227

TM HIU LCH S CH QUC NG
Tc gi: Hong Xun Vit Nguyn Minh Tin hiu nh

Pht hnh theo tha thun gia Cng ty Vn ha Hng Trang v tc gi. Nghim cm mi s sao chp, trch dch hoc in li m khng c s cho php bng vn bn ca chng ti. KHXB s 612-2006/CXB/03-93/VHTT
In n v pht hnh ti Nh sch Quang Minh 416 Nguyn Th Minh Khai, P5, Q3, TP HCM Vit Nam
Published by arrangement between Huong Trang Cultural Company Ltd. and the author. All rights reserved. No part of this book may be reproduced by any means without prior written permission from the publisher.
HONG XUN VIT

NGUYN MINH TIN hiu nh
TM HIU LCH S
CH QUC NG
NH XUT BN VN HA THNG TIN
LI NH XUT BN
ch s ch Quc ng l mt mng quan trng trong b mn Lch s Ngn ng Ting Vit hin i. Ngn ng ting Vit, cng ging nh ngn ng ca nhiu dn tc khc trn th gii, bao gm hai yu t chnh l ting ni v ch vit. Ting ni ca cng ng ngi Vit khng ngng bin i v pht trin qua nhiu th h, nhng ting ni thun Vit v c bn vn c lu truyn v s dng cho n tn ngy nay. Cn ch vit li hi khc. Trong lch s hnh thnh ngn ng ca nhn loi, ting ni lun c trc t rt sm, ri sau mi dn dn xut hin ch vit. C hai dng ch vit chnh l ch vit tng hnh (hay biu ) v ch vit tng thanh (hay k m). Cng ng ngi Vit trong thi k Bc thuc, khi c ting ni pht trin kh phong ph th cng ng thi vi vic s dng ch Hn, mt loi ch vit dng ng nt m phng hnh nh nhm biu t ngha. Cc nh Nho nc Vit vo thi ny cng l nhng nh ngn ng hc bt c d, c mt sng ch rt c o: da vo ch Hn (tng hnh) to ra mt th ch c th ghi li ting ni ca cng ng dn tc Vit. V th, ch Nm tuy ly ch Hn lm nguyn liu nhng li hng nhiu n vic ghi m hn l biu . Nhng ch Hn l ch ca thnh hin theo quan nim ca cc bc tr gi thi trc, th ch Nm cng khng
Tm hiu lch s ch Quc ng
th xa ri tnh cht thnh minh hin trit y, vn khng th l mt th ch d hc, d ph bin cho tt c mi ngi. Th ngoi ng phng bc khng th no c kh nng ph cp rng ri trong qun chng nhn dn th th ch vay mn theo n cng khng trnh khi chu chung s phn. Mc d ch Nm nhiu ln c cao trong lch s cc triu i phong kin Vit Nam, nht l trong nhng thi k c lp t ch ca nc nh, nhng tu trung li, qung i dn chng trong cng ng Vit Nam qua nhiu th k hnh thnh v pht trin ngn ng vn cha c c mt th v kh quan trng v li hi vo bc nht i vi i sng kinh t, x hi v vn ha, tc l ch vit, theo ng ngha thc t ca n trong sinh hot hng ngy ca tt c mi thnh vin trong cng ng. Chnh v nhng l trn y nn vic cho ra i mt th ch vit mi, da vo 24 ch ci ca mu t La-tinh, c 6 nguyn m chnh v 5 du thanh, miu t m thanh, tc l tng thanh, ghi li ting ni ca cng ng ngi Vit l iu hon ton hp l v ng thi c. chnh l ch Quc ng. Ngay t th k 16, cc gio s phng Ty khi vo Vit Nam truyn gio bt u s dng cc mu t La-tinh phin m ting Vit theo cch nh va ni, v cho n khong gia th k 17 th mt cng trnh ln do A-lchxng Rt cng b gn nh cho thy c s hon chnh ca th ch vit mi ny. Ngay t khi ra i, ch Quc ng c s dng trc ht ng Trong, tc l
LI NH XUT BN
pha nam ca nc Vit, va c hnh thnh sau thi k m ci, ri sau nhanh chng lan rng ra c nc. Do tnh cht d hc, d s dng nn qung i qun chng nhn dn dn dn tng bc chp nhn n nh mt th ch vit chnh thc ca c cng ng. quc Php khi t nn h ln ton ci ng Dng nhanh chng nm ly v p t vic dng ch Quc ng trong nn hnh chnh cai tr v gio dc hc ng. T sau Cch mng Thng 8 1945, khi nc nh c lp, Nh nc VNDCCH p dng nhiu phng thc qung b ch Quc ng trong ton th nhn dn c nc. Cng vic nghin cu v bin son mt b Lch s ch Quc ng l cng vic ht sc cn thit nhng cng khng km phn kh khn, phc tp, cn n s ng gp ca rt nhiu nh ngn ng hc v hc gi. V vic cng b nhng thng tin v cc t liu lch s hnh thnh ch Quc ng t my trm nm qua l mt vic lm rt tt cho ngnh ngn ng hc nc ta, nht l vo thi k ny, khi chng ta bc vo thi i thng tin ton cu ha. TM HIU LCH S CH QUC NG l mt cun sch c ch trong vic cung cp cho chng ta nhng s liu ngn ng hc v ch Quc ng, c bit l trong giai on hnh thnh v pht trin Nam b v cc a phn min Nam trc kia, c th cung cp cho bn c nhng thng tin c gi tr. Xin trn trng gii thiu cng c gi. NH XUT BN VN HA THNG TIN
LI NI U
huyn kho v lch s ch Quc ng ny trnh by mt phn no s hnh thnh ca ch Quc ng vi s nhn mnh vo qu trnh pht trin ting ni v ch vit bao gm ch Nm v ch Quc ng vng Si Gn v cc a phn pha Nam. Chng ti may mn c c nhiu ti liu cha tng c cng b lin quan n lch s hnh thnh ch Quc ng, v nh c th ng gp thm mt s iu m rt nhiu ngi tuy tng s dng ch Quc ng nhng cha h c bit. Chng hn, rt t ai bit c rng s hon chnh ca ch Quc ng nh ngy nay l nh tri qua n ba giai on chnh l. Giai on u tin c cng b qua cng trnh ca Alexandre de Rhodes vo nm 1651, giai on th hai c bit n vi Pigneaux de Bhaine v H Vn Nghi vo nm 1772, v giai on th ba nh du bi cng trnh T in ca Taberd v Phan Vn Minh vo nm 1838. Chnh trong giai on cui cng ny, ch Quc ng c chun ha n mc gn nh hon thin v c s dng thng nht trn ton quc cho n ngy nay. Trong thi gian qua, chuyn kho ny tng c mt s ni s dng tng phn, c ghi tn chng ti. Vic cng b
10
ton b chuyn kho ny cng l nhm b sung cho nhng trch dn khng hon chnh y. Qua vic cng b chuyn kho v lch s ch Quc ng ny, chng ti hy vng c th gp phn nh chnh mt s ng nhn ng tic v lai lch ch tc ch Quc ng, xc nh mt cch cng bnh vai tr v cng sc ca Alexandre de Rhodes trong s nghip hnh thnh ch Quc ng, cng nh lm r cng nghip ln lao ca nhng ngi nh Pigneaux de Bhaine, H Vn Nghi, Taberd, Phan Vn Minh... trong vic hon chnh th ch vit m ngy nay dn tc ta c th xem l nim hnh din khi so vi cc dn tc vn minh khc trn th gii. Chuyn kho ny cng hy vng s ha gii c nh kin sai lm cho rng ch Quc ng c ch tc ch v mc ch truyn gio ca o Cng gio. Trong thc t, ch Quc ng tng c nhiu danh s Cng gio s dng bo v v c xy cho ch Hn, ch Nm vo thi im m hai loi ch vit ny ang ri dn vo nh mnh hong hn ca chng. Chuyn kho c chia lm 4 phn. Phn I trnh by bi cnh lch s gm ton b nhng hon cnh, iu kin, tnh hnh lin quan n s la b ni chn nhau ct rn ca mt s ngi Vit min Trung v min Bc trn con ng Nam tin. Phn II cp n ting ni ca nhng ngi Vit di c lc ra i nh mt hnh trang cc k thng
LI NI U
11
nht vi ting ni ca nhng ngi li, v chn dung ca tin trnh bin chuyn ting Vit qua cc dng ch Nm c s dng trong o Cng gio v trong i thng tin vic phn bit, trong chuyn kho ny chng ti s gi l ch Nm o v ch Nm i v c bit l qua dng ch Quc ng c ghi m theo h thng k hiu B o Nha. Phn III tho lun v s tip tc hnh thnh ca ting Vit Nam b qua cc dng ch Nm th k XVIII, nht l qua dng ch Quc ng c k hiu bng ch Php, c chnh l m thm t nm 1772, ri li c chnh l dt khot, cng khai vo nm 1838. Phn IV phn tch v hin tng c o cha tng c trc y ca ting Vit khi ch Nm c dng song song vi ch Quc ng, v ri bng pht d di t 1865 thnh mt mt trn vn ha, kt tinh trong nn vn hc Quc ng tin phong. Ri t nm 1913, ngn c Quc ng tung bay khp ba min Trung, Nam, Bc, tip tc gp phn xy dng nn vn hc Quc ng hin i.
Cho d cng vic m chng ti thc hin trong chuyn kho ny ch l nhng n lc hn hp mang tnh c th, ch c gi tr gi ln vn , nhng chng ti hy vng s c th
12
gp phn nh hng ng vn ny trong nn vn ha dn tc. Nhng sai lch hin nay tht ra l h qu ca tnh trng thiu ti liu trong nghin cu. Trong mt s trng hp, c th l do ngi nghin cu khng nm vng c vn , khng xem xt vn ng vi tm vc, kch thc ca n trong ton b nn vn ha dn tc, v do m to ra nhng khong trng qu ln lao. Qua chuyn kho ny, mt s vn sai lch s c pht hin v trnh by. Khi nghin cu th vn Nguyn nh Chiu vi tnh cht ci m, hn nhin, thun Vit, vi s thoi mi, trn tut nh li ni hng ngy th nhiu ngi li ch l khng vn v, khng thi ph, m khng nhn bit rng chnh l xut pht t c tnh Nam b. C tnh ny thot khi gng cm ch Hn, ly khai vi li vn chng chm rng tr phng ca nghin bt khoa bng cng ngh. C tnh ny cn mang tnh cch mng ch khng cn ch l dnh ring cho mt s s phu thnh th, quanh qun trong mi quan h b hp vi triu nh. C tnh ny bin vn chng thnh mt th ting ni vang ln nh ting loa hng v qung i qun chng, s dng chnh nhng ngn ng i thng ca a s nhn dn, giao tip mt cch hn nhin, khng cu k, khch so, khng ro trc n sau, khng d dt, gi k ri nh mt i s chn tht. Nhng ai ng nhn rng c tnh ny l ng ngh, th kch, l cha thy c tnh nhn dn trong th vn chng xut pht t
LI NI U
nhn dn vn s dng nhng ngn ng nh th.
13
c tnh y, v r rng l trong giao tip hng ngy i a s Hai th d trn cho thy hai nhn thc sai lm tn ti trong s nh gi vn hc v trong ngn ng. Cn mt nhn thc sai lm th ba c tm mc ln lao v phc tp hn nhiu. l c nhng ngi khng hoc khng bit n nhng gi tr tc ng v cng ln lao ca c tnh Nam b i vi vn chng, ngn ng. C tnh Nam b y c hiu theo ngha l mt c tnh c hnh thnh t thnh phn nhn chng phc tp trong mt cng ng x hi, c un c trn mt vng a d kinh t phong ph, c tip nhn c chc ngun vn ha khp u, c nho nn bng v s iu kin, hon cnh gay go t thin nhin n mi trng x hi. Loi c tnh a din v vn ha y l thnh qu ca cuc Nam tin lu di vi mi trng rn luyn l vng t mi Si Gn. N to ra cho con ngi Nam b mt tm tnh v tim thc va su va rng, trong khi phn biu l qua li n ting ni, c ch hnh vi li c v nh khng si ng my m k thc li v cng sc tch, nhit tnh v mang y tnh cht thc tin. Cuc Nam tin ca nhng con ngi tin phong m t u ch l hnh thnh nn vng t mi Si Gn Nam b, u ch n gin l m rng din tch t nc, to thm tim nng kinh t. Thnh qu quan trng khc cn nhc n ca cuc Nam tin cn l vic o to mt c tnh Nam
14
b, mt c tnh su sc m khng su c, ci m m thm trm, khng n o m su lng, t m m khng nh mn, hin ha m bc trc, t ni m lm nhiu... C tnh y hay gin ly b cuc nhng li c tha nhit tnh, s tha th, hy sinh. Nhng con ngi mang c tnh y d chi m t nguy him, c v nh nht nht lc thng ngy m rt can trng lc gian nguy, l kh m t nh, khng him c, bc trc m d l phc, l ph m ng n, giao du cng lu th tnh ngha cng thm su. C tnh y chung s thc hnh c th hn l thuyt, tuy nng ny m khng gin dai, ho phng m khng li nhc, k lng m khng khun so... C tnh Nam b thc s rt phc tp nh th. V cn nhiu kha cnh khc na. Song i l vy. iu k l l ngi Vit min Trung, min Bc khi vo c tr Si Gn, Nam b th lu dn cng u thm nhp c tnh ny, t ngn ng cho n cung cch ng x. Mi vo th ni i v, i vo, m lu n nm, mi nm l s ni i do, i d; mi vo th n ba n cn i mi mi ming, m lu th t nhin n mc ch cn mi mc nhng khi no php lch s bt buc m thi! Ton b ting ni, ch vit v nn vn hc Nam b sut my trm nm lun cht cha ci c tnh c o nh vy. N l mt ci g c ng li thnh khi v hnh ln lao trong tm thc ngi Nam b. N lun bin ha t hon thin, nhng khng b pha lng bi bt c mt p lc vn ha ngoi lai no. Tri li, n c kh nng gy nh hng
LI NI U
15
mnh m i vi ngay c nhng con ngi c bn tnh kin nh nht. N ngm ngm tim n trong tng ng gn mch mu ca ngi Nam b, ri biu l ra qua v mt, c ch, ngn ng v vn chng ca h, lm cho bt c ai tip xc, giao tip vi ngi Nam b, c vn chng ca ngi Nam b u nhn ra c n: mt th c tnh khng sao ln ln c! Vi mt qu trnh pht trin di lu t trong qu kh mt m khng my r nt, chuyn kho v lch s ch Quc ng ny xin tm cm mt mc thi gian t 1623 n 1913 trnh by cng qu c gi nhng g m chng ti hin tm hiu c.
HONG XUN VIT
16
17
PHN 1
MT S VN CHUNG
NHNG NGI U TIN N NAM B
ch y hn 350 nm, vng th t mang tn Si Gn - Gia nh - Ch Ln cha c. Ni y cn l Prey Kr hay Si Cn, ngha l rng cy gn ca Chn Lp. Vo thi im ny, mt on di dn ng o t min Bc, min Trung cng hng vo min Nam, xm nhp vng t mi Si Gn to thnh Nam b. Mt cu hi t ra cho cc nh nghin cu l: on ngi y c ngun gc nh th no? y, chng ti xin nu ln my nt ct yu cn c nghin cu thm v thnh phn phc tp trong cng ng x hi thi y, v s cu thnh tim thc, tm tnh v s hnh thnh ting ni ca ngi Si Gn, ngi Nam b, c th xem l nhng yu t c lin quan trc tip trong vic tr li cu hi nu trn. Trc ht, a bn Si Gn xa chc chn l c t nhiu ngi Chn Lp c tr. Liu c phi nhng ngi Chn Lp ny mang trong mnh dng mu Ph Nam, l ging dn Malayo-polynxin gc hi o tng trn ln t Kampuchia c ri sau b dn ny thn tnh hay khng?
18
V ngoi nhng th dn chnh thc y, liu cn c nhng th dn thiu s no thuc cc sc tc m ngy nay ta cn gp Nam b hay khng? V on ngi di c vo Nam t min Trung v min Bc, tng cng nn nu ra y mt s chi tit ng lu . Ti liu c cho bit l vo nm 1620, Cha Si Nguyn Phc Nguyn (1613-1635) g ngi con gi th hai l cng cha Ngc Vn cho vua Chn Lp Chei Chetta II (1618-1626). Nh mi lng duyn ny m vua Chn Lp cho php mt s ngi Vit u tin t chn n vng M Xoi gn B ra vo nm 1623 lp dinh in sinh sng. Cng vo nm ny, mt phi on ca Cha Nguyn c c sang Oudong, th Chn Lp, ngoi giao v vic Chn Lp nhng li cn c thu thu Si Cn. Ngi Vit li ko vo y khai thc, trng ta, sn bn, chn nui, mua bn. Lc by gi, giang sn cha Nguyn tri di t sng Gianh tr vo Ph Yn, gi l ng Trong, nn i a s nhng ngi tm vo M Xoi (B Ra), Si Cn c phn chc chn l dn cc x Qung Nam, Qung Ngi, Qung Tr, Qung Bnh. Nhng ngi vo Nam cng bao gm nhiu thnh phn khc nhau. Mt s trong l nhng ngi lnh i chinh pht, v cc Cha Nguyn mun ng u vi cc Cha Trnh ng Ngoi th phi to s cn bng lc lng bng cch y mnh vic Nam tin. Trong s binh s Nam tin ny cng c c mt s t binh gc ngi min Bc. Chng c r rt cn c ghi nhn l vo thng 5 nm Mu T
Phn 1: Mt s vn chung
19
(1648), Cha Nguyn Phc Lan sai con l Nguyn Phc Tn v Chng c Nguyn Hu Tin mang qun nh nhau vi qun ca cha Trnh Trng, bt c qun cng L M v 3.000 t binh. Cha Nguyn khng th khng ngh n vic s dng sc lao ng ca nhng t binh ny trong on qun Nam tin. Ngoi ra, hin trng x hi thi by gi c kh nhiu nhng ngi dn t Bc v chy trnh lon lc, i km, lt li nn di c tng t vo Nam. Ngoi ra cn c nhng ngi c min Bc v min Trung lp ch vo Nam v mun phiu lu mo him tm mt cuc sng mi tt p hn. Li cng c khng t nhng k u trm ui cp, trn t trn ti, xem vic vo Nam nh mt li thot. Nm 1642, ngi H Lan (Holland) lp cng ty ng n Batavia, to h thng thng im trn sng Mkong, giao dch vi Si Gn. S hin din ca ngi H Lan ko theo sau l ngi B o Nha (Portugal), ngi Nht, ngi Trung Hoa. S giao dch thng mi phn thnh cng thu ht ngi Vit v Si Gn cng lc cng ng hn. Si Gn li c c Bin Ha lm hu cn, v nm 1658, vo i vua Ram Thip Dei Chan (1642-1659), cng cha Ngc Vn vn ng vi vua Chn Lp cho php ngi Vit n nh c ng Ph (gi ng l Gian Ph). Trong s ngi Trung Hoa n Nam b, ngoi nhng ngi t min Bc vo, hoc t cng ty ng n sang, cn phi k n hn 3.000 ngi i trn 50 chin thuyn ca
20
Ch tng Dng Ngn ch (Tng binh trn th Long Mn, thuc Qung Ty) v Ph tng Hong Tin, Ch tng Trn Thng Xuyn, (Tng binh chu Li, chu Cao v chu Lim, thuc Qung ng) v Ph tng Trn An Bnh, l nhng ngi trung thnh vi nh Minh, trn chy s cai tr ca nh Thanh nn b i Loan sang nc ta, u thuyn dc ca Eo (Thun An) n ca Nng. Cha Nguyn Phc Tn sai Tng Vn Chiu can thip vi Chn Lp cho on ngi ca Trn Thng Xuyn nh c vng ng Nai, v nhm Dng Ngn ch v vng M Tho. Trn Thng Xuyn quy t c rt ng ngi Hoa ln ngi Vit, lp thnh khu thng mi C lao Ph rt phn thnh. Nhm ngi i theo Dng Ngn ch cng bin M Tho thnh mt khu kinh doanh tp np. Vo thi im y, mt s thuyn bun Ty phng, Trung Hoa, Nht, Java, Malaysia n bun bn tp np ti hai vng ng Nai v M Tho. Nhng ri vo nm 1688 (Mu Thn), Ph tng Hong Tin ni lon, git cht Dng Ngn ch M Tho, lm cho nhiu ngi Hoa hong s ko ln cc vng ph cn Si Gn sinh sng. Thng 4 nm 1777, Ty Sn nh Gia nh, nhm Trn Thng Xuyn nhiu ngi t nn b v vng Ch Ln ngy nay (xa gi l Ngn). Cho n nm 1698, dinh Trn Bin (Bin Ha) v dinh Phin Trn (Si Gn) c chnh thc thnh lp nhn chuyn i kinh l min Nam ca Thng sut Nguyn Hu Cnh, cho thy l cuc di dn ca ngi Vit di cc dng thc khc nhau xm nhp Si Gn t n mt con s khng nh.
21
Vn t ra cho chng ta y l, vi thnh phn nhn chng phc tp nh k trn, t th dn thiu s, Ph Nam, Chn Lp, t nhng ngi gc min Trung lai Chm, gc min Bc lai Tu, cng vi nhiu ging dn n bun bn t phng Ty, t Nht Bn, B o Nha, Java, Malaysia, n ... cng chung sng trong mt cng ng x hi, liu nhng ngi dn Si Gn qua nhiu th h c th c s pha trn t nhiu v mt vn ha? V nu c s phc tp v vn ha th tim thc, tm tnh, tt nhin cng c s thay i c bit. Ni tm c bit th phong thi, cung cch ng x, v nht l ngn ng cng c bit.
TNH THNG NHT Tuy ngi Si Gn n t nhiu ni v c rt nhiu iu kin to ra cho h mt tm hn c o, nhng ngay t bui u vo Nam, h chng t mt tnh thng nht cao v nhiu phng din vi nhng ngi cn li qu nh.
Qua mt s d liu chnh thc, chng ta c th chng minh c tnh thng nht ny, v do mi c th nhn ra c l qua hng my trm nm sau , tuy ngi Si Gn c nhng chuyn bin khc bit v tm tnh v ting ni nhng vn duy tr c s thng nht v nhiu mt vi ngun ci ban u.
I. Thng nht v tn nc v ngn ng

Chnh quyn thc dn Php c r rt trong vic to ra s phn chia hai min Nam Bc. Mt s ngi cng
22
tha nhn c s phn chia Nam Bc da vo cc giai on chia ct ca thi Nam Bc triu (1527 1592) v giai on Trnh Nguyn phn tranh (1623 1777), cho n giai on giao thi gia nh Ty Sn vi Nguyn nh. Cc s kin lch s trn u c thc, nhng cho d vy th ton ci t nc vn mang chung mt quc hiu l An Nam. C th chng minh s tht ny bng nhng chng c ngn ng hc, qua vic xc minh cch s dng t ng ca nhiu ngi ngoi quc v ngi Vit khi sng ch, s dng ch v lm vn Quc ng. Nhng cch s dng t ng ny c th gin tip cho bit l th ch y lu hnh trong ch mt nc duy nht l nc An Nam m thi.
1. Nm ngi ngoi quc

Nm ngi ny, k n Vit Nam sm nht l 1615, tr nht l 1628, cng c ngi cha tng n Vit Nam, v tt c u trc tc sau nm 1620, tc l khong 100 nm sau nhng bin c chia ct u th k 16.
Jo Roiz: Ngi B o Nha ny cha h n Vit Nam, ch da vo cc bo co truyn gio t Vit Nam gi qua Macao v da vo d lun nc ngoi ngh v Vit Nam vit bi tng trnh di 30 trang (kh 14x22cm) ti Macao vo nm 1621, gi v cp trn l M. Vitelleschi. Trong , ng c xen khong vi chc ting Vit phin m cn th s, ph bin ng Trong. Khi i chiu vi cc ting phin m sau ny lu hnh ng Ngoi th thy u ging nhau. Th d, cc
23
ting c dng c ng Trong v ng Ngoi vo khong thp nin 1620 l un sai: ng Si, on Tr: ng Trm, Tonquin: ng Kinh... Trong bi tng trnh, Roiz dng t Governador tc Th hin ch ngi cai tr ng Trong, cn vua ng Ngoi ti Thng Long. Cc t khc ng dng nh rehelli o l phn lon, guerra domestica l ni lon, ch hin tng quyn hnh phn tn trong nc An Nam m nhiu ngi nc ngoi lc y vn xem l mt nc thng nht.
F. Buzomi: Ngi ny n Vit Nam nm 1615. Ngy 13 thng 7 nm 1626, ng vit mt bo co di 4 trang (kh 21x30cm) ti ng Trong gi v cho b trn l M. Vitelleschi. Ni dung bo co cho thy cch dng ngn ng v phong tc ging ht nhau c ng Trong v ng Ngoi d b phn chia do ni lon. C. Borri: Cng l ngi , n Vit Nam nm 1618, sng ng Trong n nm 1622 sang Macao v Goa. Nm 1631, ng xut bn ti Roma cun Du k v Tn Gio on. Nm 1977, chng ti dch cun ny ra ting Vit cho Vin khoa hc x hi, theo yu cu ca ng H L. Trong Du k, c on Borri khng nh tnh thng nht ca nc An Nam nh sau: ng Trong l mt phn lnh th ca vng quc ln ng Ngoi. Gaspar de Amaral: Ngi B o Nha ny n ng Ngoi nm 1629. Ngy 31 thng 12 nm 1632 ng
24

vit mt bn bo co di 97 trang (kh 13x21cm) bng ting B o Nha, gi v cho Palmeiro, b trn ca ng Roma. Bo co mang tn: Annua do Reino de Annam de anno 1632 (Tng trnh v vng quc An Nam nm 1632). Nh vy mc nhin, Amaral cho ta bit ch c mt vng quc tn l An Nam.
Alex, de Rhodes: Ngi Php ny n ng Trong nm 1624, ra ng Ngoi nm 1627, ri thng xuyn ra vo hai min, cho n nm 1649 tr v chu u. Nm 1636, ng son cun hi k tr danh bng ting La Tinh, nhan : De Statu Temporali Regni Tunquin (Tnh trng trn th ca Vng quc ng Kinh). Trong chng u, ng vit: Sau khi tch khi quc Trung Hoa to ln, tnh ng Kinh mang mt tn danh gi l An Nam tn An Nam ny l mt tn chung cho c ng Trong ln ng Ngoi. 2. Ba ngi Vit
Nu c mt bn vn Nm, ngi ta thch th ch qua nt ch tm c cn gc ca t ng am tng ng ngha ca n th no, th c mt bi vn quc ng, ngi ta li thch th ch n phin m trung thc ging ni, li ni, tit iu ni, ngha, mch lc trong li ni, ca ngi ni. Da vo kh nng ny ca quc ng m ta dng ba bn vn quc ng sau y minh chng tnh thng nht ca n c thit lp trn tnh thng nht ca Vit Nam t th k th 17 sang th k th 18. Vn quc ng ca ba tc gi
25
trng dn di y phn nh cc k trung thc th ting ni Annam, rt Annam, th ting ni c ni t ng Trong ca nh Nguyn n ng Ngoi ca Nh Trnh, sang tn ng Trn ca nh Mc. Nt c o ca ting ni thng nht ny li khng da trn mt thiu s nho s, thnh th, phong lu, giu c, cm quyn, m da trn i a s nhn dn tht hc, nh qu, lao ng, cng inh.
Ch v vn ca Vn Tn: Ngy 12-9-1659. Vn Tn gi sang Roma cho Marini mt bc th di hai trang (kh 16 x 9 cm), c on l vit ng Ngoi. Trong th c on nh sau: n thy, xa dy d ti nhiu ng cho nn chng may by gi vng Thy, ti cng bun hn na, m c ao cho c thy mt Thy nh con trng m v cho c b vy. (Vn Tn, Arsi, Js, 81, F, 247) Ch v vn ca Ben T Thin: Ngy 25-10-1659, tc sau hn mt thng, ng Thin t ng Ngoi vit cho Marini ti Roma hai vn kin. Vn kin th nht l mt bc th 2 trang kh 21 x 31 (Arsi, Js 81, F, 246). Vn kin th hai khng c nhan , tm gi l Nhng chuyn bn ny, di 12 trang (kh 20 x 29 cm) (Arsi, Js, 81, F, 254-259). Trong th ng Thin c on vit nh sau: Cc bn o nh qu ry xa Thy, k th gi, k th b, v chng c Thy C n gii ti cho (Ti liu dn, 247)... ...Thy n cng c thnh Papa cng v bi chng ti, cho nn Thy phi
26

liu mnh chu kh nhc lm. No chng ti bit ly ngha g m tr n y cho c. (Ti liu dn, 246).
Ch v vn ca Philipph Bnh. Hai ng Tn v Thin vit vo th k th 17, cn ng Bnh vit th k th 18. ng sinh nm 1759, sang Lisbon c tr hn 30 nm. ng son hn 30 pho sch, trong c cun s tr danh nhan Truyn nc Annam ng Ngoi ch ng Trong, 2 tp, dy hn 1500 trang. Trong sch ny c on ng Bnh vit nh sau: . C. G (c Cha Gisu) ra i c 800 nm th vua inh Tin Hong mi tr nc ta m ci tn l Annam cng chia lm 11 x, n sau vua nc ta mi m ly t Champa t sng Gianh m vo, cng t ra lm 2 x, m gi l Qung, v mi m c th cng thm rng hn na, y l nc Annam 13 x, cho nn c k ni rng mnh i Thp Tam o. (Borg, Tonch, 1 v 2).
c ba on trch dn trn, ta thy cch dng t v vn ca ba tc gi u ni ln tnh thng nht ca ch quc ng t nm 1659 n 1822 v v sau. Tnh thng nht v ngn ng ni ln tnh thng nht ca t nc Vit Nam, iu ny cng c xc nhn qua nhan quyn s ca ng Bnh l Truyn nc Annam ng Ngoi ch ng Trong.
II. Thng nht v cc yu t khc Ngoi cc yu t thng nht v tn nc v ngn ng nh va c chng minh qua cc ti liu ca ngi ngoi quc cng nh ngi Vit, chng ta cn c th thy c tnh
27
thng nht ca t nc Vit Nam vo thi im ngi Si Gn try v phng Nam qua nhiu yu t khc nh thng nht v sch v, v phong tc, v nghi l, v thn phc hong , v truyn thng anh hng chng ngoi xm, v huyn thoi dn gian... a. Thng nht v sch v: Trong hi k dn trn, -rt ni rng nc ta thi y s dng trn ton quc nhng sch v ging ht nhau (lisdem libris). b. Thng nht v phong tc: -rt cng ni l dn ta c phong tc ging ht nhau (lisdem mores). Buzomi dng tnh t medisima c ngha l ging ht ch ting ni (lingon) ln phong tc (costumi) ca dn ta. c. Thng nht v nghi l: T nm 1659, Ben T Thin ghi chp cc nghi l m mi sau ny Ng Thi S, L Qu n, Phan Huy Ch mi ghi chp. i khi l cc l Tt Nguyn n, l Thnh Th, l T K o, l Tt oan Ng, Tt Trung Nguyn, Tt Trung Thu, l To M.v.v (Trong s Vit ca Ben T Thin, xem trang 162). Rt1 nhn mnh yu t ny l lisdem ritus (nghi l ging ht). d. Thng nht thn phc hong : Gaspar Amaral trong bo co dn trn ni: ...c ba min thng nht thn phc hong ti cao... (Por Rey Supreno). Mt chng c khc l ngay trong thi Nam Bc phn tranh cng khng v cha no t tn l hong c.
1
Tc Alexandre de Rhodes.
28

. Thng nht truyn thng anh hng chng ngoi xm: Di ngi bt s ca Ben T Thin, ngun gc dn ta l Hng vng anh hng. ng say sa ca tng truyn thng anh hng dng nc v truyn thng bt khut gi nc. e. Thng nht v huyn thoi: ng Thin lit k cho ta hng lot huyn thoi lu truyn i ny sang i kia trong khp dn gian ton quc. l nhng huyn thoi u C bc 100 trng, Sn Tinh Thy Tinh, Thnh Ging, N Thn... Nu trong bi ta sch Lnh Nam trch qui, V Qunh ni rng cc huyn thoi y ...t tr u xanh n c gi tc bc u truyn tng... , th n na th k 17, s gia Ben T Thin chp thnh vn bn gi sang ngoi quc, m cn chp bng ging vn am m, hng th na.
Tm li, tnh trng t nc ta vo thi on ngi ly hng Nam tin l tnh trng ang thng nht t quc hiu, ngn ng, sch v cho n cc l nghi, phong tc, truyn thng, huyn thoi.v.v... Qua s chng minh tnh thng nht ca t nc v nhiu kha cnh nh va trnh by trn, ta c th hnh dung c hnh nh nhng on ngi c cng mt ci ngun ra i la xa qu cha t t, mang theo rt nhiu im tng ng vi nhng ngi li. Chnh thi im ra i v im n u tin ca nhng on ngi ny l mt bc ngot v cng h trng vi ngha su sc c ni ln qua cu ht dn gian:
Gm vc non sng mt dy lin, T Nam Quan sut n H Tin.
29
im n u tin ca Nam tin l H Tin, nn ngi xa hay ni t Nam quan n H Tin. Cn ni n C Mau l v sau ny. V li, ban u trung tm vn hin ca Nam b vn l H Tin, ri sau mi l Si Gn. Do m c danh t Vn Hin Quc ch H Tin.
CC YU T THI GIAN V A IM
Khi cp n ting ni v ch vit ca ngi Nam b, ngoi vic nu r tnh thng nht gia nhng ngi Nam tin v nhng ngi li qu nh, chng ta cn cn phi xt qua v thi im Nam tin v xc nh a im ban u ca Si Gn cng vi cc vng v tinh bao quanh ca n thc c tin trnh hnh thnh phc tp ca ngn ng vng t mi ny. Khi ni n cc vng v tinh, chng ti mun nhn mnh khng ch mt s vng ph cn, m c n mt s a im tuy nm xa Si Gn nhng t th k 17 c mi lin h trc tip vi Si Gn v nhiu phng din, nht l v chnh tr, qun s, thng mi v vn ha. Chng hn, Li Thiu tuy cch Si Gn n khong hai chc cy s nhng li c nh hng quan trng n vn ha, ting ni v ch vit ca Si Gn, v tc gi ca hai b t in lm chun mc cho ch Quc ng ton quc thi y l Taberd ti Li Thiu, v cng ti ni ny c mt
30
chng vin sinh hot n nm 1834 mi gii tn. Trong chng vin ny c ngi Vit Nam u tin l Phan Vn Minh, ngi ng Trong, hp sc vi Taberd son cun t in ni trn. Mt ni khc cn phi nhc n l H Tin, tuy cch xa Si Gn n my trm cy s v hng ty m vn c nhng nh hng tng quan rt mt thit vi vng t ny. Nhng nh hng quan trng ca H Tin i vi vn ha v ngn ng ca Si Gn nh th no s c chng ti cp n trong mt phn sau. Do nhng nh hng tng quan nh vy, nn khi ni v Si Gn khng th khng cp n mt s a im m v mt a d c v nh khng lin quan n Si Gn nhng v mt vn ha, ngn ng li c rt nhiu nh hng quan trng r rt. iu ny cng tng t nh khi xt v ngun gc ca H Ni ngn nm vn vt m khng cp n Ha Bnh vi nn vn ha ng Sn th xem nh khng k n nh hng qua li v vn ha ca hai a im y.
I. Thi im Nam tin

1. Thi im Nam tin ni bt nht c nhiu ngi bit n l thng 10 nm Mu Ng (1558), vo i vua L Anh Tng, oan Qun cng Nguyn Hong v c gia nh, thn quyn, cng vi nhiu ngi trong dng h rm r theo ca Vit tin vo ng x i L, huyn V Xng, thuc Thun Ha. Cuc Nam tin ny c Nguyn Hong
31
ch trng thc hin trnh s hm hi ca h Trnh, v theo tng truyn cn l do s thc gic bi li sm k ca Trng Trnh Nguyn Bnh Khim: Honh Sn nht i, vn i dung thn. (, o Ngang mt dy gi thn mun i!) Cng c ngi cho rng c mt thi im Nam tin sm hn nhiu. l vo nm 1069, i L, khi dn ta vt o Ngang vo nh c trn ba vng t vua Chm cng hin l B Chnh, a L v Ma Linh. Hoc mt thi im Nam tin khc l vo nm 1306, khi vua Trn Nhn Tng g cng cha Huyn Trn cho vua Ch Mn v dn Vit c thm c hi vt sng Hn khai thc hai chu , L n tn o Hi Vn. Nhng nu gi thit ngi Vit khi nguyn t sng Dng T ca Trung Hoa l ng, th khong trn 30 th k trc Cng nguyn cng l thi im nh mnh Nam tin, v c mt on ngi Vit no , t tin ca chng ta, v trnh ha nc S t chn ln t Bc v chim c lu vc sng Hng. Tuy nhin, cuc Nam tin m chng ta ang xt n l gn vi s hnh thnh ca vng t Si Gn, Nam b, nn c th da theo nhng s liu hin c ly nm 1623 lm thi im xc nh vic to lp Si Gn, a im cc k quan trng v mi mt ca vng Nam b. Nh c cuc tnh duyn gia cng cha Ngc Vn, con gi th hai ca Cha Nguyn Phc Nguyn, vi vua Chn Lp Chei Chetta II (1618-1626) vo nm 1620. Nh m n
32
nm 1623, mt on ngi Vit c php n Prei Nokor v Kas Krobey nh c lp nghip. D nhin cng khng ch n gin qua chuyn hn nhn m nc ta c th d dng m thm b ci. Cn phi k n tc ng ca cng tc ngoi giao na. Theo mt ti liu cn lu tr ti Vn kh quc gia Kampuchia (Annales manuscrites du Camboge, collection de la Biblothque royale Fonds Cambogien Rgne de Pras Chey Chesde, trang 369) th vo nm 1623 (ti liu cng ghi theo Pht lch l 2167) s gi vua Annam xin vua Cam-bt (tc Kampuchia) cho mn hai x Prei Nokor v Kas Krobey lm s quan thu. Th l nm 1623 Cha Nguyn ra lnh lp s Quan thu ti Prei Nokor tc x Si Cn hay Si Gn ngy nay. V th, i vi ngi Vit ni chung, ngi Si Gn ni ring, nm 1623 qu l mt ct mc quan trng m u cho s hnh thnh ca Nam b. Nguyn nhn dn n s kin m u quan trng ny, ngoi cuc hn nhn ca cng cha Ngc Vn vi vua Chn Lp Chei Chetta II, cn phi k n ca vua Chn Lp mun nh qun i Vit Nam lm hu thun ngn chn s dm ng ca nc Xim La. Nhng cng chnh nh cng cha Ngc Vn vn ng, kho lo m ngi Si Gn c lp cc khu dinh in v tinh ca Si Gn Bin Ha v M Xoi gn B Ra. Nm 1658, dn Chn Lp dy lon v cho rng vua Nc ng Chn (1642 1659) theo t gio, v nh cy b Ngc Vn xin vi cha Nguyn Phc Tn (cha Hin) can thip lp
33
li an ninh cho Chn Lp.1 Cha Nguyn cho qun sang can thip, bt c Nc ng Chn ri sau tr t do. ng vua ny mi thun nhng cho ta x Bin Ha dn ta khai thc. Cn M Xoi tr thnh a bn lm n ca dn ta t nm 1626 l nh hong hu Ngc Vn da vo nh hng i vi chng l vua Chey Chetta II xin cho mt s ngi Vit c n lp nghip. Theo Trnh Hoi c (1765-1825) trong Gia nh Thnh Thng Ch th vo nm 1658, tnh hnh Chn Lp ri ren, Cha Nguyn Phc Tn cho 2.000 qun2 sang dp lon v cho khai thc i qui m vng B Ra. Mt chi tit rt quan trng v mang tnh lch s chnh thc song li t ai lu n l s hnh thnh Nam b, to lp vng t Si Gn li do cng ln ca mt ngi con gi sc nc hng tri, tc cng cha Ngc Vn, i n ca Si Vng.
II. Tm hiu Si Gn nm xa
y chng ta khng nhm mc ch o su nguyn ng cc tn gi xa kia ca cc vng Si Gn, Ch Ln, Gia nh ngy nay. Chng ta ch cn bit mt s a im chnh yu m ngi Si Gn xa xa dng chn, tp trung sinh sng v d nhin l s dng, pht huy ting ni ca mnh trong giao t x hi, giao dch lm n.
1
V nguyn nhn cuc ni lon Chn Lp, Vit Nam s lc ca Trn Trng Kim cho l do s tranh chp ngi vua gia ngi em v ngi con ca vua Chn Lp sau khi ng ny qua i. Sch ny cng ni rng Nc ng chn b qun ta bt v mang v giam gi Qung Bnh mt thi gian trc khi tr t do cho v nc. 2 Vit Nam s lc ca Trn Trng Kim ni l c n 3.000 qun.
34
1. a im trc ht l Prei Nokor, tc Si Gn ngy nay. Trong ting Chn Lp, prei c ngha l rng, nokor hay kor c nhiu ngha nh gn, b, thnh th. Cc nh nghin cu tranh lun kh nhiu v ngha ca t ny. Nhng iu chng ta cn lu y l vo thi Chn Lp c hai vua. Chnh Vng Lo-Vek, phin m ting Vit l G Bch; Ph Vng Prei Nokor c ngha l Rng Gn, Rng Vng Quc, hay Lm Quc cng c. Ni Ph Vng th tt nhin cng c ng dn c t tp. Ngi Vit di c n cng tt nhin l phi tr trn qua li ting ni giao t v mi mt. Theo bn xa ca Trn Vn Hc khong nm 1815 th a im ca Prei Nokor thi y quen gi l Si Cn x, vng Ch Ln by gi m trung tm l mt g t c ngi cha c trng 7 cy bch mai. 2. Cn mt vng t na mang tn Chn Lp m Cha Nguyn mn ca vua x cha thp l Kas Krobey. Kas l tin, krobey l tru. Trong Gia nh Thnh Thng Ch, Trnh Hoi c phin dch l Ngu Tn, Ngu Ch ch rch Bn Ngh, tc rch Tn Bnh. Cn v sao gi l Bn Ngh th cng chnh Trnh Hoi c gii thch l bn tru ung nc, do a danh c l Konpong Krobey (bn tru). Hiu theo ngha rng hn th Bn Ngh l bn sng, cn Bn Thnh l bn ca con rch ni thnh Gia nh vi sng Bn Ngh. Cnh Bn Thnh c mt ci ch, ngi ta gi l ch Bn Thnh. Con rch v sau b lp i, nay l ng Nguyn Hu. Vy Si Gn theo ngi Vit chnh l Bn
35
Ngh ngy xa, nm Ch C, gn ng Nguyn Hu. Cn t Si Gn c lch i theo m ngi Hoa li thnh Ngn, l Ch Ln ca ngi Hoa. Phn trn c cp n s ngi Hoa theo tng Trn Thng Xuyn n nh c Bin Ha, ti C lao Ph, to thnh mt vng bun bn thnh vng. Khi qun Ty Sn tin nh Gia nh vo nm 1777, nhng ngi Hoa ny phi lnh v vng Ch Ln ngy nay. V cho n nm 1778 h to lp ni nh c mi ny thnh mt vng ph x bun bn tp np. Nhng ri n thng 3 nm Nhm Dn (1782), qun Ty Sn li ko vo nh nhau vi qun Nguyn nh. Mt ln na, chin cuc tn ph ht nhng g m ngi Hoa gy dng ni y. Sau , h mi gy dng c tr li, ly t lp b kinh, li p thm ch cao ln khong v tr c miu Quan , miu Tam Hi. C l do m pht xut tn gi Tai Ngon, c ging Qung ng thnh Thy Ngn, m c ging Vit thnh Ngn. Vy Ngn dt khot l Ch Ln c ngy nay. Khng nn nhm ln gia Thy Ngn ca ngi Hoa vi Ty Cng l tn gi c dng ch Si Gn, Bn Ngh. Ty Cng l do ch Si Gn c lch theo ging Qung ng thnh Xy Con, Xi Con, ri khi vit ra ch Hn, c theo m HnVit thnh Ty Cng. Di thi Php thuc, do s sp nhp Ty Cng (tc Si Gn) vi Ngn (tc Ch Ln), ngi Hoa mi gi chung l Ty . Trc , tn gi Bn Ngh c dng ch chung thnh Si Gn (nm gn s Bason) v ci ch nm
36
cnh bn ca con sng ni thnh Si Gn vi Phan Yn (tc trn Gia nh), gi l ch Bn Thnh. Ch C do ngi Php xy dng khu Tng Ngn Kh c, ph b nm 1912. Ch Mi tc ch ngy nay, khnh thnh vo thng 10 nm 1914. 3. Gn Ngn ca ngi Hoa c mt a im m v mt ting ni ta nn lu l Phc Lm (sau i ra Ph Lm), c s quan trng ca ngi Chn Lp. Ngi cha c tr danh vi 7 gc bch mai ni trn, xa quen gi l cha Min, hay cha Cy Mai, Mai Sn t, cha G. Ni ny cn c kho cu k hiu v ngun gc Si Gn. Ngi Chn Lp khu ny rt ng c nn c nhng sinh hot cng ng ni bt, chng hn nh h thng t chc nhng cuc ua ghe thuyn trong cc ngy l Pht, t Ph Lm chy dc theo nhng sng rch n thng vi rch L Gm hay chy di xung M Tho. C ba a im Si Gn (hay Bn Ngh) ca ngi Vit, Ngn (hay Ch Ln) ca ngi Hoa v Phc Lm (hay Ph Lm) ca ngi Chn Lp u l 3 trng im m ngi Si Gn xa kia t tp, giao dch lm n, do cng chnh l nhng ni m ngn ng c s dng, bt chc hay pha trn. V th, s lng t Vit gc Hoa, gc Khmer trong gii bnh dn rt c th phn ln pht trin trong mi trng giao tip ti 3 a im quan trng ny. 4. Tr vng Ngn, Ph Lm v Si Gn tuy l u no ca Nam b nhng xt v cc mt lch s, qun s, hnh chnh, vn ha th ban u khng quan trng bng trn Gia nh.
37
Nm 1699 (K Mo) nh du mt ct mc quan trng trong lch s bui u ca Nam b. Vo nm ny, sau khi thanh ton tn quan Chn Lp ni lon tn l m, cha Nguyn Phc Chu h lnh cng khai chim Si Cn, thit lp h thng hnh chnh cai tr: lp huyn Tn Bnh, dinh Phin Trn (tc Gia nh ngy nay). Ph Gia nh gm dinh Phin Trn v dinh Trn Bin (tc Bin Ha) m xa l t ng Ph, x ng Nai (huyn Phc Long). Theo ti liu c th nm 1698 c n 4 vn h ngi Vit c ng ti trn Gia nh. Cha Nguyn cn cho dn cc x Qung tip tc di c vo lp nghip. Dn Phin Trn ng qu th cho xung nh Tng, nn hai vng t mi ny hi y ngi ta i li ng c. Sau trn chin thng do Nguyn Hu Cnh lin qun vi Trn Thng Xuyn nm 1699 (K Mo) nh sang n tn thnh Nam Vang lm cho Nc ng Thu ca Chn Lp phi khip s, th ngi Si Gn cng x xung c ng min Ty nhiu hn, xuyn qua c vng M Tho. V trn Gia nh, cn lu l trn bn c do Trn Vn Hc v nm 1815 c ghi mt s a danh ngy nay vn cn lu du nh: L Gm, Cy Mai T, Phc Lm Th (Ph Lm?), Si Cn X, Ch Qun rch, Ch Qun, G Kiu, Tn nh, Cao Min Kiu, Rch M Ngh, Th Thim. 5. Sau ht ni v im n u tin c tnh th t lit k trn, nm trong trn Gia nh l Si Gn, Ngn, Ph Lm, cng nn k n mt s a im quan yu trong hoc ven bin Si Gn m ngi Si Gn thng xuyn i
38
li. Vn ny c nh hng quan trng v mt ngn ng. mt phn sau s bn v ting ni thng nht vo bui u nhng dn dn c s sai bit xen vo ngn ng ca nhng ngi di c. Ly v d, theo gia tc ton dn Vit trc thi im Nam tin l ngi con sinh ra u tin trong gia nh c gi l con c, nhng Nam b, bt u l Si Gn v c l cng C Mau (lc by gi cn gi l Long Xuyn), ni Nguyn nh c tr lc lu vong, ngi ta hy k ting C v hong t u lng ca Nguyn nh (hong t Cnh) c gi l ng hong C. Th l Nam b c tc gi con u lng l con th hai, nh anh hai, ch hai.v.v Nguyn nhn chnh tr cng sn sinh ra ngn ng v m thut. Chng hn s kin Nguyn nh bn tu khp Nam b lm ny sinh cm t Gia Long tu quc. Cm t ny sau li tr thnh ch c in chm vo nhng b bnh tr gm s qu gi... S nghin cu ting ni ban u ca Nam b ni chung, Si Gn ni ring, rt cn kt hp kho cu v lai lch rt nhiu ni chn m ngi Si Gn bui u chim c, lp nghip. Di y, chng ti ch tm lit k mt s a im, di tch in hnh quan trng nht m thi.
III. Nhng a im quan trng 1. Nhng a im thuc Si Gn

a. Qui thnh: Cng gi l Gia nh thnh hay Gia nh Th thnh. Nguyn nh nh thng Ty Sn chim c
39
Si Gn vo nm 1788, sau ra lnh xy Qui Thnh vo nm 1790. Thnh ny xy theo kiu Vauban c 8 gc theo Bt qui. Thnh ny b ph b vo nm Minh Mng th 16 (1835). Theo Trng Vnh K th thnh ny nm bn nh th c B, cn theo L. Malleret th trn ng Hai B Trng. V mt ngn ng, chng ta ch cn lu l c nhiu t Hn Vit c to nn lin quan n thnh ny. Th d: ng mn (ca ng) gm Gia nh mn, Phan Yn mn; Ty mn (ca Ty) gm Vng Khuyt mn, Cung Thn mn; Bc mn (ca Bc) gm Hoi Lai mn, Phc Vin mn; Nam mn (ca Nam) gm nh Bin mn, Tuyn Ha mn. Nm 1801, sau khi kim sot c t Hu, Nguyn nh chn ni ny lm kinh nn cho di Thi miu t Si Gn v Hu v lp hong cung ti y. b. Thnh Si Gn: V s ti din nn ngy khi, vua Minh Mng ra lnh ph b Qui Thnh vo nm 1835 v cho xy li mt thnh khc vo nm 1836 ti lng Ngha Ha, huyn Bnh Dng. Nm 1859, thnh ny cng b qun Php ph b. Ngi Php li dng vt liu t thnh Si Gn xy thnh Sn m chng quen gi l thnh 11e R.L.C. V ngn ng, chng ta ghi nhn c nhng cu ni ca ngi xa ni ln cng lao to ln ca dn chng khi xy p Qui thnh (1790) hay thnh Si Gn (1836), chng hn nh cu:
Tnh vi nng, ng vi binh!
40

Hoc my vn th ny:
Dn t Bc p thnh ty ng ng Su Ty vi vi!
u cng ch l mt trong mun ngn cch hnh thnh v pht trin ting ni ca ngi Si Gn. c. Ch Bn Thnh: Khi ni v Bn Ngh, chng ta cp n ch Bn Thnh nh mt a im tp trung ng o ca ngi dn Si Gn. V th, y cng l ni ngn ng bnh dn Vit-Hoa-Chn Lp c iu kin giao lu, pha trn. T thu xa xa lu hnh bi ht th mng v ch ny nh sau:
Ch Bn Thnh n xanh n , Anh nhn cho t anh r n mu. Ly em anh u k sang giu, Rau da mm mui c ni no hn em?
d. Vn ng Thng: Nay l vn Tao n. ng Thng l danh xng ca T qun L Vn Duyt. Khong t nm 1813 n 1832, L Vn Duyt dng ni y lm Hc vin. Tng truyn thi y trong vn ng Thng c mt u trng qui m ln voi u vi s t hay cp, qun chng c t do n xem rt ng. Nu ng vy th y cng l ni m ngn ng bnh dn, nht l cc loi ting lng, c iu kin pht trin tng t nh trng ua Ph Th sau ny.
41
. M Ngy: Cng gi l m Bin Tr. Theo Trng Vnh K th khi L Vn Khi dy binh phn lon vo nm 1833 c n 1.137 ngi b git, chn tp th trong mt h gn trng ua c hay khong gn bnh vin Bnh Dn, ng L Vn Duyt v Phan Thanh Gin c. y cng l ni ngy xa c nhiu ngi n cng vi, nht l vo ma Vu Lan (Rm thng By). e. Lng T: Nm khong gia sng Si Gn v Tn Thun. Dn chng thng n y hng mt. Khng r tn gi ny c ngun gc t u. g. Rch Th Ngh: Cng gi l rch B Ngh. Tng truyn con gi Thng Sut Vn Tng Hu c chng l mt ng Ngh. B cho xy mt ci cu ngang qua con rch ny chng b tin i vo thnh lm vic. Dn chng nh cng c cu i qua rch, v th m gi cy cu ny l cu Th Ngh ng cm n b. Cng nhn m thnh tn rch Th Ngh. h. Bn Kn: u ng Nguyn Hu xa l con kinh b lp, c mt bn nc. Cnh , vo nm 1920 ngi Php c xy mt ci b hnh bt gic lnh sng- (soldat) ng thi kn cho c. y cng l ni c ng ngi t tp, v thi y nhc Ty nghe cn l tai. Theo ng Vng Hng Sn trong sch Si Gn nm xa (T Do xut bn, 1960, trang 75) th t du cn c l xut pht t thi ti khu Bn Kn, v c nhiu tay lu manh hay tp trung ni ny v dng on cn thanh ton nhau. C k trong bn y khng hn l lu manh cn , m l hng n khng ngi ri, du
42
th du thc, la c Bn Kn. H khng cm on cn v s lnh bt nn cm ng tiu, ng so bng ng va t v, va lu lu lm Tiu Lang ph trm ni th, k th, nh th Su Trng, th Cu Hai Min.v.v... Nam b c thi quen ni th, k th hn l ngm th nh ng bo min Bc, min Trung. Ngi H Ni, Hu ngm Kiu, cn ngi Si Gn ni th Vn Tin, k th Thch Sanh, nh ta s xt k mt mc sau. iu l l thi xa Si Gn ngn ng bnh dn c trng hp pht trin c o nh vy: Du cn ni th, k th nh thi s, thy ! i. Hng Ba Son: Xng ng tu ca hi qun Php. Danh t Ba Son c l phin m ch poisson (c) trong my ting mare aux poissons (ao c) hay Vit ha cm t bassin de radoub ( sa tu), bi v trong hng c con rch do ngi Php o dng thit k my mc ng tu. iu cn ghi nhn l trong hng Ba Son tp trung ng o cng nhn Si Gn. V ai cng bit l nhiu nhn vt cch mng tn tui ca ta xut thn t mi trng lao ng ny. k. Bn Ng: Ngi Chn Lp gi bn ny l Kompong Luong, ngha l Bn Vua. Tn gi ny c phin m ra ting Vit l tm phong long. Vo i Gia Long, Bn Ng c Thy Cc v Lng T, l nhng nh gc ct trn mt nc vua hng mt. V tr ny ngy nay l gn bn Th Thim, ni gi cho dn gian cu h tnh t:
Bp non m nng la l. ai ve c con Th Thim.
43
Dc b sng ch Bn Ng, dn ct nh tre lp loi l da nc chm thnh tm, theo kiu Chn Lp gi l l cn p. Danh t ny ta mn ca Chn Lp. Kiu lp nh ny c im khc bit l ly nguyn tu l da nc x tt hai ri sp li bn m bn dng m lp, nn cng gi l l x. l. Nh th c B: Mt cng trnh kin trc c gi tr m thut bt h vi thp chung gm 6 qu chung ln cn nng 25.850 kg, ln nht vng ng. C mt thi nh th ny c gi tn l Nh th Nh nc, nhng v sau tn gi ny b lng qun. Vic xy dng bt u t khi t vin u tin di thi Gim mc Colombert vo ngy 7-101877 v lm l lc thnh ngy 11-4-1880. V mt vn ha, cch nay hn 100 nm th y l ni c bit hi cc loi y phc Ty phng v ng, do cc gio dn Vit, Php, Hoa, n, Malaysia, Kampuchia... thng chng din khi n d l. y l mt hin tng khc l hn so vi nhng ni hi xa thng ch c o thng, o di l gc. V mt ngn ng, ni y chnh l mi trng ph bin ch Quc ng c dng phin dch cc kinh k Ty u, do m to iu kin ting Vit Si Gn pht trin mnh. m. Nh in Tn nh: Ngy nay, trong tnh trng sch bo xa b mt mt qu nhiu, nhng ngi nghin cu lch s ting Vit chc chn s khng qun n Nh in Tn nh l ni xut bn c ngn loi sch quc ng m hin thi h ht sc cn dng trch dn ng liu, chn lc, i chiu t ng, ng php khi phc li tnh hnh
44
cch y hn 100 nm ca ting Vit ni chung v ting Nam b ni ring. Cc t in tng tr ting Vit, ch Nm Nam b ca Gaspar, ca Gnibrel, ca Maseron.v.v... u ra i ti nh in ny. c bit nh in c xy dng vo khong nm 1863 di thi Gim mc La Miche, do linh mc Php M. Eveillard thc hin. Nhng ngi th sp ch u tin l hai a tr m ci tp s, v sau tr thnh hai tay th ct cn ca nh in. n. Trng Taberd: Nhiu ngi vn cho rng trng ny ch phc v a s l con em nh giu v qu nng v chng trnh Ty hc. Tuy nhin, v mt hc thut th vo nhng nm cui thp nin 1860 trng ny gi vai tr quan trng hng u Nam b ni chung, Si Gn ni ring, bi v n cung cp cho ngi hc vn kin thc vng chc v khoa hc cng nh vn chng thuc nn vn ha Hy-La, v cng l ni u tin o to, t chc thi v cp cc loi bng Certificat, Brevet, Diploma v T ti Vit Nam. Nh m Nam b c c mt s tr thc bit dng phng php khoa hc bin son sch bo quc ng, in hnh l nhng Hunh Tnh Ca, Michel M, L Vn c... Tc gi sch Si Gn nm xa, ng Vng Hng Sn t cho bit trong sch y rng ng l cu hc sinh trng Taberd. ng Chasseloup-Laubat, b trng thy qun v thuc a, sau khi ym tr cho Ton quyn Grandiere trong vic xin 6 s huynh u tin n Si Gn ngy 6-10-1866, vo ngy 20-10 cng nm y vit cho B trn S huynh Rma l
45
Philipph nh sau: Ngy 25 thng 8 va qua, ton quyn Nam k vit th cho ti bit l ht sc hi lng v cc k thi do cc s huynh (Taberd) iu khin n i ng mun xin thm 4 s huynh na. Hin nay, trong s nhng tr thc sinh t nm 1940 tr v trc ang lm cng tc khoa hc khp ba min nc ta, nhng ngi xut thn t trng Taberd cng chim mt t l kh ln. H c o to ngay ti Si Gn hoc cc chi nhnh ti Hu v H Ni. o. Nh ht Ty Si Gn: cnh ng Hai B Trng, u ng L Li. N c khi cng xy dng vo khong nm 1898, hon tt u nm 1900, ch yu dnh cho cc loi hnh sn khu phng Ty nh nhc kch, ha nhc... y l mi trng c bit gii tr thc theo cu hc ca Si Gn c dp tip xc vi ngh thut phng Ty. Tuy nhin, y thnh thong cng c din tung Vit, nh tung Lng tm ng Linh mc ca Michel M chng hn. Hin tng ny nh du s kin ting ni Si Gn c c hi pht trin mnh v b mn kch tung. p. Ct c Th Ng: Do ngi Php dng ln ti doi t nh ra ch tip gip gia sng Th ngh v rch Bn Ngh. Ct c ny rt cao, gi l ct c Th Ng, ban m c n bo hiu cho tu ghe ngoi xa trng thy. Dn chng Si Gn thi hay t tp hng mt, n nhu gn . Lin quan n cy ct c ny c nhng trng hp ting ni Si Gn pht trin rt k l, nh sau y l mt th d. Chuyn
46
k rng c cp v chng bn ph thi (xa gi l lm v, m t ting Php rabiot), ng tnh duyn ln n, cm khng lnh canh khng ngt, ri n b nhau. Dn chng by gi c cu ht ch giu nhc li ngh c v con ng c m cp uyn ng y tng l gt:
Thng th, Ph soi...1 Th Ng treo c... h Bu-don,2 m-lt,3 b-tt...4 Xc-xy!5... M-ni6 bn do, by gi my b tao... h h
Cu h k ng di i bn do, k cc mn ch lm bi dn bn, chng lm bi nu bp, ri nn v my ting tc ht cho n ghen tc! r. Dinh Tn X: L ngi nh Nguyn nh ct cho B a Lc dy Hong t Cnh hc. a im ny ngay Vin Bo tng by gi. C ngi ni nhng ct ko ca dinh ny sau gi v dng Ta Gim mc Si Gn. Khng bit c phi l nh nguyn by gi ca Ta Tng Gim mc hay khng? Nu ng vy th hin nay ch cn di tch kin trc xa nht l b sn nh y, v nh M, tc Lng Cha C, ct sau dinh y, c cc nh kho c cho l xa nht Si
1 2
Ch con ng t dinh hai vin chc y. pouillon 3 omolette 4 beefteack 5 sacr 6 menu
a Lc i vi ting ni Si Gn s bn k mc sau.
47
Gn, va c gi nm 1983. V cng trnh ng vn ca B s. Bn Nh Rng: Bn l ch Bn Ngh, Nh Rng l mt hng Tu ca ngi Php xy dng vo khong nm 1870, trn c hai con rng bng t nung trng men xanh, v th m c tn l Nh Rng. Ni ny v sau tr thnh bt h vi vic nm 1911 Bc H ra i tm ng cu nc. V mt ngn ng, y cng l ni t hp ca ng o cc tng lp x hi trong vic giao dch xut ngoi, to iu kin thun li cho s pha trn ngn ng. t. S Th v Vin Bo Tng: S Th cng gi l Vn Bch Th, Tho Cm Vin... Nhng t xa n nay dn Si Gn ni ring, Nam b ni chung, vn quen gi l S Th. Vn th ny do ngi Php thnh lp vo nm 1864. Gim c u tin l ng Pierre, mt nh thc vt hc sinh nm 1833, lm vic S Th t 1865 n 1877 v mt nm 1905. Vin Bo Tng xy t nm 1927 n u nm 1929 mi xong. n ngy 19 thng 9 nm 1951, khi ngi Php giao li cho chnh quyn Vit Nam ch c th trong bin bn bn giao c bng k ghi ng 4000 c vt. u. Trng Latinh: Sau i tn l Chng vin, gm cp Trung hc gi l Tiu Chng vin, cp i hc gi l i Chng vin. Ngoi cc mn hc khc, trng ny l ni duy nht dy ting Latinh nn quen gi l trng Latinh. Khong trc nm 1833, trng t H Tin di v Li Thiu.
48
ng Phan Vn Minh trc khi theo hc trng Taberd ri qua hc Pnng, tng l hc sinh ca Chng vin Li Thiu ny. ng l nh bin son t in ting Vit u tin ca Si Gn m cng l ca Vit Nam, hp tc vi Taberd v xut bn ti Serampore nm 1838 hai b t in Annam-Latinh v Latinh-Annam, lm chun cho ch Quc ng ton quc. n i Gim mc Lafve nm 1850, Chng vin di v Ph M, vng Th Ngh. n nm 1862 li di v a im ngy nay, gn S Th. Nh bc hc Trng Vnh K trc khi sang Pnng du hc cng tng l hc sinh c o to Chng vin Ph M. Hunh Tnh Ca tr danh vi b i Nam Quc m t v cng l cu chng sinh ca Chng vin Si Gn ny. Trong thp nin 1880 v 1890, Chng vin Si Gn o to c nhiu nh vn gp phn c lc trong vic ph bin ch Quc ng. Trong ni danh nht l Linh mc Phaol Qui. T nm 1895 n 1920, ng ny bin son gn 30 b sch va gio dc np sng ni tm va p dng li suy lun theo tinh thn khoa hc phng Ty, vi li vn thc trong sng. V mt vn ha, trng Latinh trn 100 nm nay cng cung cp cho Nam b phn ln nhng tr thc tu s Thin Cha gio. Hu nh mi ngy Ch nht h u c nhng bui ging thuyt. V y chnh l iu kin s dng ting ni Nam b trc cng chng, gin tip gip cho qun chng t thnh th n thn qu c c hi trau
49
gii thm vn ngn ng, tng thm kh nng tu t v ng dng ch quc ng phc v cho s pht trin ca ting Vit Nam b t nhng thp nin u th k 20 n nay.
2. Nhng a im thuc Ch Ln
Mt trong nhng a im t hp ng o ca ngi Si Gn bui u, c bit trong vic giao dch thng mi, l Ch Ln. Ban u c Ch Nh gn trng ua Ph Th, vn cn cho ti ngy nay, tc l Ch Thit. Cn Ch Ln xa, nay gi l ch C, nm gn Bu in Ch Ln by gi. Ch Ln mi tc l ch Bnh Ty c mt i ph gia ngi Hoa tn l Quch m (hiu Thng Hip) hin t v b tin xy ct. a. T Bn Ngh v Ngn (tc Ch Ln) ngy xa sng rch chng cht. Ta cn ghi nhn in hnh l rch Kinh Vng thnh bc pha sau n Cy Mai. Rch c o t 1862 theo lnh ca c Bonard, d tnh chy thng cho n Cu Kiu to mt vng ai bin khu Si Gn-Ch Ln thnh c lao tin cai tr. Nhng v sau d tnh y bt thnh. Ta ghi nhn tip v kinh rch Ch Ln l kinh Tu H. Nh kinh ny m Ch Ln pht trin mnh v kinh t, v hng ha t Nam Vang xung, Lc Tnh ln, u khi i vng ra bin m c th i thng vo khu Ch Ln-Si Gn. Mt khc, ngi Si Gn v ngi Hu Giang giao dch vi nhau d dng l nh c kinh Tu H thun cho ng
50
thy, c trc l min Ty thun cho ng b. S lu thng hai chiu gia thnh th v nng thn ca Nam b l iu kin ht sc thun li cho vic giao lu v pht trin cc mt vn ha v ngn ng. b. Vng Ch Ln xa khu Ng Su gn ng V Tnh c (nay l ng Nguyn Tri) c ngi m ca L Vn Gm, thng gi l Li Gm, tun gio vo nm 1847 (i vua Thiu Tr), ng thi vi nh son t in Phan Vn Minh. c bit ngi m ny thi xa ng bo dng lm chun bit mt nc vng quanh ln cao hay xung thp. c. Ting ni Si Gn c s pha trn mt s ting Hoa trong gii bnh dn, c th l do sinh hot kinh t Hoa-Vit pht trin mnh Ch Ln. Cc t nh tu khu dng ch i thng gia, l do ting th kh (kho tr hng) pht m theo ging Triu Chu; tu k l do ting ta k l i gia m c tri i. T ny thot tin c ngha thanh t, dng chc tng nhau. Nhng v sau li mang ngha xu, nh gi lng chi hc lm sang th gi l gi tu k, ngi lm ngh t b gi l m tu k. y cng l mt dng bin thin ca ting ni Si Gn. d. vng Ch Ln, ngoi cha Cy Mai hay Mai Sn t, Thc Lnh t cp trn nh i tng cn kho c tm hiu lai lch Si Gn, cn phi nhc n thnh tch khng Php nm 1866 ca mt ngi cha nay khng cn na. l cha King Phc, gn ng Nguyn Tri Phng xa.
51
Nu ly Si Gn lm trung tm im th hng ng l Gia nh tin ln Bin Ha, Th Du Mt.v.v... cn hng ty l Ch Ln v cc tnh vng Hu Giang. Nhn chung, a im ca ngi Si Gn xa tip ni vi Ch Ln l dc theo hai con sng Vm C ng v Vm C Ty, chi nhnh sng Mkong (hay sng Cu Long) l nhng vng t ai tr ph, c bay thng cnh. Ngi dn Nam b thu ban u pht trin dn dn trn cc vng t ny theo li tm n du, c lan rng, lan di ra mi. a danh Bn Lc hnh thnh l do ni y c bit c hai loi c lc dng tr bnh kit l. Tn An hay Long An ni danh c, l qu hng ca Nguyn Hunh c. M Tho l ni nh c v lm n pht t ca nhm ngi Hoa theo Dng Ngn ch i t nn nm xa. V sau, v trn trnh qun Ty Sn nn c mt s chy ln vng Ch Ln lp nghip. G Cng trc l ci g c nhiu chim cng, nn xa cn gi l Khng Tc Nguyn. Bn Tre, tn c l Trc Giang, ni ting l t ca cy n tri, ca cch mng, ca ng khi. Bn Tre c Ba Tri c lao Bo, c M Cy c lao Minh. Nu Ba Tri t ho v c Phan Thanh Gin vi b Khm nh Vit s Thng gim Cng mc, vi Nguyn nh Chiu v V Trng Ton th huyn M Cy gm Vnh Thnh, Ci Mn cng t ho vi nh bc hc Trng Vnh K v nh son t in u tin ca Vit Nam l Phan Vn Minh. Vnh Long (con rng vnh cu), Sa c (phsar: ch,
52
dec: st) v Mc Ha l ba vng t ph sa c m trong lng Tin Giang v Hu Giang, hai nhnh sng quan trng ca sng Mkong. Trong ting Lo, m l m, kong l sng, Mkong l sng m. Cn trong ting Vit, v con sng ny chia lm 9 nhnh ra bin c hnh dung nh con rng 9 u nn mi c tn l Cu Long Giang hay sng Cu Long. Trong cc vng ni trn, i su vo a d cc huyn, cc x, ta gp nhiu a danh mang ch ci ng u. Phi chng do chc quan v xa l Ci C? Chng hn nh Ci B, Ci Thia, Ci Ly, Ci Vn, Ci Mn, Ci Nhum, Ci Tc, Ci Na, Ci Quao... Ri ta cng gp nhng x mang tn c ch ging ng u, v t ging khng phi l rung la hay vn cy tri, m l loi t trng ch trng cc loi hoa mu ph. Chng hn nh Ging Keo, Ging Ct, Ging Na, Ging Nt, Ging Qut... i tip v hng ty l Cn Th, cng gi l Ty hay Phong Dinh, tng c xem l th ph ca min Ty. Nu ly cu M Thun lm chun i ht cc tnh min Ty th r v bn tri khi tnh Vnh Long s gp Tr Vinh. Ni y cn kh ng con chu ngi Chn Lp m ngi Nam b chu nh hng nhiu v ngn ng cng nh li sng, n np sinh hot... vng ny cn nhiu a danh gc Chn Lp nh Tr Cung, Tr Bang, Tr Lng, Tr Mt, Tr Men, Tr Mi.v.v Vt qua Hu Giang, i khi Cn Th l Sc Trng, Rch Gi, Bc Liu. Tn gi Bc Liu bt ngun t hai ch p lp trong ting Triu Chu, c ngha l xm nh c.
53
Vng ny tp trung kh nhiu ngi Hoa gc Triu Chu, phn ng lm ry v bun bn. Ngi Bc Liu hay h lc cho ghe:
Bc Liu nc chy l , Di sng c cht trn b Triu Chu.
Bc Liu nm gia Rch Gi v C Mau. Rch Gi c con kinh Thoi H do Thoi Ngc Hu t chc o vo nm 1815. Trc 100 nm, tc nm 1715, Mc Cu dng t Rch Gi cho cha Nguyn Phc Chu nhp vo H Tin. Cn C Mau l vng t m mi nm t nc ta u vn di thm ra mt cch k diu! Tr v cu M Thun, by gi r sang bn phi, ta s i qua ng Thp Mi, cnh ng bao la bt ngt vi nhng ti nguyn thin nhin tng nh khng bao gi cn kit. Ri n Long Xuyn, trc gi l Khamao, sau c Mc Thin T i tn li cho n by gi. Tip l Chu c c ni Sp cao 86 thc. V c con kinh Thoi H chy cnh ni Sp nn ni ny cn c gi l Thoi Sn. Ngi lm vn ha n vng Chu c s khng qun ngh n ni Ba Th cao 210 mt, v gn nm xa nh kho c Malleret khai qut c mt phn thnh c Eo, hi cng ca nc Ph Nam, trc h Chn Lp ri n th k 6 b Chn Lp sp nhp. Nu khng t Rch Gi i H Tin th t Chu c sang H Tin cng c, li c th i ngang qua Tht Sn, Bu Sn, l nhng ngn ni c nhiu huyn thoi k b. n H
54
Tin, ngoi phong cnh hu tnh nh cc ni a Tng Vn Sn, Thch ng, Hn Ph T, Ao Sen.v.v... cn c th n thm m Mc Cu, tng nh n ngi con Mc Cu l Mc Thin Tch, ngi sng lp Chiu Anh Cc v bin H Tin thnh trung tm vn ha mt thi ca min Ty, n ni c danh xng H Tin Vn Hin Quc. . n K Ha: Vo lc 10 gi ngy 17-2-1859 thnh Si Gn b h bi vin Trung tng Php l Rigault de Genouilly. Sau 8 thng, c Page c iu sang thay th cho Rigault de Genouilly, n Nng vo ngy 19-10-1859 v quyt nh s nh Ch Ln. Trc khi thc hin ny, Page lm cng vic chun b h trng l chn ng lc lng kinh t Hoa kiu v m hi cng Si Gn cho cc tu ngoi quc n mua bn t ngy 22-2-1860. S kin ny nh du s c mt ca nhiu ngi nc ngoi nc ta. Ngn ng Si Gn do cng chu nh hng trong vic pht sinh nhng t mi gc ngoi ng. Thnh Si Gn cng gi l Gia nh thnh, c dn s chng 140.000, b tn ph qua cc chin cuc Ty Sn v L Vn Khi. Ch c Ch Ln l sm ut phn thnh. n Cy Mai b mt cng lc vi thnh Si Gn, ly Ch Ln lm hu cn. Nam b thi by gi ch c Ch Ln l ci rn kinh t. Nh vy, ta c th thy tm quan trng ca n Cy Mai nh th no. Nhng Ch Ln cha b thc dn Php nut trn v cn c chng ngi vt c lit l n K Ha.
55
nh bi n ny, c 1000 qun Php di quyn ch huy ca i t dAris chim mt lot cha King Phc, cha Khi Tng, nh Hin Trung, bin cc ni ny thnh chin tuyn nh cha. ngn khng cho qun Php chim trn Ch Ln, triu nh sai Nguyn Tri Phng v Phm Th Hin vo Gia nh tng cng lc lng cho Tn Tht Hp. Thng 7 nm 1860, Nguyn Tri Phng t chc n K Ha thnh mt i n rt kin c. Vi 120.000 qun, ng cho o mt ho i ct t n Cy Mai vi Ch Ln, d nhin cng cng c n K Ha. Hu cn kinh t ca Php l Ch Ln nh chin tuyn nh cha lin lc. Cn hu cn kinh t ca qun triu nh l Thun Kiu pha bc K Ha. Sau khi nh Thanh k ha c vi lin qun Anh Php ngy 5-10-1860 th Napoleon III sai i tng Charner sang Si Gn tng vin. Charner trang b chin tuyn nh cha bng mt h thng cc k hng mnh. K Ha tr thnh i tng s mt ca Charner. Qun Php xut trn t n Cy Mai. i T Crouzat cho bn pho nh ma vo n Ly Bng. Qun Php ct t lin lc ca K Ha vi hu cn Thun Kiu. Ngy 24-2-1861, i qun ca Php tin v K Ha. Trc tin chng tin nh b Tng Tham Mu tc dinh tri cc quan ca Vit Nam. Qun Php c 600 dn phu ngi Hoa t Qung ng a n ti qun nhu. Cuc hnh qun chnh thc ca chng bt u t 5 gi 30 chiu ngy 24-2-1861. Mt bn l i qun, i pho; mt bn l
56
v kh lc hu vi lng i quc can trng. Chin cuc v th m nhanh chng tr thnh g xng, bin mu! Sau khi h n Ly Bng, qun Php tn cng dinh tri cc quan. y c th xem l trn chin c lit nht thi y Nam b. Qun triu nh vi v kh lc hu vn can trng chng li i pho ca thc dn. c im ca trn ny l c thm chin thut nh gip l c. Cho n qu tra ngy 25-2-1861, i n K Ha cng tht th theo s phn thnh Si Gn ngy 17-2-1859. Th l ton b vng Si Gn-Gia nh-Ch Ln ri vo tay thc dn Php. Trong trn ny, v pha qun Php c hn 300 qun b mng. V pha qun ta, khng ai bit c chnh xc con s nhng chin s v danh hy sinh. Em rut Nguyn Tri Phng l Nguyn Duy t trn. Nguyn Tri Phng b thng cng tn qun ko v Bin Ha. Phm Th Hin cng b thng, chy v ri mt. e. Nhng ngi cha c: Ni v nhng ni qun chng Nam b thng t tp ng o, do m ngn ng c iu kin pht trin bi s giao tip gia nhiu ngi, phi k n nhng ngi cha c trong hay xung quanh Si Gn, trong c c nhng cha ca ngi Vit th Pht hoc ca ngi Hoa, ngi n... y ch xin lu mt s ngi cha tiu biu m thi. Sch i Nam Nht Thng Ch Lc Tnh Nam Vit (Nguyn Tao dch Nha Vn ha ti bn 1973, trang 93-
ph cn ch cn li mt s.
57
97) lit k nhiu cha miu m nay ti Si Gn v cc vng Cha Gic Lm, cng gi l Cha Cm Sn, do L Thoi Long, ngi Minh Hng, t chc xy ct nm 1744 ti Ph Th. Cha ny va c, va c qui m ln, tiu biu cho nhng cha th Pht t xa cn li gia Si Gn v Ch ln. Tht Ph Quan V Si Gn, l ngi i Miu do ngi Minh Hng xy dng th Quan Cng. Cha Minh Hng Gia Thnh, cng do ngi Minh Hng thnh lp Ch Ln t nm 1789, l mt ngi cha ln.
Theo sch dn trn, vo u th k XIX, trong huyn Bnh Dng tc vng Si Gn v ph cn, nhng ni dn chng tp np lui ti l:
n x Tc (th thn X Tc) n Tin Nng (th Tin Nng) Vn Miu (th Khng T) Miu Hi ng (th nhiu linh thn) n Hin Trung (th cng thn Trung Hng), Miu Thnh Hong (th Thnh Hong) Cha Khi Trng (vua Minh Mng sinh y) Cha T n Cha Php V.v.v...
V mt pht trin ngn ng v biu l np sinh hot th cc cha miu cng nh nhng thnh ng u l ni tri
58
qua my trm nm ngi Si Gn ty theo tn ngng ca mnh m lui ti trong nhng ngy l c bit. Mi tn gio mi a phng c mt cch din t ngn ng ring. V th, ngi nghin cu ngn ng nu mun cho danh mc t ng c y th cn phi su tm nhng t ng ph thng hay chuyn mn c dng xa nay trong cc tn gio ln. Ch ring s lng cc t ph thng c dng trong Pht gio v Thin Cha gio Nam b, nu su tp theo li in d v cn c vo nhng kinh sch ca hai tn gio ny, c th c khng di 10.000 t! Ch xt t nhng g lin quan n Ch Ln, ta thy ngi dn Nam b my trm nm trc pht trin vng t min Ty cc k c o v hng th nh th no. By gi, chng ta li tr v im mc Gia nh vi mt ci nhn h thng v min ng c th thc tng i ton din hn v Nam b.
3. Nhng a im thuc Gia nh

Khi tch ring Gia nh ra thnh mt vng ring bit xem xt l chng ta da theo s phn vch lnh th nh ngy nay, cn theo t chc hnh chnh ngy xa th trn Gia nh (hay Phan Yn trn) vn bao gm c vng Si Gn v Ch Ln ngy ngay. V Gia nh xa kia, ta ghi nhn mt s im i lc sau y: a. u nm 1679, Cha Nguyn cho lp n dinh Tn M. Nm 1698, lp dinh Trn Bin, dinh Phin Trn (nay
59
gi l Gia nh). Theo sch i Nam nht thng ch th Gia nh ngy xa c 3 ph, 9 huyn. Ph Tn Bnh gm cc huyn Bnh Dng, Tn Long, Bnh Long; ph Tn An gm cc huyn Cu An, Phc Lc, Tn Ha, Tn Thnh; v ph Ty Ninh gm cc huyn Tn Minh, Quang Ha. y, chng ta s khng i su vo nhng chi tit lch s hay a d ca Gia nh. Chng ta ch ly Gia nh lm im mc t nhn ra ton b min ng. Trc ht, k cn vi Si Gn v Gia nh c mt a im cn lu l Nh B. Ni y, ng V Hu Hong ngy xa lp ci b b th nc cho khch l ng nn c a danh Nh B. iu ng ch l tu thuyn ngoi quc trc khi vo Si Gn c trm gh qua Nh B. Dn chng giao dch mua bn ti y nn ting ni c kh nng pha trn nhiu yu t nh pht sinh t ng mi, ting phin m, nhi m.v.v... Tr v Gia nh, a im u tin ta dng chn l ch B Chiu, v d nhin l phi qua cu Bng. Tng truyn a danh B Chiu l gi theo tn ca mt trong nhng ngi v ca T Qun L Vn Duyt. Ngi ta ni rng ng ny c nhiu v, mi b mt ni, nn t chc cho h mi ngi mt ci ch thu li tc. V th, ngoi B Chiu ra ta cn gp cc a danh khc nh B Hom, B R, B im, B Quo... Tuy nhin, truyn thuyt ny vn cha c xc nh.
60
T B Chiu, ta tin v hng Bin Ha. Theo a gii hnh chnh t thi Php n nay, Bin Ha ch l mt tnh nh bao nhiu tnh khc. Nhng trc , khong vo nm 1698, khi ni y cn l dinh Trn Bin th a phn ca n bao gm gn ht min ng Nam b. V mt nghin cu ting ni Si Gn xa, khi cp n Bin Ha (tc ng Nai ngy xa) m huyn t trn n l huyn Phc Long, ta cn ghi nhn hai s kin sau y: 1) Trong khong t nm 1620 n nm 1623 v sau , s dn di c nh c s can thip ca Cng cha Ngc Vn vi chnh quyn Chn Lp m c n lp nghip ni y a s l ngi t cc tnh Qung Bnh, Qung Tr, Qung c (Tha Thin), Qung Nam v Qung Ngi (gi chung l Ng Qung). 2) Ngoi ra cn c hn ngn ngi gc min Bc v nhiu l do khc nhau cng c a vo sinh sng M Xoi (gn B Ra) v ng Nai. Nh vy, ting ni Si Gn bui u pht xut t ting Trung ln ting Bc. V di tch c thi Ph Nam, Chn Lp, ti Long Khnh nm 1927, J. Bouchot khm ph trong n in ca W. Baz ti Hng Gn mt C Thch Bi, tc mt ngi m c bng nhng tng khng l. Nhng khi o trong m ch thy ton t st, khng cn di tch hi ct g. Mt trong nhng vic lm phn vn minh nhn loi ca thc dn Php ti Bin Ha nm 1861 l ph hy Vn miu
61
to lp nm 1772 i Cha Nguyn Phc Thun ti Tn Thnh, huyn Phc Chnh, cch thnh Bin Trn hai cy s. V ngn ng, ni v tc l hn nhn ti Bin Ha c bi Thch ci sau y do ng L Vn Lu trch trong cun Bin Ha s lc, Q. I, tc gi xut bn 1972, trang 135: Em l con gi nh giu, M cha thch ci ra mu xinh sao. Ci em trm tm la o, Mt trm hn ngc, 28 ng sao trn tri. Trp trn dn trm i, ng thuc bng bc, ng vi bng vng. Sm xe t m em sang, quan vin h nh nng a du. Ba trm nn c i u, Mi ngi mt ci qut mu tht xinh. Anh v sm nhiu Bn nh, May chn cho rng ta mnh p chung. Ci em chn chnh mt ong, Mi nong xi trng, mi nong xi v. Ci em tm chc tru b, By chc d ln, chn v ru tm. L a mt nguyt m rm, Rng nanh thng Cui, ru cm Thin li. Gan rui, m mui cho ti, Xin chng chn chc con di ga chng. Thch th mi tha trong lng, Chng m theo c, thip cng theo chn.
62
Khng r tui tc bi ny ra sao, xut x t u, ngoi Trung, Bc c ph bin khng, cc min y a vo hay ngi hai min y vo Nam ri ca ht nh vy....? Thy xen mt s t ng ng Ngoi nh chn, ln, chnh.v.v... Nhng d sao n vn l mt ng gp lm giu cho ting ni Nam b.
IV. Kt lun Qua mt s nt i lc v cc yu t thi gian v a im lin quan n s hnh thnh v pht trin ting ni ca ngi Si Gn ni ring, Nam b ni chung, chng ta c th nhn thc c phn no hnh nh Nam b vo bui ban u m trng tm l Si Gn.
D ch l mt s nt i lc nhng c th cp c tng i trn vn ch nn nhng trnh by ca chng ti xem ra phi kh di dng. Tuy vy, y l iu bt buc khi ni n mt vn qu bao qut v phc tp nh s hnh thnh v pht trin ting ni ca mt vng rng ln nh Nam b. Chng ti cho rng nhng vn nh a l, kh hu, th nhng, cnh tr thin nhin, hon cnh kinh t... chc chn phi c nh hng su sc n tnh cch chung ca ngi Nam b ni chung, Si Gn ni ring, to thnh mt loi tim thc, ni tm c bit. Do , ngi dn y tt nhin phi c phn ng tm l c bit, l n li v ting ni c bit. Ngoi nhng c im chung ca ton Nam b, ca min ng hay min Ty nh chng ta va cp, cn phi lu
63
n nhng iu kin u i ring m thin nhin dnh cho ngi Si Gn. C th k ra trong s nhng iu kin u i mt s nt in hnh nh sau: 1. a cht pha ln t ct v t tht, tuy khng mu m bng min ng, khng ph nhiu nh min Ty, nhng cng khng qu cn ci. Do , gia nh no c c t t ai trong thnh cng c th trng cy n tri, k c trng nho. 2. Kh hu quanh nm tng i n ha, khng qu lnh vo ma ng m cng khng qu nng vo ma h. Lng ma trong nm tuy nhiu nhng rt him khi c ma dm ko di gy tr ngi cng vic nh min Bc, min Trung. 3. Vng ven bin ca Si Gn cn nhiu sng rch, nht l con sng Bn Ngh cnh Si Gn lm cho kh hu c mt m. 4. Si Gn khng bao gi s thiu nc ung, nc sinh hot hay k ngh, v ngoi h thng nc ngm di lng t, cn c sng ng Nai gn. 5. Si Gn c ng thy ln ng hng khng thun li trong vic giao thng vi nc ngoi. V ni thng, Si Gn c Ch Ln lm hu cn vng chc v mt ngun cung cp di do t min Ty tr ph. 6. Si Gn nm cch xa sng su bin c nn khng b bo t, lt li e da.
64

7. Cng sng Si Gn nm su trong t lin, l ni trnh bo rt tt cho tu thuyn v khng chu nh hng ca cc trn bo t phng xa thi n. 8. Vi a th thun li cho vic giao dch quc t, Si Gn l ni hi t, giao lu ca nhiu nn vn ha ng Ty. Si Gn cng l ni tp trung nhiu th vin, trng i hc ln... l nhng iu kin tt yu o to nhn ti cho t nc. Ngay t cui th k 17 cho n nay, Si Gn lun ng gp cho t nc nhiu nh khoa bng, nhiu hc gi, nh khoa hc cng nh mt i ng tr thc phong ph thuc mi lnh vc hot ng.
65
PHN II
NHNG YU T KHI U
VI VN NGN NG HC
rong bi ny, mc tiu chnh yu khng phi l nghin cu lch s ting Vit Nam b theo cc phm tr xuyn i v ng i. Phm vi nghin cu ca chng ti c gii hn xoay quanh vai tr ca ch quc ng ti Si Gn. Nhng v ch quc ng t n hm cha nhng hnh thc phin m, phn nh ting ni ngi Si Gn, v v ch Nm cng ng thi thc hin vai tr tuy vi mc km hn nn chng ti s ly ting ni ngi Si Gn lm i tng tm hiu, ri s dng nhng g c bo lu trong ch vit c ch quc ng v ch nm n lc khi phc li phn no chn dung ting ni ca ngi Si Gn xa kia. Nhng ting ni ca bt c cng ng no, dn tc no cng vy, ngoi vic lu li du vt trong ch vit, cn c lu li qua cc hnh thc truyn khu trong cng ng. Ting ni ca cng ng ngi Si Gn bui u cng khng i ngoi quy lut y. V th, ngoi vic nghin cu ch vit ra, cng khng th b qua cc hnh thc ngn ng truyn khu. Tuy gi l truyn khu, nhng mt phn ln ngn ng truyn khu c lu li cng chnh l nh vo vic ghi
66
chp thnh vn bn, qua s su tp, gp nht ca nhng ngi i trc. Mt phn khc c lu gi trc tip qua cc hnh thc ca ht truyn ming ca qun chng nh ca dao, tc ng, h v, cu , hoc di hnh thc ni th. Ni th l mt c im ch c Nam b, khc vi ngm th, c th min Trung, min Bc. Ni th c ging iu c th ca n, trm bng, lin tc... v c bit nht l c thng thc bi qung i qun chng ch khng phi ch mt s t ngi c trnh nht nh nh khi nghe ngm th, c th. Chng hn nh vic ni th Lc Vn Tin, ni th Su Trng, ni th Tm Cm... thng c din ra nhng a im ng ngi qua li v bt c ai cng c th n nghe. Khi nghin cu lch s ngn ng, ngi ta thng quan tm n cc hnh thc phn nh ca ting ni nh l phn na i tng nghin cu, v phn na i tng cn li l lch s ting ni. V lch s ting ni, vic nghin cu thng bao gm cc phm tr sau y: 1. m (les sons) gm Ng m hc (Phontique) v m v hc (Phonologie) 2. T (les mots) gm T vng hc (Lexicographie), Ng thi hc (Morphologie), Ng ngha hc (Smantique) 3. Cu trc ca cu, tc Ng php hc (Syntaxe) 4. Cu trc ca ting ni (constitution de la langue) tc Ng hc m t hay ng i.
Phn 2: Nhng yu t khi u
67
5. S tin ha ca ting ni (volution de la langue), tc Ng hc lch s hay xuyn i. 6. Tng quan gia cc ting ni (parent des langues), tc Ng hc i chiu. 7. Bn cht v quy lut ca ting ni (nature et lois de la langue), tc Ng hc tng qut. Sau khi nghin cu lch s ting ni bao gm nhng phm tr k trn, kt hp vi vic nghin cu lch s ch vit ca ngn ng , ngi ta c th rt ra nhng kt lun v lch s ngn ng v c s dng bin son t in in ch, ng php, thi php hay tu t hc.v.v... Do c nhng mi tng quan phc tp nh va trnh by trn, nn cho d phm vi nghin cu v ting ni v ch vit ngi Si Gn ca chng ti khng i su vo chi tit mt cch chuyn mn, nhng vn phi xt n nhng vn c tnh cch gi m vn da trn c s ng hc ng i ln xuyn i. Ni theo Saussure th ng i l bi chng ti tm hiu ting ni, ch vit Si Gn theo quan im h thng, cn xuyn i l bi h thng c chng ti kho st trong s tin ha ca n qua thi gian. Mc d vy, chng ti bt buc phi thin v phng php nghin cu xuyn i hn l ng i. Bi v i tng chung ca c hai phng php u l ng, m nu nghin cu ting ni Si Gn trong qu kh cch y hn 350 nm t gc ng i th qu tht v cng kh khn. Do , chng ti nh tm thi x tr vic nghin cu ting ni, ch vit Si Gn
68
theo hng xuyn i, d bit rng theo cch ny th khng phi nghin cu chnh bn thn ca ng m ch l cc bin c lm ng bin ha m thi. b p phn no cho khuyt im , chng ti s khng ch gii hn vic nghin cu trong phm vi ng hc, m c gng m rng n mt s yu t lin quan nh cc iu kin lch s, thi gian v a im Nam tin, s giao lu vn ha v cc iu kin hon cnh chi li phc tp khc thc s c nh hng n s tin ha ca ting ni, ch vit ngi Si Gn.
TNH THNG NHT BAN U Chng ta c th xc quyt rng ting ni v ch vit ca ngi Si Gn vo bui u ngha l vo lc h va ri khi qu hng ln ng Nam tin l hon ton thng nht vi ting ni v ch vit c s dng trn ton quc vo thi im . S thng nht ny c th c chng minh qua hai yu t nu ra sau y:
1) Tnh thng nht ca ting Hn Vit 2) Tnh thng nht ca ting thun Vit
Ring v tnh thng nht ca loi ting thun Vit, chng ta s da trn h thng phin m -B ca ch quc ng v h thng k hiu ch Nm dng cho ng Ngoi ln ng Trong lc by gi.
A. Tnh thng nht ca ting Hn Vit Ting Hn Vit l nhng ting Hn c c theo m Vit, chng hn nh thnh cng (), nht nh ()...
69
Mc d c hiu ngha theo ch Hn nhng nh c theo m Vit nn nhng ting ny d dng i vo t vng ting Vit, c s dng ph bin ngay c vi nhng ngi khng bit ch Hn. Chng hn, ngi Vit ai cng c th hiu c nhng t nh thnh cng, nht nh... m khng cn phi hc bit dng ch Hn ca chng. a. Cho n th k 17, ngha l n lc ngi Vit Si Gn ra i, cc t Hn Vit trn ton quc u c c v hiu ngha ging nhau. Trong t in Vit-B-La ca Rt in nm 16611 c xut hin cc t nh: t , c hn, kho lc, cao minh, t sn.v.v S lng ln ting Hn Vit nh vy thng nht cao v cch pht m ln ngha. Ni nh vy khng c ngha l v mt lch s ng m, cch pht m ting Hn Vit qua cc thi i nc ta khng thay i. Th d nh thi k in hnh m ta tip xc vi ch Hn nhiu nht l t u th k 11. Nu so snh cch c m Hn Vit ca nhng th k y vi th k 15 hoc hin nay, chc chn s c mt s t pht m khc bit. Nhng l s khc bit qua thi gian, ngha l v lch i, cn khi so snh ng i th khng c nhng khc bit ny. Da vo cc th d dn trn, chng ta thy l ngi ng Ngoi ln ng Trong vo th k 17 u pht m v hiu ngha ging nhau.
1
Vo nm 1977 chng ti c dch cun t in ny t ting La-B sang ting Vit cho Vin Khoa hc x hi. Do thi im xut bn c bit chc l vo nm 1681 nn nhng t trch dn y chc chn l c mt vo th k 17.
70

b. trn ta ly nhng th d v cch c nhng ting
Hn Vit hay Hn c v thy c tnh thng nht v ng m nc ta vo th k 17. Tnh thng nht ny cn c th thy c c nhng ting c gc t ch Hn nhng c Vit ha hon ton, tr thnh nhng ting thun Vit. Nhng th d sau y rt t cun t in ca Rt dn trn s cho thy l vo th k 17 c ng Trong v ng Ngoi u pht m loi ting ny tng i ging nhau: vn (bn - ), d (d -), gn (cn - ), dao (ao - ), gan (can - )... Khng cn i su vo cch pht m ca ch Hn, ca ting Hn Vit, m ch cn da vo nhng hiu bit thng thng ngi ta cng nh gi cao c tnh thng nht v ng m ca ting Vit vo thi im ban u ca ngi Si Gn. y l mt c im rt ng ch , bi v chnh bn thn ngi Trung Hoa cng khng c c tnh thng nht trong vic pht m ch vit ca h. Khc vi cc loi ch vit gc Latinh c th hin cch pht m ca t (chng hn nh ting Php hoc ting Vit hin nay...), ch Hn li hon ton khng th hin cch pht m qua ch vit. Cch duy nht pht m ng mt ch Hn l phi hc bit qua ch . V th, rt kh c c s thng nht cch pht m nhiu a phng khc nhau. Ngay nhng vng trn t nc Trung Hoa th ngi Bc Kinh pht m khc xa ngi Qung ng, mc du h cng dng chung mt loi ch vit. V th, mun hiu nhau h phi
71
bt m. Th d v hai ch vn minh (), trong Thng Chi Vn tp (Quyn II, B Quc gia Gio dc c ti bn, Si Gn, 1962, trang 111) ng Phm Qunh ni: ...vn l hai ch Nho m ting Quan Thoi Tu c l wen-ming, ting Qung ng bn Tu c l men-min. Trong sch Ngun gc v qu trnh hnh thnh cch c Hn Vit (NXB Khoa hc x hi, H Ni, 1979, trang 12) ng Nguyn Ti Cn nhn xt v tnh hnh pht m ch Hn Trung quc nh sau: Hai ngi hai khu vc cch xa nhau c th dng chung mt th ch vit nh nhau, xem v bit c ni dung nh nhau, nhng c ln th khc nhau, ni v nghe th khng hiu c nhau na. Ch Hn tr thnh mt h thng vn t c nhiu cch c. V pht m khng ging nhau nhng a phng khc nhau, nn ngi Trung Hoa mi dng ting Quan Thoi c to ra s thng nht trong giao tip. Nhng v ting Quan Thoi cng ch c gii quan quyn dng thi, thnh ra i vi i a s qun chng t hc th n vn cn rt xa l. Tm li, da vo cc nhn xt v l lun nh trn, ta thy cch pht m ting Hn Vit hay ting Hn Vit ha ca dn ta trn ton quc ni chung l thng nht vi nhau, mc d tri qua cc thi i t khi ting Hn xm nhp nc ta nh vi th k u cng nguyn, cho n cc th k 6, th k 8, nu xt tht chi ly t cng khng trnh khi cht t d bit. iu quan trng nht cn nhn mnh y l, vo th k th 17, t Thng Long n Ph Yn, cch
72
pht m ting Hn Vit ca dn ta tng i thng nht. S thng nht cng ng thi chng minh rng ting ni ca nhng ngi dn Si Gn vo lc ln ng Nam tin l thng nht vi c nc. S thng nht v cch pht m ting Hn Vit c th c gii thch bi 2 nguyn do: 1) Do c th ca ting ta l tng i thng nht, phn nh s thng nht ca t nc v lnh th, v phong tc tp qun cng nh n np sinh hot cng ng. 2) Do s thng nht quy lut trong vic phin m Hn Vit. l quy lut phin thit da vo m, vn v thanh. Trong cun Vit ng chnh t t v (Khai Tr ti bn, Si Gn, 1971, trang 15-18), ng L Ngc Tr da theo lut phin thit ca cc t in Trung Hoa phn tch c 36 m gc, 166 vn v t thanh, l nhng chun mc phin m. a s cch c m Hn Vit ca ta u tun theo lut ny, tr ra mt s rt t ngoi l. a. V m: C mt s ting Hn Vit v king hy hay v l do no khc phi c sai i, ri lu dn thnh quen. Chng hn nh b c thnh bnh, hoanh c thnh oanh, tun c thnh dun.v.v... Tuy nhin, ng L Ngc Tr cho rng ch tr mt s t ting, cn hu ht u theo ng lut phin thit. b. V vn: Trong thi ca, c mt s vn b c tri m chnh t vn ng theo vn chnh. Th d, vn chnh vit c
73
g cui th vn tri cng c, nh ung v ng; vn chnh c n cui th vn tri cng c, nh oan v uyn. c. V thanh: ng L Ngc Tr ni: V thanh, cng nh lut phin thit ca t in Trung Hoa m nh c chnh t, i khi l nhng m khi u thanh () thuc du hi, nhng m khi u trc () thuc du ng.1 Ni chung, thut phin thit ng cho cc t trch dn trn thuc th k 17, m cng vn ng cho n ngy nay khi ngi Vit phin m ch Hn.
B. Tnh thng nht ca ting thun Vit 1. S thng nht cch vit ch Nm a. i nt c bn v ch Nm:
Ch Nm do ngi Vit sng ch bng cch mn cch vit sn c ca ch Hn din t nhng m v ngha trong ting Vit. V th, tuy nhn vo cng tng t nh ch Hn nhng do quy c ca nhng ngi ch tc ch Nm m loi ch vit ny c c ln hon ton theo m Vit v din t nhng ngha thun Vit. V hnh thc, ch Nm c cu thnh theo ba cch: gi t, hi thanh v hi .
1
Gi t: Ngha l mn ch Hn to thnh ch Nm theo cch c s tng t, ging nhau v mt
y ch nu i lc lm v d minh chng. c gi mun bit r hn cn phi tm hiu v quy lut phin thit bit c th no l cc thanh bnh, thng, kh, nhp, hoc cc bc ph, trm, thanh, trc, thng, h...
74

kha cnh no nhng li khc i v nhng kha cnh khc. Ch ging nhau tc l mn ch Hn, cn ch khc nhau l s sng to ca ch Nm. Ch Nm hnh thnh theo cch ny c 4 kiu: 1. Vit y nguyn theo ch Hn nhng c theo ngha ting Vit. V d: vit ch (dch) nhng c l vic, vit ch (tu) nhng c l tui... u l c theo ngha ting Vit ca cc ch ny. Vit y nguyn ch Hn, c theo m Hn Vit v hiu ngha theo ch Hn . V d: vit ch (thnh), c l thnh v hiu ngha l bc thnh, ngi ti gii, vit ch (qu), c l qu v hiu ngha l con qu, iu qu qui... Cng tng t nh vy l cc cm t nh thnh cng (), quyt nh (), hnh phc ()... Vit y nguyn ch Hn, c theo m Hn Vit nhng hiu hon ton theo ngha Vit. V d: vit ch (khn), c l khn v hiu theo ngha Vit l khn ngoan, cho d trong ting Hn ch ny dng ch qu Khn trong Bt qui; vit ch (ng), c l ng v hiu theo ngha Vit l t ng, cho d trong ting Hn ch ny c ngha l ta, ti (ting t xng)... Vit y nguyn ch Hn nhng c khc i (thng l nhi theo m gc) thnh m thun Vit. V d: vit ch (im) nhng c tri thnh m v
2.
3.
4.
75
hiu ngha l m (phn bit vi ngy), cho d trong ting Hn ch ny c ngha l ca hng, ca hiu... Hi thanh: Ngha l mn ch Hn din t cch c theo m Vit, ghp vi mt phn ch Hn khc nu ngha. Ch Nm hnh thnh theo cch ny c 2 kiu: 1. Ghp 2 ch Hn vi nhau, mt ch ch m, mt ch ch ngha. V d: Ghp ch (lm) di, ch (bch) trn thnh ch c l trm. (Cng c khi ghp hai ch hai bn hoc chen ch bch vo gia.) Trong cu trc ny, ch lm ch m, c tri thnh trm, ch bch ch ngha, v bch trong ch Hn c ngha l mt trm. Dng mt b ch Hn1 ch ngha, ghp vi mt ch Hn ch m. V d: Dng b tm (, ) ch ngha thuc v tm , tm lng, ghp vi ch (kt) ch m, thnh ch ,c l ght (gn vi m kt).
2.
Hi : Dng hai ch Hn c ngha lin quan ghp vi nhau nhm din t mt ngha Vit, thnh mt ch mi vi m c hon ton Vit. V d: dng ch (thin) ghp vi ch (thng) to thnh ch c l tri, dng ch (nhn) ghp vi ch (thng) to thnh ch c l trm, ch ngi ng u, cm u. Theo cch ny th m
1
B l n v trong ch Hn, dng lm phn c bn ghp thnh ch. Trong ch Hn c 214 b.
76
c hon ton khng lin quan n ch Hn, ch mn ly ngha l tng ng m thi.
b. Nhng u nhc im ca ch Nm Nhc im: 1. Ch Hn khng c nhng nguyn m v ph m nh trong ting Vit, nn c nhiu trng hp phi dng m tng t, gn ging m thi. V d: ch o (trong o le chng hn) hon ton khng c trong ch Hn, phi mn ch (yu) c m gn ging vit, ch ghnh (trong thc ghnh chng hn) cng khng c trong ch Hn, phi mn ch (kinh) vit...
2. ch c m ln ngha, nhiu khi phi mn nhng ch Hn qu nhiu nt, thnh ra kh vit, kh nh. V d nh mn ch (la) ch m, mn ch (xut) ch ngha, to thnh ch c l ra vi ngha vo ra th tht l rm r. 3. Mt s thanh trong ting Vit c m trong ch Hn khng c nn b khuyt phi s dng thm du nhy bn cnh phn bit. 4. Do s ch tc ch Nm tri qua nhiu thi i, c nhiu ngi tham gia nhng khng c quy lut r rng, nn thng xy ra trng lp. i khi mt ch Hn li c mn vit hai ch nm khc nhau, rt kh phn bit. V d nh ch (mi) mn c thnh ch my, ri c ni cng mn c l ch mi, ch my... Tht rt kh phn bit.
77
5. C nhiu trng hp ch mt ch Nm m c vit nhiu cch khc nhau, ngi c kh bit ht c. V d: ch li c th vit l , gm ch (khu) v ch (li), hoc vit l , gm ch (khu) v ch
(tri) trong khi ch tri gm ch (thin) v ch (thng)... u im:

biu , ngha l nhn vo ch vit c th phn bit c ngha, nht l d phn bit nhng ch ng m khc. V d, nhn vo ch khi ch
1. Ch Nm mn t ch Hn nn cng c tnh cht
(nm) c th bit
ngay l s 5, v c ch (ng) l s 5 trong , trong
(nm) li r rng l nm (thng), v c
ch (nin) l nm (thng) bn cnh. Tng t, ch
(b) l b phi, v c b nhn l ngi, trong khi ch (b) l ci b, v c b trc l cy tre...

2. Dng ch Nm khng b s nhm ln do pht m sai lch cc vng khc nhau, nh ch v tr chng hn. Khi vit ra ch Nm, hai ch ny c phn bit r v (ch) gm ch (khu) v ch (chi), cn (tr) gm b ng () v mt phn ca ch (tri)... 3. Ch Nm c ghi li thnh vn bn t trc cn li n nay c th gip chng ta nghin cu ting Vit thi c, chng hn nh vo th k 17. Khi kt hp nghin cu ch Nm vi ch Quc ng lc ban u,
78

chng ta c th hiu c phn no nhng tm t, tnh cm, sinh hot ca ngi Vit thu trc, chng hn nh tm hiu v ngi Si Gn lc mi vo Nam lp nghip.
2. Tnh thng nht ca ch Nm th k 17

Ch Nm vo th k 17 c th phn ra hai loi theo mc ch s dng ca n, tm gi l ch Nm i (c s dng chung trong mi lnh vc i sng) v ch Nm o (c s dng vo mc ch truyn o, y l o Thin Cha). Vic nm vng nhng nguyn tc cu to ch Nm cng nh nhng u nhc im ca n nh va trnh by trn l rt cn thit c th so snh, i chiu kh nng phin m ca ch Nm, v t nhn ra c tnh thng nht ca ting Vit vo th k 17 c phn nh trong cch vit ch Nm lc by gi.
a. Ch Nm i
Khi nghin cu nhng vn bn Nm t th k 17 tr v trc cn li n nay, c mt s vn cn lu nh sau: 1. Hu ht th vn ch Nm ca chng ta t th k th 13 cho n thi vua T c (1820-1883) u khng cn nguyn bn. V th, tnh chnh xc ca cc vn bn ny thng l rt thp. Ly v d nh vn bn on Trng Tn Thanh (Truyn Kiu) ca Nguyn Du vit bng ch Nm m ngy nay chng ta c
79
khng phi l nguyn bn do tc gi vit ra. Nguyn bn y mt hn. Ngi ta nh chp nhn nghin cu nhng bn Phng (l bn do cc nho s Bc H chp li) v nhng bn Kinh (l bn do vua T c cho san nh li). Bi vy, rt nhiu hc gi nh Trn Trng Kim, Bi K, o Duy Anh, V Vn Knh, Bi Hu Sng... phi mt rt nhiu cng lao trong vic hiu nh, kho d cc vn bn Truyn Kiu ny. n nh cun Chinh ph ngm m trc gi ta vn cho l ca on Th im dch t bn Hn vn ca ng Trn Cn, th ng Hong Xun Hn trong Chinh ph ngm b kho cng t li vn v dch gi ca bn vn ny. Ngay c tn dch gi m cn cha th xc quyt, hung h l ni dung trong vn bn? 2. Vn bn Nm xa khng ch b mt i phn ln nguyn bn, m nhng bn sao chp li cng hu ht ri vo tnh trng tam sao tht bn. Nhng vn bn cn gi c n nay cng l nh cng lao ca vua T c trong vic tp hp mt s nho s li lc su tm, san nh, hiu nh, sa cha cc vn bn Nm mt cch c h thng. Nhng sai lm ca nhng ngi lm cng vic su tp ny l thng t cho mnh quyn sa cha, thm bt nhng bn vn su tp c, cng thm vi iu kin in n cn kh khn khin cho vic nhn bn a phn phi chp tay, lm cho hu ht cc vn bn truyn li n nay u phi chu s bin i, sai lch so vi nguyn bn.
80

3. Vo thng 7 nm 1663, Cha Trnh Tc (1657-1682) cho ban hnh 47 iu gio ha ca triu L, trong iu 35 ch cho php in cc sch Nho hc, cm hn cc loi sch Pht, Lo, truyn nm... Ni dung iu 35 vit bng Hn vn c trch li trong tp ch Nam Phong s 88 (thng 10/ 1924) trang 322-328, Nh nh Ton dch ra lc bt nh sau:
Ng kinh ch s xa nay , Vi ch t tp cng ry vn chng. Dy bn c ch o thng, Mi nn san bn, bn phng thng hnh K nh Thch, o, phi kinh, Li t, mi l, tp tnh chuyn ngoa, Cng l chuyn c nm na, Ht th tp y li ca khc ny, Ting dm d khin ngi say, Ch cho in bn, hi nay thi thun.
(L Triu chiu lnh thin chinh. Nguyn S Gic, nh in Bnh Minh, 1961, trang 294-295) Ti liu ny chng ti ghi li ca bc s Nguyn Vn Th trong mt bi kho lun v ch Nm th k XVII ca ng vit nm 1977, cha xut bn. Nh vy, ta thy iu 35 e da ch Nm th k th 17 th no. V tt c nhng nguyn nhn k trn nn khi s dng cc vn bn Nm th k 17, chng ta thng phi ch
81
i chiu, so snh, kho d... Tuy nhin, cho d c nhng im cn lu nh th, vic nghin cu cc bn vn Nm th k 17 tm hiu tnh thng nht ca ting Vit thi vn cho thy nhng chng c thuyt phc. Tip sau y chng ta s kho st mt s vn bn Nm tiu biu ng thi so snh kh nng phin m ca ch Nm khi i chiu vi ch Quc ng in trong t in Vit-B-La ca -rt in nm 1651 ti Rma. Cun t in ny l mt vn bn c chnh xc cao, bo m n mc ti a s phn nh trung thc tnh thng nht ca ting Vit cng nh tnh trng ting Vit vo lc nhng ngi Si Gn nm xa va bt u cuc Nam tin.
Kho st mt s vn bn Nm
Di y lit k mt s tc phm Nm chnh yu ca ng Ngoi v ng Trong vo th k 17. Sau , chng ta s trch dn mt s on tiu biu trong cc tc phm c th xem l in hnh nht.
Cc vn bn ng Ngoi:
1. Thin Nam ng lc: Tc gi khuyt danh, trc tc vo khong 1682 n 1700, gm 8.316 cu lc bt, 2 bi bt c Nm v 31 bi th sm bng Hn vn. Ni dung sch l din ca lch s nc Vit t thi Hng Bng n cha Trnh Cn. 2. Thin Nam minh gim: Tc gi c l thuc dng h Trnh, trc tc vo khong 1623 n 1657, vo i
82

cha Trnh Trng, gm 1.600 cu lc bt, chp lch s nc Vit t thi Hng Bng n u i L Trung Hng. 3. T Thi khc vnh: Tc gi l Hong S Khi, Tin s nm 1544, trc tc vo khong nm 1592 n 1610, gm 340 cu song tht lc bt, ca tng cng lao vua L, cha Trnh. 4. Lm Tuyn k ng: Tc gi khuyt danh, trc tc vo khong u th k 17, gm 147 bi th bt c, t tuyt, song tht lc bt, k truyn tnh gia Bch Vin v Tn Cc. 5. Ng thin ha doanh bch vnh: Tc gi l cha Trnh Cn (1633-1709), trc tc vo khong na sau th k 17, gm 100 bi th vnh cnh thin nhin, cha miu, nhn tnh th thi. 6. Chiu vua L gi cha Nguyn Phc Nguyn vo nm 1627. 7. Th Trnh Trng gi cha Nguyn Phc Nguyn vo nm 1625. 8. Th cha Trnh Cng gi cho thy hc c l Nguyn Qun Nho (1637-1709), vit khong trc nm 1700 khi ng ny cn l thi t. 9. Truyn Cha Thao: Tc gi khuyt danh, ni dung k chuyn tnh gia cng cha Kim, con cha Trnh Trng, vi cha Thao Tn, con Mc Knh Khoan.
83
10. ng Ninh c truyn: Tc gi khuyt danh, trc tc vo th k 17, ni dung l tnh s ca ngi trong h Cha Trnh i trn bin thy.
Cc vn bn ng Trong:
1. Nga Long Cng vn: Tc gi l o Duy T (15721634), trc tc vo trc khi ra gip cha Si, ni dung tc gi dng 136 cu th lc bt t v mnh nh Khng Minh (nhn vt thi Tam Quc Trung Hoa, qun s ca Lu B) lc cn n c Nga Long Cng. 2. T Dung vn: Tc gi l o Duy T, cng vit trc khi ra gip cha Si, ni dung l 336 cu lc bt, tht ngn bt c, va ca tng cc nh cm quyn ng Trong va ngm vnh cnh p ca bin T Dung gn Tha Thin. 3. Song Tinh Bt D: Tc gi l Nguyn Hu Ho (16011681), khng r trc tc nm no, ni dung l 2.216 cu th lc bt thut chuyn tnh gia Song Tinh v Ngy Chu. Tc gi dng ni dung ny t minh oan v gi khuyn cha Nguyn Nam tin. 4. Nh l l, ct l tre: Cng ca o Duy T, gm th bt c, c mun khuyn cha Nguyn nghe li ng p ly Nht L. 5. Th Cha Nguyn Phc Nguyn gi Cha Trnh Trng 1625
84
6. Th cha Chanh gi Cha Nguyn Phc Trn nm 1670 Bng lit k ny chng ti da theo bc s Nguyn Vn Th trong ti liu dn trn. C th vn cn nhiu thiu st hay sai lm, nhng c th tm cho thy i cng v tnh hnh vn Nm vo thi im ngi Si Gn bt u vo Nam.
Trch mt s vn bn Nm th k 17
Di y chng ti trch i chiu vn bn Nm ca c ng Ngoi v ng Trong c gi c th so snh v thy c l ch Nm thi y c cch phin m ting Vit tng i thng nht.
Trch mt s vn Nm ng Ngoi:
1. T thi khc vnh ca Hong S Khi:
Khp bn b non sng hoa c, Ht cng ln ci th u xun. Nh nh tng cu nghinh tn, Tu mi l thip, nghi xun l ma. ... ... Sng u tng lu hoa phun la, Bm t tay k na nm. Ka ai chc chc chm chm, Ngi dm hoa n chn dm nguyt bay. 2. Thin Nam minh gim (khuyt danh) Tng mng xa sch tri nh, Phn ci b xung thnh sa sang.

Nc non t cha Kinh Dng, T nhng phi o nc non phi th. Ti Lc Long ni v cu ng, Thi nhng nhng no iu vui. u C gp g kt i, Tr sinh mt bc trm trai khc thng.
85
4. Th Trnh Cng gi thy c l Nguyn Qun Nho: Ti gi li thm thy, ti thy lng thy trung thnh thm cm, trc l gip B Trn, sau l yu ti m thy gi ly l chnh. Ti c n ngha cn lu, ti chng qun u. Ngy trc, ti a cho ti tru n hu m thy c t, khi by gi ti chng dm p, ry thung dung, ti cho em n, ly cho cam lng ti. Xin gi ly thy. (Bu Cm sao chp, S a s 4, 1966, trang 31).
Trch mt s vn Nm ng Trong:
1. Nga Long Cng vn ca o Duy T
Ca xe chu chc ban tra, Thy thin v c i xa lun rng: Th tuy lon, tr o hng, Bit thi s y chng s hin. ... ... Nhn ti tuy khp i dng, Snh xem trng li, ng cng vi ginh. ... ...
86

Hng vong b thi s th, Ch em thnh bi m ch anh hng. Chn ny thin h i dng, t l cng c Nga Long ra i. Cha hay dng ng ti ti, Mng xem bn b di tri u yn.
2. T Dung vn ca o Duy T Ci Nam t nh phong cng, Thnh ng chng vng u vng t an. ... ... Lnh i my khch ly tao, Non tin ngao ngn, ngun i sng khi. Bum ai dng dng chn tri, Pht ph c gi, thng vi cho trng... 3. Song Tinh bt d ca Nguyn Hu Ho Ca xe i n vic ri, Mn trong ging , sch ngoi dn bin. Hi u nng ni ch khen, Chp kinh mc thch, tng quyn du ai. Cng sanh nhc nhc di tri, Khi loi rng l, hn ngi rng ngoan. ... ... Chng nn trch t than tri, Vic cng l trng, d li khinh khi. Tang bng l ch nam nhi, S chi hi gic, qun g quan san. (Theo Song Tinh bt d ca ng H, Bn Phng, 1962).
87
V tnh chnh lc ca vn Nm th k 17 ni chung v ca cc bi va trch trn ni ring, c th cn nhng im cha n, phi ch gii quyt bng nhng nghin cu vn bn hc nghim tc hn. Nhng qua y cng c th thy l ting Vit vo thi y tng i thng nht. C th l d ngi ng Ngoi hay ng Trong c cc on vn ny cng u c th hiu c ni dung c bn. D nhin cng c mt s lng t mang tnh a phng khc bit gia Bc, Nam vo thi y. Nhng s khc bit y chng nhng khng ph v tnh thng nht ca ting Vit m li cn lm cho n sung mn, phong ph hn, v vn gi c s thng nht trong a din. S lng t khc bit thng c nguyn nhn da trn t duy, tnh cm ca cc tc gi. Chng hn, c vn ng Ngoi ta thy nng v s n nh mc d gia thi phn tranh, m mu sc bo th, ca tng vua cha, t by t ni nim th hn hay biu l phn ng trong cuc sng thay i. Do nhng tnh cht , trong vn thng xut hin nhng t nh: tng mng, cu ng, cnh vng l ngc... (Thin Nam minh gim) mng xem, ng phc, ng phng... (Thin Nam ng lc) o xim, Nghiu Thun, Thng T, cung Qung Hn... (T thi khc vnh)... Tri li, vn ng Trong thng si ng, vt ph khun thc, biu l tnh cht phiu lu, say sa vi cuc tin chim, chinh phc vng t mi, cng ca tng lnh
88
o nh cc ngi bt ng Ngoi m c k trch mnh gin cha v khng c c dng tha ch. Do vn kh bc l bng nhng t mi sng to trong hon cnh ci g cng vn vt i mi. Ngi ta c thy nhiu dng ng nh: lng tng, chn thc lc, anh (Nga Long Cng vn); nng n, thi, nh ang (T Dung vn); qun, chng, ni bao, cng, no nao (Song Tinh bt d)... Nhng t ng ny vt ngoi n np, cung cch ni nng thng thng, v gn nh khng thy di ngi bt ca cc nho s Thng Long, Bc H. Trong mt bi nh my ng V Vn Knh gi tng ti nm 1982 (khng bit n nay in cha), khi bn v ch Nm Nam b, ng vit nh sau: Ch Nm Nam b ngoi nhng nt ca ch Nm chung ton quc, n cn c mt s nt c th d bit vi ch Nm ton quc ni chung, ch Nm min Bc ni ring v li vit v c. Li vit do tnh hn nhin, t do, phng tng ca mt s ngi Nam b, nn khi vit h cng ty tin, vit theo pht m ring v ngh t to ring bit...
i chiu ch Nm vi ch Quc ng ca Rt (1651)

Trong s cc vn bn Nm cn li t th k 17 th 2 cun T in Vit-B-La v Php ging tm ngy ca Rt in nm 1651 ti Rma c th ni l tnh xc thc ni ln tnh thng nht ca ting Vit hi th k 17. Qua T in Vit-B-La, chng ta thy l c mt s ph m c pht m khc nhau cc a phng v cng khc vi ngy nay.
89
Chng hn nh ph m v ngy nay, xa c c l b (nh ch vo xa kia c l bo); ph m tr ngy nay, xa c bl, c ni c l tl (nh ch tri xa kia c ni c l bli, c ni c l tli). Trong tp san Kho c, s 4 (Si Gn, 1971), trang 56-62, ng Bu Cm chng minh rng ch Nm c c kh nng gii thch c my sai bit m Rt ghi nhn . Ch Nm cho bit rng, cc d bit y ca ting Vit th k 17 khng nm trong bn thn chnh ca vn m ch trong phn ph thuc khi pht m thi. V th, ting Vit thi y tuy c mt s pht m sai lch cc a phng khc nhau hay so vi ngy nay, nhng s lch lc y khng ph v tnh thng nht ca ting Vit xa. Theo ng, trong cc ph m ghp bl v tl th ph m chnh l l, cn b v t ch ng vai ph. Ri sau, ph m l li bin thnh trv gi, nh c Cha Bli thnh c Cha Tri hoc c Cha Gii. ng Bu Cm cng gii thch kh nng phc nguyn ting Vit xa da vo cch ghi m ca Rt. Trong T in Vit-B-La c nhng ch nh: bo (vo), bua (vua), blai (trai), tlm (trm). Khi mang nhng ch ny so snh vi cch vit ch Nm, chng ta s thy c s gn gi vi cc m m ch Nm chn phin m ting Vit. Chng hn nh ch vo, ch Nm vit l , gm bn tri ch (bao), bn phi ch (nhp), l hi thanh vi ch bao; ch vua, ch Nm vit l , gm bn trn ch (vng), bn di ch
90
(b), l hi thanh vi ch b; ch trai, ch Nm vit l ,gm bn tri ch (nam), bn phi ch (lai),

l hi thanh vi ch lai; ch trm, ch Nm vit l , gm bn trn ch (bch), bn di ch (lm), l hi thanh vi ch lm. So snh vi cch ghi m ca Rt, r rng l c s tng ng gia nhng ch nh bo-bao; buab; blai-lai, blm-lm. Da vo nhng so snh trn, ta thy php hi thanh ca ch Nm l phin m theo cch pht m ca ting Vit xa. Cn ting Vit ngy nay t nhiu c s thay i v cch pht m, khng hon ton ging nh trc y. V vy m ch Nm thng kh c i vi nhng ai t bit ting Vit c. Cng ng Bu Cm trong tp ch Ph thng, s 15, thng 6 nm 1954, trang 64-65, ct ngha cch phin m ca ch Nm c v nhng t m Rt ghi trong tc phm ca ng nh sau: l n (tr n) ch Nm hi thanh bng ch l ( ); li t (tri t) ch Nm hi thanh bng ch li (); mt lng (mt trng) ch Nm hi thanh bng ch lng ( ). ng Bu Cm ni rng nhng ngi ch tc ch Nm xa c th hi thanh bng cch khc, nh mn c ch Hn chng hn, nhng khng lm vy ch l v mun cho r ph m. Cn v cc ph m gi v tr, khi phn tch ch Nm ta thy nhng ch nh: (ging) dng b khu () ghp vi ch (trng) l hi thanh vi trng; (giu) dng ch
91
(c) ghp vi ch (triu) l hi thanh vi triu... R rng rt c kh nng l ph m gi trc kia c c l tr. V kh nng phin m ca ch Nm m Bu Cm nhn xt, chng ti thy c l. Ci m ch Quc ng ca Rt lm th ch Nm c cng lm, m i khi khc tit, v dt khot hn. Theo Gaspardonne trong cun Le Lexique Annamite des Minh th ngi phng Ty phin m nhng ch tri, gii ca ta bng tli. (E. Gaspardonne, Le Lexique Annamite des Ming, Journal Asiatique, T. XLI 1953 Fasc. N 3, tr. 363). Ngi Mng hin nay cn c ph m v l b, chng hn nh vi c l bi, vua bp c l bua bp (Bu Cm dn theo Nguyn Vn Ngc, Ngi Mng Nam Phong Tp XVI, tr. 436). M ngi Mng vi ngi Vit xa vn c lin h rt cht ch. Do , c th ni l ting Vit xa c ch Nm phin m trc, sau mi n ch Quc Ng. Nay s dng ch Quc ng kim chng li th c th thy mt vi s khc bit v cch pht m cc ph m nh b - v, l tr hoc l gi, nhng xt cho cng th nhng khc bit cng khng quan trng lm, ngha l ting Vit t th k 17 tr v trc vn c th xem l c tnh thng nht kh quan. Chng ti ngh l s rt th v nu ti hin li c phn no cch pht m ca ting Vit t trc th k 17, v l iu c th lm c. Nu chng ta chu kh ly 716 ch Vit c ngi Trung Hoa phin m trong cun Annam dch ng, ri dng ch Nm c (chng hn thi
92
Nguyn Tri) vi ch quc ng thi Rt i chiu, so snh th rt c kh nng s phc nguyn c phn no b mt ng m ca ting Vit c. V sch Annam dch ng, hin c bit l mt phn trong sch Hoa Di dch ng do T Di Qun ca Triu Minh son, gm 13 th ngoi ng gip cho vic ngoi giao. Mi ba ngoi ng l cc th ting Nht Bn, Triu Tin, Annam, Champa, Xim La, Hi Hi (Perse), Tht t (Tartare), Ty Phin (Tibet), Man Li Gia (Malacca), Lu Cu (Ru Ku), y Ngt Nhi (Quigour), Bch D (Paiyi) v N Chn (Joutchen). Son gi sch ny l Mao B Ph. Nm 1912, ng L. Aurousseau sang Trung Hoa c tm c cho Trng Vin ng Bc C mt cun Hoa Di dch ng. Khng bit khi Php giao li hc vin ny cho Vit Nam, c li cun sch qu ny hay khng. Ni dung ca Annam dch ng gm 716 ch, phn b cho 17 mn sau y: thin vn, a l, thi lnh, hoa mc, iu th, cung tht, kh dung, nhn vt, nhn s, thn th, y phc, m thc, trn bo, vn s, thanh sc, s mc v thng dng. Nh vy, Annam dch ng c th xem l mt kiu t in Hoa-Vit, sp xp theo tng phm tr v l t in u tin v ting nc ta, v n ra i trc t in VitB-La ca Rt (1651). Rt c th vic nghin cu sch ny s gip ta cng lm r hn tnh thng nht ca ting Vit thi c.
Phn 2: Nhng yu t khi u b. Ch Nm o
93
Ch Nm o y tm gi nh vy l ch Nm c s dng trong phm vi ca o Thin Cha, tt nhin l phn ln nhm mc ch truyn o. Cc vn bn ch Nm o hin cn c th gip ta thy c tnh thng nht ca ting Vit vo th k th 17. Tuy nhin, c mt s khc bit r rt khi nghin cu loi vn bn ch Nm ny so vi cc vn bn ch Nm ni chung. l ch Nm o c nhng c im v vn chng v ng hc m ton b cc vn bn Nm t i Hn Thuyn cho n Nguyn Du, Nguyn nh Chiu... u khng c, nh s c chng minh di y.
c im ca ch Nm o
Nm 1978, chng ti c mi bc s Nguyn Vn Th dch mt s ti liu Nm ca Majorica cho Ban Ngn ng thuc Vin Khoa hc x hi (lc by gi ng H L l Trng ban). Thy ng Nguyn Vn Th lm vic ny rt tt, chng ti lin khuyn ng nn son mt bi im qua tnh hnh ch Nm i v ch Nm o. Th l n ngy 13-1-1979, ng lm xong cng vic . Ti liu ny chng ti ch dng trong ni b. Chng ti vit mc ny da vo mt s nhn xt ca ng Nguyn Vn Th trong bi tnh hnh ch Nm th k 17. Sau y l mt s c im c bn ca ch Nm o:.
1. V s lng: S lng vn bn Nm o cn lu tr c rt ln v c tnh chnh xc cao, khng b ri vo tnh trng tam sao tht
94
bn nh a s cc bn vn nm khc. Theo Philipph Bnh trong Truyn nc Annam ng Ngoi ch ng Trong, bn vit tay ti Portugal, 1822, trang 31, v theo Hong Xun Hn trong Girolamo Majorica, Ses Oeuvres en langues Vietnamiene conserves la Bibliothque nationale de Paris, ANSI, Vol. XXII (1953), trang 203-214, th Majorion v tp on ca ng t nm 1634-1680 bin son trn 48 quyn sch ch Nm. Hin nay ta ang c c ca Majorica khong 4.116 trang phng nh, trung bnh kh 15 x 24cm, mi trang c 9 hng, mi hng khong 20 ch. Nh vy c th c tnh s ch Nm trong cc vn bn ny l khong 740.880 ch, ngha l nhiu gp 32 ln s ch Nm c trong Truyn Kiu (22.778 ch), v nhiu gp hn 12 ln s ch Nm c trong Thin Nam ng lc (58.212 ch), l tc phm Nm c s lng ch nhiu nht th k 17. V tc gi ca cng trnh s ny, y ta ch cn nh vi chi tit quan yu. Girnim Majorica sinh nm 1591 ti Napli thuc . Nm 1624 n ng Trong, 5 nm ri b trc xut. Nm 1631 ng n ng Ngoi, lm vic v cht ti Thng Long ngy 27-1-1656. Nh vy ng Vit Nam tng cng 30 nm, ti ng Trong 5 nm v ti ng Ngoi 25 nm. Majorica lm cng vic v ch tc ch Quc ng, bin son sch ch Nm, chc chn c hp tc vi nhiu ngi Vit. Nhng cho n nay ta ch bit tn sung mt s ngi lm vic vi ng nh thy Phanxic, tu s Dng Tn,
95
nguyn l ha thng mt cha thnh Phao min Bc, tr danh v Hn Nm; nh hai linh mc ngi Vit tn l Hin v Vit Tr; nh thy Anr x Thanh H, hai ng Vn Tn v Vn Nghim... Nh vy, Majorica lm vic trong mt phn ba th k Vit Nam v c c mt tp on ngi Vit cng tc. My ngn trang ch Nm ni trn phn b ra trong 17 quyn sch m c dp khc chng ti s phn tch chi tit. Ngoi ra, chng ta cn c c cc vn bn khc nh: M thc Ra ti bng ting Annam (1684). T liu ny theo phng nh th kh 40x25cm, son nm 1648, c tn 12 gio hu Vit Nam ghi bng ch Nm, ch Quc ng v ch Latinh. Ni lu tr l: Arsi. Js, 78r n 79r. Bc th ca Thy Simng T (1673). T liu ny, theo phng nh th kh 40x25cm, son thng 7 nm 1673. Ni lu tr l: Arsi, Js. 81f, 36r n 36v. Bc th do 104 ngi va gio s va gio dn Nam K vit ngy 25-12-1675, gi cho c Gio Hong Clment X kin Dng Tn, binh vc Hi Tha sai. T liu ny gm c 4 trang, 23 dng ch Nm, mi dng 40 ch, tc l khong 1.700 ch. Ch k trong th l ca nhng ngi cc min Nha Trang, Qung Ngha, Dinh Ct, Qung Bnh v x Cuchinchin (Cochinchine) tc Nam K. Nh vy, n phn nh c mt cch a din cho ngn ng Vit Nam thi
96

by gi. Ni lu tr l: Vn kh Hi tha sai ngoi quc, Paris, ng Du Bac, Paris VII.
Cng s ch trong ba ti liu sau ny vi s ch trong cc vn bn ca Majorica, ta c gn 800.000 ch Nm ca ting Vit th k 17.
2. V tnh chnh xc:

Tnh chnh xc ca cc vn bn Nm o c th hin qua vic chng ta lun c th xc nh chnh xc c cc yu t nh tn tc gi, nm trc tc, nm xut bn... Ngoi ra, tnh trng lu tr ca cc vn bn ny cng rt tt, khng b nhng tc ng lm thay i, tht thot nh mi mt, mc nt, mt mt... Do nguyn bn c lu tr tt, khng phi sao chp, nhn bn nhiu ln nh hu ht cc vn bn Nm c lu hnh rng ri khc nc ta, nn chng ta c th tin chc l nhng ti liu ny phn nh ng tnh trng ch Nm nh khi c vit ra vo th k 17.
3. V cch phin m:
Ch Nm o th k 17 ch trng phin m tht chnh xc cc tn ring, a danh hay nhn vt. iu c th lm chng ta ngc nhin l ngay t thi y m nhng tc gi bit vn dng ng theo lut ng m hin i phin m cc tn ring m khng bt chc theo nhng cch phin m c trc trong cc ngn ng khc. c im ny lm cho chng ta c th tin tng rng ch Nm o phn
97
nh mt cch chnh xc cch pht m ca ngi Vit vo th k 17.
4. V tnh ph bin:
Ch Nm o phn nh ting ni ca ngi Vit khng ch mt a phng no, m l rng khp t ng Trong cho n ng Ngoi. Majorica hot ng Vit Nam t nm 1624 n 1656, ngha l vo thi im m ngi Si Gn nh c vng t mi ny khong hn 10 nm ri. Nh vy, cc vn bn Nm do ng son c kh nng phn nh c ting ni ca h vo lc y. Mt khc, hot ng truyn gio thi y c th l t Thng Long qua Lo, xuyn Chm, n tn Thy Chn Lp v Lc Chn Lp. trn ta thy l vo nm 1675 c th ca gio dn Cuchinchin (tc Nam K) gi Gio Hong. Cc s kin y khin ta c th tin rng s phn nh ting ni ngi Vit ca ch Nm o l mang tnh ph thng, rng khp cc min t nc vo th k 17.
5. V tnh qun chng:

Ch Nm o nghing v phn nh ting ni ca a s qun chng nhn dn, nhng tng lp thp km trong x hi m thi y b xem l cng inh, bn c. Do hon cnh o Thin Cha b cm on nghim ngt, cc nh truyn gio buc phi sng chui nhi, len li trong tng lp dn en, nn c iu kin v bt buc phi lm cng tc ngn ng phc v qung i qun chng. Do , cc bn vn
98
Nm o thng khng ca tng hoc ch trch, bn bc v nhng vn ca vua cha, v giai cp cm quyn hoc gii nho s tr thc, quan chc thng lu. Tri li, vn Nm o thng phn nh cung cch ni nng, n np sinh hot ca a s nhng tng lp thp km trong qun chng th k 17.
6. V t dng:
Trong ti liu lu hnh ni b dn trn, t trang 3842 bc s Nguyn Vn Th cho ta bit l ch Nm o th k 17 chung dng cch gi t, kiu 4 (Xem li phn i nt c bn v ch Nm), ngha l s dng ch Hn nhng c khc i thnh m thun Vit, chng hn nh vit ch (im) nhng c tri thnh m, vit ch (mt) nhng c tri thnh mt, v rt t dng li hi thanh. ng Th a ra mt s dn chng c thc hin. Chng hn, ng cho bit trong bn vn c Cha Gisu gm 570 ch Nm th c 225 ch theo cch gi t, kiu 4 (mn ngha ch Hn, c m Vit), 102 ch theo cch gi t, kiu 2 (mn c m v ngha ch Hn) cn 78 ch theo cch hi thanh, kiu 1 (dng mt b ghp vi mt ch Hn), 19 ch theo cch hi thanh, kiu 2 (ghp 2 ch Hn, mt ch m, mt ch ngha). Theo nh trn th t l cc ch theo cch gi t kiu 4 chim gn 39,5%, cch gi t kiu 2 chim gn 18%, cch hi thanh kiu 1 chim hn 13,5%, cch hi thanh kiu 2 ch chim khong hn 3%.
99
ng Th cho bit l c nhiu ch rt d nhm l theo cch hi thanh, trong khi thc s chng l theo cch gi t. Chng hn nh nhng ch (n), m Hn Vit l an; (lo), m Hn Vit l l; (ra), m Hn Vit l la.v.v... ng Th cn nhn mnh rng ch Nm o c tri m Hn Vit theo qui lut ng m ch khng phi c ty tin. Th d: Vit l (chi thu) m c l Gi-su, l tun theo 3 lut ng hc sau y: 1: Ph m u ch trong Hn Vit chuyn thnh gi trong ch Nm. C th tm thy rt nhiu ch tun theo quy lut ny, nh chng () chuyn thnh ging, ch () chuyn thnh giy.v.v... 2) Ph m u th trong Hn Vit chuyn thnh s trong ch Nm. C th tm thy rt nhiu ch tun theo quy lut ny, chng hn nh thit () chuyn thnh st, thm () chuyn thnh sm.v.v... 3) Vn i trong Hn Vit chuyn thnh vn trong ch Nm. C th tm thy rt nhiu ch tun theo quy lut ny, chng hn nh bnh () chuyn thnh bnh, lnh () chuyn thnh lnh, k () chuyn thnh gh.v.v... Ngoi ra cn thy ph m u b trong Hn Vit chuyn thnh v trong ch Nm, v d nh bao () chuyn thnh vo, hoc chuyn thnh tr, l, chng hn nh b () chuyn thnh tr, l...
100
ng Nguyn vn Th cho rng nhng bin chuyn nh trn l tun theo cc quy lut ng hc nh: i xng (b hn v), tng xng (th hn s), tng xng ri i xng (b hn tr, hn l); hoc ic hn t (ch hn gi)... Ngoi ra, cc vn i, u, trong Hn Vit chuyn sang Nm s thnh ia, ua, a. Chng hn nh: k ( ) chuyn thnh kia, v () chuyn thnh ma, c () chuyn thnh ca... Mt im kh quan trng na l ng Nguyn vn Th cho bit Majorica phin m khng phn bit cc ph m u bl, tl, ml ca t in Rt, m mt mc trc khi xt v kh nng phin m ca ch Nm, chng ti dn nhn xt ca ng Bu Cm cho rng c th nh ch Nm c kt hp vi cch phin m ca Rt khi phc li nhiu cch pht m a phng ca ting Vit xa kia. Ch Nm o cn c hin tng s dng song song hai cch phin m mn ch Hn v mn ch La-tinh, cho thy nhng ngi trc tc cc bn vn Nm o cng ng thi l nhng ngi ang m mm ch tc ch Quc ng. Trong qu trnh m mm , i khi h phin m tn ring hay a danh ting nc ngoi bng ch La-tinh, ri sau phin m li ln na bng ch Nm, hoc cng c th h lm ngc li.
7. V t vng: Nh trn ni, s ch Nm hin cn gi c trong cc bn vn Nm o ln n khong 800.000. Trong s ,
101
tht ra cng ch l s lp li ca khong trn di 8.000 ch Nm, xut hin trong nhiu ng cnh khc nhau. Trong s ch Nm ny, c nhiu ting a phng m ngy nay rt l v ngha. Chng hn, trong ti liu ni b chng ti dn trn, trang 11, bc s Nguyn Vn Th dn ra mt s t a phng vng Thanh Ngh nh sau: v nho my m x i l mt i lt mnh ru nho con ci ct i quay mt i, tr mt i trn c mnh, ht mnh
S lng t l ny rt qu gi trong vic nghin cu, v tnh chnh lc ca cc vn bn m chng xut hin l rt cao, trong khi hu ht cc bn vn Nm th k 17 u mt bn gc nn tnh chnh lc rt thp.
8. V ng m:
Ch Nm o phn nh cch pht m t thnh th n thn qu ca c ba min: Thng Long, Ng Qung v Nam b.
9. V ng ngha:
Ch Nm o chng minh tnh thng nht cao v ng ngha ca ting Vit th k 17. Ngoi ra, ch Nm o cng cung cp mt s ln cc t a phng vo th k 17 rt cn thit cho vic nghin cu ting Vit c, cng nh rt nhiu t thun Vit hoc c Vit ho t th k 17.
102
Mt khc, ch Nm o gn gi v ng ngha vi ting Vit ngy nay hn l cc bn vn Nm c khc. iu l nh vo trnh s dng ngn ng ca cc tc gi, vn c o to phng Ty nn sm tip thu c nhng thnh tu v ngn ng hc thi ng dng vo vic trc tc.
10. V ng php: Vn Nm o th k 17 cng l kho lu tr nhng d liu qu gi nghin cu tin trnh cu to t v cu trc cu trong ting Vit c. Vn Nm o cho thy nhng cch t cu gin d v trc tip, thin v din hn l tm chng trch c, ngha l phn no thot khi nh hng ca vn phong ch Hn.
Chng ta cng c th nghin cu ng php c qua cc bn dch kinh k t ch Nm sang ch Quc ng hoc t ch Quc ng sang ch Nm. Hin tng chuyn dch qua li ny hu nh rt thng xuyn xy ra trong vn Nm o vo th k 17.
11. V thi php v tu t:

Nhiu bn vn Nm o khng ch vit ra xem, m cn l c ln nhng ni hi hp, nhng bui cu nguyn, gio l... V th, nhiu on vn Nm o cng t nhiu mang tnh thi ca, c ln c vn iu v m hng trm bng, xui tai. Mt khc, khi c nhu cu phi s dng ngn ng trc cng chng, cc tc gi thng phi quan tm n cch s dng t ng, c php, m iu sao cho c th t c hiu qu cao nht trong ngh thut tu t hng
103
bin. V th, nhng bi ging cc nh th, nh nguyn u l nhng t liu qu nghin cu v kh nng tu t ca ting Vit thi .
Trch mt s vn bn Nm o th k 17
Di y ta trch dn tng trng 3 on vn Nm c vit ra 3 min nc Vit hi th k 17.
a. Trch Nm o min Bc ca Majorica Chng ti ly n c Cha Phirit San t l Cha tht chng ti hay nui dng k kh khn, l Cha rng ri, ngn mi phc c, l sng lng v cng hay soi ht lng ngi ta, vo trong linh hn chng ti cho c vui tht... (Trch Kinh nhng l Ma Phc sinh, B7, trang 21 AB, bn dch ca bc s Nguyn Vn Th, 1979). b. Trch Nm o min Trung ca Simng T ... ti l Simng T, thng cng x Ha cng x Qung lu nm. Ti c gip vic cc c Thy c dng c Cha Gigiu; cho n ngy ry ti hy cn theo dng ny m lm vic Cha... Nm ngoi c Thy C Bt T L Miu c try vo Qung cng try vo Ph Mai, ti c try cng ngi mt thuyn, cng mt ca, mt nh (Trch th Thy Simng T vit nm 1673, Arsi JS 81f, 36r-36v, bn dch ca bc s Nguyn vn Th, 1979). c. Trch Nm o min Nam ca gio hu x Nam k Ly n c Cha Tri Ba Ngi ph h gip sc Thnh Pha Pha c mi s lnh (). Cc khi su tng chng ti
104
trc l vng lnh, sau l c sc mnh lng k chng xit. Vy th chng ti hng cu xin cng c Cha Tri ghi tc cng trng y vo nh Thin ng i i (Trch th gio hu x Nam K gi Gio hong Clment X, 1675, Vn kh ca Hi Tha sai ngoi quc Paris, Rue du Bac, Paris VII).
c. Kt lun
Qua cc on vn trch trn y, c th thy l vn xui ca th k 17 cho n nay vn t ra khng c g kh hiu, v cng khng bc l nhng khc bit ln gia ba min Nam, Trung, Bc. Ngi Vit ni chung u c th d dng hiu c nhng on vn ny, cho d l ngi min Nam hay min Bc. iu ny cho thy tnh thng nht ca ting Vit vo th k 17 ni chung, v ting Vit ca ngi Si Gn vo thi im khi u cuc Nam tin ni ring.
3. S hnh thnh ca ch Quc ng trong giai on u tin a. Tnh thng nht ban u
Mt trong nhng phng cch khoa hc tm hiu v tnh trng ting Vit m nhng ngi dn Nam tin u tin mang theo vo vng t mi l phn tch h thng ghi m -B. V mt lch s ch vit, h thng ghi m -B c th xem l im khi u tin trnh hnh thnh v bng n ca ch Quc ng sau ny. Cn v mt phc nguyn
105
ting Vit th vic nghin cu h thng ghi m -B l iu tt yu v chc chn s gip mang li cho chng ta nhng nhn xt chnh xc, m bo tnh khoa hc v ting Vit th k 17. Mt khc, s pht trin ca ch Quc ng cng gn lin vi s pht trin ting Vit, v do khi nghin cu ting Vit Nam b chng ta cng khng th b qua bt c chi tit no c th gip lm sng t thm s pht trin ca ting Vit trc thi im 1623, nm c xem l nh du s nh c ng o ca ngi Vit ti M Xoi (gn B Ra) sau dn dn pht trin dc xung Bin Ha, Gia nh, Si Gn, Ch Ln.v.v... Chng ta u bit l vo nm Mu Dn (1698), cha Nguyn Phc Chu sai Nguyn Hu Knh lm Kinh Lc S, chnh thc t chc b my cai tr bng cch thnh lp dinh Trn Bin (tc Bin Ha) v dinh Phin Trn (tc Gia nh). T thi im 1623 cho n nm 1698 ny, ngi Vit (gm nhng ngi di c t cc tnh Qung Nam, Qung Ngi, Qung c, Qung Bnh, Qung Tr v t ng Ngoi) n Nam b nh c c hn 70 nm v t n mt dn s kh ln. Ngoi ra, s ngi Hoa n nh c ti vng ny cng kh ng. Ti Trn Bin (tc Bin Ha), h sng tp trung lp thnh x Thanh H. Ti Phin Trn (tc Gia nh), h lp thnh x Minh Hng. Nh vy, s hnh thnh ca dn c v nhng iu kin sng ti vng t mi chc chn s c nhng yu t nht
106
nh gp phn lm pht trin, thay i ting Vit qua thi gian. Tnh cht mi m v phc tp, nhiu bin ng ca mi trng sng ti mt vng t mi cng vi nhng tc ng ca hon cnh lch s chc chn phi c phn nh trong ting ni v ch vit ca cng ng ngi Vit thi y. Mt khc, vo thi im nm 1698 th ch Quc ng pht trin tng i kh quan. Chng ta xc nh c iu ny l v vo nm 1651 Rt cho xut bn ti Rma nhng cun T in Vit-B-La v Php ging tm ngy, nh du mc pht trin kh hon chnh ca ting Vit trong giai on u. Hai cun sch ny cng chng t c kh nng ca ch Quc ng nh mt loi ch mi c iu kin v nhiu u im hn c th thay th hon ton ch Nm trong mt tng lai khng xa lm. Nh vy, khi nghin cu qu trnh pht trin ca ch Quc ng nh mt phng tin qua chng minh tnh thng nht ca ting Vit vo na u th k 17, chng ta ng nhin phi xt n s hnh thnh ca ch Quc ng trong giai on u, tc l t 1615 n 1772. Nm 1772 c th xem l nm bt u giai on pht trin th hai ca ch quc ng, s c bn n mt phn sau na.
b. Bi cnh thc y vic ch tc ch Quc ng Bi cnh trong nc

Khi cc nh truyn gio phng Ty n Vit Nam th ngi Vit sn c hai th ch vit. Ch Hn ng vai tr ch yu v ch Nm ng vai tr ph. Ch Nm tuy l
107
mn t cch vit ch Hn ch ra, nhng vn l li kh quan trng gip t tin ta xy dng v lu truyn li cho hu th mt kho tng vn hc dn tc kh s. Trong bi cnh , ti sao cc nh truyn gio phng Ty khng s dng ngay hai th ch vit sn c nc ta m phi ch tc mt loi ch mi nay gi l ch Quc ng? iu tt nhin l cc nh truyn gio v nhu cu ging o nn mi ngh n vic ch tc mt loi ch vit mi. Nhng v sao hai loi ch vit hin c khng th p ng c nhu cu ca h? Trc ht, c ngi cho rng l v ch Hn rt kh hc, v ch Nm li cng kh hn, v phi thng tho ch Hn mi c th hc c ch Nm, ri thng tho ch Nm li phi mt thm nhiu nm hc hi na. V s kh khn ny m cc nh truyn gio phi ngh n vic ch tc ra mt loi ch vit mi. L do ny cng ch c gi tr tng i. ng l trong bi ta cun T in Vit-B-La, Rt cng xc nhn l phi b ra hng chc nm mi c th thng tho c ch Hn, v theo Louis Cadire th c l Rt khng bit ch Hn! Nhng nu ch cn hc bit dng vo vic ging o, th mt ngi c tr thng minh, ch kin nhn, c phng php nh Rt khng th ni l khng hc ni ch Hn, ch Nm! Cng nn bit qua l ngay trc khi sang Vit Nam, ng ny cng hc ting Nht. Ri sau my chc nm vo t ra khm, va ging o va nghin cu bch khoa v Vit Nam, va hon chnh Quc ng, n nm 64 tui mi nhn nhim v truyn gio
108
Ba-t v bt u hc ting Ba T, th m mt nm trc khi cht ng kin thc cho xut bn mt cun sch v Ba T, nhan l Du k v Gio on Dng Tn, thit lp ti Vng quc Ba T c hiu nh bi mt gio s cng Dng. (Relation de la Mission des Pres de la Compagnie de Jesus, tablie dans le Royaume de Perse, par Alexandre de Rhodes, dresse et mise au jour par un pre de la mme compagnie, Paris, 1659). Nh vy, vic cho rng do ch Hn v ch Nm qu kh hc m cc nh truyn gio phi quay sang tm kim mt th ch khc c l khng thuyt phc lm, nht l i vi trng hp ca Rt. Vy chc hn l cn c nhng l do khc. Trong s , chng ti ngh l c nhng l do sau y: a) Ch Hn v ch Nm khng thc s ph cp rng ri trong qun chng nhn dn Vit Nam, ch c mt thiu s tr thc, nho s mi c kh nng s dng chng thng tho. Hu qu ca tnh trng ny l t l ngi m ch trong nhn dn thi y rt ln. Cch duy nht truyn o cho nhng ngi dn ny l phi trc tip din ging m khng th thng qua bt c hnh thc vn bn, kinh sch no. b) Ch Nm tuy c ch tc tun theo mt s quy lut nht nh, nhng cha c s thng nht gia nhng ngi ch tc ch Nm, dn n tnh trng c s vn dng quy lut khng ging nhau. Tri qua nhiu th k, s lng ch Nm ngy cng tr nn a dng v
109
phc tp, cng gy kh khn hn na cho ngi hc. Thng gp nht l nhng trng hp mt ch c nhiu cch vit khc nhau, nhiu cch c khc nhau. Mc ch ca cc nh truyn gio khng ch l giao tip c vi ngi dn bn x, m cn l mun thng qua cc bn vn, qua vic pht hnh kinh sch truyn b gio l ca h mt cch rng ri trong qung i qun chng. V th, h thy rng cn phi ch tc ra mt loi ch vit mi sao cho nhn dn c c th hc bit nhanh, sau c th dng tip thu s thuyt ging ca h qua cc bn vn hay kinh sch. T , h bt u ngh n vic dng mu t La-tinh ch tc loi ch mi m h ang cn.
Bi cnh quc t:
Vo thi im cc th k 16, 17, tng La-tinh ha mt s ngn ng ng manh nha v thc s c tin hnh u tin Nht v Trung Hoa.
Ch vit ca ngi Nht bng mu t Latinh:
Trc nm 1548, c mt ngi Nht tn l Yajiro theo hc vi nh truyn gio Phanxic Xavie. ng ny khi lm nhim v thng ngn cho thy mnh c s dng cc ti liu ghi m ting Nht bng mu t La-tinh. n nm 1591, Dng Tn c nh in ti Amacusa, cho xut bn mt s sch bng ch Romaji, tc ch Nht c
110
La-tinh ha. Chuyn vin n lot loi ch y ca Dng Tn l Thy Jean Baptiste, quc tch . Nm 1592 ra i cun Gio l Kit v nm 1595 xut hin cun T in La-B-Nht (Dictionarium LatinoLusitanicum ac Japonicum. In Amacusani Collegio Japonico Sositatis Jesuano 1595). n nm 1632, B Truyn gio Rma cho xut bn ca Dicado Collado ba tc phm bng ch Romaji l: Mous confitendi et examinandi (Cch xng ti, xt mnh), T in La-B-Nht ni trn, v Ars grammaticas Japonicae linguea (Ng php ting Nht). Trong Bibliotheca Japonica, Henri Cordier cn cho bit l t nm 1604 n 1630 c nhiu cun sch c vit bng ch Romaji.
Ch vit ca ngi Trung Hoa bng mu t La-tinh:
Trong nguyt san Vn ha thng 9 nm 1959, s 44, trang 1150, Nguyn Khc Xuyn cho bit l t nm 1604 n 1641, ti Philippine c xut bn nhng cun sch c khuynh hng dng ch chu u phin m Hoa ng, chng hn nh b T in Hoa ng theo mu t Italia vi thanh Hoa ng (Dictionaio de la lingua chinheo segun lorden de lalfabeto espanol y las intonadas Chineses). Ngoi ra cn c 2 cun t in Hoa-B v B-Hoa ca Ricci v Ruggieri ra i trc nm 1589. Nhng ni danh nht l b m vn kinh ca Trigault nm 1626. y l mt cun t in sp m vn Hoa ng theo mu t La-tinh. Sch c 690 trang 16x26cm, n lot
111
bng bn g vi rt nhiu ch li ti, chng cht, lm ngi xem phi thn phc cng phu v hc vn ca ngi bin son. Nhng cun t in ca Ricci v cun m vn kinh ca Trigault c cc nh truyn gio Trung Hoa sao chp v chuyn tay nhau s dng cho n th k 18, 19. Vic La-tinh ha ting Nht v ting Hoa nh va ni trn cho thy rng trong th k 17 vn c khuynh hng dng mu t La-tinh phin m mt s ting chu . Rt c th l cng vic ny ca cc nh truyn gio Nht v Trung Hoa c nh hng nht nh n cng trnh Latinh ha ting Vit. Nhng cun t in B-Hoa, Hoa-B ca Ricci v Ruggieri khin ta lin tng n nhng cun t in BAnnam, Annam-B ca cc ng Amaral v Barbosa. Liu nhng cun Cch xng ti, xt mnh v T in La-BNht c nh hng g n nhng cun Php ging tm ngy v T in Vit-B-La hay khng? Vo th k 17, nhng a im nh Goa, Macao vn l ni dng chn, lin lc, tp trung, xut pht ca s ng cc nh truyn gio. Tuy hot ng ca h c tnh cch c lp cho tng gio on, c tnh c th c nhn, nhng h li thng nht cht ch v tinh thn v ng li. Do , nhng sch bo, t liu quan trng chc chn phi c truyn thng cho nhau nghin cu, hc tp. V vy, nu cho rng vic ch tc ch Quc ng Vit Nam c chu nh hng vic La-tinh ha ch Nht, ch Hoa th cng l iu hon ton hp l.
112
c. Cc nh truyn gio v ngun gc ch Quc ng

S khi u ca ch Quc ng gn lin vi s truyn gio Vit Nam. V vy, mun tm hiu tin trnh hnh thnh ca ch Quc ng, cn phi ch n cc mc thi gian nh du tin trnh truyn o Kit ti Vit Nam. Nm 1615 l nm Buzomi n Vit Nam, c cc s gia cho l nm chc chn nht nh du vic truyn o Kit bt u ng Trong. Tuy nhin, trc nm ny cng c nhiu ngi phng Ty n truyn o hay bun bn, tuy khng t v khng lu li du vt g ni bt, nhng chc chn l c. Vy liu nhng ngi phng Ty n sm ny c lin quan g n vic phin m ting Vit hay khng? Sch Khm nh Vit S Thng Gim Cng Mc (Quc S Qun triu Nguyn bin son, T Bin dch Vin S Hc, H Ni, Tp XVI, trang 1514) dn ngun t liu khng chnh thc1 cho rng vo thng 3 nm 1533 c mt ngi Ty Dng tn l I-n-xu ln lt n x Ninh Cng, x Qun Anh (huyn Nam Chn) v x Tr L (huyn Giao Thy), nay u thuc tnh Nam nh, ngm ngm truyn o Gia-t.2 I-n-xu, hay theo Vit Nam s lc ca Trn Trng Kim l I-n-khu, liu c phi l phin m t ch Ignacio hay
Sch ny gi l d lc, cng tng t nh d s, l nhng thng tin c lu truyn trong dn gian nhng khng c c liu xc thc nh nhng iu c ghi trong chnh s. 2 B s va dn trn gi o ny l t o.
1
113
khng? V nu ng vy th liu Ignacio c phi chnh l Martinode Loyola, mt nh truyn gio ngi Ty Ban Nha m theo Nguyn Hng (Lch s Truyn gio Vit Nam, Quyn I, Hin Ti, Si Gn 1959, trang 27) th tng o Mn nm 1583 lm Tu vin trng Dng Phanxic Malasca, c ln gh qua a phn nh L, nm 1583 v chu u xin Gio Hong Grgri XIII v vua Philipph II phi ngi sang truyn gio cho Vit Nam hay khng? Ri theo Joao de Baros, Asia, Decada II, quyn II, Lisbonna, 1787, trang 178, th nm 1523 c mt ngi B tn Duarte Coelho n Vit Nam. Lc y ang c lon nh Mc nn Duarte Coelho khng gp c vua L, n nm 1524 nh quay v nc, li ti vng bin Vit Nam mt cy thnh gi. Nm 1556, c mt ngi B khc tn Ferno Mendez Pinto n Vit Nam, gp cy thnh gi ni trn ti C lao Chm. Di i L Anh Tng (1556-1573), c v quan ln (c ngi ni l h ) dng cy thnh gi, b nhiu ngi xc phm v cc ngi y b trng pht l lng. Vy hn l phi c mt cuc truyn gio tin hnh hi cui th k 16, cho nn mi c nh h st sng dng cy thnh gi. u nm 1573, Vua L Th Tng (1573-1599) ln ngi nh tui, c b ch gi l B Cha Chm nhip chnh. B ny sai s n gp Gim mc Carneiro o Mn xin cho ngi n Vit Nam truyn gio. Nhng phi on do
114
Diego Oropesa cm u khng n a phn ca vua L m n a phn thuc nh Mc. Nm 1589, B Cha Chm li xin Gim mc Carneiro cho ngi n truyn gio. Ln ny, nhng ngi c gi sang l Alfonsa da Costa v Jo Gon Salvez de S, n Thanh Ha c B Cha Chm tip n nng hu. Nm 1590, Pedro Ordonez de Cevallos n ca Rng. Ngy 24 thng 12 nm y, ng c vua L Th Tng tip. ng gp B Cha Chm. Nm 1615, khi v nc ng cho xut bn cun du k nhan Historia y Viage del Mondo ti Madrid. Trong ng c k li mi tnh n phng m b Cha Chm dnh cho ng, ngh cng ng kt hn v ng nu l do tu hnh t khc. Nhng ng thuyt phc c B Cha theo o Kit vi tn o l Maria Fluor, hay l Cng cha Mai Hoa. Nm 1631, trong cun du k nhan Du k v Tn Gio on Dng Tn ng Trong, xut bn Rma, Christoforo Borri kch mnh m ni dung cun du k trn ca Ordonez de Cevallos, cho rng trong y nhng chuyn hoang ng, k c mi tnh th mng ln vic theo o ca B Cha Chm.1 Mt cch khch quan theo tinh thn s hc th cn phi nghin cu li ni dung du k ca Cevallos v li ph phn ca Borri. Tuy nhin, qua c th thy c mt iu chc chn l vo cui th k 16 c nhiu nh truyn gio ngi B o Nha, Ty Ban Nha n Vit Nam. Vo thi im y,
1
Cun du k ca Borri chng ti phin dch cho Vin khoa hc x hi vo nm 1978.
115
nh Mc ang chim c vng cc Bc, vua L cha Trnh cai tr t Thanh Ha n Ngh Tnh, cn cha Nguyn th hng c t Thun Ha tr vo Nam. Trong a phn nh Mc, nm 1583, theo yu cu ca Mc Mu Hp, mt phi on gio s Ty Ban Nha do Diego Oropesa dn u c gi sang, gm cc ng Bartolome Ruis, Pedro Ortiz v Franoisco de Montilla. Ngoi ra cn c bn tr gio thp tng cc gio s Phanxic trn l Cristobal Gomez, Diego Jinenez, Francisco Villorimo v Manuel Santiago. Phi on n gn ca Cm, nay l Hi Phng, ri n yt kin vua Mc nhng khng i ng b m i thuyn, khng may gp bo t tri git ra o Hi Nam, ri nh tht vng quay v nc. Nm 1584, Quiz cng mt phi on khc tr li Vit Nam. Ln ny ng cng cc ng s n lc hc ting Vit. Nhng n nm 1586, v hai th lc B o Nha v Ty Ban Nha knh chng nhau nn ngi Ty Ban Nha l Ruiz b trc xut. Trn lnh th ca cha Nguyn, vo cui th k 16 khng c ngi Ty Ban Nha thuc Dng Phanxic n truyn o, m l ngi Ty Ban Nha thuc Dng aminh. a im quan trng m h n l Cn Cao thuc H Tin. l cc ng Juan Maldonat v Pedro de la Bastida. Vng t trn khi y cn thuc Chn Lp v h n ln u coi nh tht bi v b bc i n c ngi b mu.
116
S nh truyn gio dng aminh nm 1595 n ca Hn cng khng hot ng hu hiu lm, v h l ngi Ty Ban Nha nn c l b th lc B o Nha p o. Tm li, trong th k 16, hot ng truyn gio xem nh cha c kt qu g kh quan, nhng v mt phin m ting Vit, rt c th c s khi u qua cc gio on tng thi k trong cc khu vc khc nhau ca nh Mc, vua L cha Trnh v nh Nguyn. Chng ta cn ghi nhn iu y khi tm hiu v s khi u ca ch Quc ng, v thi im ra i v bi cnh phi thai ca n. Tht ra, cho n nay cc nh s hc vn cha th a ra c cu tr li chnh xc cho cc vn va nu. Nhng vn quan trng khng nm ch gii p c cc thc mc y m l vic nghin cu chnh bn thn ch Quc ng. V vy, chng ta khng th dng li khi vp phi nhng vn tn ti, m cn phi tip tc nghin cu tin trnh hnh thnh ca ch Quc ng t thi im u th k 17 tr v sau. Cc nh truyn gio chu u c th n Vit Nam sm nht l khong nm 1533 v mun nht l nm 1632. Bi v nm 1632 l nm Gaspar Do Amaral vit bn tng trnh Annua de Reino de Annam trong c a vo trn 300 t Vit s dng gn ging ht nh ngy nay. Ngi ta cho rng vo thi im ny ch Quc ng qua khi chng ng phi thai, hnh thnh mt cch tng i n nh. Ni cch khc, ch Quc ng c ch tc trong khong t nm 1533 cho n trc nm 1632, v cho n nm ny th c th xem nh tng i thnh hnh.
117
V trong khong thi gian va ni , nm 1615 ni bt ln nh mt mc thi gian khi u c bit m chng ta c th da vo lm sng t phn no nhng n s cn bao ph chung quanh vn khi nguyn ca ch Quc ng.
d. Cc nh truyn gio giai on 1615-1632

Theo cc phiu ti liu lu tr ca Dng Tn, t nm 1615 n 1618, chng ta m c 10 nh truyn gio n ng Trong, phn b theo cc quc tch nh sau: Nm ngi B o Nha: Diego Carvalho (B Trn, n nm 1615, ri i nm 1616, mt nm 1624); Antonio Diaz (ph t, n nm 1615, ri i nm 1619, mt nm 1639); Andrea Fernandez (ph t, n nm 1616, ri i nm 1624); Francesco de Pina (ph t, ni danh u tin v ting Vit, n nm 1617); Francesco Barreto (ph t, n nm 1617). Hai ngi : Francesco Buzomi (B Trn, n nm 1615, mt nm 1625); Christoforo Borri (ph t, l ngi u tin vit du k v ng Trong, n nm 1618, ri i nm 1621). Ba ngi Nht: Pedre Marquez (B Trn, n nm 1613, ri i nm 1627); Giuseppe (ph t, n nm 1615, ri i nm 1639); Paulo (ph t, n nm 1615, ri i nm 1624).
V nhng ngi ngoi quc va k trn, chng ta nn lu nhiu n nhng ngi v B o Nha. Tuy nhin,
118
nhng ngi Nht cng khng hn km phn quan trng v trong c ng Marquez l B Trn, cng nh mi quan h c th c gia vic La-tinh ho ch Nht v s hnh thnh ch Quc ng nh ta c dp cp n. Cha thy s xut hin ca nhng ngi Php. V nu so vi th k 16 th nhng ngi Ty Ban Nha gi vai tr quan trng c ng Trong ln ng Ngoi. n nm 1622, t Macao gi n ng Trong 4 nh truyn gio na gm mt ngi l Giovani de Leira, mt ngi Nht l Romano Niti, hai ngi B o Nha l Emmanuel Borges v Emanuel Fernandez. Nm 1624 nh du mt chuyn bin quan trng trong giai on 1615-1632, vi mt phi on hng hu c gi n ng Trong tng cng cho cc phi on k trn. Phi on mi gm mt ngi Php l Alexandre de Rhodes, mt ngi l Hieromimo Majorica, bn ngi B o Nha l G. de Mattos, A. de Fontes, Gaspar Luis v M. Ribero. Ni bt ln trong phi on ny l Alexandre de Rhodes ( Rt) v ng vua ch Nm o Majorica. Nm 1628 li c thm mt phi on quan trng n ng Trong, gm mt ngi B o Nha l Gaspar de Amaral cng vi 2 ngi Nht gc B o Nha l Michael Machi v Matthias Machide. Tnh cht quan trng ca phi on ny c xc nh v c s hin din ca Amaral, ngi m sau ny s cng vi A. Barbosa son hai cun t in Annam-B v B-Annam,
119
bc khi u chun b cho s ra i cun T in VitB-La ca Rt. Khi nghin cu giai on 1615-1632, chng ta thy ni ln mt s c im sau y: 1. Cc ti liu cho thy r rt v vic cc nh truyn gio n Vit Nam t nm 1615 v n lc hc hi ting Vit cng nh c nhng c gng trong vic phin m ting Vit bng ting La-tinh. Tuy nhin, tt c nhng vic ny chc chn c s chun b phi thai t nhiu t trc nm 1615. 2. Mi trng xut pht ca cc nh truyn gio trong giai on ny l o Mn, v trong hu ht cc phi on u c t nhiu ngi Nht. V l , chng ta c th t ra vn nh hng ca vic La-tinh ho ting Nht v ting Hoa i vi s hnh thnh ch Quc ng ca Vit Nam. c bit, vai tr thng ngn trong giai on ny thng do nhng ngi Nht tng sng lu ng Trong, nht l ti Hi An, m nhim. 3. Hi An c phn no ging vi C lao Ph sau ny min Nam. Vo thi , Hi An l ni t tp mua bn sm ut, l ca bin hng u trong my chc ca bin ca Vit Nam xt v vic c nhiu ngi ngoi quc lui ti. Ti Hi An c nhng khu dnh ring cho ngi Hoa, ngi Nht, m ngi cm u chnh quyn u l do cha Nguyn b nhim. Nu o Mn
120

l ni dng chn u tin cc nh truyn gio trao i kinh nghim v hc ngn ng phong tc cc nc h s n, th Hi An l ni h thng c tr trc tin hc hi thm nhng g cn bit v ngi bn x, nht l hc hi thm ting Vit. Francesco de Pina, ngi c s ghi nhn l ni danh v ting Vit, thot tin lm vic Hi An. Trong sch Lch s ch Quc ng (Ra Khi xut bn, Si Gn, 1972, trang 22-23), Quang Chnh c cp n cun sch gio l bng ch Nm ca ng Trong, c son ti Hi An. Rt tic l ngy nay ta khng cn tm c tc phm ny. N ra i nm 1620, vy c th ni l c nht trong s cc bn vn Nm o. Cng c th tc phm ny vn gin tip tn ti qua vic c s dng vo nhng cun gio l sau ny ca Rt, Majorica, Pigneau de Bhaine v Taberd. C 2 ti liu chng minh l tc phm ny tng hin hu, l Annua de Cochinchina do anna de 1620, do Jo Roin vit ti o Mn ngy 20-11-1621, v Coeincienensis Misionis Annuae Litterae, anni 1620 do Gaspar Luis vit ti o Mn ngy 12-12-1648.
. Cc nh truyn gio giai on 1632-1648

Giai on ny cho thy ch Quc ng pht trin lan rng ng Ngoi. Vo th k 16, ng Ngoi c nhiu nh truyn gio hn ng Trong. Cho n 3 thp nin u th k 17 th ng Trong li c nhiu nh truyn gio hn. Ri
121
sau , ng Ngoi tr li n tip cc gio on. Trong s , nm 1636 c mt nhn vt h trng l Antonio Barbosa. Khong thi gian 1640-1642 trong s cc nh truyn gio n ng Ngoi c 4 ngi B o Nha l Thomas Rodriguez, M. Monteiro, P. Alberto v M. Cardeso; mt ngi l Paola Calopresi v mt ngi Thy S l Onuphre Borges. Nm 1646 li c thm 3 ngi B o Nha l G. Cabral, Fr. Rangel, Fr. Fighara, v 3 ngi l Fr. Montescoli, St. Torente, Philippo Marini. Trong cc phi on trn, iu ng lu l c thm ngi Thy S, v c bit l s hin din ca Marini, tc gi quyn Du k v cc Gio on ng Ngoi.1
e. Cc nh truyn gio giai on 1651-1659

Giai on ny c nh du trc tin bi cng trnh ca Rt l cun T in Vit-B-La v cun Php ging tm ngy (1651); cui cng l bc th ca Igesico Vn Tn, bc th Bent Thin gi cho Marini ngy 25-10-1659, v tp Lch s nc Annam ca Bent Thin (1659).
g. Kho st ch Quc ng qua cc giai on

Trong cc phn trn, kho st s hnh thnh ca ch Quc ng, chng ta tm hiu i ng cc nh truyn gio
1
Quyn ny chng ti v ng L vn Ngn dch cho Ban ngn ng ca ng H L nm 1980 v phn v Lo nm 1982.
122
n Vit Nam t nm 1533 n 1648, cng nh xc nh s trng thnh ca ch Quc ng vi cng trnh ca Rt v hai ngi Vit quan trng trong tin trnh hnh thnh ch Quc ng. Di y s kho st nhng bn vit tay hin cn gi c tm nhng du vt m cc tc gi lu li cho thy vic ch tc ch Quc ng din ra nh th no.
1. Ch Quc ng nm 1620
a. Annua de Cochinchina do anno de 1620
Ti liu vit tay th nht l Annua de Cochinchina do anno de 1620, Pera N. Muy Edo em Christo Pe Mutio Vitelleschi Preposito Geral da Compa de Jegu (Arsi. Jap. Sin: 72 I Via) do Jn Roiz vit ngy 20-11-1621 bng ting B o Nha, 30 trang, kh 14x22cm, t Macao gi v Rma cho B Trn C l M. Vitelleschi. Trong ti liu ny thy xut hin cc ch phin m nh: Ca cham (nc Man), ungne (tr. 2), sinoa, un sai, annam (tr. 5), on tr, fai f (tr. 12), ban co, bonzo tu bun (tr. 17).
Nhn xt
1.
Cc ch ny khng do tc gi bn phc trnh to ra, cng khng do cc bo co ngi khc gi cho ng, u l nhng ch c dng t trc cho n nm y.

2.
123
Trong cc k hiu phin m ch thy nh hng ca B o Nha v , cha thy s xut hin nh hng ca cc ngoi ng khc.
b. Cochncinensis Missionis annuae litterae, anni 1620
Ti liu vit tay th hai l Cochncinensis Missionis annuae litterae, anni 1620 (Arsi, Jap. Sin. 71. f, 23-27) do Gaspar Luis vit bng ting La-tinh, 10 trang, kh 12x14cm, t Macao gi v Rma cho B Trn C l M. Vitelleschi. Trong ti liu ny thy xut hin ri rc nhng ch phin m nh: saya, on trum (tr. 24), ban c, ban c, pullo cambi (tr. 25) v.v
Nhn xt
1.
Dng ch Quc ng trong c 2 ti liu ni chung kh ging nhau. C mt s d bit nh pht xut t k hiu B o Nha, th d nh: sai (Roiz) v says (Luie), banco (Rois) v ban c, ban c (Luis)... Cc k hiu s dng trong phc trnh u c cng chng chp nhn vo thi im y nn tc gi phc trnh ch lm cng vic khch quan ghi chp ch khng ch tc. Cn lu l cng ca Gaspar Luis c mt ti liu vit tay ngy 17-12-1621, c dch t ting sang ting Php v xut bn nm 1628, nhng khng r ban u tc gi vit bng
2.
3.
124

ting g. Trong bn in ting Php c hai ch l l thay v ca cham li ghi l cacian (li pht m ), v focisaus c ngha l ph thy si. Ch fo ci y rt l! 4. Chng ti khng nh gi cao ti liu phin dch ny, v s nhng sai lch c th c trong vic sao chp, phin dch.
Ti liu ca Christofori B. Borri vit tay nm 1621, n hnh nm 1631, nhan ting l Relatione della nuova Missione Della P.P. Della Compagnia di Giesu al Regno della Cocincina, acritta dal medaima compagnia che fu uno de primi Chentrorono in detto Regno, Roma 1631. Nm 1931, trong Bulletin des Amis du vieux Hue, 18 Annee, No 3-4, Juillet-Dcembre, Bonifacy c ng bn dch ra ting Php ca ti liu ny. Nm 1977, chng ti c s dng bn ting Php dch sang ting Vit. n nm 1980, khi tm c phng nh bn ting , chng ti c i chiu li v thy bn dch ting Php ca Bonifacy t ra rt chnh xc. Trong cun du k ny ca Borri thy xut hin mt s ch quc ng nh: Annam, coci, cocin, cauchina (bn ting Php tr. 5, 6), quiguin, cacciam, pallucambi, renran (tr. 8), cn, ghoo, giacca (tr. 17), champa (tr. 91), on saij (tr. 112), nuoeeman (tr. 132), xaca (tr. 201), omgne (tr. 219).

Nhn xt
125
1. 2.
Borri s dng s lng ln t quc ng ch cc vt thng thng, tn ngi, tn t. T ca ng dng nng v cch pht m theo nh: coci, cocia, ciampe, Tunchim, ghoo, nhng cng c nhng t k m theo ting B o Nha nh cauchina, chiam, saye, chiu... Li c nhng t pht m theo cch no cng c, nh ren moi, can, sayo, a den, lt, nc mon... V sao Borri l ngi m dng nhiu t ghi m theo ting B o Nha? C th l do ting B o Nha vo thi c nh hng quc t kh ln. iu ny c bit th hin r v n nm 1631 c thi quen nghing v ting B o Nha ghi m nhn danh, a danh, nht l ng Trong. Nh vy, thi y Borri ng nhin cng chp nhn theo qun l. ng Thanh Lng m c trong bn dch ca Bonifacy c n 94 t quc ng, v trong mt ti liu vit tay, ng vit: C rt nhiu ch mang hnh thc ht nh ngy nay. Th d: tui, bit, Macao, mi, cn.v.v V mt ng m v t dng, c nhiu ch Borri khng nh du. Trong h thng k hiu v thanh m hin nay ta gi l 6 du ging, dng nh Borri c khuynh hng dng nhiu cc du nng (mi), du huyn (d dn lut). Hn na,
3.
4.
5.
126

cn thy rt nhiu ch dng ch thay du, nh: doij, mocaij, on saij. y, ch j hnh nh c dng ch du sc. Chng ti s xt n vn ny trong mt phn sau, khi bn v k thut phin m ca ch Quc ng.
Trong bc th vit tay ngy 16-6-1625, lu tr ti Arsi, Jap, Sin. 68, do Rt vit t ng Trong gi cho Ph B Trn Macao, c my ch quc ng in hnh nh: Cochinchina, Aino, Tunquin, Macao (tr. 1), Tunquin, (Tunq) uin (tr.2).
Nhn xt
1.
Trong cch ghi m thy c nh hng ca ting Php nh: quin kin, quim kim. Li pht m ny tng ng vi ca ng Kinh (ng Ngoi). iu ny chng minh ting Vit hai min thng nht, v khi vit Rt ang ng Trong. Cc ch Cochinchina, Aino mang du vt ting B o Nha. iu ny chng t cho n 1625, nh hng ting B o Nha gi vai tr ch o trong cch phin m ca ch Quc ng, k c di ngi bt ca mt ngi Php nh Rt.
2.
Phn 2: Nhng yu t khi u 4. Ch Quc ng nm 1626

Chng ta s kho st 3 ti liu sau y:
a. Ti liu 1
127
Cocinoinae Nissionis annuae Litterae, anni 1625, ad E.P.N. Mutium Vitelleechium Sccietatis Jesu Proepositum Gencralem (Arsi. Jap. Sin, 71), c son bng ting Latinh, vo ngy 1-1-1626 Gaspar Luis t nc Man gi cho B Trn C M. Vitelleschi ti Rma. Trong phc trnh di 30 trang m s trang nh tip theo cc phc trnh khc nn ngay phn I ghi 57/1 v 57/2.v.v c nhng ch Quc ng nh: fay f (57/2), Sinoa (58/1), Cambogiam (59/2), Dnh Cham (61/1), nc Man, Ram (64/2), Xa cam (69/1), Turon (70/1).v.v
Nhn xt
1.
Tc gi dng cc k hiu Latinh, nh Cocincinae, Cambogine, Cambogiam, Ciampae, Caciani. Tc gi cng dng k hiu ting B o Nha cho i a s t quc ng c dng, nh Sinoa, Cacham, Pullocambi, qui nhin, Ondelim, Turon.v.v... So vi cc ti liu ca chnh tc gi vit nm 1621 dn trn th cch dng t y c tin b hn, nh: ungue (1621) unghe (1626).
2.
3.
128
4.

Ngoi ra, cc t khc vn c dng kin nh theo qun l, ngha l thng nht theo m B o Nha.
b. Ti liu 2
Annua da Misso de Annam, a que vulgarum te chamo cochine Vina; pa ver No Muj Rde Pe Gral. Mutia Vitelleschi. Arsi. Jap. Sin. 72 ca Antonio de Fontes vit ngy 1-1-1626. Tc gi n Vit Nam cng lc vi Rt v cng ng ny n hc ting Vit vi Pina K Chm. Bn phc trnh ny vit ti Fai Fo, di 4 trang, trong c mt s ch Quc ng nh: Annam, Quin hin, Camboja, Manila, Dig Cham, Faifo.v.v...
Nhn xt
1.
Phn trc ca bn phc trnh c nt ch khc khng bit ca ai, nghi l ngi th k ca Fontes. Phn sau ng l do ng vit, v c ch k ca ng. V hnh thc k hiu th ni chung c hai phn u thng nht theo qun l. Nhiu ch khi dng lp li c vit ging nhau. Th d nh ch Cochinchina c dng 9 ln, u vit ging nh nhau. Trong ti liu ny, ln u tin tn x ng Trong c ghi l Cachim (ch m) ch khng phi l Cochin (ch n).
2.
3.

4.
129
K hiu (~) c ging mi c tnh quc t v ng m, nn ch dg xa c gi tr nh ch dinh ngy nay.
5.
Ch nuc man xut hin 5 ln ging nhau, c du sc. Trc kia thng ghi ch ny l nuoc man khng c du sc.
6.
Nhn chung th cch phin m vn gi theo qun l. c bit trong phc trnh ny c thm my t mi nh: onghe (trc l un gue, ungbe), nht, khu... Nhng bn thn cc t mi ny cng chng t tnh thng nht theo k hiu B o Nha tr thnh thi quen.
7.
K c my ch ghi d bit cng ni ln s thng nht theo k hiu thnh tp tc. l Tonouim thay v Tunquim, Cochinchina thay v Cocinchina.
8.
Tc gi ghi Dinh Cham hay Dg cham m khng ghi nh trc l Ca Cham. Nhng c hai cch u l theo ting B o Nha.
9.
Theo ting B o Nha th d pht m nh j ca Php ch khng nh d ca Latinh, , Php. V vy ngi B c ch Deus nh ting Latinh c Jeus. Cho nn thi xa nc ta phin m ch Deus ra l Cha Du, thng gp trong cc kinh c min Bc.
130
10.

Ti liu ca Fontes cho thy l k hiu ting B o Nha chng nhng c thng nht duy tr m cn c tip tc bo v. C s tin b t do d, vn c n gn gh, trong sng, nh t ungue n onghe. H thng su du dn dn c p dng vo ch Quc ng, vi du sc c dng sm nht. Th d: Nuc man, ben d, nht. Cc tn ngi, tn t hay ngh nghip thng c vit dnh lin nhau v t lu tm nh du, nh: Onsai, Fayfo, Ondedoc.v.v Nhng ting thng dng c ghi r rng hn, nh Nht La Khu. Du sc trong ch nht khc du chm () trn ch i, du ( ) c ghi trn ch a lm cho khc vi a, ri li thm du sc cnh du ( ), nh trong ch khu. Ngy nay, khi ghi ting Vit cho ngi nc ngoi c ta vn thng loi b cc du thanh v bit rng h khng hiu c nhng du y. Vy m hn 350 nm trc tc gi cn thn dng cc du nh vy. iu khin ta c th tin l t thi y h thng du thanh kh thng dng.
11.
12.
13.
14.
c. Ti liu 3
Ac Fadre Putio Vitelleschi Prep to Geral da Compa de Jesus. Arsi, Jap. Sin. 68 F, 28/1-29/2 (2a, Via) c vit bi
131
Francesco Buzomi ngy 13-9-1926, gi cho B Trn C M. Vitelleschi, di 4 trang, thut li cuc tranh lun v vic dch ch Deus trong ting La-tinh, chng hn nh dch l Thng (Xn T), Thin ch (Thin chu), Ngc hong (Ngoc hun). Buzomi l nhn vt quan trng n ng Trong t nm 1615 n 1639, ni danh thng tho ting Vit. Trong ti liu ny c nhng ch Quc ng nh: Fai f, Tunquino, Cauchinohina, Champ, Xn T, Thin Chu, Thin ch, Ngc huan.
Nhn xt
1.
H thng k hiu phin m trong ti liu ny theo hn cch B o Nha, mc du ngi vit phc trnh l mt ngi n Vit Nam t nm 1615. C v nh ngi thin v cch vit Quc ng theo li tch ri tng ting. Chng hn nh trong cun du k dn trn ca Borri c 2 cu v v ngi ta din dch ngo ngh Buzomi: Con gno o mun tiom laom Hos la om chi am v Nuon Gau dau Christian chiam. Trong ti liu ny ta c cch ng cc t: Xn t, Thin chu.v.v Qua ti liu ca Buzomi, chng ta c th nghi ng l ch Quc ng c hnh thnh n mt mc no , k c cc du thanh, t trc
2.
3.
132

nm 1615. Trong khi Gaspa Luis hay Christoforo Borri vn cn s dng cc du thanh cha nht qun th Antonio de Fontes vit mt cch sng t hn, nh: Nht la khu, khu la nht... 4. 5. Buzomi dng cc du thanh sc v ng c v dt khot nh: xn, t, ch... V cha tm c ti liu c th chng minh v ch Quc ng giai on trc nm 1615, nn chng ti tm thi ly nm ny lm mc khi u. Nhng v mt cm tnh, chng ti rt nghi ng l vic ch tc ch Quc ng chng nhng c th bt u ngay t sau nm 1533 m cn rt c th kh pht trin vo cui th k 16. Ri t nm 1615, cc nh truyn gio n sau rt kinh nghim, thm bt, kin ton dn dn trong qui m n nhp vi s truyn gio c t chc qui c, t hn so vi cui th k 16. Tuy nhin, cn phi c c nhng chng c xc thc trc khi nhn xt ny c th c chnh thc tha nhn.
5. Ch Quc ng nm 1631-1632
Chng ta s s dng 3 ti liu sau y:
a. Ti liu 1
y l mt l th ca Alexandre De Rhodes vit tay ngy 16-1-1631, di gn 4 trang, gi cho Ph B Trn Dng Tn ngi B o Nha ti Rma, tng thut sinh hot ca
133
ng ng Trong t thng 3 nm 1627 n thng 5 nm 1630. Nhan ti liu l: Ao Padre Muno Mascareubac Assistente de Portugal da Compa de Jesus. Arsi. Jap. Sin.80 J, 15/1 16/2 (2a Via). Trong ti liu ny c nhng ch Quc ng nh: ai no, Thin ha, cochinchina, Tomquin, Cochim China...
Nhn xt
1.
Cc t s dng trong ti liu ny u c cc ti liu trnh by trn dng ri, ch c mt t mi xut hin l Thin ha (Thanh Ha).
2.
Mc d phong ph ti nng v sng kin, Rt vn t ra khp mnh theo qun l t trc li. Nhng lm lc ng cng biu l sng kin ca mnh nh trong cch phin m ng Kinh bng Tomquin, Thanh Ha bng Thin ha. S kin Rt d dt tun theo qun l cho thy l h thng k m B o Nha c nh hng rt ln i vi Quc ng thi phi thai.
b. Ti liu 2
Ti liu do Rt vit tay bng ting La-tinh vo thng 5-1631, nhan : Laitium Missionis Tunquinensie a 1627, tng tr Real Academia de la Historia de Madrid, Jesuitas Legaje Fase 6, di hn 2 trang, kh 16x23cm.
134
Trong ti liu ny c my ch Quc ng nh sau: Sinoa, Anna, Sai, Mia, Bo chi n, Gue an.
Nhn xt
1.
n nm 1631 m Rt vit nh th ny th qu thc v trnh Quc ng ng cn km Buzimi. Qua mt t liu trn, ta thy t Borri n Buzomi u s dng tt cc du thanh v li vit cch ng. Khng hiu v sao tc gi li vit hai a danh B Chnh v Ngh An thnh ting La-tinh l Bo chi n v Gue an.
2.
c. Ti liu 3
Annua do reino de Annam Anno de 1632 pera o Pe Andre Palmeiro da Compa de Jesu, Visitados das Provincias de Japan e China, Arsi. Jap. Sin. 852, ca Gaspar dAmaral, chia lm 3 phn. Trong ta gp mt s lng ch quc ng kh ln m in hnh l cc ch: ang tlo, ng ngoy, ng tln, thn ho, ou thi, ou ngh, nh ph, c Lo, Cha, sy ny, Thc ca, sy, Thanh ho.
Nhn xt
1.
Gaspar dAmaral ng vai tr quan trng trong lch s ch Quc ng. ng n ng Ngoi nm 1629, song ch y 7 thng, v thng 5-1630 ng b trc xut v Macao. Nm 1631, ng tr li ng Ngoi, y trn di 7 nm ri v Macao.
135
Nm 1645, ng b cht ui vo ngy 23-12 trn ng vt bin t Macao n ng Ngoi. 2. Trong s ti liu c c t trc n nay, cha ti liu no c nhiu ch Quc ng nh ti liu ny. C n gn 400 ch. Ch Quc ng ca Amaral tun th nghim ngt vi qun l theo cch k m ting B o Nha v vit tch ri tng ting r rt, cng nh dng cc du thanh phong ph hn so vi cc ti liu trc. S lng ch Quc ng xut hin nhiu trong ti liu ny khin ngi ta c th ng rng Amaral l tc gi ca T in Annam-B, mt cun t in hin khng cn tm thy nhng rt c th c s dng a vo trong mt t in ra i sau n, nh T in Vit-B-La ca Rt chng hn. Phi chng Rt ch thm vo phn ting La-tinh v m rng cun t in ca Amaral, tng t nh Taberd lm vi t in ca Pigneau de Bhaine m ta s xt n mt phn sau.
3.
4.
6. Ch Quc ng nm 1636-1637 Chng ta s kho st ch Quc ng giai on ny qua cc ti liu hin c sau y:
a. Ti liu 1
Bn tho cun Tunchinensis Historiee Libri duo (Arsi, J.S. 83, 84) do Rt son nm 1636, gm 124 trang kh
136
14x24cm. Trong bn tho ny c mt s ch Quc ng nh: Kim, Lau Tu, Cha Canh, nuan, batmin, Thicca, Lautu, Gio (Quyn I); Cha Canh, Che bich, bochin, Phuchen (Quyn II).
Nhn xt
1.
Ch Quc ng ca Rt nm 1636 nu so snh vi ch Quc ng cng ca chnh ng trong cc bn ting (1650), ting Php (1651) v ting La-tinh (1652) ca cng ti liu ny, chng ta thy c nhiu ch ging nhau m cng c nhiu ch khc nhau. Th d: 1636: Kin 1650: Chin 1651: Quin 1652: Quin 1636: uuan 1650: Vuan1651: Vvan 1652: Vuan 1636: sai vai 1650: say vay 1651: saj saj 1652: sai vai
2.
Rt khi th vit cch ng (ri tng ting), khi th khng vit cch ng cc a danh, nhn danh nh: Thanh do, Kiemthng, Thinh hoa.v.v Cho n nm 1636 m ch Quc ng ca Rt nh th ny, nu so snh vi ch Quc ng ca Amaral dn trn, ta cng nghi ng l chnh Rt san nh t in ca Amaral thnh t in ca ng. Mc du ng vn tun th nghim ngt vi qun l k m theo ting B o Nha, vn s
3.
137
dng cc du thanh, nhng khi phn tch ch Quc ng ca ng nm 1636, chng ta thy cha c s dt khot v nht qun trong cch dng.
b. Ti liu 2:
Relacam dos catequis tas da Christam dade de Tumk. e seu modo de proceder pera o Pe Manuel Dias, Visitador de Jappo e China, do Gaspar d Amaral vit ti K Ch ngy 25-3-1637, lu tr ti Real Academia de la Historia de Madrid, Jsuitas, Legajo 21 bis, F. 16, 31-37r. Bn phc trnh ny di 13 trang, kh 13x21cm, c nhng ch Quc ng in hnh nh: thy, nhin, Ngh an, ly, bi, thng, cu, thn, ng ngoi, gi, K ch.v.v...
Nhn xt
a. n nm 1637, ch Quc ng ca Amaral thc kh quan. C nhiu ch cch y trn 3 th k m ging ht ngy nay, nh: thy, K ch, gi, thng.v.v... b. Cch phin m vn tun th theo ting B o Nha l chnh. c. Nu so snh ch Quc ng nm 1636 ca Rt trong ti liu dn trn vi ch Quc ng nm 1637 ca Amaral trong ti liu ny, ta thy trnh Quc ng ca Rt c v nh km xa Amaral.
7. Ch Quc ng nm 1644-1648 V ch Quc ng trong giai on ny, chng ta s kho st nhng ti liu sau y:
138
a. Ti liu 1
Relaco do glorioso Martirio de Andre Cathequista Protomartir de Cochinchina alan ceado, e degolado em Cacho noa 26 de Julho de 1644 tende de Idale dezanove annos, do Rt vit bng ting B o Nha vo ngy 1-81664, mt tun sau khi Thy Ging Anr Ph Yn t o, c tng tr ti R.A.H.M. J.L. 21 Bis. Ti liu gm 16 trang kh 11x21cm. Trong c mt s ch Quc ng nh: ngha, c, Cha Jesu, cho, den, het, hoy, cho den, blon, doy.
Nhn xt
1.
Nu so snh ch Quc ng nm 1644 vi ch Quc ng ca chnh ng hi my nm v trc th thy l c tin b. Nhng nu so snh vi ch Quc ng ca Buzomi hay Amaral vo nm ny th ch Quc ng ca Rt li qu km. Ta thy c v nh Rt cha hoc khng s dng cc du thanh nh Amaral. C ch c vit du r rng, nh Cha, nhng li c nhiu ch hon ton khng du. Tht kh hiu khi so snh trnh ch Quc ng ca ng y vi T in Vit-B-La ni ting m ng l son gi.
2.
b. Ti liu 2:
Manoscritto, em que se prou a, que a forma do Bauptisma pronunciada em lingoa Annamica he verdadeira, lu tr li Arsi, J.S. 80, gm 8 trang kh 17x27cm, vit bng ting B o Nha.
139
Ti liu ny l mt bin bn hi ngh v m thc ra ti ca 35 gio s Dng Tn nm 1645 ti o Mn. Phn cui ti liu t trang 38r n 38v ghi danh sch nhng ngi tham d bng ting La-tinh. V tc gi bin bn ny, theo Quang Chnh (sch dn, trang 70) th trang u tc trang 35r l do G. F. de Marini vit, v lc y Marini cha rnh ting Vit. Marini sinh ti nm 1608, hot ng ng Ngoi t nm 1647 n 1658. Nm 1671, ng t o Mn theo mt phi on n ng Ngoi, b t 6 thng ri tr v o Mn. Nm 1673, ng tr li ng Ngoi, li b tng giam 6 thng na ti . Sau ng tr v v mt ti o Mn vo ngy 17-7-1682. Trong phn sau ca bin bn, c nhng cu v ch Quc ng nh: Tau ra mi nhn danh Cha, u Con, u Spirito santo. Tau ly tn Cha, tt tn, tt danh, tt ting. V danh ct ma, ct xc, Blai c ba hn by ua, Cha bly ba ngy nhn danh.v.v...
Nhn xt
1.
n 1645, dng ch Quc ng nh th ny vn l tun theo qun l phin m theo cch B o Nha, c bit vit ri tng ting mt cch n nh v s dng ng nhiu du thanh. Nn lu l trong 35 gio s tham d hi ngh th hu ht u nht tr vi m thc ra ti, tr 2 ng trung lp v Rt vi Saccanus chng i hon
2.
140

ton. y khng bn n vn Rt chng i ni dung m thc nh th no, ch t nghi vn l liu ng c chng i dng ch Quc ng c dng trong vic trnh by m thc hay khng?
3.
n giai on ny, ta thy du phy ( , ) c dng gia cc ch trong cu, nh tt tn, tt danh, tt ting.... Du ( ) xa nay l du ( ), chng hn nh nh: ct ma ct ma, ct xc ct xc... iu ny hi kh hiu, v ch Quc ng thi thy dng du ( ) nh trong nhng ch: nhn, mi... Phi chng do c s pht m sai bit nn mi phin m khc nhau nh vy?
c.
Ti liu 3
Ti liu vit tay ca Alexandre de Rhodes ti Masassar ngy 4-6-1647, nhan : Alexandri Rhodes Societate Jeau terra marique dec annor Itinerarmium, tng tr ti Arsi, J.S. 69. Ti liu ny vit bng ting La-tinh, kh 14,5x27cm, khng r gm my chng, nhng theo Quang Chnh (sch dn, trang 48) th c 61 chng. Theo tc gi th ti liu ny k li cuc hnh trnh 10 nm trn b di bin ca ng, t nm 1640-1646 v t nm 1645-1649, i t o Mn n ng Trong v t o Mn v Rma.
141
Trong ti liu ny c mt s ch quc ng nh: On ghe bo, halam, benda, Nambinh, Nuoc Man, bau beo, bo chinh, cu nghe bo...
Nhn xt
1.
ng Quang Chnh (sch dn, trang 49) cho rng ch Quc ng ca Rt trong ti liu ny kh lum thum, v nu ra nghi vn l v sao mt ngi c kh nng son c quyn T in VitB-La xut bn nm 1651 m vo thi im 1647 li vn s dng ch Quc ng khng du mt cch lum thum nh vy. Chng ti khng c bnh vc cho Rt, nhng y th t ra mt gi thuyt l: Phi chng v vit ch Quc ng xen ln trong mt quyn sch ting La-tinh v ch dnh cho ngi chu u c nn Rt c loi b cc du thanh ca ting Vit i? Chng ti s bn li v Rt khi xt v ch Quc ng giai on 1651-1659.
2.
d. Ti liu 4
Circa fornam Baptismi Annamico Idiomate, prolatam tng tr Arsi. J.S. 80, gm 8 trang kh 16x29cm, son tho nm 1648, bn v m thc ra ti bng th ng Annam. Ni dung cng lin quan n m thc ra ti son bng ting La-tinh tr li cho gio s Sebastio de Jonaya. Khng r tc gi ti liu ny l ai v vit ra u.
142
c bit l t t 78r c ch Nm ghi tn 14 ngi Vit nht tr v m thc ra ti nm 1645. Bn cnh c ghi ch Quc ng v ch La-tinh. Trong ti liu c nhng cu v ch Quc ng nh: Nhn danh Cha, u Con, u Spirito Santo. c Cha Bly sinh ra chnh ng thin thn l cuc c Cha Bly... Ring phn ghi tn 14 gio dn bng ba th ch, ta thy ch Quc ng c vit in hnh nh sau: ...ty l an re sen c nghi i ty l Ben t uan trin c nghi i.v.v...
Nhn xt
1. 2. 3.
Cch ghi m vn tun theo qun l ting B o Nha l chnh. Cc du thanh c s dng nhiu. K hiu c dng phin m ch v c theo m ng Trong. Tuy vn cn nhiu phin toi nhng n cui giai on ny th ch Quc ng cho thy c cu trc kh n nh.
Chng ta s kho st 2 ti liu sau y ca Rt, u c in nm 1651: 1. Dictionarivm Annamatiovm, lvsitanvm et Latinvm, ope Sacras Congregatonis de Propaganda Fide in Lucem editvm ab Alexandre Rhodes Societate

Jesv, 2. Ejusdemque pro lis, Sacrae qui Missionario Apostolico, Roma, 1651, in 40. Cathcismus volunt
143
Congregatiomis suscipere
Baptismvum, in Octo dies diuisus, ope Sacrge Congregationis de Propaganda Fide in lucem editus, ab Alexandre Rhodes Societate Jesv, Ejusdemque Sacrae Congregatiomis Missionario Apostolico, Roma, 1651, in 40.
a. T in Vit-B-La vi ting Vit th k 17

Trong phn dn nhp cho bn dch cun t in ny vo nm 1979, chng ti c nhiu kin nhn xt v Rt v s nghip ca ng i vi ch Quc ng. y, chng ti ch cp nhng g lin quan n vn ch Quc ng giai on 1651 phn nh tnh thng nht ca ting Vit th k 17 m thi. C mt s im chng ta cn lu nh sau: 1. Rt n ng Trong vo thng 12 nm 1624, n thng 7 nm 1626 tr v o Mn. ng li n ng Ngoi vo thng 3 nm 1627, n thng 5 nm 1630 th b trc xut. T nm 1630 n 1640 ng dy thn hc o Mn. T nm 1640 n 1645 ng sang truyn gio ng Trong. n thng 7 nm 1645, ng ri ng Trong v chu u. Nm 1654, ng sang truyn gio Ba T v qua i ti ngy 5-11-1660.
144
2.

Nh vy, Rt tng sng nhiu ng Trong ln ng Ngoi, v do chng t ca ng v ting Vit thi y c tnh rng khp, ph cp. Thi gian ng son T in Vit-B-La c th l khong thi gian 10 nm ng dy thn hc o Mn. Ni y, vo thi hai cun t in Annam-B-La ca Amaral v B-Annam ca Barbora vn cn tn ti, v trong bi ta t in ca mnh, Rt cho bit l s dng hai cun y trong vic bin son t in ca ng. T nm 1645 (nm qua i ca Amaral) tr v trc, ngi ta thy Amaral t ra rt gii ting Vit hn Rt. iu ny chng ti chng minh qua cc ti liu dn trn. V th m c gi thuyt cho rng Rt ly T in Annam-B-La (Dictionario Annam ta Portugus Latin) ca Amaral ri khai trin qui m, ri thm vo phn ting La-tinh. Nhng khai trin n mc no th hin gi khng th bit c, v t in ca Amaral khng cn na nn khng th i chiu, so snh c. Cn ni Rt thm phn ting La-tinh l thm nhng g? V bn thn t in ca Amaral c phn ting Latinh nh trong nhan ghi. Hay cng l vic khai trin phn ting La-tinh sn c ny? Rt c cho bit l cng dng t in ca Barbosa m nhan gc l Dictinario Portugus Annamxita. iu ta cn lu l c Amaral v Barbosa u
3.
145
ch ng Ngoi m thi. Amaral ng Ngoi t thng 10 nm 1629 n thng 5 nm 1630, cn Barbosa ng Ngoi t nm 1636 n nm 1642. S kin ny c hn phi c nh hng n tnh ph cp trong hai cun t in ca h, v qua cng nh hng phn no n t in ca Rt. 4. Nhiu nm trc khi cun t in ca ng ra i, Rt kh ni ting v s thng tho ting Vit. ng cho bit l sau 4 thng hc ting Vit c th dng n ging o. iu ng ch l, ban u ng c hc ting Vit vi Francesco de Pina t nm 1624. Francesco de Pina ni ting gii ting Vit t khi Rt cha bit g. Cn hai ng Amaral v Barbosa m Rt s dng cng trnh th trong bin bn m thc ra ti c ghi ch v Amaral l Pritissimus Linguge (rt tho ting) v Barbosa l Peritus Linguae (tho ting). Xt qua nhng im y, ta thy Rt tha hng c nhiu tinh hoa thnh cng trong t in ca ng. l cha k n vn ngoi ng La, Hi, B, Nht v nhng kin thc rng ri v Vit Nam hc m cc cun du k ca ng l bng chng. Chnh v vy m ni dung t in ca ng ngoi gi tr ngn ng hc cn mang tnh cht ca mt b sch bch khoa. Mt khc, l mt ngi ham hc hi v cu tin, chc chn Rt trong lc bin son t in khng th khng n tham kho ti Th vin o Mn,
146

v v th chc chn cng tng c qua nhng cun t in ni ting ng thi nh T in LaB-Nht ca Didaco Collado (B Truyn gio xut bn ti Amcusu nm 1595), bn vit tay T in B-Hoa ca Ruggieri v Ricci (son khong 15841588), v cun m vn kinh ca Trigault.v.v... Nhng ngun tham kho ny c th cho chng ta thy c nhng gi tr tim n v ng hc trong T in Vit-B-La.
5.
Trong li ni u ca t in ny, son gi cho bit l t in ca ng c th c tc dng ngoi phm vi nc Vit, v lc y ting Vit c s dng nhiu cc nc nh Chm, Lo, Xim, Chn Lp. iu ny rt quan trng i vi ch ca chng ta, v n chng minh c bn tnh ph cp ca ting Vit thi by gi.
b. Kho st T in Vit-B-La
V ni dung:
Ni dung T in Vit-B-La trong ln in nm 1651 (ln u tin v duy nht), gm c: 1. 2. 3. Th ca Rt gi cc Hng y thuc Thnh b Truyn b c tin Cng c gi (Ad Lectorem) on lun v ting Annam hay ng Kinh (Linguao annamiticae seu Tvnchinensis brevis
147
declaratio). on lun ny l mt tp ng php ting Vit, c th dng dn nhp cun t in hoc dng nh mt phn c lp. Trong Vn ha Chu s 27 thng 1-1960 v trong Bch khoa s ra ngy 15-3-1960, ng Nguyn Khc Xuyn chng minh rng on lun ny l mt tp sch c lp. ng trng dn li xc minh ca chnh Rt trong sch Nhng cuc hnh trnh v truyn gio (Divers Voyages et Missions) nh sau: T khi ti tr li u chu, ti cho in ti Rma, do cc v ti B Truyn gio, mt quyn T in Vit B La, mt quyn Vn php v mt quyn Gio l (trang 74). Nu t trong ton b quyn t in th phn on lun ny c th c xem nh phn dn nhp ng php ngi s dng t in c d dng hn. Cc gio s bin son t in sau Rt nh Taberd, Theurel, Gustave Hue, Goin cng c thi quen lm nh vy. Nhng nu xem y l mt cun sch c lp th khng hn l v l. Ngoi li xc minh trn ca chnh tc gi, ngi ta cn bit l khi vn ng ti chnh xut bn sch, tc gi vn ng cho ba cun: T in, Ng php v Gio l. Hn na, tp on lun c tnh theo s trang ring, cn phn t in tnh theo s ct. T in c li ni u ring th tp on lun l ra cng phi c phn nhp ngn trc khi cp chnh thc ng php. Song trong thc t
148

th trong ln in th nht v duy nht, n c in chung vi cun t in. ng Xuyn ni: Lc th n ng trc, khi th ng sau cun T in Vit-BLa. (Vn ho Chu, sch dn, trang 21) Theo chng ti bit th t in y ch in c mt ln duy nht nm 1651. Trong ln in ny, on lun nm trc phn t in, cn chuyn ng trc hay ng sau, e ch l vic lm ca mt s c gi no i vi cun sch ring t ca mnh ch khng phi do tc gi hay nh xut bn thc hin. Khi in chung nh vy, c l tc gi va mun dn nhp cho cun t in, va thun tin cho vic n lot, mc d dng ban u ca tc gi khi son cc sch cho k xut bn c th l dnh ring mt tp sch cho cc nh truyn gio hc ng php, v mt tra t ng dng khi rao ging gio l. iu quan trng cn ch y l tp on lun ny c 31 trang, chia thnh 8 chng, cp mt cch r rng nhng nguyn tc chi phi cu trc ting Vit, a ra nhng th d c th v ch, vn, cc du thanh, cho n danh t, i danh t, ng t, c php.v.v S r rng mch lc ny cho chng ta thy rng ting Vit thi y trong ton quc l mt th ting thng nht, c quy tc r rt.
4.
Phn ni dung chnh l T in Annam hay ng Kinh vi phn gii thch bng ting B o Nha v La-tinh. Phn ny khng nh s trang m nh
149
s ct, t ch A n ch X c 900 ct. Ting Vit v ting La-tinh in ch ng, cn ting B o Nha in ch nghing. 5. Phn cui sch l mt ch mc ting La-tinh (Index Latini fermonis), khng nh s trang, cng khng nh s ct, nhng thc t m c c 180 trang. Phn ch mc ny xp chung theo th t bng ch ci tt c nhng ch La-tinh xut hin trong t in, t ch Abacus n ch Ziziplum, vi mc ch dnh cho nhng ngi gii ting La-tinh c th dng tra kho nhanh cc mc t ting Vit trong t in. Nu chng ta s dng bn ch mc ny lm mt bng mc t La-tinh, ri tun t tra ngha ting Vit tng ng ca chng c trong t in in vo, th s c ngay mt quyn t in Latinh-Vit ch gm ton nhng t ting Vit c t th k 17!
V ng m:
T in ca Rt c nh gi cao v ng m l v qua 10 nm sng c ng Trong v ng Ngoi ng t m ghi li cch pht m ting Vit t ging ni ph thng, ging ni thnh th cho n ging ni khc nhau cc a phng. Trong nhiu tc phm khc, k c cun Php ging tm ngy, Rt ch dng mt cch vit cho mt cch pht m no thi. Nhng trong T in Vit-B-La, ng dng h thng m v -B ghi m chnh thc trc, ri ph ch thm v nhng cch pht m khc c th c. Chng
150
hn, khi xem ch Mui (ct 487) th thy c ghi thm: V. mui (V. = Vide = hy xem), xem ch mng th thy c ghi thm: V. mng, ch rut thy c ghi thm: V. rut; hoc nh ch t thy ghi thm: Alii. t (ngi khc c l t). Trong phn Ng php, Rt vit: Trong t in chng ti khng dng ch f m dng ch ph, bi v cc sch v trc u dng nh vy. (In dictionario non utemur littera F, sed PH quia libri iam conscripti sic usurpant.) V mt ng m, t in ca Rt khng ch cho ta bit v ting ni th k 17, m cn l ting ni t trc th k 17 na. Qua cun t in ny, chng ta c th bit c nhng cch pht m sai bit cc a phng phc v vic nghin cu ng m ng i v xuyn i.
V ng ngha:
T in ca Rt cng chng minh tnh ph thng v ngha ca t mt cch r rt. Hu ht nhng t c ng lit k gii thch u mang ni dung m ngi Vit cc a phng khc nhau u hiu ging nhau. Cho n ngy nay, sau hn ba th k m ba min Bc, Trung, Nam ngi Vit vn cn hiu c i a s nhng t ng m ngi Vit th k 17 hiu ging nhau. Rt khng ch cp ring n nhng t ng ca gii tr thc Nho hc vi nhng t nh m dng, phc hn... m ng cn ghi nhn c nhng kiu ni rt bnh dn, thun
151
Vit. Chng hn, khi xem mc t Nm (ct 568), chng ta thy ng k ra nhng cch ni nh ni Nm, ni ch, ri ng li o ngc nhng cch ni y. Nm su trong lp v ngn ng ca t in Rt l nhng khi nim v nn vn minh c ca ta cng c tc gi ghi nhn rnh mch. Th d, mc t thng, tc gi ghi nhn rng t thi c t tin ngi Vit bit chia thng ra lm thng tun, trung tun v h tun, mi tun c khong 10 ngy, v nh vy l trn mt thng m lch. Ch t khi ngi phng Ty n mang theo nhng khi nim ca h th ngi Vit mi chia thng thnh 4 tun, mi tun c 7 ngy nh ngy nay. Nh vy, v mt ng ngha th t in ca Rt va phn nh ngn ng, va phn nh c nhng tp tc, quan im, khi nim v i sng tim n trong ting ni ca ngi Vit vo th k 17. Chng hn, ngi dng t in c th phn tch, so snh hai t bua (vua) v cha thy c tnh thng nht v ng ngha ca hai t y t ng Trong n ng Ngoi, nhng ng thi ni dung ca hai mc t ny cng cho ta bit v mt m hnh ch cai tr xa nay him c trn th gii: l ch vua L b nhn v cha Trnh, cha Nguyn nm thc quyn hai vng t nc. Ngn ng qu kh ca mt dn tc khng ch lu li trong hnh thc ca ch vit, m cn tim n trong nhng ni dung c ch vit ghi chp li v mi kha cnh i
152
sng ca dn tc . V th, ch vit c th va thc hin chc nng bo v ting ni va ghi chp li vn minh ca mt dn tc. Chnh t in ca Rt thc hin mt cch rt tt nhng chc nng ny. Trong tp san Sud-Est s ra thng 5-1950 (trang 33), L. Cadire vit rt ch l v cun T in Vit-B-La nh sau: Ngi ta c c trong sch ny i sng c nhn ca ngi Vit. Chn dung th xc nh cch h trang sc, n ung, danh tnh, s o to tinh thn ca h; chn dung tm hn ca h. i sng gia nh nh: nh ca, t chc gia nh, ch hn nhn, sinh , kt hn, t vong. i sng x hi nh: canh nng, k ngh, thng mi, dng c, chi li, sn bn. Cc t chc cng ng nh: kinh , lng mc, ch ba, y hc, ngn ng... V th, chng ti khng ngh rng ting Vit th k 17 ch c phn nh qua dng ch vit trong T in VitB-La, m cn l qua ton b ni dung mang tnh bch khoa v m nhun tnh dn tc, tnh nhn dn, tnh ph cp ln a phng, n np bn trong lp v bc ca nhng t ng c k. Chnh nh c ch Quc ng trong T in Vit-B-La m ta c th bit c rt nhiu iu v ting ni ca ngi Vit cch nay trn 350 nm, c lu gi nh mt phn linh hn sng ng ca dn tc Vit th k 17.
Phn 2: Nhng yu t khi u c. Kho st sch Php ging tm ngy

Trch dn:
153
Tc phm ra i nm 1651, phn trch dn sau y c th gip chng ta hiu c phn no v tnh trng ca ch Quc ng vo thi im ny. Php Ging Tm Ngy: Ngy th nht ta cu c c Cha bli gip sc cho ta bit t tung o chu l nhung no v vy ta phi hay th ny chng c ai so lu (tr. 5) , c k th ni rng, 6 bng ta chng th bli m bli ly sm st nh ta hu lm sao cho khi? y l lo qui, no bli c nh c ai u? C mt c Cha bli nh c m ch (tr. 13).
Nhn xt
1.
Sch gm 319 trang, mi trang chia thnh 2 ct, bn tri l ting La-tinh, bn phi l ch Quc ng. Sau trang ba ghi nhan sch, php in sch, ri n ni dung chnh ca sch. Khng c bi ta. Sch khng chia thnh chng m thnh tng bi hc, mi bi cho mt ngy, trn quyn sch l 8 ngy, nn gi tn l Php ging tm ngy. Sch c php B Trn ca tc gi cho in ngy 8-7-1651. C l n cui nm 1652 mi in xong. V mt ng hc, nhng ngi khng quen thuc vi ch Quc ng thi c, khng quen vi nhng k hiu ghi m ting B o Nha, c th thy rt l.
2.
154

Hnh dng ch vit l, li thm cch trnh by c xa nn d gy n tng cho ngi c khi nhn vo nhng trang sch chng khc no nhng cnh rng! Tuy vy, tm gc qua mt bn k thut n lot v hnh thc trnh by xa c, cun sch c nh gi cao trc ht v l cun sch u tin c vit bng ch Quc ng. Nhng gi tr cao nht ca cun sch cng khng phi im , m l ch n ni ln c mt iu l: Ting Vit vo th k 17 khi c phin m tng i ng th d l ngi Vit ng Trong hay ng Ngoi cng u hiu c. V Rt ch l ngi i din cho c mt tp th nhng ngi tham gia ch tc ch Quc ng nhn vinh d l tc gi sch ny.
3.
V mt k m th trong ton b sch ny tc gi da theo cch pht m ph thng. Trong khi T in Vit-B-La tc gi lun ghi ch nhiu cch pht m a phng khc nhau sau mt t c ghi m chnh thc, th trong sch ny ch c mt cch pht m duy nht c ghi li. Sch c ph cp n vi kh nhiu ngi Vit bnh dn thi by gi, bi v phng thc t chc ca cc nh truyn gio khng c nhng gii hn a d nh t chc ca chnh quyn ng thi. Cc gio phn c th xuyn qua c ranh gii t nh Mc vi t Cha Trnh, t Cha Trnh vi t Cha Nguyn... V th, nhng sch ch Hn, ch
4.
155
Nm i c th ch lu hnh gii hn trong tng a phn hnh chnh, nhng nhng sch o gm sch l, sch kinh li d dng c chuyn tay ph bin khp nc, ngha l bt c ni no c du chn cc nh truyn gio tm n. ng Nguyn Khc Xuyn trong nguyt san Vn Ho (sch dn, trang 16) dn theo tp du k ca Fr. Cardin xut bn ti Tournay nm 1645 ni rng: ...nm 1641, ang khi ngi Rt Bacham (?), ngi nhn c 20 cun sch v tn gio do cc gio s ng Ngoi vit, in v gi vo ng Trong. Hin tng ny cho ta bit l ting Vit qua dng phin m theo h thng k m -B c th c qun chng khp ni hiu c, v iu ny l nh vo tnh thng nht cao ca ting Vit thi . 5. im c o ca sch Php ging tm ngy l n ph bin trong cc tng lp nhn dn t gii tr thc n bnh dn mt s lng kh ln nhng khi nim mi v con ngi, v nhn sinh, v con ngi i vi bn thn, i vi gia nh, i vi T quc, i vi To ha. Ri cc khi nim y li c gi ghm chng nhng trong nhng t ng mi l (nh n ngha, ch linh, ch cng, khn nn i i...) m cn l trong nhng cch din t, nhng phong cch l lun nh phn tch, tng hp, din dch, qui np, loi suy.v.v... m t trc n thi y, trong cc sch Hn Nm ngi Vit cha tng bit n.
156

Ngn ng ca sch Php ging tm ngy ng vai tr chuyn ti vn minh trong ting Vit th k 17 l nh vy.
Giai on phi thai ca ch Quc ng c th bt u t nm 1533 hoc cui th k 16, v mt khi cc nh truyn gio Ty u n u l pht sinh nhu cu phin m t nhiu tn ngi, tn t trong hot ng truyn gio ca h, v do m c th h khi u vic ch tc ch Quc ng. Tuy nhin, thi im chc chn nht hnh thnh ch Quc ng l vo nhng nm 1615-1618, v sau dn dn pht trin trong nhng nm 1624-1632, ri tip tc c b sung, ci tin trong giai on 1636-1645. Cho n giai on 1651-1659 th ch Quc ng c th xem nh hon tt chng ng u tin v t n mt mc hon chnh tng i. n giai on ny, ch Quc ng c ph bin su rng khng ch vi cc tng lp x hi trong nc m cn c a c ra nc ngoi qua nhng bc th, tp sch ni v k thut, lch s, phong tc, tp qun, cng nh nhiu kha cnh khc trong sinh hot x hi.v.v... Di y chng ti s dng cc ti liu ca hai ngi Vit th k 17 chng minh s hon chnh ca ch Quc ng vo thi im , ng thi cng qua chng minh tnh thng nht ca ting Vit.
a. Th vit tay ca Igesico Vn Tn
V lai lch ca Vn Tn, chng ta xt qua mt phn trn, y ch ch trng n l th do ng vit. Bc th
157
vit tay gm 2 trang, trang u kh 17x25cm, trang sau kh 16x9cm, c hai trang c 41 dng. Vn Tn vit th ny gi cho Marini Rma vo ngy 12-9-1659. Bc th c lu tr ti Arsi. Js. 81. F. 247. Sau y l mt on trong bc th y: Ly n .C.B. ph h Thi bng an linh hn v xc. T nam thi thi v nhy, th hay Thi ly chu nhu s kh lm, th rng chng c tl v so le c nh v 6i. (Ly n c Cha tri ph h Thy, bng an linh hn v xc. T nm Thy try v khi, th hai Thy li chu nhiu s kh lm, th rng chng c tr v song le cng nh v vy)
b. Th vit tay ca Ben T Thin
V con ngi Ben T Thin, chng ti c dp cp mt phn trc. y ch ch trng n l th vit tay ca ng m thi. Bc th di hai trang, kh 21x31cm. Ch vit nghing v nh li ti, lm ch nguch ngoc, ging ch vit ca Vn Tn. My ch u pha ting B o Nha (Ao pe Philippe Marino: Gi Cha Philipph Marini) v ting Latinh (Pax Christi: Bng yn c Kyt). Sau mi s dng ting Vit. Ti liu c lu tr Arsi. Js. 81, f. 246rv. Sau y l mt on trong th: n c Cha bly bl cn cho thi y y by nhiu mly ty chp thng my Igreja m th ni th ngi l B thnh Daria c n thnh Chrisanto t v o, ty li n thi l Cha th thng n con c ty xin cha ch qun lm chi... (n c Cha Tri tr cng cho Thy i i. By
158
nhiu li ti chp thng mi Igreja (Gio hi) m th ny th ngy l B thnh Daria cng ng thnh Chrisanto t v o. Ti ly n Thy l cha th thng n con cng. Ti xin cha ch qun lm chi.)
c. Tp s Vit ca Ben T Thin
Thng 7 nm 1658, Marini v o Mn, c yu cu Ben T Thin vit mt tp s nc Vit. Trong th ng Thin gi cho Marini c nhc n ti liu ny. Vy n c vit sau thi gian Marini ri ng Ngoi v trc khi ng Thin vit th. Tp s Vit ny khng ghi nhan , chng ti tm gi theo ni dung ca n. Trong Lch s ch Quc ng (sch dn, trang 107), Quang Chnh gi tn n l Lch s nc Annam. Ti liu gm 12 trang, kh 20x29cm, lu tr ti Arsi. Jap. Sin, 81 (la via 2 via). Sau y l mt on trong ti liu y: Nc Ng thc ht my c Bua tri l Phc Hi. Bua th hai l Thn n con chu Bua Than n sang tr nc Annam, lin sinh ra Bua Kinh dng Bng, thc ht li 6 l nng Thn Lo, lin sinh ra Bua Lc Lo cun. Lc Lo cun tr v li 6 tn l u C c thai ra mt bao c mt trm trng n ra c mt trm con bly (Nc Ng trc ht mi c vua tr l Phc Hi. Vua th hai l Thn Nng. Con chu Vua Thn Nng sang tr nc Annam, lin sinh ra Vua Kinh Dng Vng. Trc ht ly v l nng Thn
159
Long, lin sinh ra Vua Lc Long Qun, Lc Long Qun tr v, ly v tn l u C, c thai ra mt bao c mt trm trng, n ra c mt trm con trai).
Nhn xt
1. V t dng, ch Quc ng nm 1659 gn gng, n nh hn so vi ch Quc ng nm 1651. 2. V cch ghi m, vn duy tr nghim ngt theo cch ghi m ca ting B o Nha nh t trc. 3. V ng ngha, n thi im ny cch s dng ting Vit tri chy n mc khng khc my so vi ngy nay. 4. Ch Quc ng n thi im ny vt khi yu cu t ra ban u ca nhng ngi ch tc, ngha l khng ch dng ring trong vic truyn gio nh ging o, chp kinh sch o... m chng t kh nng dng vit s. Khi phn tch ton b tp s Vit ca Ben T Thin, ta nhn thy ng t ra rt qun trit v cc lnh vc hnh chnh, vn ha, vn hc Vit Nam vo thi . Chng ti khng nng v ni dung s liu m ch nhn mnh y vic s dng ch Quc ng lu gi trong tc phm mt s lng t ng kh ln v a dng ca th k 17. Trong tp s Vit ca ng c rt nhiu nhng tn ngi, tn t,
160

nhng t ng chuyn mn v hnh chnh, v gio dc, khoa c v k c cc sinh hot x hi nh hn nhn, tang ch... 5. Cui cng, s giao lu rng ri v tnh ph cp ca nhng ti liu c nghin cu cho thy l ch Quc ng vo thi im nm 1659 c s thng nht c v t dng, ng m, ng php v ng ngha, t ng Trong cho n ng Ngoi, bi v thc t l ngi Vit cc a phng khc nhau u c th c hiu nhng ti liu ny.
10. Ch Quc ng v h thng k hiu phin m

a. Vai tr ca h thng k hiu phin m -B
n y, chng ta duyt qua mt cch s lc tin trnh hnh thnh v pht trin bui u ca ch Quc ng, c th l khi u t nm 1533, nhng chc chn hn l trong khong t 1615-1620. n nm 1659 th ch Quc ng c th xem nh hon tt giai on khi u phi thai, bt u chp chng bc vo giai on trng thnh vi s ng dng ngy cng rng ri hn vo mi lnh vc ca i sng m khng cn ch gii hn trong ci ni truyn gio ban u ca n. tip tc kho st giai on tip theo, chng ti thy c l nn ni qua i nt v h thng k hiu phin m
161
-B, bi y chnh l c s ban u cho vic ch tc ch Quc ng, mt loi ch vit ghi m. Da trn s thng k cc yu t ngn ng khc nhau c nh hng n cch ghi m ting Vit bng ch Quc ng cho n nm 1659, chng ta thy rng ting B o Nha c nh hng mnh nht, ting c phn t hn v ting Php hu nh khng ng k. V th, chng ta c th tm cho rng cch phin m ting Vit bng ch Quc ng l da trn h thng k hiu phin m -B. H thng y l c s ban u hnh thnh ch Quc ng, to iu kin cho n trng thnh v pht trin. H thng y l khun thc ch Quc ng th hin c tnh thng nht v ph cp ca ting Vit th k 17. Do , vic tm hiu h thng k hiu phin m -B c tc dng lm sng t tnh thng nht ca ting Vit vo thi im nhng ngi Vit u tin try bc vo Nam b. Bi v chnh nh c s ghi m ting ni bng mt phng php nht qun m chng ta ngy nay mi cn c th nghin cu c nhng im d ng trong ting ni ca ngi Vit xa, v qua mi thy c tnh thng nht ca ting Vit vo thi im bt u nh c ca ngi Si Gn ni ring, ngi Nam b ni chung. Mt khc, c ch n h thng k hiu phin m -B nh mt nguyn tc nht qun v xuyn sut chng ng u tin ca ch Quc ng, chng ta mi c th nhn ra c s chuyn bin n mc ng ngc nhin trong giai
162
on pht trin tip theo ca ch Quc ng Nam b, t nm 1659 n nm 1773, khi h thng k hiu phin m Php bt u xen vo to nh hng trong cch ghi m ting Vit. Giai on 1659-1773 cng li nhiu nghi vn khc na cho nhng ngi nghin cu lch s ch Quc ng, chng hn nh T in Vit-B-La ca Rt sau khi xut bn c cc nh truyn gio v ngi Vit s dng n mc no, v v sao n nay chng ta khng cn tm c bt c ti liu vit tay hay in n no trong giai on ny chng t vic min Trung v min Bc vn c ngi tip tc s dng cng trnh ca Rt, tr trng hp c bit ca Philipphe Bnh trong thi gian lu vong x B, phi chng cng trnh ny sm i vo qun lng, v nu ng vy th l do ti sao?
b. Kho st h thng k hiu phin m -B Khi qut v giai on 1533 1659
Trong sut giai on ny, chng ta im qua s xut hin ln lt t nm 1615 n nm 1659 ca cc nh truyn gio gm nhiu quc tch: , B, Nht, Ty Ban Nha, Thy S, Php... Nhng ngi ny s dng cc ngn ng khc nhau nh Hoa, Nht, La-tinh, Hy Lp, Do Thi, , B o Nha, Ty Ban Nha, Thy S, Php, nhng khi n Vit Nam h c cng mt mc ch l n lc truyn b gio l
163
o Kit. t mc ch , h s dng h thng k hiu phin m -B phin m ting Vit bng cc mu t La-tinh, kt hp vi cc du thanh trong ting Hy Lp. Xut pht t tng ch tc ban u nh vy, ch Quc ng c hnh thnh. Vi nhng ti liu ngy nay cn gi c, chng ta nhn din tng chng ng manh nha v pht trin ban u ca ch Quc ng, t cui th k 16 vi nhng ch Picipuri, Quibenhu, quanoi... tm c trong du k ca Ordonez de Cevallos (L.S.T.G. Nguyn Hng Hin i, Q.1, tr. 283), cho n nm 1615 nh du bng hin din ti ng Trong ca Buzomi, ca Pina (u c ch vit lu li), n cc giai on pht trin mnh hn vo nm 1621 vi Roiz, Borri; nm 1625 vi Rt; nm 1626 vi Gaspar Luis, Antonio de Fontes, Franciseo Buzomi; nm 1631-1632 vi Rt, Gaspar dAmaral; nm 1644-1648 vi Rt, Bin bn Hi ngh m thc ra ti; nm 1651 vi T in Vit-B-La ca Rt v nm 1659 vi Vn Tn, Ben T Thin. Nghin cu cc bn vit tay hay in n hin cn lu li, vi s ng gp ca cc tc gi t nm 1620 cho n nm 1659, chng ta c th thy c mt iu r rt l ch Quc ng hnh thnh v pht trin nh vo cng sc ca rt nhiu ngi. Trong s , iu tt nhin l phi k n c nhng ngi khng cn lu li tn tui, du vt, nhng s tht m thm gp sc vo s hnh thnh v pht trin bui u ca ch Quc ng.
164
Ni tng qut v ch Quc ng l nh vy, nhng nu ni ring v cun T in Vit-B-La, cng trnh ni bt nht ca giai on ny, th cng vn phi xem l thnh qu ca mt tp th ng o nhng ngi i trc, cho d n c ng tn bin son bi Rt. iu ny c th ch ra mt cch c th qua mi quan h r rt gia T in Vit-B-La vi 2 quyn t in ra i trc n l T in Annam-B-La ca DAmaral v T in B-Vit ca Barbosa. Chnh Rt ni ln mi quan h ny trong li u sch, cho bit l hai quyn t in trc c s dng hnh thnh quyn t in ca ng. Nhng ngoi li t th ca Rt trong phn Cng c gi (Ad Lectorem) c in u sch, ngy nay chng ta khng cn tm thy c bt c du vt no khc v 2 quyn T in Annam-B-La ca DAmaral v T in BVit ca Barbosa. V th, s khng th no thc hin vic i chiu nhng quyn ny vi cng trnh ca Rt xc nh xem trong phn no l ca ng v phn no l ca cc tc gi i trc. C ngi da vo tnh cht m h, khng xc nh nh trn khng nh rng Rt khng phi l ng T ch Quc ng nh danh xng c nhiu ngi gn cho. Thm ch c ngi cn c on rng T in Vit-B-La ... l mt tc phm chc chn do Amaral bin son phn chnh yu... ...m Rt ch b sung thm phn La-tinh v ghi ch thm nhng d bit i khi nu c ca cc min khc
165
v vit bi nghin cu ting Vit u sch. (Thanh Lng Ti liu ni b, Nhm Lch s Ting Vit- Thng 9-1984). Gi thuyt ny nu ng vi t in ca Rt th liu c ng vi cc t in ca Amaral v Barbosa hay khng? Trong iu kin t liu hin nay, chng ta khng bit g v cng trnh ca hai ng ny nn hon ton khng c kh nng tr li mt cch c th. Nhng iu chc chn ta c th bit c qua suy lun l thnh qu ca hai tc gi ngi B o Nha lm vic ti ng Ngoi lu nm y phi l s tch lu ca c mt qu kh xy dng t trc thi Buzomi cho n hai ng, trong c s gp sc ca c Buzomi, Borri, Pina v nhiu ngi khc na m hai ng l k c cng tp hp tt c trong cng trnh ca chnh mnh. Tuy nhin, suy lun d chc chn n u vn ch l suy lun. Lch s l mt khoa hc, v mi kt lun khoa hc lun phi c rt ra t thc tin khch quan vi nhng chng c hon ton xc thc. Ngi nghin cu lch s mt khi ri vo hon cnh phi a ra nhng phn xt da trn cc mnh vn s liu m li khng gp phi bt c phn ng no ca nhng ngi b phn xt n gin ch l v h nm su di lng t lnh th nht thit phi bit t kim ch, thn trng trong cng vic khng vt qua nhng gii hn ca lng tri ngh nghip. Nu cho rng Rt khng phi l thy t ca ch Quc ng, hay bo ng ch l ngi cp cng ca Amaral v Barbosa, th cng nn xt k im ny: Ton b nhng
166
thnh tu ca ch Quc ng t trc cho n thi Rt ni chung, hay 2 quyn t in ca Amaral v Barbosa ni ring, nu khng nh c tr tu v cng sc ca Rt nho nn, t p trong giai on cui th liu c th tr thnh mt cng trnh ni bt, tiu biu cho c mt giai on pht trin ca ch Quc ng vo thi im hay chng? Chng ti hon ton tn thnh vi quan im cho rng c bt mi gt nn h khi nhn xt v vai tr ca Rt, bi chc chn ng khng th l ngi duy nht thc hin hon tt cng trnh ny. Chnh ng cng cha tng t nhn v mnh cng lao y, cng nh ni rt r v vic c s dng nhng cng trnh ca ngi i trc. Tuy nhin, nu tha nhn rng chnh ng l ngi gt nn h, th cng nn tha nhn rng h y phi c gi tr hn xa so vi bt trc ! Mt khc, trc v ng thi vi Rt cng c rt nhiu tn tui ni bt trong vic nghin cu ting Vit, nh Buzomi, Pina, Amaral.v.v Nhng thnh qu nghin cu v trc tc ca tt c nhng ngi y ch c th gp phn vo s pht trin ca ch Quc ng ch cha tc dng to thnh mt bc ngot, mt ct mc quan trng nh cng trnh do Rt cng b. Chnh ng l ngi u tin trnh by ng php ting Vit mt cch c h thng trong phn u ca T in Vit-B-La; cng chnh ng l ngi a vo t in mt ni dung khng l mang tnh bch khoa v Vit Nam hc; v cng chnh ng l ngi ghi nhn chnh xc cch pht m khc nhau ca ngi Vit
167
tng a phng m ng i qua, a vo t in thnh nhng ch dn tham chiu nh xem t..., ngi khc ni l... (vide, Alii...). V chnh c im ny trong t in ca ng l bng chng r nt nht cho thy tnh thng nht cao ca ting Vit vo th k 17, bi ngay c khi ng dy cng gp nht tt c nhng im khc bit ca ting Vit cc a phng th ton b ni dung t in ca ng vn ni ln tnh cht thng nht ca ting Vit t ng Trong cho n ng Ngoi.
Tnh thng nht ca ting Vit qua k hiu phin m
S thng nht ca ting Vit vo thi im ngi Vit n Nam b v nh c y trong khong thi gian 16231695 c th hin qua h thng k hiu phin m -B c chn lc thng nht s dng hu nh rng khp t nc, tt nhin l vn c nhng khc bit nh mi a phng nh s c ch ra nhng phn sau. V h thng k hiu phin m thng nht trong c nc vo thi , chng ti tm tt nh sau: 1. Thng nht cc ph m u, gm 28 m v: b, bl, , c, ch, d, , g, ge, gi, gh, h, k, kh, l, m, n, ng, ngh, q, r, s, t, th, tl, tr, v v x. Thng nht s phn bit cc ph m u, c th l phn bit cc ph m: bl vi gi, bl vi tl, bl vi tr, bl vi nh
2.
168
3. 4.

ch vi tl, ch vi tr vi gi, vi de, vi v d vi nh, d vi r.
Thng nht cc ph m cui: c, ch, m, n, ng, nh, p, t. Thng nht s phn bit cc ph m cui, c th l phn bit cc ph m cui: c vi t (nh bc vi bt), n vi nh (nh an vi anh), n vi ng (nh an vi ang). Thng nht cc nguyn m, gm 11 nguyn m: a, , , e, , i, y, o, , u v .
5.
Mt im cn lu l vic s dng k hiu k hiu sigma ca Hy Lp () th hin cch pht m c bit ca ngi Si Gn v c min ng ln min Ty Nam b trong mt s kh ln cc t sau ny c ghi bng ph m u v. Th d: vo, v, vy, v... S khc bit c ghi nhn qua cch k m ny l, vi nhng t m ngi min Bc v Bc Trung b pht m v th ngi min Nam v Nam Trung b pht m , ngha l ging nh d nhng khng a li st ln vm cng. Ngoi ra, theo h thng k m B o Nha, phn ln nhng t m sau ny vit bng ph m cui ng th vo th k 17 c ghi bng k hiu (~) trn nguyn m u, hoc o, hoc ao.

Th d: c cng tlo trong l lng...
169
Mt s im khc bit trong ting Vit th k 17
Ting Vit vo th k 17 v c cho n nay khng phi l khng c nhng khc bit nht nh cc vng, min khc nhau. Tuy nhin, nhng khc bit khng h ph v tnh thng nht vn c bao trm khp mi min t nc. Nhng khc bit tn ti trong mt tng th thng nht nh vy gi l hin tng i ng tiu d, ngha l ging nhau v i th m c khc nhau v tiu tit. Di y chng ti trnh by nhng khc bit c bn nht:
Khc bit v ng m:
Trong T in Vit-B-La, Rt thng dng cc ch dn tham chiu nh Alii (ngi khc ni l...) v vide (hy xem ch...) ghi ch thm v mt t c cch pht m a phng khc. Ngy nay vn tn ti mt s nhng khc bit loi ny trong cch pht m ca 3 min Bc, Trung, Nam. Nhng nhng khc bit loi ny khng i n mc lm cho ngi Vit nhng a phng khc nhau khng hiu c nhau, nht l khi h ni mt cch chm ri, r rng. Tuy nhin, v mt nghin cu vn phi ghi nhn l qu tht c nhng khc bit nh th. Di y ghi nhn nhng khc bit chnh v ng m:
170
1. 2.

Ngi min Bc v Bc Trung b thng pht m ln ln cc ph m u nh: d r (Pht Dim Pht Rim) r d (theo di theo ri) l nh (chng l chng nh) l n (lm nm) s x (ht sc ht xc) x s (sa st xa xt), tr ch (c tr c ch) r gi (ri r gii gi) gi d (con gii con di) Ngi min Nam v Nam Trung b i a s pht m khng phn bit r cc ph m cui, chng hn nh:
m cui c pht m thnh t: vc vt nhc nht bc bt lc lt
m cui t thnh c: nht nhc t c

m cui n thnh ng: gin ging kin king bun bung ngang ngan ming min
171
m cui ng thnh n: 3.
Ph m u v ngi Nam b pht m tng t nh d nhng khng a li ln st vm cng nn nghe thoi mi hn. Chng hn nh: v d, i v i d, vui v dui d... (Trc y c ngi m t ph m u c bit ny ca ngi Nam b bng cch vit dz, dz, dzui dz...) Mt s vng thuc min Ty Nam b pht m tr thnh ch, nh c tr c ch, trng chng... Ngi Nam b pht m khng phn bit hai du thanh hi v ng, chng hn nh: v khng khc v, bo khng khc bo...
4. 5.
Khc bit v ng vng

V ng vng, c mt s t gia min Bc v min Nam c t dng khc nhau nhng ng ngha hon ton ging nhau. Trong s chia ra cc nhm khc bit nh sau: 1. Khc bit ph m u:
172
Min Bc nhi ging nhanh dng

Min Nam li trng lanh nhng
2. Khc bit ton b t dng: Min Bc Min Nam bt bao dim bt-tt nc bt bu (mi) by (ln) chn mn chong vng a tha kem que (ch) cn kim cng ng c (th) n nc ct tru trng ht (tru) hc (mui) t cy vit hp qut v nc ming tr (mi) xeo (ln) mn mng chng mt da mung c rem cy (ch) sa ht xon bp nm ch (th) h c tru xu chui (tru) chm (mui) cn

xing xch (trn) hi then ca (v) l quan ti may ri ln li ti (trn) si cy thong hng (v) nh hm hn xui heo...
173
Nhng khc bit tng t nh trn gia 3 min Bc, Trung, Nam cn c th k ra rt nhiu, nhng hu ht nhng khc bit nh th u c ngi c ba min nhn bit nn khng gy ra kh khn cho s giao tip. Chng hn, ngi min Bc khng ni con heo nhng vn hiu c khi ngi min Nam ni con heo l ch con ln...
Khc bit v t nguyn S khc bit ny min Bc v min Nam c ghi nhn nhng t ng gc Hn Vit, do ngi min Bc vn cn pht m theo gc Hn Vit ca t, trong khi ngi min Nam pht m tri i theo hng Vit ho nhng t y. Chng hn nh: Ch Hn m Hn Vit m min Nam
bn mnh sinh tnh phc th nguyn knh
bn mng sanh tnh phc th ngun king
174
Ngoi ra cn c nhng trng hp pht m khc bit do s hy k, king tn cc bc vua cha. Th d, min Bc ni tam cng m khng ni tam cang l v king tn cha Trnh Cang; min Nam pht m ch hong thnh hunh l v king tn cha Nguyn Hong, con c gi l con th hai v Hong t Cnh cng gi l Hong t C, bn Long Cnh i gi l Long King v king tn Hong t Cnh.v.v Mt s t gc Hn khi c mn ch tc ch Nm, nh tun theo quy lut ng m nn ngi min Bc v min Nam u pht m ging nhau. Chng hn nh: Ch Hn m Hn Vit bch trng ao chinh tnh m Nm bic chng dao ching ging
Phn tch cc m v v du thanh theo Rt
Mc d vo th k 17 ng hc cha pht trin thnh mt ngnh khoa hc c lp, nhng trong phn on lun v ting Annam u cun T in Vit-B-La, Rt phn tch ting Vit theo nhng nguyn tc c bn ca m v hc hin i. Chng hn nh ng : 1. M t v phng din sinh l ca b my pht m, v da vo hng dn cch pht m.

2. 3.
175
M t v phng din thanh hc, v da vo phn tch cch truyn m. M t v phng din thnh gic, nu r c im thu m v s khc bit trong cch pht m ca cc a phng.
Trong nhiu trng hp, khi phn tch cc m v, cc du thanh ca ting Vit, Rt khng t sng ch ci mi m ch yu l vn dng theo qun l t trc . V m v ting Vit Nhng nhn xt phn bit sau y c tm thy trong tc phm ca Rt: 1. Nguyn m a c phn bit khc vi , v a pht m r nh trong an, cn c n i nh trong n. Ph m b c phn bit c 2 m khc nhau. Mt ph m b pht m nh ba ca Php, khng th hi ra m ht hi vo nh khi pht m m ri y hi ra. Cn ph m b th hai ging nh beta () ca Hy Lp, nh ch vo c l bo, lu l khng c m rng m c theo kiu ngi Do Thi (ut Hebraei loquuntur). y, h thng ghi m c bn -B c xen thm yu t ting Do Thi. Ph m c c th i vi h pht m nh trong ch cia ca ting (quod Itali scribant Cia). Nhng vit nh vy l theo qun l ca ngi B
2.
3.
176

o Nha v cc sch vit bng ting min Bc (apud Lusitanos ita est infusu), p dng cho mi nguyn m ng sau ch, nhng li c theo ting B o Nha ch khng theo ting hay La-tinh (Qua pronuntiatur more Lusitano, non Italico nec latino). Trong trng hp ny, nh hng cch ghi m ca ting B o Nha t ra mnh m hn so vi cc ting v La-tinh. V iu ny hon ton hp l, v cha trong ting Vit khng pht m ging nh cia trong ting . Ngi pht m cia c phn tng t nh ngi Vit pht m sa trong sng sa.
4.
Ph m d pht m theo min Bc ging nh d trong ting La-tinh vi mt vi khc bit, nht l khi theo sau c m e. Th d: so snh Deus trong ting La-tinh pht m l d-t th cng tng t nh da d trong ting Vit pht m theo min Bc. Cn lu l Rt so snh cch pht m ting La-tinh vo thi Sutone, Tetulien n Saint Augustin, ngha l khong th k 4. Cn ting Latinh c i nh thi Cicron, Virgile, Tite-Live th ph m d khng pht m nh d m l ging nh trong ting Vit, chng hn nh Diana (tn mt n thn) c pht m l iana, nh i trong ting Vit. Chnh v Rt theo cch pht m theo ting La-tinh th k 4, nn danh t Deus mi
177
c phin m ra ting Vit l cha Du. Ngoi ra, Rt cng lu l m d c ni pht m thnh r. Hin tng ny cho n nay vn cn, nh t do c lch thnh t ro. 5. Ph m c lu khi pht m phi a st u li ln nu nhng khng chm rng. C iu chng ta khng th bit c l vic thm mt nt ngang vo ph m d thnh ph m l sng kin ca chnh Rt hay ca nhng ngi i trc? Nguyn m e c phn bit r khc vi , v e pht m r nh trong em, cn pht m n i nh trong m. Ph m f khng c s dng m thay bng ph. Khi pht m ph th mi a ra t v hi a ra nh hn khi pht m f , hay ni cch khc, y l ph m mi nhng khng cong mi v rt gi. Ph m g c ch dn l khi c n ng trc (nh ng) th pht m nh ngain trong ting Do Thi. nh hng ca ting Do Thi trong cch ghi m ting Vit li c ghi nhn thm mt ln na. Ph m h c ch dn khi ng sau k th pht m nh xi () trong ting Hy Lp (th d nh kh), khi ng sau p th pht m nh phi () trong ting Hy Lp (th d nh pha), khi ng sau t th pht m nh theta () trong ting Hy Lp (th d
6.
7.
8.
9.
178

nh tha). Ngoi ra, khi ng sau c, sau g, sau n (nh che, ghe, nh) th pht m tng t nh ting .
10.
Nguyn m i v y c phn bit dng y cui ting, nh y (y) v l nguyn m kp. Nhng nu nguyn m kp khng c ri nh ai th dng i cui. Ngoi ra, dng y cui phn bit nhng ting nh cay vi cai. Ph m k khi c h theo sau (nh khc) th pht m nh kappa () trong ting Hy Lp. Ph m l c gii thch khi ng sau b nh bl (tr) hoc sau t nh tl (tr) dng nh l c gi tr tng ng vi tr ngy nay, nhng khi l ng sau p nh pln (ln), hoc sau m nh ml (l) th li khng ng nh vy. Ph m m c phn bit cc trng hp lm ph m u (nh ma) v lm ph m cui (nh am). Rt cng lu s khc bit gia ph m cui ca a trong ting B o Nha khc vi ph m cui ca am trong ting Vit, th d nh am khc vi a (ong). Ph m n v cc nguyn m o, khng c g ng lu . Ph m p ch i vi h theo sau, nh ni trn l pht m nh phi () trong ting Hy Lp (Phi grae cum ut Pha).
11. 12.
13.
14. 15.

16. 17. 18.
179
Ph m q c lu l lun i vi u theo sau, nh qua, que v c nh q trong ting La-tinh. Ph m r khi dng nh mt ph m duy nht (nh ra) th c ging r trong ting . Ph m s v t c ch dn l c nh trong ting Php nhng mnh hn. Tht ra, vi ph m t th tm ng, cn ph m s phi c nh coe trong coelum ca ting La-tinh mi ng. nh hng ting Php y hi gng p.
19. 20. 21.
Nguyn m u khi theo sau ng th c ging nh trong ting , th d nh ngui. Nguyn m c ging nh u nhng a mi ra, nh trong a. Ph m x c ch dn pht m ging nh trong ting B o Nha, hoc ging nh se trong ting .
Trong on lun, Rt khng cp n ch v. iu ny gy ngc nhin ln. Trong t in, nhiu ch Rt Lp, nh o (vo). Phi chng li pht m ch v (mi un ghi nhn cch pht m v bng k hiu sigma () ca Hy
cong ln v y hi mnh ra) l hin tng ny sinh do nh hng ca cc ngn ng chu u ch khng phi vn c ca ngi Vit thi c? y cng l mt vn tn nghi trong ng m Vit Nam.
180
Tm li, v vic ghi m bng ch La-tinh, ta thy Rt va tun theo qun l, va t ra rt uyn bc v ngn ng ni chung, v m v hc ni ring. Trong h thng ch ci ca Quc ng th k 17 m ng s dng trong t in VitB-La, ngoi hai yu t ngn ng chnh l , B o Nha, cn thy xen vo nh hng ca cc ngn ng khc nh Latinh, Hy Lp, Do Thi. Ring ting Php tuy c c nhn ra nhng l qu m nht. V cc du thanh ting Vit Trong on lun, Rt khng nh mt cch chc chn chng II khi bn v cc thanh v du ca nguyn m (De accentibus et aliis signis in vocabibus) rng linh hn ca Vit ng l cc thanh trm bng. Nhng vic s dng nhng du sc, huyn, hi, ng, nng ghi li cc thanh trm bng khc nhau trong ting Vit l sng kin trc tin ca ai? Rt dng t chng ti khi ni v vic ch tc cc du ny, nn khng th bit c l bn thn ng ng gp n mc no v c bao nhiu ngi khc na gp phn trong cng vic. Tuy nhin, s trnh by ca ng cng cho thy c qu trnh ch tc cc du thanh ca ting Vit din ra nh th no. Trc ht, ng ni: Chng ti dng 3 thanh Hy Lp l sc, huyn v ng, v cha nn dng thm iota di (iota subscriptum) v du hi ca chng ta. Vi t chng ta y ng mun ni n cc ngn ng phng Ty.
181
Ba du trn ca Hy Lp th r ri. Cn mn iota di ca Hy Lp to du nng th thc rc ri. Iota di trong ting Hy Lp khng phi l mt thanh, m l mt ch c trm xung, v c cc tc gi dng ch thanh nng, s dng khng phi l trn vn ch iota () trong ting Hy ging cc trm ca ting Vit. Nhng k hiu m Rt
Lp, m ch l mt k hiu c hnh du chm hay mt gch
ng nh, c gi tr hng dn ging c, ging nh trong ting Do Thi du (.) ch nguyn m i t di mt ph m no . n du hi th cc tc gi quay sang cc ngn ng chu u mn. Nhng du hi trong cc ngn ng ny l mt du dng t sau mnh tra vn, khng phi l mt ch ci, cng khng phi l mt du thanh. N ch c dng din t ng iu cu hi. Cc tc gi mn mt du c gi tr nh th trong cc ngn ng chu u t ln trn mt m v ca ting Vit ch mt thanh ca m v y. l thanh hi. Nh vy, h thng cc du thanh ting Vit c hnh thnh t s vay mn kt hp cc du thanh trong ting Hy Lp (sc, huyn, ng v iota di) vi du hi sau mnh tra vn ca cc ngn ng chu u. Tnh sng to trong vic to thnh h thng ny c th hin ch nhng ngi ch tc khng nguyn cc k hiu vay mn, m bit thay i, bin ci chng cho ph hp vi mc ch s dng ca mnh.
182
C iu ng ngc nhin l trong on lun Rt c a ra s so snh cho rng cc thanh ca ting Vit tng ng vi h thng thanh m trong m nhc phng Ty, c th l cc nt , R, Mi, Pha, Sol v La, tng ng vi cc thanh huyn, nng, ng, khng du, hi v sc. Khi so snh nh vy, ngoi vic tha ra nt Si, cn c s gng p khng th chp nhn v cao . Vi kin thc v hc vn ca Rt, chng ta c th tin chc l ng khng th khng am hiu nhc l c bn. Phi chng s gng p trong so snh ny cn c nguyn nhn no khc, chng hn nh s thay i v cch pht m ca ting Vit sau hn ba th k?
183
PHN III
S HNH THNH V PHT TRIN TING NI NAM B

ch s ting ni l mt phn ca lch s ngn ng. Yu cu nghin cu lch s ni chung l phi ti to qu kh mt cch khch quan. lm c iu i vi lch s ca mt ting ni, ngi ta thng qua ch vit nhn dng ting ni y v cc mt t vng, ng m, ng ngha, c php, cch dng t, tu t.v.v... Tuy nhin, ngoi nhng g c lu li qua hnh thc ch vit, chng ta cn c th s dng nhng yu t ngn ng truyn khu nghin cu ting ni. Ngn ng truyn khu khng ch c lu gi trc tip qua cc hnh thc ca ht truyn ming ca qun chng nh ca dao, tc ng, h v, cu , hoc di hnh thc ni th, m cn c lu li cng chnh nh vic ghi chp thnh vn bn qua s su tp, gp nht ca nhng ngi i trc. Mc tiu nhm n ca chng ta trong phn chuyn lun ny l c gng nhn dng v ti to ting ni Si Gn trong sut qu trnh hnh thnh v pht trin ca n trong qung thi gian gn 3 th k, t nm 1623 cho n 1915.
184
Nh vy, thng qua ch vit v ngn ng truyn khu, chng ti s c gng dng li phn no khun mt ting ni Si Gn. Ch vit c s dng y gm ch Nm Nam b v ch Quc ng trong giai on 1733-1865. Ngn ng truyn khu bao gm cc loi vn chng bnh dn v mt s t ng c sng to trong cuc sng thc t, phn nh r nt ting ni Si Gn trong cc tng lp x hi khc nhau, nht l tng lp bnh dn.
TING NI NAM B QUA CHNG TCH TRUYN KHU A. Vai tr ca chng tch truyn khu
Chng tch truyn khu c gi tr cao trong vic nghin cu lch s ting ni, bi v n mang tnh ph cp trong cc giai tng x hi. N phn nh ting ni mt cch rng khp nn qua n ngi ta nhn thc c nhiu sc thi khc nhau ca ting ni. Chng tch truyn khu cng tr nn qu gi hn na i vi ngi nghin cu khi iu kin vn bn khng gip h ti to ting ni trong qu kh. V y chnh l nhng g xy ra vi ting ni Si Gn. V chnh xc, chng ta c th tin cy nhiu hn nhng g c th hin qua ch vit, bi n phn no c c nh t thi im qu kh cho n thi im bt u vic nghin cu. Nhng mt khc, ch vit thng l cng c ca mt tng lp thiu s tr thc hoc cm quyn, nn d c ph cp n u cng khng phn nh c ting ni
Phn 3: S hnh thnh v pht trin
185
cng ng mt cch trung thc. Trong khi , ngn ng truyn khu l cng c giao tip ca mi giai cp x hi, nn chc chn c th phn nh mt cch trung thc nht ting ni ca ton th cng ng. Tuy nhin, s thu thp trc tip cc chng tch truyn khu thng rt hn ch. Thi gian tri qua s lm cho mi chng tch truyn khu d dng bin i, mt mt. V th, t lu cc nh nghin cu phi s dng n nhng ngun t liu c thu thp bi nhng th h i trc, ngha l nhng chng tch truyn khu c c nh thnh vn bn qua cc hnh thc ghi chp, in n. iu ny gip c thm ngun t liu di do cho nghin cu, nhng cng phn no lm gim i tnh trung thc ca ngn ng truyn khu, bi v chnh trong qu trnh ghi chp, in n, iu tt yu khng th trnh khi l s c nhng sa cha, iu chnh t nhiu theo kin ch quan ca nhng ngi tham gia thc hin. Tm hiu ting ni Si Gn trong mt qu kh y bin ng, trong iu kin sch v xa b mt mt qu nhiu, cng thm vi khuynh hng phng khong ca ngi Nam b trn vng t mi thng c nhiu cm hng trc tc ngm vnh nhng li khng thch chuyn h hoy vit lch, ghi chp thnh sch v nh ngi min Trung v min Bc, cng khng th b qua nhng chng tch truyn khu. Tuy nhin, khi s dng chng tch truyn khu trong nghin cu, cn lu n s gii hn v chnh xc ca
186
nhng yu t ny. Trong rt nhiu trng hp, chng ta khng th xc nh c mt cch chc chn v ngha hoc xut x ca cc yu t truyn khu. Rt nhiu cu ca dao, tc ng c tin l ca Nam b, nhng rt c th li pht xut t min Trung hoc min Bc, c ngi Nam b thm u bt ui din t mt ni dung mi trong hon cnh mi. Li c nhng cu khng th no xc nh c xut x t u, v khng mang t ng a phng v s dng min no cng u c ngha xut x c. Li c nhng li ni khng r xut x t u nhng ngi dng mi a phng li thm bt, thay i vi ba ting thnh ra ca a phng mnh. Nh ng Ngoi ht:
Sm Sn i d kh v, Trai i c v, gi v c con.
Th ng Trong cng ht tng t:

H Tin i d kh v, Trai i th thip, gi v bng mang.
iu cn lu v ngn ng truyn khu Nam b l ngoi cc ca dao, tc ng c sng to trong hon cnh mi, cn c rt nhiu cu c xut x t cc tnh Ng Qung hay Thng Long i vo, nhng li c Nam b ha t hnh thc cho n ni dung. V mt im kh khn na l vn nin k ca ngn ng truyn khu thng khng th da vo u xc nh chc chn.
187
Khi vit mc ny, chng ti ht sc c gng sao cho nhng trch dn y c tnh chnh xc cao. Tuy nhin, chng ti cng ngh rng iu cn nht l phi thng qua s lm lt ngn ng truyn khu thu thp c cng nhiu cng tt nhng mnh vn ca ting ni Si Gn trong qu kh, v do khng cn qu nng v kha cnh tm chng trch c. Chng hn qua cu ht:
Bao phen qu ni vi diu, C lao ng Chng c nhiu c tm.
Chng ti tm yn tm l cu ny c th xut x t min Trung hay min Bc, nhng chc chn n c truyn khu ht v mt c lao ca sng Hu min Ty Nam b sung tc c tm, rt hp dn i vi nhng ngi dn ngho phiu bt kim sng.
B. Vn chng truyn khu Nam b

Mc ch ca chng ti trong phn ny l c th thng qua mt s vn chng truyn khu nh ca dao, tc ng, h v... c trch gii thiu sau y gip c gi nhn thc c phn no tin trnh hnh thnh v pht trin ting ni Nam b ni chung, Si Gn ni ring. 1. Trch theo Vng Hng Sn trong Si Gn Nm Xa T Do - 1960 - Si Gn, trang 199-201.
Si Gn mi 1 Gia nh xp-l2
1 2
Ghe thuyn Si Gn sn mi . Xp-l: ting ci tu.
188

Gi hin th li ly chng, Thuyn anh ra ca nh rng ln my. ... M i Ch Qun, Ch Cu, Mua cau Ch Vi, mua tru Ch Vinh.
Hoc: Mua vi Ch Qun, Ch Cu, Mua cau Nam Ph, mua tru Ch Dinh. (Ca dao gc Hu vo Gia nh thi Ty Sn).
Ch Hu i ch ng Nai, Bc qua Bn Ngh, ngi nhai tht b. (Cu c : hu, nai, ngh, b). Bao gi cn lch ng Nai, Nt cha Thin M, mi sai li nguyn. (Ni v i uyn ng ngi Hu vi ngi Si Gn) Rng chu ngoi Hu, nga t ng Nai, Nc sng trong sao li chy hoi, Thng ngi x l lc loi n y. Ch Si Gn cn , ch Rch Gi cn xi-mon,1 Gi em li vung trn, Anh v x s khng cn ra v.
...
Cc mc b ao ku bng cc thy, Ch Si Gn xa, ch M cng xa. Vit th thm ht ni nh, Trc thm ph mu, sau l thm em.
1
Cho ti thp nin 1950, chng ti vn cn nghe min Ty c nhiu ngi dng t xi-mon thay v xi-mng (ciment).

...
Mi gi tu li Bn Thnh, Xp l vi thi, b hnh lao xao.
189
...
Anh i ghe c trng ln,1 trn Gia nh xung vn thm em.
...
Xay la gi go ng Nai, Go thc v ngi, tm cm v ti.
...
Tru Si Gn x ra na l, Thuc G Vp ht mt hi Bun tnh g ngha m chi Hay l anh quyt i vi em?
...
Anh ngi qut qun Bn Thnh Nghe em c chn, anh nh qung om. Anh ngi qut qun B Hom, Hnh khch chng c, om qung l. Xe mui chiu th xanh quanh, i vng B Chiu thch tnh do chi.
2. Trch theo Thi Vn Kim t Vit Tri Nam - Ngun Sng - Si Gn, 1960, cc trang t 25-36 v t 55-64.
Bao gi cn lch ng Nai, Nghing cha Chu Thi, mi sai li nguyn.
...
1
Loi ghe cn lng.
190

X Th c nm canh thc , K c thn tr li Cn Th.1
...
Ngi ta nm ch by em, Ti y nh th chic nem lt trn.
...
Dn t Bc, p thnh Ty ng l ng, Su Ty vi vi...
...
Ch Bn Thnh n xanh n , Anh nhn cho t thy r n mu. Ly em anh u k sang giu, Rau da mm mui c ni no hn em?
...
Bp non m nng la l, ai ve c con Th Thim.
...
Ngy i trm hoa hn h, Ngy v vng bng cn Th Thim.
...
Trng tru trng ln dy tiu, Con theo ht bi m liu con h.
1
Li chi ch bng cch ni li: th c thc , c thn cn th.

C gi hi:
Nghe anh lu thng lch s, Em xin hi th t Nam Trung, Hi ai Gia nh Tam Hng, M ai trn ngha thy chung mt lng? Chng trai p: ng Tnh ng Nhn cng ng Hunh c, Ba ng ht sc ph nc mt lng, Ni danh Gia nh tam hng, Trn ngha thy chung c ng V Tnh. Ti cao sc mnh, trn ngha quyn sinh, Bc ln lu bt gic thiu mnh nh khng!
191
...
C anh thi rt tr v, B con n hi nhiu b kh khn. Su ring anh chng bun n, Bn bon, t n,1 anh qung cng ng.
...
Ru p-sanh2 say ch t, Bng mng ct3 mt nm di. Cng bnh hoa, tng Php Hoa,4 hoa khai kin Pht.5 Dng ni qu, tu chnh qu, qu mn thng thn.
1 2
Bn bon, t n: tn hai loi tri cy Nam b. Ap-sanh: absinthe. 3 Mng ct: mong kut 4 Tc kinh Php Hoa. 5 Hoa khai kin Pht: thnh ng ca o Pht, ch ngi c vng sinh v ci Tnh ca Pht A-di-, v ci y khng sinh ra t bo thai m t nhng o hoa sen. Khi hoa sen n (hoa khai) th ngi c vng sinh s nhn thy Pht A-di- (kin Pht).
192
...
Cy da c, con n r cy da tn, Bao nhiu l rng, em thng chng by nhiu. (Xut x Bc Liu) Gi a gi y v ry n cng, V bng n c, v ng n cua. (Xut x ng Thp Mi) Ng qua bn ni T Chu, Thy em gnh nc trn u ci trm. (Xut x H Tin) Thng ba cm gi ra hn, Mun n trng nhn phi ln hang Mai. Mc tnh ai d p ai, Mun n trng nhn hang Mai phi ln. Hang Mai anh cng mun ln, S rng trng nhn hy cn v khng. (Xut x Hn Chng) Lch thay a cuc Tr n, Miu ng iu Bt lu tn n nay.
...
Tm rn lt v b ui, Go thm nng Quc em nui m gi. (Xut x An Giang) Ng ln Chu c, Ng xung ng Nai. Anh thng em rut tht gan bo, Bit em c thng li cht no hay khng?

...
Ng ln S Thng1 m bun, Mun chm ci r ngi ng xa xi.
193
3. Trch theo Lng Vn Lu - Bin Ha s lc ton bin. Quyn I - Si Gn 1972. Cc trang 86-93.
Gic Ty nh ti Cn Gi, Biu ng thng nh i ch ung cng. (Xut x Bin Ha) ng kh qua, chua l chanh giy, Du ngt th my cng ting cam snh, Gic lang-sa2 nh ti Chu Thnh, Du ai ngn qua n li, D cng khng nh b em.
...
Chng no xe st bung vnh, Tu Ty lng y, anh mi nh xa em.
...
n nh lu ht du n tt, La nh my ht st thnh than. Em Hai i! Ly chng la ch cho sang, Ly chi anh ng hu bn Ty n.
Thch ci: Em l con gi nh giu, M cha thch ci ra mu xinh sao.

1 2
Tnh Bin Gic Lang-sa: gic Php, do ch Franaises.
194

Ci em trm tm la o, Mt trm hn ngc, 28 ng sao trn tri. Trp trn dn trm i, ng thuc bng bc, ng vi bng vng. Sm xe t m em sang, quan vin h nh nng a du. Ba trm nn c i u, Mi ngi mt ci qut mu tht xinh. Anh v sm nhiu Bn nh, May chn cho rng ta mnh p chung. Ci em chn chnh mt ong, Mi nong xi trng, mi nong xi v. Ci em tm chc tru b, By chc d ln, chn v ru tm. L a mt nguyt m rm, Rng nanh thng Cui, ru cm Thin li. Gan rui m mui cho ti, Xin chng chn chc con di ga chng. Thch th mi tha trong lng, Chng m theo c, thip cng theo chn.
...
Thng Tm c chiu vua ra, Cm qun khng y ngi ta ngi ngng. Khng i th ch khng ng, i th phi mn qun chng sao ang? C qun ra ng ngoi ng, Khng qun ta ng u ging xem quan.1
...
1
Bi ny ra i nhn khi vua T c c lnh cm n b mc vy (qun khng y). Ngi dn mn bi ca dao chm bim tnh cch v l ca lnh cm ny.
195
Mng nm, mi bn, hm ba, i chi cng thit la l i bun.1 4. Trch theo Sn Nam: Ni v min Nam - L Bi,
1965, trang 55-81 v Tm hiu t Hu Giang - Ph Sa, 1959.

Nc bic non xanh, Ngi bn lnh kh kim. y em cng him, chng la ng ch no, Mng lo mua bn ra vo Cn Th.
...
Ch em cho mn kip ch, Ch cho rau mung vt ln b tr bng. Rau mung tr bng, ln b n tr. Ai biu anh ch m anh k cng n?
...
B chic ghe sau, cho mau anh i, Ko ging khi n b bi ti tm. B bi ti tm, anh qu nhm ci t b, Ci v c cha v thi la queo ru.
...
Kh vi chanh mt lng chua xt, Mt vi gng mt ngt mt cay. Ra v b o li y, khuya em p gi ty lnh lng. C lnh lng ly mng m p, Tr o cho anh v i hc ko tra.
1
Theo quan im m tn, ba ngy ny l ba ngy xu, lm vic g cng s khng thun li.
196
...
Ai v Ging Da qua trung, Gi a bng sy bun cho em.
...
U Minh Rch Gi th qu Sn Trng, Gi a bng sy d bun nh ai.
...
Anh thng em thng qun thng qut, Bng ra gc mt, bng xch gc chanh. Bng quanh m sy, bng by v mui, Bng li sau li, bng ngoi trc mi, em nm xung y, K t hi em au ban cua li trng, Ming ng cm hi, Tic cng anh ng bng ngi, By gi em vinh hin, Em bt anh bn ni lm chi?
...
K v i Php tn tro, i nay ngh li khc no i xa. An nhn thnh th sm tra, C chng Su Trng tui va mi lm. B i tnh my nm, Nay mi chnh lng thng king nh qu. By lu cch mt , Nay mi tr v thm ving mu thn. C tn Hai u gn, Thng i bun bn to tn ln la.

Thy chng n ni tht th, Hi thm: Anh c v nh hay khng. Trng nghe u ni ng lng, Th ngy cha chn loan phng kt i. u nghe thng Trng by li, Anh khng c v, em thi ch cho. Trng rng: bun bn khng lo, Ni chuyn a , ch cho lnh tanh. u rng: lng khin thng anh, Cho ch ngui lnh cng nh d ti.
197
(Th Su Trng) ...

Bnh t nh cht x hu, o thun chy li ng k bnh t.
...
Ch tre bn so cho dy, Ngn ngang sng M c ngy gp nhau.
...
Kinh xng mi o, Tu Ty mi chy. Thng th thng i, ng nghi ngng ngi. B iu chung tnh, Con nhn bay cao kh bn, Con c di ao qunh kh cu. Chiu bng m tri gc n, Mun v lm b1 bit bn hay khng?
1
Lm b: lm v l (v nh).
198
...
Nc rm chy thu Nam Vang, M u chn rng sao chng bit ly?
...
Nc rm chy thu Tam Giang, Su u chn rng sao chng bit ly. Sng su sng ba lng c, Thng em v bi cu h c duyn. 5. Trch theo Thun Phong Bch Khoa ra ngy
1.12.1954, cc trang 40 - 45, v ngy 15.12.1959, trang 36: V con gi h:

u hm ng ti canh t, Cn nm m ng, mui th n cn d c va. Canh nm th ng trng cha, Cn nm m ng, chng la mt bn. Ng th qun tui, qun tn, Ng cho mt tri mc ln ba so. Sng ra i da hng ro, Cn ng ngy ng t nho trong gai. Qut nh long mt long hai, Con mt do dc thy trai ng chng. By ra ct o, ct qun, Ct khng kch tc, nhm chng ct ngang. Vi thi mt tc mt quan, Ct thi khot l khot hang u cn. By ra bnh cc, bnh hn, Nn bng chic a, hp cn bt khng.

Sng ra i cy vn cng, Cy tha cy ni i khng v ri. By ra cho vt cho bi, Cho khng c xc n ri nh ra. T nay cho ti hm ba, Cy mai ti ni ngi ta khng thm. Ch em thy vy ni gim, Nu canh chua t nh hm kh n. Lm b lu lng, Bnh b, bnh thun. Lm khng m mng, Lp trc lp en. Sang qua bnh men, Thit l chai ngt. Lm b ngoe ngoc, i hp bnh gng, Qut la phng phng, Mt vng nh ngh. Ung cng bn b, Hc lc vn minh. Ngh li phn mnh, Thit l tha tht... V t: Chiu chiu vo khm, Nh cng cha vo lu. Mc o khng bu, Nh mnh mang thit gip. Thy ch nh p, Nh th v Trng An.
199
200

Qun o lang thang, Nh mnh mang gip ti. Tung b, lt bi, Nh Khng Thng tn binh. Ln li di snh, Nh Hut Tr tm nga. Mi gi vo ca, Nh nho s nhp trng. Cm dn hai hng, Nh lng n Trng Cu. n ri li ng, Nh Lu B ving Khng Minh. Trng nh nh nh, Nh La Thng to Bc. Ma sa t mt, Nh ri nc cam l. o t mc v, Nh Hong C tm gi. Gm mnh c ti, Nh Bt Gii mc nn. Cng st hai hng, Nh L Hu eo king cng. Gm mnh ti nng, Nh Hong i tu. B nht trong t, Nh Hng Hi ngi ng. Ra i lng lng, Nh Hong Phi H tn binh. Dt ln trnh giy,
201
Nh ng th khoa trng. ng dp hai hng, Nh b quan chu ngc cc. Ra i thm thot, Nh ci nga long cu. Ra khi khm t, Nh hc chu thin king. Gp anh em ni chuyn, Nh c Tng din binh. K ht chuyn mnh, Nh Kiu ngm ht cun. 6. Trch theo Nguyn T Quang trong Bch Khoa s ra
ngy 15-8-1959, trang 66-67, bi D c hoi lang, tc bi vng c u tin Nam b.

T phu tng, Bu kim sc phong ln ng. Vo ra lung trng tin chng, Thm au gan vng, Trng tin chng, Gan vng thm au. Chng du say ong bm, Xin ng ph ngha to khang. m ngng trng tin bn, Ngy mi mn nh vng phu. Vng phu vng, lung trng tin chng. Nm canh m mng, Chng hi, chng c hay. m thip nm lung nhng su ty. Bao thu y sum vy,
202
Duyn st cm tnh thng. Nguyn cho chng, ng ch bnh an. Tr li gia ng, Cho n nhn hip i. Khong nm 1920, ti Bc Liu c nh s php danh l
Nguyt Chiu, k thc tm s Vn Thn chng Php vo bi D c hoi lang, ngha l m nghe ting trng nh chng. Thu y trong lng ca xng ni danh c ng Su Lu, ly bi trn ca nh s Nguyt Chiu ph nhc, i tn l Vng c hoi lang, ngha l tng chuyn xa nh chng. Th ri ca khc y c ch bin Bc Liu, thm nhp thm iu, c ngh s ti danh L Ha Ngha v nht l ngh s Nguyn Thnh t (t t Tr n) a n thnh cng vinh quang. Gnh ht u tin min Nam l gnh Thy Nm T a n ln sn khu. Dn dn, n ra khi tnh Bc Liu, ph bin khp min Nam, lan dn ra min Trung, min Bc cho n tn ngy nay. 7. Trch theo o Vn Hi - Phong tc min Nam qua my vn ca dao, Khai Tr, Si Gn, Cc trang 13-82. T cnh:
Chiu chiu n ling trn tri, Ra b di nc, kh ngi trn cy. Chiu chiu vt li c bay, ng voi b ma chy ngay v rng.

R nhau xung bin bt cua, Ln non bt nhn, v cha nghe kinh.
203
Tu thn: C kh mi c ci n, Khng dng ai d mang phn ti cho.

Ngi ri sao chng x gai, n khi c c mn chi ai cho? No khi ln vng xung d, Ku dn dn d, by gi d dn. Lng che sn, du sn cng lng, bt vng, du trng cng . Dc mt lng ly chng hay ch, ra vo kinh s m nghe. Khuyn chng c sch ngm th, Du hao thip rt, n m thip khu. Phi cho bn ch cu cua, Mc ai cu trch, cu ra mc ai. Thng thng m lm hoa ri, cho c ch hn ngi tro cao. Chim khn ku ting rnh rang, Ngi khn ni ting du dng d nghe. Chim khn trnh by, trnh d, Ngi khn trnh k h mi khn.
204

Chim khn th khn c lng, Khn c ci lng, ngi xch cng khn. Li ni chng mt tin mua, La li m ni cho va lng nhau. Kim vng ai n un cu, Ngi khn ai n ni nhau nng li. Chng khn v ng i giy, V khn chng t c ngy lm quan.
Tnh gia tc:

Vng nghe chim vt ku chiu, Bng khung nh m chn chiu rut au. Thng thay chn ch c lao, Tam nin nh b bit bao nhiu tnh! Ngi bun nh m ta xa, Ming nhai cm bng li la c xng. Ln non mi bit non cao, Nui con mi bit cng lao mu t. Th nht l tu ti gia, Th nh tu ch, th ba tu cha. C cha c m th hn, Khng cha khng m nh n t dy.

Cn cha gt nh son, Mt mai cha thc gt con nh bn. Cha m nui con nh bin H lai lng, Con nui cha m tnh thng tnh ngy. M ci cha n cm vi c, M ci m lt l m nm. Dy con dy thu cn th, Dy v dy thu ban s mi v. Mt ln cho tn ti gi, ng i nc mn m h n chn. Tt g hn tt nc sn, Xu ngi p nt cn hn p ngi. Bnh phong cn c xa c, V h v ng t m cha. Mun ln non tm con chim l, Ch chn th thing chim ch thiu chi. Ln non chn th vng, Th cho ng lng my ngn cng mua. Trc xinh trc mc u nh, Bu xinh bu ng mt mnh cng xinh.
205
206

Tm em nh th tm chim, Chim n bin Bc, i tm bin ng. Ngi bn ca s chm rng, Chn loan gi phng khng chng cng h. Anh i Lc Tnh gip vng, n y tri khin em lng thng em. Ci u nu u ra du, Ly em khng ng co u i tu. Sng su si sng on trng, Con ng v b l ng phong ba. Chung gi ng iu chung ku, Anh gi li ni em xiu tm lng. Sng di c li bit tm, Phi duyn chng v ngn nm cng ch. Gi mua kh bn chanh, Gi i i n thm anh ko bun. No khi nng gnh em ch, Qua trung em i, by gi ph em. Trng treo ai dm nh thng, Bu khng, ai dm gi mng chun v?

Bu khng b lu hi o, Lu u bu bc, o no bu nhai? Cy cn v bi tri sai, Xa em v bi ng mai t li. Xu tre un chng nn cn, Xu mai anh chng ng gn vi em. Vai mang khn gi thng xng, M ku mc m, theo chng phi theo. Chim quyn n tri nhn lng, Thia thia quen chu, v chng quen hi. Chng gin th v bt li, Cm si bt la mt i khng kh. n ng nm by l gan, L th cng v, l toan cng ngi. m khuya thip mi hi chng, Cau kh n vi tru vng xng chng? Cam snh ch ng ch hi, Hng rim ch lt, cho bi khen ngon. Ai lm cho d em bun, Cho con bm ly, chun chun ly theo.
207
208

Trng da v bi phn di, en da v bi em ngi ch tra. Mi yu th c cng yu, Mi c m miu, c c cng linh. Lp vn th phi khai mng, Lm trai hai v phi thng cho ng. Tng ly anh cho lnh manh o, Ly anh ri bn o nui anh! M vi cha tht l kh kim, o v chng chng him chi ni. Mo lnh ai n ct tai, Gi h chng , khoe ti ni chi.
Phong tc thn qu:

Trng tru trng ln dy tiu, Con theo ht bi m liu con h. Mi ba trng ln g ku, Mi bn trng ln g u gy tan. Chun chun bay thp tri ma, Bay cao tri nng, p da em n.
Xem tng:
V duyn cha ni ci, Cha i chy l ngi v duyn.

n ng rng ming th sang, n b rng ming tan hoang ca nh. Nhng ngi tht y lng ong, Va kho chiu chng, va kho nui con Nhng ngi l mi hn ln, Ca xe cht li mt bn cng ngho. Nhn trung su t nh o, Danh vang trn th, anh ho ai ng. u my m li dng ra, C gan c rut gian t vn khng.
209
Nhn tnh th thi:

Nc l m v nn h, Tay khng m ni c mi ngoan. cho phi phi phn phn, Cy da cy thn, thn cy cy da. M cha ci o rch ny, Mt v mt bn v my o i. Giu sang khch l y nh, Kh khn nn ni rut r cng xa.
210

Cng cc ln c di sng, My i chu ngoi gi ng bao gi? Giu cha giu m th ham, Giu anh giu ch ai lm ny n. Khi vui th v tay vo, n khi hon nn th no thy ai Thc khuya mi bit m di, S lu mi bit lng ngi bc en. n khoe n t hn trng, n ra trc gi c chng hi n? Trng khoe trng t hn n, C sao trng phi chu ln m my? o di chng n qun tha, By mi c ca cng va mi lm. Chng gi v tr l duyn, V gi chng tr l tin l xu. Cm n khng ht th treo, Vic lm khng ht th ku lng ging. Ai v nhn vi ng cu, C n th git lu ht mi.
7) Cu :
Ba ng mt chc n ng, Ta b vo lng ta xch ta chi.
(Ci r r)

Tri ma vn v, bn c xa ri, Bit ai nng ta ln hi tm thn.
211
(Than)
Ti y n gi, nm nh, n ng cha tr li r con ng.
(Ci phng)
u rng ui phng le the, Ma xun p trng ma h n con.
(Bung cau)
Bao nhiu l rng qut dn, Bao nhiu n bn hy gm tr cho.
(H bao) 8) Trch theo Trng Ton, Hng hoa t nc Quyn I, Bn phng, Si Gn, 1948, cc trang 40-48. V cc loi c:
No lng ph d l con c cm, Khng p m thm l con c ngt. Ling bay thp thong l con c chim, Ht cng cht chm l con c ui. Ln nm nhiu tui l c bc u, ch xng cu l con c i. N mai tn ti l c v bai, Trng mut bo da l c c tht. Di lng hp kch l c lng tong, m yu hnh dong l con c nhi, Thit nh li vi l con c linh.
212
V tri cy:
Nghe v nghe ve, nghe v tri cy, Giy trn my l tri u rng, C v c chng l tri u , Cht ra nhiu m l tri mt t, Hnh ta g xc vn thit tri thm, Ci u chm bm l tri bp nu, R nhau lm xu l c di d, Nga m gi m l tri mt mo, Khoanh tay lo ngho l tri bn i, Sng su chng li l tri mng cu, Chng thy nng u tht l tri cch, Trong rut c ch l tri da xim, H chn thm kim chui gi, chui s, Cha nhai m nt l tri da gang, Vn min man l tri b r, M sai i ch vn thit tri du, Khng bn khng n l tri bng sng. Chng nn l cng vn thit tri sung, Nh m cay lung thit l t him, nh tc cu lim vn thit tri me, Nng m chng che l tri rau mt.
........ 9. Trch theo Bi Quang Tung. S a s 17-18, Si Gn 1970, trang 48. Trong Tp san S a dn trn, ng Bi Quang Tung c ng mt bi v Thy trnh t Hu v Si Gn, phn
213
ph ch, tc gi cho bit: Phn thy trnh t C N ti Si Gn th nh ng V Ti, 65 tui v ng L Vn Th, 56 tui, c hai qu qun c Thng (Phan Thit) b tc vo khong thng 4 nm 1962 (tr. 40). Bi v ny c o ch cung cp cho ta nhiu a danh t Hu v Si Gn. Chng ti thy hai cu cht (thay v ghi Nh B th ghi Si Gn) thng c nhc ti trong sch v cng nh truyn ming Nam b, m tch ri thnh ca dao l:
Si Gn nc chy phn hai, Ai v Gia nh ng Nai th v.
Li dnh lin v sau cng bi v:

Cn Gi nay n ni, Trnh n ri li thng ngay Si Gn. Si Gn nc chy phn hai, Ai v Gia nh ng Nai th v.
Trn y, chng ti trch mt s tc gi tn tui vit v vn chng bnh dn Nam b c gng phn nh trung thc nhng tnh cht c th Nam b. Nhng gi nh khng c thun ty Nam b cng chng sao, bi v d c xut x t min Bc hay min Trung, th khi vo lu hnh trong min Nam phn vn chng ny cng phn nh ting ni Nam b trong nhng hon cnh mi m, c o. Nhng trch dn nh trn cng ch l tiu biu m thi. ng ra cn phi c s su tm, chn lc vi s lng ln, sau lm phiu ng liu chn lc t ng, on nh ng
214
m, xc nh ng ngha, i chiu ng php gm c php v t php, th mi c th nhn thc c tin trnh hnh thnh ting ni Nam b trong qung i qun chng.
C. Cc t ng bnh dn gc ngoi ng
Trn vng t mi Nam b, Si Gn, chnh cuc sinh hot phc tp trong mt mi trng giao tip a dng gia nhng con ngi c ngun gc t nhiu ni tm n lm cho ting Vit chng nhng bin ha t nhiu v ng m, v ng php m nht l c v t ng. Mt s lng kh ln t mi dn dn c Vit ha, c Nam b ha. Ban u c th l nhng ting lng mi c sng to, c s dng bi mt thiu s trong mt vi gii hay nghnh ngh no . V sau, khi cc t y dn tr nn quen tai, i khi li c phn duyn dng na, chng lin tr thnh ph thng, c nhiu ngi s dng. Hin tng pht sinh t mi do nhng nhu cu din t mi trong cuc sng hu nh u cng c, nhng khng u c mc pht sinh t mi nhiu nh Nam b, nht l Si Gn, bi v nu xt v mc sinh hot si ng ln tnh giao tip quc t cao th ni y c th ni l cao nht nc. ng ni chi nhng t mi trc y m nay tr thnh quen thuc, ch ni ngay nhng t mi trong vi thp nin va qua hay trong thi gian chng M, thi gian k t sau ngy min Nam hon ton gii phng, nu nh su tp y chc chn cng l mt s lng rt ln, bao gm
215
rt nhiu t ng phn nh nhng bin ng ca thi cuc, np sng, hon cnh v phn ng tm l ca ngi dn Nam b trc nhng i thay, chuyn bin trong x hi. c th ha nhn xt trn, chng ti s lit k sau y mt s t ng c Vit ha t gc Chn Lp, Trung Hoa, Php, Anh... c pht sinh ti Si Gn hay nhng ni khc nhng c lu hnh thng dng Si Gn. Mc ch lit k y l chng minh cho s pht trin mnh m v nhanh chng vn t ting Vit Nam b thng qua vic tip thu v Vit ha nhng t ng ting nc ngoi. V nhng t gc Hoa, Php, Anh ph thng lit k sau y, chng ti da theo tp sch T Vit bnh dn gc ngoi ng: Hoa, Php, Anh ca hc gi Trn Vn Xng va son xong nm 1984. V nhng t gc Chn Lp, nhng t v cy tri chng ti cn c theo cc ti liu ca L Hng trong tp san S a, 1969, cc s 14 v 15, ca Nguyn Vn rt ra t i Nam Quc m T V ca Hunh Tnh Ca, ng trong Vn Ha Tp san XXII, 1973 - 2. V nhn mnh hin tng hnh thnh cch dng t Nam b nn chng ti ch trng dn mt s lng t ng in hnh m thi. 1. T gc Chn Lp lc c (louk krou): ng s, thy ba v.v... ng T (Nak Ta): thn a phng, nh Th thn
216


l (l): cao, nh trn l = trn cao chm nhum (chum nhum): xm xt li. c rng (chon kryang): nu np (np): bng lt an ng s rong (sarong): ci chn sc (srok): xm, khu xom lo, xim lo (xm lo): canh chua kh ghe ngo (tuk ng): loi ghe ln bnh bt (btt): bnh dng kht thc t bt (dak btt): t n vo bnh bt ci dm (dim): ti nh s mang ci bng (bng): ao, m, rung su c tha (ka tha): ba eo la samo (sru thmo): la mt nm hai ma. la ba thc (sru bassac): la Hu Giang tri xoi (svay) tri su ring (thu rn) c cht (try cnh cht) c lc (try phtc) vm (pn): ca sng rch Gm (prk khl Trm): rch cp gm. Rch Xoi Mt (prk Svy la Huot): rch xoi tng Sng Hm Lung (prk Kompon lun): Sng bn vua u ghe Ci Mn (mn: tnh l; ci: ng cai): tn x thuc Bn Tre Cn Giuc (Srok kan tut)

2. Cn c (Andk: con ra) Mt Bc (Matkbak) Bi Xu (Bay chau) G Vp (Srok kompon kompap) tht nt (Thnot) c Eo (Ur kv) Cn Gi (Kan C) M Xoi (Svay kom pr) T gc Hoa
217
ci bc tho, d bc tho (bc u, c ging Phc Kin) chp ph: tp ha (c ging Qung ng) ph lu ( l, c ging Triu Chu): nh mui vo tht x xu (xoa thiu, c ging Qung ng): cy li v nng d dch (nhp nht c ging Qung ng l d dch): nhp l 20, nht l 1 m thnh, (h)onh thnh (vn thn, c ging Qung ng l onh thnh): nut my, v bnh ging cm my m thng (ma ng, c ging Triu Chu l ma thng): m ng hng xn (thp ha, c ging Triu Chu l hng xn) h tu (qua iu, c ging Triu Chu l qu tu): thc n ct thnh on, dp
218


tu k (i gia, c ging Triu Chu l ta k) x quch (tr ct, c ging Qung ng l chu quch) x mng (t mn, c ging Triu Chu l x mng): bi cho trong v thut x lc lo (t liu liu, c ging Triu Chu l x lo): cht ri ch ba: ch ln gn sng gi l ch b (b: by bin ra, c tri l ba) ht xy (ht cht, ging Qung ng): hn hoan, tuyt diu, bc nht ngu (ngu, ging Qung ng): b, tru, hung d xnh (tnh, c ging Qung ng l xnh): khng m, ni ma mai l qu say d ch oai (du tc qu, c ging Qung ng): ly tch Tn Ci hi Nhc Phi nh qu b qung vo du si bnh phu th (xu x): ch loi bnh hnh v chng T gc Php, Anh
4.
Loi t ny thng xut hin nhiu trong lnh vc khoa hc, k thut. Tuy nhin, y ch trch dn nhng t bnh dn, thng gp trong i sng: gc dan (gardian) gu mn (gaumelle) cc tp (cartable) bu r (bureau) xi tt (citerne)

219
xi mon, xi mng (ciment) c l nhu (colonial) c long (colon) ng ch (adjudant) ci son (casserol) cn (alcohol) lp xe (envoloppe) dt (pice) li v (rivet): inh, tn bt rua (bonjour) kng (Amricain) pht tnh (flegme) ti dt (musette) i ba x ba t (parci partout) cao bi (cow boy) lc x (look see) nc ao (knock out) x bo (sport): ngi tp th thao, th dc th n nang, khe mnh tp (stop): dng li
Trn y ch l mt s t t ng m ting Vit Nam b tip thu v Vit ha t cc ting nc ngoi nh Chn Lp, Trung Hoa, hay Anh, Php. Ngoi ra cn c rt nhiu t ng thuc loi ting lng c ny sinh t nhng nhu cu biu t ring nhng a phng khc nhau. Chng hn nh t li vng Bnh Khng (Bn Tre) c ngha l ch l, ch t t lin ra b sng; cht bt tn cy cho trng gi l m cy; cho g th gi l x g;
220
g quay u vng vng gi l da; my en m gi l my khi n; tm mi cch lm xiu lng ngi con gi gi l o mo...
D. Cc t thng dng Nam b

tri u bc h c bn chu bu sao bu thng cy b nt rau b b r tri ba cy cm cau tm vung cy cm xe cy cn thng cy cc dy ct qu chui cm chui gi chui mt chui s chui l hoa chui ht chui l chui l en chui l trng chui cau chui cau mn chui cau trng chui cau la chui nanh heo chui ng chui nc chui gi hng chui vng chui sen chui gi cui chui gi ln cy dnh dnh o ln ht (iu) ta du da h th cy keo cy k khoai t khoai mn khoai m khoai lang cnh ngnh lu tu ln bon mng cu mm mng le mua na ngi ng ng nguyt qui nhu nhum dc mi ph dung, quao quo

rng bay sa k sam sung tt tn tc tin thin lin trm trm hng tru bai tru leo tru vng tre gai tre m tre tu tre tm vng tre na tre l tre bng tre Mnh Tng vng vy vt vi voi vng nem vng ng v b v sa xay xoi c lm xoi mt xoi mt xoi xim xoi gn xoi voi xoi thanh xoi ct xoi tng u du
221
Ngoi ra, cn phi xt n phong cch ni rt c th ca ngi Nam b. C nhng cch ni rt Nam b nh ni tt ngang, ni lc, ni the th, ni t t, ni du nh, ni bc trc, ni m ru, ni nh chim ht, ni c l xch xi, ni nh khng ni, ni tht tnh, ni t nhin ngi l nghe d cm, d tin, ni mc m, ni soi mi, ni n u, ni leo tro, ni cu cao, ni ngang, ni chn u, ni m hng, ni dc... Nhng cch ni y, khng phi l min Trung, min Bc khng c, song ngi Nam b c ci phong cch ring m ch khi tip xc lu ngy ngi ta mi c th nm hiu c ht nhng ngha tinh t trong li ni ca ngi Nam b. Th d, h thng b qua rt nhiu li ni, danh t, cu ni ca k i thoi; h lm thinh, h ci ci, nhng nhng lc
222
y h ni rt nhiu. Rt nhiu ngi Nam b lm bing ni ht cu, ht , khng mun hay vng v ct ngha vn hoa ch ngha chuyn ny chuyn n... V th, ni chuyn vi h phi ch trng n ci tm ca h hn l nh gi qua li l, l s, gii thch, chng minh, vn chng thi ph... Cng coi chng khi ci l, lc cn bin h, phn bua m h nhn thua. l ti h khng ht li ht l, nhng trong bng h li hon ton khng phc. Ci li t ni, t li t l ca nhiu ngi Nam b khng phi l du hiu ca s ngu kh, m nhiu khi l do khuynh hng trng lm hn trng ni. i a s ngi Nam b c khuynh hng ngh sao ni vy, thng rut nga! Tm li, trong hon cnh v cng phc tp trn vng t mi, tin trnh hnh thnh ting Vit Nam b kt tinh thnh mt phn c o trong ngn ng chung ca dn tc Vit Nam. Tuy nhin, cho n nay vn cha c nh nghin cu tm l ng hc no quan tm nghin cu n ni n chn ti ny. a s ngi ngoi quc, k c nhng ngi thuc gii nghin cu, tr thc, trong nhiu nm qua nhn hiu rt sai lm v tm hn, bn tnh v tm l ngn ng ca ngi Nam b. Thm ch s t ni ca ngi Nam b i khi cn b cho l kh di! Trong khi , tim n di ci v ngoi kh khan ca ngn ng, tm hn ngi Nam b lun trm lng, a dng v nng v chiu su hn b ni. hiu c ngn ng ca ngi Nam b, khng th ch quan tm thun ty n nhng k hiu pht m, din

ngha trong tm hn ca h.
223
ngha, m cn phi thu hiu c c s thinh lng y Qu trnh Nam tin y him nguy bt trc, qu trnh hnh thnh Nam b y kh khn gian kh, v qu trnh xy dng Si Gn y hy sinh mt mt hnh thnh nn ci vn qu ca ngi Nam b l s nhn nhc chu ng v khuynh hng chung lm vic hn l ni sung. V vy m chng ta thy s lng tc phm vn hc ca Nam b khng nhiu, s vn thi s ca Nam b cng tng i t, v s ngi Nam b c ti hng bin cng t hn. iu ny cha hn l mt u im, nhng s tht l n biu l c tnh hng trm v khuynh hng duy thc ca ngi Nam b.
224
CH NM V CH QUC NG NAM B TH K 18
Trong mc ny, chng ti s kho st mt s tc phm ch Nm nhn nh chn dung ting Vit m ngi Vit Nam vo Nam b t 1623, hay t 1698 (nm chnh thc thnh lp Phin Trn), bao gm c ch Nm thng thng v ch Nm s dng trong vic truyn o Kit. Ni dung kho st vn bn s ch trng nhiu n k thut phin m ca ch Nm Nam b.
A. K thut phin m ch Nm Nam b I. Khi qut v ch Nm Nam b th k 18

S lng tc gi Nam b trong th k 17 khng phi l qu t, nhng a s tc phm b tht lc, s cn li th phi chu tnh trng tam sao tht bn. V tnh chnh lc ca nhng vn bn ch Nm Nam b, chng ti khng c ti liu chc chn. Di y chng ti trch dn mt s vn bn c ghi r xut x nhng ng thi cng chp nhn c nhng hn ch v khim khuyt nht nh v tnh chnh lc. Mc d vy, v i th th nhng nhng trch dn ny cng tm gip ta nhn thc c mt s kha cnh ca ting ni Nam b vo thi im trc tc cc vn bn ny.
Phn 3: S hnh thnh v pht trin 1. Mc Thin Tch (1706-1780)
225
Cha ng l Mc Cu, ngi Hoa; m ng l ngi Vit, qu Bin Ha. ng l ngi c ch ln, k nghip cha hng c mt phng, vn v xut chng. Cuc i ng y nhng bin ng, si ni, vinh quang cng c m ng cay cng nhiu. Ta ghi nhn nhng yu t ny khi tm hiu v ngi bt ca ng. Trong nguyt san Vn ha, XIV, s ra thng 2-1965, ng H vit bi Vn hc H Tin cp nhiu v s nghip vn hc ca Mc Thin Tch. Ti vit mc ny v trch vn theo ti liu y ca ng H. Nm 1736, Mc Thin Tch thnh lp mt hi vn th, chiu tp cc vn thi s li lc, ly tn l Chiu Anh cc, gm 36 ngi, gi l Tam Thp Lc Kit. Trong s ny ch c 6 ngi Vit thi. Theo ng H, th Chiu Anh cc trc tc 3 tp truyn v 3 tp th, phn ln u tht lc. Nay ch cn li hai tc phm ca Mc Thin Tch l H Tin thp vnh (ch Hn) v H Tin thp cnh ngm khc (ch Nm).
a. Trch vn
Tc phm Nm ny gm 10 bi ngm vnh 10 cnh danh thng H Tin. y khng trch trn bi m chn trong mi bi vi cu tiu biu m thi.
1. Kim D lan o (o vng chn sng)

...Th c vng vng trn Bc Hi, Cng cao s gia Nam Thin.
226
2. Bnh San ip thy (Ni nh bnh phong lp lp xanh)

... Sau thnh dng ni Bnh San Cao k mt khm an nhn bn dn.
3. Tiu T thn chung (Cha vng chung sm)

...M mt gm dng say mi tnh, Ph sinh nh mt gic chim bao.
4. Giang Thnh d c (Trng m ni thnh bn sng)

... c vng va ln non ty, Liu dinh ting trng vang dy sn xuyn. Cng khuya cng nht my binh, Giao nghe sn gy, chut rnh np hi.
5. Thch ng thn vn (ng nut my)

...Hang su thm thm my vun li, Ca rng thnh thang gi thi qua.
6. Chu Nham lc l (C trng p ngn ni ngc)

...Ri ngn rt phn gia khng, Sng ken i cm tuyt phong sp hng.
227
7. ng H n nguyt (H pha ng in bng trng)

...Nguyt sao soi mt vng vn vn, Tng gia dng in sn cung nga. Khch tin vy l nm ba, Trn khoe mt ngc di la i gng.
8. Nam Ph trng ba (Bi bin nam lng sng)

...Bi khi di khng hng l ba, H hng trong c gm thu ri.
9. Lc Tr thn c (Mi nai thn d)

...Dui c chng tng kin khn hp, Ci nga vi vng c gio lnh. Lu lot hng d n nc thnh h sn c ca tri dnh.
10. L kh ng bc (Thuyn ng bn Rch c Vc)

...Bn sng c my nh ng, Xa xem bng ng bc an thanh. Snh th thnh ly lm nhn nh, Cng n thn cng tr n vua. Tri ai li chuc danh mua, Vui ngh chi li tm cua thng ngy.
228
11. H Tin thp cnh tng vnh (Tng vnh 10 cnh p H Tin)
Mi cnh H Tin rt hu tnh, Non non nc nc gm nn xinh. ng H, Lc Tr lun ging chy, Nam Ph, L Kh mt mch xanh. Tiu T, Giang Thnh chung trng i, Chu Nham, Kim D c chim quanh. Bnh San, Thch ng l rng ct, Sng sng mun nm cng dnh.
b. Nhn xt
1. V ng ngha, t ng trong th biu l tnh phong lu, i cc ca ngi giu sang, quyn th, nhng a chung s hng nhn, th lc, xem thng danh li. V dng ng, cn nhiu tn tch th c kiu L Thnh Tng, nhng xen ln mt s ting Nam b (vang dy, sn gy, rt...).
2.
2. Nguyn C Trinh (1716-1767)

Nguyn C Trinh gc ngi Tha Thin, con t ca Nguyn ng . Dng h ng vn h Trnh, n i cha Hin Tng Minh Vng (1691-1725) c i thnh h Nguyn. T tin ng l Trnh Cam nui ch ph L dit Mc. Nguyn C Trinh vo Nam ph cha Nguyn cng mang
229
ging mu y, ri thm dit Trnh v nht l dng ti ba chnh tr, qun s th vai lng ng cho cuc hnh thnh Nam b. Mi 35 tui ng ghi chin tch rc r trong vic san bng mi Vch. ng cng l tc gi ca chnh sch tm thc, nh cuc Nam tin chng kt thc v vang. Ngoi ti thao lc, ng u trong nhng cng thn khai quc i V Vng, Nguyn C Trinh cn l mt ngi bt i ti. Thu sinh thi, ng hay n Chiu Anh cc xng ha cng Mc Thin Tch. ng mt nm inh Hi (1767), th 52 tui. Trong s cc tc phm c bit ca ng c m Am thi tp ( tht lc) v truyn th Si Vi c truyn tng ph bin khp ni. Si Vi ra i vo khong nm 1750. Ni dung ca truyn thut li nhng li i p ca hai nh tu nam n l Si v Vi, qua ph by hin thc x hi ca thi i by gi. Dng ca tc gi nhm ch trch nhng t oan x hi m theo ng th nguyn nhn su xa l do Nho gio b suy i. iu khc l y l tc gi mn li hai nhn vt tu hnh tiu biu cho o Pht c v cho o Nho. Hn na, Si Vi cn c gi tr nh mt bi hch ng vin tinh thn chin u v thi hnh nhim v ca tng lnh, binh s trong cng cuc chim c, khai ph b ci cho t nc. Di y chng ti trch dn truyn Si Vi theo bn Nguyn C Trinh vi quyn Si Vi ca L Ngc Tr v Phm Vn Lut - Tn Vit xut bn, 1951.
230 a. Trch vn
Si rng: Pht i l Pht! Tu hi l tu! Cha snh cha ng Ngu, ti v ti Tc Thit. Giang san c th v t Vit, in tch xa em li tri Nam. Chn chn u t ti t tam, Nh nh cng t xng t x. Gi ph gy m xem thnh tr, Tr ngm cm mng gp thi bnh. Nc sng vng lo o dng xanh; n con hy hy m rng. Ch cha ra gi bn, ng chng lm ca ri. i nn i; Th va vui th. Linh san am qu ngu, Si sc t tu tr. ......... Vi rng: Chng hay ng Si, qu qun phng nao? Li din k rt cao, o tu hnh thm chi. Si rng: La l phi hi qu vc lm chi, Nu phi o tng ni, tu cng nh phn phc ......... Mi tng kinh va xung, Nghe ting khnh ging ln

Ng l chung vua H V chiu hin, Ng l i c Tng Ni thuyt gio. Si yu v o, Si du v duyn. Thy m Vi nhan sc c hn, Si theo gii tu hnh ko thit. Khoan khoan! Cha bit Vi cha no Thanh tn my liu m o, p mt sao da tuyt. Lng ngi du thit, Thi o cng gn ......... Sn , sn t, sn vi, sn thy Thot liu sao cho gn gn y Vo cng Si ng tu hoi tu hy. Vi rng: Li sao ni ngy, chng phi tnh chn. Tu lm sao m lo thit lo hn, Tu lm sao m ham ti ham sc. y chng l bi c. Ch tu nhng iu chi. ......... Si rng: Vi ny cng l, ch hi m su. Ung nm dy n khy tai tru; Hoi mun hc nc xao u vt. Si khng c bit, Si chng c hay. Gh cho khi cnh tay,
231
232

Ko m giang xung v. Vi rng: Si ny tht l, Vi li bc tnh. Ch c thy Vi tu hnh, Tng Vi khng thng th s. hay rng nam t, th c ch kinh lun. Song le ng ph nhn, cng ghe ti t th.
.........
Si rng: ng Nam phng thy chng xa, Th nhng s nhiu qun Vch.
.........
Hy tu y nng da, ch qua lm chi ng i qung gp Vi, N bt i ri li b Si b ci b ct. Vi rng: Kinh trung hu thuyt: Nhung ch th ng Ai chu quyn trng trn nht phng, Nu khng nh sau sanh t o tu lng chng tr, cng mi st t nn. Mc ai xao lng lng thin, o ta ta gi cho bn th thi. Thi thi ng Si hy ngi, Ty phng Vi ti tm ni Thin ng. Mun nm chc tui Nguyn Vng, Nam m hai ch phi thng mc ai.
Phn 3: S hnh thnh v pht trin b. Nhn xt

1.
233
V tnh chnh lc, tc s ton vn ca nguyn bn Si Vi, L Ngc Tr v Phm Vn Lut trong sch dn trn, trang 57 vit nh sau: Nguyn vn truyn Si Vi ca Nguyn C Trinh, cch nay hai trm nm, ng nh th no, thit khng lm sao r chc. Hin chng ti c su bn cm tay; em so snh u thy khc nhau t nhiu. V chc chn truyn Si Vi b tam sao tht bn, nn y chng ta khng qu ch trng chi tit tng cu tng ch, nhng nhn chung truyn ny cho ta bit mt s t ng vo khong gia th k 18, qua nhn thc c phn no v ting Vit Nam b khi y l nh th. c nhng cu th trn, nu khng ch thch th gii bnh dn ngy nay khng d hiu ht. S lng t Hn Vit vn cn kh nhiu, mc d ngi bt Nguyn C Trinh cch ly bu khng kh vn hc c in hai min Trung, Bc kh lu. Bn vn cha y nhng in tch Trung Hoa nn rt kh hiu i vi gii bnh dn t hc. Xut hin nhiu t ng Nam b xen gia khi dy c nhng t Hn Vit, nh dun (duyn), sanh (sinh), tu hoi tu hy, nng da (nng ta).v.v... Phong cch chung trong sut 340 cu ca truyn Si Vi l phong cch ngn ng ca gii tr thc
2.
3.
4.
234

chn lc, mc d thnh thong c xen vo nhng cch ni ca qun chng nhng i th vn c khuynh hng cu k kh hiu.
5.
Qua s bi xch thi tu hnh gi di, Nguyn C Trinh cao tnh chn cht tht th, ni sao lm vy. Cng qua s kch khuynh hng l thuyt kiu khoa bng trng c, tu hnh ch k, Nguyn C Trinh c v tinh thn dn thn, thc t l tinh thn ch lc ca ngi phiu lu vo vng t mi Nam b.
6.
3. L Ngc Hn (1770-1803).
Cng cha th 21 ca vua L Hin Tng (1740-1786). M l Hong Hu Nguyn Th Thiu, qu Ph Ninh, tnh Bc Ninh. L Ngc Hn sinh nm 1770, tng truyn c nhan sc rc r, thng minh, hc rng v tnh nt cn thn, oan trang. Nguyn Hu, vn lp gia nh vi mt ngi con gi t Qui Nhn cng m khc cha vi Bi c Tuyn, nm 1786, nhn chuyn ra Bc vi danh ngha ph L dit Trnh ci Ngc Hn, ri n nm 1789 phong l Bc cung Hong hu. Nm 1792, vua Quang Trung bng h. Vy l cuc hn nhn ca cng cha Ngc Hn vi v anh hng ny ko di c 6 nm, c l phn nhiu l sng Thun Ha.

n, trc tc hai tc phm bt h: 1. Vn t vua Quang Trung 2. Ai t vn
235
Sau khi vua Quang Trung mt, Ngc Hn v cng au
C hai bi ny c ghi chp trong D Am vn tp ca Phan Huy ch. V tnh chnh lc ca vn bn, hin chng ta khng c bn Nm no chc chn l ca Ngc Hn. Tuy nhin, kin chung ca cc s gia vn hc hin nay vn cho rng hai tc phm ni trn l ca b. Chng ti trch vn trong hai bi ny vi s d dt thng l. Cng lu thm l L Ngc Hn tuy khng c xem l tc gi min Bc (mc d b gc Bc), nhng nu bo vn ca b phn nh ting ni Nam b th khng bit c gng p qu hay chng? Chng ti thy rng, t nm 16 tui b la t Bc v sng 6 nm vi vua Quang Trung Thun Ha, m vua Quang Trung li l ngi gc Ty Sn thuc Qui Nhn, tng xng pha trn mc trn t Nam b, nn iu c th nh hng t nhiu n b v ngn ng Nam b. V th, chng ti trch dn vn ca b c gi rng ng xt on.
a.
Trch vn
C hai tc phm ca Ngc Hn, chng ti trch theo Thi
vn bnh ch ca Ng Tt T - Mai Linh in ln th 2, H Ni, 1944.
236
1. Vn t Vua Quang Trung

Than rng: Chn tng ngc sng bng trung tinh, ngn mun nc va cng trng v thy. Mt pht my che vng Thi Bch, trong su cung thot nht hi hng. T t tc lng ly bit. Chu sa git l cng thng. .......... i! Gi lnh bung o, ri cm ny st. Sng pha cung , hoen phn m gng. .......... Vn vt by, by nm kt pht, au n thay trm ni on trng. .......... Tic thay! Ngy thoi thm thot, bng khch vi vng Thuyn ng ta ngang ghnh Thi Thy! Bng long xa thng tr li tin hng, No hong tuyn xa cch my trng, Ngao ngn thm ngng cn bit th. Chn hong thy knh dng mt l, Xt soi xin thy ci minh dng.
Phn 3: S hnh thnh v pht trin 2. Ai t vn

Gi hiu ht phng tiu lnh lo, Trc thm lan hoa ho ron ron. Cu tiu khi ta nh non, Xe rng thm thm, bng loan ru ru. .......... Su su thm thm xit bao, Su y dt b, thm cao ngt tri. .......... Du rng non nc bin di, Ngun tnh t chng cht i u l. .......... Nh hng phc, i cnh he qu, m hi dng, dy r u ti. Non Nam lu, chc tui tri Dng ca Thin bo, by li hoa phong .......... T nng h ma thu tri tit, Xt mnh rng mi mt chng yn. Xit bao kinh s lo phin, Miu thn o, thuc tiu li cu. .......... Ngn thay my to bt bng, Bng my thot ngt chng xe loan. .......... Khi trn gi hoa bay thp thong, Ng hng tri bng lng cn u. Vi vng sa o ln chu, Thng i qunh qu trc lu nhn ging.
237
238

.......... Cng dng y m nhn dng y! Ci th sao hp by ha cng. Rng cho chuc c tui rng, i thn t hn b lng ti ngi. .......... Con trng nc thng v i cht, Ch tnh thm cha thot c i. Vy nn nn n i khi, Hnh tuy cn , phch th theo. .......... Na cung gy phm cm lnh, Ni con ci ct ni mnh b v. Trong su vin o, liu, Xc ve gy, lng lo xim ngh. Long ong xa cch hng qu, Mong theo: lm li, mong v: ti duyn! .......... Ch tnh ngha tri cao t rng, Ni on trng cn sng, cn au. My li tm s trc sau, i vng nht nguyt trn u chng cho.
b. Nhn xt
1. S lng t Hn Vit rt t trong c hai bi. S lng t thun Vit hay Hn Vit Vit ha chim a s. V phong cch t thut th bi Ai t vn c th xem l ng u trong cc tc phm vn hc c, qua
2.
239
tc gi chn thnh k l tm s ca mnh. Khng ch so vi nhng tc phm nh on trng tn thanh, Cung on ngm khc, Lc Vn Tin.v.v... m qua tc gi k thc tm s ch bng cch ni v thn phn ca nhng mu ngi in hnh chung chung, m so vi ngay c nhng th H Xun Hng, T tnh khc ca Cao B Nh hay Khc Trng Qunh Nh ca Phm Thi, Git l thu ca Tng Ph, Khc v ca ng H, m qua cc tc gi t bc l tm s ca chnh mnh. Cc tc phm va nu cng khng th ni l thiu s chn tht, nhng cc tc gi vn c phn no gi tnh khch quan trong khi din t, nn s au xt ca h vn l mt kiu tm s chung chung m ai cng th c c. Trong khi , Ai t vn ca L Ngc Hn t n ch ch cc chn thnh, ch tm khc k chnh ci tm s ring t, c bit ca mnh, trong hon cnh c nhn khng th ging vi bt k ai khc. Chnh do im y, Ngc Hn c mt ch ng bt h trong vn hc. M cng chnh do c im , ngn ng ca Ngc Hn ni ln c nt c o, s chn thnh tt ca ting Vit Nam b th k 18. c Ai t vn, ngi ta cm thy r s au n t rut ca tc gi khng th thay th, ln ln vi bt k ngi n b no khc. c Ai t vn, ngi ta b ly ci tan nt ci lng chung vi b. Chng hn, ai khng nghe tht
240

rut khi b t cnh my a con di ngn ng trc quan ti nghi ngt khi hng ca ngi cha bc mnh:
Gt ln ch my hng lm chm, u m mao, mnh tm o gai. U ra trc hng i, Tng quang cnh y chua cay dng no!
4. Hong Quang ( ? - 1801) vi Hoi Nam khc

Hong Quang ngi gc Thi Dng thuc huyn Hng Tr (Tha Thin), khng r nm sinh. Khi Nguyn nh ly c Ph Xun 1802 th ng mt. Lc Nguyn nh cn ang nh nhau vi Ty Sn th Hong Quang vit Hoi Nam khc (Nh phng Nam), ni dung cao cc cha Nguyn, kt ti Trng Phc Loan lm cho c nh Ty Sn, by t mi hn vi Ty Sn, ca tng t nc ng Trong.
a. Trch vn
Ngi ngi nh c Tin vng, Cng phu ch ng m ng vo y. Phan cng t chn ly Thy, Bc Nam tng gii no lay ngn c. phng chng cht vi s, hm o nng li h thnh vng. ........ Mt trng l nhc sum vy, Tranh treo th gii, gm xy cung thnh.

u u ha chng ua tranh, Ca quyn ta , lu tranh l. Ngm cm v bng u ra, Nhn xem Nam Vit ng l ngNgu. Trch v Quc Ph h Trng, Chnh qun kho lo chng nhng Y, Chu. Ca dn mun mt mnh thu, Nh snh cn hy rn du cho kh. Mun chung n tng cha no, Cng loi hy mun ln g cho cao.
241
..........
Lnh lng tm cnh nm lu, Phng hng ng thm, rm chu r hn.
..........
Ai lm nt vng phai, no thy lu i nh xa. Miu ng i chn l th, V hng chch mc, bn th ng nghing.
..........
Quy em trch my ti yu, M ng mt nc, xui iu su dn. Li i t tc nhn phn, Tm xa d vy, thc gn t ngay.
..........
Ng li thin vn sm nn, Phn di i tr, ph nguyn bnh sanh. Trn mng ng cha thnh minh,
242

Chu v bn bin, tm knh bt khng. Thi bnh m tic ca hng, Tht no c ha, ru nng gio vn. Ni ni mc m no, Khc ca i o, ba qun xnh xang.
b. Nhn xt
1. Hoi Nam khc s dng rt t t Hn Vit thun ty, nn ngi bnh dn c th c hiu c khng qu kh. 2. Nhiu t ng v cch ni thi y by gi Nam b vn cn s dng, nh t vi s ( phng chng cht vi s) nay vn c ngha ging nh xa l khng ng chm n mt cht g, mt t g c. T ca quyn (ca quyn ta , lu tranh l) n nay c nc u cn dng. Cm t tm xa d vy nay thnh tc ng, c ngha l dng tm o t, o cng xa lung o cng d cong vo. 3. Hoi Nam khc l mt phn nh c o ca ting Vit Nam b thi cui th k 18.
5. ng c Siu (1750-1810) vi Vn t V Tnh v Ng Tng Chu

ng c Siu ngi huyn Bng Sn, tnh Bnh nh, Hng Tin (C nhn) nm 16 tui, sung vo Hn Lm vin i cha Nguyn Phc Thun. ng t chi li mi ca cha Trnh ln Ty Sn, n khi Nguyn nh vo Gia nh,
243
ng tin dng Bnh Ty Sn phng lc, c thng L B Thng Th ri lm Ph o cho Hong t. ng l tc gi ca bi Vn t Thng s B a Lc, Vn t V Tnh v Ng Tng Chu, Hi loan khi ca... Di y chng ti trch mt on tiu biu trong bi Vn t V Tnh v Ng Tng Chu:
a. Trch vn
Vn t Ph m Chng hu qun V Tnh v L b Thng th Ng Tng Chu Than rng: o thn t ht lng th cha, Gian nan tng tri d trung thnh. ng anh hng v nc quyn sinh, in bi chng sai lng tit ngha. Ngc du tan v trng no phai, Trc du chy tit ngay vn . Nh hai ngi xa: Thao lc y ti, kinh lun l ch, Ph vc Hn thu ngi tri chch lch, Chm gai ui l hung tn. Vi xe dng khi th nc chng chnh Cm bt ra tay kinh t. ... ... Mi ngha snh duyn gc ta. Bc gian trun tng cp d khun ph. Mn kinh gip sc cung xanh, Cng mng dng nh lng y k. ........
244

Ngoi ci vut nanh ra sc, Ch trn cu gii xung ba qun. Trong thnh theo kha chia lo, Lng u quc thu ln chn b. Min bin khn hai nm chia sc gic Vng lng ti bao qun th l nguy. Ci Ph Xun mt trn kht uy tri, Nng vic nc phi ly mnh lm nh.
..........
Nay gp tit thu, by tun y t, Hai ch cng thng ngha nng, Cn hoa cng tha chn u minh. Nghn thu h nhc kh thing, Sp mao vit m nn bnh tr.
b. Nhn xt
1. S lng t Hn Vit v in tch kh hiu gim rt nhiu. Ngoi mt s t t nh cn hoa, mao vit... cn nhn chung ton bi vn t u d hiu. Ch cn ngi c c bit qua v thn th hai v c t l c th hiu c d dng. 2. Ting Vit Nam b n giai on ny t ra c kh nng din t tng thm trm, su sc bng hnh thc gn gng, iu luyn, thanh cao.
245
6. Nguyn Vn Thnh (1757-1817) vi bi Vn t trn vong tng s

Nguyn Vn Thnh ngi gc Tha Thin, vo Gia nh theo Nguyn nh chng Ty Sn. Nm 1793 lm Khm sai Tin tng qun. Nm 1802 c c lm Tng trn Bc thnh. Nm 1811, v kinh lm Tng ti lo vic bin tp cc vn bn lut v s. V cui i, con ng l Nguyn Vn Thuyn lm mt bi th b vua Gia Long kt ti x trm, ng can thip khng c, t t bng c dc. ng li bi Vn t trn vong tng s do chnh ng vit ra c trong l t cc tng s b mnh ni chin a, nhn khi ng mi c b lm Tng Trn Bc thnh.
a. Trch vn.
Than i! Tri ng Ph vn ra sc cnh, tri bao phen gian him mi c ngy nay; Nc L H chy xung Lng Giang, ngh my k iu linh nhng t thu n. Cho hay sinh l k m t l quy. Mi bit mnh y yu m danh y th. Xt thay! Tnh di vin mao, phn trong gii tr. Ba nghn hp con em t Bi, cung tn ngang dc ch nam nhi. Hai trm vay b ci non K, Cm o nng dy n cu ch.
246

Dn thn cho nc, son st mt lng. Ni ngha cng thy, tuyt sng my . K thi theo c ch, chy sang min khch a, hm h mi nanh gia vut, ch non Ty th chng i tri chung. K thi n Vit mao, tr li chn sa c, dp du vn cnh nng vy, trng ci Bc quyt thu v t c. Nm gai nm mt, chung ni n u, M sui bc cu, ring phn lao kh.
............
Phn truy ty, gm li cng c duyn. Trng tranh u bit u l mnh s. K thi chen chn nga quyt git c trong trn, xt l gan vng m mnh bc, nm lng hng theo n lc tn bay. K thi bt mi thuyn toan cp gio gia dng, thng thay php trng thn khinh, phong da nga mc bo tri sng v. Hn trng s bit u min minh mc, mt m gi lc, thi du tha hng. Mt chinh phu khn v nt gian nan, lp le la tri, soi chng c . i cng lng trung ngha, khc s on tu. Na cuc cng danh, chia phn kim c. .......... Ngn c rc nguyt, ni t ni vui. Nhp trng dn hoa, chn ti chn .

bit rng anh hng th chng qun, trm trn mt trng oanh lit, ci sinh khng, ci t cng l khng! Nhng tic cho to ha kho v tnh, ngn nm mt hi tao phng, phn thy c, phn chung sao chng c? Bn chc nay, Vng vic bin phng, Chnh nim vin th. Di trng nc mi chung nh, Sc nh khi chn ru rt u ghnh, Trong nh r v o xim, Chnh ngh bui tm cu vung trc gi. Bng khung k khut vi ngi cn; tng tng thy u th t . ........... C huyn diu hoc thng trm cha r, thing thi v c qun, hng thm la sng, kip ti sinh li nhn ca tin qun; Nim tn thn d sinh t ch n, linh thi h Hong triu cho b lng sng trong, duy vn k cha di ngi bo t.
247
b. Nhn xt
1. Ting Vit Nam b n cui th k 18, qua bi Vn t ca Nguyn Vn Thnh chng t r rt l c mt kh nng thn diu din t n cao s rung
248

cm chn thc nht ca lng ngi. Nu Ai t vn ca Ngc Hn l ng vn by t mt cch chn thnh tm s ring t ca tc gi, th Vn t trn vong tng s ca Nguyn Vn Thnh li l bn vn bc l mt cch ch tnh ni lng ca tc gi i vi nhng ng i tng chia ngt x bi trong chin trn. Trong vn chng xa nay, s lng nhng bi c th gy c s cm ng bi ngi cho ngi c nh hai tc phm ny qu tht khng nhiu lm. Ngoi vn ti ca cc tc gi, cng nn lu n kh nng thun luyn ca ting Vit vng t mi y nhng yu t th thch v kt tinh.
2. Vn t trn vong tng s cng ging nh Vn t V Tnh v Ng Tng Chu ch cn nhiu t ng Hn Vit thun ty nh: cu ch, Vit mao, truy ty, c , bo t.v.v... nhng so vi Si Vi th thy thong hn nhiu.
7. V Trng Ton (? - 1792) vi Hoi c ph

Nam b vo cui th k 18, V Trng Ton c coi nh l mt bc thy kh knh. ng l tn s ca nhng nhn kit nh Ng Tng Chu, Trnh Hoi c, Ng Nhn Tnh.v.v... ng ngi gc Qung c hay Bnh Dng v sinh nm no khng r, ch bit nm ng mt l 1792. ng c ca tng l mt nh gio hc rng ti cao. Nm ng mt, Nguyn Vng ban tng danh hiu Gia nh x s
249
Hng c V Tin sinh. Khng thy ng lu du vt g v s nghip chnh tr. Ngi i tn trng ng l mt thy cao qu. ng ch li duy nht c mt bi Hoi c ph.
a. Trch vn
R r cc ba thu, ba thu ln cc tn ho. Hy hy sen chn h, chn h qua sen cng r ri. Cho vc thm nn cn, kh bit g cao ha b. Qun m dng rc khch xa nay, my mi nm, to ha a ngi qua li, bit bao nhiu chuyn. Nhp nhy ngn n trong knh, lnh nh bng nguyt ging sng. ............ Ca n khng no khc khm my, ngi tan hp dng nh bt nc. Lnh non th cam b ng t, hai con C Trc v u? Luyn linh an lo chc trng sinh, bn lo Thng Sn bt du. Mng tn na gi, bm Trang Chu gic hi m mng. Xun hn my cnh, quyn Thc ting cn khp khi.
250
Cho hay di i y l thng, Mi bit tho ngay l ngha c. ......... Tri mn t gi danh hi rng, Ly non Ngu ngh cng st si. Bin kh r tit no phai, S h M chp cn t r.
b. Nhn nh
1. Hoi c ph ca V Trng Ton th hin r rt vn phong ca mt nh Nho thm nhun kinh s: y nhng in xa tch c ca Trung Hoa. c vn ng ngi ta thy khc hn vn ca nhng v tng, nh Nguyn Vn Thnh chng hn. ng s dng ti a ngn ng khoa c, trng c. in tch di ngi bt ng tr thnh mt th k hiu, tuy sc tch nhng li v cng kh hiu i vi nhng ngi khng thng tho kinh s ca Nho gia. 2. C iu l l ng s dng xen vo cc in c nhng t thun Vit hay Hn Vit Vit ha thng dng cho n tn ngy nay nh: nhp nhy, lnh nh, khm my, khp khi, nn nn, ng ngn.v.v... 3. Hoi c ph phn nh mt kiu ting Vit Nam b cui th k 18, kiu ting Vit cn nng bu khng kh ca Khng sn Trnh v trng thi, khoa bng.
8. Thin S Ton Nht Ton mc ny chng ti vit theo ti liu ca b Ton Nht Thin S ton tp ca L Mnh Tht, 2 tp, do Vin
251
i hc Vn Hnh n hnh bng Rono, 1979. Tp I gm 531 trang kh 20x14cm, tp II gm 651 trang kh 20x14cm. Thin s Ton Nht mt nm 1832. Khng r ng sinh nm no, u. L Mnh Tht nhn xt v ng nh sau: Ton Nht l mt nh vn, nh th ln ca lch s vn hc dn tc ta, l mt nh t tng ln, c nhng quan im c o sng to ca lch s t tng th k 18 (sch dn, tp I, trang 1, Li gii thiu). Hnh nh ng tng lm quan v lm tng di triu Ty Sn. V nhng tc phm ca Ton Nht, trong sch dn, trang 24, L Mnh Tht vit: Mt trong nhng nt c trng ca Tc phm Ton Nht l chng hon ton vit bng quc m, tr mt tiu lun v vn bn hc tc Sa di oai nghi tng ph ch gio nguy t tiu thin v ba bi bt l vit Hn vn. Ta c th phn chia tc phm ca Ton Nht thnh ba loi l truyn ph, th v vn. Theo bng lit k tc phm ca Ton Nht trong sch dn trn, trang 26 v 27, th ng l tc gi ca:
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Ha s truyn vn Tam gio nguyn lu k Lc T truyn din ca Bt nh o quc m vn Thin c yu ng vn Xut gia vn Khuyn tu hnh quc ng ph Th b Vi...
252 a. Trch vn
...Tit va ng mn xun qua, Gi thanh pht pht kh ha hy hy. Thiu quang hi m xng vy, Vt ngi hn h c cy ti nhun. ....... Lo thng Pht Php sanh s, Nm na my vn u vi vn. Thy vn Ha s truyn i, Xem cu t trc, knh li t xa. (Ha S truyn vn, quyn thng, sd, trang 101) ... Tri xa nh v tam ti, L tri, ngi, t mun loi ni sinh. Ngi l vn vt ch linh, Vn nguyn trong lng tnh lnh ng thanh. Hoc l chu kh hn minh, Ngoi thm vt dc, vng tnh che i . Khin nn lm s quai vi, Hin lng th t ngu si rt nhiu. (Tam gio nguyn lu k, sd, tp 2, trang 21) ... Nh thu tng lm lui ti, Ngc ng ng hc lc by. Ngi li, k tm i, Mun theo Pht, khng thy Pht. Liu b khng, phng vng, Tng v cha, cha chng dm nui. .........

Ngi ln ht lu bun, him rn cn, nhng lo dnh rn. ng tng kinh cng mi, gin rui bu, ha mun nh rui. .......... H lng o mun sao chu vy, B ca thin, qun nh u? Hn nh o Pht cn linh, t lng i chng ph.
253
(Th B Vi, sch dn, tp 2, trang 519-520)
b. Nhn xt
1) Nhng th c nhiu khi c din t rt th mng. 2) Ting Vit Nam b trong th Ton Nht t ra rt iu luyn. Tuy nhin, nh hng t Hn Vit cn rt nng, nh t quai vi (, ngha l sai quy) hu nh cha bao gi thc s i vo ting Vit. 3) Vi s lng ln n 20 tc phm (sd, tp I, trang 26-27), thin s Ton Nht li cho chng ta c mt kho tng ng liu, c th qua nhn thc c kh r nt v tnh trng ting Vit Nam b vo th k 18. Tuy nhin, khi s dng phi thn trng r sot v loi b c nhng yu t thiu tnh chnh xc, v vn bn hin c khng t ch ri vo tnh trng tam sao tht bn.
254
II. K thut phin m ch Nm Nam b th k 18 1. c im ch Nm Nam b:

Trong mt bi vit nhan Vi kin nh v li vit v c ch Nm Nam b c lu hnh ni b vo nm 1980, trang 2, ng V Vn Knh ni v tnh hnh ch Nm Nam b nh sau: ...V tc phm ch Nm t th k 18 tr v trc, nay cng cha thy bn no. Cn v k thut phin m, ng V Vn Knh cho rng: Do qun tnh v s ty tin ca ngi vit, ta thy c my loi sau y:
a. Loi s dng k hiu c bit:

Vi mt chm ht ln v nt phy di ( ) bn tri ch. Loi ny ch Nm ton quc cng s dng, nhng khng s dng nhiu nh Nam b. Ch hai nt ( ) ny m c th thay th cho 9 b ch hoc ch Hn ghp vi mt b hoc ch Hn khc to thnh ch Nm (trang 3). Cc b ch Hn c thay bng ( ) l: thc (), kim ( ), n (), mch (), phu (), m (), nht (), ha ( ), tc (). Cc ch Hn c th thay bng k hiu ( ) l: qun (), thng () hoc ng (). Ring 2 ch thng () v ng () c th thay th ln nhau vn c gi tr to thnh m ging nhau.
Phn 3: S hnh thnh v pht trin b. Loi vit tt:
255
Loi ny dng mt phn ca ch Hn chn phng hay gin lc c thnh ch Nm. Chng hn nh, trong ch Hn ch la () vit gin lc l, ch Nm li mn ly mt phn ca ch la gin lc ny, vit thnh. Trong ch Nm Nam b, n c c thnh cc m: l, ra.
c. Loi mn , ngha hoc m ca ch Hn:

Tc l mn hnh tng mt ch c ngha trng hp vi ch mang m khc thay vo v tr ca n (trang 4). Th d: ch bt l mn ngha ca s 8 m Tu, thay .v.v... th cho ch bt cng c ngha l 8 (trang 4). Ch bt li thm vo b khu thnh ch bt
d. Loi ghp hai m:

ng V Vn Knh gi l hi m (trang 5). Loi ny mn c hai ch cng biu th m, ghp vi nhau to thnh ch Nm. C hai ch ny, nu ch dng mt ch cng c c m v ch no cng c m Hn Vit tng t (Trang 5). Th d: Ch my l my) v ch Nm gm ch Hn (mi, c th c cng c l my (trang 4).
2. Cch c ch Nm Nam b:
Ch Nm Nam b rt nhiu ch c hnh tng ging ch Nm ton quc nhng li c theo cch ring ca Nam b.
256
Nu mun c ng m chun cc ch ny, phi quy chng vo ba loi sau y: a. Khng phn bit ph m. b. Khng phn bit nguyn m. c. Khng phn bit du. d. Nhng phng ng c bit.
a. V ph m: Ph m u
Phn nhiu nhng ph m u khng phn bit r rng, nh cc ph m d, gi chuyn thnh v; ph m u h chuyn thnh q (trang 4).
Ph m cui
Vi nhng ch c ph m cui c hay t, ngi Nam b c ging nhau, khng phn bit. Ph m cui n c thnh ng hoc nh. Ngc li, ph m cui ng hay nh li c thnh n, ngha l b mt g hoc h (trang 5).
b. V nguyn m
Cc nguyn m i v y; o v u, a v oa, i v uy, khi c theo Nam b thng khng phn bit c v chng tng t, ln ln vi nhau (trang 5).
c. V cc du ging
Du hi v du ng khi c ging Nam b khng phn bit.
Phn 3: S hnh thnh v pht trin d. V phng ng
257
ng V Vn Knh cn lu l ngoi nhng ch c vit theo thi quen v c theo pht m t nhin ca mt s ngi Nam b, cn phi n cc phng ng c c khc i mc d vit ging nh ch Nm ton quc (trang 5). Th d: on ren l hi cn k, lng xng; en (trong run en) l n lnh; rnh (trong binh rnh) l phnh to.v.v... (tr. 5).
3. K thut phin m ch Nm th k 18:

Trong tp Lun v ch Nm th k 18, trang 19, Bc s Nguyn Vn Th cn c vo s kho st cun truyn Nm Hoa Tin a ra nhn xt v k thut phin m ca Nm th k 18 nh sau: a. Phng php mn m v ngha ch Hn tng cao, c th l cch gi t, kiu 2 tng n 31%. b. Phng php c tri m ch Hn gim thp, c th l cch gi t, kiu 4 gim cn 17%. c. Phng php mn m ch Hn gim thp, c th l cch gi t, kiu 3 ch c 9%. d. Phng php mn ngha ch Hn tng nh, c th l cch gi t, kiu 1 n 7%. e. Phng php hi mc rt thp v phng php hi thanh tng vt ln, c th tng n 30%. V k thut phin m v cch c ch Nm Nam b th k 18, chng ti trch dn kin ca ng V Vn Knh v
258
ch ch Nm Nam b v ng Nguyn Vn Th cp tng qut v ch Nm th k 18 ni chung. i a s nhng tc gi vn Nm Nam b u t hai min Trung, Bc vo Nam, nn chc chn vo thi im ny vn cn gi nhng yu t gc ca ch Nm ton quc, tr mt s d bit do hon cnh sinh hot phc tp vng t mi Nam b mang li. Tuy nhin, giai on t 1698 n 1915 l giai on ting ni Nam b hnh thnh v pht trin mt cch c o, rt cn c thm nhng nghin cu khoa hc quy m v chi tit hn na. K t sau nm 1915, c ch Hn ln ch Nm u i vo giai on suy tn nhng ng cho ch Quc ng vn ln ng vai tr ch o.
B. Mt s vn bn Nm th k 18
T th k 13 cho n qu na th k 18, s lng sch vit bng ch Nm nc ta khng t, nhng cha c cun t in ch Nm no c. T in ch Nm u tin l T in Annam-Latinh (Dictionarium Anamitico-Latinum) ca Bi-nho B-hen (Pigneau de Behaine, cng c tn l B a Lc) v mt tp th cng s, trong c H Vn Nghi (tc Phaol Nghi). Ngoi t in ny, B-hen cn son t in Hoa-Annam-Latinh (Dictionnaire Chinois AnnamiteLatin) v mt quyn Thnh gio yu l bng ch Nm.
Phn 3: S hnh thnh v pht trin 1. T in Annam-Latinh (1772)
259
T in Annam-Latinh cha tng c n hnh. Bn vit tay nm 1772, gm 932 trang, kh giy 345x 240, nay ch cn li 729 trang, v c b chy mt mt phn vo nm 1778 ti Chng vin thuc tnh C Mau. Hin phn cn li c lu tr ti vn kh Hi Tha sai Paris. S trang cn li ca t in c chia lm hai phn: Phn th nht: gm 67 trang trnh by cch cu trc ch Nm, xp theo b ch, v cch c ch Nm, xp theo b ch v theo s nt. Phn th hai: gm 662 trang l phn t in ch Nm, gm cc ch Nm n v ch Nm kp, vi s lng ln n gn 10.000 ch, c ghi cch c v gii ngha bng ting La-tinh.
2. So snh vi ch Nm th k 17 Cch cu to ch Nm trong t in ny (1772) so vi ch Nm ca Majorica trong cc vn bn truyn gio nhng nm 1624-1659 c phn phc tp hn, phng thc phin m bng vic s dng ch Hn c tnh khoa hc hn.
Theo mt ti liu lu hnh ni b dn trn (trang 19) v ch Nm, Bc s Nguyn Vn Th kho st mt bn vn Nm in hnh ca th k 17 (bn c Cha Gisu ca Majorica) v a ra nhn xt nh sau: 1. Phng php mn c m v ngha ch Hn gim thp, c th l cch gi t kiu 2 cn 18%.
260
2. Phng php c tri m ch Hn tng cao, c th l cch gi t kiu 4 tng n 39%. 3. Phng php mn m ch Hn tng gp i, c th l cch gi t kiu 3 tng n 20%. 4. Phng php hi thanh gim mnh, c th l cch hi thanh ch cn 7%. 5. Phng php mn ngha ch Hn khng thay i, c th l cch gi t kiu 1 chim khong 6%.
3. Sch Thnh gio yu l Quc ng

Tc phm bng ch Nm ny c tc gi cho khc in ti Qung ng nm 1774. Cm t Quc ng trong nhan ca sch khng ch loi ch Quc ng nh hin nay dng mu t Latinh, m c ngha l ch vit ca quc gia, khi y l ch Nm. Cn lu l B-hen cng c mt cun Thnh Gio yu l bng ch Quc ng (dng mu t Latinh), c nh in Tn nh ti bn nhiu ln. iu ny chng t rng vo thi y danh t Quc ng c dng ch ch Nm, v cun Thnh gio yu l bng ch Nm ny ca B-hen l mt bng chng. V sau ny, ngi ta mi s dng danh t Quc ng ch loi ch mi c ch tc bng cch La-tinh ha, v ngha ny c dng cho n ngy nay. Sch gm hai phn, phn u l mt bi ta di 4 trang do B-hen vit bng Hn vn theo li phin m dng mu
261
t La-tinh ch khng vit bng ch Hn, phn sau l ni dung chnh ca sch. C iu quan trng cn lu l, nm 1774 Bi-nh Bhen xut bn 2 cun sch u c nhan l Thnh gio yu l Quc ng, nhng mt cun vit bng ch Nm, mt cun vit bng ch Quc ng. Sau bi ta cun vit bng ch Quc ng c ghi:
Gim mc B a Lc t Cu th nht thin tht b tht thp t nin Cnh Hng tam thp t nin, tu th gip ng ng ngot son.
Sau bi ta cun vit bng ch Nm li khng c cc dng nh trn, m ghi l: thi ti (c ngha l nm thng nh trn). Ngoi bn phng nh sch Thnh gio yu l bng ch Quc ng m chng ti s dng chng minh ch Quc ng thi k dng k hiu Php phin m nh di y, chng ti cn c bn Thnh gio yu l bng ch Nm, bn m trong tp san Vit Nam kho c, s 2, trang 125 (Si Gn, 1960) ng L Ngc Tr c cp n nh sau: ... Quyn Thnh gio yu l Quc ng (Cathchisme Cochinchinois) bng ch Nm, bi ta ch Hn. Quyn ny c khc v in ti Qung ng vo dp ng (B-hen) i Macao, nm 1774. Bn Nm ny c bc s Nguyn Vn Th phin dch nm 1980, c ni dung nh sau:
262
Trang ba: Thnh gio yu l Trang 1a: Annamite Trang 1b: 5 Trang 2a: Ging sinh nht thin bt bch tam thp tht nin Trang 2b: (Bc s Th nghi l hnh v ph hiu gim mc ca c Cha B a Lc, tc B-hen) Trang 3a: Langue Anamite Ancien, Catchisme annamite Caractres dAnnam (C du Th vin Trung ng Php v ch k) Trang 3b: Trang 4a: Trang 4b: Thnh gio dn ngn T Bi ta Hn vn vit theo kiu phin m bng ch Latinh. Sau bi ta ny ghi hai ch thi ti. Vy thi ti y phi c hiu l thi im no? C phi l nm in li bn Nm ca B-hen, tc l nm 1837? Nu hiu nh vy th ph hp vi ging ch Hn trn: Ging sinh nht thin bt bch tam thp tht nin. Cn nu hiu l nm bin son ca tc gi th khng c, v sch ny in ln u t nm 1774.
263
Chng ti hin c bn dch t cun Thnh gio yu l ch Nm, do nh Tn nh in ln th 13, nm 1909, nhan : Sch Thnh Gio yu l. Chng ti i chiu vi bn dch ca Bc s Nguyn Vn Th, thy hai bn ging ht nhau. Bn dch ny in ln th 13 vo nm 1909, c ngha l ng Trong t trc 1909, sch Thnh gio yu l c dng l bn dch t cun ch Nm ca B-hen ch khng phi cun bng ch Quc ng in nm 1774. Trang u cun Thnh gio yu l nm 1909 ca nh in Tn nh c ghi li ca Gim mc Lucuan vit ti Si Gn ngy 15-8-1909: Nay ta ban php in ln th 13 sch Ngha tin knh (tc sch Thnh gio yu l) ra ch bn Ty. Ch bn Ty y l ch vit bng mu t La-tinh, tc l ch Quc ng, v in ra ch bn Ty c ngha l phin dch t ch Nm ra ch Quc ng. Mt iu cn lu na l trn u bi ta dng cho c hai bn Nm v Quc ng, B-hen u ghi l: Thnh gio dn ngn, c ngha l li dn nhp v o thnh. Da vo cc bng chng trn, c th tin chc rng bn ch Nm sch Thnh gio yu l c du ca Th vin Trung ng Php ghi nm 1837 l bn ghi chp li bn Nm in nm 1774 ca Bi-nh B-hen. Qu trnh ghi chp c lm bin i vn bn i cht nhng khng ng k. Khi so snh, i chiu hai bn ny vi nhau, chng ta s thy ngha ging nhau, li vn tuy c khc nhng vn l tng t nh nhau. Chng ta hy th so snh my cu u ca hai bn nh sau:
264 Bn Nm
Hi:
C my ng ln thin ng? c Cha Tri.
Tha: C mt ng rt chnh rt tht l o thnh
Bn Quc ng
Hi: Tha: Hi: Tha: C my ng cho ta ng ln thin ng? C mt ng m thi. Mt ng y l ng no? L ng rt chnh rt tht l o thnh c Cha Tri. Mt trong hai bn c th ra i trc v lm nn tng phin m thnh bn kia, nhng cho n nay chng ti vn cha c c liu xc nh vic ny. C iu cn lu l bn Nm ca Th vin Trung ng Php tuy c nm 1837, rt gn vi nm 1838 l nm Taberd cho ra i hai cun t in quan trng, nhng quyn sch ch Nm ny li hon ton khng phi l ca Taberd nh s suy din ca mt s ngi. Taberd ng l c son mt cun sch gio l nhan : Thin Cha Thnh gio yu l chnh gii. Bn chng ti ang c l do nh in Tn nh in ln th t, nm 1952. Taberd ghi cui bi Tiu dn (tc bi ta) nh sau: Lm
265
ti Nh trng Li Thiu trong x ng Nai, nm Cha Ging sinh 1833, J. J. Taberd Ep, Isauropolitanus (tr. xvii). Trong thp nin 1940, Gio phn Si Gn c cho nh Tn nh in mt cun Thnh gio yu l m ni dung l phn vn p ca sch ca Taberd v khng in phn chnh gii. V i th, cun sch trch lc ny cng ging sch Thnh gio yu l ca B-hen nhng khai trin rng hn. Th d, bn Nm ca B-hen ghi nh sau: Hi: Tha: c Cha Tri l ai? L ng dng nn tri t mun vt.
Bn ca Taberd ghi: Hi: Tha: c Cha Tri l ng no? c Cha Tri l ng dng nn tri t mun vt, cng hng gn gi cai tr mi s.
a. Trch vn
Di y chng ti trch on u, trang 5 sch Thnh gio yu l ch Nm ca B-hen, do Bc s Nguyn Vn Th phin m nm 1980: Thnh Gio yu l quc ng Thin Cha nht th tam v nht thin. Hi: C my ng ln thin ng?
266
Tha: Hi: Tha: Hi: Tha: Hi: Tha:

Tha c mt ng rt chnh rt thc l o thnh c Cha Tri. c Cha Tri l ai? c Cha Tri l ng dng nn tri t mun vt. c Cha Tri ly g m dng nn tri t mun vt? Ly php tc v cng. Ly php tc v cng ngha l lm sao? Ngha l bi khng m ngi phn mt li, tc th lin c tri t mun vt.
so snh, chng ti s trch di y bn dch ca Bc s Nguyn Vn Th trong ti liu dn trn (trang 9) v bn dch ca nh Tn nh in ln th 13 nm 1909 (trang 13). C hai bn u dch t cng mt on trong sch ch Nm ca B-hen. Bn Nguyn Vn Th Nhn sinh ti chng t thin. Hi: Tha: Hi: Tha: Ti l ci g? Ti l nhng s ng nghch cng c Cha Tri. C my ging ti? C hai ging: Mt l ti T tng, hai l ti mnh lm.

Hi: Tha: Ti T tng l ti no?
267
Ti T tng l ng Adong, v v chng vng li rn, cho nn phm ti m truyn cho thin h.
Bn nh in Tn nh Nhn sanh ti ging t thin. Hi: Tha: Hi: Tha: Hi: Tha: Ti l ci g? Ti l nhng s ng nghch cng c Cha Tri. C my ging ti? C hai ging: Mt l ti T tng, hai l ti mnh lm. Ti T tng l ti no? Ti T tng l ng Adong, b v chng vng li c Cha Tri rn, cho nn phm ti, m truyn li cho thin h.
b. Nhn xt
1. Bn dch ca Nguyn Vn Th thc hin nm 1980, trong khi bn dch ca Tn nh khng bit nm no nhng nm 1909 ti bn n ln th 13! Vi khong cch thi gian qu xa nhau nh vy, nhng hai bn dch hu nh khng khc nhau bao nhiu. iu nu khng cao kh nng phin dch ca ng Nguyn
268

Vn Th th cng cho thy l hai bn Nm gc c dng rt ging nhau. iu ny khng nh tnh chnh lc ca bn Nm do Bi-nh B-hen trc tc, c bo tn trn vn m khng ri vo tnh trng tam sao tht bn.
2. Trong bn vn Nm truyn o ny khng c nhng t Hn Vit cha tr thnh ting Vit thng m. Ton l nhng t bnh dn ph cp v d hiu. 3. Ting Vit trong vn bn l th ting Vit cc k trong sng. Ngoi vn Nm truyn o, cho n nay chng ta cha tm c bn vn Nm no khc cng thi m m bo c tnh chnh lc c th xuyn qua nhn bit c ngn ng thng dng hng ngy ca th k 18. Khng bn n ngn ng thi ca, ngay c cc bi ph, vn t nh ca V Trng Ton, Nguyn Vn Thnh, tuy khng qu g b nh cc th th lc bt, song tht lc bt, nhng cng vn l li vn bin ngu, tri buc trong th quy lut xa c. Ngc li, vn xui ch Nm ca Thnh gio yu l ph by cho chng ta thy c ngn ng hon ton t nhin ca ngi Vit Nam b vo th k 18.
C. Ch Quc ng giai on (1698-1774) 1. Mt s vn tn nghi

Nh ni, ch Quc ng hnh thnh trong khong nm 1553 1615 v tip tc pht trin n nm 1659. Chng ti
269
cho rng y l ct mc u tin ca ca cng cuc La-tinh ha ting Vit theo phng php B. Tuy nhin, cng c th ly nm 1698 (nm cha Nguyn chnh thc thnh lp Phin Trn, ly Si Gn lm huyn Tn Bnh, cho dn t cc x Ng Qung vo nh c) lm ct mc u tin trong s pht trin ch Quc ng, v vo thi im ny chng ta thy ch Quc ng pht trin tng i hon chnh c min Trung v min Bc. Xt v mt t chc hnh chnh th chng ta c cc ct mc pht trin r nt l nm 1623 (ngi Vit bt u vo Nam b) v nm 1698 (chnh thc a dn n nh c ng c). Nhng xt v s pht trin ca ch Quc ng, chng ta cn lu trong sut giai on hnh thnh v pht trin ng Trong, vai tr ca nh cm quyn thi by gi rt m nht, bi v h khng ng h loi ch ny m cn khin cho nhng ngi pht trin n phi trn chui trn nhi na l khc. Bi th, c th ni l cc mc pht trin v mt t chc hnh chnh hu nh khng lin quan n cc mc pht trin ca ch Quc ng. Mt khc, theo cch phn chia gio phn vo thi y th v Gim mc ng Trong Lambert de la Motte phi qun nhim khng ch ton gio phn Nam b ca ta thi by gi, m lun c nhiu tnh ca Campuchia na. Lambert de la Motte n Thi Lan vo ngy 22-8-1662 chun b sang Vit Nam nhn nhim v. Chi tit lch s ny cho thy l do nhu cu truyn gio, ch Quc ng rt c th c a vo Nam b trc khi Phin Trn c chnh thc thnh
270
lp nm 1698. Ni cch khc, trc khi v gim mc u tin n ng Trong (1662) th ch Quc ng hon tt giai on pht trin u tin vo nm 1659, nn chc chn c s dng trong vic truyn o t min Bc, xuyn qua min Trung v nhiu khu vc ca Thy Chn Lp m sau ny l Nam b ca ta. Nhng s kin trn c nu ra chng ta c th thm nh r hn s chuyn tip ca ch Quc ng t giai on 1 (s dng h thng phin m B) sang giai on 2 (s dng h thng phin m Php). Do thiu ti liu trong khong thi gian t 1659 n 1772, mt s vn sau y cho n nay vn cha th a ra c s gii thch hp l v r rng: 1. Khi ln theo du vt pht trin ca ch Quc ng, cho n thp nin 1650 chng ta thy c s pht trin tng i lin tc v kh hon chnh, th hin qua nhng tc phm ca Rt, Vn Tn, Ben T Thin. Vy ti sao trong giai on tip theo , t 1659 1772, ch Quc ng li khng c tip tc pht trin hon thin, thm ch dng nh khng c s dng c trong vic truyn o? 2. Chng ti tm t ra nghi vn: Phi chng iu ny l do hon cnh chuyn tip gio quyn v phm vi truyn o gia cc gio s Dng Tn v cc Tha sai Php? Hay cn c l do no khc? 3. Trong thc t, h thng ch Quc ng m Rt l i biu, tc l h thng ch Quc ng pht trin
271
hon chnh qua giai on 1, t b ng khung c nh trong T in Vit-B-La, cho d sch ny chc chn c s dng trong vic tra kho ting Vit t nm 1651 n 1772. Sau th quyn t in ny dn i vo cc th vin nc ngoi nh Vatican, Lisbone, Paris... hoc nm yn lng l n my trm nm trong th vin trng Vin ng bc c hay th vin Si Gn c. L do no dn n vic h thng ch quc ng thi Rt b thay th bng h ch Quc ng ca B-hen, H Vn Nghi, v Taberd, Phan Vn Minh? 4. Cn c vo nhng ti liu tm c cho n nay th ch duy nht c Philipph Bnh v lu lc sang B o Nha t 1797 n 1830 nn vn trc tc theo h thng ch Quc ng thi Rt. Chng ti s xt vn ny c bit mt mc sau. Trong khi , v sao ch Quc ng trong nc li pht trin chuyn hng sang chu nh hng ca cc tc gi B-hen v Taberd? 5. Mt khc, t khi khai sinh min Bc t 1533, cho n min Trung t nm 1615, ch Quc ng c a vo s dng min Nam t thi im no? Cho n nay, chng ta vn cha th tr li c cu hi ny. Ch bit l ti Nam b vo nm 1772 xy ra mt s chnh l ln th I, cho n nm 1838 li c cng b chnh l ln th II, v k t nm 1865 bt u pht trin cc k mnh m ti Si Gn qua bo ch, sch v trong sut mt thi gian khong 40
272

nm. Sau , s pht trin mnh m ny li chuyn hng ra min Trung, min Bc, hnh thnh nn vn hc quc ng tip tc pht trin t u th k 20 cho n nay.
2. S chnh l ch Quc ng ln th nht a. T bi cnh x hi phc tp n hin tng ngn ng

S pht trin ca ting Vit ni chung v ch Quc ng ni ring ti vng t mi Nam b cn phi c nhn thc trong bi cnh x hi v mi trng sinh hot ca vng t mi ny. Thnh phn dn c ca Nam b l mt phc hp nhiu ngun gc, t cc c dn Thy Chn Lp c, cho n nhng di dn gc ng Trong nh cc tnh Ng Qung. Ngoi ra cn c mt phn khng nh nhng ngi gc ng Ngoi, bao gm cc tng lnh, binh lnh trn trnh Cha Trnh, hoc nhng ngi b Cha Nguyn bt lm t binh, gm nhng thnh phn dn chng phiu dt sinh sng nhiu ni. Trong thnh phn c dn phc tp li cn ln vo mt s ngi Hoa, ngi Chm, ngi M Lai... T 1698 c cc nhm ngi Hoa ca Dng Ngn ch, Trn Thng Xuyn... v trn trnh s cai tr ca nh Mn Thanh m chy sang, c Cha Nguyn can thip c php nh c trn t Chn Lp cc vng ng Nai, M Tho. Tt c thnh phn a dng, nhiu ngun gc nh trn cng sinh sng trn mt vng t mi to thnh mt cng ng dn c v cng phc tp. Mi trng sinh
273
hot trn mt vng t mi bao la vi v s nhng bin c t thin nhin cho n chnh tr, qun s, x hi cng gp phn to cho ngi Vit Nam b ni chung, ngi Si Gn ni ring, mt m hnh tim thc c o. Tim thc y bc l ra trong ngn ng c iu kin sinh si, ny n, m ch Quc ng l tm gng phn chiu r rt nht.
b. Phn tch ch Quc ng qua h thng k hiu Php

Phn tch t in Annam-Latinh ca Bi-nh B-hen (1772) c trng ca ting Si Gn nm 1772 th hin qua t in Annam-Latinh ca Bi-nh B-hen t trang 68 n trang 729 l: 1. Thng nht phn bit cc ph m u ging nh ch Quc ng th k 17 2. Tr mt s ph m u mt hn, nh: bl, , de, ge, ml, tl 3. Thng nht nh th k 17 v cc ph m cui. 4. Tr mt s ph m cui ging mi m th k 17 dng k hiu (~) th n lc ny li theo k hiu Php, ng lot ghi bng ph m cui ng, chng hn nh: c cng; tro trong... 5. H thng nguyn m hu ht vit ging nh ngy nay, tr ra khong vi ba chc trng hp c khc bit.
274
Phn tch sch Thnh gio yu l (1774) Sch Thnh gio yu l c cp y l cun sch bng ch Quc ng. Sch c vit tay vo nm 1774, gm 84 trang kh 20x14cm. Trang u, bn gc phi, trong mt khun hnh ch nht ghi nhan sch: Thnh gio yu l quc ng. Cnh bn phi ghi ting Php nh sau:
Catchisme Cochinchinois Compos par Mgr Pigneaux Evque dAdran et Vicaire Apostolique de la Cochinchine
Tm dch l: Sch Gio l Nam k c bin son bi c Cha Bi-nh Gim mc Adran v i din Tng ta ca ng Trong. Trang k tip ghi:
Thnh Gio yu l quc ng Thnh Gio dn ngn T
Tip theo l 4 trang ri bi ta ch Hn c vit theo cch phin m bng ting La-tinh. Cui bi ta ny ghi:
275
Gim mc B a Lc t . Thi gian c ghi theo Ty lch l: Cu th nht thin tht b tht thp t nin (1774), v theo m lch l: Cnh Hng tam thp t nin tu th gip ng ng ngot son. Ring phn Gio l chim 80 trang vit ch nghing, nh, nt p nhng nhiu ch v nh qu kh c.
Trch vn
Ngay trang u ca phn gio l, sch ny ghi khc hn sch Gio l ch Nm ca cng tc gi. Trong Thnh gio yu l k cc mc di nhan : Thnh Gio yu l tng lc:
Thin Cha nht thKin nht trng Ging sinh cu th T k hu nh Kin tam trng Kin lc trng
v.v... n mc th 9, phn cui ghi:

Kinh trc rc l Kinh sau rc l Chung Ng thp Ng thp nh
Sch ch Nm ghi:
Thnh gio yu l quc ng Thin Cha nht th tam v. nht thin Hi: C my ng ln thin ng?
v.v...
276
i chiu sch ch Quc ng thy ghi:

Thnh gio yu l quc ng Phn th nht dy v s mt cha Ba Ngi. Hi: C my ng cho ta ng ln Thin ng?
Tha: Hi: Tha: Hi: Tha: Hi: Tha: Hi: Tha: Hi: Tha:
C mt m thi. Mt ng y l ng no? L ng rt chnh rt tht l o thnh c Cha Tri. c Cha Tri l ai? L ng dng nn tri t, sng bin, cng mi loi trong th gii ny. c Cha Tri ly ci g m dng nn tri t mun vt? Ly php tc v cng. Ly php tc v cng ngha l g? Ngha l bi khng m ngi phn mt li, tc th lin c tri t mun vt. V no m c Cha Tri dng nn tri t mun vt? C cho sng danh Ngi cng cho ta ng dng. (Trang 7 tnh t u sch)
...........

Hi: Tha: Hi: Tha: Ngi Th Hai ra i ngy no? Ra i khi na m ngy l Sinh nht. Ra i t tn l g? t tn l Jesu, ngha l cu th.
277
(Trang 9) ........... Hi: Tha: Tho knh cha m phi lm th no? Trc l cu xin cho ngi ng sng lu sc khe. Sau l cho ha nh, khim nhng, chng nn ng nghch, d dui, ch kh lm cho ngi ru r... .......... Hi: Tha: Vng li chu ly l lm sao? L cha m dy khuyn sai khin, chng nn trch mc phn nn, ch kh b nh cha m m i c nghip chi bi, cng khi phi tht nhn oan, phi vng thun tnh ngi phn nh, li n khi c mng, ngi tri ph iu g, phi vui lng noi gi. (Trang 61) ........ Hi: iu nhn i l g?
278
Tha:

L b th cho k kh khn, gip ngi khn nn, an i k lit lo, ving thm ngi t rc, khuyn bo k u lo, dy d loi ngy mui; cng gi l cu hn, hay l chn cho k cht, v nhng iu khc nh vy.
(Trang 86) Sau on cht va trch, sch ghi: Finis, ting La-tinh c ngha l ht.
Nhn xt
1. Phn trch vn cho php chng ta so snh, i chiu ting ni dng ch Quc ng Nam b th k 18 vi ting ni v dng ch Quc ng c nc vo th k 17, cng nh vi ting ni min Bc v dng ch Quc ng h Rt ca Philipph Bnh cui th k 18, u th k 19. 2. Phn tch ch Quc ng trong vn bn ny cng cho thy l cuc chnh l ch Quc ng Si Gn ln th nht ny l c bn, l nn tng, hon chnh c mt s bt n trong t dng ch Quc ng thi Rt, v t nn mng vng chc cho nhng g m Taberd v Phan Vn Minh n nm 1838 s trnh by trong 2 cun t in Annam-Latinh v Latinh-Annam. Cc ng ny ch b sung mt vi chi tit v cho cng b chnh thc tr thnh chun mc cho ch Quc ng trong ton quc m thi, cn v cu trc tng th l khng c g thay i ng k.
279
3. nh gi dng ch Quc ng trong Thnh gio yu l v nhn thc c tnh ph thng ca ting Vit th k 18, chng ta c th i chiu cc on vn trn vi mt s trch vn sau y: a. T in Vit-B-La (1651) ca Rt: blanh (tranh), blo (tro), mun (mun), tou (tng ), ngot (nguyt), s (sung)... b. Php ging tm ngy (1651) ca Rt: ...y y m by nhu s ny tlo c cha bli, l cha c lm nn bli, t, c mi s... (y vy m by nhiu s ny trong c cha Tri, l cha c lm nn tri, t, cng mi s...) (Php ging ngy th hai) c. Th ca Vn Tn (1659): Lo Thi c thic c thng lm i l bi nhu . C. Bly bl co cho Thi dy ni v dy sau... (Lng Thy c tic cng thng lm. y l by nhiu c Cha Tri tr cng cho Thy i ny v i sau) (Th Vn Tn vit cho Marini ngy 12-91659. Dn ch trn) 4. iu c bit l khi so snh vi ch Quc ng m Philipph Bnh s dng vo nm 1822, ngha l mun hn sch Thnh gio yu l Quc ng n 48 nm, chng ta c th nhn ra ngay l ch Quc ng ca tc gi ny tin b rt chm v ng sng ngoi quc nn vn cn chu nh hng theo h Rt. Sau y l mt s trch vn ca Philipph Bnh:
280
a. Truyn nc Annam ng Ngoi ch ng Trong (1822): Ti l thy c Bnh lm sch kinh ny knh c Cha Jesu, c rt th. . B Maria v O th. Jose, c O th. Joaquim, v b th. Anna, c O th. Ignacio, v O th. Phanxic Xavier, c cc thnh, v cy tro gip cho ti lm vic ny cho anh em c dng (Quyn th nht, ni s ng Ngoi) b. Sch s sang chp cc vic (1822): Xem cc vn th i tr th nh hu thuc l c xem cc sch nhg k thou thi i tr (Xem cc vn th i trc th nh hu thuc lng cng xem cc sch nhng k thng thi i trc... (Sch s sang chp cc vic. Philipph Bnh Thanh Lng gii thiu, Vin i Hc Lt xut bn, 1968, trang 244). 5. Qua i chiu cc bn vn Quc ng trn, ta thy ch Quc ng ca B-hen (1774) khc qu xa ch Quc ng ca Rt (1651), ca Vn Tn (1659), v k c ca Philipph Bnh sau 48 nm. Dng Quc ng ca B-hen khoa hc hn, trn bn hn, phn nh mt th ting Vit Nam b gn gng, n gin v trong sng hn.
D. Ch Quc ng Nam b cui th k 18

Di y l mt s vn bn m chng ti cho l c gi tr tham kho, b sung thm nhn thc v ch Quc ng cui th k 18. Cc vn bn ny khng c xem nh nhng c liu chnh thc v chng ti khng c trong tay
281
bn vit tay hay phng nh bo m tnh chnh lc trm phn trm dng Quc ng ca nguyn tc. V nin k, v xut x th c phn chc, ch tic l thiu t dng chnh gc. Tuy nhin cc vn bn ny cng gip phn nh s tri chy, iu luyn ca ting Vit Nam b v kh nng phin m ca ch Quc ng vo cui th k 18. 1. Trch Nht Trnh ng Cung K vng Ty Bang, ti hi Bn quc trong Vn v tung ca nh Imprimerie de la Mission, Si Gn in ln th 3, 1899, trang 444 - 455. Bi ny vit v s kin Hong T Cnh t Php v Vit Nam ngy 24-7-1789, khng r do ai son v son vo nm no. Ni dung ca bi vn ny, c chp trong b sch kh c dn trn, c th gip ta nhn bit c phn no nhng nt c o ca ting ni Si Gn vo cui th k 18. Sau y l mt vi on trch:
Lun bn ngy thng lu, c Thy sm sa dn tu v Ty. Mn nhn t chn tay, ng cung li vi c Thy cng nhau. Dn tu cc vt trc sau, ng hnh thng l xung tu u i. Thun tri xui gi mt khi, Tu ln chn ct vy th bum trng. Tri cao t rng thm thng, ng i tnh bn thng trng phng phng. (. . . . . . . . . . .)
282
c Thy mi bo mt khi, ng cung phi bit vy th con i! By ln ti ng nc ngi, Cha con ta phi gi ry hi qui. em nhau bc ti n tr, Cc li t t vy th i n. (. . . . . . . . . . .) em tin hn tht bng nay, ng cung li vi c Thy qua. Lnh ngi bn mi phn ra, Mng v con tht ry hi qu. B quan vn v tro nghi, Ch dinh thy b u th thm tin. Pht u tu chy ln, Bum trng du gi hai bn ko lo. Ti ni Bn Ngh gieo neo, Di trn bum cun xa lo rng rng. ng ng sng bn lin thanh, Ching cng mng r vang rn y y. Hai bn t din ng Ty, Di trn thin h y y u coi. Mng tu ry ti ni, Mng Thy li vi con ngi sang.
(. . . . . . . . . . .) 2. Trch theo Dng Qung Hm trong Vit Nam vn hc s yu, B Gio dc, Si Gn, 1968, trang 76-78. Mt o d vit bng quc vn v i c Nguyn nh. Li d ban cho tng s trong khi duyt binh Gia nh
283
ngy 26 thng ba nm Canh Thn (1800). Dng Qung Hm trch ca An Kh trong Nam Phong tp ch, t. XIV s 80, Fvrier 1924. Khng bit ng An Kh trch bi ny u, v nguyn n c vit bng Quc ng hay bng ch Nm, hay bng Hn vn c dch ra Quc vn? Ch thy ng Dng Qung Hm ghi l vit bng quc vn nn chng ti xin trch li vi on vi s d dt ni trn: Cn bt lon chng lo sao ng, nm su phen ng nh, d mun ch qua gip bin ; hi trung hng phi quyt mi xong, mun nghn dm thu cng, bao n sinh linh thn! Thi d ch, kh rng vi tng: c kh tha, vy phi sm toan. Ta nay: gp hi trung vi dng nn ti to. Tm chn ph giang sn s, ng ch ny lo ch khc, th t tn u dm ngui lng; mi ba thu tng s nhc nhn, nh trn n qua trn kia, o thn t trc gng sc. (. . . . . . . .) Trc tuy nht xc kinh doanh, ry sn ri chin c. Cng mun dng uy sc nhu, tri Gia nh ngh ngi cho khe, ng ch qun u c lc sinh; no ng cng khu xng cung, ly bn x n rn vo y, bi nghch tc t lai tng t. (. . . . . . . . .) Thnh Qui Nhn ch Bc, p ph trng vi; Thn Ha rung c, dp yn ng ngy. Cng tr bao gng ri mt thu, phc thi bnh u hng nghn nm. Ai tng u
284
ch qu thn vinh m phng th ti tin, quan t ng ln trc bch, ai mun ch cng thnh thn to m qui hu ti d, qun thi x thu lnh diu. Trn by li, di tua t . Khm tai sc d 3. Sau y trch mt s bi vn t cc gii chc v bn o, t trc linh cu Gim mc Bi-nh B-hen ti t dinh ng Th Ngh trong khong thi gian t 16-10-1799 n 16-12-1799. S liu chnh thc cho bit B-hen sau 2 thng bnh kit l, kit sc v hn m, hp hi 40 ting ng h ri mt Qui Nhn ngy 9-10-1799, th 57 tui (1741-1799). Sang ngy 10-10-1799, Nguyn nh cho a xc ng v ng Nai. n chiu ti ngy 16-10, linh cu ng mi v ti Si Gn, c a vo t dinh Gim mc cnh nh th Th Ngh. Thi hi c qung ti y 2 thng, n 16-12 mi an tng Lng Cha C. Trong sut thi gian 2 thng qung xc B-hen, c khng bit bao nhiu bi iu vn c c bng Hn vn, bng ch Nm, bng ch Quc ng. Ri ngay trong ngy 1612-1799, trc khi h rng linh cu cng c nhiu vn t, iu vn.v.v... Tht ng tic l cc chng tch ngn ng y khng cn li c bao nhiu. Khng ch l nhng bi vn bng ch Nm, ch Quc ng, m ngay c cc bi bng vn ch Hn cn li cng c th phn nh cho ta thy sc thi
285
ting Vit Si Gn cui th k 18, bi v cc vn t ch Hn nh ca Nguyn nh, ca Hong T Cnh u c dch ra ting Vit c. a. Vn t ca nhng chc sc Thin Cha gio Si Gn, Th Ngh c trc thi hi B-hen trong khong hai thng qung xc ng. Vn t ny c lu li trong cun Vn c Thy Phr ca Trnh Khnh Tn vit nm 1904, nh Nazareth ti bn nm 1950, trang 55-57, v trong cun S k i Nam Vit Quc Triu, in ln th 5, Tn nh 1909, trang 100-102.
Hi i! Php Cha khin i di, C hi y ai khng thm thit! H ngi i sng thc, C s ny rt r rng. Tng n lng thm chua xt, Nghe thi, d rt thm thng! Nh Cha xa! Vn dng sang trng, Nn ng khn ngoan. B nng m thung huyn, Hng cp cm vn phng bn bn. Ln tr ti tng b, Kho dng dng danh li hai trng. Lng dc lng kh tc tinh tu, Chng chung xe vi nga rc. Ch quyt ch siu phm nhp thnh,
286
th np i u mang. Vun c qun nhn, Rn by khc tit ngi gng rng... (. . . . . . . . . .) i! Bnh chm, trm gy! Ni l st ran! My su ging t m, Mch thm chy m man! (. . . . . . .) Hi i! Thng thay!
b. Vn t ca ng Cung Cnh, cng theo hai ti liu dn trn:

Hi i! Xa c k lui v Pht king, Chic dp hy di tng. Nay nh Thy thng cnh thin ng, Na li khn ph nh! Trm minh kh chuc cu Mun kip n no ng thy! Nh c Thng s xa! Gh tc phong lu, Nn trang c tr. Vui o thnh tm la qu qun, Nc Langsa t ng cng danh. Sa tc tri mong ha sinh dn, Ci Nam Vit g duyn ng thy.

Thc th thc th. Khn ngoan qu khi ng phm gian. Bt k bt cu, Thong dong ngoi vng tc ly . (. . . . . . . . . .) Nhng tng c nng y k bnh, Nn tr v Gia nh, Vng ting t m xng khc khi hon. Bng hay nghim bt kin k quan, li K Sn, Chu di ch cho an lng s . Thu i th gn k hai vng, ng phong sng xa tch vi vi. Khi v th phong cn mt quan, Thuyn ly hn ch y ph ph. i! Na gi du tin, Ngn nm bit n. Ta khch tinh my ph mt m, Dinh l th mn khng vng v! Ngn trng quan tc, Xa xi cch dm c hng. Ba thc l phn, Qunh qu gi min di a.
287
c. Sc phong ca Nguyn nh tng B-hen, vit bng ch Hn ngy 8-12-1799, c dch ra vn xui v vn vn Quc ng.
288
Nguyn tc ch Hn c th tm c trong B.S.E.I.T.X No 4, 10-12-1935, Imp. Nguyn Vn Ca, trang 118. Ring v cc bn dch quc ng, chng ti khng bit chc l c phi c thc hin ngay sau lc sc phong ca Nguyn nh ban ra, hay c thc hin v sau ny. Tuy nhin, ch da vo li hnh vn v theo nin k ca ti liu ghi chp cc bn dch ny th chng cng c gi tr tng i trong vic phn nh ting ni Si Gn vo khong cui th k 18. Bn dch vn xui (dn theo S k i Nam Vit Quc Triu, in ln th 5, Tn nh 1909, trang 105-106): C sc rng: Ngi hin ng ti quen bit xa, chng ni ng xa ngn dm m ti. ang hi giao rt tt, sao li n mt bui m mt i. Tng n c c nn r ra n nc Langsa phong chc, ring sai Thng Lnh sa sang theo mnh tu chin thy b binh gip Gim mc Vr, l Thy c ln qun bn t Ty, l khch nht hng trong nc Vit Nam. Ngy mi khi cm quyn may gp bn rt lnh, tin tng nhau lc ban u cn u m. Ta k tip c m ngi m hi han, th tht nh lm trong cn nh nc mc nhiu hon nn. Ta khi y cc kh tro non vt ni cng nh i nh H vua Thiu Khng. (. . . ) Nm Mu Thn tr v nc c mnh, th rt trng ting tt. Nm Canh Tut th ci thuyn li chn ng Ph. Khi y cng hu li giao c hn, tht rt phi o thy dy nui tr th u. Thng ngy tip rc, nn hng by ra
289
mu l m yn trong cn lon ri. Vic o c trong li ni ting ci, v ngi nhn hip nhau nh trm vi tc vy. Vic kinh lun ngoi phong trn tnh rt tin nhau khi lin dy cng. Trc sau mt lng ngay tht khng hai. Sinh ra m gp iu l th ng vui. Nhng trng hn tri qua nm tui tc lu di m vui vy cng nhau. Ai d bi tro li lp chn cy ngc. Ta thm tng ti m tng phong lm chc Thi Ph, tc Phi-nh Qun Cng. (. . . . . . . . .). Hi ng thing ling gi nhun ta n sng. Nay sc phong! Bn dch ra th vn (dn theo S k i Nam Vit Quc Triu, in ln th 5, Tn nh 1909, trang 107-108):
Hi ngi hin ng, kinh nin quyn thc. Ngn dm cch bc, n chng ni. Hip nhau ha hai, rt nn ho hi. Sao n qu vi, m khut mt i? Tng nh c tri, n xa ngi c. Vn ngi quc Phlangsa sang y, Rng n mi ny, chc phong bia tng. c sai t mng iu ch vin binh, Thy b mt mnh ton qun ny cho. Gim mc Vr ci Ty s Thng, Nam tro khnh trng, ng bc nht trn. Thu ta mi ln cm qun may gp.
290

Ch kh tinh khp, ch tn giao tay.
Bui u lon thy t b ri rm, Ngi n c lm, tip k hi han. Nh ngi cn lon, nh nc gian nan. Ta nh Thiu Khang, vua i nh H... (. . . . . . . . . . . .) Mu Thn ngi thng v nc c hng, Ta rt t lng, trong ting tinh ho. Canh Tut phn o, v chn ng Ph. Li li by t, cng tn hu hn, Cc li rt chn, c giao rnh r. Tht ngi l k rt ng o Thy, Dy k th ngy, u nin nghim l. Thng ngy tip l, a n ra vo, Ngi ly sc ho, hng by mu l. Trong bui lon ha, m dp yn lon. o c rt ngoan, trong li ci ni, Tnh a n ni, hp nh trm tc. Kinh lun vic hc, trn th u ty. Tht rt tinh thay, khi lin dy cng. Ngay tht t tng, trc sau nh mt. Bnh sanh qu tt, kho cho gp l. u vui thy c, nhng c gin khoan. Tui tc trai sang, vui vy nhiu thu. Ai d bi kha, chn ci ngc lnh, Lng ngh n tnh, tng lm Thi Ph. Qun Cng Phi-nh, hm tng Trung .
(. . . . . . . . .)

Hi ng thing ling i! gi nhun ti mun vn n sng. Nay sc!
291
d. Trch vn bia trong Lng B-hen, Nguyn nh vit bng ch Hn nm 1800, c dch ra vn xui ln vn vn Quc ng, chp trong S k i Nam Vit Quc Triu, in ln th 5, Tn nh 1909, trang 103-104: Bia rng: C ngi Thy C ln qun bn Ty, tn l Phi-nh, hiu l Vr, thu b th hc hnh o l Trung Quc, thng sut cc kinh vn thnh hin ton ho. n tui khn qua nc Vit Nam ta, nhm khi trong nc ta phi a oan. Ngi l khch tha bang, m lm thy trong nc ta. Ngi t by ti vn hc mnh ra m lm vic. Vy chung cng u t vi nhau trong cn nh nc lon ly hn n, li nh ny ph vic i s cho ngi lm thy nh nc m i vin binh gip nc. Tht ngi tn tm tn lc m i qua li hn hai mi nm, gian nan cc kh. (. . . . . . . . . .) Qua Mnh ng th ng sc phong l Thi t Thi ph Qun cng. chn chn xc ngi ti pha Bc thnh Gia nh. Vy ni xy p ny l chn ngh cho ng thy nh nc mng c. Ny tht l du tch mun i. Nm Canh Thn (1800) Trng thu, thng tm, ngy lnh dng bia.
292
CH NM V CH QUC NG NAM B TH K 19
Bc sang th k 19, ngi Vit nh c trn t Nam b c hn mt th k. Tri qua sut th k 18, ting Vit Nam b tin ha rt nhiu, ch Quc ng pht trin mnh, c chnh l ln th nht v c bn c s chun b cho s chnh l ln th hai, tng i hon chnh c kh nng tr thnh chun mc cho ton quc. Cc vn bn hin c nghin cu v ch Quc ng Nam b th k 19 hu ht khng c tnh chnh lc cao, k c nhng tc gi ln nh Phan Thanh Gin, Nguyn nh Chiu.v.v... V th, chng ti vn trch dn vi s d dt cn thit, c ghi r xut x d thm tra. Tuy nhin, yu cu ca chng ta khng phi l s chnh xc tuyt i, nn cho d cc bn vn c s dng c phn no sai lch do tam sao tht bn, th v mt i th cng vn c kh nng gip chng ta nhn ra c phn no tnh trng ting Vit ca th k 19.
A. Ch Nm Nam b th k 19
Cc tc gi v tc phm Nm Nam b vo th k 19 hin c bit n c th tm k ra nh sau:
293
1. Phan Thanh Ngn ( ? - ? ): Bc th gi cho con l Phan Thanh Gin 2. Phan Thanh Gin (1796-1867): Mt s bi th, s tu v triu 3. Bi Hu Ngha (1807-1872): Kim Thch k duyn, th Quan Cng tht th H B, th Thuyn qua Thoi Sn, H m m cnh, Th khc v, Vn t v. 4. Nguyn nh Chiu (1822-1888): Lc Vn Tin, Ng Tiu vn p y thut, Dng T H Mu, cc bi thi ph, vn t 5. Nguyn Tri Phng (1789-1893): Th tin Phan Thanh Gin (1866) 6. Hunh Mn t (1807-1883): K n qui y, th khi gp Tn Th Tng 7. Tn Th Tng (1825-1877): Cc bi th 8. Phan Vn Tr (1830-1910): Cc bi th 9. Sng Nguyt Anh (1863-1921): T thn, ha th H B Xuyn, th khuyn con r tc huyn 10. Nguyn Vn Lc, tc Hc Lc (1842-1915): Mt s bi th tro phng
a. Trch vn
Trch Phan Thanh Ngn ( ? - ? ) Tp san S a xut bn ti Si Gn, nm 1967, s thng 7-8, trang 248, ng bc th Nm ngy 26-1-1837 ca
294
ng Phan Thanh Ngn gi cho con l Phan Thanh Gin, km theo li dn: Ti liu ca gia nh h Phan, s A v B ng trong cun Phan Thanh Gin et sa famille daprs quelques documents annamites, Pierre Daudin - L Vn Phc (trang 58). Bc th y nh sau: Ph t Ngn k th vu Gin nhi khai khn: V gia s con chu u bnh an, li con c gi th cng cc vt cho Vng Hu Quang vi Hunh Quang em v thi cha lnh th cng cc vt y nh hai trng th y ri. Ngy trc con c bo thng Diu lm th ng, thi n lm, sn ngoi en, trong ri. Tnh cc vic gi tin 77 quan, m B Chnh Quang hun tin th ng cho n 20 quan, giao cho cha 70 quan, cha hn cho thng Diu 50 quan, cng 70 quan, khin 7 quan cha hn, nn phi ra cho con r. Hu: nh cn qu tt gi cho cha ba phin. Minh Mng thp nht nin, thp nh ngot nh thp nht. phc nguyn ting Vit Nam b trong na u th k 19, bc th ny v cng qu bu. V l vn xui, nn l th ny c th phn nh cho ta thy cch ni nng thoi mi, t nhin. Hn na, ni dung ca n l chuyn thn mt gia nh gia cha con, nn c th cho ta bit c th ting Vit thng dng, ph thng ca thi y.

Trch Phan Thanh Gin (1796-1867)
295
Cm thut
Tri Nam vn m lu di, Ra bnh tr n nm ngoi ba trm. i an trn di ca ngm, S say o v, nng say cy ba. Thi bnh tri my nm d, ua bi iu li xi n. (. . . . . . .)
Gi v
T thu vng xe mi ch hng, Lng nng ghi tc c non sng. ng my ci t ham dong ri, Trng liu thng ai chu lnh lng. (. . . . . . . .)
Dt gm
Thy dn i rch ngh m thng, Ngi trn khung sa mi ging. Tay ngc nht a thoi nht nguyt, Gt son ln p my m dng. (. . . . . . .)
296 Tuyt cc
Tri thi, t li, li ngi ha, H d ngi coi phi ni ra. Lm tr n vua, n n nc, nh cam gnh nng, rui ng xa. Ln ghnh xung thc, thng con tr, Vt b tro non, cm phn gi. Nhng tng mt li an bn ci, No hay ba tnh li chu ba.
Trch Bi Hu Ngha (1807-1872)

Ngi ng thi ca tng Bi Hu Ngha qua nhng cu ca dao nh sau:
Vnh Long c cp rng vng, Nht Bi Hu Ngha, nh Phan Tun Thn.
V:
ng Nai c bn rng vng, Lc ha, Xe n, L ph, Ngha thi. ng ngi gc Long Xuyn, Gii nguyn nm 1835, c
thi lm Tri ph Phc Long, ri b ging lm Tri huyn Tr Vinh. C lc b vu oan lm lon nn b kt n t hnh. Nh ngi v ra Hu, n Tam Php Ty ku oan, ng mi thot n. Trn ng v, v ng cht. Nm 1868, ng b Php bt v Gia nh, nh Tn Th Tng xin cho khi cht. Bi Hu Ngha sng tc phong ph: tung kch, thi ca, vn t.v.v... Di y trch mt s th ca ng:
Phn 3: S hnh thnh v pht trin Cm qu hng

Mt m my en ko ti dm, au lng nm trc chn H m. ng xng v nh sng pha trng, Git mu phi thng c nhum thm...
297
(. . . . . . . .)
Lun anh hng

Anh hng su tnh thiu chi y, u giang san n th ny! Ngn la Tam Tn phng t chy, Chm my ng qu lp tri bay. Hng Vng non rm toan ch thu, Co lon vn hoang thc c ngy. Mt gc cm thng dn nc la, n Nam tr c d lung lay!
Quan cng tht th H B

H B thu n chng mng nao, Gng rng chi lm chc tng thao. Chn ru anh em keo gn cht, Tm son ti cha uc chong cao. Theo rng dc nhm my tri Hn, Xung nga u tham bc t To. Hai mi cang thng gm ng c, Ngn nm thm ming ngi rao.
298
Trch Nguyn nh Chiu (1822-1888) Vn th Nguyn nh Chiu phn nh su sc c gia bin v quc bin. Cha ng l Nguyn nh Huy b vua Minh Mng ging chc. M mt, ng b d vic thi c, b m la, tht bi tnh duyn. Vi tm s b bng nh vy ng cn chng kin cnh giang sn lt vo tay thc dn Php. Ngi bt Nguyn nh Chiu chng nhng l ngi bt ca nh nho chnh thng m cn l lng phn ut cm hn ca ton dn trc cnh vong quc.
Dng T H Mu - Chiu, Phan Vn Hm hiu nh - Tn Vit, Si Gn, 1964

Tri xem my truyn ch gia, Chuyn v o hc, son ra i. D oan xa bi bi, Li thm o Pht, o Tri, lng nhng. Thi i nhiu vic bng xng, ai bit ng o bng ngi ta. ua nhau knh chung o t, Mt cu qu bo mun nh u tin. Ni rng: Tri, Pht, sch in, Ti v a ngc, phc ln thin ng.
(tr. 21) ........

Ba ngy lin m tic mng, Khp ni chu huyn u dng lin y. Ngi lui k ti dy dy, Gia t, Thy si cng vy coi chi. Cng nhau bn bc mt li, ng b o Pht, Tri, theo Nho. Theo Nho trn hng phc to, Phn va gii mt, no lo phn hn. Cho hay cng sch n, Tri xa nay cng ting khen cn i.
299
(tr. 68)
Ng Tiu vn p y thut - Chiu - Phan Vn Hm hiu nh, Tn Vit, Si Gn, 1952

Tiu rng: No xit lo i, Vinh, kh hai ch, mc tri ch trng. Thnh kinh cn ch Xun Vng Trong, ngoi, h d ln ng Hoa, Di! o tri c thnh c suy, Ht cn b b, n k thi hanh. Ng rng: Gp thu thi hanh, Bn ta cng ng rng danh nc nh. Chn e i xung cng xa, Tm lng nhn dc m ra l b.
(trang 185-186)
300
Lc Vn Tin - Chiu - Nguyn Thanh Tm ch thch, Tn Vit, Si Gn, 1952

Tin rng kh ho l gan, i thi con mt mang ly su. Mt m no thy chi u, Chn i mi mnh au nh dn. C thn phi kh vi thn, Thn i! Thn bit my ln chng may.
(trang 75)
m nay chng bit m no, Bng trng vng vc, bng sao m m. Trn tri lng l nh t, Nguyt Nga nh ni tc t chng trn. Than rng: N nc ka non, Cnh thi thy , ngi cn v u. Qun hu u ng lu, Ln ra m bc rm chu mt mnh. Vng ngi c bng trng thanh, Trm nm xin gi cht tnh li y. Vn Tin anh hi c hay, Thip nguyn mt tm lng ngay vi chng. Than ri ly tng vai mang, Nhm chng nc chy vi vng nhy ngay.
(trang 128)
301
Vn t Ngha Qun (tc Vn t Ngha s Cn Giuc) (1861) Nguyn nh Chiu - Hon Xun su tp, Anh Phng, Si Gn, 1959
m thy bng bong che trng lp, nhng mun n gan. Ngy xem ng khi chy en s, toan ra cn c.
(. . . . . . . . .)
Hai vng nht nguyt chi la, u dung l treo d bn ch. No i ai i ai bt, phen ny xin ra sc on knh. Chng thm trn ngc trn xui, chuyn ny dc ra tay b h.
(. . . . . . . . .)
Trong tay cm mt ngn tm vng, chi ni sm dao tu nn g. Ha mai nh bng rm con ci, cng t xong nh dy o kia. Gm ao dng mt ngn dao phay, cng chm ng u quan hai n. Chi nhc quan Qun ging trng k trng gic. p ro lt ti, coi gic cng nh khng. No s thng Ty bn n nh n to, X ca xng vo liu mnh nh chng c. K m ngang ngi chm dc, lm cho m t, ma n hn kinh.
302
Bn h trc l sau, tri k tu thic, tu ng sng n. (. . . . . . . . . . . . .) Sng lm chi lnh m t, chia ru lt, gm bnh m nghe thm h. Th thc m ng cu ch khi, v theo t ph cng vinh. Hn l cn m chu ch u Ty, vi man di rt kh. (. . . . . . . . . .) Sng cng nh gic, thc cng nh gic, hn theo gip c binh, mun kip nguyn c tr th kia.
(trang 57-63)
Vn t ng Trng Cng nh (sch dn, trang 64-71)

Ging di nc tu ng, tu st, sng n qu bp rang. Ko trn b ma n, m t, n bn nh ma vi... (. . . . . . . . .) Khc l khc nc nh ang bn lon, hm mai vng cha, thua bun nhiu ni khc ni.

Than l than b ci lc qua phn, ngy thng trng vua, ngn ng mt phng t di. Tng qun cn , cc ni o tc thy king d. Tng qun mt ri, my ch ngha binh thm bi xi...
303
(. . . . . . . . .)
i! Tri Bn Ngh my ma si st, thng ng anh hng gp lc gian trun. t G Cng cy c , cm nim thn t ht lng trung i!
Trch Hunh Mn t (1807-1893) i tu

Lu xanh thnh tht ting chung chiu, Tnh gic cao ng lc nga nghing. Mn chic thuyn tnh qua b i, a con sng sc ti rng thin. Trng gng tr tu au lng tc, Ln chui b kt tri duyn. Mt m ca Khng trng gi sn, Du cha nn Pht cng nn tin.
304 Vnh tru gi
Mt nm xng kh mt nm da, Bao nhiu ci ch tng qua.
(. . . . . . . . .)
Sm th ng o n ng nh, Ti v chung qu, th nghi nga.
Trch Tn Th Tng (1825-1870) v Phan Vn Tr (1830-1910) T thut (Tn Th Tng)

Giang sn ba tnh hy cn y, Tri t ai xui n ni ny! Chp nhong thng bon giy thp ko, My tun en nght khi tu bay. Xng vng chm tnh thng i ch, Khp khi ring lo bit nhng ngy. Ming cp, hm rng cha d chc, Khuyn n con tr ch thy lay.
T thut (Phan Vn Tr, ha vn bi ca Tn Th Tng)

Hn thua cha quyt cng y, Chng nn ta phi th ny! Bn Ngh qun bao cn la chy, Cn Rng du mc bi tro bay.

Nui mung git th cn ch thu, Ba li sn nai cng c ngy. ng mn hi hm rung nht kh, Lng ta st h lung lay!
305
Tn Phu nhn qui Thc (Tn Th Tng)

Ct nga thanh gm vn ch tng, Ngn thu rng tit gi Giang ng. La Ng bn rn chm my bc, V Hn trau tria mnh m hng. Son phn th cam nh gi bi, vng chi thn non sng. Ai v nhn vi Chu Cng Cn, Th mt lng anh, ng bng chng.
Tn Phu nhn qui Thc (Phan Vn Tr, ha vn bi ca Tn Th Tng)

Ci trm sa o vn cu tng, Mt ng tri chiu bit ci ng. Ngt ta tri Ng un sc trng, Duyn v t Thc m mu hng. Hai vai t tc bn tri t, Mt gnh cang thng nng ni sng. Anh hi, Tn Quyn anh c bit, Trai ngay th cha, gi th chng!
306
T Th qui To (Tn Th Tng)

Hiu u dm snh k cy voi, Mui xt lng ai ny mn mi. Hn cn nhiu rng ct c, V To chi s mt cy ci. Mng nghe tin m khn nng chn, Chnh tng n vua bing gi roi. Chng ng khn Lu, nh di Ngy, Thn ny xin gc ngoi vng thoi.
Vnh ht bi (Phan Vn Tr, ha vn bi ca Tn Th Tng)

a mc gh rui, a lc voi, Bao nhiu xim o cng tr mi! Ngi trung mt , i trng bc, a nnh ru en my si ci. Trn trnh c nh cn lp lng, Di chn khng nga li gi roi! Hn chi chng ni bi l bc, Bi mt nh nhau c li thoi!
Trch Sng Nguyt Anh (1863-1921)

N s tn tht l Nguyn Th Ngc Khu, sinh ngy 24 thng chp nm Qu Hi (1863), l con th t ca Nguyn nh Chiu (theo Nam b gi l th Nm). Tng truyn b va c nhan sc, va thng minh v gii Hn hc. Chng b l Ph tng Tnh Rch Miu (Bn
307
Tre). Chng mt sm, b vy th tit. Nhiu ngi ni do tm s ga chng nn b ly ch Sng t trc hai ch Nguyt Anh lm bt hiu. C ngi li ni khng phi Sng Nguyt Anh m l Sng Nguyt nh, da theo mt cu th trong bi Vnh Hoa Bch Mai trn ni in B ca b: Sng pha bng nguyt nh mu ngn. Trong Vn ha Nguyt san XII (1963/7 t trang 1006-1012, ng H bc ht cc gi thuyt trn, qu quyt rng bit hiu ca Nguyn Th Ngc Khu l Nguyt Anh Th hay Nguyt Anh thi. y chng ti vn gi l Sng Nguyt Anh theo thi quen t lu.
Vnh Hoa Bch Mai trn ni in B (Ty Ninh)

Non linh t phc tr hoa thn, Ring chim vn hng mt cnh xun. Tuyt m nhnh tin in sc trng, Sng pha bng nguyt nh mu ngn. My lnh gi lnh nng hi chnh, Vc ngc mnh bng bt khi trn. Sc nc hng tri nn cm mn, Non linh t phc tr hoa thn.
Th ha
C mt ngi M Cy (Bn Tre) tn l By Nguyn, lm bi th tru gho b nh sau:
Ai v nhn vi Nguyt Anh c, Chng bit lng c tnh th m?
308
Khng phi vi cha toan ng ca, y lng gm gh bc cu ! B ha li rng: Chng phi tin c cng o c, Cuc i du b bit l m? Lng sn du rch cn ku lng, bt vng rng cng ting !
Trch th Hc Lc (1842-1915) ng l ting ni tro phng s mt ca Nam b trong th k 19. Trong th ng y nhng ting ci ma mai chua cht trc nhng cnh tri tai gai mt pht sinh t hon cnh x hi y phc tp ca Nam b thi by gi.
Con tru
Mi sng cho lm cng l tru, Ngh li m xem tht ln u. Trong bng lam nham ba l sch, Ngoi mnh lm m mt chm ru. Mc mu t t ti bi chy, Lm l bi chung dn dc su. Ngh ng mt i quen ngh ng, Nm dy n gy bit chi u!
Ch cht tri
Sng th bt th, th ku ru, Thc th dng sng xc ni phu. Vn vn xc cn phi lng ng,

Thi tha danh hy ni lu bu. Ti lui bn rn by tm tp, a n lao xao l qu diu. Mt trn gi di cng sng dp, Tan tnh xng tht bit bao nhiu!
309
T in Annam-Latinh (1838) Cn gi l Nam Vit dng hip t v (Dictionarium Annamatico-Latinum) ca Taberd v Phan Vn Minh, in ti Serampore - n , 1838. Cun t in ny c bit qu gi v c tnh chnh xc cao, c bo tn hu nh chc chn nguyn dng so vi nguyn bn ban u, khc vi hu ht cc vn bn ch Nm khc ca thi k ny cng nh trc , lun phi chu s sai lch do tam sao tht bn. T in ny chia ra nhiu phn, ring phn chnh vn tra kho i chiu Nm-Quc ng chim 620 trang. T in sp xp ch Nm theo mu t A, B, C ca m c (ghi bng mu t La-tinh). S lng ch Nm nhiu hn so vi t in ca B-hen v H Vn Nghi nm 1772. So snh vi ch Nm ca nm 1772, a s ch Nm trong t in ny vn gi nguyn cch vit. Tuy nhin, vn c mt s ch vit khc, t ra phc tp hn v khoa hc hn. Cch ch tc bng hi nhiu hn hn so vi cch hi thanh.
310
V ng ngha, a s ch Nm vn gi ngha nh hi nm 1772, nhng cng c nhiu ch mt hn, mt s khc thay i ngha v c thm nhiu ch mi. Ngha ca t vn c gii thch bng ting La-tinh. V ng m, c hin tng chuyn ha r rt v cch c theo kiu Si Gn, nh nguyt chuyn thnh ngot... V cch tra ch Nm, t in c phn xp theo b ch. c bit t trang 661-720 (gm 59 trang) ca t in dy cch vit ch Nm, cch c m Nm v gii ngha ch Nm, ngha l c th dng hc ch Nm theo cch thc hnh. Trong cun K yu v Hi Tha sai ngoi quc (Mmorial de la Socite des Missions Etrangres) ca Adrien, Quyn II, Paris, 1916, khi bn v t in ca B-hen trang 515 v bn v t in ca Taberd trang 589, xc quyt rng Taberd c bn vit tay ca T in Annam-Latinh-Hoa do Binh B-hen son... i chiu vi bn vit tay th thy ng (Taberd) thay i cng trnh ca ngi xa rt t. Nhng rt t vn c ngha l c thay i, v nh vy c th l thay i n mc no? Trong tp san Kho c dn trn, trang 126, L Ngc Tr ni: Ch Nm th c sa chnh t, nh ch vng () c thm b mch, cn trc khng c. Thc ra, xt v c bn th t
311
in ca B-hen c th ni l c gi li gn nh nguyn vn trong t in ca Taberd. Nu nh t in ca Amaral v Barbosa (1636) vn thng c cho l tin thn ca T in Vit-B-La ca Rt (1651), th t in ca B-hen cng c xem l tin thn ca t in Taberd. V quy lut chung l nhng t in ra i sau chc chn phi y v chnh xc hn nhng tin thn y. V th, khi mt cun t in mi ra i, th nhng t in c trc chng 5, 10 nm s tr thnh lc hu. Trng hp nhng cng trnh ca Bhen v Taberd cng khng phi l ngoi l. Ly th d, ch vng ni trn m L Ngc Tr m c B-hen c 13 t cn Taberd ln n 44 t.
Trch Thin Cha Thnh gio nht kha Cha nht php
Trong hot ng truyn gio v cc nghi thc tn ngng ca Thin Cha gio, cho n th k 19 th ch Nm vn cn c s dng cu kinh trong Nh th, c kinh ti sm trong gia nh v nhiu sch v bng ch Nm vn cn c lu hnh. Mt trong nhng sch y l cun Thin Cha thnh gio nht kha. Ban u, sch ny vit bng ch Nm, nm 1864 c mang tn l Mc lc Xim. n nm 1867, c tn khc l Mc lc Si Gn. Cho n nm 1905, khi c Cha Luxian (Lucianus) lm i din Tng ta ca Nam K ln Cao Min (Campuchia ngy nay) mi cho
312
php son dch li thnh mt cun kinh thng nht nhan l Thnh Gio nht kha. Vo nm 1905 th sch ny c nh in Tn nh in ln th 5. Ln in ny c sa cha hon chnh, bn dch quc ng trong cc k in trc c nhiu ch sa li. Trong bi ta, Gim mc Luxian vit: Vy anh em phi bit, mt l Thy phi c ao sa li sch cc kinh anh em quen c hng ngy, m cha ng s y, th lng Thy khng an (. . . .). By gi i n Cha C soi sng, gip sc cho Thy sa li ng, cng gi sch y l Thnh Gio nht kha m in ra cho anh em ng nh. (trang 1, bn in nm 1905) Bi ta sch cng cho bit l sch c in ln u Thi Lan t nm 1864. C l v lc y Chng vin lu vong ti Thi Lan v sch ny c son, in .
a. Trch vn xui
T Thin Ni Tun s v, Php Cu Kinh Vt Mn, trang 100: Chng ti l vt mn phm hn, m c lng ly c Cha Tri Ch tn Ch i l Cha chng ti. Chng ti nh n nhng s thng kh c Cha Tri xa chu ba nm v chng ti, th trong lng chng ti thm thit kinh khng, nhuc nha, m chng ti c ngy no ng tr ngha c Cha Tri cho nn. Thu xa khi c Cha Tri chuc ti chu cht, th tri t u m ng a su no, ni non l
313
v ra tan tc, cn thng Cha sanh nn mun vt, hung l chng ti m chng thng Cha C th sao?...
b. Trch vn vn
Thm Phn Kinh:
Thng i! n ngy Cha ni cn thnh n, Ngn c Vua C pht trng ra. Thnh gi nhim mu rc r, Bng chc th gian ra tro mt. y s rt nn khng khip, L khi Quan Xt ng trng. S tra xt mi ng, Tht rt nn l nht. Loa thn kp gic, Ting l ni rn. Thu m m mun dn, Bt tu trng phn xt. Kinh hong thay s cht, Rng ng by t tri. Loi ngi khi sng li ri, Phi t tu hu tha Quan xt. S b ghi chp, By gi mi em ra. Trong y bin mi vic chnh t, Quan c m tra ngi th.
(trang 135-136)
314
i Nam Quc m t v (1895-1896) ca Hunh Tnh Ca Hunh Tnh Ca (1834-1907) l ngi gc B Ra, tng lm c Ph s v iu khin vic phin dch cho Chnh ph thi by gi. Ngoi nhng tc phm nh Chuyn gii bun (1880), Chuyn gii bun, cun sau (1885), Bc hc s gii (1887).v.v... ng cn son mt b t in qui m ln, gm 2 quyn. Quyn I xut bn nm 1895, quyn II xut bn nm 1896. Ngoi ni dung phong ph, bao gm hu ht cc t ng, thnh ng thng dng ng thi, t in ny cn hn hn nhng t in ra i trc ch gii ngha t bng ting Vit rt lu lot. Chnh b t in ny t nn mng cho hu ht nhng cun t v v t in ra i sau . Khong 25 nm sau, T in Khai Tr Tin c ra i cng l da trn nn mng ny. T in ca Hunh Tnh Ca gm cc t Vit c ch thch ch Hn v ch Nm. S lng ch Nm ln n hn 10.000, phn nh c nhiu tn t, tn ngi, c cy, cm th, phong tc, tp qun... ca ton quc, nht l ca Nam b vo thi . Hunh Tnh Ca cn tham gia v gi vai tr quan trng trong t Gia nh Bo (1865), thng qua t bo ny c v cho ch Quc ng.
Phn 3: S hnh thnh v pht trin ca J. F. M. Gnibrel
315
i Vit Quc m Hn t Php thch tp thnh (1898) Gnibrel khng r sinh v mt nm no, ch bit l mt linh mc Php, tha sai, tng lm vic lu Nh th Tn nh v hnh nh c thi lm qun c nh in Tn nh trong thp nin 1890. Nm 1898, ng cho xut bn cun T in Annam-Php (Dictionnaire Annamite-Francais), tc l cun i Vit Quc m Hn t Php thch tp thnh. Trong bi Gi c gi, ng c nhc n cun Tiu t in Annam-Php (Petit Dictionaire Annamite-Francaise) ca Cha Gaspar (Gim mc Hu), do nh in Tn nh xut bn nm 1877. Cun Tiu t in ny c Gaspar son t lc cha lm gim mc, cn lm vic ti H o Tn nh. Gnibrel cho bit l s dng chnh cun Tiu t in ny son li thnh t in ca mnh, nn ln xut bn u tin m ng ghi l ti bn. Gnibrel bt u bin son cun t in ny t nm 1884 v sau 14 nm mi hon tt. Theo ni dung bi ta ca ng, chng ta bit c cng vic quan trng m ng lm l thm phn ch Nm vo Tiu t in ca Gaspar. Cch lm ca Gnibrel cng trung thnh vi truyn thng ca cc gio s tng bin son t in trc ng, ngha l s dng cc cng trnh ca ngi i trc ri b sung, pht trin thnh mt t in mi. V v t in ca ng c kch thc ln nht tnh n cui th k 19 (1898), nn
316
n thu thp c ti a s lng t xut hin cho n thi im y.
b. K thut ch tc Nm Nam b th k 19
Trong mt ti liu vit tay dn trc, trang 1, ng V Vn Knh ni v ch Nm Nam b th k 19 nh sau: Cn c vo nhng tc phm Nm Nam b th k 19, ta cng r c phn no ch Nm Nam b c d bit vi ch Nm chung v li vit v c. Trong mt ti liu vit tay khc cng dn trn, trang 19, Bc s Nguyn Vn Th cn c vo hai tc phm in hnh l i Nam Quc s din ca v on trng tn thanh kho st v k thut ch tc ch Nm th k 19 v a ra nhng kt qu nhn xt nh sau:
Ch Nm ca i Nam Quc s din ca

1. Phng php mn m v ngha ch Hn ln rt cao, c th l cch gi t kiu 2 chim t l 53%. 2. Phng php c tri m xung thp, c th l cch gi t kiu 4 chim 13%. 3. Phng php mn m ch Hn xung thp nht, c th l cch gi t kiu 3 ch cn 5%. 4. Phng php hi thanh gim hn cc thi k trc, c th l chim t l l 23%. 5. Phng php hi cn rt t.

Ch Nm ca on trng tn thanh
317
1. Phng php mn m v ngha ch Hn xung thp, c th l cch gi t kiu 2 ch chim t l 10%. 2. Phng php c tri m Hn gia tng gp i cc th k trc, c th l cch gi t kiu 4 tng n 24%. 3. Phng php mn m Hn cng gia tng, c th l cch gi t kiu 3 chim t l 18%. 4. Phng php hi thanh gia tng n mc rt cao, chim t l 42%. 5. Phng php hi cn rt t. Ch Nm s dng trong vic truyn gio ng Nguyn Vn Th da vo vic kho st phng nh mt trang trong t in ca Taberd m Louis Malleret ng trn BSEI (B mi, Quyn XXII, s 1, trang 81-88) nm 1948 di nhan : K ch v nhng t in ca Gim mc Taberd xut bn Bengale nm 1838 a ra nhng nhn xt nh sau: 1. Taberd hu nh sao chp li t in ca B-hen trc khi thm vo phn sng to ca mnh. 2. Ch Nm no B-hen vit tt th Taberd vit li dng thng thng. 3. C mt s ch Nm c hai bn vit khc nhau. Th d ch vng c B-hen vit theo cch gi t kiu 4 (
mn ch vong c thnh vng) th Taberd vit
318

theo cch hi thanh ( mn ch vong ch m, thm b mch ch ngha). Nu so snh gia Bhen vi Taberd, c th thy khuynh hng pht trin ca ch Nm theo thi gian l chuyn dn t cch gi t kiu 4 sang cch hi thanh, ngha l t n gin sang phc tp.
4. Cun t in ca Taberd c tt c 4.839 ch Nm, trong c 851 ch hi thanh, nh vy chim t l l 17% (Ti liu dn trn, trang 44-45). Trn y l mt vi nhn xt i khi v k thut ch tc ch Nm Nam b th k 19, tuy vn cn kh chung chung, cha th dn n mt kt lun c th no, nhng chng ti vn nu ra hy vng gi s quan tm ca cc nh nghin cu v mt vn c th ni l vn cn b ng.
c. Ni dung cc bn vn Nm th k 19
Khi kho st ni dung cc bn vn Nm th k 19, chng ta nhn thy c mt s nt ni bt nh sau: 1. Ting Vit Nam b vo giai on ny chuyn mnh mnh m, tr thnh th ting ni rt sinh ng v c o. 2. Ting Vit Nam b giai on ny c lm giu bi s lng t ng rt ln, nhng cch din t tnh pht xut t vng t mi vi v s hon cnh, iu kin sinh hot mi l.
319
3. Ting Vit Nam b p ng c nhu cu din t mi trng thin nhin vi v s hin tng mi m v a d, a l, kh hu, thc vt, ng vt cng np sng vn vt bin chuyn ca cc giai cp x hi min Nam, nht l ti Gia nh, Si Gn, Ch Ln. 4. Ting Vit Nam b biu l c tm t phc tp ca cc tng lp khc nhau trong x hi trc bin c vong quc v s bt lc ca triu nh phong kin, ng thi cng by t phn ng a dng gia bui giao thi khi hai nn vn ha u gp nhau, va chm v ha hp vi nhau dn dn tin n ch kt tinh trong i sng vn ha c th ca Nam b.
B. Ch Quc ng Nam b th k 19
Trn y chng ti kho st cc bn vn Nm th k 19 qua nhn thc c phn no ting ni ca Nam b ni chung, Si Gn ni ring vo nhng thi im m cc bn vn Nm y ra i. Trong phn ny, chng ti tip tc tm hiu s hnh thnh v pht trin ca ting ni Nam b qua s chuyn bin ca ch Quc ng, sau khi c chnh l ln th hai m cng l ln cui cng theo h thng k m Php, ri c nh hnh thnh dng ch Quc ng hu nh c s dng trn ton quc cho n ngy nay.
320
Khong nm 1948, c nhng kin nh ca Louis Malleret hay Susanne Karnels cho rng T in AnnamLatinh (1838) ca Taberd khng khc my so vi T in Annam-Latinh (1872) ca B-hen. ng L Ngc Tr trong s 2 ca Tp san Kho c - 1961, cc trang 125-130 cng ni nh vy. Nhng kin ny chc hn xut pht t chnh li ta ca Taberd, v ng ni rng t in ca ng c thai nghn t trc (primitus inceptum) bi Bi-nh B-hen. Hn na, trong cun K yu v hi Tha sai m chng ti dn trn, trang 514, Adrien Launay cng cho bit Bi-nh B-hen son mt T in Annam-Latinh rt c gi tr m Gim mc Taberd l ngi k v ng xut bn nm 1838. Nhng nhng kin nh trn khng xut pht t mt c s thc s khoa hc. c th a ra mt nhn xt chnh xc v thuyt phc hn, chng ta cn phi c s i chiu k hai b t in y xc nh tt c nhng khc bit. Tuy nhin, trc khi lm vic , chng ta vn c th xt mt s im lin quan n 2 cng trnh ny nh sau: 1. T in ca B-hen v H Vn Nghi vn cn l bn vit tay t nm 1772, cn T in ca Taberd v Phan Vn Minh c xem l hon chnh n cng on cui cng, c xut bn nm 1838 v lu hnh ton quc. 2. T nm 1772 n nm 1838, hn na th k tri qua, ting Vit Nam b pht trin khng t v t
321
ng, c php, vn cch.v.v... Ch Quc ng do cng tr nn iu luyn, nhun nhuyn hn. iu ny cho thy chc chn l T in Taberd (1838) khng th ch n gin l bn sao ca T in B-hen (1772). Thc t cho thy cch lm t in truyn thng ca cc gio s l cng khai s dng cng trnh ca ngi i trc, nhng bao gi h cng cho ra i nhng cng trnh mi hon thin v vt xa so vi nhng cng trnh trc . 3. Mt khc, so snh cc vn bn quc ng thi B-hen (1772) v ch Quc ng nm 1838, chng ta thy l Nam b ch Quc ng tin trin rt nhiu. Nh vy, Taberd chc chn s d dng nhn ra v loi b nhng khuyt im trong t in ca B-hen. V ch ring vic lm cng hon thin rt nhiu cho cun t in ca ng, v nu xt v tng th th n nm 1772, ch Quc ng cng pht trin kh hon chnh ri. T in Taberd v Phan Vn Minh nh du mt bc chnh l quan trng ca ch Quc ng, v thc t l sau ln chnh l ny th ch Quc ng c bo lu gn nh nguyn dng cho n tn ngy nay. Khi ni rng ln chnh l ny da theo h thng k m Php, chng ta cn c mt cht phn tch t nh. giai on trc, khi ni ch Quc ng ghi m theo h thng B, thc ra cng khng phi l hon ton khng c yu t Php. Khi nghin cu chi tit lch s pht trin ca ch Quc ng,
322
ta thy Rt mt mt n nang, tun theo nhng qun l ca tin bi, nhng mt mt li m thm ng gp nhng sng to c o ca ring mnh. Chnh nh cch lm ny m Rt mi c th tng hp, lin kt, thit lp qui c cho ch Quc ng da vo nhng n np, qui tc m trc nm 1651 vn cn ht sc tn mc, ri rc. Chnh thng qua cng vic ca Rt m chng ta c th thy c s hin din ngm ngm ca yu t ngn ng Php trong ch Quc ng giai on u tin. V th, khi ni v vic k m theo h thng k hiu B hay h thng k hiu Php l ch ni n phn yu t c nh hng mnh nht. Cn nu phn tch k tin trnh hnh thnh ch Quc ng, chng ta s thy s hin din ca rt nhiu yu t ngn ng khc na ch khng ch ring B hay Php. ng Quang Chnh trong Lch s ch Quc ng, sch dn, trang 22, thng k chi tit rng t nm 1615 n 1788 c 145 tu s Dng Tn n truyn gio Vit Nam gm nhiu quc tch khc nhau, nh: 74 ngi B o Nha, 30 ngi , 10 ngi c, 8 ngi Nht, 5 ngi Php, 4 ngi Ty Ban Nha, 2 ngi Trung Hoa... Ngoi ra cn c cc gio s ca nhng Dng Aucutinh, Dng Phanxic, Dng a Minh... cng mang nhiu quc tch khc nhau. Tt c nhng ngi ny, qua hot ng truyn gio ca h c nhu cu s dng ch Quc ng, nn u c th m thm gp sc trong s hnh thnh v pht trin ca ch Quc ng trong giai on u tin, v do chc chn phi li t nhiu du n ngn ng ca h chi phi vo s pht trin chung ca ch Quc ng.
323
Mt chi tit quan trng khc cn nu ra l vn nhng ngi cng tc vi hai ng B-hen v Taberd. S cng tc ca ngi Vit khi bin son nhng sch c lin quan n ch Hn, ch Nm v ting Vit chc chn l mt iu tt nhin, ngay c trong nhng cng trnh nh ca Rt, Majorica. B-hen v Taberd chc chn cng phi c nhiu ngi Vit tip tay. V Rt, hnh nh ta cha c ti liu no chng minh vic c ngi Vit gip sc vi ng trong vic bin son, trc tc, nhng vi Majorica, theo Philipph Bnh th c s hp tc ca mt nh s tn tui Thnh Phao. B-hen th c Linh mc H Vn Nghi, ngi c xem nh cnh tay mt ca ng trong mi hot ng, nht l v ngoi giao v vn ha. Cn Taberd th s ghi chp kh r rt rng ng a Phan Vn Minh i theo sang Pinng ri qua n t nm 1834 gip sc trong vic bin son hai cun T in Annam-Latinh v T in Latinh-Annam, hon tt nm 1838. Di y chng ti kho st mt s ti liu c tnh chnh lc tuyt i nhn thc v ch Quc ng Nam b th k 19 v k c trong hai thp nin u ca th k 20.
1. T in Annam-Latinh (Dictionarium AnnamiticoLatunum) ca Taberd v Phan Vn Minh (1838)

Cng gi l Nam Vit dng hip t v, xut bn ti Srampore, n , 1838. T in ny gm c 5 phn:
324
1. Phn m u: gm 46 trang, nh s La M t I n XLVI. y l mt chuyn lun v ting Vit gm cc ch nh: Nghin cu m v ting Vit, m t ting Vit, tng t nh phn on lun (Brevis Dclaration) ca Rt trong T in Vit-B-La nm 1651. Nghin cu cch vit vn, nh cc th loi tung, vn, th ng, vn t.v.v... 2. Phn t in Nm-Quc ng-Latinh t trang 1 n trang 620. Phn ch Nm c kho st trn khi bn v ch Nm Nam b th k 19. V phn ch Quc ng, y l mc chuyn hng phin m theo h thng ting Php, nh du mt khc quanh quan trng trong s pht trin ca ch Quc ng. Sau T in B-hen (1772), ch Quc ng t ra iu luyn v bc l kh nng qua nhiu sch v vit bng Quc ng trong hn na th k trc nm 1838. Tuy nhin, gi tr quan trng ca t in ny l n tp trung, tng hp c hu ht nhng kinh nghim qua, ghi chp li thnh nhng quy tc c th. Phn tch ch Quc ng trong T in Annam-Latinh ca Taberd v Phan Vn Minh, chng ta nhn thy: 1. S lng t so vi T in ca B-hen tng thm rt nhiu, nht l nhng t v ng vt, thc vt. 2. Cch vit ch Quc ng ca Taberd hu nh khng khc my vi ch Quc ng hin nay. Hai mi lm
325
trng hp ngoi l m chng ta lu khi bn v t in ca B-hen, nay b loi b ht trong t in ca Taberd. iu ny cho thy Taberd c s chnh l mnh tay v dt khot hn, khc vi Rt trc y rt d dt trong vic chnh sa cc bc tin bi. 3. V cch gii thch ngha t, t in ny thay i rt t so vi t in ca B-hen. 4. Danh mc cc dc tho c tc gi sp xp theo mu t A, B, C, chim 40 trang t 620 n 660. 5. Phn danh mc ch Hn t trang 1 -60 (gm c dng ch Hn, m Hn Vit vit bng ch Quc ng v nh ngha bng ting La-tinh). y c th xem l phn dy ch Hn, gm cch vit ch Hn, cch c ch Hn theo m Hn Vit v ch gii ch Hn.
2. T in Latinh-Annam (Dictionarium LatinhAnnamiticum) Srampore - n - 1838

T in ny c cc phn sau y: 1. Li cng c gi v Tng lun v ting Vit (Ad Lectorem et Linguae anamiticae philologum) gm 3 trang t I-III. Ni dung trnh by s lc lch s Vit Nam, tn cc tnh v s lc v cu trc Vit ng. 2. Tip theo l Bn dy ting Latinh. y c th xem l mt tp sch dy ng php La-tinh bng ting
326

Vit u tin. Phn ny di 85 trang, nh s t IVLXXXVIII. Ni dung i cng gm:
a. Dy cch dng cc mu t La-tinh vit ting Annam (trang IV), tc l ch Quc ng. Phn ny cng trnh by s lc v cu trc h thng ton b ting Vit. b. Phn cn li dy ting La-tinh, nghin cu i chiu ng php La-tinh v ting Vit. Trong khi phn loi cc t trong ting La-tinh, tc gi cng gin tip phn loi cc t trong ting Vit. Trong khi m t ng php Latinh vi nhng th d c dch sang ting Vit, tc gi cng ng thi m t lun ng php Vit Nam bng ting Vit. Trong trang IV, dng 7, ngi ta lu thy ln u tin c s ghi nhn chnh thc nhng khc bit gia ting Si Gn vi ting Thng Long, t ra l ba ph m u bl, ml v tl. 3. Phn T in Latinh-Annam t trang 1-708. T ch A n ch Zizania, c dch l c lng, c lng vc. Cch trnh by mi trang c 3 ct, mi ct ti thiu 10 t. Nh vy, trn 700 trang th s lng t La-tinh c n trn 20.000. V mt ng hc, T in ny khng km phn quan trng so vi T in Annam-Latinh, thm ch cn ng gp c phn quan trng hn. Trong khi T in Annam-Latinh ch lm cng vic n thun l thu thp v ghi li nhng t ng hin c s dng vo thi y, th i vi T in Latinh-
327
Annam, son gi c v nh s dng mt bng mc t La-tinh sn c (hn l ca mt T in Latinh thi y) v a vo nhng t ting Vit tng ng. Cng vic ny gp phi kh khn ln khi vn t ting Vit khng hon ton tng ng vi cc t ng La-tinh, v do pht sinh rt nhiu khong trng gia hai bng t. Son gi phi n lc lp y cc khong trng ny bng nhiu cch khc nhau, chng hn nh ch tc t Vit mi, hoc mn t ch Hn, hoc nu hon ton khng th tm c t Vit tng ng dch th chn cch gii thch, nh ngha t. Trong khi thc hin nhng n lc nh th, cc son gi t in ny pht huy ti a kh nng din t ca ting Vit, cng nh to ra cho ting Vit mt s lng ln t ng mi, nht l cc khi nim v cc khoa hc hay cc ngnh kin thc nm trong kho t ng La-tinh, trc y vn l xa l vi ting Vit. 4. Phn ph lc (Appendix): Phn u ca ph lc ny tc gi gi l Danh t Nam k (Vocabulaire cochichinois). cui trang u tin ca phn ny, son gi ghi T v Annam, ri cui cng ghi nm 1838. V th ti, phn ny c th xem nh mt tp sch c lp ph hp vi tn gi T v Annam, mc d son gi gi y l ph lc. Phn T v Annam ny c ghi bng 4 th ting: Anh-Php-LatinhVit. Qua s trnh by i chiu 4 ngn ng trn, tc
328

gi phn b ni dung tp t v theo cc phm tr, gm 66 mc hay chng loi. C hai im cn lu i vi phn t v ny l:
a. Tc gi tp trung c mt s lng ln t ng Nam b. Ton b c gn 4.000 t c bit Nam b, Si Gn, vi ng ngha ring, c th ni ln tm hn, c tnh, phong tc, tp qun, l n li ca ngi phng Nam nc Vit trn vng t mi y xo trn, bin i, y phiu lu v cng y sinh lc vn ti s sung thnh t tinh thn n vt cht. b. c im th hai l cc son gi buc phi su tm ti a s lng t sn c v to thm t mi trong ting Vit c th din dch ngha ca 3 ngn ng kia. 5. Phn tip theo ca ph lc ny l mt on vn c nhan Li cha tu v ngi Annam (ngi Nam b) vn p nhau (Dialogus inter unum navis prafectum et unum coeineinensen). Phn ny thuc mc 55, di 16 trang (t 77-93), thut li mt ng ch tu (thuyn) i thoi vi mt ngi Nam k v hu ht mi vn m mt ngi ngoi quc thi y cn bit v Vit Nam. Phn ny cho ta thy c phong cch n ni, x giao, l , l lun, s tip thu kin, gy thin cm, gi t cch ca ngi Nam b th k 19
329
khi tip xc vi ngi ngoi quc. N cng cho thy Ting Vit Si Gn n lc y tr nn tinh luyn cao . Sau y trch dn mt on trong on vn ny: ng vt bin my thng? Su thng. Chng ti chy ngy hai mi thng hai bn Ty, ti kinh Hng Mao gi l London. ng i lm vy th thun phong lm. Ry ngi ta d vt bin c. ng mi vo ca c ng ng m no chng? Ti ng ng kh. M ng th lm sao? Ti ngh ng mt t m thi. Sao vy? ng c ri g trong tr chng? Ti chng c s ri, song ting sm st v chp sng chi la, chng cho ti ng m. (tr. 78) ... Ti n m bn sng binh, sng tr, sng tay, ng h ln, ng h tri qut, vi hoa, la, n, ru cng nhiu khc nh c trong s ti. (tr. 87)... Cc ng ngi y c g vt, ngng, tht heo, tht tru, tht b, ai mun ging g th mc ai... C nc canh, ny g hm mm lm, ngng, vt l tht quay, song cc th tht heo, tru, b thui, on th luc m thi. (tr. 91) 5. Phn tip theo na l khong mi my trang v Vit Nam hc (Vietnamologie) vi nhiu kin thc m ngay c cho n hin nay vn cn nhiu gi tr. Son gi t m thu thp t cch m s, cn, o... cho n nhng khi nim v tin t, thoi vng, nn bc... Bn cnh nhng gii thch c hnh nh minh ha. Tc gi cng phn tch cch phn chia thi gian, chng hn nh
330

m chia lm 5 canh: t canh mt n canh nm; c ngy v m gm chung c 12 gi, t gi t cho n gi hi; u gi l bn, gia gi l trung, cui gi l mt, mi gi gm hai phn: s v chnh, li chia thnh 8 khc, mi khc c 15 phn. Dng c tnh gi l ng h ct. Tc gi cng gii thch s lc v khi nim Bt qui, c v c hnh cn, khm, cn, chn, tn, ly, khn, oi. Tc gi ch r cch chia cc thng trong nm. Thng cng gi l nguyt hay ngot tc thng trng. Nm c 12 hoc 13 thng, v c vi ba nm th c thm 1 thng, gi l thng nhun. C thng ch c 29 ngy, gi l thng thiu hay ngot tiu. Thng c 30 ngy gi l thng hay ngot i. Mi thng chia ra 3 tun: thng tun, trung tun v h tun. Thng th nht l thng Ging, thng th hai l thng hai, cho n thng mi hai gi l thng chp. T ngy 1 cho n ngy 10 mi thng th c thm ch mng gia nh ngy mng mt, ngy mng mi... Nm hay nin c chu k nh l 12 nm v chu k ln l 60 nm hay vn nin lc gip, c th nh c lit k trang bn. C ht mt chu k th li quay v tnh t nm u tin l nm Gip T.
(Theo bng tnh ny, c 12 nm th tn gi ca nm s tr li ging nhau v chi, chng hn nh T, Su, Dn... v c 60 nm s tr li ging nhau c can ln chi, chng hn nh Gip T, t Su...)

Bng tnh chu k 60 nm ca m lch:
Nm 1: Gip T 2: t Su 3: Bnh Dn 4: inh Mo 5: Mu Thn 6: K T 7: Canh Ng 8: Tn Mi 9: Nhm Thn 10: Qu Du 11: Gip Tut 12: t Hi 13: Bnh T 14: inh Su 15: Mu Dn 16: K Mo 17: Canh Thn 18: Tn T 19: Nhm Ng 20: Qu Mi Nm 21: Gip Thn 22: t Du 23: Bnh Tut 24: nh Hi 25: Mu T 26: K Su 27: Canh Dn 28: Tn Mo 29: Nhm Thn 30: Qu T 31: Gip Ng 32: t Mi 33: Bnh Thn 34: inh Du 35: Mu Tut 36: K Hi 37: Canh T 38: Tn Su 39: Nhm Dn 40: Qu Mo Nm 41: Gip Thn 42: t T
331
43: Bnh Ng 44: inh Mi 45: Mu Thn 46: K Du 47: Canh Tut 48: Tn Hi 49: Nhm T 50: Qu Su 51: Gip Dn 52: t Mo 53: Bnh Thn 54: inh T 55: Mu Ng 56: K Mi 57: Canh Thn 58: Tn Du 59: Nhm Tut 60: Qu Hi
Trong nm li phn ra cc tit, nh ngy 6 thng Ging l Tiu Hn; 21 thng Ging l i Hn; 5 thng 2 l Lp Xun; 21 thng 2 l V Thy; ngy 6 thng 3 l Kinh Trp; 22 thng 3 l Xun Phn; 6 thng 4 l Thanh Minh; 22 thng 4 l Cc V; 7 thng 5 l Lp H; 22 thng 5 l Tiu Mn; 7 thng 6 l Mang Chng; 22 thng 6 l H Ch; 8 thng 7 l Tiu Th;
332

21 thng 7 l i Th; 9 thng 8 l Lp Thu; 24 thng 8 l X Th; 9 thng 9 l Bch L; 24 thng 9 l Thu Phn; 9 thng 10 l Hn L; 21 thng 10 l Sng Ging; 8 thng 11 l Lp ng; 23 thng 11 l Tiu Tuyt; 8 thng Chp l i Tuyt; 22 thng Chp l ng Ch.
Cui phn Vit Nam hc, sch dy cch s dng bn tnh, c hnh v. 6. Phn cht ca Ph lc l Truyn N Thnh In T o vit bng vn vn, gi l In T o Vn. Phn ny chim t trang 111 n trang 135, gm 900 cu lc bt, thut li cuc i bi hng ca mt v n thnh t o.
3. Vn bn vit tay nm 1810

Mc d s ra i nhng cun t in ca B-hen (1772) v Taberd (1838) c th c xem nh nhng mc pht trin quan trng ca ch Quc ng, v qua nhng cng trnh y chng ta nhn ra mt cch c th s chnh l tin ti hon thin ch Quc ng. Tuy nhin, iu khng c ngha l ch Quc ng ch pht trin nhng thi im ct mc ny, hoc ch pht trin qua nhng cun t in y. Trc v sau nhng mc thi gian y, vn cn c nhiu cng trnh, nhiu tc phm khc ra i, phn nh s pht trin ca ting Vit Nam b. Vn bn vit tay nm 1810 m chng ti gii thiu di y l nm trong s .
333
Vn bn ny l mt bn dch chp tay nhan Sch tm li nhng khun php cng chnh vic ng lm Thy c qun t l, dy 528 trang v mt trang ph, ri sau cht, kh 20x15cm, nm 1815, bng mt li ch nghing, nh v nt rt ti hoa. Tuy l mt bn dch (ghi l tn dch) nhng li khng thy ni n tn nguyn tc. Nhan ghi trn u trang nht. K l phn mc lc, khng chia thnh chng m chia thnh on, gm c thy 81 on. Sau mi on c s trang. Cui phn mc lc c ghi: Mc lc chung (ht phn mc lc). Ngang vi dng ny l ch k rt ngon ngoo ca ngi chp. Ch k c phn trn l cc nt cun trn, phn di xoy xung hnh inh c. B 10 t giy trng, n hai trang ghi li nhan sch ri di chp mt bi kinh nhan l: Li Nguyn dng cho c M, l N vng cai tr cc ng trong Hi thnh. Bi Kinh ny nh s trang t I n III. Cch mt trang giy trng l bi T. Trn ch T, ngi chp khng qun ghi li ln na nhan sch. Sau ch T, ngi chp ghi: Li k dch sch ny bo dn cho cc ng lm Thy ng bit. Bi T gm 6 trang. Cui trang su ca bi T, ngi chp k tn, cng ging y ht ch k trc. Di v m tri ch k ghi T Cha Ging sinh mt ngn tm trm mi nm. Tip sau bi T l bt u cc on. Trang u ca on th I ghi trang 1. Sau on 81, tc on cui cng, ghi my
334
ch: Finis: chung (ht). Trang sau cng ghi s 528. Di cht trang ghi: Dominicus Simon Vng Traseripsi (Ti sao chp). K bn cu ny, m phi l ch k, ging cc ch k trn. Trong bi T, ngi chp cho bit y l bn dch ca mt quyn sch in nm 1777 ti Rma, nhng khng ghi tn sch g, ni l ca mt ngi c chc Canonic v lm Achidiacon. Vy ai l dch gi ca bn dch ny? Dominicus Simon Vng ghi transeripsi (ti sao chp) trang 528, th chc chn ng l ngi t tay chp th bn ny. Nhng c phi ng l dch gi m v s khim nhng nn khng ni r ra? bi T, my ch u ghi: Li k dch... lm cho ngi ta ngh c th chnh ng va l dch gi va l ngi vit tay bn ny nm 1810. c bit bn dch v chp tay ny phi n nm 1890, ngha l 80 nm sau, mi c nh in Tn nh n hnh, cng vi nhan Sch tm li nhng khun php cng chnh vic ng lm Thy c qun t l. n bn ny gm 522 trang, kh 22x12cm, cng khng cho bit nguyn tc l cun g, v ai l dch gi. Trch vn Di y, chng ti trch mt vi on trong vn bn vit tay ny:
335
a. Trch on th I, s 1, trang 1, 6 hng: Cha Du ti, l Cha cm qun qun tr cc o binh. i nhng nh tm Cha rt ng yu mn l dng no, v linh hn ti bc tc kht khao cho ng lm ti t trong nh Cha, nn phi mn hao r lit. i vic dng ca l rt Thnh cho Cha v xng ht ngi khen trong nh tm Cha tht tt lnh v vui v l th no. b. Trch on th 81 (on cht), s 8, trang 528, 5 hng: con, y s ni thanh vng ny s luyn sch tr v lng ca con, s cai tr mi tnh con, s ch ng dn no cho con bit nhng vic ph? (phi) nt ca con, s lm cho cch con n ra khun php th t n i tr v lng con chng cn c s g m chg (chng) sa ang, hay l cn s g phi sa li na. Nhn xt 1. Vn bn ny l dng ch Quc ng ca nm 1810, ngha l trc bi Li cha tu trong T in LatinhAnnam n 28 nm. Hn na, li y l mt bn vn dch. iu ny cho thy ting Vit Nam b, Si Gn vo u th k 19 rt nhun nhuyn, kh nng din t nhng ngh su sc v ni tm, v cc vn siu hnh. Dng ch rt trn bn, c php theo li trng c m minh bch, li vn trong sng.
336
2. Ta t sa ang hi l i vi ngy nay. N ng ngha vi sa sang ngy nay.
4. Mt on vn trong Gia nh Bo (1865)

Di y l mt on trch t Gia nh Bo, nm th nht, No 4. (ngy 15 thng 7 nm 1865, nhm ngy 23 thng 5 nhun nm t Su)
Trch vn
Hi ng vic canh nng v cc ngh nghip (. . . .) Hi ng ny by gi l Hi ng cc quan mc lng nhng m lm ra mt b ring ngoi cc vic quan khng lo g n vic cng, khng thuc g php quan tr cng nh bn Phalang-sa c lo mt s ngi ta mi ni chanh cng nhau ti tr khn ngoan v mi ngi ty sc bc m lo ht lng hoc vic lm t lm rung hoc vic ngh nghip no th c sinh li ra ch c v a phn, c thm ra nhng cch thin h thnh s kh hn. y vy Hi ng by gi dang tra dang lp s cc ging cc th, ngi ta tng mi ni, nhng cch ngi ta jng m lm nhng tt km ging n d kia, cc k s vic canh nng vic ngh nghip ngi ta.
Nhn xt
1. Trong on vn di nh vy m dng c 2 du chm v 4 du phy thi. 2. C mt s t khc l vi ngy nay nh mc lng (mc lng), Pha-lang-sa, thnh s...
337
3. Mt s ch d dng nh (dang tra, dang lp). Ch j dng nh ch d ngy nay. 4. Cu trc cu lum thum, km xa so vi li vn trong trong Li cha tu (1838).
5. Bn vit tay T in Latinh-Annam (Dictionarium Latinum-Annamaticum) 1867

y l mt bn vit tay ca mt cun T in LatinhAnnam khng ghi tn ngi son hay ngi sao chp, cng khng ghi s trang, nhng m c 150 trang kh 20x17cm. Giy dy, mu xanh dng nht, ch vit nghing, nt di, ra v bay bm m cng cp, nghi l ca mt gio s ngi u. Trang u ghi: Dictionarium Latino-Annamaticum. Di ghi: S.D. 1867. Tip sau l phn t in, bt u t ch A, Ab v kt thc n ch Zona c dch l dy lng. ng ra th y cha gi l mt cun t in, v khng c cc phn gii ngha, th d.v.v... m ch l mt cun t v hay bng mc t Latinh-Vit i chiu, vi s lit k nhng ting Vit c ngha tng ng vi ting Latinh m thi. Tuy nhin, v mt nghin cu th ti liu ny rt hu ch, v qua nhng t Vit vit tay bng Quc ng, ta nh gi c mc pht trin ca ch Quc ng Nam b vo nm 1867.
338 Trch vn
Humilis, e, d: hn h, khim nhng Inutilis, e, d: khng c ch Lavis, e, d: trn Navis, is, f: tu Sudor, is, m: m hi Terror, is, m: s s hi Vehementer, adv: cch mnh Votum, i, n: li khn ha, mun
Nhn xt
- Nhn chung qua ti liu vit tay ny ta thy dng ch quc ng gn ging ht nh ngy nay, c th s dng mt cch thoi mi dch cc t ng La-tinh. Tuy nhin, v mt kt cu t ng v cu trc cu cha c gn gng, sun s.
6. Sch Thy Ging (1872)

Sch Thy Ging l mt tp sch ca J. M. J. (Si Gn, Imprimerie de la Mission, 1872) Tn tc gi c m cng nh khng, v chng ti khng bit g v lai lch my ch tt ny. Tuy nhin, sch c in nm 1872 nn vn l mt ti liu c ch cho s kho cu v ch Quc ng giai on ny.
Trch vn
H: Khi gio hu thng, nh trm, bin hay l m b, phi lm php ra ti m hy cn mc ti trng, th phi lo liu lm sao?
339
T: K y phi lo trc m cu nguyn, cng gic lng n nn ti nn. (trang 154 - 155)
Nhn xt
1. Cch trnh by theo dng hi p tng t nh nhiu sch gio l khc. 2. C mt t ngy nay khc ngha l m b. T ny dng nm 1872 c ngha tng ng nh nhng danh t b phc, d phc hay ch phc ngy nay.
7. Sch dn vo ng nhn c trn lnh (1873)

Sch dn vo ng nhn c trn lnh ca J. M. J., Si Gn, Imprimerie de la Mission, 1873, cng mt tc gi vi sch va trch trn, nhng vn k bt danh ny v khng c thm thng tin g v tc gi.
Trch vn
C k c nt kiu ngo hay ph mnh v s hn, nh th khi ph mnh v ci con nga mnh cng tt hay l v mc o vc l hay l v i nn tt, song le s tt y chng c ni mnh u? V s tt y ni con nga hay l th lm vc cng nn y m ch. (trang 200-201)
Nhn xt
1. C 2 cun sch u ghi tn tc gi l J. M. J. nhng khng bit l ai. Chng ti on my ch tt y l
340

Jsus Maria Joseph, nhng iu ny cng chng gip ch g thm cho vic tm hiu vn bn.
2. So snh hai bn vn thy cu vn tuy cn di dng, lum thum nhng th hin c ci vn phong ca cng mt ngi.
8. Hnh b Thnh Tlxa (1874)

Sch Hnh b thnh Tlxa vn l ca J. M. J., Si Gn, Imprimerie de la Mission, 1874.
Trch vn
Hi i! Linh hn no ng ln bc y, m thy mnh cn th gian m n ni cng ngi ta, v xem thy mi s th gian di tr ny, cng mt cng m lo liu cc vic v phn xc nh n ung nm ngi, th linh hn y ly mi s y lm kh lng, v cay ng l dng no; n ly mi s y lm mt nhc, n chng bit, liu lm sao ng trn khi nhng vic y, n thy mnh cn phi giam trong xc m lm ti nh trong t vy.... (trang 163-164)
Nhn xt
1. Cch s dng ch Quc ng tr nn kh t nhin, thoi mi, khng cn vng vp g. 2. Cch t cu cn kh di, cha gn, tuy vy vn din t c r ngha.
Phn 3: S hnh thnh v pht trin 9. Thp gii qung gii v by php b tch (1880)
341
Sch Thp gii qung gii v by php b tch vn l ca J. M. J., Tn nh, Imprimerie de la Mission, 1880.
Trch vn
... cho nn nu con hay ni nhng li quy qu th k l du lng con y nhng s d dy dm dc, chng khc chi bnh no bay mi hi hm, th ngi ta lin bit bnh y t ging xu; hay l ngi no th hi hi hm thi tha, th lin bit gan rut ngi y nhum bnh. Cng mt l y, ngi no ni nhng li hi hm, th ti lng n h i ri... (trang 101-102)
Nhn xt
1. Cch vit cu thy gy gn hn nhiu so vi cc bn vn trc. 2. V ch Quc ng vo nm 1880, chng ta lu l ng Ngoi va c cun T in Latinh-Annam (Dictionarium Latino-Annamaticum) ca M. H. Ravier ra i do nh Ninh Ph, Ex Typis Missionis Tunquini Occidentalis. Sch dy 1270 trang, phn Ph lc (Appendix) 72 trang, l mt t in c s lng t ng Ngoi rt cao, c th dng b sung cho t in Annam-Latinh ca Taberd v Phan Vn Minh, vn nghing v thu thp nhiu t ng Trong hn.
342
10. Trng Lng tng Xch Tng T du ph (1881)

Bi Trng Lng tng Xch Tng T du ph ca P. J. B. Trng Vnh K, Si Gn, bn in Nh hng C. Guilland et Martion, 1881.
Trch vn
Bi Ph ny khen mu thm tr c quan Lu Hu l Trng Lng: Tr tai Lu Hu, thin tng s dng!, l li thy Trnh T khen. Trng Lng gip Hn thu Hn, nh Tn dp S, th cng lc l bit my? ng bc s, li vo hng tam kit. Lc vua ban thin chung vn nh chng thm; quyt t ng danh no li, m thot ra cho khi vng vinh nhc, cho khi lng chung ph qu, cho khi rng buc thn danh; ch ly s gi mnh (bo thn) lm trng. (tr. 3)
Nhn xt
1. Ch Quc ng trn bn, rt t dng du chm. Ch sau du hi khng vit hoa. 2. t cng lc. Ch nh vit l nh.
11. Linh mc phng danh, trch nhm, ha tai (1887)

Linh mc phng danh, trch nhm, ha tai, v danh, Si Gn Ex Typis Missionnis, 1887.
Phn 3: S hnh thnh v pht trin Trch vn
343
Nguyn sch ny gi l linh mc phng danh, trch nhm, ha tai, tm li ba phn. 1o Phng danh l s sang trng vinh hin chc qun thy linh mc. 2o L trch nhm l nhng vic bn phn buc cc thy linh mc phi lm. 3o L ha tai m nhng hnh pht rt nng n . C. T. dnh m pht ti cc thy linh mc... Ta c bin ht cho r rng tng tn, ti nhng thy bung lung theo tnh h xc tht, lm cho danh linh mc, th chc gin . C. T. thi qu, nn Ngi phi ly oai gia thnh n m pht cch rt d dn khn nn hn k khc bi phn. (trang 75)
Nhn xt
1. Tc gi nh s theo kiu Ty l: 1o (tc numro 1). Cc t vit theo ng Trong nh trch nhm (trch nhim), thi qu (thi qu). Mt s t xa nh: bung lung, bi phn. 2. Cu vn tuy cn lum thum nhng c k th vn r ngha.
12. Truyn Thy Lazar Phin (1887)

Truyn Thy Lazar Phin ca P. J. B. Nguyn Trng Qun, Si Gn, J. Linage, Libraire - Editeur Rue Catinat 1887 - Tous droits rservs. V tp sch ny, chng ti c dp s tr li kho st khi bn v mt hng vn hc mi, tc l loi on thin tiu
344
thuyt. y ch trch vn phn tch v dng ch Quc ng khi c dng vit th loi on thin tiu thuyt tr tnh vo nm 1887.
Trch vn
Vy Thy c bit trong lng ta c ngi con gi no chng mi tm tui, thng n thm ta y khng? Khi ti nghe hi nh vy, th ti du mt li cho nn ng Trm mi ci m ni rng: B y! Mi Lazare cng bit nng y th phi! Cho nn mi du mt nh vy. Khi ti thy ng gi thy Liu hiu bit ti c lng thng ngi y, th ti quyt lng ni tht ra rng: Tha vi b... Ti c lng thng c y hn mt nm ri nay. (trang 20-21) Nh th nhng k t o ti B Ra l nh th nh ct ni m chn xng nhng k chu t ti B Ra. Trong nh th y, gia c mt ci m ni chn m c mt ci bn th, ni m y c su cu nh vy:
Ba trm bn o xc nm y, Nhng trng sng li hng phc dy. V Cha t lao d ba thng, Cam lng chu t cht ch ny. Lp m tng chung vo mt huyt, Gio nhn coi nh hng ngy.
(tr. 5) Ti i cha ng gip vng vn th ti ng thy mt m c c bng tm di chn ti, ti ci xung m hi n
345
m coi, th ti thy n l ci bng thuc c ngi mi ni vi ti khi trc. (. . . . . . . . . .) Ti v nh thy bn ti ang bc mt ci siu trn bp th ti hi rng: Mnh sc g vy? Bn ti tr li rng: Ba bn ba ry n bt ti ho d qu, cho nn khn ting; ti sc th l nguyt bch vi chanh ung coi ht chng. (. . . .). Va khi y bn ti ln nh trn n tru, th ti li d np siu ln b nm bng y v. Khi bn ti ung ri, n ngy mai th khng chi dy khi ging cng khng n ung g ng. (trang 26-27) i! Trong mi mt thng y ti trch mnh ti khng bit l bao nhiu. (. . . . . .) n na m khi ti thy bn ti cn th hi ra m thi th ti khng cn trng cy g v s sng n na, th ti cho mi cc chc n m c kinh gip k mong sinh th. Khi cc chc n c kinh cng ku Cha ng mt hi lu, th ng h nh ba gi sng. Khi y bn ti bt tay ti m ko ti li mt bn ming m ni rng: Ti bit v lm sao m ti phi cht, song ti cng xin Cha th tha cho thy. Ni ri lm thinh cho n bn gi th linh hn ra khi xc. (trang 28)
346 Nhn xt
1. Ch Quc ng cui th k 19 Nam b th hin qua nhng on vn ny tht trn bn. 2. Kh nng din t ca ch Quc ng kh hon chnh, c th gip cho tc gi Nguyn Trng Qun dng i tin phong v th loi on thin tiu thuyt tr tnh ngay t thi y.
13. Bc hc s gii (1887)

Sch Bc hc s gii ca Hunh Tnh Ca, tc Paulus Ca, Si Gn, bn in Nh Hng Rey et Curiol, 1887. Ni dung sch ny l ni rt v thin vn, a l, bc vt, ha hc cng nhiu php hc hay. Simples Lectures sur diverses Sciences (trch trang ba sch). Chng ti trch dn y nhn thc v dng ch Quc ng c dng din t cc khi nim khoa hc vo nm 1887.
Trch vn
Trong cc vic hc hnh, c mt vic thin vn l ln; cuc n s chng no, vic hc li cng cao xa, chng c php hc no khn ngoan hn na. (trang 3) Nm 1799, 1833, m 11, 12 v 13 Novembre, bn th gii mi, ng thy sao bay xt xung nh ma, coi ra nh mt pha tri m pht. (tr. 15) Ging mi php ha hc... ... th nht, vt khng chia ra ng, th ku l nguyn cht. Th hai, nguyn cht c thy c 65; trc nm 1800 bit c c 29, sau tra ln bit
347
36, cho n by gi bit chc c 65 nguyn cht. (tr. 179). Thuc sng th l dim, sanh, than cy ba th hip li. Than phi dng than nh nh than su u, than liu... (tr. 203)
Nhn xt
1. Ch Quc ng c dng y tht iu luyn n mc ng ngc nhin. 2. y c th xem l bc u khai m mt kh nng din t mi ca ch Quc ng: kh nng din t cc khi nim khoa hc. Li vn khoa hc ny v sau c pht trin trong cc tp ch nh Nam Phong, Khoa hc Ph thng, hay trong cc cun Danh t Khoa hc 1947 ca o Vn Tin, Hong Xun Hn...
14. Tung Joseph (1887)

Tung Joseph-Tragdie tire de lhistoire saint par Trng Minh K, Reprsente Cholon pour la premire fois le 13 Juillet 1887, Si Gn, Bn in Nh Hng Rey et Curiol, 1888. Tung ny thng c din trong phong tro din tung kch v ci lng Si Gn, Nam b. Chng ti s tr li kho st v tung ny trong phn cui ca chuyn lun. y ch trch mt s on phn tch dng ch Quc ng trong th loi kch th ca nm 1887.
348 Trch vn
Phong iu v thun, Quc thi dn an. Trong vo nc sng vng, Lng trang tri bin . Joseph l tn m, Qu qun Chanaan. Nh ti, thung dung rn ti bc ti nng, Km thc luyn theo ng nhn c. Th chung mt mc
(tr. 3) Hu vit:
Thi ngi lnh c phc nh rnh, Sao a d em lng thng c. Thc ng trn nim hiu t, Sng lo vn ngha t thn.
(tr. 11) Ngm vit:

Li ni nghe coi cng kh thay, Hoc l ri hoc l may. Ngh tnh ct nhc cn xa cch, Nn phi tnh li mi c vay. Ch Ln, ngy 20 thng 9 nm inh Hi, 5 Novembre 1887 (trang 16, tc trang cht)
Phn 3: S hnh thnh v pht trin Nhn xt
349
cc t trong vo (rt trong), nh ti (nh trui rn).
15. Mt on trong Gia nh Bo (1888)

Di y l mt on trong Gia nh Bo, nm th hai mi bn, s... (Ti liu ca chng ti b rch mt ch ny), ngy 22 Decembre nm 1888. Chng ti trch dn di y c vn xui v vn vn tm hiu v dng ch Quc ng trn bo ch ca nm 1888.
Trch vn xui
Ngoi Cng v. S thu chnh ngch. Cc ngi thiu thu (thnh ph Si Gn, cc lng chung quanh thnh ph, thnh ph Ch Ln) ng hay: cc s ph trong thng Octobre 1888 - thu t, thu sanh , thu ghe bin, thu ghe sng cng thu thn, - lp theo php trong tay quan Kho bc Si Gn v Ch Ln hay v vic thu thu. Bi sc cho cc ngi y phi y theo hn trong lut dy m ng cc mn thu bin trong s y, bng khng th phi c php m bt buc. (tr. 5, do chng ti nh s)
Trch vn vn
Nh Ty Nht Trnh
Saint Bernard mi hai chn ln, Pha trong xem bn tng v hay.
350

Saint Chapelle thp cao thay, Mi lm ca king mi hai tng . Saint Clotide bn th cn ngc, Saint Denis bn c phn minh. Saint Etienne c thp xinh, C ta gin p c hnh t to. (tr. 7, chng ti nh s)
Nhn xt
1. Trong bi trch vn xui, sau du phy c gch (-). Thng Ty lch nguyn ch Php (Octobre). 2. Trong bi trch vn vn, cc t chn (chng), gin (ging) c vit khng c ph m g cui.
16. Thin khai hi ti nhn chn co (1891)

Sch Thin khai hi ti nhn chn co, v danh, Tn nh, bn in a phn Si Gn, 1891.
Trch vn
con, sao m ngy con hng lo lng m mang vn t rng ri, hu sanh hu li phn xc, l ca chng qua, sm c ti khng, m lm bing tr ni, chng xem sao n vic ri linh hn, cng chng lo sinh li ca thing ling hng bn , chng hay h mt lm vy?
Nhn xt
Ch Quc ng iu luyn n cao .
Phn 3: S hnh thnh v pht trin 17. Yu l bin phn chnh t t chng (1891)
351
Yu l bin phn chnh t t chng, v danh, Tn nh, bn in a phn Si Gn, 1891. Trn Tp san Ngn ng s 4 nm 1978, trong bi Mt vi suy ngh bc u v vic nghin cu ng php lch s ting Vit, b N. V. Xtan-k-vch ni: ...cun Bin phn t chnh chng ti hin cn thy th vin i hc Tng hp L-nin-grt. (tr. 28) B trng dn cun ny lu v th vn ngh lun ca nm 1891. Chng ti cng trch cun ny y phn tch dng ch Quc ng trong th vn ngh lun nm 1891.
Trch vn
Chn nhu rng: o Thin Cha bi phng Ty m n nc ny, th chng phi l o ngoi quc sao? t s rng: Nh mt tri, th bi phng ng m xy sang phng Ty; song chng ng ni mt tri l ca ring phng ng, chng phi l ca phng Ty; v chng mt tri, th m soi sng chung cc dn cc phng khp th gii ny. (tr. 312-313)
Nhn xt
Quc ng n nm 1891 t ra kh nng chng chc c dng trong th vn ngh lun.
18. i Nam Quc m t v (1896)

B i Nam Quc m t v ca Hunh Tnh Ca, tc Paulus Ca, Tome I (1895), Tome II (1896), Si Gn,
352
Imprimerie Rey, Curiole et Cie, 4 rue dAdran, 4-1895, 1896.
Trch vn
T in, t v khc nhau c mt s rng hp: T in phi c ch gii, mi ch, mi ting u phi dn in, dn tch, nguyn l ch sch no, nguyn l li ai ni, c thy u phi c kinh truyn lm thy; ch nh t v cng l sch hi bin cc th ch, cng cc ting ni, song trong y thch ch mt, ngha mt, m khng dn in, dn tch g. (tr. III)
Nhn xt
n nm 1895, ch Quc ng t ra kh nng gip chng ta dng ting Vit gii thch ting Vit.
19. Sch Tm li bi th v li Evangili (1896)

Sch Tm li bi th v li Evangili, Tn nh, bn in a phn Si Gn, 1896.
Trch vn
Ta phi nt na nghim chnh, nh k i ban ngy; ch kh m n ung say sa, m sa nhng s vui chi d dy, v nhng u hoang ng hoa nguyt, cng ch kh ci ly ghen ght... (tr. 1)
Nhn xt
Lu cch dng cc cm t ch kh (ch nn), m sa (m say)
Phn 3: S hnh thnh v pht trin 20. Sch Gm v Ba mi mt iu (1899)
353
Sch Gm v Ba mi mt iu, v danh, Si Gn, Imprimerie de la Mission, 1899.
Trch vn
L th nht, th gm: chnh vic ngi ta phi lm i ny l lo lng cho mnh ng ri linh hn, cn mi vic khc th phi k nh khng vy. Nhng vic vua cha tro nh cng lun, nhng then my mu k quan quyn gic gi s s v mi vic khc nh vy, nu chng hip lm mt cng vic ri linh hn, th trc mt . C. T. ra nh vic tr con chi bi mt cng v ch m ch. (tr. 18)
Nhn xt
cc t s s (ngoi giao), chi bi (chi gin, ngy nay chi bi c ngha xu).
21. Vn v Tung (1899)

Vn v Tung, v danh, In ln th 3, Si Gn, Imprimerie de la Mission, 1899. Sch gm 616 trang kh 20x16cm, ni dung l 35 bi vn, tung, th c. y l mt kho tng qu bu v ng hc v vn hc Nam b t 1800 n 1900. Sch in ln th 3 nn d nhin l dng Quc ng ny c trc nm 1899, nhng vn c lu dng.
354 Trch vn
Th khoai lang:
Ung cng cuc t ba sm soi, Lang hi, sao mi ho cng ci. t cng, nhnh trn nn ri rc, Dy kh l qunh khin li xi. Ng l tng ng n no bng, h! cn u nu ni. Lng lng tr th ng than khc, Ma sau mc sc con moi.
(tr. 615) Th di khn

ng ng ua nhau s di khn, Bit ai rng: di, bit ai khn. Khn toan ngang ngc l khn di, Di gi tho ngay y di khn. Tro chc kho khn l khn di, t oi gm li di m khn. Tht th chng gi rng: cha di, y di nhng m gm li khn!
(tr. 616)
Nhn xt
Lu cc t: h (thn t, din t s ngc nhin), ng ng (inh i), tro chc (la lc, gian ln), t oi (tht th, t ni).
Phn 3: S hnh thnh v pht trin 22. Sch vang theo ng thnh Luca (1901)
355
Cun Sch vang theo ng thnh Luca ca Phaol Qui, tc Nguyn Vn Qui, Si Gn, Imprimerie de la Mission, Tn nh, 1901. Nguyn Vn Qui sinh nm 1855 ti u Nc (C Lao Ging), mt nm 1914 ti Si Gn. T nm 1901 n 1914, ng vit trn 30 tc phm. Tc phm ng son d dang ri mt lun bn tho l cun Sch mt khc (son 15 pht mi ngy trc gi im tm). l T in Vit-La-Hoa c Hunh Tnh Ca ht li ca ngi. Trong thp nin 1900, ng l ngi bt ln Nam b.
Trch vn
V sch vang ny ti dch ra ting Annam, bng c li g v nghch l chnh trong o thnh th ti c lng ph mc lng Hi thnh, l M rt nhn t, xin sa li. Ti li bo k coi sch ny phi bit, h ch thng l li sch ni, cn ch xing l li thm v m ct ngha cho r. Lm ti Nh Trng Latinh Si Gn, ngy l ng thnh Vr cng ng thnh Phaol Tng nm 1900.
Nhn xt
Lu t vang m nm 1896 cn c dch l -vangi-li (Evangelium, ngha l tin lnh, phc m, tin mng, tc l sch Tn c).
356
23. Hnh Cha Minh v Li Gm T o (1901)

Cun Hnh Cha Minh v Li Gm t o ca Matthu c, Si Gn, Imprimerie de la Mission, Tn nh, 1901. Tc gi l linh mc, nh vn, gio s Chng vin, nhc s, ng nghip vi Nguyn Vn Qui v l bn thn ca Hunh Tnh Ca.
Trch vn
... c Cha (c Cha T tc Taberd) sang ti thnh Calcutta bn Thin Trc, li em hai ngi hc tr sch on (Thn v Hin) theo m gip vic in t v. Khi hai ngi y phi v Bnh nh m gip c Cha Th (Cunot) th c Cha T xin Nh Trng (Chng vin Poulo Pinang tc c lao Cau) gi ch Minh (Phan Vn Minh) qua gip ngi cho ri vic t v. Cng vic ny va hon thnh cha ng bao lu, th c Cha t th bn Calcutta, ngy 17 Juillet 1840 (19 thng by, nm Canh T). thnh Minh mt cha nhn lnh v du yu dng y, th em lng xt d ai ni cho cng!... Nh c thy c dng . C. G. ly lng thng xt, m em ngi v nh mnh; li gi ngi theo tu m tr li Poulo-Pinang. Ngi cng ch t v (Hai b T in Annam-Latinh v Latinh-Annam 1838) theo mnh. (Tr. 8) Ta dm mn li trong S Macab m rng: Bng ti chp t t, v xng theo S k, th y l s ti c ao lm; nh m khng ng xng my, th xin ch cho ti. (II Mach. XV, 39)
Phn 3: S hnh thnh v pht trin Nhn xt
357
1. V mt s liu, on trch trn xc nhn vic Phan Vn Minh l ngi cng Taberd son v in hai quyn t in nm 1838. 2. Lu cc t Thin Trc (ch n ), sch on (Thn hc), Nh Trng (Chng vin), ch (chng sinh, v cha lm linh mc nn gi l ch, xem nh em ca Cha), bng (v bng, nu m), nh m (nu nh, nhng nu).
24. Sch Gii ngha Bi vang t ma pvent cho n Cha nht By Mi (1903)
Sch Gii ngha Bi vang t ma pvent cho n Cha nht By Mi, v danh, Si Gn, Imprimerie de la Mission, Tn nh, 1903.
Trch vn
V ch nh v y t l nh hai bn hu gip nhau vy my xem n nh con, hng ngy thm yu du, th n xem my nh cha, hng ngy thm tru mn. My xem n nh k th, v c m nh p n cng xem my nh k nghch, v c m lo phng lm hi, cho tr li, thng lm vy.
Nhn xt
Lu cc t yu du (thng yu), lo phng (tm cch, lp mu).
358
25. Lang Chu Ton Truyn (1905)

Lang Chu Ton Truyn ca Hunh Tnh Ca, tc Paulus Ca, Chevalier de lgion dhonneur et officier dAcadmie, c Ph s, Si Gn, Imprimrie Cemmerciale Menard et rey, 1905.
Trch vn
Lc by i Tng Ngn gia, Bn phng thin h u ca thanh nhn. C ngi qun Ty Xuyn, H l Lang th ca tin giu sang. Thn lng tch c tu thn, Hng khi b th gip dn c hn.
(tr. 3) Vy c th rng: bt vng tay t m t L n, K vu Loan xun, gia trung hin ph. T anh chi bn l, gp con quan c h, con ngi l m, th dc ngang, bc chn ra ng, bt ngi hm hip. Dung nng mt thip, thit gi c chng, thy chng hnh hung, gii phn t s. Chng bn gy d, th nh ry, anh ni gin thay, ra mt ci; ai d chng li, ng xung cht i, qun bt em v, n tu thin t... (tr. 23)
Nhn xt
1. Ch Quc ng nm 1903 rt nhun nhuyn. 2. Lu cc t l m (th l), thit (tht, thc), d (d di).
359
26. Bi v S nhng chim nn n ngy king tht (1904)

Bi v ny trch t Lch a phn ng Trong bn Ty, J. M. J., Tn nh, Imprimerie de la Mission, 1904.
Trch vn
t lm mt bn ra y, Nhng ngy king tht chim ny nn n. Ai ai cng phi sing nng, Hc cho thuc lu ko n m lm. c Cha truyn ch my nm, Song ngi bn o cn lm cha thng. Gi y, lo nhc, ch ng, Dang c, khoang c, bng bng, dang sen. Bc m, thng cc, c n, Dic mc, dic la, qum en, c ng. C tru, c rng, c ma, C xanh, in in, cng l te te. Thng nng, qum trng, thng b, Vt nc, ba kin, le le, thng chi. G nc, cm nm mt loi, So a cng quc gi di c hai. Vc c n m hoi hoi, M nhc, chng nghch c ti li mau. Hc tr, bnh t, c cao, Chim nhn, con ct, ni sau cho lin. Loi choi, tu huch theo lin, My con k ngy king nn dng.
(Tr. 25)
360 Nhn xt
V mt ng liu, bi v ny qu gi ch cho ta tn ring 41 loi chim thng gp Nam b thi .
27. S k i Nam Vit Quc Triu (1909)

Cun S k i Nam Vit Quc Triu, v danh, Si Gn, Imprimerie de la Mission, in ln th nm, Tn nh, 1909.
Trch vn
ng Cng Chnh ku qun Ty Sn ra ng Ngoi Khi y c quan vn kia, tn l Cng Chnh, s nh Trnh lm, v c lo mu lm hi nh y, th trn vo ng Trong vi qun Ty Sn m gic ra ng Ngoi cng bt nh Trnh. ng y qu quyt nu ng Thi c c sn lng ly tn nh Nguyn m ra nh gic ng Ngoi th mnh s liu cho nh L cng c v dn mc la. (Tr. 45)
Nhn xt
1. Sch ny in ln th 5, vy dng quc ng ny d nhin c trc 1909. 2. Chng ti trng dn ch v n xut hin vo nm 1909 vi dng ch Quc ng m ngi Nam b vn cn thch c. V li y l mt tp s kh kim trong thp nin 1900.
361
28. Ca ngi rt thnh tri tim c Cha Gisu (1913)

Cun Ca ngi rt thnh tri tim c Cha Gisu ca Phaol Qui (tc Nguyn Vn Qui), Si Gn, Imprimerie de la Mission, Tn nh, 1913. Tc phm ny c tc gi vit xong ngy 1-5-1913 ti Cu Bng (Si Gn, Gia nh).
Trch vn
cc nhn dn
cc nhn dn trong bu th gii, Hi ngi gio hu khp bn phng. Hy em lng tn knh mn thng, M th phng tri tim qui trng. ....... Gm phm gian bi ngi hng h, Tri tim y thit tha tn kh. Nn th nhng ngp ngng ti h, K ra th ly nh chan ha. ....... m lng l nn khe vng ting, Ngy lng xao lo lin lng l. t thy ai lai vng n th, Ra ngui lnh lng xao khn xit.
(tr.105-106)
Nhn xt
Qua dng ch Quc ng nm 1913 trch y, ta thy r rt l ch Quc ng Nam b rt thnh thc.
362 C. Kt lun
Tm li, trong phn ny ta tm hiu s hnh thnh v pht trin ca ting ni Si Gn qua cc chng tch ch Nm, v ch Quc ng Nam b. Qua cc vn bn c trch dn, hy vng l c gi c th nm vng c s pht trin ca ch Quc ng Nam b sut t nm 1838 n nm 1913. Chng ti tm dng li thi im 1913 bi v y chnh l khc quanh quan trng ca ch Quc ng ln vn hc Vit Nam hin i. y l nm ng Dng Tp Ch ra i, ri tip n nm 1917, Nam Phong xut hin trn t Bc. Ch Quc ng sau khi c hnh thnh v pht trin k t nm 1659, cho n cc nm 1772, 1838 li tip tc c chnh l, gt da ngy cng tr nn hon thin v y , phong ph hn, vng vng pht trin cho n tn ngy nay, lun p ng c nhu cu pht huy vn ha, xy dng vn hc Vit Nam hin i trong mt x hi ngy cng c nhiu s chuyn bin mnh m v nhanh chng.
363
PHN 4
S BNG N CA CH QUC NG TI NAM B

ho n nm 1838, ch Quc ng mc d pht trin kh hon chnh nhng vn cha c iu kin c s dng mt cch rng ri, ph bin. Phi n khong cui th k 19, c th l giai on t nm 1865 n nm 1915, ting Vit v ch Quc ng Nam b mi bng n d di. Trong giai on ny, ch Quc ng pht trin mnh m khp Nam b, v song song theo l s bng ln ca vn ha Vit Nam. Ti triu nh, chnh quyn trung ng ca vua T c (1829-1883) tin hnh vic san nh quy m s lng ln cc sch Hn, Nm. Ri trong khi ti ng Ngoi ngy cng lu hnh rng ri nhng tc phm bng ch Nm bt h nh Truyn Kiu, Truyn Hoa Tin, Cung on ngm khc, Chinh Ph ngm din Nm... th trong Nam b, ch Quc ng bt u tr thnh mt th mt v kh cch mng vn ha a nng vi s xng xo trn nhiu lnh vc hot ng khc nhau: 1. Vic s dng ch Quc ng to iu kin ra i cho bo ch Vit Nam, nh s thun li trong in n v ph bin i vi ng o qun chng.
364
2. Vi c im d hc, d nh v d s dng, ch Quc ng gip y li nn m ch trong trong qung i qun chng nhn dn mt cch v cng hiu qu, iu m ch Hn v ch Nm trong nhiu th k qua khng lm c. 3. Vic s dng ph bin ch Quc ng m ra mt hng vn hc mi ti Nam b, m n my chc nm sau trn t Bc mi c tip tc, l cc th loi on kch, on thin tiu thuyt tr tnh.v.v... 4. Ch Quc ng Nam b pht ng cao tro khai ha nhn dn bng li ni th rt bnh dn ch khng phi c th hay ngm th theo li tr thc qu tc, v bng phong tro ca ci lng, vng c pht xut t Bc Liu. 5. Vic s dng ch Quc ng to mi trng thun li, d dng cho vic nghin cu ting Vit cng nh dy v hc ting Vit trong cc tng lp x hi khc nhau. 6. Khi ch Quc ng c pht trin v ph bin, n ngy cng pht huy tc dng ngoi d kin ban u ca nhng ngi ch tc cng nh nhng khng tt ca chnh quyn thc dn Php khi bt buc s dng loi ch ny trong hc ng. 7. Vic s dng ph bin ch Quc ng khng lm cho ch Hn, ch Nm phi tn li, m tri li l to iu kin gip cho hai loi ch vit ny tip tc c lu truyn mt cch d dng hn, nh vo hng lot
Phn 4: S bng n ca ch Quc ng
365
nhng t in ting Vit lun km theo ch Hn v ch Nm. Chnh nh c ch Quc ng m rt nhiu tc phm Hn Nm mi c th c phin dch v ph bin rng ri trong qun chng. Ch Quc ng cng c dng lm phng tin trung gian dy ch Hn, ch Nm, nht l thng qua cc b t in ting Vit c s dng c ba loi ch ny. 8. Ch Quc ng qua hnh thc pht trin trong cc t in i chiu a ng to iu kin cho cc ngn ng nh Latinh, Php, Anh giao lu vi ting Vit, tr thnh nhng phng tin tip thu vn minh, vn ha cho Vit Nam. 9. Sch bo vit bng ch Quc ng tr nn phng tin cc k hiu qu trong vic ph bin kin thc bch khoa trong tt c mi lnh vc. Hng lot nhng quyn sch v kinh t, kinh doanh, dch v thng mi, khoa hc k thut... ua nhau ra i, nht l vic chuyn dch nhng sch c gi tr cao t cc ngoi ng sang ting Vit. 10. Ch Quc ng tr thnh phng tin cc k hiu qu trong vic ph bin cc loi vn th khng Php ca nhng nho s yu nc, nhng ngi hot ng cch mng, v nht l ph bin vn chng truyn khu nh ca dao, h, v... chng thc dn Php. Cc vai tr vn ha v vn minh ca Quc ng, chng ti s ln lt trnh by theo cc phm tr. Nhng trc ht,
366
chng ta hy cng duyt qua bi cnh sinh hot vn ha trn bnh din quc gia v nhng nguyn nhn tri nghch hay thun li trc s bng n ca ting Vit v ch Quc ng Nam b.
A. Vai tr ca vua T c (1829-1883)

Vua T c c th ni l v vua ng gp tch cc v nhiu nht cho cng cuc bo tn nhng di sn Hn Nm ca tin nhn. ng l mt v vua ht sc quan tm n cc vn vn ha, li cm quyn n hn 3 thp nin vo na sau th k 19 (1849-1883) nn chng ta khng th khng xt n nhng nh hng m ng to ra cho s pht trin vn ha dn tc ni chung, ting Vit ni ring. Th k 19 l mt th k y nhng bin ng lch s quan trng, nghim trng nht l vic ch quyn dn tc ri vo tay ngoi bang. Tuy nhin, iu k l l ngay chnh trong hon cnh lch s au thng , th k ny li chng kin nhng thay i v pht trin ln lao v vn ha trn bnh din quc gia. Mt trong rt nhiu nguyn nhn dn n iu ny chnh l s ng gp tch cc v hiu qu ca vua T c. Vua T c l mt ng vua tr thc, yu chung vn chng v bit t chc cc hot ng vn ha. ng ln ngi t nm 1849 v cm quyn cho n nm 1883. Trong sut thi gian y, ng tin hnh mt cng trnh i qui m v san nh v bin son cc tc phm vn s a. ng t ra
367
Nh S Khoa v Ct S Khoa tuyn chn quan chc gii vn hc. ng sng lp Tp Hin Vin v Khai Kinh Vin, tip tc cng trnh Quc S Qun su tm, nh gi v san nh li cc bn vn c. a. V san nh: vua T c ra lnh ghi chp li cc bn vn ch Hn cn st li t cc i L, Trn, L, c bit l cc b s, cc tp th vn ca tin triu. ng cng ra lnh ghi chp li th vn bng ch Nm ca cc i trc, c bit l Quc ng thi tp, truyn Trinh Th, Gia hun ca, Hng c Quc m thi tp, truyn Hoa Tin, Chinh ph ngm din Nm, Cung on ngm khc, Kim Vn Kiu... Bn do cc quan chc triu nh chnh thc san nh c gi l bn kinh, phn bit vi bn c lu hnh trong gii tr thc bnh dn gi l bn phng. b. V trc tc: Quc S Qun triu Nguyn l mt tp th bin son cc b sch chnh thc. Theo lnh ng, h thc hin nhiu b sch quan trng nh Khm nh Vit s thng gim cng mc (mt b s ln c thc hin t nm 1856 n nm 1881, gn nh trong sut thi gian cm quyn ca vua T c, do ng Phan Thanh Gin l ngi Si Gn ch bin), i Nam thc lc tin bin, i Nam thc lc chnh bin, i Nam lit truyn tin bin, i Nam lit truyn chnh bin, i Nam nht thng ch... Ngoi ra, trc tc bng ch Nm phi k n i Nam Quc s din ca.
368
Vic vua T c chnh thc t chc su tp v san nh mt cch quy m cc vn bn Hn Nm t trc cn li n th k 19 c ngha v cng quan trng. Nh chng ta u bit, c qu nhiu nguyn nhn dn n s mt mt sch v nc ta. Hu ht nhng trc tc thi L, Trn u mt sch sau cuc xm lc ca nh Minh vo th k 15. Khng ch l s tht thot tt nhin xy ra do chin cuc, nh Minh cn c ch trng r rt trong vic hy hoi ton b nhng g lin quan n vn ha dn tc Vit, v chnh iu ny lm cho kho tng sch s ca nc ta tr nn trng rng sau khi h ra i. Mt phn th b h t ph, hy hoi, mt phn th b h thu tm mang v nc. Tip n, cuc ni chin dai dng cui i L gia hai nh Trnh, Nguyn cng gp phn lm tht thot i phn ln c th. Ngoi s mt mt do chin tranh, hai nh Trnh, Nguyn u c lnh cm nghim ngt vic lu hnh nhng sch v ca vng ch. V th m khng t sch v ca ng Trong lt ra ng Ngoi, ng Ngoi a vo ng Trong u c th d dng b thiu hy. Tri qua nhng bi cnh lch s nh th, cho n thi T c c th thy l s tht thot sch v ca tin nhn hn n mc v cng nghim trng. V cng vic m vua T c tin hnh qu l ht sc quan trng trong vic ngn chn s tip tc tht thot cc trc tc ca ngi xa. Nu khng c s ng gp quan trng ny ca ng th chc chn nhng vn bn Hn Nm ca nc ta s tip tc b tht thot, ngy cng tr nn him hoi hn, v cuc chin tranh chng Php sau ny s cng lm cho vic thu thp tr nn kh khn hn rt nhiu.
369
Trong khi thc hin cng vic su tp v san nh da trn quan im ch quan ca tng lp nho s phong kin, d nhin cng c xy ra t nhiu sai lch so vi nguyn bn ca ngi xa. Tuy nhin, trong bi cnh lch s nh trnh by trn th iu ny l hon ton c th chp nhn c, v d sao i na th c cn hn khng. Ly v d nh v Truyn Kiu chng hn, mc d vn cn khng t tranh ci xoay quanh nhng d bit gia bn kinh v bn phng, nhng iu khng h ngn cn c gi thi nay tip cn c vi nhng gi tr ngh thut c v ni dung ln hnh thc ca tc phm ny. Ngc li, nu khng c vic san nh v in n do Nh nc chnh thc t chc thc hin, cha chc tc phm ny c th c ph bin rng ri n th. V nu nh tnh hung tr nn xu hn iu ny l hon ton c th xy ra vi nhng tc phm Hn Nm t c bit n hn Truyn Kiu th chng ta s khng bao gi cn c c hi nhn thy c nhng g m ngi xa tng trc tc. Mt khc, vic sao chp bng tay cng nh khc bn in theo phng thc th s ca thi cng chc chn dn n t nhiu sai st trong vn bn. Ngay bn thn ch Nm vi s thiu nht qun trong cch c, cch vit cng dn n khng t s nhm ln, sai st, ng ni g n nhng li do ngi chp, ngi khc bn v tnh to ra. Tuy nhin, bt chp nhng t vt nh ny, vai tr quan trng ca vua T c trong s nghip bo tn vn ha Vit Nam vn phi c tha nhn nh l mt trong nhng nhn t tch cc nht ca thi phong kin.
370
B. Ch Quc ng ng Ngoi vo th k 19
Cho d c cng ln trong vic bo tn di sn Hn Nm ca tin nhn, th chnh quyn trung ng ca vua T c vi s kin nh truyn thng Khng Mnh t ra khng cht hng th g vi ch Quc ng, th ch c xut hin ng thi vi cc nh truyn gio Ki-t m Nh nc phong kin thi y gi l t o. Trong khi vic cm o vn c t thi cc vua Minh Mng, Thiu Tr, th n thi T c li cng d di, khc nghit hn. Ti nh Khao vo nm 1853, quan qun ca T c chm u Phan Vn Minh, ngi cng tc vi Taberd trong vic bin son cc T in Annam-Latinh v LatinhAnnam. Nm 1857 Nam nh, linh mc kim nh vn L Bo Tnh cng b chm u. Nm 1860, ti mt tri giam B Ra, 290 ngi theo o b thiu sng, c thch ln mt my ch Bin Ha t o. iu k l l trong khi vic truyn gio b nghim cm v i sng ca mi gio dn b e da, th nhng sch v truyn o vn tip tc ra i. Trong nhng thp nin cui ca th k 19, cc sch o xut hin rt nhiu. Mc d n nay rt nhiu trong s cc sch y b tht lc nhng chng ta vn cn c th lit k y mt s in hnh: 1. T in Annam-Latinh (Dictionarium AnnamaticoLatium) ca J. S. Theurel, dy 637 trang k c phn Ph lc (Appendix), kh 20x24cm, Ninh Ph, Extypis
371
Pissionis Tunquini Occidentalis, 1877. T in ny thu thp mt s lng ln t a phng min Bc v min Trung, b tc cho T in Annam-Latinh ca Taberd v Phan Vn Minh (1838) vn thu thp ch yu cc t min Nam. 2. T in Latinh-Annam ca M. H. Ravier, dy 1270 trang, thm phn Ph lc (Appendix) 72 trang, kh 20x24cm. T in ny c s lng t trong danh mc ting La-tinh ln n khong 8000. Son gi phi n lc tm kim nhng t ph thng hay chuyn mn ng Ngoi phin dch bng mc t ny, v do thu thp c mt s lng rt ln cc t, cm t, thnh ng trong ting Vit min Bc. T in ny b tc cho T in Latinh-Annam ca Taberd v Phan Vn Minh (1838), nng v t Nam b. 3. Bn ging v By php cc trng c Cha Jsu lp, in ti a phn Ty ng Ngoi, v danh, 1882. 4. Sch Dn ng ca C Lng (M. Cadro), dy 473 trang, kh 14x20cm, in ti a phn Ty ng Ngoi, 1886. 5. Sch Selva ca C Lng (M. Cadro) dy 530 trang, kh 14x20cm, in ti K S, 1887. 6. S k thnh Y-gh-r-gia ca M. H. Ravier, 3 quyn. Quyn I, 612 trang, kh 14x18cm, Ninh Ph, 1892. Quyn II, 582 trang, kh 14x18cm, Ninh Ph, 1894. Quyn III, 588 trang, kh 14x18cm, Ninh Ph,1895.
372
7. S k thnh Y-gh-r-gia ca C Bu (M. Fautrat) in k 3, dy 210 trang, kh 14x20cm, in ti Ninh Ph ng, 1890. 8. Sch Thng ng Thnh Juse ca C Lng (M. Cadro) dy 212 trang, kh 14x20cm, in ti K S, 1891. 9. Thin Cha Thnh Mu ca C Lng, dy 439 trang, kh 16x20cm, in ti K S, 1891. 10. L c Thnh Mu lc k ca C Lng, dy 254 trang, kh 14x20cm, in ti K S, 1896. 11. Kinh Thnh c bn Vulgata ca C Chnh Linh (A. Schliklin), 4 quyn, do nh Nazareth, Hng Kng n hnh, 1913. Quyn I, 760 trang, kh 20x24cm. Quyn II, 734 trang, kh 20x24cm. Quyn III, 651 trang, kh 20x24cm, Quyn IV, 892 trang, kh 20x24cm. Nhng sch lit k trn y l chng ti hin c trong tay nn ghi y dn ch. Cn nu da vo nhng phn gii thiu sch c trong cc sch ny, phn nhiu khng ghi r xut x, th m c ca Nh Nazareth in cho cc a phn ng Ngoi n 150 cun v hai nh Ninh Ph, K S c 112 cun trong khong thi gian t 1800 n 1915. Ngoi ra, trong thp nin 1910, ti min Bc cng lu hnh nhiu tc phm ca Linh mc Trn Lc v Gim mc H Ngc Cn.
373
a. Trn Lc hay C Su l ngi sng lp thnh ng Pht Dim. Tc phm vn chng ca ng phn ln c tp trung vo cun Sch thut li t nhiu ca v C Su lm, in ln th 2, Imprimerie Thin Bn Ninh Bnh, 1914. Sch gm 4 quyn, ton bng vn vn. Quyn I: T tnh C Su, 83 trang, kh 10x14cm. Quyn II: 80 trang, Quyn III: 87 trang, Quyn IV: 81 trang. C 3 quyn sau ny u mang nhan Sch thut li t nhiu ca v C Su lm. Ton bng vn vn. c bit trong quyn IV c phn N tc mang ni dung gio dc thiu n, tng t nh cun Le trait de lducation des Filles (1689 Kho lun gio dc thiu n) ca Fnlon (1651-1715). b. H Ngc Cn l tc gi ca 41 tc phm nghin cu. Ring v vn hc c nhng cun Sch mo ting Annam (2 quyn, 1933), Hn Vit thng m (1935), Vn chng Annam (1924) v Vn chng thi ph Annam in ln th 2 ti nh Nazareth, Hng Kng, 1923. Sch dy 286 trang, kh 16x20cm, gm 2 quyn: quyn I ging v vn chng (thut vit v bi mu), quyn II dy lm th, ph. Nh vy, ch Quc ng ng Ngoi vo th k 19 c s dng v pht trin ch yu trong hot ng truyn o Ki-t. iu ng lu l phn ln dng Quc ng trong giai on ny nghing theo cc chun mc ca B-hen v Taberd ch khng tip tc theo cc chun mc trc y
374
ca Rt, tr trng hp ca Philipph Bnh lu vong ti B o Nha. Ring ti Trung b, t khong nm 1865 xut hin mt cy bt Quc ng ng lu l Linh mc ng c Tun (tng truyn l chu ba i ca vn ho ng c Siu) vi mt s vn thi phm c qui m ln. Sch ng c Tun ca Lam Giang v V Ngc Nh (tc gi t xut bn, Si Gn, 1970) ghi chp v ng c Tun c my im trng yu nh sau: 1. ng c Tun sinh nm 1806 v mt nm 1874. T nh hc theo Nho gio, sau c Gim mc Gunot gi qua Chng vin Pinng lm gio s Hn vn. Ti y ng hc ting La-tinh, ting Anh v ting Php v nht l Thn hc. Sau 7 nm, ng tr v v c Gim mc Gunot phong Linh mc ti G Th. Sau 6 nm lm vic ti Chu Me v Trung Tn, ng phi b nhim s chy nn vo nm Php nh Nng (1859), vua T c ra lnh ba vy tn st gio dn. Nm 1862, v ni ting thng minh v gii ngoi ng nn ng c vua T c mi lm ty vin trong phi on ngh ha ca Phan Thanh Gin, Lm Duy Hip Gia nh. iu ny c ghi li chi tit trong tc phm Lm Nn Phng Quc hnh ca ng. ng chim c cm tnh su rng vi nhng nho s khong t thi , ngoi hai v Phan Thanh Gin v Lm Duy Hip, cn c cc ng Nguyn T Gin, Bi Vin, Phan Lim.v.v... Sau Ha c Nhm Tut (1862), ng c
375
Tun cn c vua T c triu hi v kinh 2 ln tham vn quc s. Tuy nhin, v nhn thy nhng xut ci cch ca Bi Vin, Nguyn Trng T... u khng c triu nh thc hin nn ng quyt nh lui v n dt vit sch. 2. V tc phm, theo sch dn trn, trang 571, phn Mc lc ghi nhn ng c Tun l tc gi ca 8 tc phm sau: Vit Nam Gio s din ca, Lm Nn Phng Quc hnh, Vn t c Cha Th (Gunot), St T Bnh Ty hch, St T Bnh Ty Qung Nam tnh Vn Thn hch, Vn t Gio nhn t nn, i lon nm t Du (1885), Gio nn Quc bin. Tuy nhin, sch khng ghi r xut x chi tit ca cc tc phm ny. c ni dung cc tc phm ny th thy c nhiu ti liu qu bu v ch Quc ng trong giai on thc dn Php bt u cuc xm chim nc ta. Ngoi ra, y cn l bn co trng rt t m v cc k hoch bt nht, chm git, ha thiu gio dn ca quan qun thi T c. V im ng lu hn na l ton b tc phm ca ng c Tun cung cp cho ta s lng ln ng liu ti to b mt ting Vit Trung b v mt phn Nam b vo na sau th k 19.
Trch vn 1. Vit Nam Gio s din ca

o Thnh Cha ging truyn Nam Ph, L Hong Triu Vnh T cu nin.
376

Thi Ha ngi bu t yn, Hng nhn vng ting vin bin khn trn.
......
Cc Thy nc Bt T Ga,1 Vng lnh Ta thnh tri qua ng Ngoi. (trang 31)
......
Rng: o th Ty Dng, Phan, Kinh o trng mi ging i co. Cao minh chu p khn d, Vic u thi nh, sau to bng tri.
......
Bc nam khp chn gn xa, o ng trit h, cc cha t hnh. Gio nhn ai chng thun tnh, Trm gio lp tc, li nh oai gia.
(tr. 73)
Ni i Vn khi ging my khc, Ci ng Nai gi thc ngn su. Khn cng, mi ni lo u, Mt mnh gia hai u bng nhau.
(tr. 87) ......

Trt ra cho cc x lng, Tu nha lp tc cho quan mt truyn.
1
Phin m ch Portugal, tc l B o Nha.

o ry phn sp cc min, Lm vi canh nht gi gn ch tha.
377
(tr. 99) ......

Vn nh, ph trng thung lung, Rn ro cn thung thung chng quen. ...... Ct dy xu li mt on, Tch phong ca ci giao lng lnh canh.
(tr. 111)
2. Lm Phng Quc hnh

Triu nh nh lm vy, Sai ng c Tun vo Ty ngh ha. Tnh no c Tun tri qua, Ngi o Tnh y gii gia cho v.
(tr. 151) ......

Phan, Lm i Tun hi han, Ty xin nhiu qu, Tun bn lm sao? Tun rng: ng ln lng cao, i bi th chu, ng giao tnh thnh.
(tr. 159)
Nhn xt 1. V t ng, ta lu cc t: trm gio (cht u v tht hng), tu nha (n nha mn, nh vic), phn sp
378

(cng gi l phn thp, tc l phn tn gio dn ri sp nhp, cy vo mt ni no . T ny mang ngha c bit thi ct o), thung lung (lung tung, tung lung tc l rt trng tri).
2. Ngi bt ca ng c Tun va sc so, sc tch s liu, va th mng, hp dn. iu ng lu trong cc tc phm ca ng c Tun l ng nhn mnh n vic truyn gio u tin ng Ngoi. S kin ny c l c lin quan n thi im bt u hnh thnh ch Quc ng. Hu ht nhng ngi nghin cu lch s ch Quc ng thng ch ch n thi im o Thin Cha du nhp ng Trong, tc l nm 1615. Nhng nu nh vic truyn gio ng Ngoi c t trc , thit tng cng cn phi quan tm su tm thm dng ch Quc ng giai on trc nm 1615. Trong cun Historia de las Missiones Dominicanas en el Tung Kin (Lch s cc Gio on ominic trong x ng Kinh) vit bng ting Ty Ban Nha ca Marcos Gisbert xut bn nm 1828 ti Avila, c kh nhiu s liu lin quan n s hnh thnh bui u ca ch Quc ng, m theo th nhng ngi u tin tham gia vic ch tc ch Quc ng c l khng ch l cc gio s Dng Tn hay Tha sai Php t 1615 v sau. Khng c chng c thuyt phc no ni rng ch Quc ng pht trin t th k 16, nhng iu chc chn l vo th k 16 c nhiu gio s v gio dn trn t Vit, v nh vy rt c th l c mt hnh thc phin m no ca ting Vit, tng t nh ch Quc ng
379
sau ny, tuy c th l cn rt vng v. Lin quan n vn ny, chng ti thy cn kho st t nguyn vn cun hi k ca Pdro Ordones de Ceballos, mt gio s Ty Ban Nha tng hot ng ti Thng long v Hu mt thi gian khong 1590. Trong hi k ny, tc gi tng thut li nhiu iu mt thy tai nghe qua cc vng t chu u, chu , chu Phi, chu M v Magella. Hi k c xut bn ti Madrid nm 1616. c bit vo nm 1591, khi tc gi b trc xut khi Hu, s gio dn c khong 400. Chi tit y cho php ta suy on rng ch Quc ng c th xut hin di mt hnh thc no , v bit chng u gio dn chng dng n m c cc loi kinh k? Tuy hon ton cha th khng nh c iu g, nhng chng ti nu ra vn ny mong gi s quan tm ca cc nh nghin cu v ch Quc ng vo giai on trc nm 1615, v mt trong nhng u mi cung cp t liu lin quan n giai on ny rt c th chnh l ghi chp trong hi k ca Ordones de Ceballos.
C. S pht trin ca ch Quc ng Nam b 1. Thc dn Php li dng ch Quc ng

Nhng ting sng xm lc u tin ca thc dn Php bn vo ca bin Nng l vo thng 7 nm Mu Ng (1858). Vo thi im ny, ch Quc ng pht trin hu nh hon chnh, bi v t in ca Taberd v Phan Vn Minh ra i trc n 20 nm (1838). Nh vy, chnh quyn thc dn Php r rng l khng c bt c vai
380
tr g trong s hnh thnh v pht trin ban u ca ch Quc ng. Tuy vy, sau khi thit lp c nn mng cai tr ti nc ta, thc dn Php nhanh chng nhn ra ngay s tin li ca ch Quc ng trong vic gip h giao tip vi ngi dn bn x v iu hnh gung my cai tr. V th, h chnh thc li dng ngay loi ch vit ny phc v cho nhng en ti ca h. Ngy 22-2-1869, mt ngh nh do G. Ohier k v ban hnh buc tt c cc giy t ca Nh nc phi c vit bng ch Quc ng. iu ny c ngha l ch Hn khng cn c dng trong nhng vn th chnh thc nh trc y. Ngy 6-4-1878, mt ngh nh khc do La Font k c ban hnh, tip tc cng bch vic s dng ch Quc ng qua tng giai on: 1. K t 1-1-1879, cc vn kin chnh thc phi tho bng Quc ng. 2. K t 1-1-1882, mi s tuyn dng nhn s phi da vo kh nng bit ch Quc ng. 3. Mi cng chc nu gii ch Quc ng s c min nhiu loi thu v dch v. Ngy 17-3-1879, li c mt ngh nh ra lnh t chc nn hc mi Nam k: chnh thc s dng ch Quc ng trong trng hc.
381
Nh chng ta u bit, ch Quc ng c ch tc mt cch khoa hc da trn cc mu t La-tinh nn c th hc bit thng tho rt nhanh chng. V th, vic s dng ch Quc ng trong cc hot ng hnh chnh, x hi r rng l mang li s thun li ht ln lao cho ngi Php, bi h khng b bt buc phi lm quen vi cc th ch Hn, ch Nm vn l ht sc kh khn v xa l vi h, m vn c th giao tip vi ngi bn x, truyn t cc yu cu, mnh lnh... cng nh c th d dng nghin cu, hiu bit nhiu hn v dn tc b tr nhm mc ch phc v tt hn cho chnh sch thc dn ca h.
2. Khuynh hng s dng ch Quc ng chng Php

Nh vy, ch Quc ng t vai tr ban u l mt cng c ch yu ca cc nh truyn gio Ki-t, nhanh chng tr thnh tay sai bt c d ca chnh quyn thc dn. iu ny to ra hai khuynh hng hu nh tri ngc nhau trong x hi thi by gi. Khuynh hng th nht l nhng n tng xu ban u i vi ch Quc ng. iu ny cng d hiu. Khng bao lu sau khi ngi Php t nn mng cai tr ti nc ta, nhn dn ta nhanh chng nhn ra ngay sau nhng chiu bi khai ha, bo h ca h chnh l bn cht tham lam v tn c ca ch thc dn, khng ngn ngi s dng ti a bo lc v vt mi ngun li v cho mu quc. Lng cm hn i vi ch thc dn y chc chn phi dn n
382
khuynh hng ght b, ty chay tt c nhng g lin quan n n. V do m mt b phn khng t cc s phu, tr thc yu nc ban u ngonh mt quay lng vi ch Quc ng, v cho d bit l khng c my kh nng thnh cng nhng vn c gng mt cch v vng trong vic c xy cho ch Nm, ch Hn. Chng ta s quay li vi nhng n tng xu v ch Quc ng trong mt phn sau, cn by gi ta tip tc xt n nhng ng c thc y s pht trin ca ch Quc ng Nam b. S chuyn ng ca lch s lun da vo nhng iu kin khch quan l chnh ch khng phi ch l nhng khuynh hng ch quan. V th, s ght b hay nh kin ca mt s ngi hon ton khng lm chm i s pht trin ca ch Quc ng. Vi s hu thun chnh thc ca nh cm quyn thc dn, d mun hay khng th ch Quc ng cng nhanh chng i vo mi ngc ngch ca i sng, mi tng lp trong x hi. Mt s ln nhng ngi Vit yu nc nhanh chng nhn ra iu v bit rng c th s dng ch Quc ng nh mt cng c ca chnh mnh. Do ny sinh khuynh hng th hai l c xy cho vic hc v s dng ch Quc ng nhanh chng nng cao dn tr, bt kp nhng tin b vn minh ca thi i, nhm c th sc chng li chnh quyn thc dn. iu ny cng c th ni l gy ng li p lng ng, bi v r rng l ngi Php hon ton khng mun v cng khng ngh n. Quay nhn li lch s, chng ta c th thy r rng khuynh hng t chi ch Quc ng l iu hon ton khng hp
383
l. S pht trin v hon thin ch Quc ng vn d din ra trong mt tin trnh lu di trc m khng h c s tham gia ca chnh quyn thc dn. Mt khc, bn thn ch Quc ng ch l mt th phng tin, khng mang trong n bn cht xu hoc tt. Xu hay tt ch l do ni mc ch ca nhng ngi s dng n. V nu nh ngi Php bit dng n phc v cho vic cai tr ca h, ti sao ngi Vit li khng bit dng n chng li s cai tr? V thc t din ra ng nh th. Mc d ban u vn c khng t ngi ngn ngi trong vic hc v s dng ch Quc ng theo s cng bc ca chnh quyn thc dn, nhng d mun hay khng th h cng vn phi hc. V do m qua ch trng li dng ch Quc ng, ngi Php v tnh thc y s pht trin ch Quc ng nc ta mt cch cc k nhanh chng, bi s ngi hc v s dng thng tho ch Quc ng tt yu phi tng nhanh do chnh p lc ca h. Xut pht t mc ch phc v chnh tr, ngi Php khng ng rng nhn dn ta c th quay sang s dng ch Quc ng vo nhng mc ch c li cho t nc. Ch Quc ng s dng trong b my hnh chnh ca chnh quyn thc dn th chng c g bn n y, nhng li c rt nhiu ngi Vit v b bt buc m phi hc ch Quc ng, chng hn nh c lm cng chc, kim ming cm manh o... m n khi gii ch Quc ng ri li c nhng cng hin ng k cho nn vn hc ca nc nh. Thc dn Php khi li dng ch Quc ng v mc tiu chnh tr, chc
384
chn khng quan tm g n s pht trin vn chng thi ph ca mt nc thuc a, nhng din tin thc t trong s pht trin ca ch Quc ng nc ta l nh th. Hin tng ny cng khng hn xy ra mt cch hon ton t nhin, m phi xt n s ch ng sng to, quyn bin ca nhn dn ta ni chung, tng lp tr thc yu nc ni ring, bit tng k tu k, s dng ngay ch Quc ng cho mc ch pht trin vn ha, vn minh nc nh v bin ch Quc ng thnh mt phng tin tuyn truyn hiu qu chng thc dn Php, khin cho chnh quyn thc dn phi b mt c gy ng p lng ng tht ht sc nng n. Ly v d nh s ra i ca t Nam Phong vi Phm Qunh chng hn, ai cng bit ca chnh quyn thc dn khi y chng tt p g. Nhng sau khi t tp ch ny ra i, n li tr thnh mnh t mu m gii hc gi, tr thc tin b ca chng ta nhanh chng to ra nn vn hc Nam Phong nh mt trong nhng ngn c u ca vn hc cn hin i. S bng n ca ch Quc ng Nam b c lin quan cht ch n khuynh hng tng k tu k m chng ta va ni n. V khi xt n vn ny, chng ta cn phi da vo hon cnh lch s lc by gi mi c th thy ht v cm thng c vi nhng kh khn m lp ngi tin phong gy dng nn vn hc Quc ng bui u phi i mt. Chng ta khng ph nhn c mt s t nhng k ngy tr thc, mn i cht hiu bit Ty Tu ln ln chy theo
385
Ty v ming mi nh chung sc mi b sa, bn r lng t trng dn tc. Nhng trong hon cnh lch s lc , cng phi xt n vic hu ht nhng s phu yu nc u ri vo cnh lc bt tng tm, khng th no b nng chng tri. Nu tt c bn h u th hin lng i quc theo li B Di, Thc T, quay v n dt bt k vic i, th ngy nay chng ta lm g c c kho ch Hn, ch Nm phin dch ra quc ng, lm g c c mt nn vn hc quc ng Nam b tin phong? V th, s tht l khng t tr thc yu nc thi y chn mt thi tch cc hn. Chng Ty cha sc th tm thi c dn ha, cu an, nhng khng phi c vinh thn ph gia m l c th quay sang thc hin nhng iu ch nc, li nh. Chng ta th xt trng hp ca Trng Vnh K chng hn. Nu ta t mnh vo hon cnh ca h Trng lc y, mt tr thc tr mi hai mi my tui, cho d c ht lng yu nc thng ni nhng liu c th lm c g khc hn ng chng? C th gii ngy y cn l ming bnh bn thc dn quc chia nhau. Nhn ra quanh ta, n phi mang ch xing ca Anh, Trung Hoa khng l b bm nt thnh tng mnh nhiu nc chia nhau gm nhm, cho n Malaysia, Philippine... cng khng thot cnh n l... Trong hon cnh y, rt gm chm Ty th khng ni, v chng trang b ton i bc, sng trng... M nu quay v n dt th cng khng th nhm mt li trc cnh nhn dn thn, li chng lm c g cho nc, cho dn.
386
Nhng tr thc thi y nh Trng Vnh K chc hn cng trn tr khng t ri cui cng mi chn con ng dung ha l tm thi bt tay mu tnh chuyn lu di. Ni theo mt cch hnh tng hn, thay v bn ht hn xc cho Ty c vinh hoa ph qu, th h ch bt c d da Ty hi hi, ni kiu Nam b l da m ri tm phng k. V ci phng k duy nht, tch cc nht m lc y h c th lm chnh l th hin qua ngi bt, l vit lch. Nh vy, tuy l bt tay vi Ty m quan im ca h l vic ai ny lm. Ty c lm vic ca Ty, h m thm xy dng c vn ha theo cch ca h. Ngoi gii tr thc hot ng cng khai theo cch nh trn, cn c rt nhiu tr thc khc chn con ng bt hp tc, ln trnh ri cng m thm vit lch, truyn b nhng t tng yu nc, chng thc dn. M ngi Vit trn trnh trn t Vit th s tht l chnh quyn thc dn d c b rp, rung bt cng chng lm g cho ht! Thnh qu hot ng ca hai gii trn cng li thnh ci nn mng vn hc Quc ng ta lu i qui m ln c th c xy dng trn k t nm 1913 v sau. l cha ni qua ci v ch Quc ng, ngay trn nhng ni dung thc dn c u c, ngi Vit cng thu thp cho mnh mt th ti khn vn minh tng hp. Thnh ra b sch Minh Tm Bu Gim ca S Ti (tc Trng Vnh K) ngi ta suy nghim k mi thy thi y l mt th kinh in c kt ci khn ca Trung Hoa, lm kim ch nam cho mt s tr
387
thc bit quyn bin thu thp vn ha Ty phng v cho dn tc. Chng ti ngh chnh ci kt tinh ny to nn c tnh ngi Nam b ln nt c th ca vn hc Nam b m cho n by gi vn cn d m trong nhiu gii thc gi cng nh qun chng nhn dn.
3. Nhng n tng xu v ch Quc ng

Trong thi gian ch Quc ng bt u hnh thnh v pht trin, rt nhiu ngi trong gii tr thc, nho s c thi khng thn thin i vi loi ch mi ny. Hon cnh lch s c th cho php chng ta d dng hiu c iu . Trong cun Ng Tiu vn p y thut ca Chiu do Phan Vn Hm hiu nh, Tn Vit xut bn, 1944, trang 27, Phan Vn Hm vit v thi ca Nguyn nh Chiu i vi ch Quc ng nh sau: Tin sinh vn khng a ch Quc ng. ng Nguyn nh Chim, con th by ca tin sinh, c thut li cho hiu gi chuyn sau ny: By gi ng cn b, hng chc trong lng n xin cho ng i hc ch Quc ng, tin sinh gt ln: Ti v u m phi n gc bin chn tri ny? Cc ng sao li cn em chuyn y m ni cng ti. Nu phi su tm trch dn nhng li bi xch, khinh mit ch Quc ng hi Ty qua, ngi ta c th lm c mt cun sch kh dy. Trc khi Ty xm lc Vit Nam, cng c nhng ngi ght ch Quc ng. Ti thiu l
388
nhng ngi ng quan im vi vua quan bt o, ch trng ght t o th ght lun a con tinh thn ca n l loi ch phin m bng mu t La-tinh. Ngoi nhng ngi chng i v l do ny, cn c mt s nho s t lu quen trng dng ch Hn, ch Nm. Cho n nm 1858, khi thc dn Php bt u n sng trn t nc ta, cng ght ch Quc ng cng ln n cao im. Xt v mt tm l thng thng, n tng xu nh vy l iu tt nhin phi c. T ch yu nc, on hn Ty cp nc, li ngh rng ngi o Thin Cha c Ty binh vc, theo phe Ty, bn nc, m ch Quc ng l do nh o by ra, nn khng th khng ght n. Li c tm l cho rng cc gio s u l ngi Ty, nn ch Quc ng cng l ca Ty, nh x bng, n kh Ty em qua vy. V th, h ght o Cha, ght Ty th ght lun c ch Quc ng cng l iu d hiu. Trong sch dn trn, cng trang 27, Phan Vn Hm cho bit l tc gi Lc Vn Tin ght lun x bng na. ng vit: Cho n git , tin sinh cng dng nc tro, khng chu git bng x bng. X bng hay bt c vt dng c th no khc, c ch li vt cht trc mt m cn b ght, hung h ch Quc ng! Ngoi tnh cm yu nc, cng v tm l, ngi ta ght ch Quc ng v lng t trng, cho rng dn tc mnh t lu hc ch Hn, ch Nm, hai th ch y l o thnh hin, nay b i dng mt th ch vit mi l, ngoi lai th t nhin khng thch.
Phn 4: S bng n ca ch Quc ng 4. Nhng tr lc trn ng pht trin
389
Ngoi nhng n tng xu i vi ch Quc ng nh va ni trn, cn c nhng tr lc c th hn lm chm i s pht trin ca ch Quc ng, m nguyn nhn su xa, tinh t chnh l xut pht t s hin din ca thc dn Php. Trc ht, s xm lc ca thc dn Php l nguyn nhn dn n vic triu nh ra lnh tp trung gio dn t sng, chn sng tp th, thiu hy nh th, tu vin, v do cng thiu hy lun khng bit bao nhiu sch v vit bng ch Quc ng. Khng t nhng cng trnh nghin cu, trc tc c th lm mi cho ngn la nn khng cn c n nay, cng khng th gp phn trong s pht trin ca ch Quc ng vo thi y. Trong giai on cai tr, thc dn Php li ch trng li dng ch Quc ng d dng trong vic iu hnh gung my cai tr, nn cng bc vic dy v hc ch Quc ng. iu ny lm cho nhiu ngi Vit cng tr nn c cm vi ch Quc ng hn na. Ngi Php cng xc phm n ch Hn, ch Nm th ngi Vit li cng quay sang ght cay ght ng ch Quc ng, cng l tm l hon ton t nhin m thi. Mt khc, trong s nhng ngi theo o Thin Cha, c nhiu ngi vit sch o bng ch Quc ng li a vo nhng vn lm cho nhiu ng bo lng tr thc hay bnh dn, khi c gii thch hay t c c, c th c n tng xu vi o Thin Cha v ght lun ch Quc ng. Chng hn nh h ch trch o Nho, o Pht, bi bc ch
390
a th, chng i vic th cng ng b t tin, thy ba, thy php.v.v... a s ngi Vit vo thi y m nghe qua nhng vn ny th khng th no chp nhn, tt nhin phi ngh xu v o Thin Cha cng nh th ch m h s dng. Tm li, ng trc bin c nc mt nh tan, tm l quy trch rng ch Quc ng c lin quan n bn thc dn cp nc, cng vi tm l th cu, mun bo v nhng truyn thng lu i ca cha ng, nn mt s khng t s phu hay qun chng Nam b ght ch Quc ng cng l iu d hiu.
5. S pht trin d di ca ch Quc ng Nam b

Khi kho st v ch Quc ng th k 19, chng ta thy l t trc nm 1858 Nam b c rt nhiu vn thi phm bng Quc ng, k c t in ting Vit. Tuy nhin, k t sau nm ny th ch Quc ng mi bt u bng n, pht trin vi tc nh v bo, bt chp c khuynh hng km thn thin vi n ca mt s ngi nh va nu trn. S tht l ngay c vi nhng ngi ban u khng thch ch Quc ng th sau mt thi gian cng nhn ra nhu cu phi hc bit n c th nm bt nhanh chng v kp thi nhng thng tin, kin thc mi, phc v cho nhng mc ch a dng trong i sng, k c mc ch chng Php dnh c lp. V do , nn vn hc Quc ng Nam b nhanh chng ra i v pht trin trong mt thi gian k lc.
391
xc nh vic vn hc Quc ng Nam b c gi vai tr tin phong trong c nc hay khng, cn i chiu nhiu mt vi vn hc Quc ng min Bc, min Trung, nht l giai on t nm 1913 v sau. Trong thc t, t khi ngi Php bt u xm lc nc ta (1858) cho n thp nin u ca th k 20, mc d Nam b ch Quc ng v vn chng Quc ng nhanh chng pht trin ln mnh nhng hai min Trung v Bc b th ch Nm vi ch Hn, nht l ch Hn, vn cn c s dng chnh yu trong vn th hnh chnh cho n th t c nhn. Thm ch triu Nguyn gn tn ln ri m vua Khi nh ti Trng i hc H Ni cn c din vn bng ch Hn! Cng ghi nhn mt vi n lc ca gii thc gi l nm 1903 ng Kinh Ngha Thc bt u dng ch Quc ng v vn chng Quc ng khai tr bnh dn, thng qua cc Ngha Thc Qung Nam c iu hnh bi cc nh i quc Phan Chu Trinh, Hunh Thc Khng. Bn nm sau, ngha l sau khi Phan Chu Trinh i Nht ri v nc, ng Kinh Ngha Thc mi hot ng ti H Ni (1907). Tm li, Nam b s chng i quc ng ca mt s s phu, cng nh s nghi k ca mt s qun chng bui u i vi ch Quc ng dn lng du, v ch Quc ng cng nh vn chng Quc ng nhanh chng pht trin cc k mnh m trong bu khng kh yu nc, di nhng hnh thc tm thi bt tay chnh quyn thc dn hay hot ng hon ton c lp, chp nhn s trn trnh.
392
C hai hnh thc hot ng ny cng gp phn trong s hnh thnh v pht trin ca nn vn hc Quc ng Nam b. Di y chng ta s kho st tng phn trong s pht trin mnh m ca nn vn hc y.
a. Ch Quc ng v bo ch
S kin quan trng nht trong lch s pht trin ting Vit v ch Quc ng Nam b trong khong 40 nm cui ca th k 19 chnh l s xut hin ln u tin ca bo ch ti Vit Nam (1865). y l sinh hot vn ha c bit ca Si Gn, bi v H Ni v Hu th mi n u th k 20 mi c bo ch ting Vit: ng C Tng Bo ra i cng lc vi ng Kinh Ngha Thc nm 1907. Trong khi , t nm 1865 n nm 1907 ngi Si Gn chng kin s ra i ca 7 t bo: 1. Gia nh bo (1865-1910) 2. Phan yn bo (1868- ?) 3. Nht trnh Nam k (vit bng Php v Vit ng (1883 -?) 4. Nam k a phn (1883 - 1944) 5. Nng c mn m (1901 - ?) 6. Miscellanes (1888-1889) 7. Lc Tnh Tn vn (1907 - ?)
Trch vn
Di y gii thiu s lc v 3 trong s 7 t bo trn v trch mt vi on vn tiu biu.
Phn 4: S bng n ca ch Quc ng 1. Gia nh Bo (1865)
393
Bo ny thot u l nguyt san, ra ngy 15 mi thng, sau thnh Bn nguyt san, ra ngy 1 v 15. n ngy 156-1880, s 13 th thnh tun bo. S trang t 4 n 12, kh 24x31cm. Ni dung bo thng ng cng v v tp v. Chnh Tng ti ca Bo l Ernest Potteaux v Jean Bonet. Nm 1869, Thng c Nam k giao cho Trng Vnh K lm ch bt. y ch yu l mt t cng bo nn nng v loan tin tc ca Nh nc, nhng i khi cng c bi v ph thng. Vn n s, mc mc nh li ni hng ngy. Th c vi cu trong Gia nh Bo s ra ngy 15 thng 4 nm 1867, do Tn Th Tng vit: Nhng quan li c hc thng hay hc ch ny (ch Quc ng) v vi 24 ch ngi ta c th vit c mun ngn truyn.
2. Nam k a phn (1908)

Tin thn ca t bo ny l bn tin hng tun trong a phn gi l Semaine Religieuse, hnh thnh t nm 1883, s dng c ting Php xen vi ting Vit, nhng ch ra c mt thi gian ri nh bn t ngy 15-9-1883. n nm 1908, bo Nam k a phn mi chnh thc c thnh lp theo sng kin ca Linh mc G. Clair. Nhng khi bo n hnh th Gim mc Mossard (tc c Cha Mo) c Cha Hunh Thnh Hng lm ch nhim kim qun l. Trong thi gian ny, qun l nh in l C Thng tc Cha Genibrel, c Cha oan gip lm T in
394
v Cha Mathu H Tn c va ph nh in, va vit bi cho Nam k a phn. Nhng tr bt ni bt nht l cc ng: Nguyn c Nhi, Nguyn Vn Sau, Tma Thi, Anr oi, Phaol Minh (T Ni), Phaol ng, Phaol Vng, Vr on Cng Triu, Giuse Thin, Jacques L Vn c, Nguyn Canh Thng, Nguyn Hu Lng, Nguyn Thnh Thng.v.v... n 1918, bo c 10 tui, Cha Hng i v Ng su, Cha Cabiste Long thay th t ngy 12-11-1919. Nm 1922, c Cha Quinton c Cha Hunh Cng Qun thay th Cha Long. Bo tng thm 12 trang rut v 4 trang rao vt. Cha Qun mt ngy 05-04-1943. Cha Nguyn Vn Vng thay th cho n nm 1945. S bo ra ngy 13-031945 ngng khng ra c v thi cuc, ri t bo nh bn lun. y l mt t tun bo, ra ngy th 7 mi tun, ni dung nng v thng tin Cng gio, nhng t nm 1900 cho n 1944, ngoi phn loan tin o, Nam k a phn cng loan tin i trong tun v c nhiu loi vn nh on thin, tung kch, th, chuyn ci c ngha dy i, chuyn ng ngn, chuyn v lch s Vit Nam, v Gio s.v.v... c bit t bo ny l ngun ti liu rt phong ph tm hiu v Si Gn, v so trong ton quc th n l mt tp ch sng lu nht. Trong thi gian t 1908 n 1945 ra c c thy 1850 s bo. c im ca Nam k a phn l nhn vic thut chuyn v Thin Cha Gio qua my trm nm truyn
395
gio, ngi ta thu lm c nhiu s liu lin quan n lch s Vit Nam m nhiu sch s khc khng c hoc ghi khng chnh xc. Mt c im khc na l bn cnh nhiu chuyn thuc loi rao vt, chuyn ci, thnh thong cng c nhiu bi c gi tr kho cu chuyn mn. Chng ti khng c trong tay vn ca Nam k a phn vo nm bo mi ra i, nhng thay th, chng ti xin trch mt on vn trong Lch a phn ng Trong bn Ty do Tn nh Imprimerie de la Mission, 1883. Lch ny c ng tn mt k gi tr danh ca Nam k a phn khi n mi ra i l Linh mc Vr on Cng Triu, xem nh c gi nhn thc c phn no v ch v vn Quc ng nm 1883: Bng v s king tht trong ma chay c th cc ngy cha nht cng cc ngy th 2, th 3 v th 5, u ng khi king tht, cho n ht ngy th 3 trong tun thnh... cc gio hu nam n n tui khn sp ln, th phi xng ti li mnh cng linh mc bn s mt nm t na l mt ln. (trang 3)
3. Miscellanes (1888)
y l t nguyt san nng v nghin cu nhiu ti u tin Vit Nam, do Trng Vnh K ch bin v coi nh vit bao sn. Ni dung y nhng chuyn c kim phc v tinh thn hc hi v rn luyn o c. Ging vn rt bnh dn v trn tut nh li ni. Di y trch my cu trong
396
Miscellanes, No 7, Novembre, 1888, 1re Anne, Si Gn Imprimerie Commerciale Rey et Curiol, 1888, trang 5, ch thch 3 v 4: Tit ma thu nc trong v lnh, trn di xanh mt sc in nhau, nn ngi xa i chi ni Cc ng Vng nghe ting chim nhn ku thuyn cu ht mi bit ng m tr v. Tp san ny ra c 12 s th nh bn t thng 4 nm 1889.
Nhn xt
Tm li, mc d mt s bo ch Nam b l do thc dn Php to ra, in hnh nh t Gia nh Bo khai sinh bi trm mt thm Marty, nhng nh cc hc gi cm bt bit tng k tu k, kho lo li ni dung trn bo c th ng vai tr gio dc qun chng v cung cp rt nhiu kin thc ph thng, gp phn nng cao v m mang dn tr. Ni dung gio dc ca bo ch chng nhng ng vai tr thay th cho ni dung Hn hc trc y m cn c b sung bng cc kin thc Ty hc cng nh v Vit Nam hc. V th, c th ni bo ch l mi trng ti luyn hu hiu nht cho ch v vn Quc ng Nam b trong sut na cui th k 19.
b. Ch Quc ng v nn m ch
Cho n u th k 19, khp c ba min Bc, Trung, Nam ca nc ta vn tn ti mt thc trng rt au lng l nn m ch trn lan v trnh dn tr rt km. iu ny
397
cng c phn d hiu. Bi mun hc ch Hn cho n trnh c th c c T th, Ng kinh th t nht cng phi t nm n by nm, cn mun thng tho ch Nm th trc ht phi gii ch Hn. Trong khi , vic dy v hc ch Hn, ch Nm cha bao gi c t chc mt cch cht ch v rng ri trong nhn dn u. Cc trng lp quy m ch c t cp tnh tr ln, cn t cp huyn tr xung n cc lng mc thn qu th vic dy v hc trong nhn dn l hon ton t pht, ht sc ty tin, lng lo, ni c ni khng v ai mun dy th no cng c. Mt khc, k t th k 17 tr v sau, chin tranh lin min, gic cp ni ln khp ni lm cho vic hc ca qun chng lun phi gp nhiu kh khn, gin on. Hn th na, cho d c thng tho ch Hn th kin thc ca ngi hc cng ch loanh quanh trong my b kinh th, s truyn t i trc truyn li. S tht cng cn phi ghi nhn l nhng kin thc v tu thn, t gia, tr quc ca nn Nho hc xa kia cng o to cho ngi Vit mt tm hn nhun nhuyn o l t nhin. Nhng iu ng ni l nhng kin thc y khng c ph cp n vi ng o qun chng, v trong hon cnh x hi ang chuyn mnh tin b th nhng kin thc kinh th, s truyn ca Nho gia r rng l khng cn p ng cho nhu cu pht trin. V th, iu tt nhin l vo khong t u th k 19 tr v trc, di s khng ch ca ch Hn v ch Nm, i a s ngi Vit, nht l nng thn m ch v c trnh kin thc ph thng rt thp.
398
K t nm 1800, v nht l t 1870 tr v sau, nn m ch dn dn c y li mt cch kh quan nh hai s kin sau y: a. T khi ch Quc ng c pht trin tng i hon chnh th trong cc cng ng ngi theo o Cha, cnh cc nh th thng c nhng trng s cp do cc n tu hay nam tu s m trch. i a s cc trng ny dy min ph v nhn hc vin c lng ln gio. Ring Nam b, theo Lch a phn ng Trong bn Ty in nm 1882, do nh Tn nh, trang 18, cn c vo nm chu chc ca linh mc c sp u s cc Cu (tc cc linh mc ngi Vit, cn s cc Thy gm cc linh mc ngoi quc) l Vr Nguyn Vn Truyt sinh nm 1824, chu chc nm 1849, ngi ta m c 30 a im c linh mc chnh thc. Thng ngy xa mi a im chnh thc gi l h o (gio x) nh vy c gn c chc a im ph gi l h ngnh. Cc h o chnh thc trong t na u th k 19 v trc Nam b l: Vnh Long, Li Thiu, Tn nh, Si Gn, Th Thim, B Ra, Ci Nhum, Th Ngh, Mc Bc, Ty Ninh, Bi Xan, Th Ng, M Tho, Xm Chiu, Ging Rm, Th Du Mt, Bng, Bin Ha, Trng, Ci B, Ci Bng, t .v.v... cc a im chnh ny v cc a im ph chung quanh c nhng trng s cp, tuy t chc phn ng cn ngho nn, n s, m vic gio dc ch
399
nhm n ti thiu l gip cho a s tr con Nam b thi y c th bit c, bit vit. iu ny cng tng t nh h thng gio x Trung b v Bc b. V sch gio khoa dng cho cc trng xa m ch y th dng loi, nhng ch yu l nhng sch gio l hay sch Kinh vit bng Quc ng. b) S kin th hai l t khi Php t chc nn hc chnh c h thng trng s cp, tuy ni dung gio dc c pha mu sc thc dn, nhng v c bn vn gip cho a s tr con Nam b c th bit c, bit vit. iu ny li cng ng cho sau ny Trung v Bc b. Hn na, ngoi h thng gio dc ca Nh nc, cc trng s cp ca Thin Cha gio gia tng gp bi, c t chc v qui c hn v cc tu s ngy cng ng. Cnh bn trong nhiu tnh, huyn, lng c nhiu t chc t thuc loi bnh dn gio dc, thng sinh hot ban ti. Tt c nhng phng thc t chc s hc lm gim ng k s ngi m ch Nam b, cng sang u th k 20 li cng gim mnh.
c. Ch Quc ng m mn mt hng vn hc mi
Nh mt s ti liu dn dn c khm ph gn y, ngi ta pht hin ch Quc ng Nam b m mn cho vn hc cn i mt hng mi. Chng ta u bit l vn hc Quc ng cn i bt u c nn tng vng chc t nm 1932, nhng t ngi bit rng c mt s th loi vn ca
400
nn vn hc ny vn c manh nha Nam b t my chc nm trc thi im . Di y chng ti nu ra mt s dn chng chng minh cho nhn xt ny. 1. Vn xui: Vn xui bng ch Nm th ta c t th k 17 trong cc tc phm ca Majorica, c th xem l loi vn xui u tin bng th ch ny. Mc d vic vit vn xui bng ch Quc ng t sau nm 1932 n nay vn c xem l chuyn rt bnh thng, nhng trc , Nam b phi lm mt cuc cch mng mi c c s ra i ca vn xui. Trong khi vn vn ch Nm v vn bin ngu ch Hn cn ang rt thnh hnh th t nm 1838, T in Latinh-Annam ca Taberd v Phan Vn Minh c li vit vn Quc ng trn tut nh li ni (theo cch ni ca Trng Vnh K). Chng ti xin trch mt on nh sau: Vng bc Annam quen dng l vng bc kh tinh, c mt th ng bc trn chng tinh nhiu kh. Trong nc y c nhiu th nhiu hnh vng bc... Th nht l nn vng v na nn vng, m na nn y l mt thoi vng. C nn bc v nh vng cng nh bc, ci th nh y cng c chia ra lm hai lm bn phn. C ng tin v tm bc trn mi, c hiu vua minh Mng. (sch dn, phn Ph lc, tr. 97) Nu ni rng y l tin thn ca th loi vn xui t sau nm 1932, c l cng khng phi l qu li. 2. Phin m ch Nm ra ch Quc ng: Nm Trng Vnh K (1837-1898) c 38 tui (1875), ng tr
401
thnh ngi Vit Nam u tin ti Si Gn thc hin vic phin m ch Nm ra ch Quc ng, vi cun Kim Vn Kiu nh thm Ph lc Kim Vn Kiu ph, Thy Kiu thi tp v Kim Vn Kiu tp n ca Nguyn Vn Thng, Si Gn Imprimerie du Gouvernement, 1875. Ri t ng tip tc phin m, xut bn hng lot tc phm Hn, Nm nh: Gia Hun Ca, N Lu (1882), Lc Sc tranh cng (1887), Phan Trn truyn (1889), Lc Vn Tin (1889). Cng vic phin m ch Nm ra ch Quc ng m hin nay nhiu trng i hc, vin nghin cu ang n lc thc hin, c l t ai ng rng c ngi Nam b khi u t na sau th k 19! 3. Phin dch: Khng ch phin m ch Nm ra ch Quc ng, Trng Vnh K cn l ngi Si Gn i tin phong trong vic phin m v dch ngha cc tc phm Hn vn, vi cch phin dch m ngay c cc nh Hn hc hin nay cng phi n phc. Trong cng vic phin dch, ng phn chia ra ngha en, ngha bng ri gii thch cn k, sau thm phn lun bn. Vi mt kin thc thc s uyn bc, thng tho n 18 loi ngn ng, thng kim qun c, v nht l vi b c va khoa hc va chng mc theo lng tri, ng lun a ra nhng li lun bn ht sc b ch cho ngi c. C th ni mt phn ba s nghip ca ng l dch Hn vn ra ch Quc ng. in hnh v c dng hn c cho n ngy nay l b Minh tm bu gim
402

do nh Rey et Curiol n hnh trong cc nm 1891 v 1893. y l mt ti khn qui m ln ca ng c Trng Vnh K dch v gii thiu bng mt ngi bt rt su sc v thm m tnh ngi. Trong lnh vc phin dch bng ch Quc ng, c th ni chnh ng l ngi i tin phong, m u cho nhng tc phm vn hc dch thut sau ny.
4. T in gii ngha bng ting Vit: Ngi khi xng cng vic ny l mt hc gi ng thi, ng nghip vi Trng Vnh K v l ch bt t Gia nh Bo: ng Hunh Tnh Ca (1834-1907). T in do ng bin son l b i Nam Quc m t v (Quyn I: 1895; Q II: 1896), do Imprimerie Rey et Curiol n hnh. y l mt cng trnh c tm vc ca mt tp th hc gi, nhng c Hunh Tnh Ca n c thc hin. B t in ny c th ni l mt b Bch khoa th v Vit Nam hc (Vietnamologie) v c o hn tt c nhng t in ra i trc l n c gii thch bng ting Vit. Cng trnh k tip cng loi ny phi i n nm 1931, tc l 35 nm sau, mi c Phm Qunh v mt nhm hc gi min Bc cho ra i. l cun Vit Nam t in ca Khai Tr Tin c. Nhng vn c phn km hn i Nam Quc m t v v ni dung bch khoa. 5. L lun bt chin: Li vn bt chin ln u tin xut hin min Bc vo khong sau nm 1932, vi cuc bt chin v duy tm duy vt gia Phan Khi v
403
Hi Triu. Ri sau l cc ni dung bt chin khc nh vn c Quc hc hay khng c Quc hc, v th c, th mi.v.v... Ti Si Gn, li vn bt chin y xut hin t hn 40 nm trc , hin cn c ghi li trong sch Yu l bin phn chnh t t chng do Tn nh, Bn in a phn Si Gn xut bn nm 1891, vi ni dung i lun kch lit v cc tn gio Vit Nam nh Khng, Lo, Pht v Thin Cha gio. Tc phm ny trong mt phn trc chng ti c dp bn chi tit. y ch lu mt iu l gia lc ting Vit thng c ph din bng thi ca, bng vn bin ngu hay vn xui thng thng, th tc phm ny s dng mt li vn xui tranh lun, i lun kht khao v ch thuyt. im c o l qua 432 trang chia lm 26 on, tc gi s dng hnh thc i p, tranh lun gia hai ngi nu r cc vn cn bin lun. Qua ni dung tranh lun c th thy l tc gi rt uyn bc v ch thuyt ca cc tn gio t xa nay truyn b Vit Nam cho n thi . 6. Du k: Th loi du k c vit bng ch Quc ng ln u tin Vit Nam l cun Chuyn i Bc k nm t Hi (1876) xut bn ti Si Gn ca Trng Vnh K. Loi vn du k ny phi n nm 1922 mi thy Phm Qunh s dng trong bi Thut chuyn du lch Paris, din thuyt ti Nh Nhc Hi Ty H Ni, ngy 15-10-1922 do Hi Khai Tr Tin c t chc.
404
7. Tiu thuyt: Bao gm c on thin tiu thuyt v trng thin tiu thuyt. T lu chng ta vn cho rng truyn ngn u tin l truyn Sng cht mc bay ca Phm Duy Tn ng trong Nam Phong s 18, thng 12 nm 1918, cn v li vn tr tnh m l th c m u vi T Tm ca Song An Hong Ngc Phch do nh Nam K xut bn ti H Ni nm 1925. Nhng s thc th trc tc phm ca Phm Duy Tn 22 nm v trc sch ca Hong Ngc Phch 38 nm, ti Si Gn ra i tp on thin tiu thuyt tr tnh ca Nguyn Trng Qun nhan Truyn Thy Lazar Phin, Si Gn, J. Linage, Librairie, Editeur, Rue Catinat, 1887. Cu chuyn tnh m l trong tc phm ny da trn cn bn lch s: mt s s tht v lch s Vit Nam v mt s s tht v cuc i ca nhn vt chnh. Da trn c hai yu t y, nhng s kin bi thm c tc gi k li trong ton tc phm, c th tm tm lc nh sau: Ngy 12-1-1884, tc gi i tu Jean Dupuis v B Ra. Tu cha chy, tc gi ng trn bong tu hng gi, tnh c gp mt ngi nh vc, gy cm, tiu ty mc o dng tu. Thnh thong ng nghe nh tu y lm thm than th rng: Ly Cha, xin tha ti cho con! Mi nm nay con au kh qu. Tc gi c cm tng ng ny in. ng cho hi, lm quen vi nh
405
tu. Nh tu ha s by t tm s cng nhng b n trong lng cho ng nghe. Tu bt u chy. ng v nh tu chung mt phng trn tu. Nh tu thut cho ng nghe ni lng ca mnh: Ti l con th nm trong gia nh, sinh ti t gn B Ra nm 1847. Cha ti ngi Qung Bnh. M ngi Gia nh. Anh ch em ti qua i ht. Ti m ci m t lc ba tui. Ti v bn ni vi cha. n nm 1860, ti c 13 tui. Lc y Ty qua, nh chim Si Gn, sp ln n B Ra. Quan qun tp trung ti trn 300 ngi theo o Cha, nht vo t v cng khn kh. Trong t c cha ti v ti. n 1862, nghe tin Ty sp n, quan qun ra lnh phng ha nh t. Cha ti cht chy. Ch c 10 ngi thot ra c thi, trong c ti. Ti chy vo rng ri t xu, bt tnh. n lc tnh dy thy nm mt nh thng lnh. C ng quan ba em ti v nh nui. Sau 6 thng, quan ba bnh v nc, giao ti li cho Gim mc Lefvre. Gim mc cho ti hc trng Latinh. Vo trng ti thn vi mt ngi bn tn Liu, nh Cu Kho. Mi ln bi trng ti v nh Liu, c cha m Liu coi nh con rut. Hc trng Latinh 2 nm, chng ti xin qua hc trng DAdran. Nm 1870, chng ti xung Si Gn thi, c hai u u, c b i lm dinh quan Thng Th. Lc hc trng DAdran, mi ln cha m Liu vo thm chng ti c dn theo mt ngi con gi 18 tui, em bn d ca Liu. Ti v ngi y thm yu nhau. Trong thi
406

gian i lm ti nh Liu. Ba n cha Liu hi ti c yu c gi y khng. Ti ngn ngi ri tr li c. ng mng v sau mt thng cha m Liu lo cho chng ti c kt hn, lm php hn phi ti nh th. Sau 6 thng nh thy Liu, v chng ti v B Ra. Ti lm thng ngn . B Ra hai thng, ti quen nhiu quan trong n hay vo n cm. C mt ngi n b v quan ba, thm yu ti. Bit vy, v thng v, ti dn dn khng n cm trong n na xa lnh ngi r ti ngoi tnh. Nm 1872, Liu thi lm vic t Si Gn xung B Ra mua nga. Liu n nh ti thm. Chng ti gp nhau v cng mng r. Lc y ti c mt l th. Trong th ngi vit bo l v mun ti gi gn hnh phc gia nh m cho ti bit l v ti ngoi tnh vi Liu. Ti c m t v ti ra i th s thy hai bc th Liu gi cho v ti. c hai th y, ti v cng bun kh. Thy Liu mua nga xong, ch ghe v Si Gn. ng quan ba trong n nghe ni c nhiu n cp ghe bun, hi ti c i bt cp c khng? Ti nhn li ri cng 10 tn lnh y sng ng khi hnh. Chiu ba sau ghe ti thy ghe Liu xa xa. n ti, ti cho lnh gi hi phi ghe n cp khng. Bn ghe Liu bn qua. Ti va ghen tc va ni gin v n bay ngang nn ra lnh cho 10 tn lnh n sng ngay vo ghe Liu, Liu cht. V trnh quan ba, ti c quan cho bit l ti i bt n cp m ghe bn kia bn trc, nn ti bn li, nh vy nn nhn
407
cht l ti v ti. Sau 15 ngy, v ti ho khan ting. Ti ngoi vn thy mt loi c c bng tim tm. Nh hi nh c nghe ngi mi ni l c c ung v khng thuc no tr c. Ti bt mt nm. Vo nh thy v ti ang sc l nguyt bch ung ho. Lc v ti ln nh trn n tru, ti ln b c c vo siu. V ti ung xong qua ngy sau nm lit ging. Ti bit v ti trng c, ht sc bun ru, chy lo thy gi thuc m v ch. V ti nm lit 11 thng. Nm 1873, vo canh ba v ti ku ti li, k tai ni nh vi ti rng c y bit ti sao mnh b cht nhng vn tha li cho ti ti c Cha tha ti. n 4 gi v ti tt th. Chn ct v ti xong, lng ti bun bc hi hn v bin. Ti thu xp ln Si Gn xin Gim mc chun cho vo tu Nh Dng Tn nh. Ti mt ngoi hc hnh chm ch, ra v rt l o c. Nhng sau 10 nm sng gi di, khng xng hai ti trng trong lng, ti b lng tm hnh kh n thn th cm ci kit qu. Thy thuc bo ti hm nay i Vng Tu i gi ha may bt bnh chng v ti khng cn sng c bao lu na. Thy hy cu nguyn gim ti l k khn nn v cng. Tc gi cho bit nh tu thut n y th tu n Vng Tu. Nh tu xung ln b. Tc gi tip tc i na gi na v B Ra. B Ra c mt tun, n ngy 27-1-1884, ng c mt l th. Trong ghi: B Ra, ngy 25 Janvier 1884. Th cho bit
408

l nh tu xng ti vi cha B Ra m v cha l linh mc khng c php ni ra ti ca ai. Nn nh tu xin tc gi thut li cho ngi i bit ht ti li cng tm s ca nh tu sau khi ng cht. ng cng cho bit l khi tc gi c th ny th c l ng cht ri, v sc ng qu mn mi. Trong th ng cng cho bit khi ng v B Ra ch cht th c mt l th, ch n b, khng cho bit tn. ng chp li bc th cho tc gi bit l ngi n b y ni rng ngy xa v ghen tc m co gian Liu v v ca ng. Do ng phm hai ti git ngi v kh tm trong mi nm nay. Nay v qu hi hn, ngi n b vit th xin ng tha li Cha tha ti cho ng. Tc gi ni sang nm sau vo dp ngh h, tr v chi B Ra, ng cng cha s B Ra i ngang qua nh th nh, ni chn hi ct my trm gio dn xa b quan qun thiu sng. Cnh nh th thy c ngi m, trn u m c cy thp gi ch cn c c my ch: 27 Janvier 1884. Tc gi hi cha s y l m ca ai. Cha s cho bit y l m ca mt ngi phm nhiu ti li m n nn, sng thnh thin v by gi chc chn trn Thin ng. Ngi y l Thy Lazar Phin. i khi ni dung thin tnh s l nh th, c yu ng, c ghen tc, c git ngi, c i tu, c hi hn, su thm... Cn v vn chng th chng ti tm trch vi on sau y: Ti y thy tu nghe ng h nh
409
ba gi khuya th thy y la hong ln rng: ! ! ! N nm ! Gn cht! N nm tay ti y! (trang 21, on v tri chng). Nhiu ln ti Trng n m v th mun li hi mi s ra cho v hay m tha ti cho v, song khi li gn th ti khng mun ni ra li tng rng: hi n th n ng chu cho . Ai di m chu lm cha n cp... (trang 26) V trng thin tiu thuyt tr tnh th Nam b cng c U tnh lc ca H Biu Chnh, xut bn nm 1913, c th xem l cun tiu thuyt tr tnh sm nht Vit Nam. 8. Gio khoa: Trng Vnh K cng chnh l ngi khi xng nhiu loi sch gio khoa cho tui tr ln cho ngi ln. ng vit sch dy v mo lut ting Php, ting Vit. ng vit sch dy v s k, a d. Ngoi sch dy hc nh trng, ng cn vit loi sch dy sng nn ngi. ng vit dy cho ph n, dy lm du, dy cch gio dc con ci. ng dy v Php lch s Annam. ng dy xa lnh nha phin. ng dy trnh bnh cm. ng k truyn i xa cng gio dc. 9. Vn chng bnh dn v thun Vit: Ch Quc ng c v li vn bnh dn v dng ting Annam rng, ngha l ting Vit thun ty, m ngn c u vn thuc v Trng Vnh K ti Si Gn. Ni chung, trong vn xui, Trng Vnh K thng ly nhng
410

ti trong gii bnh dn, lao ng, gii cng inh. Nh trong Chuyn i xa, ng k nhng chuyn Thng chng kh, Thng kh i mua vt... Li vn ca ng t nhin, trong sng nh li ni bnh dn hng ngy, v mc d cha y mt bng Nho, ng khng bao gi s dng nhiu t Hn Vit nh a s tr thc cng thi, m ch trng ch dng ting Annam rng, ngha l thun Vit, ht sc thun Vit. Hy nghe ng k chuyn mt cch vui v, n s v bnh d nh sau: C hai v chng. V th t oi thit th. Chng th khng khng di di. V n c mang. Ti ngy nm bp. Sn n nghe ngi ta ni: H ch th d lm, thng hay cn. N mi ngh, n git mnh. Cha ch! V mnh , c khi n d lm. Sc ch m cn lm vy, hung chi ngi ta. Nn khi n em cm cho v, th n ng xa xa, khng dm lo li gn; tay th cm mt ci cy, b tng d k... (Trng Vnh K - Chuyn i xa nhn ly nhng chuyn hay v c ch, in k 3, Si Gn, C. Guilland et Martinor, 1883, trang 66) Ngy nay, bc sang th k 21, chng ta cng h ho, c v cho vic hn ch dng t Hn Vit, vy m vn him khi gp c nhng on vn thun Vit, c bit l thun Vit m vn gn gng, trong sng nh vn ca Trng Vnh K hn 100 nm v trc.
10. Vn hc ph bin kin thc khoa hc ph thng: Vic s dng vn hc nh mt phng tin truyn b kin thc khoa hc ph thng, gp phn nng cao dn tr l mt trong nhng im c bit c t rt sm ca
411
vn hc Quc ng Nam b. Nm 1887, Hunh Tnh Ca (tc Paulus Ca) trong cun Sch Bc hc s gii, Si Gn, Bn in Nh Hng Rey et Curiol, 1887, dy cho ngi c th khoa hc va chuyn mn, va ph thng. Ni dung sch ht sc phong ph v a dng, ni v cc vn ln nh, gn xa trong i sng nh ngng thin l, sao bng, ni la, ng t, kim sa, lu hunh, ma, chm, m cao su, hunh cng toan, ln tinh, php nhum, my hi nc, da thuc, snh, thn th sch s, ng quan, chim ng, kn kn, ong mt, kh cu, bi li.v.v... C th ni quyn sch ny ca ng l mt th tiu t in khoa hc ph thng. 11. Kch th v tung bi hi kch: Chng tch c th ca nhng th loi ny c ra i bng ch Quc ng ti Nam b t na sau th k 19 l cun Vn v Tung, in ln th 3, Si Gn, Imprimerie de la Mission, 1899. Sch in ln th 3 m ghi 1899, c l ln in th nht cng phi vo khong trc nm 1885. Trong sch c hn 30 v kch th, ly ti trong Kinh Thnh hay trong lch s Vit Nam. Cn kch th m c pha vn xui th in hnh l cun Tung Joseph ca Trng Minh K, Si Gn, Rey et Curiol, 1887. Tc gi sinh nm 1855, mt nm 1900, l mt hc gi tn tui thuc th h hc tr ca Trng Vnh K, khng theo Thin Cha gio nhng khi vit tung ly ti Kinh Thnh.
412
d. Ch Quc ng v s gio dc vn ha qun chng

T khong nm 1865 tr v trc, vi s khng ch ca ch Hn, vic gio dc vn ha cho qun chng nhn dn hu nh hon ton khng ng k. Ngay c gii tr thc t i cng b ng khung vic hc trong nhng gio iu xa c, t ngi c c hi c tip cn hc hi, m mang vi nhng kin thc vn minh ca th gii ng thi. Nhng g m qun chng nhn dn c hc hi ch yu qua truyn ming hoc s dy d trc tip t th h i trc thng ch l nn tng o l thnh hin ca Nho hc, nhng lun l Khng Mnh hay gio l nhn qu nh Pht, dy ngi lm lnh lnh d, v cho n khi o Thin Cha c truyn n th mt phn no gio l o Cha cng gp phn lm cho nhn dn c np sng o c. Nhng xt v nhng kin thc vn ha th s gio dc cho qun chng nhn dn hu nh ch l con s khng. T khi thc dn Php xm lc nc ta, mt s nh Nho yu nc bt u ngh n vic dng ch Nm lm th ph khch l lng yu nc. c th xem l mt hnh thc s khai trong vic gio dc nhn dn. in hnh nh khi ta mt thnh Gia nh, Phan Vn Tr (1830-1910) lm bi ph Gia nh tht th c nhng cu khu gi lng yu nc rt su sc. Chng ti trch vi on sau y:
Thng thay t Gia nh! Tic thay t Gia nh! ......

Tu khi chy my tun sng my khc, l lt bn Tru. Dy thp ging nhp nhong t ngn trng, ng xiu thnh Phng ...... Inh i sng rn kinh ca Bc, hi hng trm h dt cu ca! T te kn thi ti tri Nam, man mc nm canh khng ting trng! Ho kit tm phng lnh mt... Anh hng kim chn n thn... T Bn thnh tri qua Ch i, loi tinh chin1 lon x bit bao nhiu! Ni Ch Ln sp n Cu Kho, qun mi r ly lng nn qu lm! Cu B Ngh cng ni Ch Qun, qun tham tn c vnh ru. Cha Cm Tho tri ti Cy Mai, Pht B tt chu ngho m bng.
413
........
Ngm ngi thay ba bn lng G Vp, cy c kh, thn th u kh! Bt ngt nh mi tm thn Vn Tru, hoa tri rng, ngi i cng rng. ......... Ting ku oan, oan ny bi nc, hn nhn dn bit da vo u!
1
C ngha l hi tanh
414

Thn liu thc, thc cng v vua, xng ngha s cht nn ng.
.........
Sau trc vy on bch qu, dn ta i ba i suy. m ngy i ting Lang-sa, th n cng ngy cng lng.
(Trch trong Thi vn quc cm thi Php thuc ca Thi Bch, Khai Tr, Si Gn, 1968, trang 224-226) Bi ny khng thy nguyn bn ch Nm, c th ch l truyn khu, v lc y vit thnh vn rt nguy him, cng c th trc truyn khu ri sau chuyn sang chp bng quc ng chuyn tay. Ngoi hnh thc gio dc nhn dn qua th, ph, h, v... nh vy ca vn chng truyn khu hoc ch Nm, cn c nhng hnh thc nng cao dn tr trong qun chng Nam b qua Quc ng. in hnh l nhng bi ca vng c xut pht t Bc Liu m trong mt chng trc chng ti xt. Ri nhng thi quen sau thnh truyn thng ni th. y khng phi l cm cc bn th nh Lc Vn Tin, Trn Minh kh chui.v.v... m c, cng khng ngm nh min Bc ngm Kiu, m l ni. Thc ra, ni th cng l mt kiu ngm n gin, khng cm sch v v thuc lng nhng khi din t nghe c v nhy nht, bin chuyn linh hot tit tu trong m iu. Ni th cng din t nhng cung iu bng trm, c iu thng l
415
d dm ch khng rn r, k c khi n nhng ch rt bi ai. Ni th Nam b ph thng n a cng ni th, cy la, gt la, o ao cng ni th... Bn b hp mt cng ni th. Thc m canh gc cng ni th. Qun chng ni th ri cng ngu hng tham gia sng tc. V th m c mt loi th gi l th hu, l nhng on th c t tip sau cc truyn th nh Lc Vn Tin, Nng t, Bch Vin Tn Cc... gi l Hu Lc Vn Tin, Hu Nng t, Hu Bch Vin Tn Cc... Khng bit l do ai t, nhng ri mi ngi u truyn ming cho nhau, thuc lng ri cng say sa ni cho nhau nghe. Cc khu vc Nh th xa hay t chc cho gio ln lng xem tung pha ch tung vng c v tung Ty. Nhng ti thng c son thnh tung ly trong Kinh Thnh hay truyn cc Thnh. Mt s tung chng ti bit nhan m khng r tc gi, nh tung Thng Kh, tung Alx, tung Lng tm ng linh mc. Vo nm 1930, c Gim mc Nguyn B Tng khi cha lm Gim mc c son li tung Thng Kh v cho din Tn nh rt thnh cng. Nm 1935, Michel M cng son li tung Lng tm ng linh mc, c nhiu rp min Ty din rt hp dn. Cn ph bin rng ngoi dn gian l loi tung ci lng vng c nh nhng tung Thch Ca c o, Quan m du a ph, ch Thanh kt duyn Thoi Ba, Triu Khun Dn gp T Mai, Lu B cu hn Giang T, Triu T ot u cha, Tit inh San cu L Hu.v.v...
416
Trong ci lng ngi ta cng xen ni th na. mt thi vang bng th Su Trng, Hai Du, pht xut t Bn Kn ca Ty Si Gn. V ngun gc xut pht ban u ca vng c, chng ta c dp bn n. Nhng vic a vng c vo tung ci lng vi b cc mn, lp cht ch nh mt kiu nhc kch c th ca Nam b c l c bit sm nht l t v Bi phu qu bo ca Phm Cng Bnh, din ti Si Gn nm 1919 v in thnh sch nm 1924. Cng cn l di ch thng tr ca thc dn Php th mi lnh vc vn ha, vn ngh, d nhin l k c sn khu, u b chnh quyn thc dn li dng gieo rc nhng t tng thn Php, tha hip, c li cho s cai tr ca chng. Nhng s tht l nhng ngi ngh s nhn dn lun kho lo tng k tu k, s dng chnh nhng mnh t cng khai m thc dn Php to ra truyn b nhng t tng tin b, khu gi lng yu nc ca quc dn ng bo, cng nh tn dng mi c hi gio dc vn ha, nng cao dn tr. Sau ngy th loi vng c ci lng c pht sinh, dn dn c c mt i ng chuyn nghip t phin dch tung tch Tu, chuyn vit nhng bi ca ci lng, nhng bn n c, n lc huyn... Thm ch c tc gi mt nm vit c my chc v tung ci lng! Nhng tn tui ni bt nht trong vic dch v son ci lng vng c Nam b l Su Lu, Mng Trn, Nguyn Chnh St, Vng Gia Bt,
417
Phm Cng Bnh, Nguyn Hin Ph.v.v... Cn v din vin c ng o qun chng hm m th c Nm Chu, By Nhiu, T Chi, Phng H, Nm Ph.v.v.... Ht bi cng khng km thnh hnh trong qun chng. Nhng tung tch xa c sa i sa li v rt c a chung l San Hu (T n nh), T Linh (Long Ln Qui Phng), Phong Ba nh (Nhc Phi)... n nhng thc n tinh thn chn lc hn, trang trng hn l cc t bo bui u Si Gn nh chng ti nhc n trn. Ngoi ra cn c nhng sch ca Trng Vnh K, Hunh Tnh Ca, Trng Minh K, Nguyn Trng Qun, Dip Vn Cng, v sau cn c ca Nguyn Chnh St, L Vn Trung, Nguyn Tn Phong.v.v... cng rt c ng bo tr thc ln bnh dn Nam b rt a chung. Tt c nhng sn phm vn ha ny u c to ra bng cht liu ch Quc ng, gp phn ch yu trong vic gio dc vn ha, kin thc ph thng cng nh ph cp nhng t tng tin b, yu nc n vi qun chng nhn dn mt cch nhanh chng v rng khp nht.
. Ch Quc ng v ngn ng hc Bi cnh phi thai ca ng hc th gii

Ting Vit Nam b vo na sau th k 19 khng ch pht trin mnh m trong sinh hot giao tip a dng m cn l c trong vic nghin cu su v chnh bn thn ting Vit, hay ni theo t ng chuyn mn l ngn ng hc v
418
ting Vit. iu ny c th gy ngc nhin vi mt s ngi, v mt trong nhng khoa hc hin i m tr trung nht ca th gii chnh l ng hc. Antoine Grgoire ni: Ch mi vo u th k 19, ng hc mi mang sc thi khoa hc thi. (La Linquistique, Delagrave, Paris, 1948, trang 170). Franz Bopp (1791-1867) l nh ng hc c u tin khai xng mn hc ny bng cun Grammatik der indo germanischen, Aprachen vit t nm 1833, hon tt nm 1852, trong ng i chiu ng php cc ting Sanskrit, Zend, Hy Lp, Latinh, Lituanie, Gtt, c v cc ngn ng Xla-v (sch dn, trang 171). Sch ny c dch sang ting Anh nm 1856 vi nhan A Comparative Grammar of the Sanskrit, Zend, Greek, Latin, Lithuanian, Gothic, German, and Slavonic Languages. Ngoi ra, cng phi k n ba tn tui ln na tin phong trong ng hc l Rasmus Christian Rask ca an Mch, Jacob Ludwig Karl Grimm (1785 1863) ca c v Wilhelm Humboldt (1767-1835), nhng nhng cng trnh ca h ch mi c ch nhiu t khong nm 1906 n nm 1911. c bit phi k n Ferdinand de Saussure (18571913). Hai mn ca ng l Ch. Bally v A. Sechehay gom gp gio trnh ca ng to thnh cun Cours de linguistique gnrale (Gio trnh ng hc tng qut), xut bn ti Paris nm 1916. (Cun ny in k 2 nm 1922, bn ting Anh nhan Course in General Linguistics c in nm 1959). Nga c Fedorovich Fortunatov (1848-1914), c Ascoli c coi l nhng ngi bui u cng c nn mng cho
419
khoa ng hc trong thp nin 1870. Mi n nm 1895, M. Grammont mi ni danh vi cun Nhng bin m trong cc ting n-u v ting Rmn. Cn A. Meillet n nm 1906 mi lm cho ngi ta bit n tn tui mnh bng cun Cc phng ng n-u.
Cng tc nghin cu ng hc Nam b

Nh trn trnh by, lch s nghin cu ng hc trn th gii bt u kh mun mng. Mc d vy, ngay ti Nam b vo cui th k 19 cng xut hin nhng nghin cu rt sm v ngnh hc ny mt cch nghim tc, cho d khoa hc y ch mi bt u chm n chu u. V nh nghin cu ng hc t rt sm chnh l nh bc hc Trng Vnh K. Trong nguyt san Vn ha, s 24, nm 1968, trang 771, ng Nguyn Cao Kim vit: Theo mt ti liu kho cu v Trng Vnh K, c cn ni c 15 sinh hoc c ng Ty phng, 11 sinh ng thuc Vin (Extrme-Asie) nh ting Ty Tng, Phn, Cao Mn, Ai Lao, Xim, Qung ng, Quan Thoi.v.v... Chng ti cha tm c ti liu kho cu , nhng tm on chc l ti thiu Trng Vnh K cng ni v vit rnh c khong 10 loi c ng v sinh ng u-. V thng tho nhiu ngoi ng nn tnh cch bc hc ca Trng Vnh K khng ch gii hn phm vi trong nc. Trc nm 1863 ng tng c th t lin lc vi Ernest
420
Renan (1823-1892), Paul mile Littr (1801 - 1881), Victor Hugo (1802-1885). Chuyn i Php nm 1863 l c hi ng m rng tm vc hc thut ca mnh trn bnh din quc t. Chng ti ghi nhn di y mt s mi quan h hc thut c tnh cch quc t ca Trng Vnh K: 1. Trong phin hp ngy 11-2-1876, qua s gii thiu ca Renan v Garroz, Trng Vnh K c nhn lm hi vin Socite Asiatique de Paris (Hi Nghin cu Chu Paris). 2. Trong t Journal Asiatique, Tome 4, Juillet-Dcembre 1884, trang 132, mt nh bc hc tr danh v ng hc cao tc phm Les Convenances et les civilits Annamites ca ng. 3. Ngy 7-7-1868, Socite de gographie de Paris (Hi a d Paris) nhn ng lm hi vin. 4. Nm 1863, Socite Humanitaire et Scientifique du Sud-Duest de la France (Hi Nhn bn v Khoa hc v Ty Nam ca Php) mi ng lm hi vin. Cng nm y, ng gia nhp cole de Langues Orientales (Trng Sinh ng Chu). 5. Nm 1877, ng l thnh vin ca Socite Ethnographique de Paris (Hi Nhn chng hc Paris).
6. Ngy 17-5-1883, Hn Lm Vin Php trao tng ng Khu bi Hn Lm Vin nh ng Bi tinh (Palmes dAcadmie).
421
7. Khng r nm no nhng c bit Trng Vnh K thng lng vi Littr phin dch v b sung t in ca ng ny thnh T in Php-Annam ca ng (Si Gn, Imprimerie de la Mission, Tn nh 1884). 8. Trng Vnh K c bo ch ti Paris bu lm mt trong Th gii Thp bt vn ho. Trong b sch Dictionnaire biographique illustr du Monde politique, diplomatique et militaire des personalits officielles et des membres des Socits Savantes (T in tiu s minh ha v chnh tr, ngoi giao, qun s ca nhng nhn vt chnh thc v nhng thnh vin ca cc hi bc hc) c bin son nm 1874 do Eugne Beuve ch bin, c dnh gn 20 trang cp n s nghip vn ha ca Trng Vnh K, v quyn I c chn dung 18 nh bc hc ca nm 1873-1874. Hnh Trng Vnh K trong sch ny mc o di, i khn ng, gng mt hao hao hnh tam gic, nghing v hng tri, mt ng thng. Lc y ng ch mi 34 tui. Di y l danh sch 18 nh bc hc c lit k trong sch ny: 1. Allemand (Docteur) 2. Bonadoua dAmbrun 3. Bonhomme (Honor) 4. Cazot (Jules) 5. Chambron (Gnral de) 6. Chambord (Comte de) 7. Christophe (Albert) 8. Conte (Casimir) 9. Desmaze (Charles) 10. Duprat (Pascal) 11. Dupuis (Charles) 12. Garnier-Pages 13. Guizot 14. Lafayette (Oscar de)
422

15. Lefvre-Pontalis (Amde) 16. Marcon 17. Ptrus K 18. Saldonha (Marchal)
Chng ti vit v Trng Vnh K cn c theo ti liu ca cun Trng Vnh K hnh trng ca ng Thc Ling, (1922, nh in Xa Nay n hnh) v bi Ptrus Trng Vnh K ca Nguyn Hng ng trn nguyt san Vn ha s 14 (1965), trang 1733-1734. Cng trong bi trn, trang 1735, Nguyn Hng cho bit Trng Vnh K vit mt din vn bng ting La-tinh nhan : Epistola de Confessoribus Cochinae Occidentalis et de bello Gallico c gii c ng hoan nghnh nhit lit, v mt bi bo bng ting nhan : Alhunas Reflxiones de su viaje por Europa. Ch tic tc gi khng cho bit r xut x cc ti liu trn. Cng trang 1735 ca bi dn, tc gi Nguyn Hng vit: Trong cun Mi tm nm du lch Trung Hoa v ng Dng, nh vn Anh Ct Li J. Thompson c ni n cuc gp g vi Trng Vnh K nh sau: Mt ln n thm Trng Vnh K, ti gp hc gi ny ang vit d dang cun Phn tch, so snh cc loi ngn ng trn th gii, mt cng trnh m ng ra hn 10 nm bin son.. Tc gi cng khng ghi r xut x cun sch ca J. Thompson. Vai tr ca Trng Vnh K trong lng hc thut th gii cho thy nhng nghin cu ca ng v ng hc Vit Nam l rt ng trn trng. iu ng trn trng hn na l ng thc hin nhng nghin cu ca mnh vo thi k m
423
mn ng hc ch mi bt u pht trin u Chu, v hu nh ng thi vi cc nh ng hc ln ca th gii vo na cui th k 19. Cn nu xt ring bi cnh trong nc th r rng ng chnh l ngi i tin phong sm nht trong lnh vc ny. Nhng cng trnh nghin cu v ng hc ca ng ht sc phong ph v a dng, trong c mt s c cng b, mt s ch mi dng bn tho m khng bit sau ny gia nh ca ng c su tp v n hnh hay khng. Di y chng ti xin lit k mt s tc phm tiu biu ca ng, phn xut x c ghi theo nhng thng tin m chng ti c c cho n thi im ny.
Tc phm c ghi xut x

1. Sch tp ni chuyn ting Annam v ting Langsa Trng Vnh K, Si Gn, C. Guilland et Martinon, 1882. 2. Thy Tr v mo lut lo lt ting Phalangsa - Trng Vnh K, in k 2, Si Gn, C. G et M., 1883. 3. S hc vn tn Quc ng din ca - Trng Vnh K, Si Gn, C. G. et M., 1884. 4. Alphabet Quc ng - Trng Vnh K, In k 4, Si Gn, Imprimerie Rey et Curiol, 1887. 5. Vocabulaire Annamite-Francais, Mots suuels, Mots techniques et termes administratifs - Trng Vnh K, Si Gn, Imprimerie R. et C., 1887.
424
6. Tam thin t gii m, Tu hc ta yn - Trng Vnh K, Si Gn, Imprimerie, R. Et C., 1887. 7. Petit Dictionnaire Francai-Annamite - Trng Vnh K, Si Gn, Imprimerie de la Mission, Tn nh, 1884. 8. Grammaire de la langue annamite par P.J.B. Trng Vnh K, Si Gn, C. G. et M., 1883.
Tc phm ch ghi nm xut bn 1. Cours pratique de la langue Annamite (1863)

2. Abrg de grammaire Annamite (1867) 3. Cours de la langue Annamite autographi (1875) 4. Cours de langue mandarine autographi (1875) 5. T v ting Langsa dch ra ting Annam (in n ch Cheval) (1878) 6. i t in ting Langsa dch ra ting Annam (1894) 7. T in nhng anh danh tun s Annam (1894) 8. T v ch Hn dch ra ting Langsa v ting Annam (1895) 9. T in a l Annam (1895)
Tc phm khng bit xut x

1. Essai sur la similitude des langues et des critures oriental les (Tho lun v s tng t ca ngn ng v ch vit phng ng)
425
2. tude compare des langues et critures des trois branches linguistiques (Nghin cu i chiu ngn ng, vn t trong ba ngnh ngn ng hc) 3. Combinaison des systmes dcriture idographique, hiroglyphe, phontique, alphabtique (Tng ln cc h thng ch vit tng , c Ai Cp theo ng m hc v vn A.B.C) 4. Etude compare sur les langues, critures, crovances et Religions des peuples de lIndochine (Nghin cu i chiu Ngn ng, vn t, tn ngng v tn gio ca cc dn tc ng Dng) 5. Langage de la Cour en Extrme-Orient (Ngn ng trong cc triu nh Vin ng) 6. Etude sans titre sur des langues de la Pninsule indochinoise (Nghin cu v v cc ngn ng Bn o ng Dng) 7. Cours de Siamois (Dy ting Thi), Cours de Cambigien (Dy ting Campuchia), Cours de langue Laotienne (Dy ting Lo), Cours de langue Tamouls (Dy ting Tamouls, mt th ng ca n ), Cours de Langue Birmane (Dy ting Min in), Cours de Champa (Dy ting Champa) (theo tp ch dn trn) Ngoi cng trnh nghin cu v ting Vit v ting nc ngoi ca nh bc hc Trng Vnh K, t nm 1865 n 1913 Si Gn cn c nhiu cng trnh nghin cu ting
426
Vit ca cc tc gi khc m v phm vi chuyn lun ny c gii hn nn chng ti khng th cp ht.
e. Ch Quc ng trong hc ng
Nh ni, ca thc dn Php khi chnh thc a ch Quc ng vo ging dy trong h thng hc ng cng nh khi cho in n, ph bin nhiu loi sch Quc ng, ch yu l c th s dng ch Quc ng nh mt phng tin nhm iu hnh gung my hnh chnh thc dn, cng c c cu cai tr. Nhng trong thc t, khi ch Quc ng c nhiu ngi Vit hc bit th s trc tc ca nhng tc gi khc nhau khng cn tun theo ban u ca thc dn Php. Ngc li, hu ht nhng cy bt Quc ng ca Nam b trong giai on ny u thc rt r vai tr gio dc, tuyn truyn ca vn chng do h trc tc. V th, ngay trong cc loi sch gio khoa c a vo ging dy chnh thc ti cc trng s cp, tiu hc, trung hc cng c khng t nhng ni dung c cc tc gi c a vo gio dc o c, tinh thn ngi Vit, lm cho ngi Vit Nam b ngy cng hiu bit nhiu hn v su sc hn qu hng t nc, v nht l v ting Vit thng qua vic hc ch Quc ng. Chng ti ly mt bng chng c th ngay t thi Trng Vnh K, cc mn ca ng phn ng l nhng ngi du hc ngoi quc v, chng hn nh cc ng Trng Minh K, Dip Vn Cng, Nguyn Trng Qun, u c nhim nng
427
Ty hc nhng nh tm ch c v ting Vit v ch Quc ng ca Trng Vnh K, cc ng ny tr thnh nhng ngi nhit tnh c v cho s pht trin ting Vit Nam b. H biu l tinh thn y qua tm tnh i vi bc tn s ca h trong bi vn t ngn gn m cc k su sc sau y, c trc linh cu Trng Vnh K ngy 4-9-1898:
Thng thay Thy ta l Quan Ln S Ti Trng Vnh K! Nh Thy xa! Nn ng thng minh, Thit trang vn ph. Sang dng y, trng dng y, Ng cng danh trong mt nh khng. Kiu chng h, ln chng h Xem tnh hnh trong i t c! Vic ch ngha nhc lng bin t, Lm thu cng phu. Dy hc hnh ra sc vun trng, Nhiu li khuyn d! i! Tng cn lu hng lc tri, Hay sm la ci th! Bm Trang Sanh mt gic, mnh ci chn v c. Ht nh Lch trm nm, hn nng ci vn v. Ngi tuy mt m danh chng mt, ting hy cn y. Coi sch Thy m hc Thy, hnh nh Thy .
428

Hi i! Tic thay! Hi i! Thng thay! Mn sanh: Trng Minh K, Dip Vn Cng, Nguyn Trng Qun ng ng bi 4 Septembre 1898
c bit Trng Minh K l tc gi Tung Joseph (1887), Dip Vn Cng l Ch nhim t Phan Yn Bo (1868), Nguyn Trng Qun l tc gi on thin tiu thuyt loi tnh s Thy Lazar Phin (1887). S pht trin ca ch Quc ng r rng khng theo ng nh en ti ca thc dn Php m nhanh chng vt ra ngoi tm kim sot ca h. V th, kt qu ca vic a ch Quc ng vo hc ng khng phi l gip cho ngi Php d dng cai tr dn Vit, m thc t l to c mi trng o to rt nhiu bc nhn ti yu nc, cng nh dn dn to nn mt th ting Vit Nam b c o v nhiu phng din.
g. Ch Quc ng gp phn bo v di sn Hn Nm
iu th v trong s pht trin ch vit Vit Nam l tnh cht gn b m khng xa b ln nhau. Nu nh s pht trin ca ch Nm vn da trn nn tng ch Hn nn ngi Vit xa phi hc ng thi c hai loi ch vit y cng l iu d hiu, th vic tt c nhng quyn t in
429
ting Vit bui u u c bin son ng thi i chiu c 3 loi ch vit: Hn - Nm - Quc ng qu l mt iu khng d gii thch cht no. Phi chng iu ny xut pht t mt trong nhng c tnh sn c trong tm hn ngi Vit: tinh thn trn trng nhng di sn ca tin nhn. Chnh iu ny to ra mt hin tng kh c o trong lch s. Sau khi ch Quc ng pht trin hon chnh n mc c th m nhn mi kh nng din t trn vn bn v c ton x hi chp nhn, s dng mt cch rng ri th ch Hn v ch Nm khng cn gi bt c vai tr g na c. Nh vy, kh nng hai loi ch vit ny ri vo qun lng c v nh l iu chc chn s xy ra. Tuy nhin, s tht li hon ton khng din ra nh th. Chnh nhng ngi c xy mnh m nht cho s pht trin ca ch Quc ng li cng l nhng ngi sm thy c kh nng tht thot ca kho di sn Hn Nm, v do m chnh h cng n lc trong vic bo v nhng di sn y. Chng ta s xt n nhng n lc ny thng qua nhng tc gi v tc phm c th:
Cc sch dch t ch Hn ca Trng Vnh K

in hnh l trn b T Th: Ta Hio (i hc), Si Gn, Impr. A. Bock. 1889, In 12 - 79 trang; Trung Dong (Trung Dung), Si Gn, Impr. Rey et Curiol, 1889. In 8, 137 trang.
Cc sch phin m Nm ra Quc ng ca Trng Vnh K

in hnh l Kim Vn Kiu, Lc Vn Tin (sch dn), Gia Hun Ca, C. G. et M. 1883, In 8o 4 trang, Lc Sc Tranh
430
Cng, Si Gn, Tn nh, 1887, In 8o, 43 trang, Phan Trn truyn, Sigon. Impr. Aug. Bock 1889, In 12, 45 trang. 2. Cc sch son dch v phin m Hn Nm khc Dip Vn Cng l mt trong nhng hc tr tn tui ca Trng Vnh K. Tc phm ca ng l cun Vit Nam lun l tp thnh, Si Gn, Iprimerie J. 1917. Sch gm 53 trang vi Index (Dn ch) gm 36 trang. Phn 53 trang c 13 ch nh s Rma ch khng chia thnh chng. Trang I l bi T (ta). Trang 52 l Hu t (bt). Phn Index ghi l Hn t gia ngn b kho. y l phn tc gi son dnh cho nhng c gi no mun tra tn nguyn vn ch Hn nhng cu Hn vn trng dn trong sch. Ton b ni dung sch l tc gi rt ly nhng tinh hoa trong Hn hc dy lun l v n cha ngha m (I), o lm con (II), ng B (III).v.v... Tc phm Dip Vn Cng l mt trong nhng n lc ni lin hai loi ch vit c v mi, ch Quc ng v ch Hn. Nhng sch loi ny gii quyt mi lo ngi ca mt s tr thc thi y cho rng vic hc ch Quc ng s dn n s b tc ca ngi hc v khng c sch c! N cng chng minh rng nhng tr thc yu nc c v ch Quc ng cng u l nhng ngi bit qu trng di sn Hn Nm. Chnh qua nhng tc phm nh Vit Nam lun l tp thnh, ngi ta thy c rng ch Quc ng thc s tr thnh phng tin gi gn v bo v di sn Hn

h tip ni.
431
Nm ca tin nhn, ri trn trng trao li cho nhng th Di y trch mt on trong tc phm ca Dip Vn Cng: o lm Thy. - Lc con ngi cn hy u th, th mun vic chi cng nh c cha m. n khi tui va khn ln th theo thy nu s xi kinh; t cho n thnh nhn, hoc nn hoc h, bao nhiu trch nhim cng v phn thy. Nn sch Thng Th ni rng: Thy l m dt iu c c ca con ngi, sa iu t vy ca con ngi. (trang 36)
h. Ch Quc ng v cc ngoi ng
Do hon cnh lch s, s pht trin ca ch Quc ng ban u gn lin vi kh nhiu ngoi ng. Trc ht, nhng ngi u tin ngh n vic ch tc ch Quc ng u l nhng ngi ngoi quc, li thuc nhiu quc tch khc nhau, v th, qu trnh ch tc v s dng ch Quc ng ca h khng th khng gn lin vi th ngn ng chnh m h ang s dng. Th hai, nhng ngi u tin hc v s dng ch Quc ng, ri sau c xy cho ch Quc ng, khng phi l gii bnh dn t hc, m phn nhiu u l thuc gii tr thc uyn bc hc. Nhng ngi ny a s u c vn hc rng, nu l cu hc th tinh thng ch Hn, ch Nm, nu l tn hc th gii ting Php, ting La-tinh, ting B o Nha... V th, c mt thc t l tt c nhng t in ting Vit bui u u c son theo hnh thc i chiu a ng, c
432
th l i chiu ting Vit vi mt s ngoi ng khc nh La-tinh, B o Nha, Php, Anh... Hnh thc bin son i chiu a ng ny gip lm phong ph thm cho ting Vit bi v nh m ting Vit c: 1. Tng thm s lng t hay cch din t m son gi bt buc phi tm kim hoc sng to ra phin dch nhng t v ng tng ng trong ngoi ng. 2. Tng thm s lng ng c nh nh cch din , thnh ng, tc ng... du nhp t cc ngoi ng c dch sang ting Vit. 3. Tng thm s lng nhng khi nim, nhng t tng, nhng tri thc chuyn mn hay bch khoa c trong cc ngoi ng c chuyn dch sang ting Vit. V nhng ngoi ng c bin son i chiu vi ch Quc ng trong cc t in, c th k ra sau y:
Ting La-tinh: Phn Index trong T in Vit-B-La ca Rt 1651 ( dn ch) T in Annam Latinh (1772), T in Annam-Latinh v Latinh-Annam (1838) Ting B o Nha: T in Vit-B-La ca Rt 1651 ( dn ch)
Phn 4: S bng n ca ch Quc ng Ting Anh:
433
Trong T in Latinh-Annam ca Taberd v Phan Vn Minh (1838, ch dn) c Ph lc (Appendix) nhan l Cochin-chinese Vocabulary gm cc th ting Anh, Php, La, Vit, t trang 1 n 77. Ting Anh c xp ng u cc ct. y l bng t v Anh-Vit u tin Vit Nam. Ting Php: Dictionnaire lmentaire Annamite-Francais ca Le Grand de la Liraye, In ln 1, 1868; ti bn 1874 ti Paris. T v Annam-Phalangsa (Dictionnaire AnnamiteFrancais) ca J. Gaspar (lc cha lm Gim mc) in ti Tn nh, 1877. Petit Dictionnaire Francais-Annamite ca J.B.P. Trng Vnh K, Impr. de la Mission, Tn nh, 1884. Vocabulaire Annamite-Francais -Mots usuels (loi s dch Php) ca J.B.P. Trng Vnh K. Impr. Rey et Criol, 1887. Dictionnaire Annamite-Francais ca J.F.M Gnigrel 1898 ( dn trn). i. Ch Quc ng m mang v nng cao dn tr
Khi ch Hn, ch Nm dn dn khng cn c s dng (khong t nm 1862 tr v sau) th nhng ni dung tinh
434
thn trong sch v Hn, Nm cng khng cn c ph bin na. Trong khi , ting Php vn cn xa l vi nhiu ngi, m ngay c cho n giai on n c dng rng ri th khng phi ngi Vit no cng c hiu c ting Php. V th, vai tr cung cp mn n tinh thn cho t gii u xanh trong hc ng n ngi ln ngoi x hi, ng nhin thuc v ch Quc ng. Do nhu cu ny, c mt i ng nhng ngi c vn Ty hc, bit ting Php hay cc ngoi ng khc, bt u x vo vic vit sch bo bng ch Quc ng. Bo ch, sch v ng vai tr ph cp kin thc c phn quan trng hn c hc ng. Nh trng ch gi vai tr gio dc mt s lng hc sinh hn ch. Cn trong qun chng nhn dn, s ngi c gio dc qua bo ch, sch v bng ch Quc ng l ng c hn nhiu. Ni cch khc, bo ch, sch v bng ch Quc ng chnh l hc ng ca ng o cc tng lp x hi. V nhu cu m ta thy bo ch thi t t Gia nh Bo, Phan Yn Bo, Miscellanes n Nam k a phn.v.v... khng vit chuyn hay ch nng v thng tin nh bo ch, tp san ngy nay, m va thng tin va y dy nhng bi kho lun v cc mn gii tr gm thi ca, tung kch, tiu thuyt, chuyn gii bun, chuyn tiu lm, hi hc.v.v... Ri thc dn qua th ch t bn qua theo nn cc ngnh ngh sinh si ny n. Do nhu cu kin thc chuyn mn ln bch khoa ngy cng khn thit. Ta thy ngay t nm 1887 m Hunh Tnh Ca son mt cun sch y nh loi sch bch khoa b ti ngy nay.
435
D nhin trong kin thc bch khoa, c kin thc chuyn mn. Nhn ton b cc nhan sch ca Trng Vnh K, ta cng thy ngay ch Quc ng qu thc l li kh truyn b hai loi kin thc y. ng dy ting Php. ng phc hi vn Nho, vn Nm. ng son sch s a. ng su tp kch bn, ca dao. ng qung b lun l ng. ng vit php lch s Annam. ng dy cha m dy con, dy lm du. ng kho cu cc loi chim, cc loi tri cy min Nam. ng dy v hn nhn. ng bn chuyn mn v cy tre, cy my. ng nghin cu cc loi tu b ca Vit Nam. ng vit Lun v kin vng, kin hi ng nm 1866 trong Bulletin du Comit Agricole et industriel de la Cochinchine. Ri i Nam Quc m t v ca Hunh Tnh Ca (18951896) cng khng n thun l mt cun t in v ch ngha, m l mt loi t in nng v kin thc chuyn mn v bch khoa. ng gii thch trong m tang, i cu ngha l lm g. ng ging sng Tin, sng Hu t C lao i Chu r v u. ng m t v ng h ct, cch lm v cch s dng. ng ch cch thy php bt n. Nh mc t thuc, ng da vo t ng phn tch cc khi nim lin quan n thuc, t th thuc ung v lnh bnh n loi thuc ung vo phi cht, din gii n 3 ct, chim mt trang giy kh 20x30cm. iu tt nhin khng trnh khi l vn c mt s t sch Quc ng c ni dung u c chnh tr hay i try, lm suy i lun l, nhng i a s sch Quc ng giai on ny u hm h cung cp kin thc cho qun chng v
436
nhiu mt. Gii tr thc tip thu nhng phng php suy lun, din gii khoa hc ca phng Ty nn sch v do h trc tc c b cc mch lc v cht ch khc hn sch v ca nhng nh Nho xa. H p dng nhng phng php l lun, phn tch, tng hp, din dch, qui np, loi suy... i thoi v thuyt phc c gi. Nh m vn chng Nam b bt u hnh thnh truyn thng vit lch c cng lnh mch lc, sng sa. D nhin l trong bui u tip thu cng khng th trnh khi t nhiu nhng m phng vng v, km tnh thun Vit trong cch ph din hay trong t ng, nhng khi c th vn dng thc s nhun nhuyn nhng g tip thu c t vn Ty hc, phn ng cc tc gi u to ra cho mnh c mt vn phong mch lc, sng sa v d hiu, khc hn vi li vn c in Hn Nm y nhng in tch v trch dn m nhng ai cha quen s khng th no hiu ni. Vn Quc ng Nam b t nm 1865 n 1913 c nhiu ch vng mc v t ng, c nghe ng ngh, nhng nhn chung cu trc ca sch, ca bi th thy b cc sng sa. l nh cc tc gi tip thu c nhng phng php nghin cu v suy lun. iu ny c th d dng hiu c, v nhng phng php l lun c in ca Platon, Aristotes, Descartes, Pascal l nhng phng php l lun tr thnh khun thc cho l lun khoa hc. Nc ta c tip cn vi phng php l lun ny ln u tin Nam b t khong nm 1615 tr v sau, v nhiu nht l t nm 1870 cho n nhng thp nin u ca th k
437
20. Trong s tip thu ny, phi k n cng lao ca nhng ngi i tin phong nh Trng Vnh K, Nguyn Trng T, Dip Vn Cng, Trng Minh K, Nguyn Ngc Trn, L Vn Trung, Nguyn Chnh St... l nhng ngi bin cc phng php l lun truyn thng ca phng Ty tr thnh khun thc cho vn chng Vit.
k. Ch Quc ng v mc ch truyn o Ki-t

T sau 1865, ch Quc ng c s dng ht sc rng ri trong cc loi sch truyn o Ki-t, c th c lng ln n hng ngn bn do cc nh in Tn nh v Nazareth Hng Kng n hnh. Trong nhng phn trc, chng ti c dp cp n mt phn trong s nhng sch ny, chng hn nh nhng t in do cc gio s bin son hay mt s cc sch kinh truyn o. Cc sch truyn o loi ny phn ln khng np bn cho Th vin Nh nc nn danh mc ca chng khng chnh thc c nhiu ngi bit n. Tuy vy, do c ph bin rng ri trong gio dn nn cc sch ny c bo tn n nay vi s lng kh nhiu, so ra hn hn nhng sch c chnh thc bo qun trong Th vin Nh nc. Nhng v sao nhng sch c chnh thc bo qun trong Th vin Nh nc li khng tn ti c nguyn vn n ngy nay? hiu c iu ny chng ta cn phi im qua mt s s kin lch s c lin quan n s phn ca nhng quyn sch c a vo Th vin Nh nc.
438
Ngy 15-12-1898, Ton quyn Doumer k ngh nh thnh lp ti Si Gn mt Hi Kho c (Mission Archologique). Sau mt nm lm vic, Hi ny pht trin thnh Php quc Vin ng Hc vin (cole Francaise dExtrme-Orient). Ngoi Hc vin ny, Si Gn cng c thnh lp Th vin v Bo tng vin (1899). n nm 1901, Ph Ton quyn t Si Gn di ra H Ni, Th vin v Bo tng vin cng phi di theo ra. Tuy nhin, nu cng lc di i c hai c quan ny th qu b bn, nn trc ht ngi ta ch dn Th vin i thi. n nm 1902 th sch v Th vin Si Gn chuyn ht ra H Ni, v cc c vt ca Bo tng vin cng c a ra H Ni t chc trin lm. Ngy 7-10-1903, H Ni b mt cn bo rt ln trn qua. Vin bo tng H Ni sp nn cc c vt buc tiu tan gn ht. Th vin H Ni cng chung s phn lm mi cho ging bo. Sch v d nhin l phi h hao, mt mt nhiu. Mi n nm 1905, Th vin H Ni mi xy dng li xong v sch v c di v . Cn cc c vt ca Bo tng vin th nm 1906 c ch v Ph Ton quyn c, by gi c dng lm Vin bo tng. Th vin H Ni tip tc hot ng cho n nm 1954 th li phi chuyn vo Si Gn. V cuc di tn ko di c nm nn nhiu sch v b thuc h ca Ng nh Dim ch v Si Gn v mt phn b ngi Php ly. Sch v b bn ch v Si Gn trong khi Th vin cha xy dng hon chnh,
439
phi lan ra c ngoi hin, phn th b trm cp, phn th chu ma lng gi tt. Lc y nhiu ngi tr thc Si Gn thy vy ht sc bt mn. Ri t v sau Th vin Si Gn tri qua nhiu bin c, li tip tc b tht thot nhiu. V th, mc d th vin Nh nc c iu kin tp trung rt nhiu sch bo Quc ng, nhng v nhiu l do k trn nn n ngy nay nhng sch bo t nm 1900 tr v trc rt him hoi. Vic nghin cu lch s ting Vit i hi trc ht phi c trong tay ng liu ca tng giai on pht trin. Nhng ng liu y phi c thu thp t cc ti liu nh sch, bo, vn bn vit tay... ra i vo nhng giai on cn nghin cu, v iu quan trng l phi xc nh chnh xc c xut x cng nh nin i ca tng ti liu c s dng mi c th m bo c tnh chnh xc cho kt qu nghin cu. Trong iu kin thc t hin nay, khi m phn ln sch bo, vn bn Quc ng trong Th vin Nh nc b tht thot, vic s dng thm nhng ti liu thu thp c t bn ngoi l cn thit, v cc loi sch Kinh o Thin Cha c vit bng ch Nm v ch Quc ng c th p ng c mt phn nhu cu ny. Cc loi sch truyn o c th gip cho cc nh nghin cu tm hiu c v ch Quc ng xa, ting Vit xa, qua phn nh cc bin c lch s, tnh hnh sinh hot x hi ca t nc Vit Nam xa kia. Mc d ch gii hn ni dung trong mc ch truyn o, nhng sch o c nhng
440
u im l t chu nh hng ca nn tam sao tht bn, cng nh phn no trnh c s thin v v chnh tr. Do , nhng d kin thu thp c trong cc sch o c th phn nh trung thc lch s, nht l i sng ca cc tng lp nhn dn lao ng, nng thn, cng kh. Khc vi i a s sch Hn, Nm xa do tng lp tr thc khoa bng trc tc nn thng c khuynh hng ca tng vua cha, cng nh nghing v vic m t, tip cn vi tng lp quan quyn, gii qu tc giu sang, thng tr kinh , thnh th. Cc tc gi sch o l nhng gio s, do tnh trng b bt o m phi ln li trong hang cng ng hm khp ba min Bc, Trung, Nam ln lt ging o, nn ngi bt ca h c th phn nh c nhng sc thi c bit m gii nho s tr thc khng c c. Ch tnh ring t khong nm 1865 cho n nm 1913, s lng sch o Nam b c xut bn bi cc nh Tn nh v Nazareth cng rt nhiu. Xin nu mt v d c th c th thy c s lng sch o Nam b ch ring trong nm 1887. Trong cun T Chung Y Lc ca tc gi J. M. J., Tn nh, Imprimerie de la Mission, 1877, cc trang cui sch t 109 n 111 c ghi danh sch Nhng sch in ri chia ra loi khng in ba m c 42 u sch, loi c ba lng vi m c 25 v loi c ba lng da c 1 cun. Ch ring nm 1877, m nh Tn nh c n 68 u sch nh vy, th trong c na th k hot ng, s lng sch

chn khng nh.
441
o ca nh in ny, cng vi ca nh Nazareth, con s chc l cha th thng k c nhng sch m cc tc gi Nam b gi in n qun Qui Nhn v hai n qun Ninh Ph, K S (H Ni). Theo chng ti c bit, hu ht sch vit bng ngoi ng hay quc ng ca Jacques L Vn c, mt nh tr thc thuc th h n em Trng Vnh K, ngi gc c lao Nm Thn, sng M Tho, Si Gn m chuyn gi sch in Qui Nhn. Chng ti khng bit r nm in qua tng tc phm ca L Vn c, ch thy mc Du mme auteur (cng mt tc gi) trong cun Voyage en Orient (L Vn c, Imprimerie de Qui Nhn, 1925) c lit k cc sch ca ng in ti n qun ny nh sau: 1. Ty hnh lc k 2. B thnh Jeanne dAre (tung) 3. i bt n cp (tung) 4. Cng t bt (tung 5. in lnh (tung) 6. Cha Hi ng gi (tung) 7. Ting gi B Jeanne dAre (tung) 8. Bn ni li (tung) Ngoi cc sch quc ng, cn c rt nhiu sch o bng ch Nm Nam b. Cho n cui th k 19 vn cn nhiu nh th Nam b c mt s kinh bng cc bn vn Nm. Trong mt phn trc, chng ti c dp cp n mt
442
cun sch gm vn xui ln vn vn rt ph bin trong gii gio hu l cun Mc lc. Nguyn cun ny vit bng ch Nm, n nm 1864 mi phin m ra ch Quc ng, in Thi Lan, gi l Mc lc Xim. Ri nm 1867 in Si Gn, gi l Mc lc Si Gn. Mt vn bn ng lu khc c kch thc tng i ln v mt ng hc v v vai tr ca ch Quc ng thi y. l mt bn vit tay gm 185 trang kh 12x20cm, vit ch nghing, nh, tng i p, bng mc mu tm. Trang 1 ghi nhan l Sm truyn ca, ca L Y oan vit nm 1670. Di cui trang ghi Su tm ca Trn Hn Xuyn (1854-1940). Trang 2 b rch xo mt ng di bn mt, cn li bn tri c khng hiu g. Di cui trang cn li my ch Si Gn ngy 15-9 ( ? ), Paulus To bo Nam k a phn. Trang 3 l Li ta ca Phan Vn Cn. Trang 4 l Li ta ca Trn Hn Xuyn. c qua cc li ta, bit c lai lch ca ti liu vit tay ny nh sau: 1. Sch ny do L Y oan dch t cun Gnsia (mt quyn trong Kinh Cu c) sang ting Vit, t nhan l To oan kinh. Dch bng vn vn, vit bng ch Nm, t nhan chung l Sm truyn ca. 2. Vo nm 1810, c bit Ci Mn thuc Bn Tre c mt bn Nm. Bn Nm ny c Thy Ging Simong Phan Vn Cn dng phin m ra ch Quc ng trong thi gian t nm 1816 n ngy 8 thng 12 nm 1820.
443
3. Nm 1870 ng Nguyn Vn Th chp li ti Ci Nhum (Vnh Long). Nm 1908, ng Vr Trn Hn Xuyn gp bn chp tay ny ti Cn Th v chp li, n ngy 17-5-1910 chp xong ti Ci Tt, cch Ci Mn 3 cy s. 4. Nm 1900, Linh mc Phaol Nguyn Vn Qui mun xut bn sch ny Tn nh m v sa cha khng xu cc t c nn b d. Lc y Linh mc Trn Hiu L, cha s h Ci My cng c mt bn chp tay m thiu st. n nm (19??), ngy 15 thng 9, ng Paulus To, k gi bo Nam k a phn, chp theo bn ca Trn Hn Xuyn thnh bn vit tay ny, c i chiu vi cc bn ca Nguyn Vn Qui v Trn Hiu L trc khi chp. V ni dung ti liu, ngoi cc phn gii thiu v mc lc thng thng l ni dung chnh gm 3440 cu th lc bt, c chp t trang 7 n trang 179, c phn ch thch c ghi cui trang. V mt vn bn hc, tt nhin l ti liu ny cn cn phi c thm nh li xem c ng l ch Nm ca Nam b vo th k 17 hay khng. Tuy nhin, iu chc chn l ti liu ny c vit dng ch Nm v cho n th k 19 mi c phin m ra quc ng. V th, vn c th nh gi cao ti liu ny v mt ch Nm ln ch Quc ng trong vic nghin cu s pht trin ting Vit Nam b hi u th k 19.
444
Mc d ch c vit ra v lu hnh v mc ch truyn o, nhng ngy nay khi c th s dng nhng sch o vo mc ch nghin cu ting Vit, chng ta vn phi ht sc trn trng gi tr ca nhng sch o c tn ti cho n nay, bi v vn nhng kh khn m cc tc gi v tng lp gio dn phi vt qua c th trc tc v lu hnh cng nh bo tn c nhng sch ny. Nh chng ta bit, t bui u thi Ty qua cho n Ngh nh 17-3-1879 cng bch hc ch Quc ng trong cc trng hc, t ng u, d b, s ng.v.v... ch Quc ng b khng t ng bo ta k th, chng i. Nhng v cao nin sinh ra t 1890 hay u th k ny trc y vn thng k li rng, hi mi cng bch hc ch Quc ng, nhiu gia nh khng mun cho con em mnh i hc mn ngi khc hc th, nn c nhiu ngi thi y sng bng ngh i hc mn. Ri cn nhiu ngi trong gii s phu cng chng i ch Quc ng na. Vi bit bao tr lc nh vy m nhng ngi truyn o vn c th nui dng ch Quc ng trong cc nh th ri lan rng ra cc gio dn, d nhin phi l c mt vn khng d dng cht no.
l. Ch Quc ng v sch qung co

L cng c giao tip trn mt vng t mi, ting Vit Nam b pht trin di nhiu hnh thc a dng, phong ph v c o. N pht trin qua cc loi sch ch Nm. N cng pht trin qua nhiu loi sch Quc ng khc nhau, t sch truyn o Cha n nhng sch kin thc
445
chuyn mn, bch khoa, cho n sch qung co vic kinh doanh thng mi. Trong loi hnh ch Quc ng c dng vo mc ch qung co vic kinh doanh thng mi, chng ti mun ni n mt cun sch in hnh l cun Nh Thin ng ca nh thuc Nh Thin ng nm ng Qung Tng Ci (Qung ng Nhai), sau l ng Triu Quang Phc. Cun sch ny do ng ch nh thuc Nh Thin ng thu mt s tr thc bin son bng Quc ng pha ln ch Hn v ting Php. Sch ra i trong thp nin 1880, trong sch y nhng hnh v ch qung co cc loi cao n hon tn ca nh thuc Nh Thin ng. im c bit l trong nhng qung co ny lun xen vo nhiu loi th vn c gi tr trch lc, rt c ch cho vic xy dng li khun mt ting Vit Nam b thi y. Ly v d, xen ln bn nhn du c l ng Tin l th Lc Vn Tin, hu cnh nhn du Nh Thin ng tr b bnh l vn chng C Mum. C c nhng co bch ca tim hm, tim n, tim ca na. Ri gia rng qung co um tm nh vy, ngi ta c thy th Hu Chng Nhi, ang kim thuc dn hiu Con rn hay thuc x li th bng nhin ngi ta c mi c V Tng st tu ca Ng Vinh San, hay mt on Uyn ng ly hn... Tuy c v um tm ri beng nh vy, nhng nu khai thc phn ch v vn quc ng trong sch ny, ta s thy ting Vit bnh dn Nam b thi y cc k phong ph.
446
m. Ch Quc ng h tr ch Nm trong hot ng i quc

Ngy 13 thng ging nm K T (15-2-1859), thc dn Php n Bn Thnh. Sng n. Sang ngy 15, thnh Si Gn b hm, c Si Gn l V Duy Ninh tht c cht Phc L. Ngy 25-2-1861, i n K Ha tan v, Nguyn Tri Phng b thng cng thuc h tho chy. Th l Si Gn hay Bn Ngh lt hn vo tay thc dn Php! Nhn dn Si Gn nh ong v t, ut hn ngt tri. S phu ly tn. Trong sut my mi nm vong quc sau , lng i quc ca mt s k s c bc l trong vn th di nhiu hnh thc. C th vit bng ch Nm cn lu vt n nay. Cng c th vit ra ri v s ha thc dn nn c thuc lng ri hy mt, ch truyn ming cho nhau nghe, sau mi c ghi li bng Quc ng. Ting Vit Si Gn trong mi trng pht trin mnh m qua nhng ngi bt vn Nm si sc lng yu nc v ut hn ngoi xm, ri nhanh chng nhn c s ng cm v lan truyn trong qun chng nhn dn. Nhng ch Nm ngay c trong giai on pht trin mnh nht cng cha tng l th ch vit c ph bin rng ri trong qun chng bnh dn, hung h l vo thi k sp suy tn ca n. V th, ch Quc ng nhanh chng tr thnh cng c hiu qu trong vic h tr s truyn b cc bn vn Nm. Nhiu tc gi Nm vn ght cay ght ng ch
447
Quc ng nh Nguyn nh Chiu chng hn nhng tc phm ca h li nh c ch Quc ng m c ph bin rng khp cng nh c ghi chp, truyn li n ngy nay. Vai tr ca ch Quc ng trong vic h tr s truyn b cc tc phm Nm qu l mt hin tng c o v v cng th v trong lch s pht trin ca ting Vit Nam b. Cng chnh trong s phi hp nhun nhuyn gia hai loi ch vit nhm phc v nhng nhu cu din t tm t tnh cm chy bng ca ngi dn Nam b trong hon cnh nc mt nh tan m ting Vit Nam b vo na sau th k 19 mi c iu kin c mi da, ti luyn nhanh chng pht trin thnh mt th ngn ng phong ph, nhun nhuyn, bn nhn v cc k su sc. Di y l mt s trch vn chng minh cho nhn xt ny:
Trch Phan Thanh Gin (1796-1867) Tuyt Cc

Tri thi, t li, li ngi ha, H d ngi coi phi ni ra. Lm tr n vua, n n nc, nh cam gnh nng, rui ng xa. Ln ghnh xung thc, thng con tr, Vt b tro non, cm phn gi. Nhng tng mt li an bn ci, No hay ba tnh li chu ba.
448
Trch Nguyn nh Chiu (1822-1888) Khc Phan Thanh Gin

Non nc tan tnh h bi u, Du du my bc ci Ngao Chu. Ba triu cng cn i hng s, Su tnh cng thng mt gnh thu. i Bc ngy ch tin ip vng, Thnh Nam m qunh ting quyn su. Minh sinh chn ch lng son tc, Tri t t y bt gi thu.
Khc Trng Cng nh

Trong Nam tn h ni nh cn, My trn G Cng nc ting n.
......
N khin anh hng ri git ly, Lm rm ba ch iu linh hn.
......
May ri phi chng tri t bit, Mt tay chng chi my nm di.
Vn t ngha qun
... ...
Mc k thng Ty bn n nh n to, x ca xng vo, liu mnh nh chng c.

K m ngang, ngi m dc, lm cho m t, ma n hn kinh.
449
......
au n my, m gi ngi khc tr, ngn n khuya leo lt trong lu. No nng thay, v yu chy tm chng, con bng x vt v trc ng.
Tho th hch (Hch git chut)

Nay c con chut, Lng mc xm xm. Tc ku chut lt,1 Tnh hay n vt
......
Ch hang l nhiu b, ng qua li o ra hai ngch.
......
Gi danh hiu: chut x, chut lt, chut x, chut cng, anh em dng h nhiu tn.
......
1
Ch lt y l lt lo, ni tinh ranh, qu qui. Chut lt y l mt tn khc ca chut x, m ni l chut cng x, loi chut rt to, sng di cng rnh, hi hm xu xa m ph phch rt tinh ma, thm ch ly cp trng vt, chng bit phi hp mt con nm nga m qu trng ri mt con khc cn ui ko i v hang. Tc gi ly hnh nh loi chut m ngi Nam b ai cng ght v vi bn thc dn cp nc. V th, ng nhm ln gia chut lt y vi loi chut lt hay ng hn l chut nht, rt nh v c ting ku lt nht.
450
Np go ca tri nui mng, n ph ri cn ko xung hang. Nm mn ca chng che thn, cn nt li tha vo . Hoc nm nga cn ui tha trng vt, gy nn thng t chu n oan. ...... K trinh n ght thng cung bo, cng cn mang ting th dm.1
... ...
Hng hng b lit thng ao, Nhp so huyt ph H l chut. Phi nghe ta dn sm sa , Cuc xung o hang, phng mai chn ngch. ng cho chng n sy ra, phi ht sc tr lc tc.
Trch Bi Hu Ngha (1807-1872) Kim Thch k duyn2

Hong oanh kia, rp ting giao nhnh, Uyn ng n, ua nhau kt cnh. Loi ngoi vt, cn t nhin bn tnh. Hung chi ngi, m thit thch h tm.
(trang 95)
1 2
Da theo chuyn Trinh Th. Nm 1966, ti Si Gn, Kim Thch K Duyn c Trn Vn Hng ch thch, L Ngc Tr hiu nh v Trn Vn Hng xut bn (khng ghi in u). Chng ti trch dn theo bn ny.

.......
Ca trm ngn m chng c con trai, Sau mun vt, t v tay chng r. Vic nh chm tr, Vic nc phi lo u.
451
....
Chng cha con m ga, No lun gi c chng. Chng mu d ngi t lng, Sanh bng ch, chng u bit mt.
(trang 193)
Trch Tn Th Tng (1825-1877)

Giang sn ba tnh vn cn y, Tri t ai xui n ni ny! Chp nhong thng bon giy thp ko, My tun en nght khi tu bay. ........ Nghi ngt tro tn nn o ngha, L m bi ng ca trm anh. Hai bn vai gnh nm ging nng, Trm t chung treo mt si mnh. Tru nga du ku chi cng mc, Thn cn chng k, k chi danh! ........ T vn cnh chun kinh ch nhn, Gi a hi cp khip oai chn.
452
Sing lo h i cm ch ming, Vng tnh no d nc n trn! Hay d chuyn i cn lm li, Ma may xin hy ch bn chn. ........ Hiu u dm snh k cy voi, Mui xt lng ai ny mn mi.
Trch Phan Vn Tr (1830 - ?)

Bn Ngh qun bao cn la chy, Cn Rng du mc bi tro bay. ..... ng mn hi hm rung nht kh, Lng ta st h lung lay? ........ Cha tr th nh n n nc, Dm u mt lp li tai ng. ........ Thy my gp thi ta s ng, Mun nn vic ln dm bn chn. ........ a di trt i gi cng di, La l tui mi mt i mi! ........ Gp lc chng may nn ngm ming, Ch khi thy my s ra tay. ........

Mt trn gi a xiu ng c, Hn thua cha quyt cng y.
453
Trch Hunh Mn t ( ? - ? )
Kt l nm ba bn cp k, Duyn u gii cu kho th be. cam bt mt cng tri t, u dm nghing mnh vi nga xe. Hn h tr dung ng dm liu, L th gi np ci cy he. Np non cng h, cho thm h, Th n non cao chng mun nghe.
Trch Nguyn Hu Hun ( ? - 1874)

ng ngi trn nh Tng, nay l huyn Ch Go, tnh Tin Giang, Th Khoa k thi Hng nm Nhm T (1852) nn thng c gi l Th Khoa Hun. ng b quan chc, m ngha qun chng Php, n nm 1862 gia nhp ngha qun Trng nh. B qun Php bt ngy 22 thng 8 nm 1864, y i o Guyan tn Nam M. Khi c tha v li tip tc hot ng chng Php, n cui nm 1874 li b bt v a v qu hnh hnh.
Lung chu ba trng trn ci b, Him v thng xt chng dn th. Nng oai thch lch m con , Vng lnh Nam Phong pht ngn c.
454
Tng truyn trc khi b thc dn Php hnh hnh, ng cn ngm mt bi th ch Hn. Nguyn vn khng cn, nhng v sau c Phan Bi Chu dch ra Quc ng nh sau:
Rui dong v nga bo th chung, Binh bi cho nn mng mi cng. Tit ngha vn lu cng v tr, Hn thua s k vi anh hng. Ni xung mt va gin H l, Quyt thc khng hng rng ni sng. Tho Thy ngy ry ph mu , o Rng hiu ht ngn thu phong. (Trch theo Bng Lc vn hc Vit Nam ca Thanh Lng, Trnh By, Q. II, 1967, tr 59)
Trch Trn Kim Phng1

Khng r b sinh v mt nm no, ch bit l ngi Sa c, tc gi l C Hai Hn. Sau bao cuc tnh duyn ln n, b qui y cha in B, Ty Ninh, ly php hiu l Hng Thanh v sau mt .
Tic ru Nam Thnh

Tic ru Nam Thnh tht rt vui, Trm xem ai ny cng say vi.
1
Th Nm ca b Trn Kim Phng c trch theo ti liu ca Thi Bch, ng trong Vn ha Nguyt san XXII (1973) s 2, t trang 22-30.

Anh Ty xunh xong tu ve ngc, Ch Khch kh kh nm chn xui. Gin t lung lay khng vng bc, Ci tri lng ng bng dn lui. ng ngi chng tin li thi c, Tic ru Nam Thnh tht rt vui.
455
Sau bi ny, Thi Bch cn trch ca b 18 bi na v kt lun nh sau: Thi vn b k cn nhiu bi li, nhng by nhiu thit tng cc bn cng hiu b l mt n s c a v th no trc y trong thi n vn gii ng Nai Bn Ngh (trang 30)
n. Ch Quc ng trong vic nghin cu v phin m ch Nm Nam b

Trong tnh hnh t liu hin nay, chng ta cha th bit chc c vic nghin cu v phin m ch Nm bt u t khi no v ai l ngi u tin khi xng. Tuy nhin, cng trnh sm nht c bit cho n nay l T in Annam-Latinh nm 1838 ca Taberd v Phan Vn Minh, trong cc son gi thu thp ch Nm Nam b v nghin cu, phn tch a ra cch dy v hc ch Nm. Cng vic ny vn cn tip tc c tin hnh bi nhiu ngi khc, t nht cng l t nm 1860 v sau, v nht l trong nhng thp nin cui ca th k 19. Trong s nhng ngi nghin cu ch Nm c c nhng ngi Php vi chnh tr thc dn, cng c c nhng ngi Vit hp tc vi
456
chnh quyn thc dn, nhng y chng ta ch xt kha cnh nhng kt qu nghin cu v mt hc thut m thi. Di y, trng dn vic nghin cu ch Nm mt cch c th, chng ti k ra mt s cng trnh nghin cu ch Nm trong tc phm Lc Vn Tin ca mt s nh nghin cu khc nhau, da theo ti liu ca cun Lc Vn Tin, bn hiu nh, ph bn ch Nm, ca Ph Quc v khanh c trch vn ha, Si Gn, 1973.
Lc Vn Tin ca Duy Minh Th (1865)

Duy Minh Th tc l Trn Quang Quang bit hiu l Phng Du L (Xm Du Phng), ngi Hoa hay Minh Hng An Bnh, thuc Ch Ln. Ngoi vic phin m v xut bn truyn Lc Vn Tin, ng cn l tc gi cc sch Nam k d a ch v i Nam thc lc. Quyn ny da theo ti liu b Thc lc ca Quc s Qun, nng v s nghip ca Nguyn nh nn do c th on tc gi c lin h n Chiu Anh Cc ca Mc Thin T H Tin. Lc Vn Tin ca Duy Minh Th, theo ti liu trn (trang 13) in ti Pht Sn do Bu Hoa Cc xut bn, khng ghi nm n hnh. Ti liu trn cng cho bit, theo ng Khung Vit th cun Lc Vn Tin ny xut bn nm 1865 ti Ch Ln do nh sch Qung Thanh, c Tn Th Tng m trch n co.
Phn 4: S bng n ca ch Quc ng Lc Vn Tin ca Janneaux (1867, 1873)
457
Ti liu trn trang 16 lu l: Abel des Michels ni Janneaux xut bn Lc Vn Tin ti Si Gn, 1867, nhng hai ng Ngc Xuyn (Ca Vn Thnh) v Khung Vit cho rng Janneaux xut bn Lc Vn Tin ti Paris nm 1873.
Lc Vn Tin ca Abel des Michels (1883)

Theo ti liu trn, trang 17-18, c my iu ng ghi nhn v bn ny. Bn ca Abel des Michels vi Li ni u vit t 15-9-1881, nhng c xut bn ti Paris, 1883. ng ny c trong tay mt th bn ch Nm nhiu cu hn bn in, v mt bn ch Quc ng ca Janneaux. c bit Abel des Michels lm vic chung vi Trn Ngn Hanh. Hai ng ny i chiu cc bn Nm c trong tay k trn ri phin bn Janneaux t quc ng ra ch Nm... ri t ch Nm phin li Quc ng, nhin hu mi dch ra Php vn dy hc tr. (sch dn, trang 19) V mt vn bn hc th cch lm vic ny ca Abel des Michels l khng n, v bn Quc ng ca Janneaux ng nhin l c nhiu sa cha so vi nguyn bn Nm. Vy bn Nm ca Abel des Michels sau khi c phc hi t bn quc ng ca Janneaux liu cn c tnh Nm nguyn tc ca Chiu n mc no? iu chc chn l theo cch lm vic ny th vi du n ch quan ca cc tc gi, tnh nguyn vn ca nguyn tc khng th khng b e da nghim trng.
458
D nhin l nu mun a ra mt nh gi khoa hc v chnh xc ca bn Nm Abel des Michels th phi lm cng vic i chiu c th vi th bn Lc Vn Tin ca Chiu, m phi l th bn m bo tnh chnh lc trm phn trm. Nhng cho nay chng ta hon ton khng c c mt th bn nh vy. V th, chng ti ch nu kin y v cch lm ca Abel des Michels thi.
Lc Vn Tin ca Trng Vnh K (1889)

Trong cun Ptrus J. B. Trng Vnh K par Jean Bouchot, Si Gn ditions, Nguyn Vn Ca, 1927, trang 105, tc gi Bouchot ghi nh sau: Lc Vn Tin truyn . . . . . par P. J. B. Trng Vnh K - Si Gn. Impr. A. Bock, 1889, in 12, 70 pages et in Tolio non chiffr... trang 106 ghi: Lc Vn Tin truyn, in ln th 4, coi li, sa v thm ch gii ch kh v truyn tch na . . . . . par P. J. B. Trng Vnh K Si Gn, Claude et Cie, 1897, in 8o 100 pages.
Lc Vn Tin ca Silizneo
Bn ny do nh thuc Ty G. Renoux n hnh 1913 ti Si Gn.
Lc Vn Tin ca Trn Phong Sc

Bn ny do Imprimerie J. Vit in Si Gn 1921.
Lc Vn Tin ca Nghim Lin

Bn ny do nh L Vn Tn in H Ni 1927.
459
Ti liu trn trang 15 cn trng dn cc bn ca Dng Qung Hm (H Ni. Ed. Alexandre de Rhodes, 1944), bn Ngc H (Si Gn, nh Phm Vn Ti, Si Gn 1956), bn Tn Vit (kim duyt ngy 1-8-1956, s 969/T. X. B. in ln th 4 ti Si Gn). Ngoi cng trnh nghin cu ch Nm ca Lc Vn Tin trong Nam b, ngi ta c th n cc t in cha ng s lng ln ch Nm nh t in ca Hunh Tnh Ca, Gnibrel m chng ti c dp xt trn. Cng khng nn b qua b T in ch Nm ca Trn Ngn Hanh son trong thp nin 1880. Tc gi ny l cnh tay mt ca Abel des Michels trong vic san nh Lc Vn Tin nm 1883. Trong thi gian lm Tri huyn, v gii ting Vit nn khong nm 1881 Trn Ngn Hanh c mi sang Php lm gio s n tp (Rptiteur) Php (sch dn, tr. 19). D nhin l qua s gii thiu ca Abel des Michels v ng ny lc y ang l gio s sinh ng ng Dng ti Paris. Mc ch ca chng ti qua nhng trng dn v cc cng trnh nghin cu trn v Nm trong thi sau Ty qua l mun nhn mnh vai tr ca ch Quc ng trong vic nghin cu v phc nguyn ch Nm Nam b, cng nh ph bin ni dung ca n trong qun chng. iu hin nhin l ch Quc ng ng vai tr ny mt cch v cng hiu qu, bi v trong giai on ch Hn v ch Nm ang dn tn li, nu khng c sc sng mi c to ra t ch Quc
460
ng th chc chn l nhng vn bn Nm ca tin nhn ch c th i dn vo qun lng m khng cn ai bit n.
D. Kho tng t ng Nam b 1. Nhng nt c th ca ting Vit Nam b

Nh ta bit, thot u ting Vit theo ngi Vit vo Nam b rt thng nht vi ting ngi li ti Trung v Bc b. Nhng theo thi gian, cuc sng vng t mi lun va chm vi v s thc t mi l, nn ting Vit Nam b dn dn thay i, bin ha, to thnh nhng nt ring rt c th ca ngi Nam b. Mt s t ng hay cch din t cng c th c xut x t ng Ngoi, nhng sau li c dng c bit Nam b, theo cch ring ca ngi Nam b, v khi thi gian tri qua qu lu th khng cn ai bit n ngun gc xa xa ca chng, nn cui cng c xem nh l thuc v ngn ng Nam b. Tuy nhin, i a s t ng v cch din t c th ca ngi Nam b l do h sng to ra trong nhng hon cnh khc nhau ca i sng, mang du n r nt ca vng t mi Nam b, nn i a s ng bo min Trung v min Bc khng h dng. iu c bit y l, tuy khng dng n nhng t ng, cch din t , nhng a s ng bo c nc vn c th nhn hiu c khi giao tip, v nu c iu kin sng lu Nam b, th chc chn ri h cng s s dng nhng t ng, cch din t ca ngi Nam b. iu ny ni ln rng, ting Vit Nam b tuy c nhng nt rt c th

Vit ton quc.
461
nhng nhn chung vn gi c s gn gi, gn b vi ting
2. T ng Nam b
Mt s ln t ng, cch ni ca ngi Nam b c xut x t mt qu kh xa xi no khng bit c, nhng rt thnh hnh vi th h ngi Nam b trc y, khong t nm 1862 v ko di n cc thp nin 1930, 1940 vn cn dng. Nht l nhng ni xa cch thnh th ca min ng v min Ty. Cn lu l y khng ni n nhng t ng, cch din t ca ngi thn qu. l mt vn khc. y mun ni n nhng t ng, cch din t m ngay c gii tr thc uyn bc nh Trng Vnh K, Trng Minh K, Hunh Tnh Ca, Dip Vn Cng, Trn Ngn Hanh, Nguyn Chnh St, cho n nhng Ho Vnh, H Biu Chnh, Nam nh, Bnh Nguyn Lc, H Hu Tng, Vng Hng Sn, Sn Nam... cng s dng tt nhin l vi t nhiu thay i trong sch bo ca h. C nhng t ng, nhng cch din t m ng bo min Trung hay min Bc mi nghe qua ln u ch c th tm hiu c chnh thi ch khng th hiu tht trn vn ngha ca chng. Ngay c nhiu tr thc gc Nam b theo Ty hc cng c th phn no thy kh hiu i vi nhng t ng, cch din t c th Nam b. Tuy nhin, hu ht nhng t ng, cch din t c th Nam b nh th u c th tm thy trong cc t in ca Trng Vnh K, Hunh Tnh Ca, L Ngc Tr, L Vn c.
462
Nhng nt c th ca ting Vit thng c th hin r nt nht l trong ngn ng giao tip hng ngy, trong sinh hot thng m. Bi v khi vit lch th ngi ta thng thc rt r tnh Nam b ca nhng t ng, cch din t c th ny, v ch tr khi mun din t nhng ci rt ring ca Nam b th cc tc gi mi dng n chng m thi. Sau y l mt vi v d in hnh v nhng t ng c Nam b m c gi thng ch c th nghe thy khi trc tip ni chuyn vi ngi Nam b. l nhng t nh: cy th, lu linh min t, tut ng, trt qut, lp, ni vi, coi vi, gim i, nm thp, x bng c Ba... Ch l mt s t tiu biu, nhng c l cng nhng c gi khng phi ngi Nam b phi... ngn t te ri. Mi t ng trn u c ngi Nam b nhn hiu d dng, nhng gii thch chng th tht kh ni ngn gn, v chng thng bao hm nhng khi nim kh rng. Chng hn, cy th tc l nhng cy king c gc p c to dng theo mt ngha trit l no , chng hn nh nhng cy mai chiu thy, cy sp, cy bng thng c gc g gh, trng trong chu to, c ct xn, un ta thnh tng lp theo cc ch tam cang, ng thng... Cn lu linh min t ch ngi vo sc mnh, quyn th nn hnh ng hung bo m vn khng b php lut trng tr. Thnh ng ny c dng trong bi v Cu Hai Ming ch chnh ng s. ng ny l con ca Hunh Cng Tn, ngi G Cng, lm
463
lnh binh thi thc dn Php. ng Ming trc chng Php ri sau lm cho Php di quyn Trn B Lc, sau b i du h du thc, nh ln nh lo, lm anh ch b, nh lun c Ty, c bt u n mt. D ngi ta t v gi ng l tay lu linh min t. Cn t lp hay trt lp ngha en l c tp ra khi mt dng c an bng tre bt bng c l oi, c tp ch vo m ra khng c. Ngha bng ca t ny l n ht, n chn, ly trc ci g ca ai mt cch m m, khng chnh ng. D d, ph trinh ngi con gi cng gi l lp... V th, nhn chung th nhng t ng hay cch ni Nam b ch c dng trong qun chng nhn dn Nam b, rt t gp trong cc tc phm vn chng, tr khi tc gi mun m t chnh nhng nt c th ca Nam b. Nhng t ng v cch ni c o l kt tinh c mt tin trnh hnh thnh v pht trin ca ting Vit Nam b trong my trm nm. C nhng t ng khi truy nguyn ra th c th mang gc Chn Lp, gc Hn, gc Ty u... Nhng do c s dng qu nhiu theo thi quen, chng tr thnh nhng ting rt Nam b, hay ni theo kiu Trng Vnh K l ting Annam rng. Di y l mt s t nhng t ng rt Nam b nh th, ch l dn chng tng trng c gi tm hnh dung ra nhng nt c th ca ngn ng Nam b, cn mun thu thp cho y loi t ng ny, e l phi cn n mt cng trnh nghim tc vi tm c ln.
464
n xn n xi n xi n mm n mui (ming ni xu) bao tr b mt cn voi bn ngt (cch n mc) b cu ht la (ht c ai nui) ba x ba t bnh tn bc tho bn vm bu ri bi (n trm di sng) bt sp bng bin ba ri ba trn by hy c xc cng nho cng t bt c tu ching (tt lm)

chnh phong cp rng chnh cp lc c nhy cy the chu hu cu tro chng vng dm n dm ni dong dy o t n rng t ci i ca ng h im ng ng cu gim eo xch lm eo lm xch gi ng gc giu h gi i gin khu ging g (ci g) ht me hu sng ht thuc ht ra khi h hn huynh ng h bc hm b lng h ln hng xn hay khunh ku git di kht rt khm lu lng ly ci lm mng y l ging g ly ln (n xn) le m lo hnh lu thng lo l lc thnh knh knh lm v mn mc i hc

nn nh s nht trnh na sc nm thp ngon lnh nh t o b dc h phong phc php php phong t r r rc rc rn rt r mt st do sch ti cm sm sng sng sng con ry tom gp trng lng toa rp tay trn tay con tr ti tay em t tn cn (kh s) ty trn thng ngn tch tot tu k thu gi tu co to xn ti ph ti xu tu h tu thng tu da ty chay tho lo tng khu tm rung tm thc thng chng h (ni) vch c vt vnh vung trn xe tri b xi mon x khm x mng xing ning xa xa xung l...
465
Chng ti ngh l cn nhiu lm nhng t ng, cch ni nh vy trong ting Nam b. Chng l chng tch c th ca c mt tin trnh ngn ng lu di ngi Nam b s dng xen k vi bao nhiu t ng ph thng khc din m nu khng quen nghe s khng lnh hi c trn vn nhng iu h mun truyn t.
466
ua 4 phn ca chuyn lun ny, chng ta c gng khi phc phn no chn dung xa kia ca ting Vit Nam b qua cc dng thc ch Nm, ch Quc ng, ng thi cng thng qua nhn li sut chng ng hnh thnh v pht trin ca ting ni v ch vit trn vng t mi Nam b. Bng vo nhng ti liu, vn bn thu thp c cho n thi im ny, chng ta kho st, phn tch v so snh thy c: 1. Bi cnh chung, gm nhng iu kin, hon cnh, tnh th lin h n cuc Nam tin ca ngi Vit vo Nam b, khi u t nm 1623 v chnh thc l nm 1698 (Phn 1: Mt s vn chung). 2. on ngi Nam tin ban s mang n vng t mi mt hnh trang ngn ng cc k thng nht vi ting ni ca ngi li. (Phn 2: Nhng yu t khi u) 3. Ri ting ni ca ngi Nam b dn dn c bin ha, thay i v pht trin theo thi gian qua nhng tip xc, va chm vi i sng trn mt vng t mi, li nhng du n m chng ta c th thng qua khi phc li din mo ca ting ni y qua tng thi k. Nhng du n y l nhng chng tch truyn
KT LUN
467
khu, l nhng vn bn ch Nm v ch Quc ng qua tng thi k pht trin trong th k 18, ri n th k 19. (Phn 3: S hnh thnh v pht trin ting ni Nam b). 4. V cui cng l giai on chuyn mnh ht sc mnh m ca ting ni Nam b, song song vi s pht trin mnh m ca ch Quc ng Nam b, c th ni l bng n v c s lng ln cht lng. (Phn 4: S bng n ca ch Quc ng ti Nam b). K t nm 1913, c th ni l vai tr tin phong ca ch Quc ng Nam b dn khp li, v ch Quc ng hai min Trung, Bc bt u bc vo thi k n r. V ting Vit trong ton quc li pht huy tnh thng nht, tip tc pht trin mnh m nh vo s h tr cc k hiu qu ca ch Quc ng trong nhng nhu cu giao tip thng ngy cng nh truyn t v tip thu kin thc trong cc lnh vc khoa hc, k thut, thng mi, cng ngh, y hc, vn hc... ri nhanh chng hnh thnh mt nn vn hc Quc ng hin i. V cho n nay, ch Quc ng tr thnh mt ti sn v gi gn lin vi ngn ng dn tc Vit, mt ngn ng mang tnh i chng, khoa hc, phong ph v trong sng.
468
LI BT
i khng ngh l c ngi Vit no li c th khng thit tha yu ting Vit! Tnh yu y thm m tn su thm trong tm hn ca mi chng ta t thu cn c m p trong vng tay m v theo ta n bt c ni no trong cuc sng. N ha quyn vi tnh yu qu hng t nc, thm su vo trong mu tht ca mi ngi dn Vit, to thnh mt sc mnh v hnh m tht c, bt khut kin cng trc mi th lc ngoi xm v bn b chuyn cn trong dng xy t nc. iu ni ln mt chn l gn b mun i bt dit: Dn ta cn, ting nc ta cn! Nhng s dng ting Vit trong cuc sng thng ngy v am hiu ting Vit l hai vic khc nhau. Nhng nm cn theo hc Vn khoa, sinh vin chng ti thng bo nhau rng: Phong ba bo tp khng bng ng php ting Vit Tng rng ch l cch ni trong nhng ngy xi kinh nu s, ng u cho n khi tri qua nhiu nm theo nghip vn chng m vn thy cu ni y qu tht khng cng iu. Bc vo th k 21 ri m mi khi c sch bo ngy nay chng ta vn thng bt gp khng t nhng cu vn ting Vit cha hon chnh, nhng cch dng t khng chun xc... V th, chng ta khng th khng quan tm n vic nghin cu, tm hiu v ting Vit cng nh nhng g lin
LI BT
469
quan n s hnh thnh v pht trin ca n. Tuy nhin, nghin cu ting Vit l mt phm vi kh rng ln, khng th bao qut trong mt chuyn ngnh duy nht. Hn th na, cho n thi im hin nay th mi mt phn ngnh trong vic nghin cu ting Vit vn cn l mt mnh t mu m ang rt cn n nhiu ngi cy xi. T vic nghin cu ng m, ng php cho n t vng ting Vit; t vic nghin cu ting Vit c xa cho n ting Vit hin i, mc d u t c kh nhiu thnh tu nhng cng vn cn khng t vn ang cn phi tip tc nghin cu. Trong tnh hnh , mt cng trnh nghin cu ton din v lch s ting Vit l iu ht sc cn thit, v cng c th ni l c m chung ca tt c nhng ai ang lm cng tc nghin cu ting Vit. Bi v vic nm vng lch s hnh thnh v pht trin ca ting Vit tt yu s to iu kin d dng hn cho mi phn ngnh nghin cu khc. ng Hong Xun Vit dy cng nghin cu v ghi li trong chuyn kho ny nhiu iu b ch, c th l rt cn n cho mt cng trnh nghin cu ton din v lch s ting Vit. Tc gi t cho mnh mt mc tiu kh ln lao khi gi tn chuyn kho ny l Lch s ch Quc ng. Tuy nhin, lc bt tng tm , nhng g ghi nhn c trong chuyn kho ny mc d kh phong ph v mt ng liu, nhng qu tht cha bao qut ht phm tr Lch s ch Quc ng, c v khng gian cng nh thi gian. V th, chng ti mn php t li tiu cho ph hp hn l Tm hiu Lch s ch Quc ng.
470
Khi nhn c bn tho tp chuyn kho ny vi li ngh lm cng vic hiu nh, cm tng u tin ca ti l ht sc vui mng v trn trng. Vui mng v c dp gp phn vo mt cng vic m bt c ngi Vit no cng c phn trch nhim, l hc tp, nghin cu lm cho ting Vit ngy cng c hon thin hn na. V trn trng v nhng cng sc m tc gi b ra trong nhiu nm thc hin chuyn kho ny. Vi tm trng , ti khng ngn ngi nhn li thc hin cng vic hiu nh, cho d t bit l c nhng gii hn nht nh v trnh cng nh nng lc ca bn thn. Hn th na, ti thc hin cng vic ny vi tt c s nhit tnh v nghim tc, i khi cn bo gan ng gp phn kin ch quan ca mnh vo ni dung chuyn kho nu xt thy cn thit. Qu tht khng phi l mt cng vic d dng, nhng rt may l cui cng ri cng hon tt. iu c th khin cho hu ht chng ta phi khm phc i vi cng trnh ny l s kin nhn v t m ca tc gi khi thu thp c rt nhiu ng liu t nhng giai on rt sm ca ch Quc ng. Tuy nhin, cng chnh s a dng v phong ph ca nhng g c thu thp trong chuyn kho lm cho tc gi c phn no hi ri rm trong vic sp xp, trnh by. Trong qu trnh hiu nh, ngoi vic pht hin v chnh sa nhng thng tin cha c chun xc, ti cn c gng sp xp li kh nhiu tng, phn on, cng nh b sung mt s on nhm lm cho vn ang trnh
LI BT
471
by c th c tr nn r rng, mch lc v d hiu hn. Mc d vy, trong khi thc hin cng vic, chc chn khng th trnh khi t nhiu sai st. Nu c phn no cn cha c hon ton hp l, ti xin nhn phn trch nhim v mnh v rt mong s nhn c s cm thng, tha th ca tc gi cng nh qu c gi gn xa. Chuyn kho ny c th xem l mt t liu tham kho ht sc cn thit v b ch trong vic tm hiu lch s ch Quc ng. Tuy nhin, ti cng khng ngn ngi cp n mt s nhng gii hn ca cng trnh ny. Trc ht, v mt ng liu tc gi nghing nhiu v nhng vn bn m ng gi l ch Nm o, vn l nhng vn bn c lu hnh ch yu trong cc gio dn ca o Ki-t ch khng phi l ton th cng ng ngi Vit. Vo thi im xut hin cc vn bn ny, t l gio dn vn cn l qu nh khi so vi dn s c nc. Mt khc, c quy nh bi t tng ca nhng ngi trc tc v ni dung chuyn ti nn cho d tn ti mt s lng kh ln, cc vn bn ny vn khng th phn nh c ting Vit ca cng ng mt cch ton din. K n, phm vi kho st ca tc gi ch gii hn Nam b, m ch yu l cc vng Si Gn, Gia nh, Bin Ha... Chng ta c th ng l ch Quc ng pht trin phn no sm hn min Nam, nhng iu khng c ngha l n c lan truyn t Nam ra Trung, ra Bc. Nhng yu t phi thai hu nh xut hin c ba min t nc, v khi c nhng iu kin thun li th s pht trin mi ni cng l iu tt yu.
472
Ngoi ra, vic nghin cu ting Vit ni chung, lch s ch Quc ng ni ring, ngy nay khng ch c tin hnh phm vi trong nc. Rt nhiu ngi Vit nc ngoi khng h nh mt i tnh yu su xa i vi ting m , vn mit mi nghin cu v thu thp c nhiu t liu qu gi. Nh chng ta u bit, s hnh thnh ch Quc ng lin quan n s tham gia ban u ca nhiu ngi ngoi quc, c th l cc nh truyn gio Ki-t mang nhiu quc tch khc nhau. Vic thu thp v nghin cu nhng thng tin v h cng nh cng vic m h lm trc y c mt ngha rt quan trng trong vic nghin cu s hnh thnh ch Quc ng. Da trn hng nghin cu ny, vai tr ca Alexandre de Rhodes v nhiu gio s khc c nh gi li mt cch hp l hn, v do cch nhn v s hnh thnh ca ch Quc ng cng c phn khc i. Ni chung, nhng gi v th nghim ban u ca cc nh truyn gio l khng th ph nhn, nhng tu trung th ngi Vit vn ng mt vai tr tch cc v ch ng trong s hnh thnh v pht trin th ch vit mi ca chnh dn tc mnh. Chng ta ang rt cn c nhiu cng trnh nghin cu nghim tc v ton din hn na v lch s ch Quc ng. Hy vng l trong mt tng lai khng xa lm s tip tc c thm nhiu cng trnh nghin cu mi ra i gp phn xy dng ngi nh ting Vit ca chng ta ngy cng thm giu p v phong ph hn na. NGUYN MINH TIN
473
MC LC
LI NH XUT BN ..............................................................5 LI NI U .........................................................................9 MT S VN CHUNG .................................................... 17 NHNG NGI U TIN N NAM B ................... 17 TNH THNG NHT ........................................................ 21 I. Thng nht v tn nc v ngn ng............................. 21 1. Nm ngi ngoi quc ................................................. 22 2. Ba ngi Vit ............................................................... 24 II. Thng nht v cc yu t khc ..................................... 26 CC YU T THI GIAN V A IM ....................... 29 I. Thi im Nam tin ........................................................ 30 II. Tm hiu Si Gn nm xa ........................................... 33 III. Nhng a im quan trng ........................................ 38 1. Nhng a im thuc Si Gn .................................. 38 2. Nhng a im thuc Ch Ln .................................. 49 3. Nhng a im thuc Gia nh................................. 58 IV. Kt lun ......................................................................... 62 NHNG YU T KHI U ............................................... 65 VI VN NGN NG HC ...................................... 65 TNH THNG NHT BAN U...................................... 68 A. Tnh thng nht ca ting Hn Vit............................. 68 B. Tnh thng nht ca ting thun Vit ......................... 73
474
1. S thng nht cch vit ch Nm ................................ 73 2. Tnh thng nht ca ch Nm th k 17 ...................... 78 a. Ch nm i ................................................................78 b. Ch Nm o .............................................................93 c. Kt lun ..................................................................... 104 3. S hnh thnh ch Quc ng giai on u tin ........ 104 a. Tnh thng nht ban u ............................................ 104 b. Bi cnh thc y vic ch tc ch Quc ng ............. 106 - Bi cnh trong nc .................................................... 106 - Bi cnh quc t: ......................................................... 109 c. Cc nh truyn gio v ngun gc ch Quc ng ........ 112 d. Cc nh truyn gio giai on 1615-1632 .................. 117 . Cc nh truyn gio giai on 1632-1648 .................. 120 e. Cc nh truyn gio giai on 1651-1659 .................. 121 g. Kho st ch Quc ng qua cc giai on ................... 121 S HNH THNH V PHT TRIN TING NAM B ........ 183 TING NI NAM B QUA TRUYN KHU................ 184 A. Vai tr ca chng tch truyn khu ............................ 184 B. Vn chng truyn khu Nam b ............................... 187 C. Cc t ng bnh dn gc ngoi ng ............................ 214 D. Cc t thng dng Nam b ...................................... 220 CH NM V CH QUC NG NAM B TH K 18 ....... 224 A. K thut phin m ch Nm Nam b .............................. 224 I. Khi qut v ch Nm Nam b th k 18 .................. 224 1. Mc Thin Tch (1706-1780) ..................................... 225 2. Nguyn C Trinh (1716-1767) ................................... 228 3. L Ngc Hn (1770-1803). ........................................ 234
MC LC
475
4. Hong Quang ( ? - 1801) vi Hoi Nam khc ............. 240 5. ng c Siu (1750-1810) ...................................... 242 6. Nguyn Vn Thnh (1757-1817) ............................... 245 7. V Trng Ton (? - 1792) vi Hoi c ph ................. 248 8. Thin S Ton Nht ................................................... 250 II. K thut phin m ch Nm Nam b th k 18 ........ 254 1. c im ch Nm Nam b: ........................................ 254 a. Loi s dng k hiu c bit:..................................... 254 b. Loi vit tt: .............................................................. 255 c. Loi mn , ngha hoc m ca ch Hn: ................. 255 d. Loi ghp hai m: ..................................................... 255 2. Cch c ch Nm Nam b: ......................................... 255 a. V ph m: ................................................................ 256 b. V nguyn m............................................................ 256 c. V cc du ging ...................................................... 256 d. V phng ng .......................................................... 257 3. K thut phin m ch Nm th k 18: ...................... 257 B. Mt s vn bn Nm th k 18 ....................................... 258 1. T in Annam-Latinh (1772) .................................... 259 2. So snh vi ch Nm th k 17 .................................. 259 3. Sch Thnh gio yu l Quc ng............................... 260 C. Ch Quc ng giai on (1698-1774) ............................. 268 1. Mt s vn tn nghi ................................................. 268 2. S chnh l ch Quc ng ln th nht ...................... 272 a. T bi cnh x hi phc tp n hin tng ngn ng . 272 b. Phn tch ch Quc ng qua h thng k hiu Php.... 273
476

- Phn tch t in Annam-Latinh (1772) .................. 273 - Phn tch sch (1774)............................................ 274
D. Ch Quc ng Nam b cui th k 18 ........................ 280 CH NM V CH QUC NG NAM B TH K 19 ....... 292 A. Ch Nm Nam b th k 19 ........................................... 292 a. Trch vn ....................................................................... 293 - Trch Phan Thanh Ngn ( ? - ? ) ................................... 293 - Trch Phan Thanh Gin (1796-1867)............................ 295 - Trch Bi Hu Ngha (1807-1872) ................................ 296 - Trch Nguyn nh Chiu (1822-1888) ........................ 298 - Trch Hunh Mn t (1807-1893) .............................. 303 - Trch Tn Th Tng v Phan Vn Tr ......................... 304 - Trch Sng Nguyt Anh (1863-1921) .......................... 306 - Trch th Hc Lc (1842-1915) .................................... 308 - T in Annam-Latinh (1838) ...................................... 309 - Trch Thin Cha Thnh gio nht kha .................... 311 - (1895-1896) ............................................................. 314 - 315 b. K thut ch tc Nm Nam b th k 19 .................... 316 - Ch Nm ca i Nam Quc s din ca ...................... 316 - Ch Nm ca on trng tn thanh ............................ 317 - Ch Nm s dng trong vic truyn gio ....................... 317 c. Ni dung cc bn vn Nm th k 19 .......................... 318 B. Ch Quc ng Nam b th k 19 .................................... 319 1. T in (1838) .......................................................... 323
MC LC
477
2. T in Latinh-Annam (1838) ........................................325 3. Vn bn vit tay nm 1810 .............................................332 4. Mt on vn trong Gia nh Bo (1865) ........................336 5. Bn vit tay T in Latinh-Annam (1867) ......................337 6. Sch Thy Ging (1872) ................................................338 7. Sch dn vo ng nhn c trn lnh (1873) ................339 8. Hnh b Thnh Tlxa (1874) ........................................340 9. Thp gii qung gii v by php b tch (1880) ..............341 10. Trng Lng tng Xch Tng T du ph (1881) .............342 11. Linh mc phng danh, trch nhm, ha tai (1887) .......342 12. Truyn Thy Lazar Phin (1887) .................................343 13. Bc hc s gii (1887) ..................................................346 14. Tung Joseph (1887) .....................................................347 15. Mt on trong Gia nh Bo (1888) ...........................349 16. Thin khai hi ti nhn chn co (1891) ......................350 17. Yu l bin phn chnh t t chng (1891) ..................351 18. i Nam Quc m t v (1896) ....................................351 19. Sch Tm li bi th v li Evangili (1896) ................352 20. Sch Gm v Ba mi mt iu (1899)..........................353 21. Vn v Tung (1899) .....................................................353 22. Sch vang theo ng thnh Luca (1901) ........................355 23. Hnh Cha Minh v Li Gm T o (1901) ..................356 24. Sch Gii ngha Bi vang... (1903) ..............................357 25. Lang Chu Ton Truyn (1905)......................................358 26. Bi v S nhng chim nn n ngy king tht (1904) ..359 27. S k i Nam Vit Quc Triu (1909) .........................360 28. Ca ngi rt thnh tri tim c Cha Gisu (1913) ........361
C. Kt lun.......................................................................... 362
478
S BNG N CA CH QUC NG TI NAM B ........... 363 A. Vai tr ca vua T c (1829-1883) ............................... 366 B. Ch Quc ng ng Ngoi vo th k 19 ..................... 370 - Trch vn .................................................................... 375 - Nhn xt ..................................................................... 377 C. S pht trin ca ch Quc ng Nam b ......................... 379 1. Thc dn Php li dng ch Quc ng ...................... 379 2. Khuynh hng s dng ch Quc ng chng Php.... 381 3. Nhng n tng xu v ch Quc ng ........................ 387 4. Nhng tr lc trn ng pht trin .......................... 389 5. S pht trin d di ca ch Quc ng Nam b ......... 390 a. Ch Quc ng v bo ch ........................................... 392 - Trch vn ............................................................... 392 - Nhn xt ................................................................ 396 b. Ch Quc ng v nn m ch .................................... 396 c. Ch Quc ng m mn mt hng vn hc mi .......... 399 d. Ch Quc ng v s gio dc vn ha qun chng ...... 412 . Ch Quc ng v ngn ng hc .................................. 417 - Bi cnh phi thai ca ng hc th gii................... 417 - Cng tc nghin cu ng hc Nam b .................. 419 e. Ch Quc ng trong hc ng .................................. 426 g. Ch Quc ng gp phn bo v di sn Hn Nm ........ 428 h. Ch Quc ng v cc ngoi ng ................................. 431 - Ting La-tinh: ......................................................... 432 - Ting B o Nha: ................................................ 432 - Ting Anh: ............................................................ 433 - Ting Php:............................................................ 433
MC LC
479
i. Ch Quc ng m mang v nng cao dn tr ............... 433 k. Ch Quc ng v mc ch truyn o Ki-t ............... 437 l. Ch Quc ng v sch qung co ............................... 444 m. Ch Quc ng h tr ch Nm ................................. 446 - Trch Phan Thanh Gin (1796-1867) ...................... 447 - Trch Nguyn nh Chiu (1822-1888) ................... 448 - Trc Bi Hu Ngha (1807-1872) ............................ 450 - Trch Tn Th Tng (1825-1877) .......................... 451 - Trch Phan Vn Tr (1830 - ?).................................. 452 - Trch Hunh Mn t ( ? - ? ) ................................. 453 - Trch Nguyn Hu Hun ( ? - 1874) ........................ 453 - Trch Trn Kim Phng ............................................ 454 n. Ch Quc ng nghin cu v phin m ch Nm ...... 455 - Lc Vn Tin ca Duy Minh Th (1865) .................. 456 - Lc Vn Tin ca Janneaux (1867, 1873) ................ 457 - Lc Vn Tin ca Abel des Michels (1883).............. 457 - Lc Vn Tin ca Trng Vnh K (1889) ................ 458 - Lc Vn Tin ca Silizneo ..................................... 458 - Lc Vn Tin ca Trn Phong Sc .......................... 458 - Lc Vn Tin ca Nghim Lin .............................. 458 D. Kho tng t ng Nam b ................................................. 460 1. Nhng nt c th ca ting Vit Nam b ................. 460 2. T ng Nam b .......................................................... 461 KT LUN .......................................................................... 466 LI BT ..............................................................................468

227

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

227

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TM HIU LCH S CH QUC NG

Tc gi: Hong Xun Vit Nguyn Minh Tin hiu nh

HONG XUN VIT

Tm hiu lch s ch Quc ng

Tm hiu lch s ch Quc ng

Tm hiu lch s ch Quc ng

Tm hiu lch s ch Quc ng

Tm hiu lch s ch Quc ng

Tm hiu lch s ch Quc ng

Tm hiu lch s ch Quc ng

Tm hiu lch s ch Quc ng

I. Thng nht v tn nc v ngn ng

Tm hiu lch s ch Quc ng

1. Nm ngi ngoi quc

Tm hiu lch s ch Quc ng

Tm hiu lch s ch Quc ng

Tm hiu lch s ch Quc ng

Tm hiu lch s ch Quc ng

I. Thi im Nam tin

Tm hiu lch s ch Quc ng

Tm hiu lch s ch Quc ng

Tm hiu lch s ch Quc ng

Tm hiu lch s ch Quc ng

III. Nhng a im quan trng 1. Nhng a im thuc Si Gn

Tm hiu lch s ch Quc ng

Tm hiu lch s ch Quc ng

Tm hiu lch s ch Quc ng

Tm hiu lch s ch Quc ng

Tm hiu lch s ch Quc ng

Tm hiu lch s ch Quc ng

Tm hiu lch s ch Quc ng

Tm hiu lch s ch Quc ng

Tm hiu lch s ch Quc ng

Tm hiu lch s ch Quc ng

3. Nhng a im thuc Gia nh

Tm hiu lch s ch Quc ng

Tm hiu lch s ch Quc ng

Tm hiu lch s ch Quc ng

Tm hiu lch s ch Quc ng

Phn 2: Nhng yu t khi u

Tm hiu lch s ch Quc ng

Phn 2: Nhng yu t khi u

Tm hiu lch s ch Quc ng

Phn 2: Nhng yu t khi u

Tm hiu lch s ch Quc ng

Phn 2: Nhng yu t khi u

Gi t: Ngha l mn ch Hn to thnh ch Nm theo cch c s tng t, ging nhau v mt

Tm hiu lch s ch Quc ng

Phn 2: Nhng yu t khi u

B l n v trong ch Hn, dng lm phn c bn ghp thnh ch. Trong ch Hn c 214 b.

Tm hiu lch s ch Quc ng

c hon ton khng lin quan n ch Hn, ch mn ly ngha l tng ng m thi.

Phn 2: Nhng yu t khi u

(tri) trong khi ch tri gm ch (thin) v ch (thng)... u im:

1. Ch Nm mn t ch Hn nn cng c tnh cht

ngay l s 5, v c ch (ng) l s 5 trong , trong

(nm) li r rng l nm (thng), v c

ch (nin) l nm (thng) bn cnh. Tng t, ch

(b) l b phi, v c b nhn l ngi, trong khi ch (b) l ci b, v c b trc l cy tre...

Tm hiu lch s ch Quc ng

2. Tnh thng nht ca ch Nm th k 17

Phn 2: Nhng yu t khi u

Tm hiu lch s ch Quc ng

Phn 2: Nhng yu t khi u