Türkiye Günlüğü

Fikriyat, Siyaset, Tarih yazıları...

CM

e Armağan -
O
CM
>t
1

ihsan Fazlıoğlu • Modem Dünyada Bilgi ve Zihniyet

Fatih M. Şeker • Türk Düşüncesinin Teşekkül Ettiği
Devrin Dünya Görüşü
Süleyman Hayri Bolay • Ahmed Yesevî'nin Kelamının Günümüze
Yansıması: Anadolu Mayası ve Yalçın Koç
Kemal Derviş • Cumhuriyet'in 100. Yıldönümü Yolunda Türkiye
Şeref Ünal • Açlık Grevleri, Anadilde Savunma ve Eğitim
Murat Yılmaz • Demokratikleşme Adımlarının Tarihi, Siyasi ve
Kültürel Analizi
Musa Duman • Şiddet ve Meşruiyet:
Demokrasinin Yaratıcılığına Yer Açmak
İlknur Türe • Neoliberalizm, Hukuk Devleti, Yağmacılık
Gültekin Yıldız • Ondokuzuncu Yüzyılın iki “ Standardizasyon
Ütopyası'’: Kışla ve Hücre Tipi Hapishane
Hasip Saygılı • Balkan Harbi'nde OsmanlI Bozgununun
Karanlık Yüzü...
Mülâkat • Erol Göka ile Son Kitabı Üzerine
Nuri Sağlam • Ahmet Hamdi Tanpınar'ın Yarım Kalmış
Bir Trajedisi:
S a h n e n i n D ı ş ı n d a k i l e r

Şerif Mardin • Fransız Devrimi'nin OsmanlI İmparatorluğuma

Etkisi

Sayı 112 Güz 2012 12.50 TL.

 r ■ i •• f • j —ı • • 't •■ w ••
Türkiye Gunlugu
Güz 2012
Sayı: 112
Cedit Neşriyat Ltd. Şti. adına Sahibi ve Genel Yayın Müdürü
Mustafa Çalık
Sorumlu Yazı İşleri Müdürü
Mustafa Çalık
Yazı Kurulu
Ahmet Nezihi Turan / Ahmet Turan Alkan / Beşir Ayvazoğlu / Erol Göka / Erol Özvar/
Fetullah Akın / Gökhan Çetinsaya / Gültekin Yıldız / Hüseyin Yayman / İhsan Ayal /
İhsan Fazlıoğlu / M. Can Doğan / M.Naci Bostancı / Mehmet Öz / Mehmet Özden /
Mustafa Çalık / Nabi Avcı / Senail Özkan / Sıddık Çalık / Tuncay Önder / Vedat Bilgin
Danışma Kurulu
Ahmet Yaşar Ocak / İlber Ortaylı / Korkut Tuna / Mehmet Genç / Mustafa İsen /
Nur Vergin / Şerif Aktaş [Kaybettiklerimiz: Gündüz Aktan, Durmuş Hocaoğlu]
Dizgi ve G rafik: Vedat Erden
B askı: Boyut Matbaası (312) 385 72 12-13
Haberleşme adresi: Tunus Caddesi 53/3 Kavaklıdere - ANKARA
Tel: (312) 426 66 16 - 426 77 78
Fax: (312)466 30 10
W eb: www.turkiyegunlugu.net
e- muhabere: turkiyegunlugu@superonline.com
turkiyegunlugu@gmail.com
İdare Merkezi
Tunus Caddesi 53/3 (06680) Kavaklıdere / ANKARA
Abone Şartları
Yurt içinden abone olmak için, aşağıda belirtilen abone bedelini Vedat Erden adına kayıtlı olan
1900037 numaralı Posta Çeki Hesabı'na veya Cedit Neşriyat adına kayıtlı Türkiye İş Bankası Baş­
kent Şubesi nin TR210006400000142990755379 numaralı hesaplarından herhangi birine yatırarak
dekontunun fotokopisine, açık adresiniz ve hangi sayıdan itibaren abone olmak istediğinizi yazarak
(312) 466 30 10 numaralı faksa veya Tunus Caddesi 53/3 Kavaklıdere - Ankara adresine göndermeniz
yeterlidir.
Yurt dışından abone olmak için;
Abone bedelinin Cedit Neşriyat Ltd. Şti.'nin Türkiye İş Bankası A.Ş. Meşrutiyet / Ankara
Şubesi'ndeki, Dolar için 30103/643096, EURO için 30103/643109 numaralı hesaplarından ilgili olanına
havalesi ve banka dekontunun haberleşme adresimize gönderilmesi gerekmektedir. Adınızı, açık
adresinizi, posta kodunuzu ve hangi sayıdan itibaren abone olmak istediğinizi lütfen belirtiniz.
Abone Bedelleri
Yurt İçi 50 TL.
Kurum Aboneliği 70 TL.
Avrupa ve Orta-Doğu 60 EURO,
Amerika 100 $(Uçakla)
Diğer Ülkeler 100 $ (Uçakla)
TÜRKİYE GÜNLÜĞÜ BİR Cedit YAYINIDIR!

ISSN 1300-2767
Türkiye Günlüğü, hakemli bir dergidir. Akademik tarzda yazılan araştırma ve inceleme yazıları, üçer
kişilik ilgili hey'etler tarafından tetkik edildikten sonra yayımlanabilir.
 Balkan Harbi'nde Osmanlı Devleti'nin Balkan Harbi'nde
uğradığı bozgun çeşitli yönleriyle incelen­
Osmanlı Bozgununun mesine rağmen, savaşın ve yaşanan çözül­
menin sosyal konteksi ciddi bir tahlile tâbi
Karanlık Yüzü: tutulmamıştır. Balkanlı küçük milletlere kar­

Dönemin Tanıklarının şı Osmanlı Devleti'nin uğradığı bu büyük

bozgunun; subayların politikaya karışması,
Gözüyle siyasetçilerin dar görüşlülüğü, seferberlik
hazırlıklarının tam yapılmaması gibi politik
Müslüman Ahalide ve askerî sebeplerle izaha çalışıldığı vâkidir.
Oysa dönemin yerli ve yabancı kaynakla­
İnsan Kalitesi rında bunların ötesinde, felâketin göz ardı
ve Sosyal Çözülme edilemeyecek kadar "derin" sosyal ve insa­
ni sebeplerine ilişkin veriler de mevcuttur.
Problemi Bozgunun altyapısını oluşturan bu hususlar
olan bitene tanıklık etmiş asker, gazeteci ve
fikir adamlarının yazdıklarında bazen olanca
açıklığı bazen de satır aralarında gayet anla­
şılabilir şekilde kaydedilmiştir.
Bu konuya dair geniş kapsamlı bir litera­
tür mevcuttur. Bu yazı çerçevesinde, dönemi
yaşayan subaylardan Mustafa Kemal [Ata­
türk], Fevzi [Çakmak], Bekir Grebene, Tahsin
Paşa, Behiç [Erkin] ile Rahmi [ApakJ'ın yaz­
dıklarıyla; gazeteci-yazar ve düşünce adam­
ları olarak Tüccarzade İbrahim Hilmi [Çığı-
raçan], Stephan Lauzan, Aram Andonyan,
Fatih Kerimî ve Abdürreşid İbrahim'in eser­
leri dikkate alınmıştır. İncelenen metinlerde
Osmanlı Devleti'nin insan kalitesini gösteren
tesbitlerin belirli başlıklar altında yoğunlaştı­
ğı görülür. Bunlar içinde öne çıkanlar nitelikli
insan gücü eksikliği, sosyal değerler sistemi­
nin aşınması, halkın psikolojisindeki kayıt­
sızlık hali ve ordunun insan kalitesi problemi
şeklinde sıralanabilir:
Son Dönem Osmanlı Devleti'nin
Kronik Problemi: Nitelikli İnsan
Gücü Eksikliği
Balkan Harbi yılları, Osmanlı Devleti'nin
ve ordusunun günün teknik ihtiyaçlarına uy­
gun iş gücüne sahip olmadığını açıkça ortaya
Hasip Saygılı *
çıkarmıştır. Uzun yıllar Osmanlı ülkesinde
* Dr. Saygılı, Harp Akademileri Komutanlığı kalmış olan tanınmış SibiryalI Tatar eğitim­
Stratejik Araştırmalar Enstitüsü Başkamdir. ci, aydın, seyyah Abdürreşid İbrahim Efendi

bunu Balkan Harbi sırasında şu değerlendir­
mesiyle ifade eder:
"İstanbul yüz senedir Avrupa’ya tahsile adam
gönderiyor, Avrupa'dan öğretmen getiriyor, bu­
güne kadar tramvay kondüktörlüğü ve tünel
ağzından durabilecek, kaldırım yapabilecek, hiç
olmazsa kapıcılık rütbesinden bir derece yüksek
makama lâyık bir adam Türklerden hâlâ çıkmadı,
zannederim bu güneş gibi aşikâr bir hakikattir, ar­
tık itiraf etmek icap eder Z'12
Yine İstanbul'da Mülkiye okumuş ve Bal­
kan Harbi'nde harp muhabiri olarak görev
yapmış olan Kazanlı gazeteci Fatih Kerimî de
Türklerin iş hayatı ve ülke ekonomisi içinde
kayda değer varlıkların hemen hemen olma­
dığına tanıklık etmektedir:
“Bugünkü günde ticaret, sanat, iktisat, ikti­
sat cihetlerince Türkler Türkiye'deki Hristiyan
milletlerin hepsinden daha geridedir. "2 Kazanlı
gazeteciye göre "Türkiye'nin ticaret, sanat ve
iktisat işlerinin tamamının Hristiyanlann ve ya­
bancıların elinde olduğu" söylenebilir ve man­
zara oldukça şaşırtıcıdır.3
1- Abdürreşid İbrahim, Âlem-i İslam ve Japonya'da
İslamiyetin Yayılması, 2. Cilt, çev. E. Özalp, İşa­
ret Yayınları, İstanbul, 2003, s. 453.
2- Fatih Kerimî, İstanbul Mektupları, haz. Fazıl Gök­
çe, Çağrı Yayınları, İstanbul, 2001, s. 216..
3- Fatih Kerimî, s. 317. Aynı çerçevede "Bâbıâli
Caddesi'ndeki büyük kitapçıların yüzde seksen
beşi, matbaacıların, mürettiplerin, hakkâklarm, oy­
macıların, ressamların yüzde doksanı Ermenidir.
Müslümanlar bunların arasında sıkışıp kaybol­
muşlardır. Cağaloğlu'nda bir Müslüman hakkak
ve hattat Halit Hüsamettin Efendi var. Ermenisiz
hiçbir matbaa ve hiçbir sanat atölyesi yok. Değerli
elbiseler dikenler, ayakkabı imal edenler, hususen
Türk kadınlarına yeni moda elbiselerini dikerek pa­
ralarını alanlar, Türk ailelerine Fransızca, Alman­
ca, İngilizce ders verenler, mürebbiyelik edenlerin
tamamı bilaistisna Hristiyanlardır. Pansiyonlarda,
lokanta ve restoranlarda çalışanlar, yani bir süre
sonra iş sahibi olacak olanlar arasında Müslüman
hiç yoktur denilebilir. Olsa da hiçbir zaman terakki
ekmeyecek Türk lokantalarındadır. Saç sakal keserek
on dakika içinde otuz kırk kuruş kazananlar mutla­
ka Ermeniler ve Rumlardır. Mahallelerdeki bakkal
Hasip Saygılı
Balkan Harbi daha bitmeden neden mağ­
lup olunduğuna ilişkin bir seri kitap yayınla­
maya başlayan tanınmış yayıncı Tüccarzade
İbrahim Hilmi de insan niteliği konusunda
benzer değerlendirmeleri yapmaktadır:4*
"Bilcümle müessesât-ı nâfıa hemen hemen
ecânibin, Hristiyanlarındır. Bankalar, sigorta­
lar, vapurlar şirketleri, teâyiin cemiyetleri vesa­
ire Hristiy anlardadır.... Sanayi ve ticaret ehl-i
İslam'a mahsus değilmiş gibi bir hale girdi. Ekme­
ğimize varıncaya kadar Hristiyanlar yapıyor. En
âdi sanayi bile Hristiyanlar elindedir. Biz M üs­
lümanlar bu hususta hiç çalışmıyoruz. Bütün
giydiğimiz eşya Avrupa'dan geliyor. Avrupa'nın
emtiası olmasa muâmelât-ı ticâriye büsbütün du­
racağı gibi, çıplak dahi kalmak mümkündür.
...Bugün en âdi sanayi bile tamamen Hris-
tiyanlara geçti. Ekmeğimizi bile onlar pişiriyor,
kunduracılık, terzilik, marangozluk vesaire gibi
en kolay sanatlar bile onlar yedindedir. Evdeki so­
bamız kurulmak lazım gelse bir Hristiyan çağır­
maya mecburuz, kapımızın kilidi bozulsa yine bir
Hristiyan çilingir getirteceğiz, duvarımız yıkılsa,
evimizin badanası kararsa yine bir Hristiyan ça­
ğıracağız. Camilerimizin türbelerimizin tamiri
bile Hristiyanlara muhtaç. M akinelerimiz, vesa-
irenin işletilmesi, büyük sanatların kâffesi Hristi­
yanlara aittir. Bir pulluk bozulsa, bir araba teker­
leği gevşese Hristiyan çağırmaya koşarız. Dini ve
millî matbaa-i hurûfâtımızm icadı bile bir ermeni
sanatkârının eser-i lütuf ve maharetidir.
...İstanbul'a Türkler hakim olsun da
Galata'dan Şişli'ye kadar bir ticaretgâhları, otel­
leri, kahveleri, müessese-i milliyeleri bulunmasın!
Avrupa'da hiçbir yerde böyle lâ-kaydî, hiçbir cad­
dede böyle bir ihmal nazara çarpmaz. Bizim nefs-i
İstanbul'umuzdaki mahallât-ı İslamiye'mizde bile
İslam ticaretgâhları ne kadar azdır.
dükkânlarının tamamı da Rumlar ve Ermenilerin
elindedir. Müslüman bakkalı yüzde beşten fazla de­
ğildir. " Fatih Kerimî, s. 320.
4- Tüccarzade İbrahim Hilmi Çığıraçan, Osmanlı
Devletinin Çöküş Nedenleri, haz. Başak Ocak, •
Libra Kitap, İstanbul, 2009, s. 43-44,132,136 ve
142-143.
137
Türkiye Günlüğü 112 / Güz 2012
 Balkan Harbi’nde Osmanlı Bozgununun Karanlık Yüzü...
...N ice Müslüman mağazaları vardır ki bil-
mecburiye anâsır-ı sâireden memur kullanır.
Kendi dindaşlarından kullanacak adam bulamaz.
İzmir bütün Yunan tacirleriyle doludur. İngiliz,
Fransız tacirleri de az değildir fakat Müslüman-
lar sayılabilecek kadar azdır... Yortu günlerinde,
bilhassa Paskalyada ekserimizin ekmeksiz, yemek­
siz kalmamız ne büyük bir şeyndir ." 5
Tüccarzade İbrahim Hilmi, Müslüman
unsurun iş hayatının dışında kaldığı için he­
men her gün Türklere ait, ev, bahçe, tarla ve
arazinin süratle gayrimüslimlere geçtiğini
ifade etmektedir.6
Balkan Harbi'ne de katılmış bir subay
olan Rahmi Apak'ın Cumhuriyet devrinde
neşrettiği gözlemleri de aynı şekildedir:
"Zahire tüccarı Rum, buharlı ve büyük değir­
men sahibi Rum, şarap ve rakı yapan Rum, balık­
çı Rum, demirci ve kuyumcu Ermeni, tuhafiyeci
Yahudi ve Ermeni, bakkal Rum, yapı kalfası Rum
ve Ermeni, kunduracı Rum, fırın cı Ermeni, su de­
ğirmeni yapan usta Ermeni, ithalatçı ve ihracatçı
Rum veya Ermeni, veya Yahudi olduktan sonra
Türklere ne kalıyordu? Türklere kalan nalbant­
lık, kahvehane işletme, mutfaklık ve saraçlık. Sa­
rıklı softalar dünya malına heves etmeyiniz, bir
lokma bir hırka ile yaşayınız diye haykırıyorlar.
Türk bunlara inanıyor. Evler pis, tahtakurusu,
bit ve pire salgın halinde. Şehirlerde verem, köy­
lerde malarya..”7
Konumuz olan dönemde Osmanlı ülke­
sinin esas unsuru olan Müslüman Türklerin
eğitim, sanat ve kültür bakımından da çok
5- Ayrıca " Bugün yalnız Asya'da yedi bin kilometrelik
sevâhile mâlikiz, buna mukabil kaç tane vapur şirke­
timiz var? Marmara Denizi içinde bile nakliyâtımız
Yunan gemilerine müftekır[muhtaçj! Adalar hattı­
na işleyen vapurlarımızın gülünç bozukluklarına
zaten birer Yunan kolonisinden başka bir şey olma­
yan Adalar ahâlisi, kaptanlarımıza karşı kaç defalar
"yuha” diye çağırdılar da bizler şu hayâsızlığa karşı
sükûta mecbur olduk." ae.. 151.
6- Osmanlı Devletinin.., s. 117.
7- Rahmi Apak, Yetmişlik Bir Subayın Hatıraları,
E.U. Basımevi, Ankara, 1957, s. 20.
138
Türkiye Günlüğü 112 / Güz 2012
düşkün birhalde bulunduğu anlaşılmaktadır.
Eğitim sayı ve nitelikçe günün ihtiyaçlarına
cevap verecek durumda değildi. Okuma yaz­
ma bilen insan sayısı muhtelif kaynaklarda
% 5 seviyesinin altında ifade edilmektedir.8
Formel bir eğitim almış olanlar da kendileri­
ni meslekî ve entelektüel olarak geliştirmek
hususunda pek de gayretli gözükmemek­
tedir. Tanınmış yayıncı Tüccarzade İbrahim
Hilmi'nin, toplumun eğitimli kesimini oluş­
turan zâbit sınıfı için neşrettiği yayınların na­
sıl ilgisizlikle karşılandığına dair söyledikleri
kayda değerdir:
" Onbeş-yirmi bin subayı bulunan ordumuz
için Ordu ve Donanma adı altında bir mecmua
yayınladım, mecmuanın içindekileri en becerikli
subaylarımıza yazdırdım, bir ay zarfında bizde
ve çeşitli devletlerin ordularında gerçekleşen ge­
lişmeleri günü gününe takip ettirdim. Basımının
güzel olmasına itina gösterdiğim gibi fiyatını da
çok ucuz koydum. Bu kadar fedakârlığa karşı yir­
mi bin subaydan mecmuayı alanlar kaç kişi bu­
lundu biliyor musunuz? 550 kişi .." 9
Subay kitlesinin okuma sınırlılığı konu­
sunda, yine İbrahim Hilmi'nin yayınladığı
ve son yapılan bir manevranın değerlendi­
rilmesine hasredilmiş iki eserin toplam satış
sayısının sadece 131 olması da fikir verecek
niteliktedir. Oysa aynı eserlerden Bulgar
askerî ataşesi 9 adet satın alarak Sofya'ya
göndermiştir.10
Dönemin gözlemcilerine göre devletin
Türk unsuru eğitim, kültür ve sanatı nere-
8- Hafız Hakkı Paşa bu durumu Bulgaristan ordu­
su ile mukayese ederek ortaya koyar: "Bulga­
ristan ordusunda bile, milletten orduya giren genç­
lerin yüzde yetmişinden fazlası okur-yazar, dinini,
vatanını bilir ve sever. Daha ana kucağından az, çok
bir mefkure edinmiştir." Bozgun, Tercüman 1001
Temel Eser, İstanbul, ty., s. 105.
9- Tüccarzade İbrahim Hilmi, Maarifimiz ve Servet-i
İlmiyemiz, haz. Melek D. Gökdoğan, Kültür Ba­
kanlığı Kültür Eserleri, Ankara, 2000, s. 62.
10- Ahmet Turan Alkan, 77. Meşrutiyet Devrinde
Ordu ve Siyaset, 2. Bs., Ufuk Kitap, İstanbul,
2006, s. 38.

deyse tamamıyle ihmal etmiş, yoğun bir bir
cehalete yuvarlanmıştır. Hatta "Tefeyyüz, Şa­
fak, Zaman, Gayret gibi parlak isimli kitaphane-
lerin sahiplerinin çoğu ve Türk mekteplerine ders
kitapları hazırlayanlar Ermenilcr ve Yahudiler-
dir-K
Rahmi Apak'm, vazifesini ciddiyetle ya­
pan bir Türk subayına bir gayrimüslimin
"Sen Türk değilsin.. Çünkü bir Türk bu kadar
vazife düşkünü ve dikkatli olamaz." dediğini
aktarması,1112 dönemin insan gücü kalitesi ko­
nusunda dikkate alınması gereken bir tespit
olmalıdır.
Sosyal Değerler Sisteminin
Çözülmesi *
Dönemin kaynakları Osmanlı toplumu-
nun hemen bütün kesimlerinin büyük bir
çözülme içinde olduğuna işaret etmektedir.
Tanınmış Jön Türk aydınlarından Ahmet
Rıza Bey çıkardığı bir gazetede yayınlanan
bir yazıda sosyal sorumluluk duygusunun
ihmalinin hemen her yierde Müslüman aha­
linin “hakir ve zelil" olmasının başlıca sebebi
olduğunu ifade etmektedir. Muhtemelen Ah­
met Rıza Bey'in kaleminden çıkmış olan bu
yazıya göre "Van'dan, Erzincan'dan, İstanbul'a
gelerek Galata’d a ham allık eden bir Ermeni günde
bin zahmetle kazandığı üç, beş kuruştan Ermeni
kilisesine, Ermeni mekteb ve hastanesine, hatta
Ermeni ihtilâl kom itesine bile birhisse-i iane" ve­
rirken,Müslüman ahalide benzeri fedakârlık
anlayışının varlığı kuşkuludur.13 Yayıncı
Tüccarzade'ye göre de bütün toplum "ahlak
çöküntüsü" içindedir. Böyle olmasaydı;
"yüz -yüz elli Bulgar.eşkiyası; kırk bin kişilik
bir kasabayı basar, on beş, yirm i bin erkeği olan
bir şehri bilâ-müdafaa zapt eder, ahâlisini koyun
sürüsü gibi hiç çırpınmadan boğazlayıp mahvede-
mezdi. Öyle kasabalar ki binlerce tüfeğe, cephâneye
de mâlik payitahtımız civarında dört Bulgar nefe­
11- Fatih Kerimî, s. 109.
12- Rahmi Apak, s. 48.
13- İmzasız," İttihad ve Teavün", İçtihad, 4,23 Ma­
yıs 1902, s. 1.
Hasip Saygılı
ri, Tekfur Dağı gibi koca bir şehir ve limanı teslim
aldığı gibi cebin faciâlar vukua gelemezdi. "14
Hilmi B e /e göre bütün felâketlerin kay­
nağı "toplumun ahlâksızlığı" dır.
"Muharebe meydanlarında vuku bulan ahvâl
hepimizce malumdur. A di bir düşman önünde
taburlarımızın topunu tüfeğini bırakarak firar
edişleri yahut binlerce efrâdın topuyla, silahıyla
düşmanın eline esir düşmeleri ahlaksızlığın dere­
cesini gösterir ." 15
Abdürreşid İbrahim seyahatnamesinde,
şimdi Endonezya'ya ait adalarda görev ya­
pan Osmanlı diplomatlarının bozuk ahlaklı
oldukları ve yerel Müslüman halkı kandıra­
rak topladıkları paraları sefahat âlemlerinde
harcadıklarını haber vermektedir.16 Önemli
Jön Türk önderlerinden Ahmet Rıza Bey'in
14- Osmanlı Devletinin..., s. 111
15- Osmanlı Devletinin., s. 89-91. Aynca "Ahlakımı­
zın bu kadar bozuk olduğunu hepimiz az çok bili­
yoruz. Esbâb-ı felâketimizi de yavaş yavaş öğreni­
yoruz. Fakat bir şey var ki ona dikkat etmiyoruz.
O da ahlaksızlığımızı yalnız büyük şehirlere atfet-
mekliğimizdir. Hâlbuki vakâyî-i âhire; ahlaksızlığı­
mızın daha derin, daha umûmî olduğunu gösterdi.
Bundan sonra ufak kasabalara, hatta köylere kadar
nüfuz etmeliyiz. Irza geçmek, yalan yere şahadet­
te bulunmak, iftira atmak, hileden istifade etmek,
vazife-i askenyeden kaçmak, dolandırmak, verilen
sözde durmamak, emanete ihanet etmemek, haksız­
lık ve adaletsizlikte bulunmak, müskirât kullanmak,
sefahâte müptela olmak, kumar oynamak, tatlik-i
sû-i istimal etmek, atâlet ve meskenet gibi hâlâtın
hüküm sürdüğü yerlerin daha vâsi ve daha umûmi
olduğunu anlayacağız. " s. 93.
"Yalancılık, dolandırıcılık, iftira, yalan yere şahadet,
aldığını vermemek, emniyeti sû-i istimâl, vazifede
lâ-kaydî, atâlet, meskenet, intizamsızlık, rüşvet,
livâta vesaire gibi ahlak-ı umûmiyeyi ifsat eden
nice kabâyih ve fazâyih memleketimizin hemen her
köşesinde sâridir, "s. 42.
"Bugünkü hezimet ve felâketlerin sebebi kimdir? Biz
hepimiz! Hayat-ı içtimâiyemiz, servet-i tahsiliye,
teşebbüsât-ı milliyemiz, ahlak-ı umûmiyemiz bozuk
ve fena oldukça ordumuzun satvet-i askenyesi hiç­
bir vakit istenilen bir mevki-i bülent ve şerefe is'âd
edilemeyeceğini son felâketler bize gösterdi. Biz or­
dumuzla beraber çoktan beri hasta idik." s. 15.
16- Abdürreşid, s. 259.
139
Türkiye Günlüğü 112 / Güz 2012
 Balkan Harbi’nde Osmanlı Bozgununun Karanlık Yüzü...
Şura-yı Ümmet gazetesinde yazdıklarına göre
de, Batı ülkelerindeki görev yapan Osmanlı
dış temsilciliklerinde görev yapan personelin
de Uzakdoğu'daki meslektaşlarından farklı
olmadığı anlaşılıyor.17
Dönemin tanıklarının “ahlak düşkünlüğü"
olarak tanımladıkları sosyal çözülme yahut
dönüşüm, cinsî münasebetler de dahil hemen
her alanda kendini göstermiştir.18 Dönem
boyunca cinsî münasebet yoluyla bulaşan
hastalıklardan frengi toplumu kasıp kavur­
maktadır. Halide Edib meşhur romanı "Me-
vut H üküm "de dönemi bu yönüyle anlatır.19
Halkın en fazla "müstehcen yayınları" talep et­
tiği, Fatih Kerimî'den İbrahim Hilmi'ye ortak
kanaattir.20 Sokağa çıkan kadınlar da çoğu
kez cinsî taciz ile karşılaşmaktadır:21 Rahmi
Apak'a göre ise "...tersaneli denilen o zamanın
deniz subayları Kasımpaşada ve Unkapanında
kahve işletirler tulumbacılık yaparlar ve anormal
cinsi münasebetler peşinde koşarlardı. " 22
17- "Sefaret memurlarının kısm-ı a'zâmı liyâkatle değil
iltimasla gönderilmiş bendegândan ibaret birta­
kım ceheleden olduğu için memuriyetlerine lâyık
cem'iyetlere girmeden hicâb ederler. Bu güruh bü­
tün vakitlerini zevk ve sefâhet âlemlerinde, fahişeler
peşinde geçirdiklerinden ne ecnebileri anlayabili­
yorlar, ne de onlara Türkler hakkında güzel bir fikir
verdirebiliyorlar. Meselâ bunlardan birine Paris
hakkındaki fikri sorulsa hiçbir dârülulûma ayak
atmadığından, hiçbir kibâr ve âlî cem'iyete gir­
mediğinden 'Efendim Paris dediğiniz umûmî bir
fuhuşhâneden ibârettir.' der." "Avrupada Türk­
ler", İçtihad, 8 Aralık 1904, 65, s. 2.
18- Özellikle lüks tüketim hevesinin İstanbulun
hemen her tarafında fuhşu artırdığına ilişkin
İstanbul Valiliği'nin Dahiliye Nezareti'ne yaz­
dığı 26 Ağustos 1909 tarihli yazısı için bkz. Baş­
bakanlık Osmanlı Arşivi (=BOA, DH. EUM.
AYŞ. 42/3).
19- Halide Edib Adıvar, Mevut Hüküm, 2. Bs., Atlas
Kitabevi, İstanbul, 1968.
20- Fatih Kerimî, s. 326-327.
21- “Bir kadın sokağa çıkmasın, erkeklerimizin genç ve
ihtiyarı o kadını adeta göz ile yemek isterler. Kâffe-i
harekâtını takip ederler, yüzüne gülümserler, hat­
ta bî-edebâne münasebetsiz laflar saçarlar. Dar bir
yerde çimdik bile atarlar. Erkeklerimizin bu yüz­
süzlük ve terbiyesizliği o afif namuslu kadını ne
hale getirir?", Osmanlı Devletinin..., s. 81.
140
Türkiye Günlüğü 112 / Güz 2012
Müslüman halkm psikolojisi
Balkan Harbi'nde önemli bir kısmı Türk
olan harekât sahasındaki Müslüman sivil
halk, Osmanlı siyasi merkezinin kendilerin­
den beklediği "vatanseverlik ve sadakat"le
bağdaştırılması pek de mümkün olmayan
bir hareket tarzını tercih ederek yüzlerce
yıllık Osmanlı beldelerinin düşmana muka­
vemet edilmeden teslim edilmesine zemin
hazırlamışlardır.23
Kosova vilayetinde Manastır, Üsküp,
Kalkandelen ve Gostivar'da, Müslüman aha­
linin de içinde bulunduğu mahalli halk, şe­
hirlerinin düşmana harp yapılmadan teslim
edilmesi taleplerini içeren mazbata tanzim
edip yetkili makamlara takdim etmişlerdir.2^
Yine Kosova'da Prizren, Yakova ve İpek hal­
kı da düşmana teslim olmayı tercih etmiş­
ler; hatta yerel halk İpek, Yakova ve Loma
civarında parakende halde bulunan bazı as­
kerleri öldürmüştür.25 Muharebeye henüz
katılmamış kırk bine yakınlık askerlik taze
bir kuvvetin bulunduğu Selanik vilayetinin
düşmana mukavemet edilmeden teslimi için
belediye başkanı ve müftü dahil İl İdare Mec­
lisi mazbata düzenleyerek 5 Ekim 1912 günü
Garnizon Komutanlığı'na başvurmuştur.26
Arnavut sivil halkın bazı yerlerde orduya
ait silah depolarını;27 bazı yerlerde ise pa­
nik çıkartarak Türk köylerini yağmaladığı
kaydedilmiştir.28
Cephe gerisindeki Müslüman halkın
harbi genel olarak büyük bir kayıtsızlık ve
ilgisizlik içinde takip ettiği anlaşılmaktadır.
Harp muhabiri olarak İstanbul'a gelen Fatih
22- Rahmi Apak, s. 27.
23- Bekir Fikri Grebene, Balkanlarda Tedhiş ve Geril­
la, Belge Yayınları, İstanbul, 1976, s. L1I.
24- Fevzi Çakmak, Batı Rumeli'yi Nasıl Kaybettik?,
haz. Ahmet Tetik, Türkiye İş Bankası Kültür
Yayınları, İstanbul, 2011, s. XIV-XV.
25- Fevzi Çakmak, s. 87 ve Bekir Fikri s. XXIV.
26- Mustafa Balcı, İzhâr-ı Hakikat Haşan Tahsin Pa­
şanın Selanik Hatıraları, Tiran, 2006, s. 77-79.
27- Fevzi Çakmak, s. 17.
28- Fatih Kerimî, s. 59.

Kerimî tüm halkın "vatanlarını savunma"
gayreti içinde olacağını ummaktaydı. Ancak
hayal kırıklığına uğradığını yazacaktır:
"..Sirkeci ve Babıâli caddeleri boyunca yürü­
yerek Meserret Oteli'ne giderken caddenin iki ya­
nındaki sayısız kahvehanelerde o kadar çok insan
oturmakta idi ki, hiç birisinde ayak basacak yer
yok. Kahvehanelerin sadece içleri değil, önleri de
dolu. Kaldırımlara iskemleler koyup oturmuşlar,
adeta geçilemiyor. Hepsi de gayet sağlıklı,. Genç,
zinde Türkler, gayet düzgün giyinmişler. Hepsi
de gayet miitekebbirane oturuyorlar. İhtimal ki
bugün bayramdır da onun için böyle oturuyorlar-
dır dedik. Lâkin her gün ve İstanbul'un her ye­
rinde durumun böyle olduğunu gördük. Bunun
sebebini sorduk: 'Ne olacak efendim, elhamdülil­
lah bizim muntazam askerîmiz çoktur, eğer erzak
yetiştirilirse onlar da iyi savaşabilirler' dediler.
Vakıa itiraz edecek söz bulam adık ..." 29
Fatih Kerimî harbin hemen yanı başın­
da Osmanlı payitahtındaki çeşitli sınıflara
mensup insanların bakış açılarını da yansıtır.
Kerimî'nin gözlemlerine bakıldığında son
derece vurdumduymaz, gayretsiz, vatanî
hisleri kalmamış, devlet ve milletlerinin şe­
refi için hiçbir fedakârlığa yanaşmayan.insan
tasvirleriyle doludur.30 'Yabancı bir gazeteci
de İstanbul'da gazetelerde harp haberlerini
okuyanların vurdumduymazlığını anlatır­
ken, Kerimî'nin işaret ettiği halktaki vurdum­
duymazlık ve kayıtsızlığı not etmiştir.31
Müslüman halkın zenginleri, çağdaş göz­
lemciler tarafından, genel olarak yardıma
muhtaç insanlara ilgisiz davranmakla itham
edilmişlerdir. Tüccarzade İbrahim Hilmi do-
29- Fatih Kerimî, s. 14.
30- Fatih Kerimî, s. 35-36. Ayrıca "Savaş başladı­
ğında halkın ruhen canlanması ve okuyan gençle­
rin milli namuslarını korumaları için Darülfünun
talebelerinin gönüllü asker olarak bir tümen teşkil
etmeleri konusu" gündeme gelince dört beş bin
öğrenciden sadece ellisi davete uyarak cephe­
ye gitmiştir, s. 70.
31- Stephan Lauzan, Osmanlınm Bozgun Yıllan,
haz. Seyfettin Ünlü, Beyan Yayınları, İstanbul,
ty, s. 41
Hasip Saygılı
nanmaya 2 lira yardım etmeye yanaşmayan
bir zenginin 40 bin lirasının Bulgar çeteci­
ler tarafından nasıl elinden alındığını örnek
vermektedir.32 Aram Andonyan da zengin
Müslümanların hasta muhacir ve askerlere
kayıtsız kaldığını ifade etmektedir.33
Dış gözlemci Kerimî sosyal bünyedeki bo­
zulmayı şu şekilde tasvir etmektedir:
"Bir milletin aydınları, kendilerine köpek di­
yerek söven ahmak ve edepsiz bir Fransız profesö­
rüne 'Doğru söylüyor, böyledir' derlerse, ..ülke­
nin askere çağrılan gençleri askerlik hizmetinden
kurtulmak için her türlü çareye başvurulur ve
kurtulunca 'Elhamdülillah, bir yıl da olsa gecik­
tirdik' derlerse.. "34
Kerimî, sivil Müslüman halkın duyarsız­
lığını ise" Kesilecekleri zaman koyunlar bile biraz
olsun çırpınırlar.. Böyle fevkalade zamanlarda
niçin fevkalade fedakârlıklar göstermiyorsunuz?"
şeklindeki isyanıyla ifade etmektedir.35 Aynı
çerçevede, dönemin tanınmış fikir adamı
ve şairi Mehmet Akif de Balkan faciasını
tasvir ettiği mısralarından hemen sonra bu
felâketin sorumlusu olarak görmekten kuşku
duymadığı"le$ten d a h a h issiz" insan tipleri­
ni ve halkın kayıtsızlığım hakaret dolo çok
ağır ifadelerle tenkit etmektedir.36* İstiklal
Marşı şairinin bozgun esnasında topluma
"H is y o k , h a r e k e t y o k , a cı y o k ... Leş m i
32- Osmanlı Devletinin..., s. 139.
33- Aram Andonyan, Balkan Harbi Tarihi, çev. Za-
ven Biberyan, Sander Yayınları, İstanbul, 1975,
s. 487.
34- Fatih Kerimî, s. 280.
35- Fatih Kerimî, s. 170.
36- “Ey bu toprakta birer nâş-ı perişan bırakıp
Yükselen, mevkib-i ervah!.. Salan arza bakıp
Sanmayın: Şevk-ı şehâdetle coşan bir kan var...
Bizde leşten daha hissiz, daha kokmuş can var!
Bakmayın, hem tükürün çehre-i murdarımıza!
Tükürün: Belki biraz duygu gelir arımıza!..
Tükürün cebhe-i lâkaydına Şark'ın, tükürün!..
Kuşkulansın, görelim, gayreti halkın, tükürün
“ Mehmet Akif Ersoy, Safahat, haz. Ertuğrul
Düzdağ, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınlan,
İstanbul, 1987, s. 183.
141
Türkiye Günlüğü 112 / Güz 2012
 Balkan Harbi’nde Osmanlı Bozgununun Karanlık Yüzü...
k e s ild in P"37 hitabı da, idealist aydın ve sıra­
dan insan arasındaki zihnî ve manevi kopu­
şu dile getiren bir diğer örnektir. İlginç olan,
Mehmet Akif'in dünya görüşünün zıddını
temsil ettiği söylenebilecek pozitivist aydın
Abdullah Cevdet'in de hemen hemen aynı
retorikle harp öncesi ve esnasında toplumu
ağır şekilde tenkit etmesidir.38
Ordunun personel kalitesi
Ordunun insan kaynağı doğal olarak için­
den çıktığı toplumdan büyük bir farklılık
göstermemiştir. Bu kaynak da yetersizlik ve
üniformanın gerektirdiği moral değerlerden
yoksunluk ile malul olmuştur. Subay kit­
lesinin eğitimsizlik, ilgisizlik ve bilgisizliği
hemen hemen konu ile ilgili bütün kaynakla­
ra yansımıştır. Mustafa Kemal [Atatürkj'ün,
Balkan Harbi'nden bir yıl önce subayların
ve komutanların eğitimsizlik ve idaresizlik­
lerini bir raporla ilgili makamlara sunduğu
bilinmektedir.39 Osmanlı zabiti hakkında
başka eleştirilerine yukarıda yer verdiğimiz
Tüccarzade de “Talim ve terbiyeye memur bir
hayli zâbitin eyyâm-ı meşgalesini kahvehanelerde
iskambil ve tavla ile geçirdikleri, ekser ümerâmtzm
yine o koltuklu sandalyelerde kâğıt havaleleriy­
le meşgul o ld u k la rın d a n bahsetmektedir.40
Balkan Harbi'ne subay olarak katılan Rahmi
Apak hatıralarında, profesyonellikten uzak
zâbi t kitlesinin eğitimsizlik, yetersizlik ve gay­
retsizliklerine çeşitli örnekler vermektedir.41
Fevzi Çakmak'a göre de "Balkan harbinde bü­
tün bozgun üst subay ve subayların görevdeki
ilgisizliklerinden ileri gelm iştir ."42 Cumhuriyet
37- Mehmet Akif, s. 189.
38- Abdullah Cevdet, İçtihadın İçtihadı: Abdullah
Cevdet'ten Seçme Yazılar, haz. Mustafa Gündüz,
Lotus Yayınevi, Ankara, 2008, s. 99, 140, 160­
162,190.
39- Mustafa Kemal Atatürk, Subay ve Komutan ile
Konuşmalar, Genelkurmay Başkanlığı, Ankara,
2007, s. 3-5. 9 46- Mahmud Muhtar, s. 172.
40- Osmanlı Devletinin..., s. 18.
41- Rahmi Apak, s. 90-91.
42- Fevzi Çakmak, s. XIV.
142
Türkiye Günlüğü 112 / Güz 2012
devrinde genelkurmay başkanlığı yapacak
olan bir başka subayın kanaatince anılan dö­
nemde "Orduyu yukarıdan aşağıya umumi bir
ihmal ve lâkaydi istilâ etm işti Z'43
Balkan harbinde kolordu ve ordu komu­
tanı olarak kritik görevler yapmış olan Mah-
mud Muhtar Paşa bozgunla ilgili günlüğü­
nün "mülahazat"nda büyük felâketin sebebini
stratejik hatalardan ziyade, "sosyal, siyasi ve
ahlaki" çürümenin mevcut fenalıklara yansı­
ması olarak resmetmektedir.44 Muhtar Paşa
subay kitlesinin sadece askerî yetenek açısın­
dan değil, aynı zamanda “nıanen" de yeter­
sizlik içinde bulunmalarına felâketin nedeni
olarak işaret eder.45 Aynı zât, generaller açı­
sından Osmanlı ordusunda vazifesini hak­
kıyla yapabilecek kolordu komutanı sayısı­
nın üç- beşi geçmeyeceği kanaatindedir.46
Birçok kaynak subay kitlesinin "vatanı için
dövüşmeye" niyeti olmadığında müttefiktir.
Fevzi Çakmak'm tanıklığına göre subaylar
Üsküp'ün savunmasını reddetmişlerdir.4748
Yine Yanya savunmasında "görevini yerine ge­
tirerek şehit düşen ve yaralanan subayların sayısı
150'den daha azdır. Birliğinden ayrılarak kendi
isteğiyle esir olan, firar eden kayıplara karışan
subayların sayısı ise yüzde 50'den fazladır . '<48
Balkan Harbi'ne katılan bir kurmay subayın
hazırladığı rapora göre savaşın başlangıcında
silahlı ve topluca firar eden erlere gereken işle­
min yapılmaması, tüm Selanik garnizonunun
firarilerle dolması sonucunu doğurmuştur.
Bazı erlerin firarlarını kimi subayların teşvik
etme ihtimali de mevcuttur.49 Sadece erler
43- Abdurrahman Nafiz, Kiramettin. 1912-1913
Balkan Harbinde İşkodra Müdafaası, 1. ve 2. Cilt,
Askerî Matbaa, İstanbul, 1933, s. 80.
44- Mahmud Muhtar, Balkan Harbi “Üçünçü
Kolordu’nun ve İkinci Doğu Ordusu’nun Muhare­
beleri, haz. M. Ziyaettin Engin, Tercüman 1001
Temel Eser, İstanbul, 1979, s, 164.
45- Mahmud Muhtar, s. 170.
47- Fevzi Çakmak, s. XIII.
48- Fevzi Çakmak, s. XVI.
49- Behiç Erkin, s. 164-165.

değil; subaylar hatta bazı alay, tümen ve ko­
lordu komutanları birliklerini meslekleri açı­
sından utanç verici şekilde terk etmişlerdir.50
Birlikler açlıkla boğuşurken askerî erzak mü­
teahhitlere devredilebilmiştir.51 Düşman ta­
arruzu olmayan Drama gibi şehirlerde yetkili
makamlar firar etmişlerdir.5253Abdurrahman
Nafiz [GürmanJ'ın tanıklığına göre harp ilân
edilince bazı subaylar görevlerinden aflarını
talep edebilmiştir.55
Subaylar arasında askerlik şerefinin yük­
sekte tutulmasını gerektirecek moral değer­
ler hakim olamamıştır. Subaylardan bazıları
"Zaten bu memleket düze çıkacak değil bunun için
kan dökmeye ne gerek var?" diyebilirken,54 “IS]
iyasete bulanmış subay gurubu 'Statüko değişme­
yecekmiş, niçin kan döküyoruz?' demek gafletinde
bulunuyordu."55 Hafız Hakkı'nın şahitliğine
göre “subayların birçoğu 'Bundan sonra ölmek
budalalıktır"' diyorlardı.56
Tanınmış tarihçi Yusuf Hikmet Bayur'un
İnci Kolordu harp ceridelerine atfen yazdık­
larına göre de ortada düşman yokken kılıç
çekmiş atlı bir subayın " Düşman süvarisi ge­
liyor, kaçın" feryadı birliklerin panik halinde
kaçışlarına neden olabilmiştir. Yine Lüle­
burgaz muharebeleri öncesinde bir süvari
subayı “Yukarıda topçular mahvoldu, asker bo­
zuldu, siz ne duruyorsunuz?" sözleriyle birlik­
leri düşman karşısında kaçmaya teşvik ettiği
anlatılmaktadır.57
Daha seferberlik öncesi "muhalif partinin
iğfal ettiği bazı zâbitan ve bunların icbar ettiği ef-58- Abdurrahman Nafiz, s. 80.
rad, hükümeti ıskat için M anastırda müsellehan
dağa çıkmışlardı "58 Bölgede bazı subaylar ay­
50- Behiç Erkin, s. 166, 174.
51- Behiç Erkin, s. 170.
52- Behiç Erkin, s. 174.
53- Abdurrahman Nafiz, s. 80.
54- Fatih Kerimî, s. 71.
55- Bekir Fikri, s. XXIII.
56- Hafız Hakkı Paşa, Bozgun, İstanbul, ty., s. 79. 1 65- Tüccarzade İbrahim Hilmi, Maarifimiz ve
57- Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılabı Tarihi, cilt
II, ks. II, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1943, s.
17-18.
Hasip Saygılı
rılıkçı Arnavutlarla beraber üniformasını ta­
şıdıkları devlete karşı eyleme geçmişlerdi.59
Subaylardaki düşkünlük erlere de yansımış,
her türlü disiplinsizlik, askerlik şerefini ayak­
lar altına düşürmüştür. Asker "Çâre yok, boş
yere kan döküyoruz. Bize birkaç vilâyet yeteri",
"Bize Anadolu'daki dört vilâyet kâfidir. Rumeli
için boş yere kan dökülüyor. "60 ya da "Bizim va­
tanımız E d im e ,Selanik, M anastır vilayetleri de-,
ğil, biz Konyalıytz, Diyarbakırltyız, o vilayetlerin
insanları kendi vatanlarını kendileri kom şunlar"
ve geri çekilme emri aldığında da “Şayet daha
fazla hurda bırakmayıp Çatalca'ya gönderirlerse
üç dört gün aç kalsak da tahammül ederiz ."61
diyebilmiştir. Haşan Cemil Çambel de aynı
kapsamda tanıklık yapmaktadır.62
Dönemin aydınlarından H. Kazım Kadri
şahit olduğu bir olayı şöyle nakletmektedir:
“Türk ordusu, Bulgarların önünden kaçtığı sı­
rada Kayserili bir nefer, niçin kaçtığını ve nereye
gittiğini soran zâbite 'Adam sen de! Kayseri ovası
benim neme yetişmez' diyordu ,'.65
Subay sınıfının yetersizliğine paralel ola­
rak erler de cehalet ve gayretsizlik sonucu
bozgunu artırmışlardır.64 Muharebe esnasın­
da karşılaşılan bir duruma umum askerlerin
tepkisizliğine örnek olarak İbrahim Hilmi,
devrilen bir vagonun demiryolu ulaşımını
kesmesine rağmen bu vagonun tren hattını
kapatmasına engel olmak için kimsenin kı­
lını kıpırdatmaydım anlatmaktadır.65 Yuka­
rıda alıntılanan kaynaklarla paralel şekilde
59- Abdurrahman Nafiz, s. 80.
60- Hafız Hakkı Paşa, s. 90-91.
61- Fatih Kerimî, s. 280.
62- Haşan Cemil Çambel, Makaleler Hatıralar, 2nci
baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1987, s.
108.
63- Şeyh Muhsin-i Fani, On Temmuz İnkılâbı ve Ne-
tayici, Orhaniye Matbaası, İstanbul, 1336, s. 38.
64- Fevzi Çakmak, s. 236.
Servet-i İlmiyemiz, haz. Melek D. Gökdoğan,
Kültür Bakanlığı Kültür Eserleri, Ankara, 2000,
s. 99.
143
Türkiye Günlüğü 112 / Güz 2012
 Balkan Harbi’nde Osmanlı Bozgununun Karanlık Yüzü...
Kurmay Binbaşı [Tümg.] Ali İhsan [Sabis] de,
bozguna ilişkin yazdığı bir eserde ordudaki
moral, motivasyon, inanç ve ruh yoksunlu­
ğunu "Orduda maneviyatın fıkdanı" başlığı al­
tında şiddetli bir dil ile tenkit etmektedir.66
Değerlendirme ve Sonuç
Yukarıda zikredilen gerekçeler ve ben­
zerlerinin büyük felâketin görünürdeki ne­
denleri olduğunda kuşku yoktur. Ancak
bunların altında yattığı ana sebep, son dö­
nem Osmanlı insan kalitesindeki yetersiz­
lik olarak görülmelidir. Çözülme toplumun
tepeden tırnağa bütün katmanlarına yayıl­
mıştır. Asker veya sivil herhangi bir kesimi
işaret edilen sosyo-kültürel marazdan masun
kalabilmiş değildir.67 Bu böyle olduğu için­
dir ki felâketin en karanlık günlerinde bazı
aydınlar ve Halide Edib'in bizzat padişaha
yaptığı askere moral vermek üzere muhare­
be hatlarına hareket etmesi çağrısı cevapsız
kalmış;68 Rumeli'nin anlı şanlı merkezleri­
nin kayda değer kısmı Türk olan Müslüman
ahalisi şehirlerinin düşmana muharebe ya­
pılmadan teslim edilmesi için mazbata tan­
zim edebilmiş; ülkenin en değerli toprakları
elden çıkarken askerî makamlar takviye sü­
vari birliklerini demiryolu ile nakletmeyi ta­
sarruf tedbirleri prensiplerine aykırı görerek
yaptırmamışlardır.69
Sonuç olarak "uğrunda şahsın fedakârlık
yapacağı" bir inancı ve ideali olmayan bir
toplumda,70 başka bir deyişle maddi ve ma-
66- Elif, Balkan Harbinde Askerî Mağlubiyetimizin
Esbabı- Neden Münhezim Olduk eserinin kısmı
sanisidir, Naşiri Tüccarzade İbrahim Hilmi,
Kitaphane-i İslam ve Askerî, Artin Asaduryan
ve Mahdumları Matbaası, 1329, İstanbul, s. 85­
95.
67- "Ahlakî ve İlmî seviyemizin henüz pek geri
durumda bulunmasından dolayı uğradığımız
bozgunların ve utanç verici hallerin yalrız or­
duya değil, bütün millete ait olduğu aşikârdır."
Mahmud Muhtar, s. 179.
68- Fatih Kerimî, s. 176, 230, 276
69- Mustafa Balcı, s. 66-67
70- Fevzi Çakmak, s. 2
144
Türkiye Günlüğü 112 / Güz 2012
nevi insan kalitesizliğinin, öldürücü büyük
bir bozgun doğurduğu görülmüştür.
Bu makale çerçevesinde işaret edilen in­
san kalitesi ve sosyal çözülme meselesi şüp­
hesiz Balkan Harbi esnasında ortaya çıkmış
değildir. Uzun yüzyılların birikimi olan beşe­
ri ve sosyal problemler tabiî ki kültürel, sos­
yolojik, politik süreçlerin ürünüdür. Orduda
askerlik mükellefiyetinin oturmuş dengeli
bir esasa dayanmaması,71 mektepli subay sa­
yısının ihtiyacı karşılayacak sayı ve kalitede
olmaması,72 alaylı ve mektepli subaylar ile
kurmay ve sınıf subayları arasında çekişme
ve münaferet,73 ordunun insan kaynağını
teşkil eden neferlerin uğrunda fedakârlık ya­
pılacak "vatan" kavramını içselleştirecekleri
bir eğitim sürecinden geçmemeleri74 gibi se­
beplerin ayrıntılı incelemesi tabiî bu makale­
nin hacmini aşacaktır.
Yine bu yazıda görüşlerini nakil ve ifade
ettiğimiz tanıklar da, insan kalitesi ve sosyal
çözülme ile ilgili yaptıkları tespitleri elbette
71- Odile Moreau, Reformlar Çağında Osmanlı İm­
paratorluğu Askerî "Yeni Düzen "in İnsanları ve
Fikirleri 1826-1914, çev. Işık Ergüden, İstanbul
Bilgi Üniversitesi, İstanbul, 2010, s. 147, 149,
150 ve AhmetTuran Alkan, II. Meşrutiyet Dev­
rinde Ordu ve Siyaset, 2. bs., Ufuk Kitap, İstan­
bul, 2006, s. 43-45.
72- Problemin 19ncu yüzyıl ilk yarısından itibaren
mevcudiyeti için bkz. Gültekin Yıldız, Neferin
Adı Yok-Zorunlu Askerliğe Geçiş Sürecinde Os­
manlI Devleti'nde Siyaset, Ordu ve Toplum (1826­
1839), Kitabevi, İstanbul, 2009, IV. Bölüm.
73- Bkz. VVilliam Hale, 1789'dan Günümüze
Türkiye'de Ordu ve Siyaset, çev. Ahmet Fethi, Hil
Yayın, İstanbul, 1996, s. 37 ve Ahmet Turan Al­
kan, s. 37-38. Alaylı subaylar mektepli subay­
lara "merkepli" demektedirler (Odile Moreau,
s, 155).
74- Rahmi Apak, Meşrutiyetten hemen sonra
Edirne'de subayların erlere "yaşasın vatan"
diye bağırmalarını istediklerinde,kavrama
yabancı olan erlerin vatanı "Vartan" diye anla­
dıklarını ve niçin bir Ermeni'ye yaşasın diye­
lim diye tepki gösterdiklerini anlatır (Rahmi
Apak, s. 33).

toplumun genetik bir arızası olarak değil, ida­
re ve toplumun uzun yıllardır devam eden
aksaklık, ihmalkârlık ve tedbirsizliklerinin
bir mahsulü olarak görmektedirler. Ancak
İslamcısından pozitivistine, subayından sivi­
line hemen herkes olguyu şaşılacak bir ben­
zerlikle "devletçi" bir bakış açısıyla yorum­
lamaktadır. Tartışılan sosyal zeminde halk,
neferler ve subaylar ağır bir eleştiriye tabî
tutulurken idarenin ve toplumun yukarıda
işaret ettiğimiz ağır kusurlarının neredeyse
yalnızca Sultan Abdülhamid'in istibdad reji­
minden kaynaklandığı gibi bir kabulden ha­
reket edilmektedir. Bu tarz bir izah tarzının
olayların gerisinde yatan dinamikleri layıkiy-
le tahlil için yeterli olamayacağı açıktır.
İnsan kalitesindeki düşüklük felâketten
sonra çok fazla dile getirilmemiş, daha ziya­
de kötü sevk ve idareden dolayı başarısız­
lıkları bilinen Tahsin Paşa, Abdullah Paşa,
Nazım Paşa gibi bazı generaller ile orduda­
ki subayların partizanlıkları ve harpten 4 yıl
önce sona ermiş yukarıda işaret ettiğimiz
Sultan Abdülhamid'in istibdadı utanç veri­
ci hezimetin nedenleri olarak ifade edilmiş­
tir. Gösterilen bütün bu sebeplerde elbette
haklılık payları vardır. Ancak bunlar, büyük
bozgunu izah edebilecek kapsam ve ağırlık­
ta değildir. Yine harpte yaşanan ikmal sıkıntı
ve mahrumiyetlerinin hezimette kayda değer
rolü bilinmektedir. Ancak diğer taraftan Se­
lanik garnizonu örneğinde olduğu gibi gıda
ve mühimmat problemi söz konusu olmayan
onbinlerce mevcutlu birliklerin düşmanla
karşılaşmadan darmadağın olmalarının de­
rinde nedenleri olmalıdır.
Hasip Saygılı
Diğer taraftan Osmanlı devleti ve toplumu
Balkan bozgunu provalarını 1826'dan 1877-
1878'e kadar değişik ölçeklerde yaşamıştır.
İncelediğimiz harp döneminin insan kalitesi
ve sosyal çözülme emareleri anılan dönemler
için de söz konusudur. Ancak kanaatimizce,
diğer faktörler yanında sosyal bünyedeki ak­
saklık ve çözülmelerin yoğunlaşması Balkan
Harbi'nde hezimeti hızlandırmış olmalıdır.
Fikrimizce Balkan Harbinden kısa bir süre
sonra girilen Birinci Dünya Savaşında Os­
manlI ordusunun bazı cephelerde kazandığı
muharebeler, sosyal bünye ve insan kalitesi
ile ilgili problemin harbin sonucunu tayin
eder nitelikte olmadığı yargısını haklı çıkar­
maz. Bahsekonu başarılar, şiddetli disiplin
tedbirleri ile dirayetli subay ve komutanların
yüksek motivasyonlarla nisbeten dar saha­
larda sevk ve idare ettikleri birliklerin eseri
olarak görülebiler.
Balkan Harbi felâketinin insan kalitesi
ile ilgili nedeninin fazla vurgulanmaması,
öncelikle toplumun özeleştiri kabiliyetinden
yoksunluğuna bağlanabilir. Diğer taraftan
kısa bir süre sonra başlayan Birinci Dünya
Savaşının getirdiği yeni ağır acılarla, Millî
Mücadele sonrası Cumhuriyet'in tercih ettiği
öncelikler, imparatorluğun sonunu hazırla­
yan bozgunu ve bunun derinde yatan sebep­
lerinin tartışılmasını ötelemiş olmalıdır.
Bugüne kadar geniş anlamda ihmal edil­
miş olan insan kalitesi eksenli bakış açı­
sı 100 yıl sonra bile harbin askerî ve sosyal
cephelerinin daha iyi anlaşılmasına hizmet
edebi lecektir.D
 Balkan Harbi’nde Osmanlı Bozgununun Karanlık Yüzü...
Kaynaklar
ABDULLAH CEVDET, İçtihndm İçtihadı: Abdullah
Cevdet'ten Seçme Yazılar, haz. Mustafa
Gündüz, Lotus Yayınevi, Ankara, 2008.
ABDÜRREŞİD İbrahim, Âlem-i İslam ve Japonya'da
İslamiyet'in Yayılması, 2. Cilt, çev. E. Özalp,
İşaret Yayınları, İstanbul, 2003.
ADIVAR, Halide Edib, Mevut Hüküm, 2. bs., Atlas
Kitabevi, İstanbul, 1968.
ALKAN, Ahmet Turan, II. Meşrutiyet Devrinde
Ordu ve Siyaset, 2. bs., Ufuk Kitap, İstan­
bul, 2006.
ANDONYAN, Aram, Balkan Harbi Tarihi, çev. Za-
ven Biberyan, Sander Yayınlan, İstanbul,
1975.
APAK, Rahmi, Yetmişlik Bir Subayın Hatıraları, E.U.
Basımevi, Ankara, 1957.
ATATÜRK, Mustafa Kemal, Subay ve Komutan ile
Konuşmalar, Genelkurmay Başkanlığı,
Ankara, 2007.
"AVRUPADA TÜRKLER", İçtihad, 65, 8 Aralık
1904.
BALCI, Mustafa, İzhâr-ı Hakikat Haşan Tahsin Paşa­
nın Selanik Hatıraları, Tiran, 2006.
BAYUR, Yusuf Hikmet, Türk İnkılabı Tarihi, cilt II,
ks. II, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1943.
BOA, DH. EUM. AYŞ 42/3,13 Ağustos 1325.
ÇAKMAK, Fevzi, Batı Rumeli'yi Nasıl Kaybettik?,
haz. Ahmet Tetik, Türkiye İş Bankası
Kültür Yayınları, İstanbul, 2011.
ÇAMBEL, Haşan Cemil, Makaleler Hatıralar, 2nci
baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara,
1987.
ÇIĞIRAÇAN, Tüccarzade İbrahim Hilmi, Maari­
fimiz ve Servet-i İlmiyemiz, haz. Melek D.
Gökdoğan, Kültür Bakanlığı Kültür Eser­
leri, Ankara, 2000.
ÇIĞIRAÇAN, Tüccarzade İbrahim Hilmi, Osman­
l I Devletinin Çöküş Nedenleri, haz. Başak
Ocak, Libra Kitap, İstanbul, 2009.
ELİF, Balkan Harbinde Askerî Mağlubiyetimizin Es­
babı- Neden Münhezim Olduk eserinin kıs­
mı sanisidir, Naşiri:Tüccarzade İbrahim
146
Türkiye Günlüğü 112 / Güz 2012
Hilmi, Kitaphane-i İslam ve Askerî, Ar-
tin Asaduryan ve Mahdumları Matbaası,
İstanbul, 1329.
ERKİN, Behiç, Hatırat 1876-1958, Haz. Ali Birinci,
TTK Yayını, Ankara, 2010.
ERSOY, Mehmet Akif, Safahat, haz. Ertuğrul Düz-
dağ. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınla­
rı, İstanbul, 1987.
GREBENE, Bekir Fikri, Balkanlarda Tedhiş ve Geril­
la, Belge Yayınları, İstanbul, 1976.
GÜRMAN, Abdurrahman Nafiz, Kiramettin. 1912­
1913 Balkan H arbinde İfked ra M üdafaası, 1.
ve 2. Cilt, Askerî Matbaa, İstanbul, 1933.
HALE, William, 1789'dan Günümüze Türkiye'de
Ordu ve Siyaset, çev.Ahmet Fethi, Hil Ya­
yın, İstanbul, 1996.
HAFIZ HAKKI PAŞA, Bozgun, Tercüman 1001 Te­
mel Eser, İstanbul, ty.
"İTTİHAD VE TEAVÜN", İçtihad, 4, 23 Mayıs
1902.
KERİMİ, Fatih, İstanbul Mektuplan, haz. Fazıl Gök­
çe, Çağrı Yayınları, İstanbul, 2001.
LAUZAN, Stephan, Osmanlının Bozgun Yılları,
haz. Seyfettin Ünlü, Beyan Yayınları, İs­
tanbul, ty.
MAHMUD MUHTAR, Balkan Harbi "Üçünçü
Kolordu'ııuıı ve İkinci Doğu Ordusu'nun
Muharebeleri, haz. M. Ziyaettin Engin,
Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul,
1979.
MOREAU, Odile, Reformlar Çağında Osmanlı İmpa­
ratorluğu Askerî "Yeni Düzen"in İnsanları
ve Fikirleri 1826-1914, çev. Işık Ergüden,
İstanbul Bilgi Üniversitesi, İstanbul,
2010.
ŞEYH MUHSİN-İ FANİ, On Temmuz İnkılâbı ve Ne-
tayici, Orhaniye Matbaası, İstanbul, 1336.
YILDIZ, Gültekin, Neferin Adı Yok-Zorunlu Asker­
liğe Geçiş Sürecinde Osmanlı Devleti'nde
Siyaset, Ordu ve Toplum (1826-1839), Kita­
bevi, İstanbul, 2009.