir ? ou un escalier ? ou un chemin de ronde
dallé ?
Le doute vient aussi de ce que ces briques sont, semble

t-il, de type très commun. Elles sont très friables comme
si elles n'avaient pas été cuites.
Si nous observons désormais la partie centrale du
rempart Sud, nous la trouvons plus élevée d'un mètre ou deux
que le reste. La pente Nord est couverte de végétation

naturelle et tombe sur des terrains aplanis servant de cime
tière ou laissés incultes. La pente Sud, sauf là où elle est trop
abrupte, est actuellement cultivée. D'ailleurs avec des sillons
suivant les lignes de pente (perpendiculaires aux lignes de

niveau) et donc favorisant l'érosion.
****** RES
DES STRUCTU EN BRIQUES ... 101
Or dans cette terre du rempart qu'ils cultivent les

paysans trouvent des briques de gros module dont ils se
débarrassent en les entassant dans les clôtures ou en les jetant
sur le sommet du mur. Lancées trop vigoureusement, elles
poursuivent leur orbite du côté Nord de celui-ci et explosent en

s'écrasant dans le cimetière, par exemple sur les tombes . On
vérifie ainsi leur nature très friable... et le dommage aux tombes
n'est pas grand.
Toutefois nous avons relevé des échantillons durs bien

cuits, notamment en terre vraiment noire à l'intérieur de la
brique même si la superficie est de terre argileuse rouge . Par

exemple les deux collées ensemble que l'on voit sur la photo.
L'une des deux (I) est la seule dont on puisse mesurer
exactement la longueur : 34,5cm. Nous appelons l'autre II , puis

III et IV deux spécimens cuits, V et VI deux spécimens crus (très
friables). Voici les dimensions mesurables :
I II III IV V VI
épaisseur 7 à 9cm 8cm 8cm 10cm 9cm 9cm
largeur 17cm 15cm 16 à 17cm 19 à 20cm 19cm 18cm
La plupart de ces briques sont très irrégulières de forme :
avec des courbes, de grandes variations d'épaisseur ou de

largeur.
La question est de savoir si on les trouve répandues au
hasard dans la terre du rempart , comme de vulgaires cailloux
(ou matériaux de remplissage), ou bien si on les trouverait
constituant certaines structures intentionnelles à telle époque

de ce qu'on devrait alors appeler une « construction » .
Nous posons seulement la question de l'origine de ces
briques étranges, souhaitant qu'une réponse soit un jour

donnée, et riche d'intérêt archéologique .
1981 *
Briques en place dans l'extrémité Est du mur Chàm · (c'est-à-dire rempart

Sud comme indiqué dans le texte).
1) Vue éloignée montrant la forme actuelle du rempart en pente plus abrupte

au Sud (à gauche). On a actuellement comme une coupe du rempart du fait des pré
lèvements de terre opérés par les inconnus, vers la partie haute de cette coupe la
ligne des briques grossièrement horizontale à droite, en forme (vaguement) de voute,
à gauche.
2) Vue rapprochée montrant vers le centre l'endroit où il y a 4 épaisseurs,
plus à gauche, inclinées, 2 couches superposées. Plus à droite,
presque horizontales, 2 couches superposées.
Vue détaillée de l'endroit où il y a 4 épaisseurs.

jat
EXEMPLAIRES DE BRIQUES DU MUR CHAM :

- d'un côté de la règle deux petites ramassées près de l'extrémité EST du
mur (rempart Sud).
- de l'autre côté de la règle 2 briques collées ensemble et 4 fragments isolés,
recueillis près de la partie centrale du rempart Sud.
I sauf les deux collées chaque brique est de champ sur une photo, à plat sur
l'autre photo.
photos prises sur carrelage ordinaire de 20cm de côté. La règle est d'un
côté en centimètres, de l'autre en INCHES.
Live
"
MUR CHAM DE HUE
Affleurements de briques sur les parois du bastion Sud-Est, c'est-à-dire à

l'extrémité Est de la levée de terre qu'on est convenu d'appeler MUR CHAM 30
Sur ces 4 photos on voit une règle de 1 mètre

placée pour donner l'échelle.
W
Frartement & Pangle Sud-Est ortuel
A environ 10 mètres de l'angle S-E
tout près de l'angle S-E, à 5 ou 6 mètres

DES STRUCTURES EN BRIQUES ... 107
Dans la paroi Nord de ce bastion, tout près du point où était autrefois

l'angle N-E du bastion, aujourd'hui dégradé, mais près duquel on discerne
ussi des affleurements en surface (non dégagés, non photographiés)
bar wi ***** Perth , Mar
LA STÈLE DE LONG THỌ LÀ HUẾ
M. BARNOUIN
( Đại chủng viện , H.T. 13O , Huế )
·
· La colline de Long Thọ avec ses bâtiments militaires
située un peu en aval de la pagode Thiên Mụ, de l'autre côté
du fleuve des Parfums, cst bien connue de tous ceux qui
ont visité Huế. Les érudits savaient aussi que Minh Mạng
avait voulu marquer par une stèle l'importance du site.

Nous voudrions signaler que cette stèle existe toujours et
chercher la signification de l'inscription.
La stèle existe, mais bien cachée au milieu de buissons ,

de hautes broussailles dissimulant aussi le mur bas qui entoure
l'espace réservé au centre duquel elle se dresse. Naturellement

les habitants des maisons les plus proches connaissent la
stèle et peuvent l'indiquer au chercheur curieux . Il s'agit des
maisons placées dans l'étroit espace entre la pente de la
colline et la route, à quelques 50 mètres avant le pont.
La stèle est placée au point de la convexité de la

colline qui est le plus près du fleuve et à une hauteur
suffisante pour que de là on voie hien celui- ci . La somniet
de la colline est maintenant aplani et occupé par des bâtiments.

De là une pente douce descend vers le fleuve . Au point où
la pente s'accentue et devient comme une falaise, se trouve
la stèle placée là pour être bien en vue (jadis quand il n'y

avait ni maisons, ni arbres, ni broussailles) et pour dominer
In route et le fleuve.
K LÀ ELE LE LONG THỌ 109
Il est probable que cette position n'est pas seulement

pratique (visibilité) mais aussi symbolique . Le nom de la col
line affirme sa valeur géomantique bienfaisante pour toute la
région et surtout pour la ville et le palais ( 1 ) . Cette puissance
géologique se concentre au point le plus saillant par rapport

à l'élément complémentaire : le fleuve et il convient que là
soit la stèle concentrant tout le magnétisme des lieux et l'ex
primant dans le nom .
[Sur cette valeur géomantique, cf L. Cadière « La

Merveilleuse Capitale dans B.A.V.H. 1916 , réédité dans
Croyances et pratiques, tome II, Paris, 1955. Cf. page 303 et
-
Đại Nam nhất thống chí – Annexe ci-dessous ].
Dans un bref paragraphe consacré à la colline de Long
Thọ, à la fin de son deuxième article sur « Le Quartier des

Arènes » (BAVH 1925 , page 35s du tiré à part) le Père Cadière
ne donne pas les trois caractères de la stèle dont nous
connaissions grâce à lui l'existence. Mais il compare les anciens

noms de la colline :
– Avant Gia Long : Thọ Khương ( on écrit maintenant

Khang )
- . Sous Gia Long : Thọ Xương
Sous Minh Mạng : Long Thọ (depuis 1824 ).
Il y a une évidente similitude de sens car le mot Tho est
complété les trois fois par un autre connectant l'idée de bonheur
et prospérité . Avec des nuances toutefois car Khang signific
plutôt la joie , Xương la prospérité et la beauté , Long la
plénitude de grandeur.
Nous ne devrions pas nous arrêter de poser des ques
tions : pourquoi Tho ? avec quel sens au juste ? Certainement

avec le sens dominant de longévité mais probablement ici aver
VAM Že spe
110
la nuance de survie des défunts et de culte des ames La
particulier parce qu'autrefois on avait construit là un edifice ou

l'on déposait les corps des rois pour une halte sur la route les
conduisant à leurs tombeaux. ( Cf. Đại Nam Nhất thông chi
Annexe). D'ailleurs la montagne du tombeau de Gia Long

s'appelle núi Thiên Thọ de la survie céleste. Ou bien,
s'agissant d'un nom propre, doit-on négliger le sens et tenir

qu'il y a là seulement l'expression phonétique d'un ancien nom
de lieu donné déjà bien longtemps avant par les premiers

occupants de la région ?
Mais à l'époque royale on faisait certainement aussi
attention au sens des caractères, et alors est-ce bien sûr que

pour Thọ l'idée de longévité soit la seule ? Ce bel idéogramme
partout répété sur les vêtements, les vases, les autels, les
panneaux des temples ou des habitations a aussi, nous disent
les dictionnaires , la signification offrir quelque chose à

quelqu'un, faire un souhait en offrant de l'alcool . Evidem
ment on pense au souhait de bonheur (l'alcool en est signe)
et de longévité . E vraisemblablement l'on n'a pas ici l'idée

positiviste de la longévité heureuse de fait, mais l'idée dyna
mique de ce qui en est la cause les influences cosmiques
favorables , les vœux et offrandes.
Et s'il convient d'examiner aussi à part le mot LONG

choisi par Minh Mạng, il faut noter tout de suite que la stèle
porte :
LONG THỌ CƯƠNG ( = CANG)
et ceci nous maintient dans la ligne phonétique des noms du

lieu avant Minh Mạng, avec addition de LONG devant.
Que signifie ce caractère LONG ? Les dictionnaires s'ac
cordent sur les deux idées de prospérité et grandeur. Certains

proposent un sens concret lieu élevée (Khôn , Saigon 1960),
arête de terre élevée (Tr.v.Hiệp, Hà Nội 1952). D'autres l'idée
LA STELE DE LONG-THO 111
dépaisseur ( Tr.v.Hiệp , Đào duy Anh ) ou de bonne qualite

(Là văn Đức 1970) .
On peut raisonnablement supposer que si Minh Mạng
a choisi ce nom c'était pour honorer son père Gia Long (c'est
ce mème caractère Long) qui avait aussi le nom sacré de
Cao. Mais ceci, comme on le voit sur les urnes dynastiques,
répond à l'ancienne tradition chinoise (et coreenne) de

décerner le nom de Cao au premier roi d'une dynastie dont
il est le grand ancêtre par rapport à un cycle complet de 9

générations , la dernière recevant le nom de Huyền :
« lointain (descendant) .
Minh Mạng a peut-être voulu signifier que le point fort

de Long Thọ au point de vue stratégique et géomantique
assurait la force de la capitale et de la dynastie, sa longévité
tout comme celle de chacun des rois participant de la grandeur
et de la plénitude de vie du fondateur Gia Long.
Chose curieuse si on oublie le caractère utilisé pour
Long Thọ, et qu'on tient compte seulement du son , on son

géra immanquablement à cet autre caractère LONG qui signifie
dragon. On peut citer le cas de la pagode Long -Quang. Selon
le Đại Nam Nhất thống chí . I , Kinh -su ( édition Văn -Hóa Tùng
Thur , Saigon 1960 , page 90) en l'an 2 de Gia- Long cette pagode
prit le caractère LONG (de Gia-Long) signifiant prospérité à

la place du caractère LONG signifiant dragon. Or l'erreur
qu'on commet ainsi n'est pas trop dommageable car l'idée
de dragon est éminemment appliquable au fondateur d'une
dynastie (le dragon figure , sur l'urne dynastique Cao consacrée
à Gia Long, en bonne place en haut à gauche du nom de

l'urne). Et les savants notent que ce même caractère outre
la signification de dragon , en a une dérivée : ligne de force
géomantique, et surtout dans une montagne, ceci constituant
comme une définition du promontoire de Long Thọ dans le

cadre de la géographie surnaturelle de Huế.
ཝཱ ཏྭཱ ལ ༈༙ ༧k SO CÓ TÁC
Pour le troisieme caractère de În stele il est lentame
d'hesiter entre les prononciations cang · et @aarong

Plusieurs dictionnaires signalent cette équivalence phonetique,
mais pas à propos de notre caractère qui est fort rare.
Il est formé en effet d'un élément supérieur ( sơn : mon
tagne) ajouté au caractère Cương assez connu ayant lui même

l'élément Sơn (comme clef) à l'intérieur, et qui signifie
selon Đào duy Anh : sông núi (chaîne ou plutôt aréte mon
tagneuse) et selon Ngv.Khôn : Chân núi , dốc núi , sườn núi,

c'est-à-dire : pied d'une montagne, pente raide d'une montagne,
flanc d'une montagne. L'ensemble du promontoire de Long Thọ
peut être considéré comme une arête montagneuse (surtout jadis
avant d'être aplanie ?). Mais l'emplacement de la stèle est très
précisément sur la pente raide qui est la partie basse ou le flanc

de la colline entre celle-ci et le fleuve. Mais on pourrait dire
aussi que stèle est à l'endroit où la colline constitue comme

une pointe avançant vers le fleuve .
Ce caractère simple CƯƠNG donné par les deux diction

naires susnommés manque dans ceux qui constituent la tradi
tion des missionnaires : Taberd, Génibrel, Gouin .
Le premier a à la place, en ajoutant la clef 170 (phủ, que

Taberd écrit phụ) un caractère CANG qu'il traduit MONTIUM
JUGA (chaîne montagneuse).
Génibrel et Gouin ont tous deux le caractère de notre

stèle, avec la prononciation Cang et une définition commune :
sommet d'une montagne. Gouin seul ajoute celle de Taberd
pour l'autre caractère Cang, à savoir : chaîne de montagnes .
L'ennuyeux est que la colline de Long Thọ n'est pas du
tout une chaîne de montagnes. On ne peut même pas trop dire

que cette longue colline a un sommet . La définition que ces
dictionnaires se sont transmise n'est donc pas valable en notre
LA STELE DE LONG - THỌ 113
cas, même s'il faut leur reconnaître le mérite d'avoir transcrit

le si rare caractère de la stèle .
Il vaut donc mieux penser que l'addition de l'élément
« sơn » au dessus du caractère plus courant et plus simple

CƯƠNG étudié par les dictionnaires Đào - d -Anh et Ng.v.Khôn
ne change guère le sens de l'idéogramme, et le mot inscrit sur
la stèle (CANG/CƯƠNG) signifierait saillant montagneux ,
promontoire .
Ceci est bien en accord avec l'intérêt géomantique du

site .
Le dictionnaire Ng.v.Khôn donne une définition complé
mentaire bien adaptée, elle , à l'utilisation des lieux , à savoir :
chỗ ( cảnh sát vv... ) đứng gác , c’est -a -dire : point de sur
veillance, poste de garde (tenu par la police, etc...). On tra
duirait alors la stèle : « (ceci est) le promontoire - et point
stratégique ― de Long Thọ .

‫ܘܐܘ‬
Đại Nam Nhất thống chỉ, II : Thừa thiên phủ (tập thượng )
Văn Hóa Tùng Thư , tập số to, 1961 , do Nha Văn Hóa xuất
bin (Saigon ) trg 56 :
« Gò Long Thọ Vi L
· Ở phía tây bắc huyện Hương Thủy 17 dặm ; phía Bắc gối sông
Hương Giang, tương đối hơi xiên với gò Thiên Mụ, trấn áp thượng
lưu sông Hương Giang , nhà địa lý nhận cho gò nầy là ải trời trục
đất vậy. Đầu niên hiệu Minh Mạng có dựng đình bát giác trên gò
ấy , kỳ dư có nói rõ trong quyền Kinh - Sư ” .
Đại Nam Nhất thống chí, 1 : Kinh Sư
Văn Hóa Tùng Thư tập sổ 6, 196o , do Nha Văn Hóa xuất
bản tại Saigon , trg 91 : (trong mục Tự quán )
• Đình gò Long Thọ P Đ BÀI H
. Ở xã Nguyệt Biều , huyện Hương Thủy , gò dựa bờ phía Nam

sông Hương cách sông tương đối gò Thiên Mụ, tên cũ là Thọ Khang
Thượng Khổ.
« Tương truyền trên gò xưa có nhà cửa, từng đem quan tài của
Anh - Tôn Hoàng Đế , Hiếu Tôn Hoàng Đế, Túc Tôn Hoàng Đế, Thể
Tôn Hoàng Đế , tạm trú ở đây. Sau khi binh biển , đồng võ hoang phế.
Đầu niên hiệu Gia Long đồi tên làm Thọ Xương . Năm Minh Mạng
thứ 5 ( 1824) đòi tên làm Long thọ cang , trên gò dựng đình bát giác ,
đặt tên làm Long- thọ-cang- đình , có chạm bị chế đề lưu thắng cảnh ..
La source des indications sur Long Thọ que donne le père Cadière semble
bien être le ĐẠI NAM NHẤT THỐNG CHÍ, rédigé vers 1907-19so et qui donne
la valeur géomantique du site, ses divers noms successifs, le dernier donné par
Minh Mạng en 1824.
Le Đại Nam nhất thống chí indique de plus l'édification par Minh Mạng
d'un temple octogonal. Pourquoi octogonal ? Probablement pour figurer les 8
directions de l'horizon (et de la boussole) et consacrer la valeur géomantique de ce
beau point d'observation tous azimuts.
Cette même source nous dit que la colline portait un édifice où l'on déposait
les corps des rois à mi chemin du parcours vers leurs tombeaux . Cela explique
sans doute le nom de Thọ qui outre la longévité signifie aussi la survie éternelle
des défunts et qualifie leur culte.
BIBLIOGRAPHIE : LES PRINCIPAUX DICTIONNAIRES
J.L. Taberd, Dictionarium anamitico-latinum... , Sarampore, 1838.
I-XLVI pages d'introduction. 1-620 pages : dic.ann.latin. Les pages

621-660 sont un HORTUS FLORIDUS COCINCINAE. Les pages
621-719 sont une TABULA CLAVIUM CHARACTERUM ANAMITI
CORUM (pp. 720-723 : corrigenda). Un APPENDIX contenant les

termes chinois rangés par ordre alphabétique de prononciation viet
namienne est ensuite paginé à part : pp. 1-107 suivi de l'index par
ordre des clefs : pp. 108-126.
J.F.M. Génibrel, Dictionnaire annamite - français, Saigon (ae

édition), 1898.
Đào - duy - Anh , Hán Việt Từ điên , rémpression a Saigon en

1957 (première édition : 1931 ).
Nguyễn trần Mô, Nam -Hoa Tự -điền , Hà Nội 1940.
Trần văn Hiệp , tức Thanh Yên , Hán -Việt Tự -điền , Hà Nội .
1952.
Đào Duy Anh, Dictionnaire français-vietnamien, réédition , Saigon ,
1957. (première édition 1936) .
E. Gouin, Dictionnaire vietnamien-chinois-français, Saigon, 1957.
Nguyễn văn Khôn , Hán - Việt Từ điền , Saigon , 196o .
Thanh Nghị, Từ -Điên Việt- Nam , Saigon , 1958 (VN français )
Pháp - Việt tân từ điền , Saigon , 1961. ( fr -VN )
Lê- văn -Đức, Việt- Nam tự -điền , (2 Vol), Saigon , 1970 .
Bửu Cân , Hán Việt thành ngữ , Lexique d’expressions sino
annamites usuelles, Hà Nội, 1933. (vietnamien-français).

SỰ BÀNH -TRƯỚNG VĂN - HÓA TRUNG - HOA VỀ PHƯƠNG NAM
VÀ SỰ PHÁT-TRIỂN HỌC - THỨC Ở QUẢNG - ĐÔNG
GIÁO- THỤ LA -HƯƠNG LÂM

Dịch -giả : NGUYỄN -ĐĂNG - THỤC
VÀO ĐỀ :
Trước khi cứu xét vào nội- dung vấn - đề , chúng ta tưởng
nên đề tâm đến hai quan điểm về ý - nghĩa lịch sử phổ quát :
Thứ nhất là tất cả các hệ thống văn hóa lớn đều có khuynh
hướng bành trưởng lan rộng . Ảnh hưởng của một hệ thống đi
theo các nẻo giao thông đường bộ hay đường thủy đến tiếp xúc
với các hệ-thống khác, thì kết quả dĩ nhiên là tạo ra một sự
pha trộn sắc thái và biến đòi về nội dung . Chỉ có sự khích thích
liên–tiếp của ngoại lai mà một nền văn hóa bản-xử về mặt học
thức và tư tưởng mới có thể bảo tồn được sức sống lành mạnh
bình thường của nó .
HỒ TƯƠNG ẢNH HƯỞNG VĂN

HÓA :
Tất cả các hệ thống văn hóa lớn của thế giới thịnh vượng
trong các thời đại lịch sử nhân loại khác nhau đều có giá trị
đặc biệt và hoàn hảo của chúng. Sự sinh tồn văn - hóa Ấn- Độ là
một hệ-thống ấy ; Hy - Lạp , La.Mã hệ thống khác và Âu tây sau
thời phục hưng lại là một hệ - thống thứ ba . Đến như Trung -Hoa
thì văn hóa bắt nguồn tối cổ và mang một sức thâu hóa và biến
cải lạ lùng. Do đấy không có chỉ lạ mà thấy hiện diện của nó ở tại
st ": Krige Ja ** 3 * ***** 7. &
1:6 mels cth LAN
các khu vực … thống tin

thông văn hoa kh " . Nó lại nhưng ảnh hưởng
Cò.Ăn và Tây Âu còn đại cũng đã du nhập vào Trung Hoa theo
các đường giao thông chính t thời này đến thời khác . Như vị
trí địa lý của nó, tỉnh Quảng- Đông là một vị trí ở Trung -Hoa
có tiếp xúc thường xuyên với thế giới bên ngoài cả về đường
giao- thông thủy - lục .
Ở thời nhà Tần , nhà Hán , Ti- Văn Lề Sil và Hợp - Phổ
( ê ) trên bờ bề Quảng Đông đã là cửa thông thương và

hải -cảng chính yếu của Trung - Hoa đề duy trì giao dịch liên lạc
với các xứ hải- ngoại . Trong vòng sáu thế kỷ sau này trung-tâm
giao -dịch quốc- tế dần dần chuyển sang Hương- Cảng . Từ đấy
trở đi Hương-Cảng (Canton ) trở nên càng ngày càng là của
bề quan trọng quốc- tế . Có nhiều đường hàng -hải và vô số
lái buôn của tất cả các nước miền Nam và Đông- Nam Á.Châu
cần đến nó . Trong trường - hợp ấy người ta có thể đã đoán biết
cái khả năng của Quảng -Đông đối với ảnh hưởng văn hóa
ngoại lai. Cả tính và tư- tưởng Ấn- Độ , Ả -Rập và Âu - Tay cận
đại du -nhập cùng với các nhà buôn và truyền giáo. Những yếu
tố văn hóa từ ngoài du nhập đã từ Quảng - Đông đi vào các
miền khác Trung -Hoa , sau khi trãi qua một sự thích ứng với
hoàn cảnh khi gặp các yếu - tố văn hóa bản xử. Theo đấy thì
Quảng- Đông có một ý nghĩa đặc biệt trong phạm vi học thức
tư -tưởng vậy.
DI- DÂN VỚI ẢNH HƯỞNG VÀO VĂN HÓA
Nhận định thứ hai của chúng tôi là về ảnh hưởng của
di dân và sự bộc phát về học thức . Quăn chúng di- cư thông
thường là theo lối giao thông sẵn có . Có ba con đường

bộ nổi Quảng Đông với Trung- Nguyên Trung - Hoa , nơi văn.
minh Trung -Hoa bắt nguồn hay là này nở sớm nhất . Một
đường đi từ Tây - An ( 3 * ), dọc theo xuống sông Hán
Thủy( k ) đến Dương - Tử và Hồ Động- Đinh( âm ) rồi

ngược lên sông Tương ( * ) đến phía Đông - Nam Hà Nam
SỰ BÀNH.TRƯỞNG VĂN HÓA ... 119
(1 ). Tir đây hoặc nó di sang Quế -Lâm ( Hà # ) ở Quảng- Tây

và theo xuống Tây Giang ( ậy ; ) đến Quảng Đông , hoặc nó
vượt qua vào biên giới Quảng Đông thẳng vào Liên Huyện
( * ) và di tới thung -lũng Hoàng - Thủy ( +) theo đường
Bắc -Giang ( t ; ) và do đấy xuống Quảng Đông . Con đường

này lệ thuộc về hồ Động - Đình làm trung -tâm điểm .
Con đường thứ hai đi từ Lạc - Dương hay Khai-Phong
( * ) ở Hồ -Nam và hoặc theo tiền lưu sông Hoài ( : , k) hay

là Văn -Hà ( :( ) của thời nhà Tùy và Đường , vượt qua Dương .
Tử Giang đề tới Thái -Hồ ( ** ) . Từ đấy nó hướng về Nam

theo bờ biển Triết-Giang hay là qua Tiên - Hà- Lĩnh ( 2 đ)
tới Phúc - Kiến . Từ Phúc -Kiến , hoặc nó ven bờ biền Triều Châu
( ÂM H ) và Sản - Đầu ( 2 x ) hay là nó vượt qua các góc Tây - Nam

Phúc -Kiến vào Đại Phố -Huyện ( k H ) ở Quảng - Đông và từ
đỏ theo sông Hàn -Giang ( 34 ; ) tới Sán -Đầu . Từ Sản -Đầu có

thề nó tiếp tục đi xuống Đông -Nam theo bờ biển tới Lòi- Châu
( Hi ) là một bản đảo . Con đường này căn cử vào Thái.Hồ làm
cơ sở . Ngoài một di- tích bộ - lạc bản xử không đáng kể , cả cái
khối nhân dân hiện tại của Quảng - Đông đều là giống dõi của
những tò -tiên đi …cư tới Quảng -Đông theo ba con đường nói trên .
Đại khái có bốn thời kỳ có những cuộc di- dàn lộn xuống
Quảng- Đông . Kề từ thời Tần - Thủy -Hoàng -Đế ( tô ý gì
chinh phục Bách - Việt phương Nam ( * ) , dân Hoa ở trung bộ

đã di- cư xuống miền Nam lới Quảng Đông bằng con đường thủ
nhất. Trào lưu ấy rất mạnh vào khoảng cuối triều nhà Đông - Hin
khi nội chiếu đã xô đầy nhiều dân tìm lánh xuống miền cực
Nam . Đây là cuộc di dân lần thứ nhất .
Vào thời xâm lăng lớn dân tiện của Man-Địch lại có cuộc
di cư đáng kẻ khác xuống phương Nam của dân chúng từ
Thiêm - Tây và Cam - Túc phô- thông đi con đường thử nhất , còn
dân chúng tử Hồ Nam và Sơn - Tây thông thương đi con đường
thứ hai , và dân chúng từ Sơn.Đông và Hồ - Bắc đi con đường
thứ ba . Đấy là giai đoạn di-dan thứ hai .
Armypr
Cuộc Hi lo của Hoang Sao ( 11 ) Angel y " na

Đường tinh dầu một thư họ loandy kéo dại, trong không
đó triều đại và quốc - gia lên xuống không đầy một thế hệ. Di.
nhiên theo sau là một cuộc đi-dân đại chúng khác trong đó hệ
lánh nạn phương Bắc cùng với bà con của những người di
cư trước chưa di chuyền xa đều tránh tai họa bạo động và
tàn phá của đội quân tranh chấp . Đấy là những năm cấu
tạo cho sự phát triển những nhóm thổ ngữ khác biệt : tiếng
Quảng- Đông , Hakka và Sán - Đầu của Quảng Châu , tự phân

biệt tiếng nọ với tiếng kia ( và phân biệt với các tiếng ở miền
khác trên đất Trung -Hoa ) nhất là vì những biến đòi địa
phương khác nhau của tiếng nói phồ thông đã đẻ ra các thứ
ngôn ngữ trên . Đấy là giai đoạn thứ ba .
Vào cuối triều Nam Tống , cuộc bành trưởng của Mông- Cô
xuống phương Nam lại xô đuôi một phần người Tàu rời khỏi
quê hương và dần đến một cuộc di -dân đại chủng khác. Nhưng
dân di cư thời này phần lớn đi từ Chiết- Giang , Phúc -Kiến
theo bờ biền hướng về phương Nam tới Quảng- Đông hay là
vượt qua dẫy núi Ngũ Lĩnh .
Dân Quảng Đông nguyên lai từ Trung -Nguyên Trung

Hoa đến , sau một truyền thống di- dân lâu dài và phức tạp , cho
nên có thể đoán biết rằng học thức và văn - hóa của tỉnh này
sẽ có một đặc tính do trường hợp di-cư và ảnh hưởng của sự
giao thông liên tiếp đời nọ qua đời kia nó cấu tạo nên vậy . Sự
tình cờ và gian -nan của di -cư làm khó- khăn cho sự bảo- vệ tài
liệu và thư tịch , và nản lòng cho sự tu -bồ các hình thức học
thức lệ thuộc vào sự sưu tập và hệ thống hóa trí -thức như lịch.
sử chẳng hạn. Mặt khác thì những trường hợp di cư ấy khuyến

khích cho sự này nở thứ -văn - chương triết lý và sáng -tạo . Vốn
là hành lang chính cho sự giao -thông và là phần bộ Trung

Tam , đồi từ con đường nọ đến con đường kia suốt khoảng
thời- gian lâu dài của lịch - sử đang xét cứu , thì cũng có một sự
BY
thay đời tương đương trong trọng tâm học thức ở Quảng
Đông trong thời gian dài .
Sau khi đã nhận định về bối cảnh và khái quát về tinh

chất và phạm vi cuộc khảo cứu này của chúng tôi , chúng tôi
xin phép đi vào chi tiết . Đề tiện việc trình bày, tôi xin chia tất
cả lịch sử làm bốn thời kỳ đề xét cửu riêng .
THỜI KỲ THỨ NHẤT CỦA SỰ PHÁT TRIỂN

HỌC -VẤN Ở QUẢNG -ĐÔNG .
Thời kỳ này bắt đầu với nhà Hán cho tới Nam Bắc triền
(南北朝 420_ 588 C.N. ). Trước thời nhà Hán , miền Quảng
Đông còn ở ngoài phạm vi ảnh hưởng Trung- Hoa và theo đấy
thì ít có ảnh hưởng về đường Hán- học .
Có một thực kiện phồ - thông rằng ở mỗi khu vực văn hóa ,
động cơ thúc đầy tiến bộ thường là phát xuất từ miền nào tập
trung được nhân dân trù mật. Vào thời nhà Hán và mấy thế.
kỷ kế tiếp , Quan - Trung ( + ) gồm Thiềm - Tây và các tỉnh lân
cận trong đó kinh đô Huyện (Hsiên ) đã được định vị trí . Đây
là trung tâm của nhân-dân tập -trung và do đấy là trung -tâm
văn -hóa và học.vấn . Do đấy mà văn -minh Trung-Hoa đã ảnh
hưởng lớn đến Quảng Đông . Ảnh hưởng Bắc-Phương xuống

Nam -Phương bằng đường số một đã kề trên , Hán.Thủy , Dương
Tử, Động Đình , Giang- Thủy , Tây -Giang . Ảnh hưởng ngoại lai ,
nhất là Phật- Giáo thời Đông Hán du nhập và truyền bá vào
lục địa Trung-Hoa cũng theo con đường ấy nhưng ngược

chiều . Thương Ngô (Ts’ang-Wu t tê ), ở giữa con đường
ấy , trên sòng Tay.Giang , thu hút món ăn tri- thức của
cả đôi giòng ảnh hưởng Bắc phương và ngoại - lai , đã trở

nên một quận tiến bộ nhất phương Nam nước Tầu . Tinh
lỵ Quảng- Tín (Kivang -Hsin : Ây f* ) bây giờ là quận Phong

Xuyên (Feng -ch’uan 4 ml ) tại Quảng Đông . Chính một số học
giả ở Quảng - Tin đã đại biểu cho trình độ văn -hóa và học
fax Wi¨*do*n (**).19MB ) shipeurde.
thirs 1. mica Nam thon & Trung 1. ta ༀ ་ ཝཱ

cá Trung Quyên vì sự thanh lưu . Điều này không những định
với học văn , vì Nho -điều mà còn đối với Nhatdền nữa . Hig
tinh lấy một số tiểu liên -hệ đến các nhân - vật lỗi lạc đề chứng
minh điềm này .
3
g 16i
B
Những học giả đầu tiên nghiên cứu Tả truyện ( * # *

A , (4 ) là Trần -Nguyên (Ch’en Yian Bk Ł ) và thân sinh (Chien
Hsin Bk ** ) Trần - kham đều ở Quảng- Tín . Trần -Kham theo học
Nho - điền với Giả - Hộ (Chia Hu # ) ở Le- Dương (Li- Yang
* H ). Giả -Hộ đồng thời với Lưu -Khâm . Trong hàng đệ tử
phải kề Vương - Măng (Wang Mang ± * ) tiếm ngôi nhà Hán

rica
mà Ông ta đã truyền dạy ý - nghĩa Xuân Thu của mình , tự gọi
Jang
là « Trần -Xuân - Thu » . Con Trần Khâm là Trần Nguyên từ
day
nhỏ đã được cha dạy bảo , sở trường về mặt huấn hồ ( Đủ )
một lối phân -tích chi- ly và giải thích nguyên - tự nghĩa các
168, bản -sách cô điền ) và được xếp vào hàng học giả như Hoàn
tap Đàm ( \ tây) Đỗ Làm ( #k ) và Trịnh- Hưng ( pa) đều có
he tiếng bậc thày về môn học Huấn -Hồ buồi đầu thời Đông
JAD Hán . Vì sự cốsức chuyển sách Tả truyện thành môn học
Day nhà nước bảo trợ , với danh dự và chức tước buộc cho
am người công - chức diễn giải chính thức là Bác Sĩ ( là ± ) ông là
nb. bắt buộc phải tranh biện với một nhóm chú giải do Phạm
Sng Thăng ( ề 4 ) cầm đầu . Tuy nhiên chủ trương của Ông đã
g thắng . Mặc dầu trước thời Ông , sách tả truyện đã được tổn
ai,
trọng lắm , nhưng nếu không có sự cố gắng của ông thì không
ào chắc nó đã được địa vị cao như thế về sau trong Hán học ở
ợc Trung - quốc . Dùng làm tiêu chuẩn đề bồ- túc và giải thích cho
ng sách Xuân - Thu quá vắn tắt , sách Tả · truyện đáp ứng cho đại
-úa
chúng về ý-nghĩa phò thông , nó mở rộng ảnh hưởng cho bộ
trò
Kinh Xuân -Thu . Nhìn ở phương diện này thì sự cổng hiến của
nh
Trần Nguyên vào giới học-giả Tàu đặc biệt đáng kề . Sự chú-ý
ong đặc biệt vào sách Tả truyện của học giả miền Tây -Giang còn
τρε mãi tới thời Tam Quốc. Một học giả có tên là Sĩ Nhiếp (Shih
OC
3 SỰ BÀNH TRƯỜNG VĂN HÓA ... 123
Sách + ) cũng là người Quảng - Tin và từng làm Thái.Thủ
Giao -Chỉ ( * Ft hiện thời là Bắc Việt -Nam ). Trong khi Ông
làm công việc cai trị như một ông vua , ông còn giảng dạy cho
một lớp thính giả công cộng hàng hải. Ông sở trưởng về nghĩa
Tả Truyện , tự mình có viết chủ giải được các học giả lỗi .
lạc phương -bắc rất ca - tụng. Khác với học-giả đương thời , ông
không đề ý đến cuộc tranh biện giữa phải Kin -văn (ệt ) với
Cô - văn ( Łt) Ông chỉ chuyên vào những nguyên -lý đại- cương
trong cổ điền . Trong chủ -trương ấy , ông đã đem cho sự học vấn ,
đất Quảng- Đông một khuynh -hưởng riêng và giúp cho một
khuynh hưởng chung tiên phong cho sự phát - triển về học -vấn
của cả Trung - Hoa .
Về lịch -sử Phật - học ở Trung - Hoa , thì địa vị của Mau -Bắc
tức Mâu - Dung (Mou Yung * ) thực là trọng-đại . Theo sự

phát hiện của sử gia , Ông cũng là người Quảng- Tín . Tác phẩm
Lý hoặc Luận ( Li_huo -lun R & *) có nghĩa là « Giải pháp cho
những nghi ngờ » phải được đặt ở vị- trí danh -dự vì là sự trình
bảy về Phật- Giáo Tàu của một tác -giả cổ xưa nhất.
Tác giả ( Lý hoặc luận ) sinh vào cuối triều Đông Hán ,
giữa khi Trung Quốc lâm vào tình trạng hỗn loạn , tranh chấp
và học- giả số đông tụ tập kéo nhau lánh nạn xuống Thượng
Ngô, Mâu - Dung (Bác) vốn là một Khồng - Nho , sau chuyền sang
Đạo sĩ học và chỉ đến tuổi già mới bắt đầu nhiệt thành nghiên
cứu Đạo - Phật . Vì khuynh hưởng tinh thần ấy mà Ông đã bị
người đương thời phê-phản mãi cho rằng đã « phản bội cải học
Ngũ Kinh đề đi theo ngoại đạo » . Đề tự bênh -vực nên Ông viết
tác - phẩm « Lý hoặc luận » .
Sự giác ngộ về Phật- Giáo của Mau -Dung là một bằng

chứng cho sự thịnh vượng của Phật - Giáo ở Quảng - Tín . Sau
ông , Phật-Giáo rất tiến bộ ở hạ-lưu miền Tây- Giang và nhất là

chung quanh Quảng - Châu . Sự tiến bộ về đường biên và sự
tăng tiến về giao thông giữa Trung Hoa với các quốc- gia hải
DR ALANY
ngon ở phương Nam B 5/11 AT faluch car text
làm Phật-đan i Ấn Độ Lung sự hoạt động trư " khi ra tin

hải ngoại. Bởi vậy mà các nhà sư Phật kể - tiếp đến Quảng "
Nhà sư danh tiếng Bodhidharma ( ê #il Â B - Đề Đạt- Ma )
chỉ là một trong các vị sư danh tiếng nhất đấy thôi. Theo truyền
thuyết, Ông đã đặt chân đầu tiên trên đất Tầu ở chỗ gọi là Tây
Lai sơ địa ( j * * H. Hsi.Lai Ch’u -ti ) ngày nay là Tây Quan
( Bà cửa tây Quảng - Đông. ) Người ta tin rằng Ông đã là người
đầu tiên truyền - giáo một dòng giáo -lý về sau kết tinh
thành dòng Thiền ( Nhật - Bản là Zen ), ( Tầu là Thiền -Tông ).
Kinh đô chính - trị miền Hoa -Nam trong thời kỳ phân tranh là
Kim -Lăng ( ) & Chin-Ling ) . « Bồ- Đề Đạt-Ma đi lên Kim Lăng
sau khi ở lại Quảng- Đông ít lâu . Chắc Ông có đến Lạc.Dương
trên đường truyền giáo
của ông. Xem thế thấy rằng sớm chịu
1
ảnh hưởng Phật Giáo , tỉnh Quảng Đông đã tiến bộ và tín
ngưỡng sùng bái , và về trí thức dễ có thể sản sinh ra một vị
không những là Tô của Thiền Tông mà còn trứ danh đặc -biệt
qua các thời vì tinh thần độc - đáo và trí thức vững mạnh , ấy là
Tuệ- Năng ( ỵ . ), vị Tô thứ sáu của dòng thiền vậy »
THỜI KỲ II CỦA LỊCH TRÌNH HỌC THỨC QUẢNG ĐÔNG
Thời kỳ II mà sự mở mang học vấn ở Quảng- Đông di từ
thời Tùy qua Đường cho tới Tống ( 588.968 ). Hệ thống khảo
hạch công-chức bắt đầu thiết lập thành một định - chế phổ thông
và một kỷ- nguyên mới bắt đầu mở ra trong sinh - hoạt văn hóa
của quốc gia . Tuy Kinh - Đô chính - trị của nhà Tùy cũng như của
nhà Đường vẫn là Tây An , Lạc- Dương lánh về phía Đông đã

được dựng làm Đông- Đô . Trong thời Ngũ -Đại (907.959 ) và dưới
triều Bắc- Tống , kinh đô chính-thức đặt ở Khai- Phong cũng ở
phía Đông phần trung-nguyên Bắc.Hoa . Có một khuynh hướng

rõ rệt về trung tâm văn hóa thiên dịch từ Tây sang Đông đã
xảy ra và Lạc- Dương bắt đầu lãnh đạo về đường học- thức.
.
Theo đấy thì sự giao dịch chính thức giữa Quảng Đông với
SỰ BÀNH - TRƯỜNG VĂN HÓA ... 125
phương Bắc cũng thiên sang phía Đông . Con đường khởi từ hồ
B -Dương và con đường khởi từ hồ Thái trở nên sầm uất về
giao dịch , còn con đường căn cứ vào hồ Động Đình dần dần
bị bỏ . Sau khi thiết lập triều Nam Tống , đặt kinh đô ở Hàng
Châu ( #) trong tỉnh Triết.Giang , thì hệ thống giao dịch
của Thái Hồ làm cho dân Quảng - Đông dễ đến kinh đô hơn
và sự quan trọng của nó như thế cũng tăng lên .
Đi theo với sự mở mang các đường giao thông là sự tiến

bộ sinh hoạt văn -hóa và trí thức. của khu vực nào thuận tiện
cho những con đường ấy qua lại . Kẻ từ thời phân chia miền
Bắc - Giang lấy Khúc- Giang ( ; ) làm trung -tâm ở Quảng
Đông bị bỏ quên , và từ thời nhà Bắc-Tống, học vấn và văn

minh cũng gieo rắc đến Đông - Giang (* ) và Hàn -Giang
(Â ; phía Đông Quảng - Đông ) Suốt các thời này , đặt Trung
Nguyên chung quanh Quảng Đông tương đối còn lạc hậu . Trong
thời này người đại biểu cho học vấn đất Quảng- Đông là Trương
Cửu -Linh ( 3k + * ) Lưu - Chiêm ( Y ) B ) và Dư Tỉnh ( * 3 ).
Trương -Cửu -Linh mà tiên tô đến định cư ở khu Bắc
Giang Quảng -Đông , bỏ hẳn Trung- Nguyên Trung- Hoa , đã được

hưởng một quan- niệm lý - tưởng về học- vấn của truyền thống
gia -đình đề lại . Ông không bỏ lỡ một cơ hội nào đề khai thúc
sự ưu thế ấy và sự dễ dàng đề mở mang tinh - thần . Ông nồi .

tiếng về sự hội -hợp trí- thức rộng và thực -dụng, tài viết văn , tư
thái phong lưu , đời sống đạo đức và hết lòng đối với việc nước .
Người ta công nhận rằng một người như hạng ông không những
hiểm có ở Hoa -Nam hay là ở miền Nam Dương-Tử Giang mà
còn là hiếm có ở toàn cõi Trung -Hoa thời nhà Đường nữa . Mặc
dù họ Trương không cống hiến gì độc đáo vào khu vực tư
tưởng . Ông ta có thể thành tựu ở bản thân cái lý -tưởng hành
vi phụng sự và gương mẫu , được tất cả học -giả chân chính quỷ
trọng . Và như thế Ông đã đặt ra mô thức cho giới trí thức
Quảng - Đông vậy.
***
Da poyokan
WILLS Cb TIF SAM
Yung Bio-Gang hat Quang Dong thin nha buong kong
có thể tự hào về một thanh công khác nữa ù nhân -vat Lưu .
Chiêm , vừa chính - khách vừa văn -sĩ . Và một nhà văn tuy- bút,
rất tài về lối văn - ò , ấy là Lưu -Khu (Liu -ho ) hay Chu - Riang .
Ông này cũng nổi tiếng về cái học chuyên -môn giải thích
sách Xuân -Thu , căn -cứ vào ba truyện , và danh tiếng văn chương
có thể so với Hàn -Dù (* )và Liêu Tông -Nguyên ( tập đi )
hai danh sư về tản văn . Về triều đại nhà Tống , miền này sản
xuất Yui- Ching của Khúc Giang ( ; ) . Ông này cũng như
Trương- Cửu - Linh (3k + đề ) được nổi tiếng về những tiểu luận
có giá trị , về đức hạnh và về một đời công -chức quốc - gia thành
công . Tuy so với Âu.Dương - Tu ( # F ) và Sải- Tương ( ** )
thì Khúc - Giang kém tiếng - tăm với hậu thế hơn, nhưng đương
thời được đề cao và người ta tự lấy làm hãnh-diện sưu tập
được những tiều - luận của Ông ta, đặc biệt là những bi- mộ-ký ,
hay là những bi-ký cho đền chùa. Ông ta đã ba lần đi sử cho

triều Tống, đến Khiết- Đan đề điều đình về vấn đề biên - giới
tranh chấp . Và Ông ta cũng hợp tác với Tổng - Địch Thanh
( # * # ) để dẹp giặc Nung - Tri -Cao ( * ) . Người đương
thời rất xưng tụng ông về đức trung nghĩa và tinh thần cao .
Đấy là nói về học vấn và . hoạt động liên hệ của giới
trí -thức trong hàng Không học . Tuy nhiên chính ở phạm vi
Phật-học mà Quảng- Đông vào thời nhà Đường đã đạt tới điềm
vinh quang nhất và ảnh hưởng vào văn hóa Trung - Hoa những
thế kỷ sau này một cách sâu rộng. Nhân vật then chốt của sự
phát triển ấy là Lục - Tô , đứng đầu Phật-Giáo Thiền-Tông là
Huệ- Năng ( ** ) với đệ tử Pháp Hải ( 4 ) và Đại Điền (AM )
Thời thể sự thực rất thích hợp cho việc xuất hiện của
các vị Phật-gia trên đây. Kể từ thời Phân tranh cho tới thời nhà
Đường, miền Quảng -đông đã chứng kiến một sử đồ Phật- Giáo
từ Ấn - Độ nhu nhập và cũng có một dòng du -hành Phật- Tử
Trung- Hoa xuất ngoại. Có cả những cơ sở được thiết lập trong

đó các nhà tu -sĩ và cư sĩ thường xuyên làm việc dịch kinh
SỰ BÀNH TRƯỜNG VĂN HÓA ... 127
điền Phật- Giáo . Tôn Giáo mới đến đã ăn sâu vào trong di
sống của nhân -dân , và chúng ta sẽ không lạ thấy xuất hiện một
bản dịch diện địa phương đầu -tiên về Phật-Giáo. Huệ -Năng
mà tên tục là , Lạc là người từ Huyện Tân -Hưng tới P
( ).
Tuy không biết chữ nhưng ông rất thông minh . Tự nguyện
hiến thân cho việc truyền -bản giáo- lý Phật, Òng bắt đầu
đến Khúc- Giang đề tìm một ông thầy thiện trí thức và sau
cùng đến ngôi chùa của Ngũ Tổ Thiền -Tông ở Hoàng -Mai , tỉnh
Hò.Bắc và được nhận vào hàng bò củi , gánh nước . Ngũ-Tô
cỏ rất đông đệ tử và đến khi Tô sắp nhập tịch , Tô tìm kiếm

một người thừa kế xứng đáng . Phương - pháp của Tô là yêu cầu
đệ tử mình làm một bài thi kệ nói lên quan điềm và chân lý
của Phật- Giáo Thiền Tông . Đệ tử cao niên nhất là Thần - Tu
( * ) rất được huấn -luyện theo giới hạnh kiều mẫu và đã

được giao phó cho trách nhiệm đọc kinh và thuyết pháp, là
người ứng cử và chắc chắc đắc cử . Thàn - Tủ viết :
身是菩提樹 Thân thị Bồ- đề thụ

心如明鏡憂 Tâm như minh kinh đi
時時勤佛拭 Thời thời cầu phật thực ,
勿使惹爆缤 Vật sử nhạ trần ai
Nghĩa là : Thân là Cùg Bồ Đ

Tâm như đại gương sáng
Luôn luôn chăm lau quét
Chờ đề bọn trần ai .
Huệ Năng , một tin đồ mới đến , chậm chạp , nghĩ bài kẻ trên
không lấy làm vừa ý, bèn đưa ra bài kệ của mình , đang đang
đề tài của bài trên .
菩提本無樹 Bồ -đề bản vô thụ
明镜亦非臺 Minh kinh diệc phi dài

本來無一物 Bản lại vô nhất vật
何處惹塵埃 Hà xứ nhạ trần ai ?
and chİP SAN
Nghĩa là : Bỏ à pon không còn ,
Gi:rong sáng chủng có đài

Bản lại không một vật
Ở đầu bám bụi trần ?
Ngụ ý trong bài thi- kệ của Thần - Tủ là con đường tiện tiến
giác ngộ. Ông tìm gỡ những mối thắc-mắc bằng cách nhận
thức chúng và nắm chặt lấy chúng mỗi khi chúng hiện ra .
Mặt khác , Huệ Năng chủ trương quan niệm đến ngộ .
giác ngộ tức -khắc một lúc . Phương pháp này để giải-quyết vấn
đề là từ chối không thừa nhận chúng là như thế và từ bỏ
chúng đi . Ông chủ trương rằng tất cả chúng sinh đều có khả
năng đạt tới trình độ tinh - thần siêu việt , bản tính vô thường và
ảo-hóa . Đây là trạng-thái giác- ngộ của Phật. Thực vậy , tinh
thần là hiện thân của Phật- tinh .
Quan điểm này được Ngũ Tô hoan hỷ , và do đấy mà

đã trao Y- Bát cho Huệ-Năng kể-thừa đạo thống với phù hiệu uy
thế của Tô thứ sáu , trong cảnh đêm khuya thanh vắng. Không
muốn tránh chỗ của người đệ -tử niên trưởng Thần - Tu ,
Huệ- Năng bèn ngầm bỏ đi và trở về Quảng- Đông . Sư bắt đầu

thuyết pháp ở Kwang- hsiao .
Diễn giảng giáo-lý tam - tông , và thu nhận đệ -tử. Về

sau Sư dựng chùa của mình ở Tào Khê ( * ; ) ở tại Khúc
Giang ( 曲江 - Ch’ü -Hiang) . Đề được theo nghe thuyết pháp
của Sư , hàng ngàn tín đồ từ xa tìm đến cả ở Tào Khê , và

chúng được chứng kiến sự phô diễn đầy-đủ hệ-thống triết-học
của Sư . Khởi điểm là Sư xác nhận tất cả đạo pháp giáo -lý đều
bắt nguồn tử bản tinh nhân loại, Sư khẳng nhận thiện-tính bản
lai, bất hủy bất diệt tự túc viên- mãn, thanh tĩnh bất nhiễm
của Tự Tinh là thuộc về bản tính nhân loại .
· phương Nam , người

Trong khi Huệ -Năng thuyết- pháp ở
theo học lập thành ngành Phật-giáo thêm phương Nam , còn ở
SỰ BÀNH TRƯỚNG VĂN HÓA ... 129
phương Bắc theo Thần Tú đệ tử lập nên dòng Thiền Tông

phương Bắc. Nhờ vào cố gắng liên - tục trong việc thuyết .
pháp và hóa - đạo của cao đệ mà giáo lý của Huệ -Năng được
phở cập đến nỗi chúng có thể thẳng phục ất cả chống đối .
Giáo -lý của Sư sớm phát-triển lên phương Bắc rất mau lẹ ,
chiếm địa -vị ưu-tiên đến nỗi không những tiên -phong tất cả
tranh chấp của các giáo -phái Phật mà còn đánh đồ cả những
chống đối của Không- Giáo nữa . Trên con đường Bắc tiến
của Thiền học phương Nam, phần lớn các đệ tử đi lên Bắc
Kinh vào Hoa - Trung qua con đường Giang- Tây và Hồ Nam .
Còn những đệ - tử ở lại Quảng - Đông , người đệ -tử nổi tiếng nhất
thuộc về đời thứ ba là Đại Điền ở Triều Châu .
Ngoài giá -trị đặc-biệt của Huệ -Năng với hệ- thống thiền
học « Tâm vô niệm » , sự cống hiến lớn nhất cho học -thức
là ảnh hưởng của Sư đã tạo nên sự phát-sinh và hình thức
phát triển của Tân Nho.Học . Sự học vấn về Kinh sách Không
Nho kề từ khi phát hành « Chủ kinh chính nghĩa » ( ử A A)
được chính phủ hoàng triều nhà Đường công nhận thì có
khuynh hướng quá nghiêm khắc và khuôn sáo. Do đấy mà
tính chất tương đối không giáo - điều của học phải phương .
Nam cho phép người ta có được triền vọng tự do hơn về
tư-tưởng . Đề tài siêu - việt và phương pháp tiếp cận hợp lý của
Nam Tông khích khởi trí tưởng tượng cho học - giả trong
truyền thống Không-Học . Lý -Cao ( * 4 ) là một trong hàng học
giả sớm chịu ảnh hưởng . Tuy Ông là đệ tử thực thụ của Hàn
Dũ , nhà tản văn danh tiếng ấy , ông cũng chỉ hấp thụ của
thầy về kỹ thuật khảo luận thôi . Trong lối tư -tưởng thì Ông
chịu ảnh hưởng của Huệ Năng hơn qua đệ tử đời thứ IV .
Trong khi Ông làm quan cai trị Lương Châu . Ông có nhiều
dịp đề thảo luận với Huệ -năng về đạo lý và các vấn đề
học vấn . Kết-quả người ta không lấy làm lạ rằng có một
sự đồng tình chung giữa hai bên về nguyên tắc nhân sinh
chính nghĩa . Chủ trương của Lý Cao về nguyên lý thành

༣. རྒྱུ་
that Li lu sang bản tình nhìn loại là năng lưu l

*** .
(Xem bài luận và Phản hồi nguyên tính a ) tương
với Duy - Nghiêm ( K ) tâm toàn trọng đại . Chính Hàn.D ,
dù có phản đối ngẫu tương ở Phật -Giáo , khi Ông làm quan
cai trị ở Triều Châu , cũng không quá tựcao để giao -thiệp
với nhà Sư Đại- Điên , và ngần- ngại tỏ thái độ kính -mộ giáo - ly
mới-mẻ và dũng cảm của Sư. Như thế là tư- tưởng Phật- giáo
đã tràn vào khu vực thế giới Nho- Giảo một cách nhất định .
Từ bước đầu còn mơ hồ trong văn- phẩm của Lý Cao, cái
khuynh - hướng giải thích các vấn đề nhân -sinh xã hội bằng
quan - niệm của Phật- Giáo càng ngày càng phát- triển mạnh
trong thời Ngũ- Đại đề trở nên Tân Không Giáo ở Triều Đại
Bắc - Tống . Sự nhấn mạnh vào tâm của Tân Không -Giáo thường
gọi là Tống -Nho , coi tâm như nguồn tri thức cả về trật tự
vật lý vũ trụ lẫn trật tự nhân quần xã hội đã chứng minh
rõ ràng dấu hiệu ảnh hưởng của Thiền Tông . Chu - Đôn -Di
( 7 ) phô thông được coi như sáng lập ra học phải Tổng
Nho Tân Không Giáo thì đã trực tiếp chịu ảnh hưởng của
Thiền Sư Thọ Nhai ( * ) . Chu Tử truyền cho anh em họ Trình
( f ) sang cho Dương Thì ( v ). Đệ Tử đời thứ Ba của Dương
Thì là Chu - Hy ( * * ) người hệ thống hóa nhất của Tống Nho.

Đấy là Học Phái Trinh Chu ( % * & k ) mà đặc trưng là sự
chủ -trọng vào giá -trị của tri thức và đời sống đạo đức . Đối
lập với khuynh hướng ấy là học phải Tượng- Sơn (kno
g : k ) do Lục Cửu Uyên ( A ; ) lập nên chủ trọng vào

khả năng trực giác của tâm . Từ đấy hai học phải chi -phối
giới trí thức Trung Quốc . Những học - giả Tân Không Giáo
Tống Nho trứ danh thời Tống thuộc về Quảng- Đông gồm
có La Mạnh.Giao H * Trịnh văn -Chấn tự t t và Quách .

Tử.Tòng # 7 & Thôi- Dữ - Chi *** , Địch -Kiệt #g và
Lý Dụng * H ) . Trong bọn ấy thì Lã Mạnh Giao đảng được
chú ý. Ông này là học trò Dương- Thì và tự coi duy trì
chân truyền của Chu Trình . Ngoài ra Ông tìm điều hòa hai
** 230162
học phải Tống Nho và cổ tôn trọng cả đòi hỏi về trực giác
lẫn trí thức trong quan niệm về sự vật . Trong phạm vi hành .
động có lẽ sự đắc ý nhất của Ông và là một cống hiến làm
cho Ông nổi tiếng cùng với một người nữa mang tên Châu
Tung , trong khi Ông làm Giảng -sư ở Đại học tại Kinh Đô ,
là gây cho Sinh-viên có lòng ái quốc và tinh thần tự trọng đề

chống với Tê - Tướng Tần Cối ( Â tr ) có chính-sách ngoại giao
điều hòa trong điều kiện nhục nhã như là một hành động
phản quốc vậy .
THỜI KỲ THỨ III VỀ LỊCH - TRÌNH HỌC VẪN Ở QUẢNG ĐÔNG
Giai đoạn này trải qua triều nhà Minh và phần lớn
triều nhà Thanh đến giữa những năm triều vua Quang Tự
(* ). Tuy rằng tất cả địa hạt tỉnh Quảng-Đông đều tiến
triền về đường học thức, nhưng trung-tâm Quảng-Đông là

châu thô Châu -Giang ( ;z ) vì phần lớn nguồn lợi kinh -tế
và nhân đó tập trung được nhân dân đông- đúc cho nên đã
tiến triền mau lẹ hơn và nắm được địa vị lãnh đạo về học
thức. Một điểm đặc biệt Quảng- Đông bắt đầu phân biệt các
ngành học -thức của tínđồ của chúng. Phần lớn tri- thức của
các môn -phải bắt nguồn từ Hoa - Trung đã tỏ ra có một diện
mục mới sau khi chịu ảnh hưởng không- khí văn hóa Quảng
Đông .
Chúng ta hãy đề cập đến Tân Không Giáo của Trần .
Hiến Chương ( * * ) và Trạm -Cam -Tuyền ( ;) # * ) Trần là

người sinh ra ở Giang -môn ( ; * ) huyện Tần Hội ( Điên ) .
Từ sớm Ông theo học với sự hướng dẫn của Ngô -Khang- Trai
( *) ở Giang - Tây ( Kiang-Si ) nhưng cũng có thụ giáo

Tsui Yu Chih ở Quảng- Đông triều nhà Tống. Tuy danh dự
và liêm -khiết là hai đức tính rất trọng đại đối với Ông , nhưng
ông cũng tự giữ mình tránh tất cả thái độ cực đoan hay hành
động mạo hiểm. Căn -cứ vào hòa điệu chi-phối điều lý thiên
nhiên trong thế- giới , nguyên tắc học thức tu sửa của Ông cũng
案情告
là một nguyên - tắc ôn hòa , tránh tất cả tranh biên vớ

khác . Như thế Ông đã xác định thái-độ độc lập đối với tất cả
các bè phải đương thời , và xưởng xuất một môn phái riêng
không phải không quan trọng . Ông chủ -trương trong - tâm bình
tĩnh người ta phải tìm thấy cái đạo đức là điều vẻ- vang nhất
con người có thể đạt được. Tu - tâm là quá trình tiệm- tiến
không hoàn toàn dưới sự kiềm soát của đệ tử , bởi vì một
khi ý thức đã tác dụng, nó tuân theo một số nguyên tắc
nhất- định. Tuy giống các nhà thần-bi học chủ trương và
phương- pháp cầu đạo , nhưng ông khác về mục-đích . Đối
với ông ta thì học vấn là phương tiện đề đạt tới trình độ
hoàn thiện con người gồm có việc chỉnh lý công -việc cả nhân
riêng và làm tròn phận sự đối với tha nhân. Như Trần - Hiến
Chương quan niệm thì trình độ hoàn thiện đạt được khi nào
theo như thiên-mệnh các vật ở chính vị của nó và mọi tác
dụng được thành tựu chính đáng mà không có sự cố gắng

hữu - ý của người hiền . Giá trị của ông đã hiền nhiên và có
một dưluận phò - thông trong giới bình luận đời sau cho rằng
nhờ trí óc của ông mà Tân Nho-Giáo đã đạt tới tuyệt- đinh
tinh.vi. Sự coi trọng ích lợi của học vấn là đặc trưng của tỉnh
thần học giả Quảng - Đông do ông khởi xướng vậy . Tinh thần
ấy gọi là « lĩnh học » ( ).
Đa số đệ tử của Trần Hiến Chương phát triển theo

khuynh -hưởng của thầy. Người nỗi danh nhất trong bọn này
thì cỏ Trạm Cam -Tuyền . Ông này nhấn mạnh vào sự cần thiết
quan -sát đinh-luật thiên - nhiên trong đời sống thực tế của nhân
quần xã -hội và trong tinh thần nhân loại . Cùng nổi tiếng có
Vương Dương Minh ( 2 ly ) người chủ xưởng thuyết bản la

thiên và năng lực của tâm nhân -loại . Trạm.Cam.Tuyền phần lớn
là công-cụ truyền bá ảnh hưởng của sư phụ là Trần Bạch - Sa .
Trạm có nhiều đệ tử , trứ danh nhất là Bàng - Tung ( )

người huyện Nam Hải ( 4 ) trong một thời đã tiếp -tục
hệ -thống khoa - giảng do thầy hướng dẫn truyền thụ .
Ngoài khu vực ảnh hưởng Trần - Bach - Sa , cũng còn một số
học giả có giá -trị , trong đó có vài nhà phê- phản lỗi - lạc về học
phái của Trần . Khâu - Tuấn ( * .* ) người đảo Hải -Nam ( và L, )

trử danh về cái học Đại-Học ( k ) . Sách này là một điều tịch
C
Không - Giáo với chủ -thích kỹ -càng của Trình -Di ({ E B ) và Chu
Hy ( k \ ) đã trở nên truyền thừa và biều -thị cho tinh-thần Tân
Nho-Giáo một cách giản-dị. Họ Khâu đã tăng bồ và hoàn chỉnh

điều ông cho còn thiếu sót trong văn tịch đã có là tác phẩm
Diễn - Nghĩa Bồ ( Ă ÂM ) . Ông chủ -j vào điềm tu -than ( 5 ) và
trị quốc (á ) của sách Đại Học và làm cho độc giả được hiểu
rõ bằng những tỉ-dụ . Đây là khuynh -hướng thực dụng của học
giả Quảng -Đông được củng cố thêm . Sự thực hầu hết văn-nhân
Quảng -Đông thời nhà Minh đều thấm nhuần tinh thần Tống
Nho hay là Tân Nho Giáo rất thịnh hành vào thời bấy giờ .
Hành - văn nghiêm chỉnh , trí- thức thực dụng, tính cách liêm. .
khiết và sự sốt- sắng giúp chính quyền đã được luyện vào trong
một công - thức được đa số trong giới tri thức tánthưởng . Kết
quả là có ít tác phẩm văn-học quê mùa mộc-mạc và không có
quan- hệ đến việc đời thực tế . Trào lưu ấy phân biệt học- thức
Quảng -Đông đã diễn tiến không ngừng qua triều đại Khang
Hy (y ) và Càn -Long ( % ) và sản xuất ra một nhân vật danh
tiếng cuối cùng là Chu - Thử -Kỳ ( * * H ) người Nam Hải thời
Hàm -Phong (** ) và Đồng - Trị (la á ) . Về già ông mở trường dạy
ở bản tỉnh và xác định lại với tất cả uy tín vốn có cải truyền
thống học thức của Quảng - Đông. Ông dạy học trò hai phương
diện của cải đạo đọc sách và tu - thân đề phát triển một nhân
cách hoàn -toàn ngụ sự thực hiện lý tưởng hành động phụng -sự .
Đọc sách để đưa đến thông hiều sự vật đề một người có thể sử
dụng và điều hành công -việc . Điều chỉnh tự -ngã là một bước đầu
thiết yếu đề trị dân được chính đảng. Như thế ông giải -thích sự
liên quan giữa tu -thân tự -ước -chế với sự đọc sách trong vấn đề
tiếp vật của ông . Chương trình đọc sách của ông gồm 5 mục :
Nho điền , Lịch Sử , Sưu-tập về chế độ học , Triết học và Khảo
• A
luận . Chương trình tu - than của ông gồm có SƯ THUỐưng là
tưởng cao cả về hành vi và kỹ thuật để đạt được thái độ nhân

phẩm . Ông sống vào thời khi Tân Nho -Giáo từ lâu mất đất cho
trào lưu Tân Hán -Học chủ trọng vào chủ -thích từ nguyên điền
có ở khắp nước Tàu. Như thế mà sự mô - phỏng coi như tự nó
là cứu cánh của những luậnvăn của Đồng - Thành ( * Đủ ) và

Dương -Hồ ( * ) đã được giới học giả chú-ý. Nối tiếp những
lý- tưởng của thời xưa tại Quảng- Đông thực chứng minh địa vị
đặc biệt của ông trong khu vực văn-hóa Tàu vậy.
Sự hăng hải và kỹ-thuật trong giới học giả mới của Hán
học ( ; g ) do Nguyễn -Nguyên du- nhập vào Quảng- Đông vào
cuối triều Gia -Khảnh khi ông làm quan cai -trị Quảng - Đông và
Quảng - Tây .
Ông thấy có sự khuyết điềm về môn học này ở Quảng

Đông. Ông lập ra Học Hải- Đường với ban giáo huấn có khả
năng đề đem lại cho thanh-niên Quảng-Đông cơ hội học hỏi

về môn Hán học mới . Trong thời gian trị nhậm ông còn đủ thì
giờ đề hoàn thành tác phẩm « Hoàng Thanh Kinh giải » ( 2 ; 3

*) tức là giải thích của Hoàng Triều nhà Thanh về Không-Giáo
theo Kinh điền . Đây là một tác phẩm vĩ đại gồm 1.400 quyền
thu lượm kết quả công trình của các danh sư Hán -Học triều
đại nhà Thanh . Dưới sự bảo trợ của ông « Học-Hải-Đường »

trở nên cơ-sở học vấn tiên - phong ở Quảng - Đông và đã sản
xuất những học giả có giá- trị và ảnh hưởng về sau . Nhưng ở
đây sắc thái địa phương cũng lại tự biểu hiện. Tuy học - viện
nhằm mục đích truyền bá Hán học theo kiều được thịnh hành
ở hai bên bờ sông Dương-Tử mà học sinh ở đấy chứng tỏ đi
xa ra ngoài quy tắc ấy rất nhiều.
Người đại biều nhất trong ấy là Trần -Lễ (Bì th ) ở Phiên
Ngung nổi danh trong giới học giả là Đông Thục (k ) ở

phạm vi phê phán và phân - tích côvăn là tinh hoa của Hán.
học , ông chuyên về âm học, có cống hiến phần thực chất
‫ باد‬Drive Uu
dối với sự phân biệt và xếp loại mẫu âm và phụ -âm cùng
là mô thức điều hòa âm thanh . Đảng được đề ý là những
chuyên khảo của ông không những ông trung thành với
nguyên tắc suy luận và ông cũng bày tỏ tư tưởng độc đảo .
Tuy nhiên tinh thần ông quá mạnh đề có thể tự giam vào
trong thực ước thông thường của Hán học . Kết quả là ông
từ chối luận điệu mầu mè phổ thông khiến các danh sư
Không- Giáo cô -điền đã hoàn toàn không đề ý đến sự giải- thích
những đại nghĩa luân lý cơ bản trong các văn-kiện phân

tích và phê-phán . Ông tìm cách điều hòa các phe Hán - Học
tranh biện với phe Tống- Học bằng cách chứng minh tính chất
bồ túc lẫn nhau trong tác phẩm vĩ đại của ông nhan đề « Hán
Nho Thông Nghĩa » Giày ít i ) và « Đông-thục độc thư ký ,
C. 1 sử đ 3 ), thông suốt tác phẩm văn học của ông, người

ta vẫn nhận thấy một tinh - thần truyền thống Quảng -Đông là
tin tưởng chung vào ích dụng của học - vấn . Ví dụ ông viết :
« Một nền thiện chính là căn cứ vào một nền hành chính có
hiệu nghiệm . Hành chính này lấy hiệu nghiệm của nó trong
trí thức thu hoạch được qua học vấn ».
Hơn nữa ông khuyến khích : « Chúng ta không phải
chỉ có học hỏi các danh- sư Hán học mà thôi , hơn nữa chúng
ta còn phải bắt chước đức hạnh của họ . » Vô hình trung các
học giả Hán -Học đều đáng được khen về lòng hiếu đề đối với
người trên và anh em , về tinh thần danh nghĩa của họ . Do đấy

mà họ Trần được sinh nhận như một học giả ở Trung - Hoa
nói chung về công trình phân-tích và phê phán cò - văn . Nhưng
sự thành tựu chính thức của ông là cái tinh -thần quân bình
lành mạnh ông giữ được giữa Hán-học và Quảng-Đông học ,
nó bảo -tồn cho tinh thần Tân Nho Giáo ở điềm tốt đẹp nhất .
Trong hàng học trò đệ tử của ông có nhiều người có tài truyền
kế ảnh hưởng tốt đẹp ấy .
Trong thời nhà Thanh , sử học cũng được thịnh hành
nhất ở miền Dương - Tử Giang . Theo đấy có sự phục hưng

196 y mộtvàicon theo xu t thấy
vì tranh hiệu giữa học pha ban -tin vàcon sư t

biên giới phía Bắc vào quốc thủ dưới tru . Baoquot
(1821.18,0 ) và Hàm Quang ( 181-1861 ) tạo nên một sự bội khi
về sử - địa học quan hệ đến các đất biên -cương phía Bắc và
Mông -Cô . Tất cả các trào lưu mới ấy đã thiết- lập theo đã diễn
tiến tại Quảng -Đông . Công cụ truyền bá là « Quảng Nhã Thư

Viện » CÂY Đ Ầ t) do Trưởng Chi- Đồng (3k *. :) lập ra trong
khi ông làm Tông Đốc Lưỡng Quảng (Quảng- Đông , Quảng - Tây )
và mời Chu -Nhất- Tân ( * - * ) làm Viện-Trưởng. Tuy trong
chương trình nguyên thủy , môn sử học chỉ là một trong bốn
môn phối hợp với nhau như kinh điền Không -Giáo , Triết
học cao đẳng và Luận - văn , nhưng thời thế đòi dành cho sử
học địa vị ưu đãi . Bởi thế mà trong những tác phẩm sưu tập
người ta thấy nội - dung hai phần ba thuộc về sử học . Một trong
các nhà xuất bản chính là T’u -Chi tự ông ta cũng là một chuyên
môn về lịch -sử Mông -Cô . Cả về môn nghiên -cứu kinh điều
Không Giáo cũng có một khuynh hưởng hoàn toàn không có

trước kia . Khang -Hữu- Vi Cây đa 4 ) một nhà nho học danh tiếng
đã có võ học phái Tàn -Văn và chống đối kịch liệt phương -pháp
cùng nguyên - tắc của các nhà cò -văn học triều Hán . Động cơ của
Ông trong việc này là chủ ý trình bày Không -Tử, nhà hiền
triết không phải một người chàn chính bênh vực truyền -thống
và định chế cổ xưa như phổ thông người ta hiều , mà là một
nhà cấp tiến sáng tạo , lấy hình ảnh truyền thống có tính chất
mơ - hò chỉ đề bênh vực cho sáng kiến của mình . Như thế là
ông tìm thay đồi những dấu vết cũ trong quan niệm cải cách
chế độ của Ông. Sự chính thức hóa về lý-thuyết đã đóng vai
trò không nhỏ trong cái mộng cố - gắng cải cách năm thứ 24
triều Quang - Tự . Đệ tử của ông là Lương -Khải Siêu ( } *),
ngoài hoạt động cho phong trào cải cách ở tài ký giả khôn khéo,
đặc biệt được người ta chú ý được công nhận về phạm vi

lịch sử nó dựa vào sự nghiên cứu so sánh đề thẩm định lại
những nhân vật lịch -sử trong triền vọng mới nhìn theo con
mắt hiện thời .
SỰ BANH TRƯỞNG VĂN -HÓA ... 137
THỜI KỲ IV CỦA LỊCH TRÌNH DIỄN TIỀN

HỌC THỨC ĐẤT QUẢNG ĐÔNG
Thời kỳ này bắt đầu từ cuối triều Quang-Tự cho tới

hiện thời , đấy là giai - đoạn thử Bổn trong lịch sử học- thức ở
Quảng Đông vậy . Và đấy cũng là cao độ của một lịch trình
phát triển và thâu thái ảnh-hưởng. Những sắc - thái mới -mẻ
đáng chú-ý nhất của thời kỳ này là sự tiên phong trên đường
tân khoa -học thiên nhiên . Ở tại Quảng-Đông , các khoa học
Âu Tây đã từ lâu bắt đầu xuất hiện . Vào cuối thời nhà Minh ,
giáo phái Jésuit đã dùng Quảng- Đông làm bước đầu trong việc
gắng công truyền giáo cho Trung - Hoa . Fr. Matthew Ricci cùng
với M. Ruggieri và F. Sambiasi tìm lấy lòng các nhà cầm quyền
địa phương đề cư ngụ lâu ở Quảng- Đông bằng cách đem
biểu họ các nghệ phẩm Tây -phương . Và đối với những

người tò mò , các vị kề trên cũng sẵn-sàng giảng dậy về khoa.
học Tây - Phương . Ricci ở lại một thời gian lâu ở Triệu - Khánh
( Ây ) đất Quảng- Đông, một mặt học tiếng Tầu , một mặt mở
lớp dạy khoa-học Tây.Phương. Ma Cao và Triệu Khánh trong
một thời đã trở nên trường học kiêu mẫu cho người Tầu về
các môn học như thiên-văn , toán học, địa lý học , vật- lý -học ,
v-học, phóng- pháo học và kiến -trúc- học . Rồi Ricci rời Quảng
Đông đề đi Giang Tây , sau một thời gian ở lại Nam.Kinh ông
·
• bèn đi lên Bắc Kinh . Sau khi đã củngcố , sự bảo -trợ lâu bền
cho đồng chí và người kế nghiệp ông đã làm cho sự tiếp tục
giữa khoa -học Tây- Phương với văn hóa Trung -Hoa có sự tiếp
xúc. Suốt những năm cuối triều Minh và đầu triều Thanh , vua
Khang -Hy duy- trì chủ trương không nhượng bộ hòa-giải trong
cuộc tranh biện gọi là Tranh biện Nghi-Lễ đã mở màn cho
chính sách đàn-áp , nó dần dần trở nên nghiêm khắc chặt chẽ
đến trục xuất các giáo -sĩ dòng Tên . Mất sự môi giới của họ
thì đồng -thời cũng mất sự khích động của nguồn văn -minhTây
phương tự gốc cần thiết đề duy - trì và bảo- vệ sự mở-mang khoa
học Tây- Phương ở Trung -Hoa . Nhưng ở Quảng -Đông nhờ vị
1.38 *L
tri dia -lý tru -đãi của nó , không khi trang tro
thế giới bên ngoài không bị cắt dirt . No còn đươc khi đi th
hơn nhờ có các trào lưu người Tàu hải ngoại đem về và
truyền bả những ý - niệm . thực tế hơn về văn -minh cặn -dai . Do

đấy mà khi ưu thế của văn hóa Tây-phương ở một số phương
diện đã bắt buộc ý-thức Trung -Hoa phải chúý vì những cuộc
thắng trận của võ khí Tây- phương . Quảng - Đông đã có thể
mục kích sự thử thách ấy và tự mình thích ửng bằng cách gửi
lớp người du -học đầu tiên sang Âu - Tây . Jung- Hung (Yung
Wing) được học bồng sang Mỹ và Ho-Kai sang Anh là những ·
tiền- phong đã gây nên phong trào du -học sang các nước Tây .
Phương bằng tự thân làm kiều mẫu và bằng các lời cô võ .
Người Tàu đầu tiên được huấn -luyện thành một kỹ - sư tân thời
là Jeme Tien Yau , cũng là người đất Quảng-Đông sinh trưởng
ở quận Nam-Hải . Ông chứng minh ngang tài về chuyên -nghiệp

với bất cứ một kỹ sư nước nào khi ông kế-hoạch hóa những
kỹ-thuật mới đề giải quyết những khó khăn đã gặp trong công
cuộc thiết lập đường xe lửa nối Bắc-Kinh với Tuy- Viễn . Sự
thành tựu ấy đã được khen là một thành tích kỹ-thuật đặc .

biệt . Sự thành công của ông đã chứng minh người Quảng- Đông
có khả- năng tiềm tàng về khoa học , kết quả của mấy thế kỷ
tiếp xúc và thu hoạch với thế giới bên ngoài . Một khi gặp cơ
hội là sẵn sàng thể hiện . Sự sẵn -sàng mà Quảng- Đông lợi dụng
và thâu hóa khoa -học Tây- Phương giải -thích phần lớn về học
vấn tài ba của nó ở thời kỳ này. Nhà học giả trử -danh nhất
của nó chẳng phải ai hơn là nhà lý - thuyết chính -trị-học cổ

tiếng - tăm thế- giới , người sáng lập ra Trung Hoa Dân Quốc,
Bác -Sĩ Tồn - Trung- Sơn ( Ton - Dạt.Tiên ) vậy .
Bác sĩ Tôn, thuở nhỏ sống ở quê làng, đã tỏ ra hiều

biết về văn hóa truyền thống Trung
Hoa . Năm mười ba tuổi
ông đi sang Hạ -Uy - Di và có cơ hội đề quan -sát trực tiếp
guồng máy dân -chủ Tây -Phương . Sau khi trở về Tầu, ông tiếp
tục học chương trình cao - học kiều Tây - Phương ở Hồng- Kông
SŲ BANDA
khi các hội -viên hội truyền giáo Luân - Đôn ở Hồng -Kông do Ho .
Kai lãnh -đạo , lập ra trường Y-Khoa cho người Tàu ở Hồng
Kông , với mục đích giúp đỡ Trung-Hoa về Khoa-học và tiến bộ

vật chất của nhân dân bằng khoa y-học , họ Tôn là người học
C
sinh đầu tiên , Trường - Y.Khoa này thực hiện một chương trình
giáo- dục và học-thức tương -đương với một Đại- Học điền hình
Âu Tây . Rất ít người Tầu bấy giờ có đủ khả-năng đề giảng

dạy các đề tài y -khoa . Vì thế mà ban giáo chức đều ở trong
tay các học giả Âu -Mỹ dùng tiếng Anh làm tiếng chuyên ngữ .
Họ Tôn không những học giỏi các môn trong chương trình
như vật lý , hóa học , thực -vật học, cơ thề học, sinh.lý học, và
dĩ nhiên khoa chân bệnh và thảo đơn thuốc là phần chính

yếu của khoa trị liệu . Nhưng ông cũng nghiên - cứu chuyên -tâm
về các khu vực học thức khác nữa như : địa lý , canh -nông và
cồ -điền Trung- Hoa . Thời kỳ học sinh của ông còn gần với thời
kể sau cái chết của Darwin khi thuyết tiến -hóa luận của ống
này đã được truyền bá đi mau-lẹ và môn sử về thời kỳ sau
Pháp Quốc Cách Mệnh cũng đang bành trướng ở Âu Châu .
Họ Tôn rất thích-thủ các loại văn chương ấy và đọc sách miệt
mài nhưng với tinh thần biện biệt . Do những suy tư về sự
đọc sách ấy và do sự mong muốn cải tiến tập quán của đồng
bào ông , ông tạo nên học thuyết « tri nan hành dị » ( ầm đ
tí k ) . Ông không thề hoàn toàn thừa nhận học thuyết Tiến
hóa luận của Darwin . Phỏng theo đường hướng do Darwin
đề lại , ông quan niệm sự tiến-hóa của thế giới theo ba giai
đoạn. Giai-đoạn thứ nhất là sự tiến hóa của vật-chất , kết-thúc
vào sự xuất hiện của vũ trụ vật lý . Giai đoạn thứ hai là sự
tiến hóa của sinh vật, và giai đoạn thứ ba là sự tiếnhóa của
nhân loại . Định luật hành động bên trong và chi phối sự tiến .
hóa ở các giai đoạn thì khác nhau . Trước hết là định luật
vật-lý hóa , thử đến là định luật của sự chọn-lọc thiên - nhiên
và sinhlý căn- cử vào nguyên lý « ưu -thắng liệt bại », và thử

ba là định luật hỗ trợ hợp -tác ở giai đoạn nhân -loại. Về sự
110 THẢO CÓ TH
tiến hóa của nhân loại, ông có phân biệt ra ba pha din
chinh :
Phương diện thứ nhất có quan hệ đến sự tăng tiến của

con người kiềm soát thiên nhiên đi đòi với sự tiến bộ tri- thức .
Từ trong sự hoàn -toàn vô - ý -thức trong hành vi nó tiến lên
một trình độ hiểu biết hành vi sau khi đã xảy ra và đạt tới
trình độ kết thúc , nó vừa hiều về nguyên nhân lẫn kết

quả đầy đủ trước khi thực hành . Cái khả-năng học được và
hiểu biết ấy là yếu tố đặc-trưng cho sự tiến hóa liên-tục của

con người và là điềm phânbiệt nó với giới cầm thú. Nhờ
cái khả -năng ấy đề biết được hậu quả trước khi hành động
và bản năng phản- ửng đối với sự chọn hạnh phúc tránh đau
khô . Cho nên cải tinh thần hợp tác và hỗ trợ đã trở nên cái
định luật và nguyên-lý định hướng cuộc tiến hóa đến chỗ
chi -thiện . Xét về phương diện thứ hai , họ Tôn phân lịch sử
nhân loại làm thời kỳ tranh đấu chống thủ - tinh , thời kỳ tranh
đấu chống thiênnhiên , thời- kỳ tranh đấu chống chính quyền
chuyên -chế , và thời kỳ tranh đấu giữa bọn có thiện chí với
bọn ích kỷ trong xã hội dân chủ . Đấy là những giai-đoạn kể.
tiếp nhau trên lịch-trình tiến-hóa song hành đi đôi với lịch.
trình phát- triển ấy là sự tiến-hóa về chế độ chính -trị , xã .
hội và kinh tế . Xét về phương diện thứ ba , họ Tôn xác

nhận rằng tất cả hoạt động nhân loại đều hướng về sinh tồn ,
không phải sinh tồn đơn giản mà là sinh tồn với tất cả nhu
yếu cho sự an toàn và sung túc. Tìm cung cấp phương tiện
sinh -sống cho quần chúng đấy là nhiệm vụ chính của văn
minh . Cốt tính của lịch sử ở tại trong sự tiến hóa về chế độ
xã hội và kinh - tế .
Bác -sĩ Tôn - Dật Tiên rất coi trọng khoa học và đã làm
tất cả điều gì ông ta có thể làm được đề tăng tiến và truyền

bả nó. Nhưng ông luôn luôn tin -tưởng phải chế ngự khoa -học
bắt phụng sự cho nhân loại chứ không phát triển làm thương
Við aðgera v
hại đến hạnh -phúc nhân loại . Nó phải đi đòi với triết -học đề
củng cố bản tính đạo - đức của con người chống với sự sa -đọa
vào bản năng cầm-thủ khát-máu . Bởi thế mà ông đặc biệt đề
cao sách Đại-Học (* ) với mục tiêu : « Minh -minh đức (BÀ HÀ "
* ), Tân-dân ( R ) và Chỉ- ư chí - thiện ( Ł đi £ ¥ ). Đấy là

ba mục - tiêu « Tam cương lĩnh » của Không- học, ba lý- tưởng
làm người Trí ( * ) Nhân ( - ) và Dũng ( 3 ). Chấn hưng những
đức tính ấy, theo ông là điều căn bản đề cứu - vãn Trung -Hoa .
Tương tự như thế mà Trung- Hoa cũng không có thể làm ngơ
khoa học , đẻ đến nguy hại . Nó phải cấp-bách khuếch trương
kỹ -thuật và khả năng khoa học ngõ hầu bảo vệ cuộc sống
dân - tộc của nó với các dân - tộc văn -minh trên thế - giới . Hai
yếu tố giáo-dục khoa học và giáo - dục đạo đức phải được điều
hòa đúng mức độ trong chương -trình giáo-dục Trung- Hoa.
Tinh thần học rộng của ông với tài liên-hệ các yếu -tổ của
các ngành học thức khác nhau đã khiến ông có lời nói có
uy-tin về nhiều vấn đề khác biệt đối với đồng bào của ông
đương thời vậy.
KẾT- LUẬN
Trước thời Tần Thủy Hoàng để chinh phục các bộ tộc

Bách- Việt miền Nam Trung -Hoa , đất Quảng -Đông là lãnh thổ
của Việtlộc . Tuy chúng có một trình độ văn hóa khá tiến bộ
tương- đối , chúng cũng chưa đến trình độ đề có thể ghi lại
lịch -sử và tập-tục tư tưởng mình vào sách sử ký. Từ đấy về

sau , dân Tàu từ phương Bắc dần dần di-cư xuống phương Nam
Trung- Hoa và tuầntự Hoa-hóa. Trong khi ở Trung-nguyên
nước Tàu , văn hóa Trung-Hoa đã reo rắc và bắt rễ vững chắc
kề từ thời có nhà Thương và nhà Chu, và trong khi các loại tư

tưởng của Bách -Gia Chư - Tử của một xã - hội văn - vẻ đang nảy
nở ở khu vực Xuân - Thu ChiếnQuốc (vào hậu bản triều đại
nhà Chu ) , thì Quảng- Đông hãy còn ở ngoài ảnh hưởng của
nền văn-minh ấy. Sự thực mãi đến thời tương đối gần nó còn
2 #54 7 Ds
112 KHẢO TAP A
là một miền bản khai thì không ai chối cãi và được ai mặc
công nhận . Nhưng sự thực về sau nó có vai trò góp phần

ảnh hưởng lớn vào truyền thống văn hóa Trung- Hoa thì điều
này người ta có vẻ như không đề ý đến .
Sau triều - đại nhà Hán , Quảng- Đông bắt đầu chuyền
dịch hoạt động vào trung -tâm văn hóa . Nó có hai ưu -điềm ,
trình độ trí thức cao của người đến cư ngụ , và ảnh hưởng
của sự gặp gỡ giữa văn hóa Trung-Hoa và văn hóa ngoại lai .
Do đấy không phải sự ngẫu nhiên trong các thế kỷ về sau
Quảng- Đông không những đã sản xuất những nhà văn-học

và tri thức hiền hách nhất trong lịch sử Trung- Hoa , mà nó
còn có thể đòi hỏi cái công tiên phong mở đường cho một
số khuynh hướng tri thức chính mà ảnh hưởng đã vượt ra
ngoài địa phương đề đi vào trung -tâm Trung - Hoa , với một sức
mạnh có khi cách mệnh cả quan điềm và tập quán tư tưởng

của cả dân tộc Tầu.
RÉSUMÉ :
L'auteur présente l'influence réciproque des cultures

puis l'influence des migrations sur la culture en Chine, et
les voies de pénétration, particulièrement l'immigration de

Kouang tong.
Ensuite l'auteur aborde en détail les quatre périodes
d'émigration à Kouang tong, qui y entrainèrent le développe
ment des connaissances, Kouang tong qui appartenalt au peuple

vietnamien, recevait une forte influence des Chinois venant en
foule du Nord, après la dynastie des Han. Ce fait possède deux
avantages : le haut niveau
niveau intellectuel ' des émigrés et
l'influence causée par la rencontre de la culture chinoise et la
culture étrangère. Il en résulte que Kouang tong avait produit

des écrivains et des intellectuels célèbres de l'histoire chinoise.
*** +*** *
CHÍNH SÁCH ĐỐI VỚI DÂN TRUNG HOA DI CƯ
CỦA CÁC TRIỀU ĐẠI VIỆT-NAM
Tóc - giả : FUJIWARA RIICHIRO

THIÊM CUNG dịch
I. VAI ĐIỂM DẪN NHẬP
Cần phải nói rõ rằng các triều đại Việt Nam rất lưu ý
đến vấn đề bang giao với làn quốc vĩ đại là Trung- Quốc . Trên
quan điềm này chúng tôi cố gắng xét về chính sách của mỗi
triều đại áp dụng đối với người Trung Hoa . Trong một bài
trước đây tôi đã so sánh chính sách họ Trịnh và họ Nguyễn

đối với người Trung Hoa vào cuối thời Hậu Lê lúc hai họ đang
tranh chấp ( 1 ) . Trong bài này, tôi định xét chính sách của
các triều đại chính và các chế-độ từ khi Việt- Nam độc lập cho
đến khi bị Pháp đó.hộ. Đối với người Trung- Hoa trên lãnh thổ
này , nhất là của triều đại hậu Lê (gồm cả họ Trịnh và họ

Nguyễn ) và của triều Nguyễn , và xác định trong trường hợp
nào và lý do nào chính sách đó đã được áp dụng và tìm hiều
mối liên hệ của họ với sự phát triển và thịnh vượng của kiều
"
dân Trung Hoa tại Việt Nam . Tuy vậy vì giới hạn của bài
này những chi tiết nhỏ nhặt xin miễn đề cập. Tôi mong độc
giả sẽ tìm đọc những bài khác của chúng tôi liên quan đến đề
tài này .
( z ) Fujiwara Riichirò : Kônon ở Genshi to kokyo » (Họ Nguyên , chúa

ở đất Quảng Nam , và những Hoa Kiều ở đây ) Tòyòshé Kenkyu . Bộ TO SỐ 9
năm 1549 .
II. CHÍNH SÁCH CỦA VÀI TRIỀU ĐẠI ĐẦU TIÊN
ĐỐI VỚI KIỀU DÂN TRUNG HOA
Như mọi người đều biết , Việt Nam dành được độc lập
sau khi đã bị Trung Hoa đô hộ hơn một ngàn năm từ cuối thời
Đường. Qua thời Ngũ Đại tới đầu đời Tống có thể nói là một
giai đoạn biến chuyền nhanh chóng và trở thành độc lập thực
sự lúc Đinh Bộ - Lĩnh lên ngôi và lập thành quốc gia vào đầu
đời Tống . Từ đó cho tới khi Việt-Nam bị chinh phục và sát
nhập bởi vua Thành-Tô ( Vĩnh Lạc ) nhà Minh có nhiều triều
đại lên xuống kế tiếp nhau như Đinh, Tiền Lê, Lý , Trần , Hồ.
Nhưng với những tài liệu hiếm hoi còn lại thật là khó có
thề giải thích cặn kẽ về từng chính sách mà các triều đại ấy
đã dùng đối với Hoa -Kiều tại Việt-Nam. Vì thế tôi chỉ đưa
ra những nét đại cương của các triều đại chính đối với Hoa
Kiều tại Việt -Nam , và đặc biệt nhấn mạnh vào hai triều đại
Lý và Trần .
Dường như không phải ít người Trung -Hoa đã đến Việt

Nam vào lúc lộn xộn ở cuối đời Đường và thời Ngũ Đại ở Trung
Hoa . Tuy vậy có rất ít các viên chức cao cấp của các triều đại
đầu tiên ở Việt -Nam được ghi nhận là có nguồn gốc Trung - Hoa .
Nhưng vào năm « Thiên Phúc thứ chín » (988) dưới sự trị vì
của Đại Hành Hoàng Đế (Lê Hoàn ) trong Lê Kỷ ( Một phần của
Đại Việt Sử Ký toàn thư, một cuốn sử chính thức của Việt Nam ).
Về cái chết của Hồng Hiến , là Thái Sư của Lê Hoàn , có ghi như
sau : « Hiến là người Bắc phương . Ông rất thông hiều sách,
sử. Ông đảm trách công việc chỉ huy quân đội Việt–Nam. Khi
vua Đại Hành Hoàng Đế lên ngôi , ông tự nguyện hiến thân vì
quyền lợi đất nước và tận trung với nước . Hoàng đế hết lòng
tin dùng ông » .
Điều này cho thấy Hồng- Hiến là người gốc Trung - Hoa ,
và là một sử liệu giá trị . Theo sách trên , Hồng-Hiến phục
vụ dưới cả hai thời Đinh và Lê đã được chỉ định vào chức vụ

asthe
tin cần và giữ vai trò quan trọng trong các công việc quân sự
và chính trị . Điều này có thể cho ta vài ý kiến về chính sách
của những triều đại đầu tiên đối với Hoa - Kiều ở Việt- Nam .
Một chính sách tương tự đối với Hoa - Kiều cũng được
nhận thấy rõ ràng hơn dưới triều Lý qua đoạn sau đây trong
sách « Quế hải ngu hành chí » viết bởi Phạm Thành - Đại ( 1 ) và
trích dẫn trong « Văn hiến thông khảo » quyền 330 Giao Chỉ .
« Nhà cầm quyền luôn luôn đón tiếp nồng hậu người Man
(có nghĩa người Phúc Kiến ) , họ đến Việt- Nam bằng tầu thuyền .
Chính quyền cho phép người Man tham chính và tham khảo ý
kiến họ trước khi ban hành phép nước ! »
Đoạn này không thấy trong các bản thường của bộ « Quế
hải ngu hành chí » , nhưng có thể là có trong nguyên bản và tác
giả của « Văn - hiến thông khảo » bất ngờ đã trích dẫn Bộ « Quế
hải ngu hành chí » đã được viết vào cuối thế kỷ XII ( nghĩa là
cuối triều Lý) và căn cứ trên nguyên văn do Phạm Thành - Tài
tác giả cuốn sách (2) , khi ông ta làm thái thủ ở Tĩnh - Giang một
nơi không xa Việt - Nam là bao . Có thể nói rằng sách này mang
lại nhiều sự thật . Vì thế , ta có thể tin vào điều mà đoạn sách
vừa trích nói về một chính sách thân hữu của triều Lý đối
với Hoa Kiều ở Việt- Nam .
Lý do mà triều Lý nhằm ở người Trung Hoa nhiều nhất

khi cho họ tham chính như kiều mẫu triều Đinh và Lê
được dự đoán là triều đình trông cậy vào các Hoa - Kiều đã quen
thuộc với hệ thống Trung Hoa và nền văn minh Trung Hoa , vì
Việt Nam đã du nhập hệ -thống văn minh Trung -Hoa từ khi
lập quốc , và theo quan điềm của nhà cầm quyền có rất ít các
quan lại địa phương hiều thấu đáo về Trung Quốc . Nhưng
(1) Đại việt sử ký toàn thư , Lý kỷ, phần tháng hai , năm thứ so Đại Định
dưới triều Anh Tôn ,
(a ) Cuốn sách này được viết bằng (kinh nghiệm) tai nghe mắt thấy của
chính tác giả khi ông xuất ngoại hai lần vào tiền bán thế kỷ thứ 14. Những điều
Thi trong đó thường đều đã được các học chứng nhận .
đối với Hoa Kiều , họ được triều Lý đón tiếp nồng hậu , văn
giao phó những địa vị tin cần , có lẽ chỉ có một người duy
nhất định lập nghiệp thường trực tại Việt Nam . Mặt khác , đổi
với các thương nhân Trung- Hoa đến đây một thời gian ngắn
với mục đích buôn bán có thề cho rằng triều đình giới hạn
chặt chẽ nơi cư ngụ và hoạt động của họ.
Ngoài những nghi lễ ngoại giao đối xử như phiên thuộc

của nhà Tống , nói đại cương , triều Lý không chịu giao thiệp
với ngoại quốc (đóng cửa đối với các nước ngoài ). Câu « Nước
không giao dịch » trong phần Giao Chỉ của sách Chư -tiên -chí do
Triệu-Như.Quát viết năm 1225 cho thấy điều đó . Tuy vậy triều
Lý cho lập một trang ( nơi di dân ) ở Vân Đồn có thể coi đó
như là đảo « Iles des Sangliers » và được đặt ở ngoài biên
cách phía đông Hải Phòng hiện nay chừng 80km , vào năm
Đại Định thử mười ( 1149) dưới triều vua Anh Tôn . Chỉ ở nơi
này , người ngoại quốc được phép cư ngụ và buôn bán . Không
cần phải nói chúng ta cũng biết là đã có những thương
nhân Trung Hoa được phép đến sống ở dịch trường.
Nhưng vì Vân Đồn là một hòn đảo , và giới cầm quyền cho
lập một dịch trường ( tràng) ở đây nhưng trên căn bản chính
sách bế-quan vẫn không thay đổi , chính sách này không cho
phép người ngoại quốc vào đất liền . Lý do quan trọng nhất
khiến nhà Lý áp - dụng chính sách này có thề vì sợ những bí
mật quốc gia lọt ra ngoại quốc. Dưới thời Tiền Lê và Lý Việt
Nam đã bị quân Tống xâm lăng hai lần và vài lần chiến đấu
chống Chiêm.Thành . Có lẽ vì thế, bí mật quốc gia cần được giữ
kin trong thời này . Và ngoài ngoại kiều , nhất là Hoa thương
không có ý định lập nghiệp tại Việt Nam , (phải trở thành
những nhân vật coi như có hành vi nguy hiềm). Vì thế có thể
dự đoán rằng đương nhiên triều Lý phải kiểm soát chặt chẽ sự
cư ngụ và hoạt động của họ.
Nếu triều đại trước đã vậy , hoàn cảnh có đời khác với
triều đại kế tiếp không, triều nhà Trần ? Trước hết , trong
jampo
chương nhan đề « Giao Chi » của sách Đảo di chỉ lược một
tác phẩm viết đồng thời bởi Đại Uyên (Wan - Ta - Yuan ) một
nhân vật thời Nguyên , bản văn ghi như sau :
« Các thương nhân trên tầu không thề buôn bán với
người trong xử. Những tàu buôn phải đậu quanh Đoạn Sơn
(Tuan chan ) và không được phép vào nơi công sở . Bởi vì nhà
cầm quyền sợ người Trung Hoa có thể dòm ngó và tiết lộ thực
trạng trong nước. »
Câu đầu « Người trên tầu không thề buôn bán với người
trong xử » trùng hợp với « Một xứ không giao thương » trong

sách Chư- phiên -chí , và Đoạn Sơn trong đoạn vừa trích dẫn
cho thấy là đảo Vân Đồn ( 1 ). Sau hết , theo đoạn văn trích
dẫn trong Đảo di chỉ lược ( Tao - i chih-lueh ) triều Trần cũng thi
hành một chính sách như triều Lý , và thương nhân Trung

Hoa không định lập nghiệp tại xử , chỉ được phép sống trên
đảo Vân Đồn và cấm không được vào đất liền .
Như mọi người đều biết , trong triều Trần , Việt-Nam bị

quân Mông Cô xâm lăng ba lần đồng thời phải chống trả với
Chiêm Thành . Trong hoàn cảnh đó Việt Nam luôn luôn bị họa
ngoại xâm đe dọa . Đương nhiên , đề giữ bí mật quốc gia , cần
phải đề phòng gắt gao các cá nhân có thể làm lộ bí mật , nhất
là người Trung Hoa . Cho nên triều Trần cũng như triều Lý
giới hạn chặt chẽ người Trung Hoa vào trong nước .
Tuy nhiên , thí dụ sau cho thấy triều Trần cũng ân cần
đón nhận các Hoa Kiều có ý định lập nghiệp trong xử . Năm Bảo
Phù thứ hai, tháng mười dưới triều vua Thánh Tông trong chương
« Trần Kỉ » của « Đại - Việt Sử -Ki Toàn thư » , nói về « người

Tống đến xử ta » có viết như sau :
« Trước đây người Tống ngụ tại Giang Nam . Người

Nguyên thường xâm lăng . Giang Nam . Vì lẽ đó người Tổng
( u) Nga- nan Tche- Juan – Bộ t An nam chỉ nguyên .

148 I
mang của cải , vợ con lên 30 thuyền chạy đến La CtNam.

Tháng chạp chúng tôi dẫn họ về kinh đô (Hà nội ) và cho ở trì
Nha Bị Phường . Họ tự gọi là Hồi kẻ (có nghĩa là trở lại
nước Kẻ ) có lẽ gọi họ là Tống kê Quốc . Người Tống có nhiều
đồ quí cùng thuốc men và muốn mở chợ đề buôn bản » .
Dường như số học giả bản xử đã gia tăng dần dần
dưới triều Trần và nhà cầm quyền thấy ít cần đến các người
Trung Hoa nữa. Nhưng những người Trung Hoa mà chúng ta
vừa đề cập tới đã được triều Trần đón tiếp và cho ở Kinh Đô ,
có lẽ là vì họ chỉ là những kẻ tỵ nạn từ Nam - Tống tới , vì bị
Mòng -Cô tấn công và họ không thể tiết lộ bí mật quốc gia
được .
Còn về chính sách của triều đại « thoán nghịch » ( họ
Hồ) đối với Hoa-Kiều chỉ có trong mấy năm từ lúc lật đồ
nhà Trần đến lúc bị vua Thán , Thánh- Tô nhà Minh khuất phục,
thật khó mà biết rõ chính sách nào đã được áp dụng vì thiếu
tài liệu . Trong thời nảy nhà Hồ đang đánh nhau với Chiêm
Thành và phòng bị Trung -Hoa tấn công. Từ hoàn - cảnh đó có

the suy ra rằng có nhiều giới hạn chặt chẽ đối với Hoa -Kiều
vì lý do bảo vệ bí mật Quốc -phòng .
Tóm lại , chính sách của các triều đại đầu tiên với triều
Lý và Trần được tóm lược như sau : mỗi triều đại phân biệt
hai hạng người Trung - Hoa , hạng định lập nghiệp tại Việt- Nam
và hạng không. Đối với hạng trên họ được đón tiếp ân cần , họ
được tham chính và họ được dùng hết hiều biết và khả năng
vào việc trị nước. Đối với hạng người sau , vì cần giữ bí mật
quốc -gia buộc nhà cầm -quyền phải kiềm -soát gắt gao đối với
họ , nghĩa là cấm họ vào đất liền . Nhưng về chi tiết của các
chính sách đối với Hoa - Kiều mà mỗi triều đại áp dụng và tình
trạng Hoa - Kiều ở Việt-Nam dưới mỗi triều đại thật khó mà
thuật lại chắc chắn vì thiếu sử liệu .

CHÍNH SÁCH ĐỐI VỚI DÂN ... 149
#11. CHÍNH SÁCH CỦA TRIỀU HẬU LÊ

ĐỐI VỚI HOA KIỀU
Chắc chắn rằng đã có nhiều Hoa - Kiều đã di cư sang
Việt - Nam trong những năm triều Minh cai trị Trung Hoa — từ
1407 ( năm Thánh - Tô thứ năm ) tới năm 1427 (năm thứ hai
đời Tuyên Đức ) Theo bài viết về năm Canh Ngọ trong « Minh
thực lục » ngày mười bảy tháng chạp năm thứ hai đời Tuyên
Đức ( 1427 ) , số thường dân và quân sĩ thuộc Tam -tòa (three
offices) ở Giao-Chỉ, binh sĩ , hạ sĩ quan và gia-đình trở lại

Trung -Hoa sau khi nhà Minh rút khỏi Việt Nam lên tới
86.640 người . Thế nên có thẻ đã có nhiều người Trung Hoa đã
sống tại Việt- Nam thời đó . Tuy vậy , ở cuối đoạn đó cũng có
đề cập tới một số tù binh vì vua Lê Lợi không cho phép họ

trở về . Theo đoạn trích dẫn dường như ngoài số người vừa kề
còn có một số đáng kề bị cầm giữ. Về việc hồi hương số tu
binh này đã có nhiều cuộc đàm phán giữa triều Minh và triều
Lê từ năm 142 đến 1430. Những chi - tiết này được ghi trong
Minh - thực -lục » ( 1 ) . Lê-Lợi nhất định rằng việc hồi hương đã
hoàn tất và không còn một tù binh nào ở Việt-Nam , và cuộc
đàm phán kết- thúc. Chắc rằng không phải là ít tù binh còn ở
lại Việt -Nam , nhưng họ hy vọng lập-nghiệp tại đây và đã ghi
tên vào số đinh khiến vua Lê- Lợi coi họ như dân Việt và
nghiêm trị những dự mưu hồi hương .
Triều đại Lê Lợi , nghĩa là nhà Hậu -Lê dành được độc
lập sau khi nhà Minh đã chiếm cứ đất này hai mươi năm và
thiết lập bang- giao bình thường với nhà Minh trong quan - điềm
ê chề của dĩ- vãng . Hơn nữa phải luôn luôn đối phó với xâm
lăng của Chiêm - Thành ở phía Nam cũng như mối đe dọa của
nhà Minh , triều Lê cấm đoán dân Việt liên lạc thân thiết với
ngoại kiều đến mức nào có thề, kết án bằng những hình phạt
( 1) Minh Thực lục đoạn 18 tháng 5 năm thứ 3 ; 11 tháng 9 năm thứ 4 }
28 tháng 3 năm thứ 4, 11 tháng 3 năm thứ 9 và 15 tháng 4 năm thứ 5 Tuyên
Đức.
*. léga¹-¤<»**___*_ *** M
150 KHẢO CÓ TẬp sang
nặng nhất những kẻ tiết lộ bí mật quốc gia ( 1 ). Cũng vi lý do đó

triều Lê nghi ngờ gắt các thương nhân Trung Hoa . Theo Úc
trai thi tập do Nguyễn Trãi (quyền 6 ) (người đã góp công lập
nên nhà Lê ) viết về chính sách đối với Hoa - Kiều như sau :
« Ngoại kiều không được tự do ra vào đất liền . Nhà cầm
quyền buộc họ phải ở lại Vân-Đồn , Vạn -Ninh , Cần Hải, Hội.
Thống, Hội- Triều , Thông Lĩnh , Phú Lương, Tam Kì và Trúc .
Hoa .
Hương nhiên « ngoại kiều » trong đoạn trích dẫn trên

phần lớn là các thương nhân Trung-Hoa , Đoạn trên cho thấy
rằng họ bị cấm vào đất liền nhất là Đông-Kinh (Hànội) , là
thủ đô , và nhà Lẻ dành cho họ ở một vài nơi như trên đã
ghi như Vân Đồn , Vạn -Ninh ở Quảng Yên , Cần Hải , Hội
Thống và Hội Triều ở Nghệ-An, Thông Lĩnh ở Lạng - Sơn ,

Phủ - Lương ở Thái Nguyên , Tam -Kì ở Tuyên Quang , và Trúc
Hoa ở Sơn - Tây . Chắn chắn rằng quyết - định của nhà vua
được ban hành vào đầu triều Lê vì đã được đề cập trong tác
phẩm của Nguyễn - Trãi trong khi Đại-Việt Sử Kí Toànthư
không đề cập tới ( từ đây trở về sau xin gọi tắt là Toàn- Thư ).
Những lý do của lệnh này có lẽ là do sự cần phânphối

ngoại nhân (regulate ) ngõ hầu duy trì trật tự công cộng lúc
khẩn cấp vì người Trung Hoa còn ở lại Việt- Nam sau khi quân
Minh rút lui là một số đảng kề . Theo Toàn - Thư , phần Bản Kỉ
thật lục tháng chạp năm Thiệu - Bình thứ tư người Minh , ( có
nghĩa là người Trung- Hoa ), bị buộc phải mang y phục phương
Nam (quần áo Việt- Nam , tóc búi ). Có lẽ thời đó , người
Việt có ác cảm với Hoa -Kiều nên chính quyền áp dụng một
chính sách chặt chẽ như vậy. Một chính -sách chú trọng về hình
thức như vậy chưa bao giờ được áp dụng trước đây. Nó cho
thấy biểu dương một chính -sách đàn áp đối với người Trung
Hoa ở Việt- Nam .
(z) Lê triều hình luật bộ 1 , vệ cầm chương , đoạn 8o , 84 , v..

Đồng thời nhà Minh buộc phải cấm việc đi ra xứ
ngoài và ngoại thương khiến dân chúng Trung -Hoa không
được phép xuất ngoại nếu không được phép chính thức , nhưng
không phải là ít những người đi lậu và vi phạm lệnh cấm . Có
lẽ có vài người đã đến Vân - Đồn . Tuy vậy , việc họ ở lại Việt
Nam , An-phủ- ty cho phép dựa trên thẻ bài do trưởng sở cấp
là đủ . Về việc này « Lê-triều hình -luật » có định rằng :
« Phải chờ đến khi chính trưởng sở (của dịch trường )
bú cáo về An-phủ -ly (viên chức địa phương có nhiệm vụ lập
danh-sách và thu thuế) và bảo đảm về tình trạng của họ rời
mới cho phép ngoại nhân được ngụ tại dịch -trường ».
Những biện pháp gắt gao đó đã được dùng tới đề kiềm
soát những ngoại kiều muốn cư ngụ tại Việt-Nam , Những
biện -pháp trên trước đây chưa bao giờ dùng tới.
Tóm lại , chắc chắn là triều Hậu -Lê đã thiết-lập những
điều lệ khác biệt cho người Trung- Hoa , bất kể là họ có ý-định

định cư hay không và áp dụng một chính -sách đàn áp đối với họ .
Một phần vì số các trí - thức Việt-Nam đã đủ khả năng đề tham
dự và hoạt động chính -trị quốc-gia , con số gia tăng đến mức
không cần sự trợ giúp của Hoa Kiều . Nhưng phần lớn là v
người Việt ghét và nghi ngờ Trung Quốc cũng như Hoa-Kiều
sau khi Việt-Nam bị quân Minh xâm lăng khiến phải áp dụng
chính sách này. Tuy vậy , chắc chắn rằng chính sách đàn
áp Hoa -Kiều của nhà Hậu - Lê cộng thêm sự cấm xuất ngoại
và giao thương của triều - đình Trung Hoa đã thành một trở
lực cho sự làm giàu của Hoa - Kiều tại Việt- Nam . Có lẽ vì thế
mà trong suốt thịnh thời của nhà Hậu - Lê (từ Lê Lợi đến khi
Mạc-đăng - Dung cướp quyền ) không thấy có ghi nhắc tới
các thương nhân Trung-Hoa . Chỉ tới giai đoạn sau của triều
Hậu -Lê , khi triều đại suy đồi , các thương nhân Trung Hoa mới
trở thành giàu có đảng kẻ ở Việt- Nam .
- Na
152 XnẮ
IV. – CHÍNH SÁCH CỦA NHÀ TRỊNH ĐỐI VỚI HOA KIỀU
Triều Hậu -Lê bị tạm gián đoạn do sự đảo - chính của Mac
Đăng -Dung , nhưng chỉ ít lâu sau lại được tải lập . Năm 1592 Mac
đăng- Dung bị đánh bại và thủ đô Đông Kinh (Hà nội ) được chiếm
lại nhưng nhà Lê chỉ còn lại hư vị còn thực quyền nằm trong
tay họ Trịnh . Lúc này vào thế kỷ 17. Việt-Nam bị chia làm 2, do
2 họ Trịnh và Nguyễn . Họ Nguyễn chống họ Trịnh và đặt căn
cử ở Thuận Hóa về phía Nam của xứ sở. Cả 2 đánh nhau từ

1627 đến 1672 và thời gian chừng một thế kỷ từ 1673 tới khi
Tây - Sơn khởi nghĩa 1773, 2 họ luôn luôn chống đối nhau và
giữ tình trạng hưu - chiến . Chính trong tình trạng chống đối
giữa 2 họ Trịnh và Nguyễn mà Hoa -Kiều đã được hưởng một
sự thịnh vượng hoàn toàn từ cuối thế kỷ 17 về sau.
Tài liệu đầu tiên về chính sách của họ Trịnh đối với
Hoa Kiều ở Việt Nam có thể thấy trong chỉ dụ tháng tám năm
Cảnh Trị thứ nhất ( 1663 ) đời vua Huyền Tôn .
Theo Bản-Kỉ tục -biên của bộ Toàn-Thư chỉ dụ như sau :
« Ý của chỉ dụ là mỗi Thừa - ti ( viên chức có nhiệm vụ kiềm

kê và thu thuế) phải kiềm- soát dân -chúng trong quản hạt , và
nếu có khách ngoại quốc sống trong quản - hạt, phải phân loại
dân chúng theo quốc tịch , bảo cáo về triều đình và cho họ
cư ngụ riêng biệt tùy nơi họ muốn và cho giữ nguyên phong
tục và y phục .
Chữ « khách ngoại quốc » trong đoạn trích dẫn trên
được viết lại là « khách từ nhà Thanh ( Ch’ing ) trong Khâm
Định Việt Sử thông giám cương mục . Theo hoàn cảnh

vào lúc ấy, chúng ta chắc chắn rằng các thương nhân
Trung -Hoa là chủ đề chính được đề cập tới trong lệnh này .
Theo « Lịch.Triều Hiến Chương Loại chí » do Phan - Huy -Chủ
soạn, chỉ-dụ sau cũng được ban hành năm thứ 4 Cảnh Trị
( 1666 ) « Ra lệnh cho tất cả các ngoại nhân sống trong xử

CHÍNH -SÁCH ĐỐI VỚI DÂN ... 153
phải ghi tên trong số đinh và phải tuân theo phong tục và
tập quán của xử này . Tên tuổi sẽ được phép phân hạng và
ghi vào số đinh của xã thôn , trang hay tầng nơi cư ngụ . »
Mục tiêu chính của chỉ dụ này vẫn là người Trung-Hoa .
Như đã biết , những xáo trộn lúc giao thời Thanh thay Minh
ở Trung -Hoa đã khiến nhiều người Trung Hoa di cư sang
nước ngoài , nên có thề nhiều Hoa - Kiều đã đến Việt -Nam , vì
thế những chỉ dụ trên đã được ban-hành . Rất có thể họ Trịnh

đã cấm Hoa -Kiều sống chung với người Việt vì cần đề duy
trì trật -tự công -cộng và đề thu thuế, và buộc cưỡng bách lao
động bằng cách ghi tên họ tại hộ tịch xã , thôn , nơi họ cư
ngụ . Có thể nói rằng , những biện pháp này cộng thêm với
sự cưỡng- bách theo phong-tục , tập-quán , phục- sức cũng như
nhà ở của người Việt là những định – chế cứng rắn đối với Hoa
Kiều ở Việt- Nam .
Một chỉ -dụ khác cùng loại này (nhằm đàn áp Hoa- Kiều )
đã được ban hành vào năm Chinh - Hòa thử 17 ( 1696) đời vua
Hi.Tôn vào tháng 07 năm đó. Sách Cương -mục ghi như sau :
« Hoàng để ban nghiêm lệnh cho tất cả người phương

Bắc di cư đến xử ta phải tuân theo phong tục tập quán . Từ
khi nhà Thanh chinh phục Trung - Quốc , tất cả mọi người Trung
Hoa đều phải cắt tóc , mặc áo ngắn và theo có tục Mãn - Thanh
đến mức mà bao nhiêu thuần phong mỹ tục của thời Tống và
thời Minh đều biến mất. Thương nhân từ Bắc phương thường
qua lại nước ta và đã có những người Việt bắt chước họ . Vì
thể, hoàng để ra nghiêm lệnh cho các người Bắc phương đã

ghi tên trong sở bộ xử ta phải tuân theo thuần - phong mỹ -tục
cũng như ngôn ngữ và phục sức . Thương nhân Bắc phương
không được phép ra vào kinh - đồ tự do , ngoại trừ có liên lạc
thân -thích . Người trong xử (người Việt ) không được phép bắt
chước ngôn ngữ và y phục ngoại nhân . Kẻ bất tuân sẽ bị
trứng tri . »
154 THẢO CÓ TẬP SÀI
Như mọi người đã biết, sau khi gia đình họ Trình

( Chèng ) ở đảo Đài Loan bị khuất phục , triều Thanh bãi bỏ lệnh
cấm xuất ngoại và lâm -thời chính thức cho phép buôn bán
và giao dịch với ngoại quốc ( 1 ) Đương nhiên việc này khiến
những hoạt động của Hoa Kiều gia tăng hơn nữa – chỉ dụ của
nhà vua ban hành , theo Cương Mục , vào đúng lúc này , và
« các thương nhân từ miền Bắc thường lui tới xứ ta » -

— trích
dẫn trên cho thấy hoàn cảnh vào lúc đó. Có lẽ vào lúc một
số lớn thương nhân Trung Hoa đến lập nghiệp ở Việt Nam
và đề đối phó với tình thể nhà vua phải ban hành chỉ dụ
trên - một lần nữa .
Thương nhân Trung -Hoa hoàn toàn bị cấm cư ngụ

trong kinh đô như chỉ dụ nói trên năm Cảnh trị thứ nhất
nhưng có thể việc ra vô không bị cấm đoán . Tuy vậy đến năm
Chinh -Hòa thứ 17 việc ra vào kinh đô lại bị giới hạn có lẽ vì

người Việt sợ rằng lúc ấy thương nhân Trung Hoa ra vào
kinh đô quá đông có thể làm lộ việc quốc gia
Chính -sách đàn áp của họ Trịnh đối với Trung-Hoa cuối

cùng lan đến lãnh-vực khai mỏ và công nhân Hoa- Kiều trong
các mỏ bị giới hạn đến một số nào đó . Sách Cương Mục
mô tả vào năm Vĩnh Thịnh 13 tháng chạp đời vua Dụ - Tồn
những chi tiết về việc này được ghi lại như sau :
« Việc giới hạn đặt ra cho tất cả các mỏ ở các trấn , cho
tất cả các mỏ như vàng , bạc , đồng và thiếc , phần lớn người
khai mỏ tuyền công nhân người Thanh đề khai mỏ . Số công
nhận mỗi ngày một tăng , cho nên nhà cầm quyền sợ rằng họ
có thể nổi loạn . Vì thế một chỉ dụ đã được ban hành. Từ đó
về sau người khai thác những mỏ lớn nhất có thể dùng 300
() Thanh Thực Lục , đoạn 4 tháng 4 năm thứ 24 Khang Hi (1683 ) . Tuy
nhiên sau đó từ năm thứ 20 Khang Hi (1717 ) tới năm thứ 9 Ung - chính (Yung
chêng ) (1727) việc này lại bị cấm , và sự cấm đoán này thực sự có hiệu lực ngay
cả sau năm thứ 23 triều Còn Long (Ch’ien -lung) ( 78).
CHÍNH
SÁCH ĐỐI VỚI DÂN...
155
công nhân Trung - Hoa , cỡ trung 200 và cỡ nhỏ 100 người. Không
được phép dùng số công nhân lớn hơn. Đó là giới hạn đầu tiên
về mỏ được đặt ra » ,
Có rất nhiều mỏ ở miền đồi núi Bắc - phần nằm về phía
Tây Bắc của đồng bằng Bắc - phần . Thời cận -đại , người khai-thác
những mỏ này phần lớn vẫn là Hoa - Kiều . Vì thế, rất nhiều
Hoa-Kiều cư -ngụ quanh mỏ và gây ra nhiều rắc-rối với các
nhóm khác quanh vùng ( fellow provincials ). Có lẽ vì mối đe

dọa cho an- ninh chung và trật tự của các địa phương, thêm
vào chính sách đàn áp Hoa.Kiều nên những chỉ dụ trên được
ban hành .
Tuy vậy, dường như những điều- lệ trên không được thi
hành và người ta ghi nhận nhiều Hoa- Kiều đã vi phạm điều
cấm và cư ngụ chung với người Việt , và có một số đã mở
tiệm ở nhiều nơi trong nước. Vào khoảng giữa đời Cảnh -Hưng
( 1740-1786 ) chính quyền một lần nữa ra lệnh cấm và ra lệnh

cho nhà cầm- quyền địa- phương phải di-chuyền họ đến một nơi
định cư được chỉ định ( 1 ). Còn về các mỏ, điều lệ không đá
động tới. Trong số những mỏ, tồi tệ nhất là xưởng Đồng
Tỉnh ở Thái Nguyên , mỏ này có nhiều bạc . Mười ngàn công
nhân Trung - Hoa tập trung tại đây và đã xảy ra một vụ nồi
loạn lớn . Sử có đề cập tới rằng họ Trịnh phải gửi tới một
đạo quân đề dẹp họ trong năm thứ 28 đời Cảnh -Hưng ( 1767 )
về sau (2).
Dường như có rất ít Hoa-Kiều sống ở Kẻ Chợ ( Hà nội)

kinh đô của nước Việt vào thời ấy. Có thể giải thích là sự khô
(s ) Cương mục Chính biên , quyền 42 , đoạn tháng 7, năm thứ 35 Cảnh
Hưng (1764 ) . Đại Việt Sử ký tục biên đoạn tháng 5, năm thứ 3a Tân Mão (1775)
và đoạn tháng 4 , năm thứ 33 Nhâm dần . (1772 )
(a ) Lịch triều hiến chương loại chí , quyền 9%, Quốc dụng chỉ. Cương mục
chính biên , cuốn ta đoạn tháng giêng , năm thứ 18 Cảnh Hưng (1767) Wada Hironori
• Bọc (silver ) nhập cảng từ Việt Nam và Miến Điện trong khoảng triều đại nhà
Thanh (Ch'ing ) – .. Shijaku , cuốn 93 , số 4 , trang 12 , tin–- 1961.
th
156 B
khăn trong việc tìm kiếm đủ sử -liệu liên quan đến Hành
sống ở Kẻ Chợ trước thế kỷ 19 ( 1 ). Đòi lại , họ lập một thành
phố Trung Hoa ( Phố Hiến ) ( 2) ở nơi gọi là Hiến Nam hay gọi
là phố Hiến , thuộc tỉnh Hưng - Yên ngày nay. Có vẻ như thanh .
phố này rất phồn thịnh trong thời gian này, vì trong « Hiến
Nam có cung » của tỉnh Hưng - Yên trong « Đại Nam Nhất
thống chi » , tình trạng của thành phố được mô tả như sau :
« Thành phố phồn thịnh và nhà ngói hàng dãy . Chỉ có

2 thành phố lớn ở
ở Bắc - Kỳ : Hiến Nam và Thăng -Long .
Tóm lại , họ Trịnh dùng chính -sách đàn áp như một biện
pháp đề chống lại sự gia tăng đột-ngột số Hoa- Kiều ở Việt -Nam ,
cũng phù hợp với những biện pháp cũ của triều Lê. Không
nghi ngờ gì , rằng chính sách này đã ngăn ngừa các hoạt động
của họ và giới hạn sự bành trướng. Tuy vậy , có một vài người
đã bành -trướng hoạt-động một cách đáng kể . Có lẽ là nhờ vào
ảnh-hưởng của việc cho tựdo xuất ngoại . Cũng phải lưu ý
rằng việc di- cư sang Việt- Nam có lợi cho họ rất nhiều . Chẳng
hạn 10 ngàn Hoa -Kiều tụ tập quanh mỏ bạc Đồng - Tĩnh chỉ dựa
vào yếu - tổ là họ có thể lợi dụng được khi khai thác bạc, một
qui kim lưu- hành rộng rãi ở xứ sở họ . Tương tự, một số lớn
Hoa thương cư ngụ tại Hiến -Nam có lẽ vì nơi đó thích hợp
là một nơi gặp gỡ giữa họ để giao dịch với Kẻ chợ ( Thăng
Long ) và cũng có thể lợi dụng đề buôn bán với Bồ - Đào -Nha
và Nhật.Bồn cũng cư -ngụ tại đây ( 3 ) .
V. – CHÍNH SÁCH CỦA HỌ NGUYỄN ĐỐI VỚI HOA KIỀU
Năm 1558 Nguyễn . Hoàng tới Thuận -Hóa , 1570 về sau ông
bắt đầu cai trị luôn xứ Quảng -Nam . Lúc này đất đai của họ
(1) Yamamoto Tatsurò " Hanoi no kakyò ni kansuru shiryo » (sử liệu liên
quan về Hoa kiều ở Hà Nội). Nanpòshi Kenkyu I, trang 100 –- 1959.
(2) C B Maybon " Histoire moderne du Pays d'Annam, 1592-1820, * Paris
ngao , trang 59 Kin Ei Ken ; Indoshine to Nihon to no kankei (Những liên lạc giữa
Đông Dương và Nhật Bản) Tokyo , 1943 , « Về Phổ Khách ở Hưng yên , Bắc việt n
của Đông Dương thuộc Pháp », trang 199 234 .
(3) Maybon, « ibid ».
Уведь и
Nguyễn còn hẹp , vì thế lợi tức thu được cũng ít . Quan điểm
của họ Nguyễn là khuyến khích ngoại thương 3 gắng đề
lôi cuốn khách ngoại quốc .
Cảng Hội An (Faifo ) trên sông Faifo ( Son ! Thu Bồn )
cửa ngõ của Quảng Nam dưới triều chúa Nguyễn thường có các
thương thuyền ngoại quốc lui tới , và một nền ngoại thương
phồn thịnh đã diễn ra qua cảng này . Trong thị trấn có nhiều khu
ngoại kiều cư ngụ nhất là Hoa Kiều và Nhật Bản . Đè đối phó ,
các chúa Nguyễn thành lập những nơi cư ngụ tại mỗi khu vực,
và cho phép họ sống riêng trong những nơi đó sống theo luật
quốc gia họ, và phù hợp với phong tục quốc gia họ ( 1 ) Sự
phát triển của thành phố tàu ở Hội An phần lớn nhờ cách
đối xử thuận lợi của chúa Nguyễn đối với ngoại kiều .
Nguyễn Hoàng là vị chúa đầu tiên áp dụn chính sách

thân hữu với ngoại kiều và chính sách này đượ thế hệ sau
tiếp tục đi theo . Từ hậu bản thế kỷ 17 trở về sau —nghĩa là giai
đoạn mà Hoa Kiều trong xử thịnh vượng nhất , chúa Nguyễn
đối xử với họ thuận lợi nhất , giúp đỡ họ phát triển và nhất
là hướng họ về việc mở rộng đất đai và phát triển kinh tế.
Họ Nguyễn không những đã cố gắng tổ chức cai trị phần

đất mới của Việt Nam mà Vua Lê thánh Tôn đã chinh phục
được của Chiêm Thành , miền đất này đã bị chính quyền lãng
quên một thời gian mà còn sát nhập phần đất còn lại của Chiêm
Thành vào hậu bán thế kỷ 17. Hơn nữa họ Nguyễn còn xen
lấn vào những vấn đề nội bộ của Cam Bốt thiết lập ảnh hưởng
tại xứ này và cố gắng đề Việt Nam hóa phần đất Nam Việt
( Thủy Chan Lạp ) vùng đất phía Đông Cam Bốt . Chinh các Hoa
Kiều trong dịp này đã đóng góp vào việc Việt Hóa xứ thủy
Chân Lạp và đặt nền móng cho sự bành trướng lãnh thổ. Và
chính Dương -Ngạn - Địch và Trần - Thượng- Xuyên ( tự phong
tướng và đám cướp biển lừng danh , Trịnh Thành - Công ( Chông
(r) Maybon , trang 31 .

158
KHẢO CA Tri
Chủng King ) và dòng bọn và Mạc Cin cùng con Mac thiên
Tử tại Hà- Tiền (cả 2 là Hoa Kiều sống trên đất Cam 18t ) đã
làm cho việc trên tiến triển nhiều .
Theo một sử liệu Việt - Nam , như là Gia Định thống chí
năm 1679 , Dương- ngạn- Địch và Trần - Chi- Tài -
— vào cảng Đảng
trong dẫn theo nhiều quân sĩ , chiến- thuyền và xin thần phục
chúa Nguyễn. Nhưng sử có ghi họ Nguyễn thấy khó mà có thể

cho họ giữ chức tước trong triều vì sự khác biệt ngôn ngữ và
cốt cách nên cho họ giữ một chức hàm và cho họ đến ở Đông
Phổ (phần phía Đông • của Thủy-Chân -Lạp lúc đó còn thuộc
Cam Bốt) đề khai thác tài nguyên của vùng đó ( 1 ). Theo những
nghiên cứu mới đây ngày họ Dương và Trần nhập tịch có lẽ

vào khoảng năm 1682 (2 ). Dù vậy Dương- ngạn- Dịch vẫn bị
giết bởi một thủ hạ và các người còn lại do Trần - Chi- Tài chỉ
huy. Chúa Nguyễn dùng Tài và cho ông chinh phục Cam Bốt và
phát - triển nguồn lợi tại xử này. Nhận thấy rằng việc phát triển
đến một mức độ nào đó nhờ sự cố gắng của Hoa Kiều , Chúa
Nguyễn biệt phái Nguyễn - Hữu - Kính đề thay đổi chính sách
chinh phục Cam- Bốt và chiếm giữ phần phía tây của Thủy- Chân
Lạp . Theo cuộc sưu tầm mới đây , có lẽ nhà Nguyễn cho lập
Gia - Định - phủ vào năm 1700 và những cơ -sở chính quyền tại
miền này . Họ thâu thập các lưu dân ở Bố.Chinh , và phía Nam,
đem họ vào định cư tại đây và khai thác triệt đề vùng này (3 ) .
(s ) Gia Định Thông Chi, cuốn 3, Cương vực chí, Đại Nam Thực lục tiền
biên , cuốn 5, đoạn tháng giêng , năm thứ 3. Kỷ vị, vào triều vua Thái Tôn
(1679 ). v.v. Tuy nhiên, G. Aubaret trong cuốn • Histoire de la Basse-Cochinchiner
(dịch từ chữ GiaĐịnh Thông- Chí) - Paris , 1863, trang 4 , đã ghi sai làm rằng
năm 1680 -- Do đó đã có không ít sách căn cứ vào tài liệu của Pháp đó và phạm
lỗi y hệt .
(2) Chen Ching ho, op cit, trang 454, 466.
(3) Chen Ching họ ( cuộc di cư của các nghĩa quân Trịnh (Chèng ) tới
Nam Việt Nam II (The migration of the Chèng Partisans to South Vietnam II) ―
The New Asia Journal - Quyền 8 - Só a, 1968- trang 425-458 - - Lita
quan tới năm Gia Định Phủ được thiết lập , vào năm 1698 , theo Gia Định thông
chi - Cuốn 3 — và Đại Nam thực lục tiền biên , phần : Cuốn 6 ; nhưng theo ông
Cheng Ching họ thì vào năm 1700 , căn cứ vào nhiều sử liệu khác nhau ( coi bài
trên , trang 458 ).
CHÍNH-SÁCH ĐỐI VỚI DÂN... 159
Việc Việt-Nam - hóa đất Thủy - Chân Lạp , được nhắm đề biến
thành một phần của Việt-Nam , bắt đầu vào thời này .
Theo « Đại -Nam thật lục tiền-biên v , nhân lúc này họ
Nguyễn cho các thương nhân nhà Thanh ngụ tại Trấn-Biên
(hay Biên-Hòa) lập làng kêu là Thanh Hà - xã , và những người

ở Phiên Trấn ( hay là Gia - Định) lập một làng tên là Minh .
Hương Xã ( 1 ). Những làng này có cùng tên như những làng
đã có tại Hội An và Huế và thật ra những làng này do các
Hoa- Kiều tự lập nên trong những vùng này . Có lẽ rằng sau
này nhà cầm quyền chấp nhận chúng như những đơn vị hành
chánh và tên của chúng được dùng cho những làng Hoa - Kiều
ở những vùng khác (2 ) . Theo Gia-Định thông- chi cho con cháu
.
« nhà Đường » ( Tảng people ) lập Thanh - Hà xã ở Biên - Hòa và
Minh Hương xã ở Gia - Định , điều này có lẽ hơi khác với điều
đã ghi trong « Thật lục tiền biên » (3) . Tuy vậy nếu so -sánh
với trường hợp Hội-An , không nhất thiết những người lập
làng phải là « con cháu nhà Đường » . Dù sao , vì sự cách biệt

của tỉnh Gia.Định , nhà Nguyễn đã phải buộc người Trung-Hoa
trong vùng này khai tên họ vào số bộ Việt-Nam , và đề phân biệt
họ với những người Việt chính gốc , họ phải khai riêng ở 1 xã.
( làng gồm những người gốc Trung-Hoa như Minh.Hương xã ).
Mặt khác, Mạc- Cửu đã di cư sang Căm bốt đầu tiên và lập
nghiệp ở Nam -Vang được giao trọng -trách trông coi việc
buôn bán ở xứ này . Về sau Mạc trở thành một « oknha

(một quan lớn như là quan toàn quyền) của xứ Sài-Mạt Phủ .
(Banteay Meas) và đã lập nên 7 làng trong những vùng kế cận
( 1) Đại Nam Thực lục tiền biên – phần 1 cuốn 6, đoạn tháng giêng nhuận
năm thứ a Kỷ ty ( 1689 )
(a) Liên quan tới Minh Hương Xã và Thanh Hà Xã ở Hội An , xem cuốn
« Annam no meikyò no igi oyobi meikyòsha no kigen ni tsuite » (của Jujiwara
Riichirò ). Sự quan trọng của người Minh Hương ở Việt Nam và nguồn gốc của
Minh Hương Xã , ―――― Bunka Shigaku , số 5, 1952, trang 65 , 67 – Về Hoa kiều ở
Huế, xem Chèn Ching Ho 8: • Làng Minh hương xã và phố Thanh Hà ở tỉnh Thừa
Thiên ( Trung Việt) - The New Asia Journal cuốn 4, số 1, 1959 , trang 306-308 .
(3 ) Gia Định thông chi , cuốn 3 .
Az alumin • ས་ ཡཎྜ སོ ནུཔཏྟིཾ
160 * ui
vinh Xiêm -La (Gulf of Siam ) chủng ban như Hu - Tiền và những
tỉnh khác . Tuy nhiên , cuộc nội loạn ở Cám Bốt đã không t
sợ rằng ông sẽ không giữ nội địa vị . Cho nên vào năm 1
Mạc xin thần phục chúa Nguyễn , dâng đất đai cho chu
Nguyễn cai trị . Đề bù lại , nhà Nguyễn cử Mạc làm tổng binh
( một chức quan võ cai trị địa phương ) ở trấn Hà - Tiền và cho
phép ông tiếp tục cai trị phần lãnh thổ ông đã có quyền hành
từ trước . Do đó không những Mạc - Cửu góp phần vào việc mở
mang lãnh thổ của nhà Nguyễn mà còn khiến cho dân Trung
Hoa dưới sự giám sát của ông , trở nên mỗi ngày một thịnh
vượng hơn trước ( 1 ) .
Sau cái chết của Mạc Cửu , nhà Nguyễn chỉ- định con ông
là Thiên Tử, làm Đô đốc ( một chức quan võ cai trị địa phương ,
chức vị không cao bằng tồng -binh ) của trấn Hà Tiên , và cho
phép ông này cai quản phần đất mà cha ông ta đã cầm quyền
khi xưa . Nhà Nguyễn đối xử với ông tửtế , cho ông nhiều đặc
quyền như buôn bán , đúc tiền v.v... Cảm cải lòng tốt đó , Thiên
Tử đã góp công lớn với nhà Nguyễn , biển Hà - Tiền thành một
thành trẻ chống ngoại xâm , bắt Cambốt hiến một phần lãnh
thì cho nhà Nguyễn , và đã thành công ; Ngoài ra Thiên - Tử
còn dáng cũng nhà Nguyễn những báu vật ngoại quốc và
tung ra một lực- lượng tuần cảnh dề trừng phạt những bọn
cướp biển và bắt chúng phải thần phục . ( 2)
Sự đối đãi nhân hậu và cách dùng người Trung Hoa
của nhà Nguyễn được nhận thấy rõ ràng trong những
trường hợp của Trần Thượng Xuyên , của cha con Mạc Cửu .
Một thí dụ khác về cách dùng người hữu ích được thấy ở
chúa Minh Vương (1691-1721 ) khi ngài sai vài người Trung .
Hoa đi sứ Bắc Kinh , mang văn thư và lễ vật triều cống , xin
(r) Jujiwara Riichirò " Maku Kyu Jiseki ko ». (về những công trình của Mạc
Cừu , một Hoa kiều ở Hà Tiên , Đông Dương ) Shisò , số 5,6, trang 1, xã - 1994.
(2 ) Đại Nam liệt truyện tiền biên - tiểu sử Mạc Thiên Tử , do Chen
Ching Ho - (viết về “ Hà tiên trán , hiệp - trấn Mạc thị gia phả » ) (Bulletin of the
Collège of Arts, National Taiwan University) số 7 tháng 4, 1956.
whyhe
nhà Thanh (Ching ) ban đất đai . Ngài còn sai những người
khúc dò la thực trạng của xứ Bắc Hà , miền này thuộc quyền
chúa Trịnh . Một thí dụ về cách đối xử hậu hỉ sau đây đáng
được đặc biệt lưu ý : khi Lý văn Quang ( Li Wenkuang) , một

người Trung Hoa quê ở Phúc Kiến và 57 tùy tùng của ông ta
tấn công một doanh (trại quân sự) ở Trấn Biên năm 1747 , Võ
Vương (1738-65 ) tha không trừng trị , bởi vì họ là người

Trung Hoa .
Những sự kiện kẻ trên là chính sách của nhà Nguyễn

đối với người Trung- Hoa trên lãnh thổ này . Phải thành thật
nhận rằng : một cách bao quát, nhà Nguyễn rất khoan dung
đối với Hoa -kiều , so với nhà Trịnh , và trong vài trường hợp ,
triều đại này đối xử với người Trung -Hoa rất nhân hậu . Lý
do của sự tử tế này có thể là : vì đất đai của họ Nguyễn
còn thưa dân so với họ Trịnh , nên họ cần triệt đề lợi
dụng số Hoa - kiều đông đảo đang cư ngụ trên lãnh thổ của
mình , đề có thể chống lại nhà Trịnh và đề mở mang những
tài nguyên ở phương Nam . Hơn nữa vì đất đai họ Nguyễn
không tiếp giáp với Trung- Hoa như đất họ Trịnh , nhà
Nguyễn không phải canh chừng kỹ lưỡng Trung Quốc và
sợ những Hoa - kiều trên lãnh thò của mình . Họ Nguyễn , do
đó lợi dụng hoàn cảnh của những người Trung.Hoa trên lãnh
thô của mình , dùng họ đề tạo liên lạc ngoại giao với Trung
Quốc và dò xét thực trạng lãnh thỗ họ Trịnh . Điều này thực
đáng kể như một chỉ dẫn về sự liên lạc chặt chẽ giữa nhà
Nguyễn và dân Trung- Hoa trên lãnh thổ này , trong thời đó .
Trái lại người Trung-Hoa cũng triệtđề lợi dụng chính
sách của nhà Nguyễn đề tạo nên một cộng đồng Trung- Hoa
vững chắc ở nhiều nơi trên đất Việt và củng cố nền tảng cho
sự thịnh vượng tương - lai . Vài thí dụ về sự bành

trưởng của
người Trung Hoa trong lãnh thổ nhà Nguyễn thời đó là . sự
khai sinh của nhiều thành phố Tầu như là Nông Nại đai nhố và
104
những thành phố khác ( 1 ) , sự xuất hiện của nhiều phù hộ
Trung Hoa ( 2) Khi nhà Nguyễn lo lũng tìm biện pháp đáp
ứng sự thiếu hụt tiền đồng (copper ) đè lưu hành , thì một ngưn
Trung Hoa tên là Hoàng đã đưa ra một đề nghị ngõ hầu có thể
giúp nhà Nguyễn tìm một lối thoát hiềm , bằng cách đúc tiền
kẽm (Zinc coins ) . Đó là bằng chứng cho ta thấy trong lãnh
thì nhà Nguyễn , người Trung Hoa đã rất có uy thế về những

công việc tài chính và kinh tế .
VI. CHÍNH SÁCH CỦA TRIỀU NGUYỄN ĐỐI VỚI HOA KIỀU
Như chúng ta đã biết Tây - Sơn khởi nghĩa năm 1773 ,
đã hoàn toàn thay đổi tinh-hình chính -trị Việt-Nam và tạo nên
sự xuất hiện của một chính quyền độc nhất triều đại nhà
Nguyễn . Tuy nhiên , các Hoa kiều ở Việt Nam đã phải trải qua
nhiều thử thách khắt khe trong thời này . Những biến cố điền
hình nhất về sự chịu đựng của Hoa kiều tại đất Việt trong
thời này là các cuộc chiến liên tiếp đã tàn phá thành phố Hội .
An , một thành-phố Tàu rất thịnh vượng , và cuộc tàn sát hơn
10 ngàn người Trung Hoa ở Chợ lớn bởi tay nhà Tây Sơn .
Dù muốn có những sự kiện lịch sử, chúng ta cũng khó

lòng tìm được đầy đủ những chứng-cớ về chính sách của chế
độ Tây - Sơn đối với Hoa -kiều ở Việt- Nam trong khoảng thời
thời này. Nhưng theo những người Trung Hoa ở Saigon thì nhiều
Hoa kiều đã gia nhập quân đội chúa Nguyễn , điều này có lẽ
đã khiến nhà Tây Sơn có ác cảm với họ . Do đó có lẽ vì vậy
mà cuộc tàn sát đã đề cập ở trên, đã xảy ra . (3) . Hơn nữa ta
() Gia Định Thống Chi , cuốn 6, Thành trả chi, Chen Chính họ (Ghi chủ
d
về Thành trị chỉ của Gia Định thông chí, do Trịnh Hoài Đức chọn — Journal of
the South Sees Society - Cuốn ra , Số g G 1956.
() Đại Nam thực lục tiền biên - Cuốn ra , đoạn tháng 11 năm thứ 10 At
vị , triều vua Duệ Tôn (1725 )
(3 ) Đại Nam thực lục chính biên , phần 1, cuốn 1, đoạn tháng 4 năm thứ 3
- Cuốn 1,
nhâm dần , triều Thể Tô (2782 ) Gia Định Thông chỉ
"
có thể đoán rằng khuynh hướng quốc gia của nhà Tây Sơn đã
khiến họ chấp nhận một chính sách hà khắc như vậy với người
Trung Hoa .
Vào năm 1777 , họ Nguyễn bị nhà Tây Sơn tiêu diệt
nhưng tới năm 1780. Nguyễn phúc Anh , một nhân vật sống
sót của họ này đã lên ngôi và khởi sự phục hưng . Sau khi lưu
lạc nhiều nơi trên đất nước, ngoài lập đại bản doanh ở Saigon
năm 1788 và bắt đầu 1 cuộc chiến có kế hoạch toàn diện đề
chống lại nhà Tây Sơn , mong lật đồ chế độ này. Nguyễn Phúc
Ảnh trọng đãi các sĩ quan Pháp và các người ngoại quốc tình
nguyện giúp ngài và cố dùng người Trung Hoa đang sống trong
lãnh thổ của mình một cách hữu hiệu nhất.
Theo Đại Nam thật lục chính biên (từ đây gọi là Thật
lục chính biên ) thì ngay sau khi tới Saigon năm 1788 , Nguyễn
Phúc Anh đã ra lệnh cho ghi tên những người Đường ( Táng
people) cũ và mới , vào số bộ dân số. Hơn nữa , 2 năm sau

đó ( 1790 ) ngài ban 1 chỉ dụ xếp loại Hoa Kiều theo quê quán
họ chẳng hạn Quảng Đông , Phúc Kiến , Hải Nam , Triều châu
Thượng Hải và cho Cai phủ ( tồng thư ký ) và Kỷ phủ (thư ký )
điều khiền họ. Ngài cũng ban hành một sắc luật theo đó mỗi
người Trung Hoa ở Việt Nam phải đóng thuế và phục vụ cho
quốc gia với tư cách một người lính hoặc một người dân ( 1 ).
Những người Đường mới , nói ở trên , có nghĩa là những người
Trung Hoa mới lập nghiệp ở Việt Nam và tên tuổi chưa được
ghi trong sở danh bộ , trong khi đó những người Đường cũ có
thề là những người Trung Hoa đã ghi tên vào số danh bộ của
Minh Hương và Thanh Hà . Tuy nhiên trong đoạn văn nói về
tháng 5, năm thứ 12 Tân Hợi , khoảng triều vua Thế Tô (Nguyễn
Phúc- Anh ) trong Thật lục chính biên, trong đoạn đảng lẽ có
những chữ a những người Đường cũ và mới », thì đã được
thay thế bởi những chữ khác « người Đường » và « Minh
( 1) Sách trên ( Đ.N.T.L.CB ) - Cuốn 4, đoạn tháng 2, năm thứ in Canh

tuất, triều vua Thế Tô ( 790 ).
161 Kulo C TAY TAS
Hương ». Từ đó , ta có thể nói rằng Minh Hương là ng
Đường cũ, và tất cả những người Đường cũ cho vị thần ô
hình như đã ghi tên vào số dân số dưới tên xã Minh Hương
Trái lại những người Đường mới đã được xếp loại bi
quê quán và ghi vào số bộ trong năm 1790 và sau đó , điều này
có thể coi như nguồn gốc của hệ- thống « bang » (tồ hợp gim
có những người cùng miền của Trung - Quốc ). Dù sao ngày

tháng chính xác về sự khai sinh thật sự của hệ thống này, ta
không được biết (1 ).
Như đã thấy ở Đại Nam thật lục trên kia, mỗi người
Trung Hoa ở Việt Nam đều bị thử bắt buộc trở thành một người
linh hay một người dân . Nhưng sự ép buộc gia nhập quân đội
đó hình như chỉ là một bước thí nghiệm. Chế độ cưỡng bức
này bị bãi bỏ ngay sau đó và về sau chính quyền chỉ dùng

những người tình nguyện vào việc quân sự. Những Hoa kiều
tình nguyện đều được miễn các nhiệm vụ khác ( 2 ) và tình
trạng này cũng y hệt như ở các thuộc địa Trung Hoa (3)
Tóm lại , qua cuộc nổi dậy của Tây.Sơn, chế độ Nguyễn
Phúc Ánh đã tận dụng khả-năng của người Trung Hoa , bắt
họ chiến đấu chống lại quân Tây- Sơn. Đề đền bù ; nhà Nguyễn
cho họ được tham chính , dự vào việc triều đình , buôn bán ,
đúc tiền và như vậy họ được hoạt động trên mọi lãnh vực .
Nguyễn Phúc Ánh khôi phục lại Huế, thủ phủ của tô
tiền ngài . Năm 1801 , lập ra triều Nguyễn vào năm sau đó ,
và thành công trong việc đàn áp cuộc nổi dậy của Tây Sơn .
Như vậy bờ biển phía đông của dảy đất bao bọc Trung Hoa
(r) Chữ * bang , xuất hiện lần đầu tiên trong sử liệu Việt Nam, có lẽ là
trong Đại Nam thật lục chính biên - Cuốn gì, đoạn tháng 11 , năm thứ 9 triều
Gia Long (18ro ).
(a ) Đại Nam thật lục chính biên , Cuốn 4 , đoạn tháng 4 , năm thứ 11
Canh tuất (1790 ).
(3 ) Sách trên - Cuốn 3, đoạn tháng 1, năm thứ ra Tân Hợi (1791) .
,, 。 CHÍNH SÁCH ĐỐI VỚI DÂN ... 165
về phía nam và trông ra Vịnh Xiêm La về phía nam đã được

hoàn toàn đặt dưới quyền kiềm soát của chính quyền nhà
Nguyễn . Do đỏ Gia -Long Hoàng để tức Nguyễn Phúc Ánh

quyết định dâng biểu lên nhà Thanh (Ch'ing) Trung Hoa xin
E
phong vương. Trước đó ngài đã cho 2 người Trung Hoa đi
Bắc Kinh , đó là Ngô - Nhân - Tĩnh và Trịnh- Hoài Đức , người
Minh Hương ; ngài cho 2 người dâng triều đình nhà Thanh
1 cái ấn và một tờ chiếu phong quốc vương chư hầu mà vua
Tây-Sơn đã mang theo bên mình – và ngài cũng dâng 1 toán

cướp biển đã bắt được trong 1 cuộc viễn chinh tiêu trừ trước
đó ( 1 ). Ngô Nhân Tĩnh là dòng dõi 1 người Trung Hoa quê ở

Phúc Kiến và đã sinh sống ở Trấn biên . Còn Trịnh Hoài Đức
là dòng dõi 1 người Trung Hoa quê ở Quảng-đông đã sinh sống

ở Gia- Định (2) . Sự chỉ định những người Trung Hoa như vậy
vào địa vị sử thần có lẽ là do lòng mong mỏi cuộc thương
thuyết được thuận lợi với nhà Thanh ở Bắc Kinh . Tận dụng
Hoa kiều ở Việt- Nam đề nâng cao những bang giao thân hữu
với nhà Thanh Trung -Hoa hình như đã là một chính sách có
tập quản từ chế độ nhà Nguyễn dưới triều Hậu Lê , và là một
chính sách mà những triều Nguyễn sau này vẫn phải noi theo .
Sau đó, triều đình nhà Nguyễn cử một viên chánh sứ đi

cầu phong với nhà Thanh Trung Hoa đề xin được thừa nhận là
vương quốc chư hầu ; ông này tới Bắc Kinh và có Trịnh Hoài
Đức phụ tá . Vì thế năm 1804 , một ban phong sử của nhà
Thanh (một sứ giả tới ban trên nguyên tắc đất cho chư hầu ),
tới Việt- Nam và những liên lạc ngoại giao giữa 2 nước,
đặt căn bản trên sự bảo trợ của nhà Thanh được thiết lập .
Đại cương ta có thể nói rằng triều Nguyễn đã tỏ ra rất trung
thành với nhà Thanh trong bất cứ trường hợp nào và đều đặn
giữ lệ triều cống. Họ làm như vậy cốt mục đích chiếm được ăn
( ) Sách trên - Cuốn 17 , đoạn tháng 5, năm thứ nhất Gia Long ( 8oa ).
(2) Đại Nam chính biên liệt truyện sơ tập . - cuốn 11 , tiêu sử của Trịnh
Hoài Đức và Ngô Nhân Tịnh .
saba reko *** A
166 xudo (
sủng của Thanh triều . Đề bảo đảm cho sự thần phục này , nhân
Nguyễn cố tránh những áp lực có thể xảy ra cho chính họ ,
Tuy vậy triều đình cũng không thề xao lãng việc canh phòng
và thường xuyên bắt các người Trung -Hoa ở Việt- Nam phải
dò xét tình hình nhà Thanh Trung -Hoa . ( 1 ) Trong khi các
triều đại quá khứ của Việt-Nam có một chính sách hà khắc với
Hoa Kiều trên đất nước này vì đã có ý niệm quá rõ ràng về
Trung - Quốc , thì triều Nguyễn cũng như các chúa Nguyễn trước
kia đã cố khích lệ sự giao hảo thân thiện với Trung Hoa và đã
thu nhận được những tin tức về quốc gia này bởi đã liên kết
với các Hoa kiều và đã triệt để lợi dụng hoàn cảnh ấy.
Cuộc khởi nghĩa của Tây Sơn đã gây thiệt hại nặng nề tới
người Trung Hoa ở Việt Nam nhưng sau này họ dần dần lấy
lại được thế lực . Trong rất nhiều thi dụ , ta thấy đáng chú ý
nhất là sự bành trưởng của Hoa Kiều ở miền Gia-Định trong
thời Minh Mạng (1820-40 ) . Một thống kê chép viết vào năm
thứ 10 củng thời ( 1819) nói rằng mỗi năm có hàng ngàn người
Trung Hoa tới Việt -Nam và từ 30 tới 40 phần trăm số người

đó lập nghiệp ở đất nước này (2 ). Thực là rõ ràng rằng số
dân Trung Hoa gia tăng đáng kẻ như vậy ở Việt Nam là kết
quả của sự đối đãi rộng lượng của triều đại nhà Nguyễn trong
những ngày này . Ngoài ra nhà Nguyễn còn cho phép các Hoa
kiều được tự do trong các hoạt động kinh tế ở xứ sở này , cho
họ tự do xuất , nhập, du lịch và cư ngụ ; họ còn được hậu đãi
hơn chính dân Việt -Nam về vấn đề thuế mà và tạp dịch . Điềm
này chứng -minh rằng triều Nguyễn đã nhận thức được sự đóng
góp lớn lao của Hoa-kiều vào việc mở mang đất đai chẳng
hạn như nông nghiệp và khai mỏ .
(s ) Đại Nam thật lục chính biên - Phần a , cuốn 85 , đoạn tháng 10 năm
thứ 13 Minh Mạng ( 183a ) - Phần a , cuốn 327, đoạn tháng 7 năm thứ a Minh
Mạng ( 84o ).
tháng 8 , năm thứ so Minh Mạng (i8a9 ) .
(a) Sách trên - Cuốn 6s, đoạn
Tuy nhiên một số người mới tới đã được miễn thuế mặc
dù họ rất giàu và càng ngày người Trung Hoa cảng nhúng vào
những việc buôn bất hợp pháp và bán gạo, thuốc phiện là
những thử bị cấm đoán . Sự việc này đã làm tồn hại đời sống
quốc gia rất nhiều và cũng làm suy đồi đạo lý chung . Vấn đề
lại càng rối ren hơn khi những Hoa kiều khác đem các đứa
con lai của họ trở về Trung -quốc , những đứa con ( được sinh
ra bởi những người đàn bà Việt mà họ đã cưới xin) ( 1 ) mà
họ đã có với những người vợ Việt . Kết quả của những chuyện

này là vua Minh.Mạng đã phải có những biện pháp mạnh đề
đối phó với tình- trạng. Theo đó , nhà vua quyết định bắt tất cả
Hoa-kiều ngay cả những người mới tới , phải đóng thuế tùy
theo khả năng của họ . Và đề làm thăng bằng các gánh nặng
Hoa kiều , gánh nặng này thay đổi tùy theo nơi cư trú , nhà vua
quyết định đánh thuế thân nhất định hàng năm vào những
người Trung Hoa, cả Minh Hương lẫn những người không
thuộc vào Minh Hương xã trong năm và sau năm thứ 7

triều.Minh Mạng ( 1526) (2). Dù vậy , ta vẫn có thể nói rằng
họ được đối xử nhiều ơn huệ hơn chính người Việt-Nam vì họ

đã được miễn lính và (tạp dịch ?)
Đề ngăn ngừa chuyện buôn lậu và bản gạo , thuốc phiện ,

trong suốt thời Minh - Mạng, nhà vua luôn sửa đồi lại các đạo
dụ , nhưng ngài không thành công. Tuy vậy triều đại nhà
Nguyễn xét thấy thực trạng sự việc , bèn quyết định ra một
đạo luật liên quan tới việc nhập cảnh của người Trung Hoa .
Lúc đó vào năm thứ 10 triều Minh - Mạng (1829 ). Theo sắc luật
này thì người Thủ-lãnh Minh -Hương hay người trưởng « bang a
cần phải chứng thực hạnh - kiềm của người mới tới trước khi
chấp nhận cho vào xử ; và tên của người đó được ghi vào số
(1) Đại Nam thật lực chính biên - Phần II . Cuốn 62, đoạn tháng xo , năm
thử so Minh Mạng ( 829 ).
(a ) Sách trên - Cuốn gì , đoạn tháng 7 , năm thứ 7 Minh Mạng ( 8a6 ).
Jujiwara Kiichirò Annan Genchò chika no meikyò no mondai » ( Minh Hương
dưới triều Nguyễn Annam ) Tùyòshi Kenkyu – Cuốn 11, số 2 , trang 3x, 37.
Spende of 3. vojs Best"te vang 'na
168 #HÅ C
danh bộ với tư cách một người Trung- lon , sau đó họ phải chạ
thuế thân ( 1 ).
Ngoài ra , đối với việc người Trung Hoa định đem các đơn
con lai của họ về quê quán họ , triều Nguyễn cho ra một đao
dụ vào tháng 10 năm thử 10 Minh Mạng ( 1829). Theo đó một
người Trung Hoa đã cưới một người vợ Việt sẽ bị cấm ngặt
không được mang vợ con trở về quê hương và bắt vợ con cắt
tóc buộc đuôi xam theo kiểu Tầu. Cũng theo đạo dụ đó , Minh
Hương xã được cải tổ thành 1 tổ chức dành riêng cho những

người lai . Điều này, như vậy đáng kể là một sự gia tăng quyền
lực với Hoa-kiều ở Việt-Nam .
Như trên đã trình bầy , Minh -Hương xã là một tổ-chức

quản trị tự trị của Hoa kiều , hiện hữu từ lâu, từ thời tiền
Nguyễn nhưng vào những ngày này , một tổ chức cùng loại gọi
là Thanh-Hà xã cũng đã hiện hữu . Có lẽ do chế độ Nguyễn -Phúc
Ảnh ở Gia - Định mà những tổ chức này đã kết hợp lại dưới
tên Minh -Hương xã . Nhưng hình như nhà Nguyễn sau khi đã
chiếm và sát nhập Bắc Hà (miền đất ở phía bắc sông Linh
Giang ) vào năm 1802 , quyết định đặt tên cho tất cả các làng
Trung Hoa đã hiện hữu trong cùng một miền từ trước thời
Minh.Hương xã (2). Vào năm thứ 8 niên hiệu Minh-Mạng ( 1827 ),

những làng thuộc Minh Hương xã này được đặt tên lại (3) ,
đồ là 1 tên đồng âm , nó cho ta biết ý nghĩa nguyên thủy

* những người bạn dâng hương cho triều đại nhà Minh đã tàn
lụn , bị bỏ quên (4 ), và vào thời đó Minh Hương thường được
(a ) Sách trên (Đ.N.T.L.C.B ) - Cuốn ôt đoạn tháng 8, năm thứ 10

Minh Mạng ( 1829) .
( a) Vào thời Nguyễn , các làng Trung Hoa ở Bắc Hà đều được gọi là
Minh- Hương xã .
(3 ) Đại Nam thật lục chính biên - Phần II , cuốn 47, đoạn tháng 7, năm
Minh Mạng ( 827 ).
(4) A. Schreiner : Les institutions Annamites on Basse - Cochinchine,
avant là conquête française, Saigon , năm 1901, cuốn 3, bộ a , trang 66 .
CHÍNH - SÁCH ĐỐI VỚI DÂN ... 169
dịch là « những người bạn cỏ quê hương là nhà Minh , Trung

Hoa » .
Hiện giờ theo các ông R. Dubreuil và G. Lavasseur, thì một

người lai được gọi là Minh Hương phải sống xa cách a bang »
của cha họ theo chiếu chỉ năm 1827 , và tạo thành Minh
Hương xã ( 1 ) . Ông A. Schreiner nói rằng trường hợp tương tự

như vậy xảy ra năm 1835 (2). Tuy nhiên, theo sử sách Việt.
Nam kẻ cả Thật lục chính biên thì không có một sự ghi chép
nào nói rằng có những biến cố như vậy xảy ra vào năm 1827
hay 1835. Nhưng trong « Đại Nam hội điền sự lệ » , ta tìm thấy
những hàng sau :
« Vào năm thứ hai Thiệu Trị , triều đình sau khi tham
khảo ý kiến , đã chấp thuận điều sau : « nếu có một người nhà
Thanh , Trung Hoa có ý định lập nghiệp ở bất cử phần đất nào
trên xứ sở, tên người đó sẽ được ghi trong số dân số của 1 abang
và người đó phải đóng thuế theo luật định . Không một đứa con
hoặc cháu nào của họ được phép kết tóc đuôi sam . Khi 1 đứa
trẻ tới 18 tuổi, người trưởng bang của nó phải lập tức báo cáo
sự kiện đó với một viên chức chính quyền . Tên đứa trẻ đó sẽ
được ghi vào số của Minh.Hương xã và nó sẽ phải đóng thuế
theo tục lệ Minh Hương và tên nó sẽ không được phép ghi vào
sở những người nhà Thanh Trung -Hoa như tên cha hoặc ông
nội nó . Trong mỗi miền , có những người Thanh Trung Hoa

thuộc về một « bang » , và những người cư ngụ thuộc về Minh
Hương xã , con và cháu của 1 người Trung- Hoa thuộc về một
bang (những người hơn 18 tuổi) dĩ nhiên sẽ phải lập tức ghi tên
vào sổ bộ của Minh Hương xã. Tuy nhiên , nếu trong một miền
chỉ có những bang cho người Thanh Trung -Hoa và không có
Minh Hương xã thì con cháu người Trung Hoa thuộc về một
(1) R. Dubreuil ; La condition des chinois et de leur rôle économique en

Indochine, trang 12.
(a) A. Schreiner -- bộ a – trang 167 .
4. S
bang , nếu hơn năm người trong số đó ghi tên vào sở dinh
bộ cùng một lúc , họ sẽ được phép lập ra một xã Minh.Hương .

Nếu chỉ có vài người ghi tên đồng thời và con số chưa lên tới
5, họ sẽ không thề lập một Minh - Hương xã và tên của họ sẽ
được ghi trong số của một bang và người ta thêm vào đó
những chữ « một vài người xã Minh Hương ) . Nếu con số

những người như vậy lên tới năm , họ sẽ được phép lập một xã
Minh-Hương khác. Viên chức địa phương có trách nhiệm phải
làm số đinh , ghi tên những người trai tráng đó , gửi tới bộ Hộ
(bộ nội vụ của Việt-Nam vào thời đó ) , sau theo luật lệ, những
người này sẽ phải đóng thuế » ( 1 ).
Theo đoạn văn trên , ta thấy rằng một xã Minh Hương đặc
biệt gồm những người lai sinh sống ở đó , Ông R. Dubreuil và
những người khác cùng giữ một lập luận rằng xã này đã được
tạo dựng hoàn tất vào năm 1842 (2). Tuy nhiên như ta đã
thấy trong đoạn văn trích - dẫn trên kia thì không phải có một
xã Minh Hương khác đã nhập vào xã Minh.Hương có sẵn mà
thực ra đó là xã cũ được cải tỏ lại . Điều này có thể coi như một
bước gây sức mạnh cho sự kiềm soát những người lai được
sinh ra .
Ở Việt Nam ngày nay , một đứa trẻ do một người Trung
Hoa có vợ Việt-Nam sinh ra thường được gọi là một người Minh

Hương, gọi thế vì người ta căn cứ vào việc những người có cha
mẹ như vậy thì tên được ghi tên vào một xã Minh Hương mới .
( t ) Đại Nam hội điền sự lệ, cuốn 44 , đoạn Thanh nhân trong Hộ bộ . Tuy
nhiên người ta không tìm thấy bút tích tương tự như vậy trong Đại Nam thật lục.
(2 ) Dù không có đoạn văn nào liên quan tới vấn đề này trong đoạn nói
về năm thứ hai Thiệu Trị của cuốn Đại Nam thật lục : nhưng trong đoạn tháng
4, năm thứ 3 Thiệu Trị của cùng cuốn sách đó ( Chánh biên , đoạn 3 cuốn 30 ) người
ta tìm thấy đoạn nói về sự hiện hữu của một hệ thống Minh Hương xã mới như
vậy , như đã phê bình trong Đại Nam hội điền sự lệ . Theo đoạn văn này , có một
có đông người Trung Hoa mới di cư tới Việt Nam, và nhập vào Minh Hương xã
hoặc vẫn ghi là di dân Trung Hoa trong số kiêm tra dân số của a bang ” , mặc dù
họ là những người lai . Điều này có lẽ đã chứng tỏ được sự kiện là trong vài vùng ,
hệ thống mới đãkhông được chấp nhận hoàn toàn vì chưa đủ thì giờ đề bắt buộc
mọi người tuân theo .
.Nhưng nếu một phần tử của 1 xã Minh -Hương mới trở thành
một kẻ lang thang hư hỏng vì quá nghèo , hay không thề nộp
thuế được thì kẻ đó sẽ bị gạch tên trong số , và sẽ được đối xử
như một người Việt -Nam. Lúc đó hắn sẽ không còn là một
người Minh Hương nữa . Với trường hợp như vậy, ta có thể
giải thích rằng Minh-Hương là một người có tên được ghi trong
số của một xã Minh –Hương ( 1 ).
Tóm lại theo chính sách của các chúa Nguyễn và nhận thấy
sự đóng góp của người Trung Hoa vào việc mở mang bờ cõi
nên triều đại nhà Nguyễn , ngay từ khi mới tạo lập , đã đối đãi
với các Hoa kiều rất trọng -hậu . Do đỏ dân số Hoa kiều tăng lên
rất mau , không những thế, họ còn rất thịnh vượng , nhưng
những tệ hại cũng mỗi ngày một phát triển . Bởi thế , triều
Nguyễn kể từ thời Minh Mạng trở đi , đã khe- khắt trong việc

kiềm -soát Hoa kiều nhưng không phải với mục – đích áp chế họ
mà căn-bản chính - sách rộng lượng với những người này vẫn
không thay đồi .
Theo những tài liệu lịch sử mà tôi góp nhặt được thì những
biện pháp cấp thời đề đối phó với sự khó khăn đã hầu như
không có ảnh hưởng sâu đậm tới số phận Hoa kiều ở Việt -Nam.
Nhưng ta có thể nói chắc chắn và hữu lý rằng những cuộc rối
loạn liên tiếp từ giữa thời Nguyễn trở đi đã có 1 hậu - quả trầm
trọng tới những người này, và khiến họ suy sụp ( 2 ).
(1) A. Schreiner, trang 68. Juijwara Riichirò (The significance of Minh Hương
in Annam and the origin of Minh Hương xã) (Sự quan trọng của người Minh
Hương tại Việt Nam và nguồn gốc của Minh Hương xã) trang 69-70 . Theo ông
G. Aubaret , chữ Minh Hương ,chỉ nên áp dụng cho tầng lớp quý phải dòng dõi
của những người Tr ng Hoa di cư và đàn bà Việt Nam . (G. Aubaret, op . citip.to ).
(2 ) Sau triều Hoàng Đế Thiệu Trị , người Minh Hương và Hoa Kiều ở
Việt Nam thường được miễn thuế thân tại nhiều vùng . Điều này chứng tỏ chính
sách ưu đãi của triều Nguyễn đối với di dân Trung Hoa , và đồng thời cũng cho
thấy tình trạng nghèo nàn của di dân Trung Hoa thời này . ( Theo Đại Nam thật
lục chính biên - đoạn 3 và 4 .
IV. KẾT LUẬN
Chúng ta vừa duyệt qua những chính sách khác nhau đối
với Hoa kiều tại Việt-Nam của các triều đại và chính thề chính
tại Việt-Nam , cho tới khi quốc gia này bị đặt dưới quyền thống
trị của người Pháp . Chủ trọng nhất vào các triều Hậu Lê , chế
độ họ Trịnh , họ Nguyễn và triều đại nhà Nguyễn . Tuy chúng ta

không thề minh xác chính sách các triều đại đầu đối với Hoa
kiều nhưng hình như các triều Lý và Trần đã phân biệt những
người Trung Hoa có ý định lập nghiệp ở đất nước này, và

những người không có ý định đỏ , và những người có ý định lập
nghiệp được đối đãi trọng hậu , còn những người khác bị đè
nén một cách nghiêm ngặt. Nhưng triều Hậu Lê đã áp-dụng
một chính sách đàn áp toàn diện với họ , và nhà Trịnh cũng
theo gương đó . Tuy nhiên dưới chính thề nhà Nguyễn , vì đang
phải chiến đấu với họ Trịnh , đã chấp nhận một chính sách
hoàn toàn ưu - đãi Hoa kiều , và triều Nguyễn sau này đã theo
sách- lược đỏ.
Sự áp dụng chính -sách đàn áp Hoa kiều chỉ cốt đề phòng

họ. Bởi vì các nhà cầm quyền sợ rằng họ sẽ có thể tiết lộ bí
một quốc gia , thông đồng với kẻ thù trong những trường hợp
bất ngờ và tạo phản . Xét về căn nguyên , ta thấy Việt-Nam đã
giành được độc lập từ tay người Trung Hoa , và ngay sau đó .
nước Việt đã là một mồi ngon khiến Trung -Hoa luôn luôn tìm
cách xâm lăng , vì vậy đất nước này luôn luôn bị đe dọa .
Không cần phải nói ta cũng biết rằng Hoa kiều ở Việt Nam là
dòng dõi Trung Hoa , do đó ta có thể kết luận rằng sự đề phòng

Hoa kiều của dân Việt bắt nguồn từ sự đề- phòng Trung Quốc.
Thêm vào đó . Việt-Nam vào thời tiền bản triều Hậu Lê đã có
một kẻ thù hùng mạnh ở kề cận phương Nam , đó là Chiêm

Thành và đất đai của hai dòng họ thù nghịch lâu đời là họ
Trịnh , họ Nguyễn , cũng tiếp giáp nhau . Những Hoa -kiều chỉ
lưu trú ở Việt -Nam một thời gian như những thương gia Trung
Quốc , những người tới thăm thân quyền , dĩ nhiên đều bị nhà
cầm quyền theo dõi , đề phòng họ sẽ tiết lộ bi - mật quốc gia với
kẻ thù .
Đó là những lý-do chính mà các triều đại và chính thẻ từ
khi có độc lập tới thời Trịnh đã chấp nhận một chính sách gần
như áp bức với các Hoa kiều tại Việt-Nam. Nhưng các chúa
Nguyễn khác hẳn , đã mở rộng vòng tay với họ vì thấy rằng
không cần thiết phải đề phòng nghiêm ngặt như các chính thề
trên đã làm vì rằng Trung Hoa không trực tiếp giáp giới với
lãnh thổ nhà Nguyễn , do đó không còn là một đe dọa trực tiếp .
Rồi tới triều đại nhà Nguyễn (bắt đầu từ Gia -Long ) trái lại ,
đất đai kề cận ngay Trung- Quốc , không nhiều thì ít , bị quốc
gia to lớn này đe dọa , nhưng đáng chú ý là triều Nguyễn đã
khéo léo dàn xếp để tránh áp lực của người Trung Hoa bằng
cách khẩn thiết xin được giao . hảo với Trung Quốc và tìm cách
dùng Hoa kiều ở Việt Nam một cách hữu hiệu nhất , triều đình
sai họ dọ thảm thực trạng quốc gia Trung- Quốc .
Cái lý do chính mà những nhà cầm quyền chấp nhận một

chính sách ưu đãi với Hoa kiều ở Việt Nam là lợi dụng họ .
Trong những triều đại đầu , một chính sách hai mặt được dùng
đề có biển những kiến thức của họ vào việc công ích . Nhưng tới
thời Lê , khi việc làm đó không cần nữa , nhà cầm quyền đã
theo một chính sách áp bức hoàn toàn . Khi các chúa Nguyễn
nắm quyền , một chính sách ưu đãi toàn vẹn đã được chấp
nhận ở lãnh thồ của dòng họ này vì sự hiếm hoi người bản
xử nên chính quyền cần triệt để khai thác Hoa kiều đề nâng
cao nền ngoại thương , đề mở mang đất đai và nhiều việc khác.
Triều Nguyễn cũng y theo chính sách đó đề nhờ họ mở mang

và canh -tác miền đất mới chiếm được .
Nói tóm lại, người Trung -Hoa ở Việt-Nam đã khiến dân tộc
này phải đẻ mắt trông chừng, nhưng ngược lại cũng đã giúp
ích rất nhiều . Chắc chắn về phương diện nội trị và giao thiệp
với Trung Quốc , nhà Lê và Trịnh đã áp - dụng một chính –sách
**** 1 *
174 KHẢO CŨ TẬP 94
độc tài và cần một đề phòng mọi bất trắc . Nhưng tới các chúa
Nguyễn và triều Nguyễn thì họ có một chính sách ưu đãi hơn
và họ chú trọng tới những lợi ích mà người Trung Hoa có thể
đem tới được . Còn những triều đại trước có một chính -sách hai
mặt cũng vì tình thế lúc đó bắt buộc phải như vậy .
Thực là rõ ràng rằng chính sách của dân bản xử đối với
Hoa kiều đã ảnh hưởng tới số mệnh của họ . Xét từ những điều
chúng ta đã biết , điều này đúng với trường hợp Hoa kiều tại
Việt Nam . Nhưng với trường hợp Hoa kiều sống dưới chế độ
nhà Trịnh và hậu bản của thời Hậu Lê thì lại khác , ta thấy một
thí dụ nồi bật là người Trung Hoa đã được lợi rất nhiều dù
dưới sự áp bức. Điều này chứng tỏ rằng còn nhiều vấn đề
quan trọng có liên quan mật thiết tới số phận người Trung
Hoa . Ngoài chính sách của một quốc gia đối với Hoa kiều
sống trong nước họ .
Đề kết luận , chúng ta thấy rằng vì Việt - Nam luôn luôn bị
Trung Quốc đe dọa nên các triều đại Việt kề trên đã áp dụng
những chính sách như vậy . Ngay cả các chúa Nguyễn và triều
Nguyễn dù có một chính sách ưu đãi với Hoa kiều cũng luôn
luôn phải bận tâm về những liên lạc với Trung - Quốc . Họ dùng
Hoa kiều trong lãnh vực của những người này , đề dò xét thực
trạng Trung- Quốc đề mong cải thiện sự bang giao với

quốc gia này. Sở dĩ có trường hợp thật đặc biệt đó là vì nước
Việt quá bé nhỏ , lại kề cận bên Trung Hoa quả to lớn .
CHÍNH SÁCH ĐỐI VỚI DÂN... 175
RÉSUMÉ :
Durant son histoire, le Viêt Nam s'est toujours préoccupé
d'entretenir ses relations avec son géant voisin la Chine.
Bien que dominé pendant près de 1.000 ans par la Chine, il
a résisté à son assimilation. Pourtant il a subi plus ou moins

l'influence de sa culture ainsi que les moeurs et coutumes
traditionnelles des Chinois venant du Nord. Depuis son indé
pendance, ceux-ci continuaient à s'émigrer et s'implanter au

Viêt Nam, mais ils étaient soumis à son contrôle, et chaque
dynastie adoptalt uhe politique particulière envers les émigrés.
La présente étude contribue à faire connaitre l'histoire de

l'émigration des Chinois au Viêt Nam et la politique adoptée à
travers les dynasties

, successives jusqu'à la domination française.
¢ ༧R-མིན ? { "G་
KHÔNG -MINH CỦA CHÚA NGUYỄN :
NGUYỄN - HỮU - DẬT
Đúng 345 năm trước đây , quân miền Bắc đã vào xâm
phạm miền Nam cũng như ngày nay quân đội Cộng -sản đã
vào đánh phá Việt Nam Cộng Hòa chúng ta .
Thời ấy, quân của Chúa Trịnh hùng hậu hơn của
Chúa Nguyễn rất nhiều , nhưng phải nếm nhiều thất bại vì
phải di chuyển đi xa , không rõ địa hình địa vật và hơn hết
vì gặp phải một danh tưởng của Chúa Nguyễn thời ấy được
người đời ca ngợi là một Không -Minh , một Lưu-Bả-Ôn và
một Phật Bồ- Tát . Vị danh tưởng ấy là Nguyễn - Hữu -Dật .
Nhưng đến ngày nay, vị danh tướng ấy ít được

người biết đến . Đó là một thiếu sót lớn lao của các nhà
phiên -dịch đã làm lu mờ một danh tướng đã từng giữ vững
thành trì của Chúa Nguyễn , đã từng đánh đuôi quân của
Chúa Trịnh chạy về Bắc .
Bao nhiêu chiến công rạng rỡ , bao nhiêu mưu lược
cao sâu với lòng từ thiện hiểu sinh của vị danh tưởng ấy sẽ
được trình bày tiếp theo đây đề quý độc giả suy xét lời ca
ngợi trên có ngoa hay không .
TẠ.QUANG - PHÁT
tog
NGUYỄN HỮU DẬT 177
Nguyễn -Hữu -Dật , người Quý - huyện tỉnh Thanh hóa ,

con của Tham -tướng Chưởng -cơ Nguyễn - Triều - Văn , lúc bé
được mấy tuổi cùng lũ trẻ chơi giỡn thường bảy trận ngũ, đặt
quan kỳ chính , tự xưng là Đại tưởng. Nguyễn Triều - Văn thấy

con như thế rất đẹp lòng, cho là ngày sau Hữu- Dật sẽ trở
thành nhân -tài của quốc gia , bèn dạy cho đọc sách. Lúc ấy có
bậc dị- nhân tặng cho Hữu - Dật quyền binh -pháp , do đó việc
học của Hữu -Dật rất tiến - bộ .
Năm Kỷ - vị đời Chúa Hy-tông Hiến Văn hoàng -để Nguyễn

Phúc.Nguyên năm thứ 6 (1619 ) Nguyễn -Hữu Dật lên 16 tuổi
được bỏ chức văn quan vì tài văn -học , kế đó tàu đối nghịch ý
Chúa mà bị đuổi về.
Từ đó Nguyễn -Hữu -Dạt càng tự cố gắng , học tập càng

tinh thâm .
Năm Bính dần ( 1626 ) nhằm năm Chúa Sãi Hy - tông thứ
14 (tức là 8 năm sau) Nguyễn -Hữu -Dạt được vào làm chức
•
quan văn tham cơ vụ luyện đạt chính thẻ, được Chúa yêu.
Năm Đinh - mão ( 1627 ) nhằm năm Chúa Hy -tông thứ 15,
mùa xuân, Trịnh - Tráng kéo quân đến xâm phạm miền Nam .
Chúa Nguyễn sai Tiết-chế Tôn -thất- Vệ lãnh bộ binh

chống ngăn quân Trịnh , cho Nguyễn -Hữu - Dạt làm chức Giảm .
chiến .
Nguyễn -Hữu -Dật lập công đã lắm lần phả quân Trịnh ,
lại tung bọn giản điệp phao tin nói : « Trịnh Gia Trịnh Nhạc
hai anh em mưu làm loạn .
Trịnh - Tráng nghe được hoài nghi, bèn dẫn quân về .
Năm Tân -vị ( 1631 ) nhằm năm Chúa Hy - tông thử 19, mùa
thu , Nguyễn - Hữu - Dật và Đào- Duy- Từ cùng xây đắp lũy Nhật - lệ .
Đồng thời tiết nữa thì
Nam Quý dậu ( 1633 ) nhằm năm Chúa Hy -tông thư 21 ,
mùa đông . Trịnh Tráng lại đem quân thủy bộ đến xâm phạm ,
đến thẳng cửa biên Nhật- lệ .
Chúa Nguyễn sai Nguyễn -Hữu -Dật đem binh chống ngăn
quân Trịnh , đắp lũy Trường -sa đề bảo vệ Chính lũy.
Quân Trịnh ở cách lũy giữ nhau với quân Nguyễn .
Hơn 10 ngày Nguyễn - Hữu - Dật thấy quân Trịnh hơi mệt
mỏi bèn đem quân đột xuất đánh to một trận phá được quân
Trịnh . Quân Trịnh chết hơn phân nửa .
Trịnh - Tráng bèn cho tướng Khắc-Liệt giữ châu Bắc Bố

chính , rồi tự dẫn quân về .
Tưởng Trịnh Khắc- Liệt lại sai người xin hàng phục Chúa
Thượng Thần -tông Nguyễn- Phúc-Lan.
Năm Canh -thìn ( 1640) nhằm năm Chúa Thượng Thần

tông Hiếu chiều hoàng -đế thứ 5, Khắc -Liệt lại làm phản trở
về với Trịnh , quấy nhiễu châu Nam Bố chính .
Chúa Thượng triệu các bề tôi hội nghị.
Nguyễn -Hữu - Dật nói : « Khắc- Liệt phản bội tiều nhân ,
Trịnh- Tráng tuy dùng mà trong lòng thật nghi ngờ , xin làm
một bức thư phản - giản đưa cho họ Trịnh , nói Khắc Liệt đã
hẹn ước với bên ta giả làm bất hòa , hễ quân ta đánh úp thì
giả thua chạy, dụ Trịnh.Tráng đến mà giết, đề chọc giận Trịnh
Tráng . Ta nhân đỏ sai quân lén qua sông Linh - giang xin Khắc
Liệt hội-nghị đề thi - hành lời hẹn trước , rồi thừa lúc hắn không
phòng - bị mà đánh úp , nếu Khắc -Liệt không bị ta bắt , ắt cũng
bị họ Trịnh giết đi .
Chúa Thượng dùng mưu kế ấy.
Trịnh.Tráng được bức thư phản - giản quả nhiên cả giận,

liền sai Thái-ủy Trịnh - Kiều lãnh năm ngàn binh tiến vào Bắc
-DAL
Bố chính . Khi quân Trịnh đến đấy thì Khắc -Liệt đã bị tưởng
bên ta là Nguyễn -Cửu -Kiều và Trương- Phúc - Phấn tấn công , bị

thua mà bỏ chạy.
Trịnh- Kiều cho rằng Khắc.Liệt giả thua bèn bắt Khắc -Liệt
nộp cho Trịnh - Tráng giết đi .
Quân Nguyễn bèn lấy đất Bắc Bố-chính.
Chúa Nguyễn khao thưởng tướng sĩ , thăng Nguyễn Hữu

Dật làm chức Giám -chiến .
Năm Mậu -tỷ ( 1648 ) nhằm năm Chúa Thượng Thần - tông
thử 13, mùa xuân , họ Trịnh sai tưởng là Trịnh -Đào cất đại
quân xâm phạm miền Nam , thủy quân đến đóng ở Vũ -xả.
Chúa Thượng sai Thế tử tiết chế các doanh , chia đường
tiến dánh .
Nguyễn -Hữu :Dạt cùng Tôn -thất– Lộc lãnh bộ binh đi tiên
phong đến xã An- đại tại Quảng-bình gặp gió ngược thời mạnh .
"
Tồn - thất-Lộc muốn án binh cố thủ .
Nguyễn -Hữu -Dật thấy bèn hướng ly mây đỏ như cái

lọng lập -lòe sáng rực , thấy bèn hưởng khảm có mây trắng tan
rớt như tuyết , bèn vui mừng bảo Tôn thất-Lộc rằng :
-
Nghiệm thiên -tượng này thì đó là điềm quân Nam
đại thắng , thì cố thủ làm gì ?
Tôn - thất-Lộc còn hoài nghi .
Nguyễn - Hữu -Dật nói :
---
Quân Trịnh tuy đông nhưng phải ven theo núi mà đi ,
chưa biết địa hình hiềm-trở hay dễ dàng, ta cử nắm giữ chỗ
hiem -yếu thì ắt đánh bại được chúng .
Nói rồi Nguyễn - Hữu -Dật liền chỉnh -tề quân ngũ gấp tiến
lên, gặp bộ binh của Trịnh và đánh phủ được.
Quần thể của Nguyễn Hữu - Dật phẩn - chắn lên lớn lao .
Thế -tử tiếp đến , thia ban đêm sai Nguyễn Hữu - Tiến đem đội
binh voi đạp phá lũy giặc, cả phá quân Trịnh .
Trịnh - Đào ở đồn Nam Bố- chính phải bỏ quân mà chạy .
Quân Nguyễn bắt được tù -binh rất nhiều .
Năm Mậu.tỷ ( 1648) nhằm năm đầu đời Chúa Hiền Thái
tông Hiếu -triết hoàng -đế , Chúa thăng Nguyễn- Hữu- Dật làm
Cai-cơ lãnh chức Kỷ-lục Bố chính .
Năm Canh- dần ( 1650 ) nhằm năm Chúa Hiền thứ 3 , mùa
xuân , Nguyễn - Hữu - Dật thường ra lịnh cho các tướng sĩ mặc
quần áo của người Bắc hà , mang cờ xí của quân Trịnh , mưu
làm rối loạn quân Trịnh , lại làm thư trả hàng đưa sang quân
Trịnh , ước làm nội- ửng , chưa kịp tỏ bày cho Chúa Hiền rõ , thì
Tôn -thất- Tráng có mối hiềm khích với Nguyễn -Hữu -Dật, bèn
nhận đó giảm pha Nguyễn -Hữu -Đạt.
Chúa Hiền liền sai bắt Nguyễn -Hữu-Dạt bỏ ngục.
Nguyễn-Hữu- Dật bèn làm tờ tấu kề sách Anh liệt chi đầu
đời Minh chép truyện vợ của Hoa-Van họ Cáo (Hoa - Vân chưởi
quân giặc mà chết, vợ là nàng họ Cao cũng vì nghĩa mà chết
theo ) đề làm sáng tỏ ý chí của mình , nhờ viên giữ ngục dâng lên.
Chùa Hiền xem tờ tấu ấy , tha cho Nguyễn - Hữu -Dật, lại
cho Nguyễn - Hữu-Dật làm chức văn quan và yêu kính đối đãi
như xưa .
Năm Ất- vị (1655 ) nhằm năm Chúa Hiền thử 8,mùa xuân ,
tướng Trịnh là Phạm - Tất.Đồng đem binh vượt sông xam -phạm
miền Nam.
Chùa Hiền đề nghị muốn đem quân ra đánh miền Bắc,
nhân vì tên Nguyễn -Hữu -Dạt ứng vào bài thơ trong mộng ( 1 ),
(a ) Chúa Hiền muốn đuôi quân Trịnh , mong được bậc hiền tài đề giao phó
việc biên thủy . Một hôm Chúa nằm mộng thấy thânnhân cho một bài thơ :
H
nên càng thân tín dùng Nguyễn.Hữu Dật hơn nữa , mới sai
Nguyễn-Hữu -Dật đi ra biên-thủy xem xét hình thể núi sông .

Đến khi Nguyễn -Hữu - Dật trở về , Chúa Hiền vời đến . Nguyễn
Hữu.Dật tàu kẻ rằng t
-
Gần đây luôn mấy năm phải dùng binh , bên ta chưa
từng độ quân ra Bắc mà đánh . Nay thần xin chia quân ra làm
ba đạo.
1. Thượng - đạo trước hết đánh Phạm -Tất- Đồng .
2. Trung đạo tiến nối theo đề làm thanh ứng . Trịnh.Đào
ở Hà trung nghe tin , cho rằng ta đem quân ra là ý đánh

Phạm - Tất- Đồng mà thôi , bèn bỏ doanh trống kéo róc hết quân
đi tiếp viện .
Tiên kết nhân tâm thuận .

Hạn thi đức hóa chiêu .
Chỉ diệp kham tới lạc.
Căn bản đã nan diêu (dao ).
先結人心順
後苑德化 13
枝葉堪摧落
根本也迎接
DỊCH NGHĨA
1. Trước phải kết chặt lòng người cho hòa thuận .

2. Sau thì thi hành việc giáo hóa bằng ân đức cho rạng rỡ .
3. Thì dẫu cành lá bị đồ tàn ,
4. Cội gốc cũng khó lung- lay .
DỊCH THƠ :
Trước thì kết thuận lòng người.

Rồi sau đức hóa trau giồi chiêu minh .
Dẫn cho đò rụng lá cành ,
Trở trở bền vững, gốc đành khó lay .
Chúa tỉnh dậy nhớ bài thơ có hai chữ thuận và chiêu , ứng vào hai tước
Thuậnnghĩa hầu của Nguyễn -Hữu Tiến , và Chiêu vũ hầu của Nguyễn -Hữu - Dật.
3. Hạ đạo của ta lén ra ngủ Hoành -sơn đánh úp Lê -Hiru

Đức, rồi thừa hư đoạt lấy doanh trại Hà - trung.
Đó gọi là kế điệu hồ ly sơn , đánh một trận mà có thè
toàn thắng .
Chùa Hiền nói :
-
– Xem lời diệu luận của khanh , dẫu những mưu thần
đời xưa cũng không hơn được .
Hữu -Dật lại xin ở những cửa biền đất Quảng -bình đặt
những dài hỏa -hiệu đề việc thông báo tin tức ở biên cảnh
được nhanh , và sửa sang kho vựa ở Trường -dục , chở thóc
đến chứa trữ , cùng sai tưởng sĩ các doanh ở Quảng -binh và
Bố -chính phải chỉnh-bị quân -nhu đợi ngày trưng phát .
Chúa Hiền đều nghe theo, trao cho Hữu -Dạt chức Đốc.
chiến đề cùng Tiết - chế Nguyễn -Hữu -Tiến đem quân thủy bộ
qua sông Linh giang tiến đánh . Quân Nam đi đến đâu đều
thắng đến đấy , chiếm cứ đất bảy huyện ở Nghệ an .
Năm Bính thân ( 1656) nhằm năm Chúa Hiền thử 9 , mùa
hạ, xa giả Chúa Hiền đến Quảng -bình , dừng ở An- trạch , Hữu
Dật đến bái yết ở hành tại .
Chúa Hiền hỏi về việc binh . Hữu -Dật tâu đối rất tiêm
tất , nhân đỏ tàu thêm rằng :
―
— Hai năm nay dùng binh mới dẹp yên được bảy huyện
ở Nghệ -an . Được bảy huyện ấy rất khó mà sở phi rất lớn . Nay
tình thế chưa có thể thừa cơ , xin ở bờ phía nam sông Lam .
giang dựng lũy mà phòng giữ đề chờ cơ -hội .
Vả lại dụng binh trước hết phải luận tưởng. Nay người
cầm binh phần nhiều là thân thích và bạnbè cũ của Chúa
•
Thượng, có kẻ không quen kỷ-luật, tiến thoái trái ngược,
cũng có kẻ thả quân đi cướp khá đề làm mất lòng trông đợi
1
NGUYỄN HỮU - DẬT 183
của dân . Những điều đó đều là không phải đường lối đề toàn
thắng. 1
Xưa kia Hàn-Tín , Bành-Việt và Anh.Bố đều lấy trí mưụ
làm tưởng nhà Hán lập công -nghiệp , hả là người ở ấp Phong

đất Bái cả hay sao ?
Thần nguyện tuyển chọn kỹ -lưỡng các tướng , người nào

có phương -lược không kẻ người dưng hay họ hàng đều cho
¿
cầm binh cả .
9
Những người họ- hàng hay bạn cũ mà không biết quân
sự thì cho họ bồng lộc trọng hậu đề sống trọn cuộc đời mà
chờ cho họ giữ binh -quyền .
Như thế thì dụng đúng người tài mà đánh giặc thì không
bao giờ không thẳng .
Chúa Hiền cho là phải , ban cho vàng bạc và bảo kiếm
lại sai trở về trong quân .
Năm Đinh.dậu ( 167) nhằm năm Chúa Hiền thử 10 , mùa
hạ , quân Nguyễn đòn ở bờ phía nam sông Lam -giang .
Tướng Trịnh là nhóm Lê - Hiến , Hoàng Nghĩa Giao và

Đặng - Thế.Công hẹn nhau qua sông ở ba ngả , vượt Thanh
chương qua Nam-kim đánh úp quân của Tổng -Hữu - Đại . Trịnh
Căn dẫn binh tiếp ứng đè đánh bọc hậu quân ta .
Nguyễn -Hữu Dật biết được mưu kế ấy, liền mật bảo
cho Tống - Hữu- Đại bày trận mà đợi . Thế rồi quân Trịnh đồ
bộ lên bờ chưa được mấy dặm thì gặp quân của Tống Hữu
Đại cùng đánh nhau .
Tống- Hữu -Đại giả vờ bỏ chạy, nhóm Lê - Hiến đuổi theo,
phục binh chợt nổi lên , quân Trịnh chạy tan vỡ , quân ta đuổi
theo đến bờ sông mới trở về.
Nghe tin thắng trận, Chúa Hiền thưởng các tướng vàng
lụa có khác nhau .
184 KHẢO CÔ TẬP SAN
Mùa thu năm ấy họ Trịnh cho tướng Thắng -Nham ( thiếu
họ) đòn ở lũy Đồng hôn . Đất này âm thấp sợ vào mùa thu
nước lụt sẽ bị quân Nguyễn đánh úp, bàn nghị dời về đồn ở
dưới núi Thô sơn .
Điệp - viên báo cho Nguyễn -Hữu -Dật biết. Nguyễn -Hữu
Dật nói với Nguyễn - Hữu - Tiến rằng :
– Tôi đã suy toán ngày 25 là ngày Quý -hơi , sao Chân

đến gần mặt trời tất có gió bão mưa to. Lại có hắc khí xuyên
qua chỗ tinh thứ sao Bắc-đầu , mây trắng che ở cung Chấn ,
phương Bắc ắt có nạn lụt, mình có thể thừa đó đánh úp đồn

của tướng Thắng- Nham thì ắt phả được.
Đến ngày ấy quả nhiên có mưa gió dữ - dội, nước sông

tràn lên.
Nguyễn - Hữu -Dật dẫn binh đánh thẳng vào lũy Đồng
hôn , thừa nước lụt công phá . Thắng - Nham lên núi Thô sơn
chạy trốn . Quân ta thu được khi-giới rất nhiều.
Nguyễn -Hữu Tiến vui mừng nói với Nguyễn Hữu Dật
rằng :
-
Ông có thể gọi là thần toán.
Nguyễn -Hữu - Dật nổi :
Nhờ anh linh của Chúa thượng và sức của các đạo
quân , chở Hữu - Dạt sao làm được như thế !
Năm Mậu- tuất ( 1658 ) nhằm năm Chùa Hiền thứ 11 ,
mùa thu. Nguyễn - Hữu-Dật mưu tinh quấy rối quân Trịnh ,
bèn chia binh thay nhau tiến ra mấy địa phương Đông thành ,
Hưng -nguyên và Nam- đường.
Quân Trịnh cũng phòng - bị rất nghiêm . Binh Nguyễn
lại kéo về đề chống giữ với họ.
Bỗng có Phạm Phụng đến quân của Nguyễn Hữu - Tiến

nói :
NGUYỄN HỮU DẬT 185
Năm ngoái Thẳng - Nham giữ lũy Đồng hôn bị quan

Đốc -chiến Nguyễn-Hữu - Dạt đánh bại .
Trịnh - Căn sai quan Tham -đốc là Vân-Khả (thiếu họ)
lãnh binh vào giữ thay. Vân - Khả là người tham bạo, mình có
thẻ dùng kế mà bắt hắn được .
Nguyễn -Hữu - Tiến khiến nói với Nguyễn -Hữu -Dạt
Nguyễn -Hữu - Dật vui mừng nói :
- Hôm qua tôi xem thiên văn thấy mây đen che ở sao
Khôi , ngày 11 là Mậu-thin tức là ngày lục long (sáu con rồng
ắt có mưa lụt , mình nên thừa lúc nước dâng lên mà đánh
thì không bao giờ không thành công.
Nguyễn Hữu -Dạt bèn ước hẹn với Nguyễn Hữu Tiến
hội binh mà đánh.
Đến ngày ấy quả nhiên có mưa to.
Nguyễn -Hữu - Dật trước hết dẫn đoàn chiến thuyền thành
linh đến lũy Đồng -hôn đánh rất gấp . Quân Trịnh kinh hãi vỡ
tan . Tường Vân-Khải chạy về An - trường . Nguyễn -Hữu - Dạt cả
thắng dẫn quân về .
Năm Kỷ hợi (1659 ) nhằm năm Chúa Hiền thứ 12 , mùa
thu, Trịnh Tạc thấy quân đội bại luôn, rất lo buồn, mưu tính
dụ Nguyễn - Hữu.Dật , bèn sai người đem trân châu vàng khối
cùng mật thư đưa cho.Nguyễn -Hữu Dật .
Nguyễn -Hữu -Đạt được thư cả giận, giả vờ hướng ứng

theo mà nói : « Tháng sau xin Vương tự đem binh đón tôi ở
trên sông ).
Khi sứ giả của Chúa Trịnh đi rồi , Nguyễn -Hữu -Dật liền
đem bức thư và những món tặng biểu của Trịnh Tạc trình lên
Chùa Hiền xem , và tàu :
•
186 KHẢO CÔ TẢ : 94
‫משך‬ ―
Thần thờ Chúa - thượng , ơn như cha con , nào dám có
mưu -đồ gì khác . Nay muốn tương kế tựu kế đề bắt quân giặc
ấy, chỉ sợ ỷ ấy không được minh bạch, thì tội không gì
lớn bằng .
Chúa Hiền nói :
D -
Ta vốn biết lòng trung -thành của khanh . Những món
tặng hiếu của họ Trịnh , khanh cử lấy , chở hiềm nghi giữ ý.
300 Nguyễn - Hữu -Dật cả mừng tề -chỉnh quân-đội đề chờ , lúc

2 ấy gặp người đầu hàng tên Tộ-Long từ miền Bắc đến nói :
– Binh ta không tiến , cơ - hội đáng tiếc .
Nguyễn-Hữu.Dật hậu đãi người ấy rồi cho về, liền đến

Nguyễn-Hữu-Tiến bàn nghị xuất quân , lại thuật những lời nói
của Tộ -Long .
Nguyễn -Hữu - Tiến hỏi biết là Nguyễn- Hữu-Dật tự ý cho
Tộ - Long đi , không cho bàn mưu với mình cho nên rất lấy làm
Tab.
không vừa ý.
¿nå
d Thuộc tưởng là nhóm Tôn thất- Tráng dò biết ý ấy, lại

ghét cống -lao của Nguyễn -Hữu - Dật mới nói rằng :
BO
Đại quân đi chinh -phạt, lịnh là ở Nguyên -suy , quan
Đốc chiến tự ý cho Tộ-Long đi là tại làm sao ? Huống chỉ lúc
bai trước bức mật-thư hư thực chưa rõ, lời nói của Tộ - Long sao
lại dễ nghe theo ? Chi bằng ta án binh đề chờ đợi .
Nguyễn -Hữu Tiến cho là phải .

此
dió Nguyễn Hữu -Dật thình-linh nói :
-
. Tôi và các tướng vàng lịnh xuất quân, chỉ ở báo quốc .
Lit Ngày trước bức mật -thứ của họ Trịnh dụ tôi , tôi đã tau bày
Len cho Chúa- thượng hay biết, chính là muốn tương kế tựu kế đề
thành đại sự. Các ông sao lại nghi-ngờ ?
NGUYỄN -HỮU -DẬT 187
Nguyễn - Hữu- Tiến nói :
―
Chúng tôi nhận ơn nặng của quốc-gia , chỉ lo đồng
tâm bảo đáp, có điều gì nghi đâu ? Nhưng lời các tướng chờ
đợi cơ- hội cũng có lý , quan Đốc chiến nên nghe theo.
Do đó Nguyễn - Hữu - Dạt mất-hạn không vui , buồn rầu

thành binh .
Năm Canh - tý (1660 ) nhằm năm Chúa Hiền thử 13, quân
Nguyễn đòn trú lâu ngày muốn trở về, quân mới đầu hàng ở
Nghệ-an cũng có nhiều đứa trốn đi .
Nguyên -Hữu - Dật thì quyết ý muốn tiến binh , phần nhiều
không hợp với các tướng .
Nguyễn Hữu - Tiến cũng có lòng đổ kỵ vì Nguyễn Hữu

Dật được ban thưởng khen ngợi luôn .
Phù-Dương nói với Nguyễn -Hữu - Tiến :
-. Nguyễn-Hữu - Dật là bạch diện thư-sinh, lấy ngôn ngữ
mà được trọng dụng, tự sánh mình với Quản- Trọng ( 1 ) và
Nhạc Nghị ( 2 ) , chúng ta thường hồ thẹn cho hắn , lại nghe sử

giả của họ Trịnh bí-mật qua lại với hắn , e rằng hắn có ý khác.
Nguyễn -Hữu - Tiến giả vờ gạt đi mà rằng :
- Ông nói quả lời . Đạo làm tôi lấy trung ái làm đầu,
trung đề thờ vua , ai đề kết bằng hữu , hả lại có thể nghi kỵ
lẫn nhau để phụ sự ủy thác của triều-đình hay sao ?
Thế rồi Nguyễn Hữu Tiến độ quan qua sông Tam ch

giang đánh được ít thắng lợi , bèn rút quân về .
(s ) Quản- Trọng, người ở Dinh thượng nước Tề đời Xuân thu , tên là Di
Ngô , tự là Trọng , lúc đầu thờ Công- tử Cử , về sau thờ Tề Hoàn công , làm chức
T2- tướng , làm cho nước Tề dân giàu binh mạnh , được Tề Hoàn công tôn làm
Trọng phụ .
(a ) Nhạc Nghị, người nước Yên đời chiến quốc , có tài giỏi về quân s
làm Thượng - tướng thời Yên Chiêu vương , đánh lấy hơn 70 thành của nước Tề,
được phong Xương quốc quân
Nguyễn -Hữu - Tiến lúc đầu cùng các tưởng hội binh không
cho Nguyễn -Hữu -Dật hay biết.
Đến khi Nguyễn -Hữu - Dật nghe tiếng súng nở , sai người
chạy đi hỏi, thì Nguyễn Hữu - Tiến liền sai Nguyễn -Hữu.Dạt
tiến đánh lũy Đồng hôn .
Nguyễn - Hữu - Dật liền dẫn quân sở bộ đánh đuổi quân

Trịnh chạy. Quân Trịnh lại vòng quanh từ phía sau núi tiến ra
đánh phá , gặp đại binh của Nguyễn - Hữu - Tiến tiếp đến , quân
Trịnh không dám cự chiến , chạy về An- trường.
Do đó Nguyễn - Hữu - Tiến đốc thúc binh sĩ độ qua sông

Lam - giang đóng đồn .
Nguyễn-Hữu- Dật đồn binh từ lũy Đồng -hôn đến xã Lũng

khê đề làm thế kỷ-giác ( chia quân ra làm hai mặt đề tiếp ứng
nhau mà chế ngự quân địch ), lại sai làm cầu nồi bắc qua bờ
phía nam. Uy- thế quân đội càng chấn khởi .
Trịnh - Căn nghe tin cả kinh , muốn bỏ Nghệ -an lui giữ
Thanh -hóa , được các thuộc tưởng ngăn cản mới thôi .
Nguyễn- Hữu- Dật và Nguyễn - Hữu-Tiến bảo tin thắng trận

cho Chúa Hiền biết và xin thêm binh đề mưu lấy Nghệ-an .
Chùa Hiền cho rằng mùa thu mùa đông mưa gió lạnh
lẽo âm thấp, lại quân đóng ở nơi không có địa hiềm đề có thẻ
cậy được , nhân tình đồn trú lâu ngày muốn trở về , nay nếu
dùng binh thật chưa có lợi, bèn ra lịnh cho rút quân về lũy cũ
chờ xuân sang cử binh nữa .
Do do Nguyễn Hữu -Đạt cùng Nguyễn.Hữu Tiến ra lịnh

cho thảo gở cầu nối , đem quân về bờ phía nam cổ thủ.
Thế rồi Trịnh - Căn lại sai tướng Trần Công - Bách làm
Tiên - phong mưu đồ đánh Lộn -sơn , sai nhóm Hoàng -Nghĩa.Giao
do ngả Hưng-nguyên , Lê.Hiền do ngả Nghi-xuân , còn chính

mình cầm binh lên núi Dũng -quyết tiếp chiến .
NGUYỄN HỮU -DẬT 189
Hoàng - Nghĩa - Giao độ quân qua sông đến núi An-lạc-sơn ,
Trần - Công- Bách chiếm đoạt núi Lận - Sơn .
Nguyễn -Hữu -Dật dẫn binh từ trong rừng chợt tiến ra

đánh cắt ngang, Trần -Công- Bách tử trận , quân còn lại trông
thấy quân Nam từ xa đã chạy trốn . Trịnh - Căn đem hết quân.
sĩ ra cự chiến . Quân Nguyễn lùi giữ Nghi-xuân .

"
Mùa đông năm ấy, Nguyễn -Hữu Tiến cho rằng tưởng
sĩ mới đầu hàng ở Nghệ -an đều có lòng dạ khác, mới hội các
tưởng mà hỏi mưu kế .
Tống -Hữu.Đại nói :
-
Việc quân còn nghiêm trọng lại phải cứu xét đến bọn
C
làm phản , nên giết một hai đứa đề cảnh cáo bọn còn lại.
Tôn thất- Tráng cũng khuyên nên làm như thế.
Nguyễn -Hữu.Dật rời chỗ ngồi đứng lên mà nói :
– Lời nói của hai ông là phép hành binh .
Nay chủ yếu của việc hành binh là ở nhân hòa. Lòng
người mà hòa thì đánh giặc không bao giờ không thẳng.
Nhưng phải kết chặt lòng người bằng An huệ , cảm động
lòng người bằng tín - nhiệm thì người tự thấy vui mà được dùng,
sao lại còn lấy việc làn-sát đề làm gì ?
Rời không một ai bị giết cả nhờ lời nói của Nguyễn

Hữu- Dật.
Vũ - Đình-Phương cũng khuyên Nguyễn Hữu Tiến rút

quân trở về .
Nguyễn -Hữu - Tiến bèn bi-mật định kể đem quân về ,

nhưng cuối cùng chưa vừa ý vì lời nói của Nguyễn -Hữu - Dật.
Bỗng chốc Trịnh Căn sai nhóm Lê -Hiến do đường bờ

biền đi ngang qua xã Cương- giản , sai nhóm Hoàng- Nghĩa -Giao
do đường bộ đi ngang qua xã Long - trâu xã Mạn - trường mà tiến .
(via and Thai Latga
190 KHẢO CỦ TÀI SAN
Quân ta đánh nhau với địch ở xã An -điềm và Phu lưu

đều thất lợi .
Do đó Nguyễn - Hữu- Tiến quyết định kế đem quân về ,
bèn giả vờ cùng Nguyễn -Hữu - Dật định ngày đánh doanh trai
của Trịnh nhưng dặn riêng các tướng ban đêm trở về châu
Nam Bố -Chinh .
Đêm ấy Nguyễn - Hữu- Dạt mặc giáp ngồi chờ, đến khi
biết Nguyễn - Hữu-Tiến đã lui quân thì quân Trịnh đã đến kề ở

ngoài doanh trại rồi .
Nguyễn- Hữu -Dật bèn gấp sai quân ca hát làm vui , nhưng
bí -mật dạy các quân hãy từ từ rút trở về .
Trịnh Căn nghe trong doanh trại của Nguyễn- Hữu -Dật
có tiếng đàn tiếng sáo , nghi ngai không dám tiến sát đến .
Nguyễn -Hữu- Dật đem toàn quân về đến Hoành -sơn , hợp binh
với Nguyễn - Hữu- Tiến , lại sai người kéo củi chà cây dương bụi
lên ở trong rừng , treo cờ trên cây đề làm kể nghi binh .
Quân Trịnh đuôi theo thấy thể nghi ngại có phục binh
bèn kéo trở về .
Năm Tân Sửu ( 1661 ) nhằm năm Chúa Hiền thử 14 , mùa
xuân , Chúa Hiền thăng Nguyễn Hữu - Dạt lên chức Chưởng-cơ ,
cho trấn giữ doanh Bố -chinh , sửa thành lũy, vỗ về quân dân ,
việc phòng- bị biên - cảnh càng kiên-có , rồi sai dời quân đồn ở
xã Phúc-lộc , dựng lũy từ biên xã An- niễu đến núi xã Chu thị,
tiếp giáp với đại lũy Động -hồi , lập pháo đài, sửa đường lộ làm
kế chống giữ.
Mùa đông năm ấy , Trịnh - Căn đến xâm -lăng miền Nam .
Nguyễn -Hữu -Dật làm kế thanh -dã ( 1 ), đem dân ở Nam Bố - chính
vào đại lũy mà cố thủ.
(1) Thanh -da , phươnglược chống quân xâmlăng , dời dân và đem hét của
cải jai- sản ở ngoài đồng ruộng vào thành cho quân xâm lăng không thì cướp Uy
máy may gì đề nuôi quân .
NGUYỄN HỮU -DẬT 191
Năm Nhâm dần ( 1662 ) nhằm năm Chúa Hiền thứ 15 ,

mùa xuân , Nguyễn -Hữu -Dật dời đồn Vũ- xả . Họ Trịnh mấy lần
khêu chiến , quân ta bất động.
Hơn một tháng , quân Trịnh hết lương thực . Bấy giờ
Nguyễn - Hữu - Dật mới sai Trương- Văn - Vân giả trang làm quân
Trịnh , thửa đêm hôm lén kéo ra khe Động - hồi đánh úp doanh
trại của tướng Trịnh Đào-Quang- Nhiều giết hơn một trăm quân
Trịnh . Còn các tướng thì reo hò ở trong thành đề hưởng-ửng.
Đào - Quang -Nhiều cả kinh cho là đại quân của miền Nam
up đến , phải bỏ lũy mà chạy.
Sảng bình - minh Nguyễn - Hữu - Dật dẫn quân thủy bộ cùng
tiến. Trịnh -Căn cũng bỏ doanh trại mà trốn . Quân ta đuôi đến
sông Linh - giang , thu hết voi ngựa khí- giới của quân Trịnh .
Nghe được tin chiến - thắng, Chùa Hiền nói :
―
- Nguyễn - Hữu - Dật phá được quân đại địch thật là bậc
tướng tài , thì ta còn lo gì nữa ?
Chúa sai đem vàng lụa thưởng tướng sĩ.
Mùa thu năm ấy Nguyễn - Hữu -Dật cùng Nguyễn Hữu

Tiến xây lũy Trấn -ninh đề chống ngăn đường biên . Lũy này
đối diện với lũy Sa - bộ làm thành cái thế kỷ giác ( 1 ) .
Năm Giáp - thìn ( 1663) nhằm năm Chúa Hiền thử 17,
mùa hạ , Nguyễn -Hữu Tiến nhân bịnh xin trở về , Chúa bèn cho
Nguyễn - Hữu -Dật làm Chưởng -doanh Tiết chế ở đạo Lưu - đồn .
Năm Nhâm -tỷ ( 1672) nhằm năm Chúa Hiền thử 25 , mùa
hạ , Trịnh - Căn đem binh mười vạn (100.000 ) nói là mười tám
vạn ( 180.000 ) đến xâm - lăng miền Nam. Trịnh - Tạc đem Vua
Le dẫn quân hậu-đạo tiếp -ứng .
Chúa Hiền sai Hoàng- tử Hiệp làm Nguyên -soải đề chống

ngăn , sai Nguyễn - Hữu - Dật giữ lũy Sa -bộ .
(z ) Kỳ- giác , chia quân ra hai mặt đề tiếp ửng miền mà như nào anh định
192 "
KHACC
Thế rồi quân Trịnh tiến sát đến lũy Trấn -ninh , lũy sắp
bị phá lắm lần. Tướng trấn giữ là Trương -Phúc- Nguyên bao
tin nguy cấp.
Hoàng tử Hiệp sai người gọi Nguyễn -Hữu -Dạt đến cứu .
• Nguyễn - Hữu - Dật nói :
Chức của tôi là giữ lũy Sa- bộ. Việc lũy Trấn-ninh
không phải là việc của tôi. Tôi không dám đi .
Nguyễn -Hữu.Dạt lên trên lũy trông sang thấy ở phía xa

khói lửa mịt trời, tiếng súng vang như sấm dậy , biết là quân
Trịnh đánh lũy Trấn-ninh rất gấp , bèn nghĩ rằng : « Nếu ta
không đến cứu thì Nguyên -soái ắt phải đến cứu . Há lại có thể
đề quân địch hại mất Nguyên -soải hay sao ? »
Nguyễn -Hữu -Dật liền dẫn binh đi cứu , ở dọc đường cho
đẽo cây đa lấy chỗ trắng viết chữ ( 1 ) rằng : « Hữu Dật đã đến
lũy Trấn.ninh , xin Nguyên- soái đem binh giữ thể Sa-bộ » .
Đến khi tới Trấn ninh , ông thấy lũy đã bị hãm khuyết
hơn ba mươi trượng , cơ hồ không thề giữ nồi .
Gặp lúc chiều hôm , khi đêm tối tăm , người ta ở cách
nhau trong gang tấc mà trông không rõ, Nguyễn-Hữu-Dạt liền
sai lấy củi rơm kết lại làm đuốc đốt lửa sáng rực như ban ngày.
Quân Trịnh thấy thế biết là có binh cứu -viện không

dám tiến lên nữa .
Nguyễn -Hữu -Dật bèn sai quân và dân kết cây gỗ làm
hàng rào chở đất cát và lại chỗ lũy bị phá vỡ.
Đến sáng sớm quân Trịnh tấn -công mãnh liệt thì lũy
đã được củng-cổ hoàn toàn không thề nào lấy được .
Trước đấy Hoàng tử Hiệp nghe tin Nguyễn - Hữu Dạt từ

chối không chịu đi tiếp cứu , liền dẫn quân đi gấp suốt đêm ,
(3 ) Bạch thử , đảo cây lấy chị trắng viết chữ đá nhân tin ở dọc đường .
NGUYỄN - HỮU - DẬT 193
thấy dấu chữ của Nguyễn -Hữu Dật nhắn gởi ở thàn cây mới
đem binh về Sa- bộ.
Chúa Hiền dừng xe ở Toàn thắng nghe tin Trấn -ninh
nguy cấp , sai sử chạy hỏi tin quân - sự. Nguyễn- Hữu - Dật tàu :
Lúc trước quân ta tiến sâu vào Nghệ-an là đất khách ,
quân Trịnh còn không phạm nổi , huống chi ta đã có lũy cao
hào sâu lấy địa vị chủ chờ khách đến đánh thì còn lo sợ gì nữa
Nguyễn -Hữu -Dạt liền dâng thư lên rằng :
-
– « Thần nguyện ra sức cổ thủ , phá địch đề báo đền ơn
« nước , nếu có điều chi sơ sót sai làm, xin Chúa - thượng cử
« lấy quân- pháp mà trị tội của thần .
Chúa Hiền được thư nói :
--
Nguyễn -Hữu - Dật từ khi đăng đàn bái tướng đến nay
dang kể hiến mưu đánh giặc không bao giờ không đắc thắng .
Nay được nghe mấy lời này , thì ta không còn lo nữa.
Mùa đông ấy Trịnh - Tạc tấn -công lũy Trấn- ninh luôn mấy
tháng mà không lấy nồi, bèn rút quân về.
Từ đó lấy sông Linh giang làm ranh giới , họ Trịnh

không đến xâm lăng nữa .
Nguyễn -Hữu -Dật vẫn trấn thủ đạo Lưu đồn .
Năm Tân - dậu ( 1681 ) nhằm năm Chúa Hiền thứ 34 ,

Nguyễn - Hữu -Dật làm bịnh mà mất, hưởng thọ được 78 tuổi , có
đề lại tờ biểu , lời lẽ rất kích thiết.
Chúa Hiền xem tờ biểu than thở nghẹn- ngào, truy tặng
tước Tán trị tỉnh nạn công thần đặc tiến phụ quốc Thượng
tưởng- quân Cầm y vệ Tả quân Đô đốc phủ chưởng phủ sự
Chiêu quận - công , ban tên thụy là Cần Tiết .
YL
191 KHẢO CỔ TẬP SA
Nguyễn- Hữu -Dật là người minh -mẫn thông -đạt , có tài

lược , lúc đầu làm chức quan văn , rồi chức Giám -chiếu ,
danh vọng vốn đã rỡ ràng , đến khi làm tướng có mưu lược
lớn lao , đi đến đâu thì thắng trận đến đấy, được người ta
nương tựa vào làm trọng , được sánh như Không-minh ( 1 ) và

Bá -On ( 2 ) .
Sau khi ông mất , nhân -dân ở Quảng -bình tưởng nhớ ông
gọi ông là Bồ -Tát ( 3) , lập đền ở Thạch -xá mà thờ phụng ông.
Quốc Chủa Hiền -tông Hiếu -minh hoàng -đế Nguyễn - Phúc
Chu năm thứ 3 nhằm năm Giáp -tuất (1694) truy cấp tự-điền
(ruộng để lấy hoa-lợi lo việc thờ phượng ) ba mẫu , tự dân (dân

đề lo việc thờ phượng ) một trăm người .
Vua Thế- tô trong niên -hiệu Gia - long thứ 4 (1805 ) ban
cho ông làm Công- thần thượng đẳng được cúng tế ở Thái- miếu ,
con cháu một người được làm đội trưởng được đời đời giữ
việc cúng tế, cấp cho tự điền 15 mẫu , mộ phu (phu giữ mộ )
6 người
Năm Gia –long thử 9 ( 1801 ) ông được cúng tế ở Khai quốc
công- thần miếu .
Năm Minh -mệnh thứ 12 ( 1831 ) , ông được truy tặng chức
Khai-quốc công -thần đặc tiến Tráng vũ Tướng quân , Hữu - quân
Đô thống phủ chưởng phủ sự Thái-phó , cải tên thụy là Nghị
Vũ , được phong Tĩnh quốc -công , vẫn được cúng tế ở miếu đình .
(2) KhôngMinh Gia- Cát- Lượng , làm quânsư nhiều kỳ-mưu đại lược, giỏi
thiên văn thần toán giúp Lưu - Bị lập nên nhà Thực Hán .
(a ) Bá - Ôn , tự là LưuCơ , người đất Thanh - điền đời Minh , thông kinh sử ,
giỏi thi văn, tinh về thiên văn và binh -pháp , giúp Minh Thái-tô diệt Tràn- Hữu
Lượng, dẹp Trương- Si- Thành , đánh Trung - nguyên thông -nhất thiên - hạ , làm quan
đến chức Ngự …sử Trung- thừa kiêm Thái-sử lịnh , được phong tước Thànhý báo
(3 ) Mùa đông năm Canh -tỷ (1660) Nguyễn -Hữu Dật can ngăn việc tàn sắt
quân đầu hàng toan làm phản , cho nên ông được gọi là Bồ tát .
NGUYỄN.HỮU.DẬT 195
Năm Minh -mệnh thứ 16 (1835) ông được cúng tế ở

Vũ -miếu .
Năm Minh -mệnh thứ 17 ( 1836 ), triều -đình cho sở tại sửa
chữa lại mộ phần của ông .
RÉSUMÉ :
Au XVIIe siècle, les troupes des Trinh dans le Nord

avaient à plusieurs reprises franchi le Sông Gianh pour attaquer
les Nguyễn dans le Sud.
Dans cette lutte contre les Trinh, un chef militaire

renommé des Nguyễn avait accompli des exploits inouis. Ce
fut Nguyễn - Hữu- Dật ( 1613-168r ) , originaire de Thanh hóa ,

dont l'auteur relate la biographie.
*** ka pattere
PHÚT CUỐI CÙNG QUÂN TÂY - SƠN RÚT CHẠY
KHỎI THÀNH ĐỊNH

BÌNH -
Nhân đọc sách Hoàng-Việt hưng long chí, chúng
tôi được biết phút cuối cùng của quân Tây -sơn rút chạy
khỏi thành Bình định . Đoạn sử này khá quan trọng
vì nó chép lại bức thư dụ hàng của Nguyễn - Văn - Thành
gửi cho Trần - Quang - Diệu và những lời lẽ của các
tưởng Tây -sơn trao đổi nhau trước khi rút chạy.
Những lời lẽ này chứng minh các tướng Tây -sơn đều
là hàng nho sĩ thông hiều Thị Thư .
Nhân tiện chúng tôi thuật lại và trân trọng
cống hiến quỷ độc giả .
TẠ -QUANG - PHÁT
PHÚT CUỐI CÙNG ... 197
Nguyễn - Văn- Thành và Lê - Văn -Duyệt hợp nhau làm tờ

quan trạng, đại lược nói rằng :
« Quân của hạ thần Nguyễn -Văn - Thành dựng bảo ở Lang
« viện ( Vườn cao ), binh của hạ-thần Lê -Văn - Duyệt dựng bảo ở
a Kiên - hạ , hai đạo đề phòng, quân giặc thể cùng quẫn , xin
« nhà Vua xuống sắc cho các doanh chia binh chận nơi yếu
« hại đề phòng bị binh giặc chạy thoát » .
Nhà Vua lo ngại hễ thành bị lấy, các tướng thả binh ra
tàn sát cướp đoạt, mới xuống dụ rằng :
« Lúc lâm trận phảm việc bắt sống tướng sĩ , quân ta chờ
« tàn sát quả lạm.
« Bình định từ khi hai bên giao binh đến nay , tàn tệ
« ngày càng quả lắm , phải cấm dứt ba quân không được bắt
« bờ cướp đoạt » .
· Tờ dụ đến nơi quân -thử (nơi đóng quân ), Nguyễn -Văn

Thành báo cho Lè-Văn - Duyệt mà nói rằng :
* Nay giặc Nguyễn -Quang - Diệu ( 1 ) thể suy , không nên

« khô chiến ( 2 ) , mình thử đưa thư chiêu hàng, xem hắn hồi
« đập như thế nào » .
Lê-Văn-Duyệt phúc đáp rằng :
« Giặc Nguyễn Quang - Diệu được Sam thặng Võ-Tánh
« nung đúc ắt không chịu đầu hàng. Nhưng lời văn bảo cho
« biết về quânsự cũng không nên bỏ.
Nguyễn - Văn - Thành bèn gởi thư cho Nguyễn.Quang -Diệu

Thư rằng :
( t ) Thường nói là Tràn- Quang - Diệu .

(a ) Khô chiến , đánh gấp .
• 我铁 tropicas
將軍提數暠之兵犯我平定绍个二年不
体足知將略。
然熟思西山勢萬難全 , 富春 - 戰猛
虎離山。潔江再來黔驢窮技。今則邀遊詩
酒無計兵謀。而且龍城千篇里而遙 ,
為策應。
夫随勢立功士夫所以通晓 , 投明案瞶
君子所以顯身。
吾主愛惜人才 , 親讎無間
間 , 中營阮郡公
張 , 左軍黎公
郡公質 , 固西臣也 , 待之誠而如
以功。
掠將軍素所聞知且將軍煮將猛將精兵
军品
調就平定使神京空虚 , 王師不再戰 , 將軍
寔所有大功于我南然也。將軍今日改轅
僕與黎都統請為之駕。
PHIÊN ÂM
Tướng quân đề số vạn chi binh , phạm ngã Bình định ,
duyệt kim nhị niên bất hưu , túc tri tướng lược.
Nhiên thục tư Tây- sơn sự thế , khủng vạn nan toàn. Phú
xuân nhất chiến , mãnh hổ ly sơn . Linh.giang tải lại Kiềm lư
cùng kỹ. Kim tắc ngao du thi tửu , vô quốc kế binh mưu . Nhi thả
Long thành thiên vạn lý nhi dao, thùy vi sách ứng ?
Phù , tùy thế lập công , sĩ phu sở dĩ thông biến . Đầu minh
khi âm , quân - tử sở dĩ hiền thân .

Ngô chủ ải tích nhân tài , thân thủ vô giản. Trung doanh
Nguyễn Quận -công Trương , Tả quân Lê Quận công Chất , cố
Tây thần dã , đãi chi thành nhi hiệu dĩ công .
Lượng Tướng - quân tổ sở văn tri, thả Tướng -quân tận

tương mãnh tướng tinh binh điệu tựu Bình định , sử thần - kinh
không hư, vương sự bất lao tải chiến . Tướng quân thực âm hữu
đại công vu ngã Nam triều dã.
Tướng -quân kim nhật cải viên nhi nam , bộc dữ Lê Độ
thống thỉnh vị chi giá .
DỊCH NGHĨA
« Tướng quân cầm binh mấy vạn xâm phạm Bình -định
« của ta , trải đến nay đã hai năm mà không thôi , thì đủ biết
« mưu lược của Tướng quân rồi .
• Nhưng suy nghĩ chín -chắn thấy rằng sự thế nhà Tây.
« sơn sợ khó được vạn toàn .
« Thành Phú - xuân , quân Nam một lần tiến đánh thì mãnh
« hồ phải lìa rừng ( 1 ). Sông Linh-giang` (sông Gianh) quân

« Nam trở lại một lần nữa thì con lừa đất Kiềm thấy tài năng
« cùng quẫn (2 ).
(x ) Mãnh hồ ly sơn la Ả SỰ L (mãnh là dữ ; hồ là cọp ; ly là lìa ;

sơn là rừng núi ), cọp dữ lìa rừng, nói cọp dữ lìa xa sào huyệt mà thất thể , cũng
như Nguyễn - Quang- Toản chạy ra khỏi căn cứ Phủ -xuân ắt phải thất thể mà khổn
cùng .
(2) Kiềm lư cùng kỹ là 34 4 H (Kiềm là đất Kiềm ; lư là con lừa ;
cùng là cùng quẫn ; kỹ là tài năng), con lừa đất Kiềm thấy tài-năng mình cùng khốn .
Trong bài Tam - giới, Liễu - Tông- Nguyên kẻ câu chuyện như sau :
Đất Kiềm không có lừa . Có người háo sự chở về một con lừa thả ở dưới
núi. Con cọp trông thấy cho đó con vật không lồ , ăn trong rừng mà dòm ngó .
Con lừa kêu lên một tiếng, con cọp cả kinh nghi rằng nó dọa nạt mình . Rồi con
cọp qua lại xem nó , thấy nó không có tài năng gì lạ cả . Con cọp lần lần đến gần
và lân la bên nó . Con lừa cả giận lấy chân đá con cọp. Cọp vui thích nghĩ rằng :
. Tài năng của nó chỉ có thể thôi ! » Cọp liền nhảy tới cắn cò con lừa mà ăn thịt .
Người đời sau nhân đó mượn chuyện này đề nói những kẻ có tài năng
vụng về mà không biết che giấu lại còn khoe - khoang xằng bậy .
** gråpne 4 (Mely
* Nay Vua Bảo - hưng Nguyễn - Quang -Toàn chi ngao du
« với thơ rượu không còn quốc kế binh mưu gì nữa .
« Vả lại thành Thăng long cách ngàn muôn dặm xa - xôi
« thì lấy ai làm sách ứng cho Tướng- quân ?
« Này, tùy thế mà lập công, bậc sĩ phu sở dĩ đã biến
« thông ( 1 ). Tới nơi sáng , bỏ chỗ tối , người quân -tử sở dĩ tấm
« thân được vinh hiền .
« Chúa ta thương tiếc nhân tài, giữa người thân và kẻ
« thủ không có giản cách. Trung - doanh Quận -công Nguyễn - Văn
« Trương , Tả-quân Quận -công Lê- Chất hẳn là bề tôi của nhà
« Tây-sơn , đều được đãi-ngộ chân -thành mà ra sức lập công.
« Xét Tưởng- quân vốn được nghe biết tiếng tăm , và lại
« Tưởng- quân đem hết mãnh tướng tinh binh điều động đến
« thành Bình định , khiến đất Thần-kinh (Đế-đô Phủ-xuân) trống

« không , đề Vương-sư (quân của Vua) tới đánh chiếm một lần
« nữa mà không lao nhọc gì . Tưởng-quân thật âm - thầm đã có

« công to đối với Nam -triều ta .
« Tướng-quân hôm nay nếu đồi đường khác mà đi (2 )
« theo về Nam -triều , thì tôi và Lê Đô-thống ( Lê- Văn-Duyệt ) xin
« đưa Tưởng- quân đi » .
Nguyễn- Quang- Diệu xem thư , trầm ngâm khá lâu . Võ.
Văn -Dũng nói :
- Tôi thường học kinh Thi có câu :
Ở đây nói Vua Tây -sơn Nguyễn - Quang- Toản tài năng vụng về mà khoa
trương thanh - thể cũng như con lừa ở đất Kiềm vậy .
(1 ) Thông biến il
in z • cùng thì biến , biến thì thông. Biết quyền biển
thì được hành thông .
(a ) Cải viên } } đề (cải là đôi ; viên là xe) cũng như cải triệt 改轍
là đòi đường khác mà đi.

我心則降
Ngã tâm tắc hàng ( 1)
Nghĩa là
Thì lòng ta lắng dịu xuống .
Nguyễn - Quang - Diệu nói :
>
Ông không đọc Thư hay sao ? Kinh Thư có câu :
我不願行进
Ngã bất cố hành độn (2 ) .
(1) Câu này xuất xứ ở thiên Thảo trùng thuộc phần Thiệu nam trong kinh
Thi. Trọn chương này như sau :
Yêu yêu thảo - trùng ,

Địch dịch phụ chung.
Vị kiến quân - tử ,
Ưu tâm sung sung .
Diệc ký kiến chỉ,
Diệc ký của chỉ,
Nga tâm tác hàng .
DỊCH THƠ
Yêu yêu châuchấu kêu vang

Cào cào đã thấy tung tăng nhảy cùng.
Lúc mà chưa thấy được chồng ,
Buồn rầu lo nghĩ tấc lòng nào người.
Nếu mà trông thấy được người,
Hay là cùng đã được hồi gặp nhau .
Thì lòng lăng dịu xiết bao !
Thơ Thảo trùng kẻ lại việc quan đại phu của chư -bầu đi làm việc ở ngoài
vợ ở một mình , cảm đến sự biến thay của vạn vật tùy theo mùa theo tiết mà nhớ
tưởng đến chồng như thế.
(a ) Hành độn ft II , tránh đời đi ở ăn . Câu Nga bất có hành độn
để 不顧
我 t đi 行进 ff I (= ( = Tôi không đoái đến việc tránh đời đi ở ln ) xuất
xứ ở phần Vi- từ trong kinh Thư .
Nghĩa là
Tôi không đoái đến việc lánh đời đi ở ản .
Từ -Văn Chiêu nói :
-
Xin nghe lời chỉ giáo tôn quý của quan Thiếu - phó .
Nguyễn -Quang- Diệu nói :
- triều ,
Nguyễn -Văn - Trương và Lê - Chất đầu hàng Nam
lúc ấy đúng là nguy cấp. Người tài của nước Sở mà nước Tấn
dùng , Nam - triều nhờ đó mà thành công, cho nên họ rất được
tin cậy .
Ông không nghe việc Chúa Nam -triều trở về Kinh đô hay
sao ? Chúa Nam -triều hủy hoại lăng tâm của Tiên - vương ta bày
thi hài và bêu đầu của Ngài. Những tưởng soái đứng đầu và
con cháu của Tây -sơn bị bắt đều bị xử bằng hình phạt nặng-nề
lăng -tri ( 1 ), bởi vì mối thù ở Long -xuyên và ở Cư chính (Chúa

Nguyễn Định vương đồn ở Long- xuyên bị Nguyễn Huệ
- Lăng tâm
bắt – của Hưng -tô , cha của Vua Gia -Long ở Cư
chính bị Nguyễn -Huệ xâm phạm ) phải được báo một cách
trọng đại . Mình không dám cho Nam - triều là làm lỗi .
Trung - thư Trần - Văn - Kỷ , Đô đốc Lè.Danh - Phong , Lê - Văn
Lợi đã hiến thân theo Nam-triều , Lê -Văn - Duyệt dâng biểu xin
tiến dụng tài - năng của những vị ấy , bị Nguyễn -Văn - Thành và
Nguyễn -Đức - Xuyên can gián ngăn trở , vì về sau bị ngờ làm
giản -điệp cho Tây -sơn mà bị giết cả .
(x ) Lăng trì (lăng là xâm phạm , hung bạo - trì là chậm ), sách
Trung-văn đại từ -điền giải-thích : Lăng - trì là một cực hình ngày xưa rất thịnh hành
vào thời nhà Tống, trước hết người ta chặt tay chân thân thề của kẻ tội phạm , rồi
sau mới cắt cổ họng .
Sách Hán -Việt từ điền của Đào Duy - Anh giải thích : Lăng- trì là thứ hình
phạt ngày xưa rất tàn khốc , đem người tội phạm ra, trước cát chân tay rồi xèo
thịt dần dần làm cho chết .
Ta cùng Tư -đồ Võ - Văn -Dũng là bề tôi tử trụ ( 1 ) của
triều Tây-sơn , phản bội Chúa yếu đuối mà theo về Vua hùng
cường thì ai cho ta là trung thành ? Nay tôi đang cầm binh
phải trở về phụ giúp Vua la kinh lý miền Bắc hà , phân vạch
ranh giới xưa của triều nhà Lê , hay bảo - vệ cái thế yên vững
riêng một cõi .
Nguyễn -Văn- Giáp nói :
– Tôi thường bói quẻ Dịch , như lời của Thiếu phó
( Nguyễn Quang -Diệu ) nói thì độn nhi hanh MT † (nghĩa là
trốn thì tốt, hanh thông) , xin chọn binh cường dũng theo
đường thượng-đạo chuyển qua Ai -lao, lén về Nghệ an . Xét
sách Lễ ký có nói :
軍旅思險隱情以
江虞
Quân lữ tư hiềm , ân tình đã ngu ( 2 ).
NGHĨA LÀ
Quân-đội lo việc hiểm nguy phải suy nghĩ khả-năng của
tình thế mình đề liệu độ binh địch .
Nếu ta gặp binh Nam triều ngăn chận , thì xin hát bài
Ngu tấn (bài hát đưa đám ma ) (3) mà đi .
( 1 ) Tứ trụ thần U9 đề É , bốn vị đại thần như bốn cây cột chống đỡ cái
nhà của Tây-sơn gồm có : 1. Thiếu - phó Nguyễn- Quang -Diệu . 2. Thiêu - bảo Nguyễn
Văn -Huấn . 3. Đại Tư -đồ Võ- Văn- Dũng . 4. Đại Tư -mã Nguyễn - Văn - Danh hay Tử .
(2) Quân lữ tư hiêm , ân tình di ngu 軍旅思險 , 隐情 *^
Ả (quân lữ là quân đội - tư là lo nghĩ ―― hiêm là hiềm nguy - ân là ý niệm
- tình là tình thế của mình - di là đề ngu là liệu độ ). Câu này xuất xứ ở
thiên Thiếu nghi trong sách Lễ kỷ có nghĩa là : Quân đội lo ngại việc hiềm nguy ,
phải suy nghĩ khả năng của tình thể mình đề liệu độ binh địch .
(5 ) Nga tấn À h (ngu là sầu buồn , lễ tế sau khi chôn người chết -
tấn là dừng đám tang), bài hát đưa đám ma .
2 tra i det ++ bje
Lê - Văn -Hưng nói :
-
– Các nước thời Xuân thu tranh nhau phần nhiều dùng
việc trốn thoát trong ban đêm.
Nguyễn -Quang- Diệu bèn cùng Võ - Văn - Dũng dẫn đảng

thuộc là nhóm Từ - Văn- Chiêu , Nguyễn - Văn -Giáp , Lê - Văn - Hưng,
Nguyễn-Văn- Man , Nguyễn - Văn-Điềm , hơn tám mươi người ,
binh cường dũng ba ngàn người , voi đực tám mươi sáu thịt ,
bỏ thành ( Bình định ) trốn thoát trong ban đêm.
Nguyễn -Văn-Thành được tin báo của điệp -viên , liền
truyền hịch cho các tướng đuôi theo, đến nơi thì thấy binh
giặc Tây - sơn đã theo đường rừng đi mất.
Nguyễn - Văn -Thành bèn thu nạp quân đầu hàng hơn ba
ngàn người mà giữ lấy thành Bình định .
Nguyễn-Quang -Diệu vào ngày tháng 12 năm Kỷ-vị (1799 )
đánh thành Bình định , đến ngày tháng 3 năm Nhâm -tuất
(1802 ) lui binh , cộng chung được hai mươi tám tháng ( 28 ) .
RÉSUMÉ :
Traduction de la lettre de Nguyễn Văn Thành invitant

Trần Quang Diệu à se rendre et des paroles échangées entre
les chefs militaires des Tây-sơn avant leur évasion de la
citadelle de Bình định .
Ces paroles prouvent bien que les chefs militaires des Tây
sơn étaient des lettres bien versés dans les Livres canoniques.
NHỮNG DI TÍCH LỊCH SỬ Ở CỐ ĐÔ HUẾ :
BIA MỘ CỤ ĐỨC- QUỐC -CÔNG PHẠM -ĐĂNG -HƯNG
PHƯƠNG -PHỦ
Viện Khảo - cô có nhận được của Linh mục Barnoin gởi
tặng các bức hình về bia mộ Cụ Đức- Quốc -Công Phạm- Đăng
Hưng đề tại nhà thờ của Cụ gần cầu Bạch - hồ ở xã Phủ - Xuân ,
quận Hương - Trà . Linh -mục phải chụp đến 13 tấm hình mới hết
bài văn trong bia , không ngoài mục đích bảo-tồn di tích lịch
sir .
Đáp lại nhã - ý của Linh -mục , chúng tôi xin sao nguyên
văn của tấm bia và dịch lại đề cống hiến quý vị độc giả một
di-tích của tiền nhân .
Thực là : « Trăm năm bia đã thì mòn ,

•
Nghìn năm sử sách vẫn còn trơ trơ »
Cụ Đức- Quốc-Công Phạm - Đăng -Hưng , người ở tỉnh Gò

Công, Trung- Hưng Công - thần triều Nguyễn , thân sinh bà
Thành.Từ Hoàng Thái hậu tức là bà Từ.Dũ mẹ vua Tự -đức.
Sự- nghiệp cũng như gia - thế Cụ đã ghi chép đầy đủ trong bài
văn bia dịch ở sau .
Theo lịch -sử thời năm Tự đức thứ 10 ( 1857) , nhà vua
xuống chỉ cho các Cụ Hiệp - biện Đại Học - sĩ Lễ-bộ Thượng- thư
Phan - Thanh - Giản và Hình -bộ Thượng -thư Trương- Quốc- Dụng
soạn thảo bài văn bia này rồi khắc vào bia chở bằng ghe từ
200 KHẢO CÓ TẬP BAN
Huế vào Nam dựng ở mộ của Cụ, nhưng chẳng may đi nửa
đường bị quân Pháp chặn lấy .
Năm 1860 viên Đại -ủy Thủy quân Lục - chiến của Pháp
là Barbé bị quân ta phục -kích giết chết . Quân Pháp lại dùng
bia này khắc mấy hàng chữ :
Ci-gft Barbé, Capitaine d'infanterie de Maritime, tué

dans une embuscade le 7 Décembre 1860.
Souvenir de ses camarades ».
(Đây là nơi an nghỉ của Barbé , Đại úy Thủy -quân Lục

chiến bị phục kích ngày 7-12-1860 .
Kỷ- niệm của các bạn hữu ).
dựng tại mộ của viên Đại úy này .
Về sau người ta thấy cái bia có khắc đầy chữ Hán , truy
ra mới biết là bia mộ của Cụ Đức Quốc -Công Phạm Đăng
Hưng. Hiện nay tấm bia này còn dựng tại nghĩa trang Đất.
thánh Saigon .
Tấm bia đề ở nhà thờ là vàng chỉ của Bà Từ- Dũ Bác
huệ Khang -thọ Thái - hoàng Thái- hậu khắc lại vào ngày
16 tháng 11 năm Thành Thái thứ 3 ( 1891 ) . Có lẽ sau khi bia
dựng ở mộ bị mất nên mới khắc lại đề ở nhà thờ.
Sau đây là bản dịch nguyên văn :
BẢN DỊCH
LỜI TỰ :
Cụ Thái bảo Đức - Quốc -Công là một vị trung hưng công

thần mất trong khi đương làm quan vào năm thứ 6 triều Minh .
Mạng , rồi đem về chôn ở làng cũ là xã Quy -Nguyên .
Cụ được nhà vua nghĩ tới đức cũ , truy theo phúc xưa ,
xuống mệnh cho chúng tôi là Phan - Thanh - Giản , Trương - Quốc
NHƯNG DI TÍCH LỊCH SỰ . 207
Dung , xét các công -nghiệp của Cụ và theo thứ ghi khắc vào bia
đề đời đời không quên .
Chúng tôi trộm nghĩ : Xưa nay từ các đấng đế vương
chịu mệnh trời đến các vị vua kế -nghiệp trị vì sau này , tuy bên
trong phải có đức tốt nhưng cũng phải có sự giúp đỡ của các
ngoại -thich .
Nhưng về việc khen thưởng các người có công -đức, thời

triều ta đặt ra điền - tắc rất là đầy đủ tốt đẹp.
Như các ông Quy - Quốc , Thọ - Quốc , Đức - Quốc đều là hết
trung giúp vua , có công với xã tắc , việc ban thưởng chức cao .
lễ hậu , chính để đáp lại công lớn , chứ không phải vì thân
tình vậy .
Cụ vào thuở trung- hưng , trước sau hết sức, trí dụng đồng
đều , có nhiều công lớn , nay đem ra tôn sùng biều -dương , chính- -
là nghĩa đáng như vậy.
Cụ tên hủy là Đăng Hưng , tên chữ là Khiết-Củ , người xã

Tân -Hòa , tỉnh Gia -Định . (Tức nay thuộc tỉnh Gò Công ) Tiên
thế của Cụ là một họ lớn trong xứ.
Vị cao- tồ tên là Đăng - khoa , học rộng có tiếng hay văn,

khoảng năm Chánh -trị đời Lê vì ghét họ Trịnh chuyên -quyền ,
không muốn ra làm quan . Nhân gặp lúc Đức Thái- Tô Gia- Du
Hoàng-để triều ta vào mở nghiệp ở Thuận Hóa , nên Cụ đem
cả họ theo vào Nam , lúc đầu ở đất Ái-Tử, sau dời về Phủ- Xuân
tức là vị tiên - tô dời nghiệp đầu tiên.
Tăng -tô của Cụ tên là Đăng - Tiên , vì có văn -học , được

bồ chức Huấn - đạo Tư - nghĩa , nhân vậy dời nhà ra ở xã Mỹ
Khê.
Cụ tô- phu tên là Đăng -Dinh , tinh thông các ngành nho.
Y tự-hiệu là Huyền–thông Đạo-nhân , ham mê sơn thủy xứ Gia

* 70-24 #tage Rd the man GEN I
208 KHẢO CÓ TẬP 1
Định , nên lại dời về ở tại thôn Tân - Niền -Đông , xã Tàu H
tir đỏ Cụ lại là người Gia - Định .
Cụ tiên -khảo tên là Đăng - Long , nổi tiếng về học , hạnh ,

ở ăn đề dạy học , học- trò rất đông, gọi Cụ là Kiến- Hòa Tiên .
sinh, đời nào cũng có người phát- đạt , hưởng thọ đến tuổi
kỷ (90 ), mão ( 80 ) , một nhà gồm đủ cả phúc và thọ, các bậc

thức-giả đều tiên đoán là sau này sẽ phát đạt lớn.
Cụ là người có phủ-bầm khác lạ và thuần đốc, phong

thè đẹp -đẽ , tinh thần sáng -suốt , lúc còn nhỏ học ở nhà , đến
lớn gặp được thầy giỏi, học rộng biết nhiều , không gì là không
nghiên - cứu đến
Gặp lúc Thế- tô Cao Hoàng đế đem quân đánh giặp đề

bình trị thiên hạ , tạm đóng ở Nam-Trung. Khi ấy các người
·
hiền năng theo tới rất đông như các Cụ Lại-bộ Nguyễn bảo
Hòa , Xử sĩ Võ văn Toản , đức hạnh văn chương làm khuôn
mẫu cho đời . Các mưu -môn mở nước, các yếu -tố lập thân
nhờ được gần các Cụ ấy mà học hỏi thêm .
Cụ thấy thời còn rối loạn , bấm chí lập công đề cửu giúp
đại- cuộc .
Năm Binh - Thìn , Cụ đi thi được trúng cách tan -trường ,
bộ làm Phủ lễ -sinh , sau đòi qua làm Phấn võ vệ Tham -tản ,
trong khi làm chức -vụ này các cấm - ước trong quân đều
theo rành mạch , giấy tờ kẻ báo không có mảy may sai lầm .
Đây là bước nho nhỏ đầu tiên đề thử tài.
Đến khi nước Tiêm- La bị nước (-Đậu vây đánh đem thư
tới cầu cứu. Cụ được nhà vua sai đi theo đại đội quan binh
vượt biển đề cứu -viện . Quân ta đi đến đâu, quân giặc khiếp sợ,
bỏ vòng vây chạy trốn , do đó mà uy trời thêm lừng lẫy , nước

nhỏ càng kính trọng.
Quân cửu-viện về, Cụ được vượt bậc thăng chức Lại bộ

Than tri. Chức vị ấy tuy mới ngang hàng Lại -khanh mà mọi
NHỮNG DI-TÍCH LỊCH - SỬ .. 209
việc quản trị quan chức đều qua tay Cụ . Cho nên việc sở tẩu
ở trong ngoài cùng việc bồ bản các quan văn võ đều do ở Cụ .
Thật là một chức vụ nặng - nề , nhưng Cụ thời tinh cần thận ,
siêng-năng , tùy theo việc sắp đặt xong xuôi . việc ở bộ không
bỏ qua một tỷ gì .
Gặp lúc có giỏ Nam thôi lên , ta đem binh thuyền vượt
biền đánh giặc. Hạ phủ Diên - Khánh , lấy đất Trái- Mông , đốt đồn
Định -Quốc ở Thị Nại , quân Tư-Võ đầu hàng ở Qui -Nhơn , lấy
lại Thần -kinh , bình định Bắc-Hà , thiên - binh đến đâu , giặc đều
thua chạy .
Chính giữa lúc mưu -thần , mạnh tướng , gặp hội gió mây,
tài cao, công lớn , chói lọi một đời, mà Cụ thời không chỗ nguy
hiểm nào là không qua , không trận đánh lớn nào là không
dự , định mưu chước ở chốn mùng màn mà quyết thua , được
ở ngoài ngàn dặm , trù hoạch tính -toán , công thật lớn -lao .
Đương lúc nước nhà vừa thu phục, thiên hạ mới bình
định , đất thần châu là chỗ đô - hội , có hàng ức vạn người tới
kinh- sư , việc chuyền - vận từ Bắc-đô vàn, đường liền gập ghềnh
gian hiềm , mà trong khi Cụ kiêm nhiệm chức Trưởng- đà thời
các kỳ hạn qua lại , các mức độ lên lui , sắp đặt định liệu đều
được đầy đủ tốt đẹp. Mỗi năm đề lại lúa , tiền , đồ-vật đều trên
số vạn . Nhân vậy mà chi tiêu dư dàt . các thuyền hộ đều vui
lòng làm việc .
Kế đó Cụ được thăng Lễ bộ Thượng thư kiêm quản
Kham - thiên - giám Sự vụ . Lấy chức vị quan trọng , làm công
việc kham khổ , Cụ ngày đêm lo lắng , trù hoạch thêm bớt, rất
có bồ ích .
Nhân khi trong nước đã yên-ồn , có nhiều việc chưa kịp

làm . Vâng Đức Thế- tô Cao Hoàng đế cùng các tội bàn về cách
thức trị dân của các đấng Đế vương xưa .
at java
210 KHÂU CỦ CẢI SAN
Cụ có trình bày : Cái học Đế vương rất khó , nên đau

trị của Đế -vương rất thuần , tôi trộm thấy quyền Đại-học diễn
nghĩa đoạn đầu nói về tinh -vi đạo đức thánh hiền rộng xuy
đến dấu -tích yên nguy trị loạn xưa nay , nguồn gốc rất xa thật
là một huy- ngôn của Đông -lộ để lại , cương mục rõ -ràng , cũng
là một yếu-đạo của các đấng Đế- vương trị dân . Quyền sách này
quan nhà Tống là Tôn -Đức- Tú đã bàn rất nhiều và rõ ràng lắm
Xưa kia Tôn-Đức-Tú có một cái học chân -nho mà cũng
không đem sở học ra thi-hành trong lúc nhà Tống bị thiên-yên.

Nay chúng tôi không có cái học như ông Tôn -Đức - Tú , may
được lạm dự vào thánh -triều , xin đem quyền sách này đề
tiến , rất được nhà vua khen ngợi.
Triều nước ta về các việc Lệ-văn , chánh trị đều được
đầy đủ rõ ràng , thật do các vị tiền bối lão thành đã lưu tâm
lập được nhiều công vậy .
Cụ có xin đặt xã thương đề phòng năm đói chân cấp ,

nhưng nhà vua cho rằng chức chủ thủ khó kiếm được người ,
sợ lại gây hại cho dân nên không chuẩn y.
Cụ không có việc gì biết mà không nói , không có mưu
kể gì không bảo cáo cho vua biết. Tánh người trung thành , cần
thận được nhà vua đặc - biệt yêu chuộng, kính trọng. Như vậy
ở đây đã thấy rõ Cụ là một người nhà vua tin dùng và tương.

đắc nhiều lắm .
Trong lúc này triều -đình nhàn hạ , vua tôi một lòng tin
lẫn nhau thật là nghìn xưa một thuở vậy ,
Qua năm thứ 18 Thế-tồ Cao Hoàng để mất , khi gần mất
đòi Cụ cùng ông Lê - Văn - Duyệt vào chịu cố-mệnh mà tờ di

chiếu chinh tự tay Cụ ửa nước mắt thảo ra . Như vậy Cụ được
nhà vua tin cậy ủy- thác rất là sâu nặng.
Minh-Mạng năm đầu có thánh - minh nối trị ở trên , các tôi
vàng đức ở dưới . Cựu thần giúp chánh, chốn miếu đường ung
* 480× 3
NHỮNG DI TÍCH LỊCH - SỬ ... 211
dung , thiên - hạ đều trông tưởng phong thề . Cụ một lòng siêng
năng gìn -giữ , hôm sớm không quên , cải tình trung đốc càng
già càng thêm bền bỉ. Mỗi khi gặp việc thời trong lòng nghĩ ngợi
ngang dọc , lo sao cho việc được lâu dài , trước thời tin và chắc
chắn , sau thời gìn - giữ được xã lâu.
Năm đầu Cụ được nhà vua giao sửa lại ngọc- phô (sử
sách nhà vua ) công việc mới bắt đầu , mở đường , đặt lệ, mọi
việc đều khó khăn . Cụ mới nghị xin đặt ra tiền-kỷ, chánh - biên
và phụ - túi đề có đường lối cách biệt , sự việc rõ ràng , người

sau theo làm không sai.
Năm thứ 2 được nhà vua giao giữ chức Quốc-sử-quán
Phó Tồng-tài đề sửa sách lục của liệt-thánh . Sau khi có binh .
biến sự việc chép lại nhiều chỗ thiếu sót. Cụ lo cứu xét lượm
lặt không quản khó nhọc đến nỗi đêm nằm còn mơ -màng trong
giấc chiêm bao. Huân vọng hai triều , một lòng trung cần , chỉ
lo toan việc nước còn việc nhà thời không nghĩ tới .
Không ngờ qua năm thứ 6 Cụ bị đau rồi từ đó không
dậy được . Trong bệnh Cụ tự nghĩ rằng : Làm quyền Thực - lục
là đề lưu truyền lại đời sau . Triều ta trong bước đầu gầy dựng
biết bao mưu thần chước lạ , co giãn muôn mặt , nhưng từ năm
Đinh-Vị về trước sử chép còn thiếu nhiều , chỉ từ năm Mậu - Thân
đến năm Tân Dậu phàm 14 năm các bản thảo và lược biên còn
đề ở bộ Lại, ta thấy có hơn 100 tập , có thẻ lượm lặt được ít
nhiều sự tích , nếu nay ta không nói , ngày sau không ai biết
được tức là trách nhiệm của ta . Cụ liền dâng sở xin đem giao
qua Sử quán , sau này cũng nhờ đỏ mà sưu - tầm thêm được . Cái
lòng trung đốc của Cụ hình trên công việc như vậy rất nhiều .
Ngày 14 tháng 6, Cụ mất hưởng thọ 61 tuổi . Trong khi

nằm bệnh , Cụ có bảo thải.y xem xét đề dặn dò các việc . Ngày
Cụ mất , nhà vua khôn xiết đau buồn , đem cho gấm lụa và tặng
Đại phu Tru - quốc Hiện biên Đại Hoon đặt cha
212 KHẢO CÙ LẦN SA
thuy -hiệu là Trung -nhã . Phải quan tới trị tang đem về chốn ở
Tàn -niên -đông làng cũ của Cụ .
Cụ là người trung , thành , khẩn , đốc , lại gặp đáng

minh thánh , tỉnh đã tinh thuần, gia -khương lại dồi dào , giảng
sinh trăm phúc, hưởng mãi điềm lành . Hiện nay Thánh tử
Hoàng Thái hậu là con gái đầu của Cụ , Đồ -Sơn nối nhà Hạ
( 1 ) , Sản- Tỷ dựng nhà Châu (2) . Nhóm phúc đúc trinh từ trước
đã có rồi.
Vang Hoàng-thượng ta lên ngôi năm thứ 2 đặc mệnh
xét tham điền lệ gia tặng Cụ chức Đặc-tiến Vinh -lộc Đại-phu
Thái-bảo Cần -chánh -điện Đại -Học -sĩ , phong tước Đức Quốc.
công , nhưng lấy thụy- hiệu là Trung-nhã , Phu nhân là Phạm
văn - Thị phong nhất-phẩm Đức -quốc Phu nhân , thụy hiệu
là Đoan -từ , dựng tồn-từ ở Kinh sư .
Nhà vua đã suy trọng thể- đức, lại bao phong các tiền
đại . Tiên.khảo của Cụ được tặng chức Tư-thiện Đại phu Lại
bộ Thượng -thư Phú -yên hầu , thụy hiệu là Trang -mẫn . Tiền -tỷ
là Phan - thị tặng Đoàn -khiết Phu nhân . Tồ tặng Gia - nghi
Đại- phu Hàn -lim - viện Chưởng-viện Học- sĩ tước Bình -thinh -báo
thụy hiện là Cần -lãng. Tỷ là Trương -thị tặng Đoan -hòa Thục .
nhân . Tổng- lồ tặng Trung- thuận Đại phu Hàn -lâm - viện Thị -độc
Học -sĩ, tước Khách -mỹ - tử , thụy -hiệu là Đoan.ý. Tỷ là Bul

thị tặng Đoan - cung Cung -nhân . Cao -tô tặng Trung -thuận Đại
phu Thiện -sự Phủ Thiếu thiêm sự , thụy- hiệu Hòa- mẫn . Tỷ là
Nguyễn -thị tặng Đoan thục Cung nhân , biệt thờ tại nhà thờ
Tịch thiện đệ rõ lòng báo đáp của triều đình .
Năm Tự -đức thứ 5 bồ nghị thêm tự-điền . Các công thần

xét thấy Cụ vào lúc đầu khai sáng đã có công trong việc
binh-nhung , sau khi đại định lại có công giúp đỡ chánh trị,
(1) Đồ sơn : Vua Võ trị thủy tới . Đồ sơn gặp người con gái lấy làm vợ ,
về sau sinh con là vua Khải lập ra nhà Hộ.
(a ) Sân - Tỷ : Vợ vua Văn -Vương sinh ra vua Võ Vương
NHỮNG DI-TÍCH LỊCH SỬ ... 213
luân liệt rõ -ràng , trước sau hoàn tiết liệt vào nguyên tự , theo
lệ mới đảng . Nhà Vua xuống chiếu chuẩn y . Từ đấy Cụ cùng
các Ông Trịnh - Hoài- Đức , Lê- Công Định phụ thờ vào miếu
Trung hưng Công -thần . Ôi việc thiện là chủ của đức nguồn của
công , trọng người có đức , bảo kẻ có công đều là đề khuyến

thiện . Cụ vì có công nên được tự , có đức nên được phong, lại
lấy chữ « tích thiện » đặt tên nhà thờ thời cải ý khuyến thiện
của nhà vua rất là châu đảo rõ -rệt .
Cụ sinh được 4 con trai : Đăng - Tuấn tặng chức Lang

trung , Đăng - T tặng chức Viên - ngoại , Đăng Chiếu bò ấm -thọ
Cai -đội , Đăng - Thuật làm quan Lễ -bộ Lang - trung lấy Công- chúa
thăng chức Phủ-mã Đô - ủy.
Sau vàng triều chỉ cho đích tôn Đăng-Đạt Ấm -thọ Phó
Quản cơ , Đăng - Nghi, Đăng Đệ đều Ấm-thọ Cai -đội. Tùng -tử
đích phái là Đăng -Trử Ấm thọ Quản -cơ , Đăng Thi Ấm-thọ
Chinh Đội -trưởng , tùng -tôn Đăng-Phương Ấm -thọ Cai-đội .
Hiện nay Ông Đăng -Đạt ở tại quán để trông coi từ .
đường phần mộ , phần mộ của Cụ và phu - nhân đều ở Quy

nguyên chỉ cách nhau có vài trăm bộ .
Ôi Cụ là người rất mực trung thành, đầy đủ quả phúc
mà chưa có bia đã còn là một việc thiếu sót .
Nay vâng mệnh biểu dương sự-nghiệp của Cụ khắc đề

lại đời sau .
PHIÊN ÂM BÀI MINH
Thần quy mệnh thị ,

Nguyên tự Đào-Đường .
Thương vi Chu - Đậu ,
Thế thủ tôn phường.
Tấn - Chủ Hạ - Minh ,
ků
214 KHAO co TAP SAN
Giảng tập trung diệp ,

Cương nhi di trường .
Tự … Bác nhi Nam,
Luy thế tái dire .
Đinh sinh triết - nhân ,
On cung duy tác.
Ký văn ký bác ,
Lệnh nghi lệnh thức .

Thiên phận ý cao,
Kiêm phú học thức .

Nhạc thần đản giáng,
Mao tú trừ tinh .
Tê tè phàn phụ,
Vi quốc chi trinh .
Phong vân cảm hội ,

Nhật nguyệt y minh .
Kinh luân thảo muội ,
Khảm tế truân hành
Tử hải quách thanh ,

Nhất nhung đại định .
Tiền xưng thi thư,
Mỹ đồng nghĩa kinh .

Lệ bồ tàn khuyết ,
Văn thu tán kinh .
Chế độ điền chương,
Uất nhiên kỳ thịnh .
Hoàng hy Thế tử ,
Phi ly cảnh mệnh .
Diệt việt Nhân tỏ ,
Dị thánh kế thánh .
Vũ trụ triêm nhân ,
Vạn vật chính tinh .
Phiên phiên nguyên lão,

NHỮNG DI- TÍCH LỊCH -SỬ ... 215
Túc hạ duy chi .

Lưỡng triều nguyên lãng .
Tế hạnh bắt dy.
Kiền tu nhất chức ,
Dạ đán cùng tư.

Lâm quyết di biều ,
Ngôn bất cập tư.
Trung thành khồn phức,

Nhân thần chỉ sư.
Viên đốc kỳ khánh ,
Tự huy Khương - Tỷ .
Trường dẫn xương nguyên,
Kỷ tập đa chỉ
Chi tại khôn - nguyên ,
Nhân hiệp cần thi .

Trương - lạc xuân huy ,
Diều- trị nhật mỹ .
Loan thư trùng giảng ,
Dụng quảng suy sùng.

Tải kẻ di điền
Phi thị dung công .

Sở vinh tích tước,
Huân mậu ân long.
Duy thử giai thành ,

Tùng địch uất củ .
Tra - giang nhiệu tiền ,

Không - nguyên ủng hậu .
Tinh anh sở tụy,
Dục vi cương phụ .
Linh sáng thức bằng
Duy công đức hậu .

Lặc tư trinh màn ,
Dị thùy vịnh cửu .

216
KHẢO CỎ TẬP SA
BÀI MINH RẰNG :
Dòng giống thần quy , (3)
Nguồn từ Đào - Đường . ( 4 )
Thương-vi, Chu-Đậu, (5 )
Đời giữ tôn phường . ( 0 )
Tấn - Chủ hạ Minh , (7)
Họ Phạm thịnh xương .
Truyền đến đời sau ,

Thịnh và cửu trường .
Từ Bắc đến Nam ,
Mấy đời chứa đức.
Bồng sinh người triết ,
Ôn cung phép tắc
Văn hay học rộng ,
Nghi thức đúng mức .

Tư chất đã cao ,
Lại giàu học thức .

Núi Thần giảng đản,
Sao Mạo đúc tinh .
Từng phen giúp vua ,
Đảng bậc can thành .
Gió mây gặp hội,
Nhật nguyệt nương minh .

Kinh luân thảo muội,
(3 ) Thần – quy : Loài vật sống trên 1.000 năm, ý nói lâu đời.
(4 ) Đào Đường : Con cháu vua Nghiêu gọi là Đào Đường .
(5 ) Thương- Vi, Chu - Đậu : Con cháu vua Nghiêu : Đời nhà Ngu gọi là
' Đào Đường . Đời nhà Thương gọi là Vi - thị. Đời nhà Chu gọi là Đậu thị. Nhà
Chu suy chạy qua nhà Tán gọi là Phạmthị. ,
(6 ) Tôn - phương : Cửa nhà tônmiếu.
(7 ) Tổn -chủ hạ-minh : Đất cũ của vua Nghiêu gọi là đất Tấn . Vua Thành .
Vương phong cho em là Thúc Ngu trị ở đất này cho nên gọi là Tấnchủ . Tán
chủ hạminh là ỷ nội đời đời được hưởng tước lộc.
NHỮNG DI - TÍCH LỊCH SỬ.. 217
Khảm tế (8 ) truân hạnh .

Bốn bề yên lặng ,
Thước gươm định bình .

Noi theo thi thư,
Giữ-gìn nghĩa kinh .
Lệ bồ thiếu sót , (9)

Văn thu tan kinh , ( 10)
Chế -độ điền chương .

Rõ ràng hưng thịnh ,
Kinh thay Thế đô .
Thia trời chịu mệnh ,
kể đến Nhân đô .
Lấy thành nối thánh ,

Khắp nước thẩm nhân.
Muôn vật chính tính ,
Một vị nguyên lão 1

Hôm sớm kính cần ,
3 Phụ -tả hai triều .
Việc nhỏ siêng cần ,
Giữ – Jin chức vụ .

Ngày đêm bin - khoăn,
Tay thảo đuy - biều .
Việc tư chẳng cần ,

Trung thành rất mực.
Bậc thầy nhân thần,
Phúc hậu dồi dào .
Con sảnh Khương- Tỷ , ( 11 )
Thịnh vượng lâu dài .

E
(8 ) Khám : Quẻ khám, Tế là quẻ Thủy hỏa ký -tế biến quái của què khám .
Truân là quẻ Thủylôi -- truân cũng là biển quái của quẻ khám , ý nói thời vận
hạnh thông .
(9 ) Lễ bỏ thiếu sót : Các lễ thiếu sót đều bỏ thêm vào .
( to ) Văn -thu tán -kinh . Các sách vở phân tán + thất lạc thời thu về.
( 11) Khương- Tỷ : Vợ vua Chu Tuyên - Vương , một người vợ có đức khuyên
chồng phải siêng năng ,
མ !ཅུ , 2 **kas ,
218 KHẢO có thể t
Dài-do phúc chỉ

Đức sánh khôn - nguyên .
Nhân hiệp còn thỉ . (12 )
Trường - lạc thêm xuân . ( 13 )

Diều - tri sáng lạng , ( 14)
Thư - loan lại xuống .
Rộng việc tôn sùng ,

Xét theo lệ thường .
Thưởng người có cùng

Sở ban tước lộc .
Công lớn ân sâu,

Giai thành chốn này .
Tung thụ chen nhau ,

Sông Tra bọc trước .
Suối Không bao sau ,
Tinh anh nhóm họp ,
Un đúc sơn khầu .
Bằng theo khi thiêng ,

Nhớ tới đức hậu .
Khắc vào bia đá ,
Đề lại dài lâu .
Ngày lành tháng 12 năm Tự đức thử 10

Sắc soạn
Hiệp biện Đại Học -sĩ lãnh Lễ- bộ Thượng -thư
thần Phan - thanh - Glăn .

Hình -bộ Thượng - thư Trương - quốc -Dụng .
thần
Kinh
Ngày 16 tháng 11 năm Thành thải thử 3 khám vâng
Từ.Dù Bác-huệ Khang thọ Thái hoàng Thái hậu xuống chỉ
kinh khắc .
(s2 ) Nhân hiệp Càn -thi : Nhân thuộc về quẻ Càn đứng đầu 8 quẻ dịch ý núi
mọi việc lấy nhân làm đầu .
(13 ) Trường-lạc : Cung Trường - lạc là cung bà Hoàng hải v
Ravijis C орода во овут про
NHỮNG DỊ- TÍCH LỊCH -SỬ... 219
RÉSUMÉ
Phạm Đăng Hưng ( 1765-1825 ), sujet méritant de la restauration
des Nguyễn, père de la Reine-mère Từ Dũ qui a donné naissance à
l'empereur Ty-Đức, est originaire de Gò công où son temple-tombeau

constitue un monument historique.
En la 10e année du règne de Tu-Đức ( 1857), l'ordre fut donné à

Phan Thanh Giản et Trương Quốc Dụng de rédiger le texte de la stèle ,
qui fut ensuite gravé, et la stèle fut transportée par jonque de mer de
Hué à la Cochinchine pour l'eriger sur le tombeau de Phạm Đăng Hưng.
Malheureusement la stèle fut interceptée et prise à mi-chemin par
les Français qui s'en servit, en gravant dessus les caractères chinois, pour
faire la pierre tumulaire du Capitaine Barbé, tué dans une embuscade le

7 décembre 1860. Cette stèle reste actuellement au Cimetière de Saigon,
tandis que la stèle dont les photos ont été aimablement communiquées
par le R.P. Barnouin et dont la traduction est donnée ci-dessus . a été
refaite en la 3e année de Thành Thái ( 1891 ) sur l'ordre de la Reine- mère
Từ Dũ pour la déposer au temple de Phạm Đăng Hưng, qui se trouve

près du Pont Bạch -hồ, village de Phú xuân , district de Hương -trà .
TẬP SAN
阳
太保勤政殿
大学士德國公
范忠雅墓碑
KHẢO CÙ
臭功臣太保
德围公以明命六年党于官
歸葬于故
里之弟
原公奉上追
徊盖德遠湖
慶源命潘清簡
張國用者次
公行能而表
之以垂不朽
睡等窈闻自古受命
帝王及融体牛
成之君其
内德锥度亦有外
戚之耻云
然其所以
褒顯之者
於固
朝典則旭善美嶲
如歸周福園諸公
皆以佐命宣
忠在
社稷高趺厚癿划答
无熟非导以親友也
公於中共之際後先接
武智勇同乃今其所以褒祟表頸者義有在英公荜登鼎字
220
聖矩嘉定新叔人回其先世為盛族高祖
諱奎科薄案有文
221
名然正活閉质
鄭氏弦惜不苟仕
方我太祖嘉裕皇帝肇
基准
瘐化攀而角初籍爱子後徙富春是為
始遷
遷之祖曾祖諦管
之祖曾
NHỮNG DI- TÍCH LỊCH-SỬ ...
仙以文学補思義訓導因徙
美溪祖菲登
登藏身
牛通儒区
白號玄遠道人爱嘉走山水
越卜居于新和東新年村自是
始為
嘉定人老諦登龍以學行著隱居授徒所在救主学者以為
和先生世有医德皆
皆年逾着耆門福壽君子占其婚大巴公
禀賦類異而純督風神秀朗入從成堂長得明師尊達多
通無所不有我世祖高皇帝經营下硅繹南中于辰
贺能去熹主筆下吏部环保知袁武文懂德行文章為
但模柠綎園之配主
身之要公皆得南取莫恶
以美歴心林
WHAO CD T养
忠质嘉主事巨資東應雨辰科王
三宇格站
谨生神貢士优綧綸饯萆每共请侍之要遷奮武的参
诒军中禁約井井有條翰今有開事小做出及這
花鳥肚所闺來書話救艅命從
來書請大尚官兵
從大出洋赴援先锋
箴官無出洋所
至緬賊心隨即離團
即解闺遁去
遁去天周震涛下周益尊午还超
型吏部参如是辰令我维列六卿而天官惩治李世間掌至
於亨外章疏文武茶授亦當之蕃劇在也公則勤精祥都
222
扰幻蒙祂耐之见,
於無素達阄尾大競歲匐舟師下涎度
223
定围婦仁之降习武以及後神
东疟北河天無所至無不克從
真
谋臣猛将感會風雲英姿
偉業超蛰世而公則無除
不歷
NHỮNG DI- TÍCH LỊCH - SỬ ...
無征不從謀這於帷幄之申光球於千里之外逢筹借著

是
懋興隆之初天下大定神州都會之地
京億高南地
曹海醒跟祖公奉兼掌長她事九往还之很進止
先生輸
叄準商筹衽措悉臻善美威玫劈杀物產各款十葛仲
恰克铬而舞,威檗赴役础狴禮却尚書兼管缺天是事故
局推鸭强益走明夷
以寅清之司奉款苦之政惟剧在孜孜鸢
所捭伸阀夫辑学伊始化格未遑奉我世祖高皇帝此諸臣
KHẢO CÓ TẬP SAN
從容郊及兰治道公獒以帝王之学
甚要故帝王之治最純臣
步
見大學衍羨言首
禝聖賢性命道德精青来古今活札
女为之迹淵源遠失寔東
曾教人之徼言綑月檗然迪南
面
臨民之要道朱臣真德秀
論之詳矣昔德秀有真
儒之孝而
不能行於偏去今臣等無德店之
學而持幸度於聖明之朝
以其言進钦奉聖旨嘉均所以周朝禮文改体
事事偷厚
而周鲜諸先正者成寔多有功高解及请置社合以備芫年
給奉聖旨兰舟難能待人恐為民病不準然知無不言
224
有就必忠
尝用旗聖情簡春特隆恶所謂聚精
225
相得益彰者不於見之子方是展也朝庭閉跃层筆
交孚大神朋
德風相念真千载
一期也乃於
乃於几年
几年世祖
世祖高高皇帝
皇龍知上賔张雷
NHỮNG DI TÍCH LỊCH SỬ ...
之次是公共黎文悦同受
颜命而達詔乃公含
安手草也其知遇委
托顧不重欺明命初元聖明纔
於上群於下墓臣辅政
碓雍容廟堂而天下
莫不
不想
想望其
望其风休
風惟公克勤小知靡悷凤
宵忠篤這老而弥鞑子每當李思思経緯惟永是
圖始要
信而有微終必垂諸久遠元年奉充王譜
監修
谱整修事出和善
始剧茶包起创事皆谁公則議請定高前把為正砩為附
载者條楮然後事羲粲然遵也不易0 年奉
ferre
充國史
KHẢO CÒ TẬP SA
【刮纔裁
缺修列圣
籙無文之後
事錕限公攜农技
采
朱不算壞甚
至形诸羮麻兩朝甄望忠
望忌阂用李
争多質
於身家有未復及也
忽於六年 I福逑至不
起病牛自念日是籙
之
伐所以垂示來世國白
朝締造云和宸断关
謨春好葛忧通
汀未以前事钗阙如惟戊
申选于亨两及十有四
年之間其果
草本滴有存於夫部觀百有餘酒必有可采展今不言後
之人非及知之是吾也即疏桔狳送胜迄
今編劇員有動
馬
其忠篤之
力於事者皆類至六月十四
日莞公享齡六省方
226
疾中使大臣相問視相麇莞日
皇情震悼,
227
贈荣祿
大夫柱闺族群
大学士
贴鑑店
雅命官
于新年
東里公忠誠
懇篤遭
潑聖明
DI- TÍCH LỊCH SỬ ..
加之以
純重
以家虎降生百福長
於生奉今聖慈
皇太店公鸡
女包逄
山弥夏草姚隆用
集社儲精幀其
來有自
奉我皇上
嗣住之特命
典嚐加贈公特進荥稳大夫太保教
NHỮNG
殿大学士封德围
会仍谥忠稚大夫怠大
成村| 五德用夫人蘊
慈赭專祠于京師既
又推崇世移
褒封代者贈資
南言福生傾詿莊教
如酒或贈瑞潔
夫人祖館
談克翰林院
掌院学士年盛伯詿謹高
加及民贖
KHẢO CỎ TẬP SAN
和版人曾诅赠忠恒大
夫翰林院侍讀学士美度子謚端
势
姚裴氏贈銘茶
茶人高祖贈中哽走詹
事府產謹
李
沁敏姚氏贈端恭人赳记于積善
裙彰美摄也耐德五
车销┃功臣祀典食言合在開創之加賀震感或格大定
之後弼諧廣政系烈不移始終先節 R
列恙元祀於
祀於理為
宜詔報可於是公共鄭德黎公定諸公记中要功臣
廚夫善德之主
也乏府协澡钩报功皆所以觀
為善以功祀
不既.
以德酎以
積善善真其词子公备
228
奎俊贈郎登估贈員外郎筐紹
紹應授箴堂
229
選南公主進駙
馬
尉奉朝荜蝻
堂達
提管奇
次整傳廣猥
副管奇
奎隆筭
LỊCH SỬ ..
淩嬌泒徙
李筌眏度躞管
奇肇嶷府
提正崴長
從婊管
苦腐漫誰後現今筌達奉主
在貫相業
墳墓公
NHỮNG DI TÍCH
貧人資
基均在南原相
去败百变大以公之宮或備福而贞
珉术粘烧
為阙事也
令奉表而
出之以詔後
世智
神彰命氏源自淘唐商
隼周社世守尊祜看虫夏盟
苏氏其昌降及中棠剮而弥長自均而唃累世
载德
挺生哲人温恭維赳既大红尊令儀令式天今幻高
兼富学哐
嶽神誔降
昴宿儲昻痞
洿輔美图之模
風雲感會日
日月
日依閃
月倧
梀閃經
綸車坎膂屯 3 四海廓清
回海事情
戎大首鹕诗言
歡閹義欿谨補
過錢阙ㄤ收散
遷
制度典章蔚
然其盛皇奐世祖不重牝命咏粤
仁祖
以聖鮭聖宇
宙露仁乩物正性番番
元老凤夜維祗
两朝寅亮細行
不遣度修戢
夜上窮思駹訣
還表
言不夂私忠詼惧怕人臣之
師爰篤其庭嗣
徽着她
長引昌源昕亲
善社至载坤毛在協
乾士長樂春
瑶池月美警言童体用
月美廣推祟载稽希典玉視庸地
Z 新
進 wat
mti
(
hayt
231
疏崇钆爵
勲茂息隆惟
筐哕松锹
蔚科当
綫前
NHỮNG DI-TÍCH LỊCH -SỬ ...
孔源擁d 精英所萃毓
阀年靈痰或愿惟公德原
勒斯貞珉以
垂永久
翻德十年十月
郝模
協大學士頠禮部尚書
臣潘清簡刑部尚書種美國用
三年十二月十六日教
奉
慈铬海嘉康壽太皇太后懿苯婪
40RE4
VĂN BIA PHẠM - ĐĂNG HƯNG

DIA PHẠM - ĐANG HƯNG
233
1
foWh
ndo
234 *
KHẢO CỎ TẠP SAN
ಇಲ್ಲಿವೈ
» » M •UAG HƯNG
235
SrExper
33
236
日落
足
聯手
造
转
有
龙
的动
,
合约
麻
麻花
GON
def
合约
KHẢO
CỔ
中選
惟
AP
T
稳
工程
班
A
Vakten
CONG
-
PE
MASO‫ܪ ܝܕܐ‬
445 #
ed
reket
4
r
:t # appy
da ·
* * ** *
...
VĂN BIA PHẠM -ĐĂNG HƯNG
237
咽弾きる
ね
238
KHẢO CỔ Tin t
25
サー
食
に
出版社
5
帐海
アニ
"}
LỄ TIẾN CUNG
của NHƯ LÂM TRƯƠNGVĂN - KÍNH
L.T.S. Với mục đích cung cấp những tài- liệu có giá -tri
cho các nhà khảo
cứu chúng tôi cho trích đăng những đoạn sau
đây nói về một vài khía cạnh của cuộc sống trong cung vua phủ
chúa của thời Trịnh Nguyễn phân tranh . Những tài liệu này được
Ông NHƯ -LÂM TRƯƠNG -VĂN -KÍNH trình bày trong một truyện
dù sử danhnhân Việt-Nam : Bà Chúa Chênh.
Bà Chúa Chênh tức là bà TừTuyên vợ của Tần- Quang

Vương Trịnh– Bình và là mẹ của Chúa Trịnh Cương (1709–1729 )
tên thật là Ngọc -Chữ , người Làng Như Quỳnh . Bà được tiền cung
vào năm 1687 , vì vậy làng này đi còn có tên gọi là Như Kinh
Ông Nhưhôm đó kê những tài liệu này theo gia phả họ

Trương và theo những lời truyền tụng của dân làng Như Quỳnh .
Chung tôi trích đăng những tài- liệu sau đây với sự dè dặt
thường lệ và mong rằng sẽ góp được một phần vào những tài
liệu mà sửsách không ghi hoặc ghi thiếu sót .
CÒ
VIỆN KHẢO
210
****
LỄ TIỄN CUNG
Lễ tiến cung đã được Chúa Trịnh Binh trù - liệu chu … .

Ông không những là một võ tướng dũng mạnh , thao lược , lui
là người rất chuộng văn học lễ -nghi.
Đối với nhà gái , Ông đã đàng hoàng cho làm đầy đủ nghi
thức về các lễ vấn -danh , nạp trưng , nạp cát , điên nhạn .
Lễ điên nhận gồm 2 con ngỗng trắng thay nhạn nhốt

trong hai cái lồng điều buộc liền với nhau . Ngỗng là vật có
nghĩa không kết đôi hai lần , đi đầu có hàng có lối , có thứ tự.
Ý mong vợ chồng ăn ở sau này như đôi ngỗng .
Đến ngày lễ thân nghinh ngày 26.1.1687 Ông cho hai

thuyền rồng từ kinh đô xuôi dòng sông Hồng đậu tại bến Ghênh .
Quan quân rước lên hai chiếc kiệu đặt ngay trước cửa
nhà gái. Rồi cung tần , thẻ nữ tấp nập khiêng vào các đồ sinh
lễ , đặc biệt hai rương có dấu ấn niêm phong đầy y - phục và

nữ trang quí giá .
Họ cắt đặt nhau kẻ thì ra đình nộp (cheo ) cho Làng , người
vô phòng riêng trang điểm và bận lễ phục cô dâu .
Chỉ chốc lát , cô gái cắt cỏ đã trở thành một bà Hoàng
lộng- lẫy . Suối tóc soa dầu bóng mượt được quấn gọn ghẽ dưới
một chiếc mũ có năm con phượng bằng vàng , tua rũ bằng hạt
trân châu . Mũ dệt bằng lông đuôi ngựa , phía trước có thêm một
bông hoa hồng.
Da mặt Bà đen dòn được thoa nhẹ một làn phấn coi
mịn và sáng hơn . Đôi này vốn cong lại kẻ thuôn thuốc sang
hai bển như đôi lá - liễu. Làn môi mọng được bôi chút son
cho thêm tươi. Đôi hoa ngọc -bích đeo lóng lánh bên tai . Xiêm
bằng đoan trắng buông chung dưới chiếc áo bào nền gấm đỏ .
Hải nhung nhận cườm hình phụng múa , chân đi hơi chật
nhưng có gấu xiêm phủ kín , chỉ đề lộ đôi mũi, coi cũng xinh
xinh . Đó là nghệ thuật trang điểm của phụ nữ vào thời bấy giờ.
LỄ TIẾN CUNG 241
Thi ra ở những nơi quyền quý cao sang , nữ giới đã biết

trang điểm bằng mỹ phẩm do người Âu-Châu thuở ấy mới
sing chế.
Đến khi Bà ra lễ Tô thì quan -khách và dân Làng vừa ăn

uống xong . Họ đứng dàn hai bên bàn thờ, sửng sốt vì không
còn nhận thấy ở Bà cải bóng dáng cô thôn nữ mộc mạc xưa
kia . Với bộ lễ phục của Triều- Đình , cô Ngọc - Chử đã có vẻ một
Bà Hoàng.
Sau lễ gia tiên đến lễ tạ ơn phụ mẫu sinh thành và nghe

lời các ngài dạy bảo về cách ăn ở, rồi đến cuộc chia tay cùng
bà con và bạn gái.
Còn đang dùng dằng quyến luyến , thì ba tiếng kiêng

lanh lảnh của quan Chủ hôn đã vang lên, báo hiệu giờ lành
đến.
Mọi người lo cửhành lễ rước dâu xuống thuyền rồng

đề chảy Kinh .
Đám rước rất uy - nghi , có sáu tên lính thị vị cầm cơ

mao đi đầu dẹp đường . Rồi đến kiệu viên Chủ-hôn dẫn đạo .
Lão ngồi ngất-ngưởng trong chiếc ảo thụng xanh , hai tay ôm

một bỏ nhang , khỏi lên nghi ngút . Kiệu của lão có lọng che ,
hai bên có hai hàng quân Túc-Vệ tay cầm hèo đỏ đi kèm .
Sau kiệu là phường nhạc, có dải giây lưng xanh thắt
múi bèn sườn với trên tay những nhạc cụ như đàn nhị , sảo,
sênh, kim tiền , não bạt . Có cái nạm bạc, cái khảm xà cừ, cái
lâu ngày lên nước bóng láng, cái bị sây xát phai màu nhưng
cải nào cũng còn dấu khắc của Phủ Chúa. Ngay bên họ là hai
giàn chiêng to trống lớn có tàn che, do bốn người khiêng và

hai viên xuất đội điều khiền .
Giữa đám là kiệu hoa cô dâu , rực - rỡ trên bộ đòn sơn

son , thiếp vàng có rèm châu lóng lánh phủ kín.
***** 19
Một giải lụa điều báo hi vắt ngang kiệu , buông thông
đòi bên hai đóa hoa hồng tết múi, đầu giải rũ xuống gần sát
đất.
Đè che kiệu , có đôi lọng tia và đồi quạt và ( quạt lông

hình trái vả ) màu trắng thêu chữ « Song Hi
Bao quanh kiệu là bọn cung- tần , thẻ nữ , có ả mang đôi
đèn lồng , có ả cầm cảnh thiên tuế.
( Hai lồng đèn, cái bên trái tượng trưng cho chồng, cái
bên phải tượng trưng cho vợ, nêu lên ý muốn lương duyên ,
được rực rỡ mãi mãi .
Không kẻ ngày hoặc đêm, một khi ngọn nến trong lòng
đèn đã thắp , người ta giữ gìn cần thận đừng đề lửa tắt nửa
.chừng vì như thế là điềm không tốt .
Còn cành thiên tuế tượng trưng cho sự ăn ở với nhau
gắn bỏ lâu dài ).
Họ đi giữa hai hàng quân Túc- Vệ gọn ghẽ trong bộ
nhung phục , gươm tuổi sáng quắc trên vai.
Sau chốt là bọn phu cũng áo đỏ nẹp xanh , tay mang
bát bửu tàn tán , cờ quạt, chúng cùng bọn kỳ.lão trong làng
di theo tiến Chúa .
Đám rước đi tử nhà gái đến bến trong làn khói hương
nghi ngút một điệu nhạc du dương , điểm tiếng trống lồng
chiêng , lắm lúc bị át bởi tiếng pháo và tiếng reo hò chúc tụng :
a Thiên tuế Chùa Bà , Thiên thiên tuế » .
Các quan sở tại cùng thuộc viên đứng dàn hai bên
đường. Sau dãy hương án có đỉnh trầm nghi ngút, họ chờ Chúa
qua , cúi đầu tung hổ chúc tụng .
Vin 3
Rồi họ xếp hàng đi sau đúm . đề tiễn Chúa đến tận
thuyền Rồng . Khi từ - giã tiến Kinh , Chúa ban cho mỗi người
một vuông lụa và một chiếc quạt hoà .
Họ hoanhỉ ra về , khen cô gái họ Trương có nhiều

diễm phúc .
CUNG PHỦ THÁI PHI
Năm 1709 Trịnh - Cương lên kể nghiệp Chúa do Trịnh
Căn đề lại , Bà Từ - Tuyên là mẹ được sắc phong : Huy Như

Thuần - Đức Thái Tôn Thái-Phi .
Vua lại cho phép lập cung phủ ở quê nhà.
Muốn chuyên chở gỗ đã từ các nơi đến chỗ xây cất . Bà

cho đào một con lạch thông ra sông Ghênh đề thuyền bè vào
sâu trong làng .
Giữa vườn nhãn hiện nay, Bà cho dựng hai tòa cung
phủ rất nguy- nga tráng lệ , nền lát bằng đá hoa mài nhẵn rồi
đánh bóng .
Tòa phủ gồm ba gian :
Gian giữa thờ Tô . Hai bên hai hàng cột lim cao vòng
tròn khá lớn , cham nời hình rồng uốn khúc. Từ trong ra ngoài ,
dọc theo hàng cột, đặt hai giá bát bửu bằng đồng. Khoảng giữa
hai cột ở đầu hàng lên đến nóc , đóng bít một khuôn cửa vòng
sơn son .
Trước bàn thờ cắm đôi lọng vàng . Trên bàn một chiếc
đỉnh đồng rất lớn giữa hai con hạc cao nghệu , mỏ ngậm cành
hoa.
Sát bức tường hậu , kẻ cao ba cái khám . Trước khám bảy
gọn ghẽ những vật kỷ niệm các chiến công của dòng họ
Trương : Nào cây đoãn đao đã đoạt mệnh Liễu - Thăng đề bình
Ngô khai quốc , nào đòi kiếm gia-truyền khẩn ngọc , nào hộp
sắc quận -công Thái- phó , nào mũ mãng càn - đai Vua ban .
Đề thờ riêng một ông chồng oanh liệt , Bà cho đặt tại
gian bên phải một ngai rồng dát vàng trên gắn bải vị của
Chúa Binh.
Trước ngai là hai hàng đồn bọc gấm. Rồi đến các giá
chiến lợi phẩm kỷ -niệm các cuộc tranh Bá Đồ-Vương của dòng
họ Trịnh .
Nào cây đao to bản lấy được của Mạc Mậu -Hợp , nào đôi
gươm mỏng có lưỡi xanh biếc của Mạc Kính-Vũ . Bên cây hoa
kính nhọn hoắc đã tước được của một tưởng nhà Nguyễn , có
cắm đôi chảy đồng gai đâm tua tủa của mãnh tướng Tàu do
Ngô -Tam -Quế phải sang giúp Mạc.
Cái nào cũng đã rấy máu và như còn vấn vương những
oan hồn tướng-sĩ đã bỏ mình trong các trận huynh đệ tương

tàn .
Gian bên trái bỏ trống chỉ rải hai chiếu gai khô rộng
dành cho dân Làng đến ăn uống khi có giỗ kỵ .
Phía trước ba gian là một hàng khuôn cửa bằng gỗ trắc
có con tiện . Rồi đến cái hiện dài chạy dưới hàng dui , đầu trò
hình con dơi . Con nào cũng trạm , dang hai cảnh đề cùng nâng
một mái ngói cong cong . Mỗi góc mái là hình một đuôi rồng
đắp bằng mảnh sứ tráng men lóng lánh.
Cung Trí.Nguyên xây còn lộng lẫy hơn Phủ , cũng nền
đá hoa, cột chạm rồng . Nhờ có nhiều cửa từ sảnh đường thông
qua các phòng nên ngăn nắp và thâm nghiêm hơn .
Đây là nơi ngự của Chúa Bà nên có lắm đồ trang hoàng

cực kỳ mỹ lệ.
Trong phòng nào giường thất bảo nàn bát tiên , giường
tư mã . Ngoài sảnh , nào sập sơn son , đôn bọc gấm , tủ chè mun ,
án thư trắc , trên bảy nhiều vật nho nhỏ xinh - xinh ,
Có cái kiều Việt , cái kiều Trung-Hoa, cái kiều Y - Pha

Nho . Có thứ mua tại Nhật , hoặc do người Tây Phương thuở
ấy sang buôn bán tại Bến Văn - Đồn (Quảng - Yên ) đã dâng biểu .
Giữa cung và phủ là cái sân rộng lát gạch vuông Bát
Tràng . Trên sân một sạp đủ , bốn âu thư , một đòi nghê , một
đòi rồng , bè cạn , núi giả và nhiều chậu thống Giang - Tây trong
giống các loại cây cảnh như sơn-Trả , thùy dương, tường vi
mộc lan v.v… .
Bên phải là một huê viên bốn mùa có trăm thử hoa cử
theo thì theo tiết mà nở, mùi thơm tỏa ra ngào ngạt.
Bên trái là hồ sen thả cá có rặng tung soi bóng , lực

đá viền quanh .
:
Xưa vào những ngày Chúa Bà về thăm quê , các cung
tần , thẻ nữ tha thướt từng bọn dẫn Trịnh Cương và đàn
cháu Chúa (con của hai anh con nhà bác cụ Trương- Phúc
Quảng và cụ Trương - Đôn - Hậu lúc đó đang giữ chức Chánh
Vô -Uy trong Triều ) ra vườn hái hoa bắt bướm rồi xuống hồ
rửa chân , nói nói cười cười vang rộn cả xóm làng.
Nhưng này bậc đá còn đó mà mặt hồ im lặng giữa
những khóm tre rặng tần ủ -rũ , cử đêm đêm đom đóm lập lòe
soi gương , cuốc kêu ra - rả buồn thảm .
BỮA TIỆC HOÀN THÀNH
Thế mà cái hồ sen đó đã chứng kiến một cuộc hội họp

tưng bừng giữa Chúa tôi nhà Trịnh .
Nguyên khi cung phủ xây cất xong , Chúa Bà cho mở tiệc
hoàn thành .
246 KHẢO CŨ TẤT SAN
Từ mấy bữa trước đã thấy bọn thợ mộc, thợ mã và một
nhóm quân Túc -Vệ từ Kinh- Đô đến Như - Quỳnh .
Họ dựng tại giữa hồ một nhà Thủy - Tạ bằng cây lợp lá

có cái cầu tre cong cong đi xuống.
Họ chăng những giây hoa giấy, cải vàng , cái độ, cái trắng
từ nóc chòi đến bốn bờ hồ, từ cây nọ đến cây kia trong vườn .
Dọc theo dây , cử cách một thước lại buộc một chiếc đèn giấy
thắp bằng dầu lạc .
Họ đặt trên nóc cung phủ một hàng phao đèn rồi cắm
lọng cắm cờ la -liệt trước sân .
Họ tết bằng lá cọ lá dừa hai thề môn , một củi ở cống

làng một cái trước cửa Phủ . Cái nào cũng có lụa quấn, sắc
đỏ, sắc vàng.
Đã hai hôm nay , trên con đường từ Thăng Long đến

Như -Quỳnh suốt ngày nào kiệu , nào võng , nào ngựa dồn dập
trở về Làng các quan khách có quân hầu mang đồ lễ đi theo.
Vua Lê và Chúa Trịnh đã cho mang về dùng Thái- Phi
hai rương đầy quỷ vật còn niêm phong có ẩn dấu Hoàng Gia
và Phủ Chúa .
Vua lại ban thêm một nén vàng .
Chiều hôm đó , sau khi làm lễ thần linh thờ địa , Chúa Bà
mặc phẩm phục Thái.Phi ra ngự trên sập giữa sảnh đường .
Trước mặt Bà , bọn thề nữ đã bày một lư trầm, một chén

ngự tửu và một mâm chén ngọc.
Lễ các quan ra mắt mở đầu bằng một tràng pháo...
Trống nghiêm hồi thử nhất : Bá quan Thăng Long và Cô .

Bi xếp hàng tư ở trước sau thứ tự theo phẩm trật.
Đại nhạc trời. Chúa Cương tiến vào sảnh đường làm lễ
tiên vị rồi đứng bên sập trên bảy chiếc chiếu chồng nhau .
Trống nghiêm hồi thứ hai .
Đại nhạc im , tiền nhạc cử. Viên đạo lễ dẫn các quan
vào lạy 5 lạy rồi dàn sang hai bên . Chúa ban rượu ngự mỗi
quan một chén.
Sau lễ mừng , viên Thái- Giám đưa các quan đi coi cung
phủ . Mọi người đều khen công trình tạo tác.
Chúa Bà đãi yến các quan dưới nhà Thủy Tạ và mời dân
làng ăn uống bèn phủ .
Bữa tiệc hoàn thành kéo dài càng về khuya cùng vui.
Bao nhiêu đèn giấy đều đốt lên làm sáng rực một góc
trời . Trai gái trong làng được vô sân Cung coi nam nữ vũ sinh
múa điệu Lục dật, nghe hát khúc Trinh tường và tẩu nhạc .
« Điệu múa Lục Dạt giống điệu múa Lục- Triết- Hoa mã.
đăng của các vũ nữ Huế dưới Triều Nguyễn .
Cũng có sáu hàng 6 x 8 : 48 vũ sinh đội mũ hoa sen, thắt
giây lưng ngũ sắc . Trong mặc áo thủy lục cọc , ngoài phủ lớ
tua nịt dây . Xiêm trường , quần giáp, chân quấn xà cạp, đi bị
tất trắng vai nịt chữ thập, hai tay cầm hai quạt hoặc bông hoa
giấy , giữa có thắp một ngọn đèn cầy .
Họ đứng làm 6 hàng cứ hai hàng đối diện nhau vừa múa
vira hát.
Hát khúc Tranh tường là khúc hát chúc thọ . Bài hát có
4 câu như sau :
Thái Phi muôn• năm ,
Sống lâu không ngần nào .

Bốn phương đều đến mừng ,
Muôn dân tiến của bảo , dàng điềm lành
ved gay haer &Hum **
Dưới hồ chúa tôi nhà Trịnh cùng nhau yến âm rồi treo
amb đèn giấy chơi đó chữ và làm thư nôm , ca tụng cảnh đẹp cung
phủ và công đức Chúa Bà.
gự mở
Cách chơi đồ chữ tương tựa như sau :
Chúa cho đem ra treo một chiếc đèn giấy thắp sáng .
καί στη
Trên một ngọn đèn có ghi câu thơ đó .
Phải đoán giải thích câu thơ đó nói về cái gì hoặc là

midr
nhân vật , hoặc vật dụng, hoặc công việc nghề nghiệp, không
được ra ngoài đề ghi dưới câu thơ.
VIL
g Ai đoán đúng thì Chúa đánh một hồi trống chầu , khen
và thưởng cho chè lụa . Quan khách vỗ tay hoan hô .

t
Visi Đoán sai thì Chúa gõ canh cách vào thành trống, phạt
bac uống một ly nước lạnh . Quan khách cười rộ .
loa tỉ Rồi lại chiếc đèn khác mang ra treo với câu đố mới ( 1 ) .
Mãi đến gần sáng thì cuộc vui tàn . Quan quân theo Chúa ,
kẻ về Cô - Bi người vô Kinh - Thành .
e,a 2
phu
Cung phủ Thái- Phi lại chìm trong cảnh trầm lặng của
pd chốn thôn quê.
Ongba
!! iv
vin
} 90's ‫ ܐ‬and ark، ‫ܐ‬

i ha
(3) - Trò chơi đó chữ này qua các thời đại vẫn được nhiều văn nhân ưa
thích sau đây là câu đó của Ông Nguyễn Công- Trứ dưới triều Vua Minh Mạng :
Ngã lưng cho thế gian nhờ
Chàng ưa thì cho còn ngờ bất trung
Đất xuất : Vật dụng , cấp : Đồ vật đề ngả lưng là cái phân . Bất trung
là phản .
RÉSUMÉ.—
L'auteur décrit la cérémonie d'entrée au harem, en 1687,
de la dame Ngọc Chữ , appelée Bà Chúa Ghênh , du village de

Như Quỳnh , femme de Trịnh Binh et mère de Trịnh Cương .
Ce document qui relate quelques traits de la vie dans le

harem de la Cour du Nord des Trinh, est basé sur la généalogie
de la famille Trương et sur la tradition des gens du village de

Như Quỳnh .
ĐẤT NƯỚC GẤM HOA
NGŨ - HÀNH - SƠN
Ký -sự của HỒNG -LIÊN LÊ - XUÂN GIÁO
Bàn về những địa phương có nhiều danh lam thắng tích

trong nước Việt-nam chúng ta , mọi người đều không quên nhắc
đến tỉnh Quảng -nam (tại Trung -Việt ) . Còn nói đến những nơi
danh thắng trong tỉnh Quảng -nam , người ta lại càng không bao
giờ quên nhắc đến Ngũ-Hành -Sơn trước hết , bởi vì Ngũ -Hành
Sơn đứng vào bậc nhứt thẳng - cảnh trong tỉnh Quảng- nam .
Cò-nhân có câu : « Cao tồn quần sơn độc hữu danh » là « Ngũ
Hành-Sơn cao thua các núi chi hơn danh .
Vì thế cho nên mỗi khi nói đến Quảng -nam tức là nói
đến Ngũ Hành Sơn , mà nói đến Ngũ- Hành.Sơn tức là nói đến
Quảng - nam, như « Ngũ - Hành -Sơn chi- sĩ », « Ngũ Hành - Sơn
danh nhân » V.V...
« Địa linh nhân kiệt » , từ ngàn xưa , thời đại nào cũng .
vậy , tỉnh Quảng nam đã sản - xuất rất nhiều trang anh hùng
hào -kiệt làm rạng rỡ non sông , là chính do tỉnh ấy có nhiều

thủy tủ sơn kỳ như Ngũ -Hành -Sơn chẳng hạn .
Cảnh mỹ miều thiên nhiên ấy lẽ tất nhiên là phải hun

đúc nên những nhân - vật bất- hủ như Hoàng- Diệu , Trần -quá- Cáp ,
SƠN
NGŨ HÀNH 251
Thai-Phiên, Trần -cao- Van , Phan -chu - Trinh , Huỳnh -thuc -Kháng.
V.V...
Nhưng tại sao được gọi là Ngũ -Hành - Sơn ?
Sơn gồm có : Kim -sơn , Mộc -sơn , Thủy

Bởi vì Ngũ Hành
sơn , Hỏa -sơn , và Thồ sơn . Ngũ - Hành - Sơn đột khởi lên giữa
đồng cát mênh -mông của hai xã Hỏa quê và Quán khái thuộc
huyện Hòa -vang tỉnh Quảng- nam , cách Đà -nẵng độ 8 cây -số
về phía Đông -Nam .
Ngũ -Hành - Sơn đẹp một cách hùng vĩ và kỳ-diêu, cho

nên du -khách tới Quảng - nam không mấy ai không tới thường
thức Ngũ -Hành Sơn và xúc cảnh sinh tình , nhiều người đã
ngâm vịnh Ngũ- Hành Sơn không thề nào kẻ xiết được .
Ngũ - Hành Sơn thuở xưa mang tên là Ngũ - Huân -Sơn hay
Ngũ -Chí- Sơn (núi năm ngón tay ) . Đến đời Minh -Mạng , nhà vua
thường ngự giả đến viếng cảnh ở đấy, mới đồi tên là Ngũ .
Hành Sơn .
Sách Đại-Nam nhứt-thống - chỉ có chép rằng : « Động

Ngũ -Hành là một động rất đẹp trong số ba mươi sáu động
của nước ta ... )
Trong Ngũ - Hành - Sơn , thì riêng Hỏa -sơn có hai ngọn núi
kề nhau, tức là Dương -hỏa sơn và Âmhỏa -sơn , và được
gọi chung là Hỏa -sơn .
* Nghe nói HànhSơn cảnh tuyệt vời ,

Thừa - nhàn dạo bước tới xem chơi .
Năm hòn chót-vót cây chen đảo

Bốn mặt mình -mông nước lẫn trời.
Bãi cát trắng - phau cơn gió thoảng ,

Ngàn dâu xanh - ngắt bóng trăng khơi .
Ngự thi nét bút còn in đó ,
Mà cảnh tangthương mấy độ rồi a .

232 KHẢO CŨ TÂY
Trên đây là bài thi của nữ thi -sĩ Cao -thị Ngọc Anh cảm
tác cách đây hai mươi lăm năm khi lão nữ thi sĩ có dịp đi
du ngoạn Ngũ.Hành - Sơn .
Ngũ - Hành - Sơn chẳng những chỉ xinh đẹp mà thôi , lại
còn giúp ích cho người nữa . Nơi đây sản - xuất các thứ đủ
cảm thạch rất đẹp . Tựu trung Thô-sơn chỉ sản - xuất các thứ
đá thường , còn các hòn núi khác đều sản xuất các thủ đã
cảm thạch , nhưng sắc đủ núi này không giống sắc đủ các núi
kia . Người dân bản xứ quen lấy đá ở các hòn núi ấy, mỗi khi
họ trông thấy đá thì biết ngay là đá lấy ở hòn núi nào thuộc
Ngũ -Hành Sơn .
Cũng đều là đá cầm-thạch của Ngũ Hành -Sơn cả , nhưng

đá của Hỏa -sơn và Kim -sơn thì giống màu thủy mặc , đá của
Thủy -sơn thì màu hơi hưởng, còn đá của Mộc-sơn thì màu hơi
trång.
Từ bấy lâu nay, người ta thường lấy đá ở Ngũ -hành - Sơn
làm bia , làm mộ-chi , làm tượng hay làm các dụng cụ như ấm ,
chén , bát , đĩa , hộp đựng thuốc lào , mặt bàn , mặt ghế , v.v...
Du - khách tới viếng Ngũ -Hành - Sơn , ai ai cũng thích được

thăm mấy ngôi chùa và những hang động thiên-nhiên , từ động
núi này rồi đến động núi khác .
Dương - Hỏa -Sơn có một cái động nhỏ, còn ÂmHỏa - Sơn
thì không có động .
Ở dưới chân Âm -Hỏa -Sơn có một ngôi đền thờ Đức

Quan -Thế- Âm Bồ- Tát . Không biết đèn này được kiến-thiết từ
thời- đại nào mà cách kiến -trúc trông rất cô - kính .
Kin - Sơn , ngoài các động nho nhỏ không nói , còn có
một cái động rất lớn ở phía dưới chân núi ấy do một vị thiền
sư mới tìm thấy từ năm 1956 dưới đời nhà Ngô . Trong động
có tượng Đức Quan - Thế- Âm Bò - Tát, nên được đặt tên là động
Quan.Thế Âm .
NGŨ HÀNH SƠN แม่น
Động này cao và rộng, nhưng trong động thì tối đen ,
ai muốn vào xem phải có đèn hay đuốc mới trông thấy rõ . Có
nhiều người vào xem động , họ phải đốt một nắm hương đề
cho sáng và cho dễ tìm đường ra . Hai bên vách động cỏ nhiều
thạch nhũ ( vú đá ) hiện ra với nhiều hình-thái rất lạ. Đặc biệt
nhứt là ở chính giữa động có một cái thạch nhũ dài lòng
thòng xuống tận đất , hễ gõ hay đánh vào thạch nhũ ấy thì
nghe tiếng kêu « coong-coong » như tiếng chuông gang, cho

nên người ta gọi là “ chuông nhà Phật ». Gần thạch nhũ lớn
ấy , lại có một phiến đã đỗ ra , trông như hình mặt trống ; nếu
đạp vào phiến đả thì nghe tiếng « thùng thùng » như tiếng
trống , vì thế người đời gọi là « trống nhà Phật » .
Thủy-sơn lại đẹp hơn Kim -Sơn rất nhiều . Đường leo lên
núi này vừa dài vừa dốc , cho nên từ đời xưa , người ta đã phải
xây từng tam cấp , đề cho những khách du lịch xa gần dễ bề
trèo lên thưởng thức cảnh đẹp. Lên đến hết tam cấp là đến
chùa Tam - Thai . Chùa này trông rất xưa , không biết xây cất
từ bao giờ ? Tại bên trong chùa cũng thờ Đức Phật như các
chùa khác . Ở trước tam quan chùa có rất nhiều cây cổ thụ sầm
mất thanh-u , trông thật ngoạn mục .
« Hồi chuông triều mộ khuây niềm tục ,
Tiếng mõ thần hôn lảng lụy trần ».
Tại hòn Thủy - sơn ấy , lại có vọng giang-đài và vọng hải
đài , những khách du lịch đứng ở hai nơi này khắp nhìn trời bè
mênh mông , nước non bát - ngát , thật là thích tình và khoan
khoái tâm thần không thể tả xiết được .
Gần vọng giang-đài và vọng hải-đài lại có động Hoa

nghiêm tuy nhỏ hơn động Quan - Thế.Âm , nhưng cũng đẹp, và
cũng có tượng Đức Quan Thế Âm rất lớn mới xây độ chín
mười năm nay .
Lại có động Huyền Không cao và lớn , phía bên trên
động có những lỗ trống , ánh sáng mặt trời mỗi khi chiếu xuống
thật dịu- dàng, int-mẻ .
Hai bên cấp vào động, có ba bốn pho tượng và ba ngòi

miếu nhỏ : một miếu thờ Tam Thế Phật , một miếu thờ Linh .
Sơn Thánh - Mẫu và một miếu thờ Thiên - Y - A -Na Công- chúa của
nước Chiêm - thành ngày xưa .
Trong động Huyền - Không này có một cái thạch nhũ tròn
trắng lúc nào cũng từ từ và luôn luôn nhỏ ra những giọt nước
trong ngần , có hương vị khác thường , du -khách tới đấy ai

cũng thích uống nước ấy , có kẻ uống nhiều , có người chỉ
uống lấy may .
Tương truyền rằng : Xưa kia trong động này có hai cái
thạch nhũ nhỏ nước thánh thoát đêm ngày như vậy. Đến khi
vua Minh.Mạng thăm động thấy vú đá xinh-đẹp, bèn lấy tay sờ
thử một cái , tự nhiên cải vú đá ấy không nhỏ nước nữa . Nhà
vua sợ hãi, không dám đụng đến vú đá kia nữa . Câu chuyện
truyền khẩu này không biết có đúng sự thật hay không ?
về phía Tây chùa Tam-Thai cỏ động Linh Nham hơi

nhỏ hơn động Huyền Không , trong động cỏ tượng Đức Ngọc .
Hoàng Thượng- Đế.
Ở về phía Đông chùa Tam - Thai có cái hang gọi là Vân .

Nguyệt Cốc . Hai bên hông có đủ gồ ghề , và có những chòm
phong- lan hoa tím mọc chen lẫn với đá thật hữu tình.
Trên sườn hòn núi Thủy - Sơn này , lại có hang thông lên
trời gọi là Vân - Thông- Cốc .
·
Phía Bắc sườn núi, có J Tiên -Long- Cốc tục gọi là hang
rồng , nửa thông xuống đất, nửa thông lên trời , lòng hang sâu
thăm thẳm , ngách đá đứng chồng -chềnh , cảnh trí thiên nhiên
thật là tuyệt hảo, tuyệt mỹ .
NGU-HANSU
• Người trần khôn vẽ cảnh thiên nhiên » .
và : a Bút thần khôn về cảnh thần tiên v.
Trên núi Thủy -Sơn lại có chùa Linh- Ứng . Trong chùa
này cũng thờ Phật như chùa Tam -Thai . Sau lưng chùa Linh
Ứng, có rất nhiều hang và động nhỏ.
Tại bên cạnh hang Giảm - Tjai, có một cái giếng thật sâu ,
gọi là giếng Tiên . Nước giếng này quanh năm không lúc nào
khô cạn , và nước uống rất ngon , có vị ngọt ngọt .
Từ hang Giám - Trai , người ta trèo lên đến hang Đèn
(Đăng -Cốc ). Hang này tuy nhỏ , nhưng có nhiều thạch nhũ
trông rất đẹp mắt : cái thì hình như cô khoai , củi thi hình
như bông bắp, cái thì trông như chim đậu - phụng , cái thì trông
như bông lúa , vì thế người ta gọi hang này là hang Ngũ - Cốc .
Ở bên hang Ngũ Cốc , có động Tàng Chân . Động này

ại chia làm ba hang và hai động là động Tiên- Chân và
động Tam - Thanh .
Động Tiên -Chân cao , rộng và sáng -sủa . Trong động thờ :
Bát- Tiên , Thái- Thượng -Lão quân và Linh -Sơn Thánh Mẫu ,
trông rất tôn nghiêm khả kính . Còn trong động Tam -Thanh ,
người ta thờ tượng Đức Thích- Ca Mâu Ni .
Từ động này , du -khách leo lên hang Gió ( Phong -Cốc ). Ở

đây có một cái vạc đá khá lớn và bằng phẳng , người ta đứng
ngắm cảnh hay ngồi chơi mát trên vạc đá ấy thật là thích -thủ .
Ngoài hang Giò ra , còn có hang Giơi và hang Chàm .

Trong hang Giơi có rất nhiều giới bay ra bay vào tấp - nập.Vì mùi
phân giới xông lên khó chịu , cho nên du -khách ít vào xem bang
Giơi. Còn trong hang Chàm thì có nhiều di- tượng và di-tích của
Chiêm.thành ngày xưa nằm lăn -lóc ngỗn -ngang , khiến du -khách
không khỏi bàng khuâng nghĩ ngợi hay bùi- ngùi cảm động .
• Try
« Gương hưng phế ngàn xưa ngao-ngân nhỉ !

Cuộc thịnh suy muôn thuở ngậm - ngùi thay ! ».
Nói tóm lại , Ngũ - Hành - Sơn là đệ nhất thắng cảnh của
tỉnh Quảng - nam , và là một trong những danh sơn của nước
Việt -nam chúng ta vậy. Tựu-trung Kim -Sơn và Thủy - Sơn là
đẹp hơn hết . Tương đối thì Thủy - Sơn lại đẹp hơn Kim -Sơn .
Cảnh mỹ-miêu hòn -nhiên ấy, gần hai trăm năm nay từ
đời Minh -Mạng trở lại đây − , đã làm hao tồn không biết bao
nhiều tâm tư bút mực của các thi - nhân mặc khách .
Dưới đây , tôi xin trích dẫn một số bài thơ hay về Ngũ
Hành -Sơn :
Trước hết xin kẻ đến ba bài thơ tứ tuyệt của Mai- Sơn
Nguyễn -thượng Hiền Tiên- sinh làm trong khi Người mới đậu
Hoàng giáp :
1. * Ngộ nhập hồng -tràn nấm ngũ niên,

Bồng -lai hồi thủ tử mang - nhiên .
Như kim đảo đắc Tàng - chân động ,
Tảo thạch , triêm hoa , lễ chúng tiên .
2. Linh -ứng đài cao ần túy vị ,
Tàng -chân động có thạch đài hỵ.

Thu phong độc ỷ Tùng -quang vọng ,
Bất kiến thiên thai hải học phi.
3. Ầm bải tùng giao tọa tủy vi,
Tiên ông tàng thử tức trần-ky.

Cô nhân tung-tích quân hưu vẫn
Nhứt phiến nhàn vân vạn lý phi ».
Cụ Minh-viên Huỳnh -thúc- Kháng đã phiên dịch như sau :
1. « Hai mươi năm lẻ xuống trần gian ,
Ngành lại bồng -lai vẫn dở dang .

431
Kìa động Tàng - chân nay được đến ,
Dâng hoa , quét đá , lễ tiên ban .
2. Linh -ứng đền nay giữa núi sâu ,
Tàng -chân động cô đã thưa rêu .

Gió thu dựa của Tùng - quang ngắm ,
Hạc biên bay mà chả thấy đâu .
3. Non cao mấy chén rượu tùng say ,
Xa tục, tiên ông ở chốn này.

Tung tích người xưa thôi chờ hỏi,
Chùm mây muôn dặm tự -do bay » .
Cụ Minh -viên Huỳnh- thuc - Khảng, sau 13 năm ở Côn .
lớn, đến ngày được tha về, có dịp đi qua Ngũ - Hành - Sơn , được
thấy lại cảnh cũ, đã vịnh một bài thi về Ngũ -Hành - Sơn như
sau :
« Bình tung lưu - lạc lộ tam thiên,

Trùng hứa Hành - Sơn nhận túc duyên .
Thạch ký danh lam bi vị lão

Kim đề ngự tháp tự do tiên.
Não nhân khô hải phủ trầm tế ,
Tri ngã hà sơn cầm tù niên .
Thập tải tương tư Kim nhứt kiến ,
Nghi phao trần lữ học tham thiền .
Cụ Minh - viên Huỳnh thúc Kháng tự phiên dịch như sau :
a Ba ngàn dặm thẳng cánh bèo rơi,

Ngờ Ngũ - Hành -Sơn lại thấy người.
Đá khắc chùa danh bia chửa mục ,
Vàng đề bút ngự chữ còn tươi.

Bề dâu đã chán cơn chim nổi ,
Sông núi đương mong nét vẽ vời .

Cách mặt mười năm nay lại gặp ,
Trần duyên vứt quách thử tu chơi ,

Tôi | tác -giả bài này ] xin mạn phép phỏng dịch như
sau này :
* Dặm ngàn bao quản cảnh bèo trôi ,

Nào biết Hành - Sơn lại gặp người .
Đá tạc danh lam bia tỏ rõ,

Vùng đề ngự tháp nét xinh tươi.
Linh - đênh bề khô từng qua lúc,
Tô- điềm non tiên vẫn đợi thời.

Mười mấy năm xa nay lại thấy,
Ném phăng trần lữ học tu thôi .
Mùa thu năm 1958, tôi có dịp may tới du ngoan Ngũ .
Hành.Sơn , rồi cũng cảm tác một bài thi đề làm kỷ niệm như
sau :
« Đêm thu vắng- vặc bóng trăng tròn ,

Phong -cảnh say nhìn Ngũ - Chỉ- Sơn . ( 1 )
Nước nọ gần trời trông lấp lánh ,
Non kia xa đất đứng chon - von .

Lững -lơ trên núi mày vàng lượn ,
Áo - ạt ngoài khơi sóng bạc dồn .
Xúc cảnh sinh tinh thêm mến cảnh ,
Thành thênh ngọn gió nhẹ tâm-hồn » .
Hồng -Liên LÊ - XUÂN -GIẢO
(t) Ngũ- chi-sơn tức Ngũ -hành sơn .
RÉSUMÉ :
Les Montagnes de Marbre Ngũ Hành Sơn ( litt. montagnes
aux cinq éléments) constituent un site pittoresque de la province

de Quảng-Nam (Centre Viêt Nam) , qui a inspiré plus d'un
poète vietnamien.
On y trouve plusieurs grottes dans lesquelles se pratique
le culte boudhique, et c'est de là que provient le marbre de

qualité.
NHÂN VIỆC CHỈNH ĐỐN THÁP BÀ PO NAGAR
NGUYỄN -VĂN - LUẬN
Tháp Bà không những là một trung -tâm tín ngưỡng một

thắng cảnh vào bậc nhất ở Trung - Việt , mà về phương -diện
văn - hóa còn là một di tích lịch sử liệt hạng quý giá nữa .
Tọa lạc trên một ngọn đồi thuộc làng Ci -lao , Quận Vĩnh
Xương , Tỉnh Khánh Hòa Tháp Bà từ khi người Chàm đem
bản lại cho người Việt không được dân Chàm cúng tế nữa ( 1 ) .
Mọi hình thức tỏ lòng tôn kinh Thánh Mẫu Po Nagar ngày
nay họ đều tồ - chức ở đền thờ Po Nagar Dara thuộc làng
Mộng - Đức quận An - Phước, Tỉnh Ninh - Thuận .
Theo truyền thuyết thì Po Yan Ino Nagar Taha tức là

Thánh Mẫu tạo dụng Vương - Quốc Chiêm Thành , đã giảng sinh
giữa mây trời và bọt biển ! Trong cung cấm của bà có tất cả
đến 97 đúng phu quân . Nhưng chỉ có Po

Yan Amo tức là
* Đấng Thánh Cha » là có uy tín nhất . Bà hạ sinh cả thủy
được 38 cô con gái , trong số đó : người được dân Chăm sùng
bài hơn cả là 1 ) Po Nagar Đarn (có đền thờ ở làng Mộng Đức ).
Tara Noi Anach và 3) Po Bja likuk ( hiện thờ tại tháp Phổ
Hai ở Phan - Thiết ).
Chinh Thánh Mẫu Po Nagar đã tạo ra đất , cây trầm

hương và lúa gạo . Bà còn đem lại sự dồi dào và thuận lợi cho
( , ) – Theo H.Parmentier , tờ cam kết của người Chàm bán lại Tháp này
hiện còn trong tay viên Tham biện Sestier. ( Inventaire descriptif des monuments
Chams de l'Annam , Paris : Emest Lecour
260 KHAO CO TAP SAN
mùa màng của dân chúng . Hiện nay trong ngôi tháp chính ở
Nha - Trang có một pho tượng sơn phết nhiều màu , mặc y phục
rực rỡ và đeo rất nhiều nữ trang. Theo người Việt thì đây là
Đức Bà Thiền - Y A.Na. Nhưng thực ra chỉ là tượng Zhagavati
một h.nh thức của nữ thần Una hay nữ dạng của thần Çiva ( 1 ).
Tượng Thiên Y A Na Thánh Mẫu
(1) -Civa là một trong 3 vị thần linh chính của Án Độ giáo , được coi
là thần phi hoại đề tạo tác.
NHẢN VIỆC CHỈNH.ĐỐN ... 261
Tượng này nguyên bằng đá đen , tạc theo kiểu ngồi xếp
bằng, dựa lưng vào một bệ thờ chạm trổ khiến ta có cảm tưởng
như nữ thần đang từ miệng một loài thủy quái hiện ra . Tượng
có tới 10 tay , cầm nhiều biểu tượng khác nhau , thân mình chỉ
cuốn một chiếc sarong mà thôi . Trải qua nhiều biến cố , có
tượng bị gãy phải gắn lại nên trông hơi cao. Gần đây người
Việt còn tu sửa lại đầu và mặt , rồi khoác áo , đeo nữ trang theo
quan niệm tín ngưỡng bình dân Việt.Nam .
Trước đây Trường Viễn -Đông Bác.Cô Pháp đã khảo - cửu
kỹ khu vực Tháp Bà . Theo H.Parmentier thì di tích này gồm cả

thảy đến 7 , 8 tòa nhà vừa tháp vừa đền thờ . Ngôi tháp chính
lớn nhất được xây vào năm 817. Nhưng trước thế kỷ thứ VII
Vrane never
90
lie
Tháp Po Nagar Nha Trang
đã có một căn nhà gỗ được dựng lên gần đó để thờ cúng rồi .
Đến năm 774 , trong một cuộc chiến khốc hại với người Đồ Bà
( Javanais ) ngôi đền bằng gỗ này bị thiêu hủy . Sau người Chăm
xây lại bằng gạch và làm thêm nhiều Tháp , lần lượt vào
khoảng năm 1.143 và 1.256 . Ngày nay những kiến trúc này đã
mất cả , chỉ còn lại 4 ngôi tháp và 2 hàng cột gạch lớn cùng
tòa nhà tiền định ở dưới chân đời .
Thời Pháp thuộc, năm 1906 - 1907 Trường Viễn - Đông
Bác Cổ đá tu -sửa ngôi tháp nhỏ ở phía Nam . Mấy năm 1930
1931 Ông Pajot còn trùng tu toàn thề di tích này . Nhưng đã
thực hiện không hoàn mỹ, nhất là ở ngôi tháp chính (Tháp Bà )
nên bị giới chuyên mòn chỉ trích . Sau Ông phải trồng cây hoa
giấy dựa theo sườn bên phải Tháp để che bớt nét trung -tu
thỏ- kệch . Đến thời chiến tranh Việt Pháp , năm 1943 , ngôi tháp
lớn bị trúng 2 phát trái phủ từ chiến hạm bắn lên , làm hư
hại gần trên ngọn . Qua năm 1957 ngôi tháp nhỏ ở bên cạnh
(tục gọi Tháp Ông) đã bị nứt một đường dài suốt từ trên xuống.
Viện - Khảo -Cô phải cho đánh đai sắt và bơm xi -măng lỏng vào
khe nứt.
Đến tháng 8 năm 1972 Tòa Tỉnh Trưởng Khánh -Hòa
yêu cầu nghiên cứu việc chỉnh đốn toàn thè Tháp Bà . Sau cuộc
thanh sát của phái đoàn Viện - Khảo -Cô , một số biện pháp sau
đây đã được đề nghị thực hiện :
1 /– Trồng cỏ chung quanh các chân Tháp và cây cảnh
ở sườn đồi phía mặt tiền và phía bờ sông cho thêm phần
tươi đẹp .
2/− Trét những chỗ nứt trên ngọn tháp và xây dựng lại
các chỗ bị đồ nát .
3 / – Giải tỏa những căn nhà xây cất bất hợp pháp chung
quanh đồi , thuộc phạm vi « bất trúc tạo » của khu vực cô - tích
liệt hạng. (1 ).
NHÂN VIỆC CHỈNH -ĐỐN ... 263
gb
Hội Lion đang trao tiền và ký sò vàng
(1) Thời Pháp thuộc Trường Viễn Đông Bác- Cô đã ấnđịnh ranh giới bất
trúc tạo cho di tích này . Nghị định của Toàn quyền Đông-Dương kỳ ngày ot -to
1932 có đăng trong Journal Officiel de l'Indochine Français ngày o8- to - 1932 .
Theo quyết định của Viện -Khảo Cò hồi 1958 thì vùng bất trúc tạo này được
thu hẹp bớt như sau :
- Phía Đông là quốc lộ 1
- Phía Nam là sông Cái
-
Phía Bắc cách chân núi Tháp Bà · zoom chênh chếch về phía Tây Nam đến
thẳng bờ sông .
-
Nhà cửa xây từ khoảng quốc lộ : trở ra phía Đông room không được
cao quá 6m đề khỏi ngăn tầm mắt và làm giảm vẻ đẹp của nơi côtích liệt- hạng .
Đề bảo vệ hữu hiệu khu có tích này Viện -Khảo Cô đã nghiên cứu đoán
xây một công lớn cao gần 8m theo kiến trúc có truyền của Chiêm Thành .
Ngoài ra vì nhu cầu và cũng đề giữ lại một di tích thời đại tòa pháo đài
bằng bê-tông ở chân đòi đề canh phòng cầu Sông Cái Nha- Trang cũng được
nghiên cứu sửa thành căn nhà trú vãng cho khách hành hương. Căn nhà này sẽ
được kiến trúc cho thích hợp với toàn thẻ khung cảnh Tháp Bà . Cũng theo tinh
thần này Viện -Khảo Cô hiện đang tìm cách giải quyết trường hợp căn nhà tiếp
tân và a miếu nhỏ làm bằng vậtliệu nhẹ ở phía trước tháp mà sự hiện diện đã
phương hại đến khung cảnh cô kinh chung .
O
CỔ THÀNH KHÁNH HÒA
Nhân dịp đi nghiên cứu việc chỉnh đốn Tháp Bà Po Nagar ,

phái đoàn Viện -Khảo -Cô đã đi thăm có thành Khánh Hòa .
Thành này đắp từ đời Gia - Long (1802_1820 ) tại Xã An.
Phước , Quận Diên Tường . Thành đắp bằng đất , bên ngoài
bao gạch cao đến 4m , có 4 công lớn xây gạch đề ra vào. Phía
ngoài lại có đảo hảo xung quanh , nhưng nay đã cạn . Hiện
nay chỉ có 2 công phía Đông và Tây còn mở cho dân chúng
qua lại , còn cửa tiền , cửa hậu đã đóng chặt không cho lưu
thông .
Đây là một cô thành tương đối toàn vẹn hơn cả . Chỉ
tiếc là những kiến trúc xưa ở trong thành như Hành Cung,
dinh Tuần Vũ v.v ... đều không còn . Chỉ có trại đề lao , 4 mặt
xây tường cao như một cấm thành là không bị phá hủy. Hiện
nay có 2 xu hướng trái ngược nhau về vấn đề nên bảo vệ hay
triệt bỏ công sự kiến trúc này đi .
Cũng cần ghi nhận là khu vực bất trúc tạo ấn định cho
di-tích lịch sử này là 15m kể từ 2 bên chân thành. Nhà cửa

xảy trong khu vực 15m kê từ chân thành trở ra cũng không
được cao quá 7m đề khỏi ngăn tầm mắt du khách .
VIỆN - BẢO TÀNG ĐÀ NẴNG
Viện -Bảo-Tàng Chàm ở Đà-Nẵng tuy nhỏ hẹp, khiêm tốn
nhưng là nơi tàng trữ một di sản có giá -trị lịch- sử và mỹ thuật
lớn lao .
Được dự trù xây cất từ 1902 nhưng đến năm 1912 mới
thực hiện . Rồi sau 20 năm hoạt động , mãi tới 1936 sau khi được
nơi rộng thêm mới khánh thành , đề mang tên người đã khô
công đi sưu tầm và nghiên cứu nghệ thuật của Chiêm - Thành :
Henri Parmentier.
Bảo Tàng lịch sử và mỹ - thuật này tọa lạc trên một gi
đất , bên dòng sông Hàn thơ mộng , tại số 1 đại lộ Trưng Nữ
Vương Đà Nẵng . Với một diện tích tồng cộng 636ma , gồm 4
phòng xếp đặt theo hình chữ môn (FF ) , mang tên các vùng có
cô-vật được trưng bày .
1 / – Phòng My - Sơn ở cánh trái ( đi từ phía công vào).
2 / − Phòng Thập -Màm ở cảnh phải .
3/ – Phòng Trà Kiệu ở trước mặt.
4/− Phòng Đồng dương cũng ở trước mặt nhưng hơi sâu
vào phía trong.
Về trưng bày toàn tượng đã có bằng sa -thạch gắn chặt

xuống bệ xây nên phần lớn các phòng này không cần làm của
đóng kín , mà đề trống, thoáng đãng, trực tiếp ngay với vườn
cây . Đứng bên ngoài , du khách nhận thấy bảo tàng này được
xây cất theo những đường nét cổ điền của Kiến trúc Chàm ,
nhất là theo kiều thức Mỹ-Sơn .
Một số lớn tượng đá trưng bày trong bảo tàng được
coi như tuyệt phẩm của nền điêu khắc Chăm . Như pho tượng
vũ nữ Trà.Kiệu uyền -chuyển trong một vũ -khúc nhẹ - nhàng ,
hoặc bộc lộ những sắc thái đặc thù của nền nghệ thuật Chàm
qua tượng thần Brahma đản sinh , hộ pháp Dvarapalas dữ

tợn hoặc là những tấm đã chạm trỗ vô cùng quý báu giúp ta
tìm hiều nếp sinh hoạt của dân Chàm thuở xưa . Vì vậy bảo
tàng Đà nẵng được du khách quốc nội cũng như quốc ngoai
hết sức tản thưởng . Nhiều hiệp hội và các nhóm tư nhân đã tự
động tặng tiền bạc để góp thêm vào việc sửa sang và khuếch
trương cơ sở này . Trong số đó , gần đây , có hội Lions Việt
Nam , Công -thương kỹ- nghệ gia Sàigòn và Tồng-Hội Sinh - Viên
Sàigòn trợ cấp những số tiền quan trọng . Đồng thời chính
quyền địa phương cũng cho quét với toàn diện , làm hàng rào
ở phía bờ sông với kinh phí tổng cộng 2 triệu đồng. Một ủy
ban vận động trùng tu và nới rộng Bảo -Tàng đã thành lập đà
xúc tiến mọi công việc .
Phái đoàn Viện - Khảo -Có nhận thấy trong nhà kho của
Bảo Tàng còn nhiều đồ vật giả trị cần được trưng bày nên
nhân dịp này đã thực-hiện một đồ án nơi rộng. Đồng thời yêu
cầu Tòa Thị Chinh Đà-Nẵng can thiệp với giới chức quân sự
nhượng lại một khoảng đất phía sau Bảo Tàng hiện hữu đề
thực hiện chương trình nới rộng này.
Đồ án nới rộng Viện - Bảo - Tàng Chàm Đà Nẵng gồm 2

phần chính yếu :
1 – Một đại sảnh trông ra đường Trưng Nữ - Vương ,

là tòa nhà lầu cao lớn gợi lại hình ảnh một tháp Chàm cô
kính . Ting dưới tòa nhà dùng làm đại sảnh , những từng trên
sẽ dùng làm văn -phòng và thư- viện khảo cứu .
-
2/ Bốn phòng rộng, mỗi phòng diện tích trung bình
200m2 năm theo hình chữ khẩu , bao quanh một khu vườn
khá rộng . Những phòng này sẽ được dùng làm nơi trưng
bày cò - vật thu lượm từ các nơi về .
Ngoài ra vì xây tựa vào sườn đồi nên phía dưới những
phòng ấy còn có một tầng hầm dùng làm kho chứa cô -vật ,
phòng thí nghiệm , xưởng tu - phục cô-vật v.v..
Với kinh phí 5 triệu của ngàn sách quốc gia và 6 triệu
603 ngàn đồng do các hiệp hội tặng, Viện -Bảo - Tàng Đà -Nẵng
sẽ thực hiện việc nới rộng đợt đầu vào cuối năm 1973. Hy
vọng Viện BảoTàng này rồi đây sẽ thành một Trung làm
nghiên - cứu về lịch sử và mỹ -thuật Chàm đủ khả năng cung
ứng tài liệu và hướng dẫn các học giả cũng như các sinh viên
đến tham khảo .
NHÂN VIỆC CHỈNH ĐỐN ... 207
RÉSUME :
A l'occasion de la réorganisation du Temple de Po
Nagar, dont l'histoire et les diverses phases de la restaura
tion du temple sont retracées, la délégation de l'Institut de

Recherches Archéologiques a visité l'ancienne citadelle de Khánh
Hòa, construite en terre sous Gia Long, dans le village de An
Phước , district de Diên Tường, et le Musée de Đà Nẵng

dont l'histoire et la dexcription sont données.
1.
#
* gruente
}
8
THỜI SỰ KHẢO CỔ VIỆT- NAM
NGUYỄN -VĂN -LUẬN
HÃY CÒN 3 THÁP CHÀM TRONG RỪNG RẬM

CHƯA ĐƯỢC CÁC NHÀ BÁC HỌC KHẢO- SÁT P
Trong dịp đi công -tác tại Đà - Lạt một chuyên viên khảo .
cô Việt-Nam được một thân hào mách rằng trong khu rừng rậm
thuộc vùng Krong Pha , về hướng Tây Bắc Sông Pha , còn an
tàng 3 ngọn tháp Chàm có kính mà các sách vở cũng như các
nhà khảo-có từ trước đến nay chưa hề nói tới .
Tiếc rằng người cho tin không phải nhà chuyên môn nên
ta chưa thể xác định gì về những ngọn tháp này . Cũng có người
tỏ ý ngờ vực nguồn tin trên , vì cho rằng người Pháp đã khảo
sát rất kỹ lưỡng miền cao nguyên Trung -phần tử nhiều năm
qua . Nhưng chính Marcel Ner lại thủ nhận trong mấy năm
1929 , 193 ' ) ông đã mất nhiều công trình mà chưa tìm ra di - tích
của một thành Chàm ở gần Đà - Lạt . Henri Parmentier thì cho
biết « dù chưa được khảo sát toàn thề, vùng đất đai người Mọi
(sic ) cư -ngụ đã chứng tỏ còn lưu giữ một phần những kỷ vật
của Chiêm -Thành đề lại ( 1 ) . Những kỷ vật nói đây có thể là
bảo vật của các Vua Chàm như ta đã thấy trong các kho tàng
ở Làng Krayo , làng Sopmadronhay , làng Lơ Bui thuộc quận

Dran Tỉnh Tuyên -Đức ( 2) cũng có thể là các đền đài như đền
thờ Yan Pron ở tả ngạn sông Ya- Liên , đền thờ Yan Mun , đền
(1) H. Parmentier, Inventaire descriptif des mouvements Vams de l'Annam,

Paris , Ernest Leroux 1909, T 1, tr. 556.
(a ) Xin coi tờ trình về- việc đi khảo sát các kho tàng này trong KhảoCô
Tập- San số 1. Bộ Quốc Gia Giáo Dục 19 € o từ trang 150 đến 153 ,
THỜI SỰ .. 269
thờ Tran Lai gần làng Palei Chu thuộc quận Cheo reo nay là
Tỉnh Phú -Bồn ( 1 ).
Nguồn tin trên , như vậy chưa hẳn là hoàn toàn vô căn
cử, nên đồng bào sắc tộc Chàm cũng như những người có
lòng hoài cổ rất mong một ngày kia được biết rõ hơn về 3
ngọn tháp kè trên .
MỘT LOẠI XƯƠNG CÁ GẦN HÓA THẠCH

TÌM THẤY Ở VĨNH - BÌNH
Trong chuyến du khảo của Hội đồng Văn- Hóa Giáo Dục
về Vĩnh - Bình hồi tháng 10-1972 một nhân viên Tòa Hành -Chánh
Tỉnh có gửi về Viện Khảo - Cò một ít xương cả rất đặc biệt , đào
được ở Bầu - Cát thuộc Xã Hiệp -Hòa , Quận Cầu Ngang .
Những xương này tuy chưa hoàn toàn « hóa thạch »

nhưng đã chuyền sang màu nâu sậm như sừng .
Nhiều mảnh khô vỡ và nhẵn bóng nhưng vẫn mang hình

dạng khúc xương và hắn rõ đường gần thờ thịt của giống
·
sinh vật.
Theo người cho tin thì dân địa phương tình-cờ đào thấy
lớp xương này chỗ cách mặt đất chừng 50 phân mét trên một
diện -tích khá rộng và dầy hàng thước tây. Số lượng khai thác
hiện tới hàng tạ , vì dàn -chúng tranh nhau mua , tin tưởng có
thể dùng làm thuốc chữa bệnh .
Nhiều câu hỏi được đặt ra quanh vấn đề này : A
1/ - Thường khi người ta thấy tại những địa điểm tiền

sử nơi người tiền sử từng sinh sống có bỏ lại nhiều vật dư A
thừa của đồ ăn như vỏ sò , xương cá . Nhưng ở đây chỉ tập
trung hầu hết toàn là xương cả thành một lớp dày hàng mét .
Vậy ta có thể tin chắc đây không phải là loại « còn số »
(3) H. Parmentier Op. Cit. pp. 556 — 562 .

( kjokhen -modding ) của người tiền sử. Tuy miền Nam cùng
có nhiều còn -sò như ở Giồng Da , thuộc làng Bàn Tân Định ,
tỉnh Bạch Giá và ở giữa khoảng núi Sập và núi Ba Thủ . Nếu
là Còn số thì ngoài vỏ ốc , xương cả và thủ -vật phải lẫn cả
những dụng cụ thông thường như lưỡi búa đá , mảnh đờ

gốm bẽ vỡ . Nét kỹ thì đây là xương cả đồng chứ không phải
cá biều . Vậy có thể tin là nhiều năm qua cả tập trung ở đây ,
khi mùa khô tới cá bị chết vì nước cạn dần hay đột ngột
hoặc chết vi chất độc nào đó .
2/ − Muốn biết một cô vật đã xưa bao lâu , ngày nay

người là có thử dùng phương pháp thi-nghiệm bằng C14 đề
tìm ra tuổi của nó . Tuy nhiên muốn cuộc thí nghiệm đem lại
kết quả tốt đẹp cần áp dụng một số biện pháp phòng ngừa
như : Xấy khô ngay cổ vật khi mới đảo lên đề ngăn các giống
nấm , mốc bám vào sinh nở khiến cò - vật như tươi trẻ lại . Sau
đó cần bỏ vào bao nylon tránh không đề các chất hữu cơ như
mỡ , máu , nước mũi súc vật dính vào . Gần đây ở Centre des
Faibles Radio activités de Gif-sur-Yvette người ta đã dùng C14
đề tim tuổi của một mẫu võ so xuất xứ từ vùng Cai-Lậy và
được biết tuổi của chúng chừng 2.550 năm trước Thiên Chúa ,
Tuy vậy phương pháp này chỉ có giá trị đối với các vật có số
tuổi hàng ngàn năm thời và vẫn chưa thể xác định được
những sự sai biệt chừng vài trăm năm .
MỤC - LỤC PHÂN TÍCH KHẢO - CỔ TẬP- SAN SỐ 1–7
VÀ MUC- LUC CÁC BÀI TỪNG SỐ
MỤC LỤC THEO TÁC GIẢ
BỐ THUẬN & NGUYỄN KHẮC NGỮ
Histoire ancienne du Champa, 3, 197.
Thượng cô sử Chiêm thành [ Phụ lục I : Cô tháp linh tích . Phụ

lục II : Nguyên văn bài văn chữ Hán của Phan Thanh Giản , do
Bửu Cầm hiệu đính và chú thích ), 3 , 198-a35.
BỬU CẦM . Xem Bố thuận và Nguyễn Khắc Ngữ
Ưu và khuyết điềm của chữ Nôm , 1 , so - 6
Les avantages et les désavantages des caractères démotiques, 1 ,

65-70.
Điềm sách : Phan Chu Trinh , Giai nhân kỳ ngộ , do Lê Văn

Siêu bình giải và chú thích , 1 , 179-183 .
Điểm sách : Ngô Thì Sĩ , Việt sử tiêu án . Bản dịch của Hội Việt
Nam Liên lạc Văn hóa Á châu , 3 , 277-281 .
Điềm sách : Dương Văn An , Ó châu cận lục . Bùi Lương phiên
dịch , Hội Văn hóa Á châu xuất bản , 3 , a86-289 .
Điểm sách : Nguyễn Siêu , Phương đình dư địa chí . Bản dịch
của Ngô Mạnh Nghinh , 3 , 3o8-311 .
Lam bản cuốn Đoạn trường tân thanh của Nguyễn Du , 4, 5-26 .
Sources du Đoạn trường tân thanh (litt. Nouvelle voix des
entrailles déchirées ). Traduit par Trịnh Huy Tiến, 4, 27-51 .
CHEN CHING -HO ( TRẦN KÍNH HÒA ]
Mấy điều nhận xét về Minh hương xã và các cô tích tại Hội an ,
I, 1-20 ; 3, 7-40.
Some observations about the village of Minh hương and me
ments at Faifo ( Hội an ), Central Việt Nam , 1 , 31-33 ; 3.48.48 .
Điểm sách : Nguyễn Văn Tần , Nhật bản sử lược , Quyền 1 , Đ

281-286.
DANH sách đại biểu tham dự khóa Hội thảo Trung tâm Văn hóa
ASPAC, 6, 53-55.
| ĐẶNG PHƯƠNG NGHI ]
Tường trình về khóa Hội thảo đầu tiên của Trung tâm Văn hóa
Xã hội Á châu Thái- bình dương tại Hán – thành ( 18 -a3 / 5 / 1969 ) ,
6, 50-52.
DAY, Arthur Colin
Final consonants in Northern Vietnamese, 3, 89-108.
Những tử âm cuối cùng trong Việt ngữ , 3, 109.
ĐỖ TRỌNG HUỀ. Xem Đỗ Bằng Đoàn
ĐỖ VĂN ANH . Xem Schurhammer, Georg ; Teulières , R.

!
HÀ VĂN LIÊN
Viện Khảo Cô sau 14 năm hoạt động , 6, 188-1gr .
HỒNG LIÊN. Xem Lê Xuân Giáo
INSTITUT NATIONAL DE RECHERCHES HISTORIQUES, voir
aussi Viện Khảo Cô
Une mission de l'Institut National des Recherches Historiques
dans la province de Quảng nam, 1 , 167-169.
Quelques données biographiques, 2, 29-33.
La stèle du tombeau de l'empereur Minh Mang ( 1820-1840),
3. 111.
Les poésies du Musée de Huế, 3, 158.
Monuments et sites célèbres de la province de Sơn tây en 1952,
5, 209.
KHÂM định Đại Nam hội điền sự lệ . Nguyễn Đình Diệm dịch , 4
105-130.
<?
LÊ NGỌC TRỤ
Chữ quốc ngữ từ thế kỷ XVII đến cuối thế kỷ XIX , a, 113-16 .
L'écriture vietnamenne romanisée du XVIIe siècle jusqu'à la fin
du XIXe siècle, a, 137-141 .
LÊ PHỤC THIỆN. Xem Nguyên văn , phiên âm và dịch nghĩa
Điềm sách : Đường thi trích dịch , của Đỗ Băng Đoàn và Bùi
Khánh Đản . i , 188- go .
LÊ XUÂN GIÁO
Nguyễn Thượng Hiền với lời gọi hồn nước , 6, 8g -102.
LƯU QUỶ TÂN . Xem Nghiêm Thâm ; Trương Bửu Lâm ( Bà )
MAI THỌ TRUYỀN
Bảo vệ di sản văn hóa ở các nước hội viên ASPAC , 6, 56-6o
MINH NGHĨA
Điềm sách : Đại Nam nhất thống chi. Lạc tỉnh Nam Việt , do
Tu -trai Nguyễn Tạo phiên dịch , 3, 305-3o8 .
NGHIÊM THÀM
Sơ lược về các kho tàng chứa bảo vật của các vua Chàm , 1 ,
151-163.
Phúc trình việc đi tiếp nhận những tảng đá chạm tại trường tiêu
học Tam-hiệp, Quận Bến - tranh . Tỉnh Định tường , 3, 275 .
Rapport sur la réception des éléments architecturaux trouvés à
l'École Élémentaire de Tam- hiệp , district Bến trunh, province
Định tường, 3 , 376 .
Điêm sách : R.Y. Lefebvre-d'Argencé , Les céramiques à base

chocolatée au Musée Louis Finot à Hanoi , 3, 317-324.
NGHIÊM THẦM và LƯU QUÝ TÂN
Tờ trình v / v . đi xem công tác xây cất hai ngôi đền tại Kalong
( quận Phan - lý.Chàm tỉnh Bình thuận ) và ngôi đền tại Sopma
dronhay quận Đơn dương , tỉnh Tuyên đức) đề chứa bảo vật
của các vua Chàm và ghé thăm các tháp Po Dam , tháp Phổ
229
Rapport d'une mission de l'Institut de Recherches Historiques sur
la construction des temples - musées à Kalong ( district de Phan
lý - Chàm , province de Bình - thuận ) et à Sopmadronhay ( distric

de Đơn dương [ Dran ] province de Tuyên đức) pour la conser
vation des trésors des rois Cham , 3, 254.
NGUYỄN văn, phiên âm và dịch nghĩa bài văn bia tại lăng vua
Gia Long , Lê Phục Thiện dịch , 1 , 123-137.
NGUYÊN văn, phiên âm và dịch nghĩa bài văn bia tại lăng vua Minh
Mạng [ Lê Phục Thiện phiên âm , dịch nghĩa và chú thích ],
3. 112-157.
Phụ lục : Một bài thơ Để hệ và mười bài Phiên hệ
NGUYỄN BÁ LĂNG
Phúc trình về việc đi tiếp nhận những khâu súng cồ và xem
xét một ngôi mộ cô bằng đá ở tỉnh Long khánh , 3, 271 -a73 .
Sommaire ; Rapport sur la visite du monument mégalithique de
Xuân lộc et la réception d'un canon en fonte trouvé dans la

province de Long khánh , 3 , 274 .
Les musés du Sud Vietnam, 4, 181-187.
Danh thắng cô tích tỉnh Sơn tây năm 1952, 5 , 2o8-306.
Sắc thái kiến trúc phật giáo Việt Nam , 7, 58-105 .
Sommaire : Architecture bouddhique du Nord Viet Nam à l'époque
des occupations chinoises, p.57
NGUYỄN ĐĂNG THỤC. Xem Nguyễn Khắc Kham ; Pelliot ( Paul) ;

Vivekananda ( Swami )
Nguyễn Cư Trinh với tư tưởng « Trung đạo » (1715-1767 ) ;
bối cảnh xã hội chánh trị đất Thuận hóa đầu thế kỷ XVII
[La pensée synthétique Trung đạo (Voie juste) de Nguyễn

Cư Trinh (1715-1767 ) ], 5 , 16-78 .
Nguyên lý và mục tiêu của ASPAC , 6 , 3-28 .
Thế quân bình văn hóa Việt- Nam 6, 9-17
equ Viet cul 28-

Bản phúc trình về việc tham dự khóa Hội thảo do Trung tâm
Văn hóa ASPAC tổ chức tại Séoul từ 19 đến 23-5-1969 , 6,
45-49.
Phật học Giao châu với sách • Lý hoặc luận ° của Mẫu Bác ,
6, 103-126 .
Hai trào lưu di dân Nam tiến , 6, 162-18 .
Hùng vương với ý thức dân tộc . 7. 3-2 .
Sommaire : Hùng vương at la conscience vietnamienne , p.5 .
Đại quan tư tưởng thời đại nhà Trần (1225-1400 ), 7, 209 349 ,
Sommaire Coup d'oeil sur la pensée de la dynastie vietnamienne

des Tran ( 1225-1400), p. 209.
NGUYỄN ĐÌNH DIỆM . Xem Khâm định Đại Nam hội điền sự lệ
NGUYỄN ĐÌNH HÒA
Điêm sách : Lê Văn Lý , Le parler vietnamien , 2. 207-215 .
NGUYỄN KHẮC KHAM
Khảo cứu văn hóa Việt Nam có quan hệ với khảo cứu văn hóa Á
châu như thế nào ? 4, 131-136 .
Vietnamese studies and their relationship to Asian studies, 4,

137-180.
Cò điền học Trung hoa ở Việt Nam xưa ; cuộc tiếp xúc quá khứ
của nó vào tư tưởng và văn học Việt Nam , 7, 107-137.
Sommaire : Impact de la culture chinoise sur la pensés et la littéra

ture vietnamienne , p.107 .
Chinese classical studies in old Vietnam ; their past impact upon
Vietnam thought and literature , 7 , 139-168.
NGUYỄN KHẮC NGỮ. Xem Bổ Thuận
NGUYỄN KHẮC XUYÊN
Sưu tầm tài liệu cô tại Âu châu , 1 , 139-149 .
Giáo sĩ A - lịch - sơn Đắc Lộ với chữ quốc ngữ , 2, 75-107 .

Le Père Alexandre de Rhodes et la romanisation de la langue viet
namienne, a, 108-112.
Giáo sĩ Đắc Lộ với công việc xuất bản a, 183-194 .
Le Père de Rhodes et l'édition de ses oeuvres, 2, 195-196.
NGUYỄN VĂN LUẬN
Góp phần nghiên cứu về tín ngưỡng của người Chàm , 5, 8r - 110
Sommaire : Croyances religieuses chez les Chams, p. 79.
Vua Po Romé trong lịch sử và tín ngưỡng của người Chàm , T

177-197
Sommaire : Étude historique sur l'histoire du roi Cham Po Romés

et sur les pratiques religieuses des Chams, p.177.
PELLIOT, Paul
Mẫu tử , hay * Lý hoặc luận ” . Nguyễn Đăng Thục dịch , 7, 27-55 .
Sommaire : Meou tseu ou Li hou lun, p.27..
-PHẠM ĐÌNH KHIÊM
Đi tìm địa điểm và di tích hai thành cô Quảng nam và Phủ yên
đầu thế kỷ XVII , 1 , 71-96 .
A la recherche de l'emplacement et les vestiges des deux anciennes
citadelles de Quảng nam et Phú yên au début, du XVIIe siècle,

1
1, 97-104.
Xã hội Việt Nam thế kỷ XVII dưới mắt Giáo sĩ Đắc Lộ , 2, 37-68 .
La société vietnamienne au XVIIe siècle sous les yeux d'Alexandre

de Rhodes , 2, 69-74.
PHAN THANH GIẢN . Xem Bổ Thuận và Nguyễn Khắc Ngữ
SAURIN , E.
Un site archéologique a Dầu giây (Province de Long khánh , Sud

Việt Nam ), 4, 90-101 .
Tóm lược : Một di tích khảo cô tại Dầu giây ( Tỉnh Long khánh ,
Nam Việt Nam ), tr . 102- I04 .
SCHURHAMMER, Georg
Nền văn chương công giáo về Phanxicô Xaviê tại Việt Nam . Đỗ
Văn Anh và Trương Bửu Lâm dịch , 2, 143-177 .
La littérature sur Saint Francois Xavier, 178-181.

SỞ CUỒNG
Sự quan hệ của Bác có Học viện đối với văn hóa nước ta
[Rapport entre l'étude de la culture vietnamienne et l'École
française d'Extrême-Orient], 5,7-14.
TẠ QUANG PHÁT
Điềm sách : Lê Ngọc Trụ , Việt ngữ chính tả tự vị , a, 227
Điềm sách : Hửa Thận , Thuyết văn giải tự , do Đoàn Ngọc Thi
chú thích , 3, a89 - a96 .
Quốc huỷ của triều Nguyễn , 4 , 52-69 .
Interdits concernant les noms impériaux sous le règne des

Nguyễn. Traduit et remanié par Trịnh Huy Tiến , 4, 70-85 .
Từ Dụ hoàng thái hậu [La reine-mère Từ Dụ, 5, 123-908 .
Cây đào , 6, 75-82 .
Kinh Thi đã cứu gỡ cụ Lê Quý Đôn , 6, 83-88 .
TEULIÈRES, R.
L'avenir du cotonnier au Sud Viet Nam, 3, 45-82.
Tương lai cây bông vải tại Nam Việt . Đỗ Văn Anh tóm tắt,
3, 83-88.
TRẦN ANH
La station érigée, 4, 86-89.
TRẦN HỮU THỂ
Lời giới thiệu , I , III .
TRẦN THỊ NGỌC DIỆP
Một ngôi đình miền Nam [Ua đình (maison communale ) du

Sud Vietnam ], 5. II -192 .
Những vị thánh của tín ngưỡng đồng bóng , 6, 6r - 74 .
Tín ngưỡng đồng bóng , 7, 169-176 .
Sommaire : Les croyances médiumniques, p.169
TRẦN VĂN TỐT
Activités de l'Institut de Recherches Archéologiques [du]

Viet Nam : le Musée National de Saigon , 6, 184-187.
Ale, Tatas da
TRỊNH HUY TIẾN. Xem Bửu Cầm ; Tạ Quang Phát
TRƯƠNG BỬU LÂM . Xem Schurhammer , Georg
Lời tựa . 1 , V.VI.
Vài nhận xét về thời hiện đại trong Việt sử , 1 , 34-44 .
Quelques réflexions sur la période contemporaine dans l'histoire

- du Việt Nam , 1 , 45-49 .
Điểm sách : Hồng đức thiện chính thư . Nguyễn Sĩ Giác dịch ,
1, 184-186 .
Điềm sách : Ngô Thời Chí , Hoàng Lê nhất thống chí. Bản dịch
của Ngô Tất Tố , 1 , 186 .
Điểm sách : Thanh Lãng, Biểu nhất lãm văn học cận đại (1862
1945 ) Tập 1, 1 , 187–188 .
Vài lời phi lộ , 2 , 7-13.
Avertissement, 2, 15-18.
En guise d'introduction, 2, 19-23.
Điểm sách : Giáo sĩ Đắc Lộ với tác phẩm quốc ngữ đầu tiên , tái
bản trọn cuốn Phép giảng tám ngày , của Alexandre de Rhodes , do
André Marillier sao lục , chú thích và lập bảng tham chiếu , a,
216-222.
Điểm sách : Phan Phát Huồn , Việt Nam giáo sử, 2, 245-246 .
Điểm sách : Nguyễn Hồng, Lịch sử truyền giáo ở Việt Nam ,

2, 246-247.
Điềm sách : Nguyễn Hữu Trọng , Les origines du clergé viet

namien, 2, 247-248.
Điểm sách : Durand (M. ), Les impressifs en vietnamien , 2 ,

249-256.
Điểm sách : Huỳnh Khắc Dụng , Sử liệu Việt Nam , 3 , 296-301 .
Điểm sách : Nguyễn Huyền Anh , Việt Nam danh nhân tự điền .
3. 301-305.
Điểm sách : Thái Văn Kiêm , Cố đô Huế , 3, 382 .

Kole
Dièm sách : Adkins, E.H., A sudy of Montagnard names in Viet
nam, 3, 314-315 .
Điểm sách : Thái Văn Kiêm , Đất Việt trời Nam , 3, 315.
Điềm sách : Michigan State University , What to read on Viet

Nam , 3, 315-317.
Điềm sách : Đại học Văn khoa . Annales de la Faculté des Lettres
de Saigon.
niên khóa :958-1959 , 4 , 188-191 .

niên khóa 1959-1960 , 4 , 19a 191 .
Điềm sách : Trần Văn Khê. La musique vietnamienne traditionnelle .

4. 191-196.
Điểm sách : Đỗ Bằng Đoàn và Đỗ Trọng Huề , Việt Nam ca

trù biên khảo , 4 , 196-197.
TRƯƠNG BỬU LÂM (Madame )
Une mission de l'Institut de Recherches Historiques dans le

Centre Việt Nam , 3, 266–270 .
TRƯƠNG BỬU LÂM ( Bà ) và LƯU QUÝ TÂN
Tờ trình về cuộc đi khảo sát của Phái đoàn Viện Khảo Cô từ

ngày 21.7.196o , 3, 255-a65 .
TÙNG SƠN
Điểm sách : Phạm Đinh Khiêm , Người chứng thử nhất ; lịch sử
tôn giáo , chính trị miền Nam đầu thế kỷ XVII , x , 183-184 .
VĨ HƯƠNG ( Cư sĩ )
Điểm sách : Đào Đăng Vỹ, Việt Nam bách khoa tự điền , 2 ,
223-226.
VIỆN KHẢO CÒ
Thoại Ngọc Hầu , 1, 105-122 .
Phái đoàn Viện Khảo Cò đi quan sát tỉnh Quảng nam , s , r64-166 .
Hai bài thơ bí ẩn dưới thời vua Thiệu Trị, 1 , 170-172 .
Phần hành chánh , x , 173-178 .

VIỆN KHẢO CÒ (tiếp )
Các tác phẩm của giáo sĩ Đắc Lộ . Oeuvres du Père Alexandre de

Rhodes, 2, 34-35.
Hoạt động thường xuyên của Viện Khảo Cò trong tháng 5 năm
1961 , 2, 197-205.
Thi châm , văn khắc hay khảm trong Viện Bảo tàng Huế , 3,
159-196.
Hoạt động thường xuyên của Viện Khảo Cô trong tháng 3 năm
1962, 3, 237-243.
Vài lời nói đầu , 4, 3 .
Hoạt động của Viện Khảo Cò trong năm 1971 [ Những lưỡi búa
đá thời tiền sử tại di chỉ bên sông Đồng nai, Gia định
-
Cuộc quan sát một số cô tích miền Nam ), 7, 199-207 .
Les activités de l'Institut de Recherches archéologiques depuis le
début de l'année 1971 [ Les haches en pierre des temps préhisto

riques - Visite de quelques monuments historiques du Sud Viet
nam]
VIVEKANANDA, Swami
Tư tưởng Ấn độ hiện đại ( Ấn độ học) . Dịch theo . My Master
( Sư phụ ) [bởi ] Nguyễn Đăng Thục , 6 , x27-16t .

MỤC LỤC THEO ĐỀ TÀI
Các đề tài quan trọng , thường có nêu trong nhan đề, được kèm theo
tên tác giả và số trang toàn bài, ngược lại với các đề tài phụ chỉ có số tập
san và số trang riêng biệt không thôi.
Cỡ chữ thường được dành cho đề tài, chữ nghiêng cho tên sách và
chữ hoa cho tên người .
Ấn -độ học : Vivekananda (Swami), 6, 127-16t .

Aquila : 2, 54
Aspac (Asian Pacific Community ) : Danh sách đại biểu ... 6, 53-53 :
Đặng Phương Nghi, 6, so-52 ; Mai Thọ Truyền , 6, 56-60 ;
Nguyễn Đăng Thục , 6, 3-8 ; 6 , 45-49 .
Austro-Asiatic cultures : 4, 155-166.
Bác cò học viện : Sở Cuồng , 5 , 7-14 .
BỈNH ( Philiphê) : 2, 122-123 , 153-177.
Bông vải : Teulières , R. 3. 83–88 .

Ca ban, 3, 259.
Cacciam : 2, 46-48
Cacho/Chece : 2, 48
Calambouc 2, 54
CẢNH DỊ : 7, 339-340 .
CAO BIỀN : 5, 240

Caractères démotiques : Buru -Căm, 1, 65-70. -2, 16-17.
Chàm : Nguyễn Văn Luận , 5, 79 -no ; 7, 177-197 ; Nghiêm Thầm ,

1 , 151-163 ; Nghiêm Thàm và Lưu Quý Tân , 3, 245-253 ;
Trương Bửu Lâm (Mme ) , 3, 266-270 ; Trương Bửu Lâm (B )
và Lưu Quý Tân , 3 , 257-a6s .
Champa : Bổ Thuận và Nguyễn Khắc Ngữ , 3, 197 .
Chánh lộ : 3 , 260
CHẾ BẰNG NGA : 1 , TỐI - 162.
Chiêm thành : Bổ Thuận và Nguyễn Khắc Ngữ , 3 , 198-235 . -

6, 168-176.
Chiên đàng : 3 , 258-260

Chiêu quốc hồn : 6, 98 - roa .
Chinese classical studies : Nguyễn Khắc Kham , 7 , 139-168 .

Choa Racham ( làng) : 1 , 159-160.
CHU VĂN AN : 7, 28o – 288 ; 7 , 347-348 .

Chư phiên chỉ : 1 , 2,
Chùa Cả : 5 , 249-234
Chùa Dâu : 7, 72-76
Chùa Mía : Xem Sùng nghiêm tự

Chùa Thầy : 5 , 242-248 .
Ciam : 1 , 73 , 80-81
Citadelles : Phạm Đình Khiêm , 1 , 97 - I04 .
Cô tháp lịnh tích : 3, 212-224 .

Cô tích liệt hạng : 3, 202 .
Cochinchine : 2, 41 •
Cộng đồng Á châu Thái bình dương . Xem Aspac

Cotonnier : Teulières, R., 3, 45-8a.
Dầu giây : Saurin, 4, 9o - 91 .
Di sản văn hóa : Mai Thọ Truyền , 6, 56-6o .
Dòng Tên : a, 144-164
ĐẮC LỘ : Nguyễn Khắc Xuyên, a, 75-807 ; 3 ,

183-194 i
Trương Bửu Lâm , a, 7-13 ; Viện Khảo Cô , 2, 34-28 ;
2, 34-35. - 2, 113-124.
Đại Nam thực lục chính biên ở Khâm định Đại Nam hội điền sự 1 ,
4, 105-130..
Đại Việt sử ký : 2, 202-203
Đại Việt sử ký toàn thư : 2, 203 -204 .

ĐẶNG DUNG : 7, 339-341 .
Đàng trong : 2 , 44-55 .
Đàng ngoài : 4, 55-65

, 6 , 75-82 .
Để hệ nhà Nguyễn : 3, 152
Điềm sách :
ADKINS, F. H. A study of Montagnard names in Vietnam (Trương

Bửu Lâm ) , 3, 314-315 .
Đại học Văn khoa . Annales de la Faculté des Lettres de Saigon .

Niên khóa 1958-1979 ( Trương Bửu Lâm ), 4 , 188-19t.
Niên khóa 1959-196o (Trương Bửu Lâm ), 4 , 190-197.
Đại Nam nhất thống chỉ. Lục tỉnh Nam Việt (Minh Nghĩa ), 3,
305-308.
ĐÀO ĐĂNG VỸ , Việt Nam bách khoa tự điên (Vi Hương ) , a ,

223 - 226.
ĐỖ BẰNG ĐOÀN VÀ ĐỖ TRỌNG HUỀ, Việt Nam ca trù biên
khảo ( Trương Bửu Lâm ), 4, 196-197.
ĐỖ BẰNG ĐOÀN và BÙI KHÁNH ĐẢN, Đường thi trích dịch
(Lê Phục Thiện ) , x , 188-19 .
DƯƠNG VĂN AN , Ô châu cận lục (Bửu Cầm ), 3, 286-289 .
DURAND. M , Les impressifs en vietnamien (Trương Bửu Lâm ),
2, 249-256.
GIÁO SĨ ĐẮC LỘ với tác phẩm quốc ngữ đầu tiên (Trương Bửu
Lâm ), 2 , 216-222 .
HỒNG đức thiện chính thư ( Trương Bửu Lâm ), : , 184-186 .
HUỲNH KHẮC DỤNG, Sử liệu Việt Nam ( Trương Bửu Lâm ),
2, 296-301.
HỨA THẬN, Thuyết văn giải tự (Tạ Quang Phát) , 3, a8g- a96 .
LÊ NGỌC TRỤ , Việt ngữ chính tả tự vị (Tạ Quang Phát ), a ,

227-244.
LÊ VĂN LÝ. La parler Vietnamien (Nguyễn Đình Hòa) , a. 207-215 .
LEFEBVRE- D'ARGENCÉ, R.Y. Les céramiques a base chocolatée
au Musée Louis Finot (Nghiêm Thầm), 3, 317-324 .
MICHIGAN Seale University , What to read on Viet Nam ( Trương

Bửu Lâm ) , 3, 315-317 .
NGÔ THỜI CHÍ, Hoàng Lê nhất thống chí ( Trương Bửu Lâm
NGÔ THÌ SĨ , Việt sử tiêu án ( Bửu Cầm) , 3 , 277-28r.
NGUYỄN HỒNG, Lịch sử truyền giáo ở Việt Nam ( Trương Bửu
Lâm ), a, a46-247 .
NGUYỄN HUYỀN ANH , Việt Nam danh nhân tự điền ( Trương

Bửu Lâm ), 3, 301-305 .
NGUYỄN HỮU TRỌNG , Les origines du clerge vietnamien
( Trương Bửu Lâm), 2, 347-248 .
NGUYỄN SIÊU, Phương đình dư địa chỉ (Bửu Cầm) , 3 , 308.311 .
NGUYỄN VĂN TẦN, Nhật bản sử lược , 1 (Chen Ching -ho ), 3

281-286.
PHẠM ĐÌNH KHIÊM , Người chứng thứ nhất (Tùng Sơn ) , t

183-184.
PHAN CHU TRINH, Giai nhân kỳ ngộ (Bửu Cầm ), 1, 179-183 .
PHAN PHÁT HUỒN , Việt Nam giáo sử (Trương Bửu Lâm ), 3 ,
245-246.
THÁI VĂN KIỀM , Cố đô Huế ( Trương Bửu Lâm ) , 3, 312 .

Đất Việt trời Nam ( Trương Bửu Lâm ), 3, 385 .
THANH LÃNG , Biểu nhất lãm văn học cận đại (x86a -1945) . Tập
I (Trương Bửu Lâm) , I , 187188.
TRẦN VĂN KHÊ , La musique vietnamienne traditionnelle ( Trương
Bửu Lâm ) , 4, 191-196 .
VƯƠNG HỒNG SẴN, Saigon năm xưa ( Trương Bửu Lâm ), 3
313-314.
Đình : Trần Thị Ngọc Diệp 5 , III.122.– Nguyễn Bá Lăng , y (Cô đô :

5 , aaa ; Đa phúc : 5, rất ; Phùng thượng 1 g , area }
Sài khẻ : 5, gai ; Thụy Khê15, ma
Định Tường : Nghiêm Thâm , 3 , 975-276 .
Đoạn sơn (Vân đồn) : 1 , 2.
Đoạn trường tân thanh : 4, Sao .

ĐỖ MỤC : 6, 78 .
Đông dương ( Quảng nam) 3, 260 .

Đồng bóng : Trần Thị Ngọc Diệp , 6, 61-74 ; 7 , 169-176 .
École française d'Extrême-Orient. Voir Bác cò Học viện
Faifo , 1 , 31-33 ; 3, 41-43 .
GIA LONG : Nguyên văn, phiên âm ... T , 193-137.
Giao châu : Nguyễn Đằng Thục , 6, 103-126 .
Hạ mai ( đảo) : 1 , 2,
Hải phổ ( Faifo ) : a . 45 .
Hán học : Nguyễn Khắc Kham , 7, xo7-137 .
Hát môn ( đèn ) : 5, 225-226 .
Hậu sanh (làng) : T , 161-163 .
Hiểu lăng ( bia )
Histoire du Việt Nam : Trương Bửu Lâm , 1 , 45-49 .
HỒ NGUYÊN TRỪNG : 7, 331 332
HỒ QUÝ LY : 7 , ata. 327-337.
Hòa lai : 3 , 257-a58.

Hoa nam (cuối Minh Thanh ) : 1 , 13-17.
HOÀNG KẾ VIÊM : 5, 190.
Hội an : 1 , 1-3o, r65 ;.2, 44-45 ; 3, 7-40 .

Hồi văn : Viện Khảo Cô , t , 170-172 .
HÙNG VƯƠNG : Nguyễn Đăng Thục, 7 , 5-25 .
HUYỀN TRẬN ( Công chúa ) : 6, 19-20 .
Hưng thạnh : 3 , a58 .

Hữu đức (làng) : 1 , rốt − 163 ; 3, 257 .
Ile de Sangliers ; 1 , 2.
Institut National de Recherches Historiques. Voir : Viện Khảo Cô

Interdits (noms impériaux) Tạ Quang Phát, 4, 70-85.
JOẢO KETLAM : a, 151-153 .
Kalong ; 3, 248.
Kt minh thập sách : 7, 317-296 .
Kemoy : 2, 43.
Khảo cô tập san : Trần Hữu Thế , I , III ; Trương Bửu Lâm ,
i . V.VI ; Viện Khảo Cô , 4. 3.
Khương mỹ, 3, a58.
Kiến trúc Phật Giáo : Nguyễn Bá Lăng , 7, 57-105 .

Kluang moh-Nai : 3, 256.
Kut : 5, 83-91 ; 7, 197.
Kỵ huý tên vua : Tạ Quang Phát , 4 22-69 .

LÂM THIÊN HẬU : 3 , 235.
LÊ CẢNH TUÂN ( Tử Mưu ) : 7 , 337-339,
LÊ QUÝ ĐÔN : Tạ Quang Phát , 6, 83-78 .

Lễ chém trâu (Ngap Kubao ) : 5 92-109 .
Lịch sử Việt Nam : Trương Bửu Lâm, 1 , 34-44 .

LIỄU HẠNH : 3 , 235 ; 6, 62-70 .
Lơ bui ( làng ) : 1 , 157-159.
Long an ( điện) : 3, 159 ,

Long khánh : Nguyễn Bá Lăng , 3, 271-273 ,
Lưỡi búa đá : 7 , 201–202 .
LƯU THẦN , NGUYỄN TRIỆU : 6, 8r- 8a .
Lý hoặc luận : Nguyễn Đăng Thục, 6 , ro3-126 : Pelliot (Paul) ,

7,27-55.
MẠC (nhà) : a, 42-43 , 6o - 6r .

MẠC ĐĨNH CHI : 7, 288 ac6 .
MAJORICA (Girolamo) 2, 148-153.
Mân Việt : 3 , 235
MẪU BÁC : Nguyễn Đăng Thục , 6, 1o3-196 ; Pelliot (Paul) ,
7,27-55.7, 62-94.
Mẫu Thoải (Thủy) : 6, 72-73

Mi sơn : 1 , : 65.
Minh hương xã : Chen Ching -Ho , * , 1-30 ; 3, 7-4o ; ( English )

1, 31-33 ; 3, 41-43.
MINH MẠNG : Nguyên văn, phiên âm... , 3 , xia- 157 ; (English ),

3, 111.
Mộ cồ : 3, 271-273.
Mông Cò (giặc) : 7, 26o 265.

Musée Chàm (Đà nẵng) : 3. 268 ; 4, r83-484 .
Musée de Hué : Institut de Recherches Historiques , 3, 158. ―
3, 268-270 ; 4, 181-183. ·
Musée National de Saigon : Trần Văn Tốt , 6, 184-187 .··

4, 184-186.
Musées du Sud Vietnam : Nguyễn Bá Lăng, 4, 18t - r87.
Nam giao ( Tế) : a, 57
Nam tiến : Nguyễn Đăng Thục , 9 , 16a -18g . - 5, 23-39,

Nôm (chữ ) : Bửu Căm , 1 , 50-60
Ngap Kubao : 5 , 9a - 109 .
NGỌC ĐỈNH : a-49 .
NGỌC LIÊN : 2, 48-49.
Ngôn ngữ Việt Nam . Xem Caractères démotiques , Nôm , Quốc
ngữ , Vietnamien (langue ).

NGUYỄN BIỀU : 7, 341-346 .
NGUYỄN CƯ TRINH : Nguyễn Đăng Thục , 5 , 16-78 . ----
6, 182-183.
NGUYỄN HOÀNG : 2 , 43 , 47 .
NGUYỄN HUỲNH ĐỨC (lăng ) : 3, 202-203 .
NGUYỄN THỊ BÍCH CHÂU : 7 , 317-326 .
NGUYỄN THƯỢNG HIỀN . Lê Xuân Giáo , 6 , 89-102 .

NGUYỄN TRI PHƯƠNG : 5 , 191 .
NGUYỄN VĂN TƯỜNG : 5, 194-202 .
Nhân chủng học hình thề : Trần Anh , 4, 86-89 .

Nouvelle voix des entrailles déchirées : Biru Cầm , 4, 27-51.
Ông Năm Dinh : 6, 74 .

Pan Thieng (làng ) : 1 , 159.
PHẠM ĐĂNG HƯNG (lăng) : 3, 204 ; 5, 125 .

- (gia phả ), 1 , 165.
PHẠM NGŨ LÃO : 7, 276-277.–
PHAN SÀO NAM : 6 , ga - g8 .
Pháp Vân (chùa ) : 7, 72-76 .

Phật giáo : 6, IO3 - I26 ; 7, 57-105 .
Phiên hệ : 3, 153.
Phố hài ( Tháp ) : 3 , 245 ; 3 , 253-256 .

Phổ Khách : 1 , 8-13 .
Phong thủy (thuật ) : 7, 9o- 93 .
Phủ : Lương ngọc tất danh sanh , 6 , 22-23 .

Phú yên : 1 , 84-96 .
Phùng thượng : ( làng), 5 , 227 ; (đình ), 5, 221-222.
PIGNEAU DE BÉHAINE : 2, 124-126.
PO DAM : 3, 247-248 ; 3, 257 .
PO KLUANG/KLONG GARAI, 1, 162-163 ; 3, 257.

PO NAGAR : 1 , 163 ; 3, 258-259.
PO NROP 16-212 .
PO ROMÉ : Nguyễn Văn Luận , 7, 177-197.- 1, TỐI -163 .
PO SIÊM PATAO : 3, 256 .
Pulluciampello : 2, 46.
Quambin ( Quảng bình) : 2, 47 .

Quanghia (Quảng nghĩa ) : 2 , 47
Quan lớn Tuần Tranh : 6, 73-74
Quan Thế Âm : 3, 235 .
Quảng Nam : Institut de Recherches Historiques : 1 , 167-169 ; -
Phạm Đnh Khiêm , 1 , jr - 84 , 89-96 ; Viện Khảo Cô , t,

164-166.
Quinhin (Qui nhơn ) : 2, 47.
Quốc ngữ : Lê Ngọc Trụ , 2 , 113-196 , Nguyễn Khắc Xuyên , 2 ,
75-107.
RAMAKRISHNA PARAMAHAMSA : Vivekananda (Swami), 6,
127-161.
RHODES (Alexandre de) : Institut National de Recherches Histo
riques , a, a9-33 . Nguyễn khắc Xuyên , a, xo8- rza ; a , 195-196 ,

Phạm Đình Khiêm , a , 69-74 ; Trương Bửu Lâm , a , 19-23 .
Ranran (Đà ràng ) : 2 47 .
Sãi vãi : 5 , 54-78 .

Sino- vietnamien : 2, 16.
Société vietnamienne (r7* s) : Phạm Đình Khiêm , 2 , 69-74–6, 31-34 .
Sơn Tây : Nguyễn Bá Lăng , 5 , 209-306 .

Sopmadronhay : 1 , 153–156 ; 3, 249-253 .
TABERD : 2, 126-130.
Tân hóa đạo : 5, 190 ,

Thanh chiêm : 1 , 7-84 .
Thành cô : Phạm Đình Khiêm , 1 , 71-96 .

5, 214. - ( Sơn Tây ) ,
5, 214.
Tháp (ở Đông Á ) : 7, 8r-89.
Tháp ( ở Việt Nam) : 7, 89 -go .
Thập tháp : 3, a58 .
Thi cử ( Trần) : 7, 308-510 .
Thiên chúa giáo : Schurhammer , 2 , 143-17 ) .

Thita
iCái Tử trên kỷ (Phan Than Giả ) .
THOẠI NGỌC HẦU : Viện Khảo Cô , t , rog- 122 . - ( lăng ), 3 ,
205-207.
THÔI HỘ : 6, 77 .
Thứ tịch công giáo : Nguyễn Khắc Xuyên , 1 , 139-149 . - 2,

148-: 77.
Thư viện Viện Khảo Cò (Sách Hán -Việt) : 2, 199-204

Thuận đông : 3 , 256 .
Thuận hóa : 5 , 16-19 .
Thủy chiến Việt -Hòa lan (1644) : 2, 50-52 .

Thượng mai (đảo ) : : , 2.
Thương mại Việt-Nhật : 1 , 10-12 ; 3, 37.

Tịnh mỹ : 1 , TỐI ; 3 , 256 .
TÔN THẤT THUYẾT : 5, 194-302 .
TRẦN ( nhà) : Nguyễn Đăng Thục , 7, 209-349 .
TRẦN NHÂN TÔNG ( 1279-1293 ) : 7, 250-26t .
TRẦN NHẬT DUẬT : 7, a78 - a79 .
TRẦN QUANG KHẢI : 7, 277-278 .
TRẦN QUỐC TUẤN : 7, 266-277 .
TRẦN THÁI TÔNG : 6, 17-19 : 7 , 223-246 .
TRẦN THÁNH TÔNG : 7, 246-250 .
TRẦN THỦ ĐỘ ; 7, 214-324 .
TỪ DỤ (Hoàng thái hậu) : Tạ Quang Phát . 5, xay 208 .
Tự vị song ngữ : a, 132-133 .
Tunquin 2, 40.
Turon : 2, 46.
Tuy tịnh : 3 , 257 .
TỲ NI -ĐA -LƯU -CHI (Thiền phái) : 7, 63-69 , 96-101 .
Văn chương công giáo : Schurhammer (Georg) , 2, 143-17 ?.
Văn hóa Đông Nam Á : 4, 13I - 134.
Văn hóa Việt Nam : Nguyễn Đăng Thục , 6 , 9-27 ; Nguyễn Khắc
Kham , 4, 131-136 ; Sở Cuồng , 5, 7.14 . - 2,65-67.

Văn miếu (Sơn Tây) : 5, rg-120.
Vân đồn : I I.
Viện bảo tàng : (Đà nẵng), x , 164 ; 3, 260-262 ; 5, to ; (Hà nội), 5 ,
ro - 11 ; ( Huế), 3 , 261-265 ; 3, 159-196 ; (Saigon ), 5, to ; 6, r8q

187.
Viện Khảo Cồ : 1 , 173-178 ; a, 197-205 ; 3, 237-243 ; 6 , 188-191 ; 7,

199-207.
Vietnamese culture : Nguyễn Đăng Thục, 6 , 28-44 .
Vietnamese language : Day ( Arthur Colin), 3 , 89-108 .
Vietnamese studies : Nguyễn Khắc Kham , 4 , 137-18o .
Việt ngữ : Day ( Arthur Colin ) , 3 , xo9 .
Vietnamien ( écriture romanisée) : Lê Ngọc Trụ , 2, 137-141.
Vietnamien (langue) : Trương Bửu Lâm , 2, 15-18.
Vietnamien (langue romanisée) : 2, 22-23 , 2, 108-112.
VÔ NGÔN THÔNG ( thiền phái ) : 7 , 100-105 .
VŨ PHẠM HÀM : 6 , go - 9t .
VŨ TRỌNG BÌNH : 5, 191 .
Xã hội Việt Nam ( thế kỷ 17) : Nguyễn Đăng Thục 5 , 16-17 ;
Phạm Đình Khiêm, a, 37-68 ; (Cơ cấu xưa) , 6, 20-21.
XÁVIÊR ( Phanxicô ) : Schurhammer ( Georg ), 2, 143-177
XAVIÊR (Saint François) : Schurhammer (Georg), 2, 178-181.

MỤC LỤC THEO SỐ
Số 1 ( 1960 )
Trong
Trần Hữu Thế Lời giới thiệu [ II ]
Trương Bửu Lâm Lời tựa

[V-VI]
Chen Ching-ho Mấy điều nhận xét về Minhhương

xã và các cô tích tại Hội- an I
Some observations about the village
of Minh hương and monuments at

Faifo ( Hội an) , Central Việt Nam 31
Trương Bửu Lâm Vài nhận xét về thời hiện đại trong
Việt sử 34
Quelques réflexions sur la période

contemporaine dans l'histoire du
Việt Nam 45
Bửu Càm Ưu và khuyết điêm của chữ Nôm 50

Les avantages et les désavantages des
caractères démotiques 65
Phạm Đình Khiêm Đi tìm địa điểm và di tích hai thành
cò Quảng Nam và Phú Yên đầu thế

kỷ XVII 71
A la recherche de l'emplacement et
des vestiges des deux anciennes cita
delles de Quảng nam et Phủ yên au
début du XVIe siècle 97
Viện Khảo Cô Thoại Ngọc Hầu 105
NGUYỄN văn, phiên âm và dịch nghĩa bài văn bia tại lăng
vua Gia Long , Lê Phục Thiện dịch 123

Nguyễn Khắc Xuyên Sưu tầm tài liệu cô tại Âu châu
I.R.H
Rapport sur les trésors Chams
150
Nghiêm Thảm Sơ lược về các kho tàng chứa bảo vật
của các vua Chàm
151
Viện Khảo Cả Phái đoàn Viện Khảo Cò đi quan sát
cồ tích tỉnh Quảng nam
Institut National 164
Une mission de l'Institut National
des Recherches
des Recherches Historiques dans la
Historiques
province de Quảng nam
167
Viện Khảo Cổ Hai bài thơ bị ăn dưới thời vua
Thiệu Trị
170
Phần hành chính
173
ĐIỂM SÁCH
PHAN CHU TRINH , Giai nhân kỳ ngộ ( BỬU CẦM
PHẠM ĐÌNH KHIÊM , Người chứng thứ nhất ( TÙNG SƠN ) 179
183
Hồng Đức Thiện chính thư (TRƯƠNG BỬU LÂM )
184
NGÔ THỜI CHỈ, Hoàng Lê nhất thống chí ( T.B.L )
184
Đường thi trích dịch (LÊ PHỤC THIỆN )
THANH LÃNG , Biều nhất lãm văn học cận đại ( 1862-1945) , 188
Tập 1 ( T.B.L )
187
Số 2 ( 1961 )
Trương Bửu Lâm

Vài lời phi lộ
7
Avertissement
15
En guise d'introduction
19
Viện Khảo Cở
Vai nét tiêu sử
I.R.H. 24
Quelques données biographiques
29
Các tác phẩm của giáo sĩ Đắc Lộ :
Oeuvres du Père Alexandre de Rhodes
34
Phạm Đình Khiêm
Xã hội Việt Nam thế kỷ XVII dưới
Phạm Đình Khiêm La société vietnamienne au XVIIe
siècle sous les yeux d'Alexandre de

Rhodes 69
Nguyễn Khắc Xuyên Giáo sĩ A -lịch -sơn Đắc Lộ với chữ

Quốc ngữ 75
Le Père Alexandre de Rhodes et la
romanisation de la langue vietnamienne 108
Lê Ngọc Trụ Chữ quốc ngữ từ thế kỷ XVII đến
cuối thế kỷ XIX 113
L'écriture vietnamienne romanisée du
XVII" siècle jusqu'à la fin du XIX®

siècle 137
Schurhammer, Georg Nền văn chương công giáo về Phan

xicô Xaviê tại Việt Nam , Đỗ Văn Anh
và Trương Bửu Lâm dịch 143
La littérature sur Saint Francois Xavier 178
Nguyễn Khắc Xuyên Giáo sĩ Đắc Lộ với công việc xuất bản 183
Le Père de Rhodes et l'édition de ses
oeuvres 195
Viện Khảo Cô Hoạt động thường xuyên của Viện
Khảo Cò trong tháng 5 năm 1961 197
ĐIỂM SÁCH
LÊ VĂN LÝ, Le parler vietnamien ( NGUYỄN ĐÌNH HÒA) 207
Giáo sĩ Đắc Lộ với các phầm quốc ngữ đầu tiên ( TBL ) 216
ĐÀO ĐĂNG VỸ , Việt Nam bách khoa tự điền ( VÌ HƯƠNG

CU SI) 223
LÊ NGỌC TRỤ, Việt ngữ chính tả tự vị (TẠ QUANG PHÁT ) 237
PHAN PHÁT HUỒN , Việt Nam Giáo sử (T.B.L) 245

NGUYỄN HỒNG , Lịch sử truyền giáo ở Việt Nam ( T.BL) 246
NGUYỄN HỮU TRỌNG , les origines du clergé vietnamien
(T.B.L.) 247
Số 3 ( 1962 )
Chen Ching-ho
Mấy điều nhận xét về Minh hương
xã và các cô tích tại Hội an (tiếp )
7
Some observations about the village
of Minh hương and monuments at
Faifo ( Hội an), Central Viet Nam
(concluded)
41
Teulières , R. L'avenir du cotonnier au Sud Viet
Nam
45
Tương lai cây bông vải tại Việt Nam ,
Đỗ Văn Anh tóm tắt Việt ngữ
83
Day. Arthur Colin Final consonants in Northern Viet
namese
89
Những tử âm cuối cùng trong Việt
ngữ
109
I. R. H. La stèle du tombeau de l'empereur
Minh Mạng
III
NGUYÊN văn, phiên âm và dịch nghĩa bài văn bia tại lăng
vua Minh Mạng , Lê Phục Thiện
phiên âm, dịch nghĩa và chú thích II2

I. R. H.
Les poésies du Musée de Hué
158
V. K. C.
Thi châm , văn khắc hay khám trong
Viện Bảo tàng Huế

159
Bố Thuận , of Histoire ancienne du Champa
197
Nguyễn Khắc Ngô
Thượng cô sử Chiêm thành

198
Viện Khảo Cô Hoạt động thường xuyên của Viện
Khảo Cô trong tháng 3 năm 196a
237
Nghiêm Thầm và
Tờ trình về việc đi xem công tác xây
Lưu Quý Tân cất hai ngôi đền tại Kalong và tại
các vua Chàm , và ghé thăm các tháp
Po Dam , tháp Phổ Hài và đền thờ
Po Nrop 245
Rapport d'une mission de l'Institut
de Recherches Historiques sur la
construction des temples-musées à
Kalong et à Sopmadronhay , pour la
conservation des trésors des rois
Cham 254
Trương Bửu Lâm (Bà) Tờ trình về cuộc đi khảo sát của phái
và Lưu Quý Tân đoàn Viện Khảo Cò đề quan sát các
cô tích Chàm , kiềm điềm các cô vật
tại Viện Bảo tàng Chàm, Đà nẵng , và
nghiên cứu cách trưng bày có vật tại

Viện Bảo tàng Huế 255
Trương Bửu Lâm Une mission de l'Institut de Recher
(Mme) ches Historiques dans le Centre Viet

Nam 266
Nguyễn Bá Lăng Phúc trình về việc đi tiếp nhận những
khẩu súng cò và xem xét một ngôi
mộ cô bằng đá, ở tỉnh Long khánh 271
Rapport sur la visite du monument
mégalithique de Xuân lộc et la récep

tion d'un canon en fonte trouvé dans
la province de Long khánh 274
Nghiêm Thêm Phúc trình việc đi tiếp nhận những
tảng đá chạm tại trường tiểu học
Tam hiệp , quận Bến tranh , tỉnh
Định tường 275
Rapport sur la réception des éléments

architecturaux trouvés à l'école élé
mentaire de Tam hiệp, district de

ến tranh , province de Định tưởng 276
ĐIỂM SÁCH
NGÔ THÌ SĨ, Việt sử tiêu án ( BỬU CẦM ) 277
NGUYỄN VĂN TẦN , Nhật bản sử lược , Quyền I (CHEN
CHING-HO) 281
DƯƠNG VĂN AN, Ô châu cận lục (BỬU CẰM ) 286
HỨA THẬN, Thuyết văn giải tự (TẠ QUANG PHÁT ) 289
HUỲNH KHẮC DỤNG , Sử liệu Việt nam (TRƯƠNG BỬU

LÂM) 296
NGUYỄN HUYỀN ANH, Việt Nam danh nhân tự điền

(TRƯƠNG BỬU LÂM ) 301
Đại Nam nhất thống chỉ : Lục tỉnh Nam Việt (MINH NGHĨA) 305
NGUYỄN SIÊU, Phương đình dư địa chỉ (TRƯƠNG BỬU

LÂM) 308
THÁI VĂN KIỀM , Cố đô Huế (TRƯƠNG BỬU LÂM ) 312
VƯƠNG HỒNG SÈN , Saigon năm xưa (TRƯƠNG BỬU

LÂM ) 313
ADKINS, E. H. , A study of montagnard names in Việt nam
(T.B.L) 314
THÁI VĂN KIỀM , Đất Việt trời Nam ( T.B.L. ) 315
MICHIGAN State University, What to read on Việt Nam

(T.B.L ) 315
LEFEBVRE D'ARGENCÉ, R.Y. , Les céramiques à base cho
colatée au Musée Louis Finot a Hanoi (NGHIÊM THẦM ) 371
S6 4 (1966)
V.K.C Vài lời nói đầu
Bửu Còm Lam bản cuốn « Đoạn trường tân
thanh » của Nguyễn Du 26
Sources du Đoạn trường tân thanh .

Trad . par Trịnh Huy Tiến 27
Tạ Quang Phát Quốc huỷ của triều Nguyễn . 52
Interdits concernant les noms im
périaux sous le règne des Nguyễn.
Trad. et remanié par Trịnh Huy Tiến 70
Trần Anh La station érigée 86
Saurin, E. Un site archéologique à Dầu Giây
(Province de Long khánh , Sud Việt

Nam) 90
Một di tích khảo cô tại Dầu Giây
( Tỉnh Long khánh , Nam Việt Nam ) 102
KHÂM định Đại Nam hội điền sự lệ . Nguyễn Đình Diệm dịch 105
Nguyễn Khắc Kham Khảo cứu văn hóa Việt Nam có quan
hệ với khảo cứu văn hóa Á châu
như thế nào ? 131
Vietnamese studies and their rela
tionships to Asian studies 137
Nguyễn Bá Lăng Les musées du Sud Vietnam 181
ĐIỂM SÁCH
Đại Học Văn Khoa , Annales de la Faculté des Lettres,
Niên khóa 1958-1939 ( T.BL) ; 188
(1959-1960 T.B.L) 190
TRẦN VĂN KHÊ, La musique vietnamienne traditionnelle
(T.B.L) 191
ĐỖ BẰNG ĐOÀN và ĐỖ TRỌNG HUỀ , Việt nam ca trù
biên khảo ( T.B.L ) 196
S65 (1968 )
Sở Cuồng
Sự quan hệ của Bác cò Học viện đối
Nguyễn Đăng Thục Nguyễn Cư Trinh với tư tưởng
• Trung Đạo • ; bối cảnh xã hội chính
trị đất Thuận hóa đầu thế kỷ XVII 16
Nguyễn Văn Luận Góp phần nghiên cứu về tín ngưỡng

của người Chàm ·19
Trần Thị Ngọc Diệp Một ngôi đình miền Nam III
Tạ Quang Phát Từ Dụ Hoàng thái hậu 124
Nguyễn Bá Lăng Danh thắng có tích tỉnh Sơn tây

1
năm 1952 209
Số 6 (1970)
Nguyễn Đăng Thục Nguyên lý và mục tiêu của ASPAC 3
Thế quân bình văn hóa Việt Nam 9
The equilibrium of Vietnamese culture 28
Bản phúc trình về việc tham dự khóa

Hội thảo do Trung tâm Văn hóa
ASPAC tổ chức tại Séoul từ 19 đến

23-5-1969 45
Đặng Phương Nghi Tường trình về khóa Hội thảo đầu
tiên của Trung tâm văn hóa xã hội
Á châu Thái bình dương tại Hán

thành (18–23-5-1969 ) 50
DANH sách đại biểu tham dự khóa Hội thảo Trung tâm
Văn hóa ASPAC 53
Mai The Truyan Bảo vệ di sản văn hóa ở các nước

hội viên ASPAC 56
Trần Thị Ngọc Diệp Những vị thánh của tín ngưỡng đồng
bóng 61
Tạ Quang Phát Cây đào 75
Kinh Thi đã cứu gỡ cụ Lê Quý Đôn 83
Lê Xuân Giáo Nguyễn Thượng Hiền với lời gọi

C
Nguyễn Đăng Thục Phật giáo Giao - Châu với sách • Lý
hoặc luận * của Mẫu Bác 103
Vivekananda ( Swami) Tư tưởng Ấn độ hiện đại. Nguyễn

Đăng Thục dịch theo My Master 127
Hai trào lưu di dân Nam tiến 162

Nguyễn Đăng Thục
Tran Van Tót Activités de l'Institut de Recherches
Archéologiques du Viet nam ; le Musée
National de Saigon 184
Hà Văn Liên Viện Khảo Cô sau 14 năm hoạt động 188
S6 7 (1971 )
Nguyễn Đăng Thục Hùng vương với ý thức dân tộc 5
Pelliot (Paul) Mẫu tử , hay « Lý hoặc luận .
Nguyễn Đăng Thục dịch 27
Nguyễn Bá Lăng Sắc thái kiến trúc Phật giáo Việt Nam 57
Nguyễn Khắc Kham Cô điền học Trung hoa ở Việt Nam

xưa ; cuộc tiếp xúc quá khứ của nó
vào tư tưởng và văn học Việt Nam 107
Chinese classical studies in old Viet
nam ; their past impact upon Viet

nam thought and literature 139
Trần Thị Ngọc Diệp Tín ngưỡng đồng bóng 169
Nguyễn Văn Luận Vua Po Romé trong lịch sử và tín
ngưỡng của người Chàm 177
Viện Khảo Cờ Hoạt động của Viện Khảo Cồ trong

năm 1971 . 199
Nguyễn Đăng Thục Đại quan tư tưởng thời đại nhà
Trần ( 1225-1400 ) 209

·
MỤC LỤC
1
KHẢO CỔ TẬP SAN
Số VIII năm 1974
I. — KHẢO LUẬN ( Articles )
* BÌNH - NGUYÊN LỘC

À la recherche des Austroasiatiques par l'étude
comparative des langues.
9-42
* NGUYỄN -VĂN -LUẬN và ĐỖ - BA- YÊN
Một ngành tiểu công nghệ cổ truyền Việt nam :

nghề thêu tay .
43-63
• TRẦN THỊ NGỌCDIỆP
Tín ngưỡng đồng bóng : Những giai đoạn để trở

thành Ông Đồng Bà Đồng .
64-74
II . - TÀI LIỆU ( Documents )
NGUYỄN -BÁ -LĂNG

- Những pho tượng đó kiểu lạ
75-79
-
Gò sành : một trung tâm sản xuất đồ gốm tại
Bình Định
80 -- 85
―
Về việc phát hiện pho tượng Phật tại Bình
Thuận .
I
86 92
BARNOUIN :
Le stèle du pont Cừu Lợi à Huế

93 - 97
Des structures en briques le Mur Chàm ' de Huế
98 - 107
Giáo thụ LA-HƯƠNG -LÂM -
Dịch giả NGUYỄN -ĐĂNG - THỤC
Sự bành trướng văn hóa Trung hoa về phương
Nam và sự phát triển học thức ở Quảng Đông 117-142
FUJIWARA RIICHIRO - Dịch giả THIỀM CUNG
Chính sách đối với dân Trung hoa di cư của các

triều đại Việt nam. 143-175
TẠ -QUANG -PHÁT :
--- Khổng Minh của chúa Nguyễn : Nguyễn Hữu
D&t. ― 195
176
- Phút cuối cùng của Tây Sơn 196-204
* PHƯƠNG -PHỦ :
Bài văn bia Phạm -Đăng- Hưng ở Huế 205 - 238
TRƯƠNG VĂN -KÍNH :

Lê Tiến Cung 239-249
III . – KÝ SỰ ( Chronique )
LÊ- XUÂN -GIÁO :
Ngũ Hành Sơn 250-258
* NGUYỄN -VĂN -LUẬN :
Nhân việc chinh đốn tháp Bà Nha Trang 259 - 267
IV. – LINH TINH
NGUYỄN -VĂN LUẬN :
Thời sự Khảo Cổ 268-270
* ĐỖ VĂN - ANH :
Mục lục Khảo Cổ tập san từ số 1 → 7 271 - 299

Ấn Phẩm của Viện Khảo Cổ
(Publications of the Institute of Archaeological Research)
TẬP SAN (Periodical ) : Việt -Nam Khảo -Có Tập San ( Transac
tions of the Archaeological Research Institute), số 1
(1960), 2 ( 1961 ) , 3 ( 1962) 4, ( 1966) , 5 ( 1968), 6 (1970),

7 ( 1971 ), 8 ( 1974)
TỦ SÁCH VIỆN KHẢO CÓ (Serials ) :
- Le parler vietnamien, par LÊ -VĂN -LÝ . Saigon 1960 .

I–
II– Khâm - định Việt-sử thông giám mục . Quyền thủ (Text and
Commentary on the General History of Viet Nam by imperial
order. Head Vol ), 1960. ( Có bản chữ Hán, with text ).
III – Hồng -Đức bản đồ (Atlases of Hồng- Đức). 1962 (Có bản chữ
Hán, with text).
N– Hoàng Việt Giáp - tí niên biều ( Chronology of the History of Việt

Nam, compared with that of China, Japan, Korea.. etc). 1963.
V− Bản triều bạn nghịch liệt truyện (History of the betrayer of the
Nguyễn dynasty) của KIỀU - OÁNH -MẬU 1963. (Có bản chữ
Hán, with text).
VI− Tô -chức chính quyền trung ương dưới triều Lê -Thánh -Tông
(The Organisation of Central Power in the Reign of Lê Thánh
Tông ) của LÊ -KIM -NGÂN 1963 .
VII – La veuve en droit vietnamien , par NGUYỄN -PHÚ - ĐỨC , 1964 .
VIII- Esquisse d'une étude sur les interdits chez les Vietnamiens, by
NGHIÊM -THẦM . 1965 .
-
IX− Khâm -đinh Việt-sử thông giám cương mục , tiền biên . Quyền 1 .
X- Nhu viên, trong Đại -Nam hội diễn sự lệ ( Foreign relations and
policy Extract from Administrative catalogue of Đại - Nam pre

pared by order of the Nguyễn emperors , Quyền 1-1965 . ( Có bản
chữ Hán , with text ) .
XI− Mục-lục thư-tịch Nguyễn-Du và * Kim Vân Kiều * ( Bibliography

on Nguyêu-Du, Vietnam's greatest poet, and his masterpiece
Kim Vân Kiều ) của LÊ NGỌC TRỤ và BỬU CẦM . 1965 .
XII− Văn đề thân tộc ( The problem of family relationship ), của

BỬU -LỊCH . 1966 .
XIII− Nhu-viễn . Quyền 2. 1966 .
XIV→ Khâm, định Việt -sử. Quyền 2. 1967.
XV− Lịch -sử tư tưởng Việt- Nam (History of Vietnamese thought )

của NGUYỄN. ĐĂNG-THỤC Quyền 1. 1967 .
XVI- Bang-giao (Foreign relations). Extract from Administrative
catalogue of Đại Nam prepared by orders of the Nguyễn
emperors » 1968. (Có bản chữ Hán, with text )
XVII− Lịch -sử Tư-Tưởng Việt Nam, Quyền 2. 1969 .
XVIII− Quốc hiệu Việt - Nam từ An Nam đến Đại - Nam (Kingdom
Names of Viet Nam from Annam to Đại Nam của BỬU .
CẦM . 1969 .
XIX− Nhà Tây Sơn trong Đại - Nam thực lục (The Tây Sơn , in
Veritable Records of Dai Nam Principal Part. Head voi. and
Vol. 1 ). 1970. (Có bản chữ Hán with text ).
XX– Khâm định Việt -sử , Tiền biên. Quyền 3. 1970.
XXI– Đại Nam thực lục chính biên. Quyền thủ và quyền nhất
(Veritable Records of Dai Nam . Principal Part. Head Vol.
and Vol. 1 ) 1971. (Có bản chữ Hán , with text )
Thư từ xin gửi về :
VIỆN KHẢO . Cổ
34 Cia - Long , Saigon 1
Việt - Nam
Pour toutes correspondances prière de s'adresser :

INSTITUT DE RECHERCHES ARCHÉOLOGIQUES
34 Gie- Long , Saigon 1
(Sud Việt-Nam )
Letters and communications regarding articles

and exchanges
should be addressed to :
ARCHAEOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
34 Gia - Long , Saigon 1

South Vietnam
In tại Nhà in Tương Lai

CORNELL
UNIVERSITY
1977
MAY2
LIBRARY
U. C. BERKELEY LIBRARIES
CO68718393

VN Khảo Cổ Tập San 8

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

VN Khảo Cổ Tập San 8

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

This is a reproduction of a library book that was digitized

by Google as part of an ongoing effort to preserve the

VIỆT NAM 156

BULLETIN DE L'INSTITUT DE RECHERCHES ARCHEOLOGIQUES

KHẢO CỔ TẬP - SAN

BULLETIN DE L'INSTITUT DE RECHERCHES ARCHEOLOGIQUES

BỘ VĂN HÓA GIÁO 8 DỤC VÀ THANH ·

Les idées-hypothèses avancées par M. Bình

ne reflètent pas expressément celles de l'Institut

En publiant cette étude dans le Bulletin de

sible un dialogue parmi les chercheurs intéressés

sujet abordé a été considéré jusqu'à présent

Sachons que M. Bình -Nguyên Lộc , écrivain très

connu et apprécié au Việt-Nam par ses nombreux

années à des recherches scientifiques dont il vient

Nguồngốc Ma -lai của dân -tộc Việt- Nam

ed. Saigon 1971 — 893p.

Lột trần Việt-Ngữ : • (

Vietnamien ) Nguồn xưa éd . Sàigon 1972 – 407p .

Les moyens typographiques à Sàigòn sont limi

spécialisés, les mots Grecs sont transcrits en carac

of Linguistics à Sàigòn renvoient quelquefois leurs

Nous faisons de même, d'autant plus que la

notation internationale ne sera indispensable que

dans l'étude descriptive (Phonèmes) seulement.

Ainsi les mots ANH figurés sur ces chapitres

couché sur le N et que le H sera escamoté. C'est

bien simple, mais il n'a pas que cette notation non

Il est idéal d'utiliser un système complet de

notation phonétique, mais en cas de manque de

moyens, ne rien faire vaut mieux que faire les

européen possède trois systèmes de notation et on

LA PREMIÈRE PERSONNE DANS LES LANGUES

BÌNH -NGUYÊN LỘC

« Il faut préciser dès l'abord que la distinction habi

et qu'il serait imprudent d'en inférer quoi que ce soit au

Les linguistes ne sont pas de cet avis évideinment. Sans

ignorer la fragilité d'une preuve aussi sujette à caution que

celle fournie par les langues, ils s'estiment capables de dis

périssables que les hommes qui les parlent. Même la loi

Swadesh n'arrive pas à rendre illusoire ce vestige qu'est cet

(1 ) Austronésiens : Malais de l'Insulinde.

instrument de communication entre les hommes. Mais les

judicieux des mots et d'en faire la comparaison pour s'en

Nous accordons crédit aux linguistes, sous toute ré.

serve, parce que Substrat, Superstrat et Adstrat sont trois

'c'est justement ce que les linguistes sont en train d'essayer.

Aussi reprenons -nous le problème pour essayer de le

les anthropologues ( 1 ) ont peu de confiance .

La collecte de matériaux linguistiques pour une étude

approfondie des familles de langues est malaisée en Extrême

Etant un aborigène asiatique, nous pensons que nous

imposons le devoir de leur apporter quelques modestes con

I) La parenté entre les langues de l'Insulinde avec

II) Dans le Nord-Est Asiatique , on classe le Coréen

et le Japonais dans la famille Altaïque, un adjectif qui prête à

linguistes internationaux , il faudrait comprendre par là :

Mongolique . Au Sud- Ouest de l'Altai, dans le Tourfan, on

parlait le Thokarien , langue éteinte depuis le début de l'ère

Les Thokariens des anciens Grecs étaient appelés

Yue-Tche (Vietn : Nhuc-Chi ) par les Chinois antiques , Sakas

par les Hindous d'avant l'ère chrétienne, Scythes orientaux

III) Le No man's land situé entre les deux extrémités

Les conclusions ci-dessus résumées sont justement