Professional Documents
Culture Documents
ریاضی نه
ریاضی نه
پایۀنهم
دورۀ ّاول متوسطه
وزارت آموزش و پرورش
سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی
دفتر تألیف کتاب های درسی عمومی و متوسطه نظری مدیریت برنامه ریزی درسی و تألیف:
حمیدرضا امیری ،علی ایرانمنش ،طیبه حمزه بیگی ،خسرو داودی ،محمدهاشم رستمی ،ابـراهیم شناسه افزوده برنامه ریزی و تألیف:
ریحانی ،محمدرضا س ّیدصالحی ،احمد شاهورانی ،میرشهرام صدر ،شادی صفی نیا ،اکرم قابل رحمت
و محمد مقاصدی (اعضای شورای برنامه ریزی)
حمیدرضا امیری ،علی ایرانمنش ،خسرو داودی ،کبری دلشاد ،ابراهیم ریحانی ،محمد رضا س ّید صالحی،
هوشنگ شرقی و میرشهرام صدر (اعضای گروه تألیف) ـ افسانه حجتی طباطبایی و سید اکبر
میرجعفری (ویراستار)
اداره ّ
کل نظارت بر نشر و توزیع مواد آموزشی مدیریت آمادهسازی هنری:
احمدرضا امینی (مدیر امور فنی و چاپ) ـ مجید ذاکری یونسی (مدیر هنری) ـ مهدی کریم خانی شناسه افزوده آماده سازی:
(طراح گرافیک و طراح جلد) ـ مریم نرصتی (صفحه آرا) ـ سیاوش ذوالفقاریان ،الهام محبوب
(تصویرگر) ـ مریم دهقان زاده (رسام) ـ زهرا ایامنی نرص ،سیف الله بیک محمد دلیوند ،علی نجمی،
پیام حمیدی ،سپیده ملک ایزدی و ناهید خیام باشی (امور آماده سازی)
تهران :خیابان ایرانشهر شمالی ـ ساختمان شمارۀ 4آموزش و پرورش (شهید موسوی) نشانی سازمان:
تلفن9 :ـ ،88831161دورنگار ،88309266 :کد پستی1584747359 :
وبگاه www.chap.sch.ir :و www.irtextbook.ir
شرکت چاپ و نشر کتاب های درسی ایران :تهران ـ کیلومتر ١٧جادۀ مخصوص کرج ـ ناشر:
خیابان ( 61داروپخش) تلفن 5 :ـ ،44985161دورنگار ،44985160 :صندوق پستی139 :ـ 37515
شرکت چاپ و نشر کتاب های درسی ایران «سهامی خاص» چاپخانه:
چاپ نهم 1402 سال انتشار و نوبت چاپ:
کلیه حقوق مادی و معنوی این کتاب متعلق به سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی وزارت آموزش و
پرورش است و هرگونه استفاده از کتاب و اجزای آن به صورت چاپی و الکترونیکی و ارائه در پایگاه های مجازی،
نمایش ،اقتباس ،تلخیص ،تبدیل ،ترجمه ،عکس برداری ،نقاشی ،تهیه فیلم و تکثیر به هر شکل و نوع ،بدون کسب
مجوز از این سازمان ممنوع است و متخلفان تحت پیگرد قانونی قرار می گیرند.
ف
عددهای حقیقی18............................................... صل 2 �
ف
استدالل و اثبات در هندسه 32 ............................. صل 3 �
ف
عبارت های جبری 78 ............................................ صل 5 �
ف
خط و معادله های خطی 95 .................................... صل 6 �
درس ا ّول :معادل ٔه خط 96...........................................................
درس دوم :شیب خط و عرض از مبدأ102.....................................
درس سوم :دستگاه معادله های خطی 108...................................
ف
عبارت های گویا 113............................................ صل 7 �
درس ا ّول :معرفی و ساده کردن عبارت های گویا114......................
درس دوم :محاسبات عبارت های گویا 119...................................
درس سوم :تقسیم چندجمله ای ها126........................................
ف
حجم و مساحت130.............................................. صل 8 �
اول :حجم و مساحت کره 131............................................
درس ّ
درس دوم :حجم هرم و مخروط 135............................................
درس سوم :سطح و حجم 140....................................................
سخنیبامعلّ م
کتاب ریاضی پایهٔ نهم بر مبنای برنامهٔ درسی ملی و در ادامهٔ تغییرکتاب های درسی
دوره اوّ ل متوسطه تألیف شده است .زمانی تأکید کتاب های درسی ریاضی ٔ پایه های هفتم و هشتم
بیشتر بر توانایی انجام محاسبات بوده است .در رویکرد جدید ضمن حفظ این هدف ،تأکید اصلی
قوه تفکر و تعقل و رشد توانایی حل مسئله است .اگرچه رسیدن به چنین هدفی با بر پرورش ٔ
موانع ،مشکالت و دشواری های فراوانی روبه روست و تحقق کامل آن به سرعت امکان پذیر نیست؛
جامعه آموزش ریاضی را تعیین
ٔ مدنظر قرار دادن چنین هدفی می تواند جهت اصلی حرکت ولی ّ
عهده معلّم است .قدرت انعطاف و هماهنگی ٔ کند .اصلی ترین و مؤثرترین نقش در این جهت به
و همراهی معلّمان با برنامه های جدید ستودنی است .مؤلفان کتاب حاضر سعی کرده اند که
برای ادای وظیفه نسبت به آموزش معلّمان ،ضمن اطالع رسانی به موقع دربارهٔ تألیف ،کتاب
راهنمای معلّم و نیز فیلم های آموزشی را به موقع در اختیار همکاران عزیز قرار دهند.
ساختار کتاب از سه بخش فعالیت ،کار درکالس و تمرین تشکیل شده است .آنچه در انجام
مدنظر بوده است ،آشنایی دانش آموزان با مفهوم درسی و سهیم بودن یک فعالیت به طور عمده ّ
در ساختن دانش مورد نظر است .فعالیت ها شامل مراحلی مانند درک کردن ،کشف کردن،
حل مسئله ،استدالل کردن ،بررسی کردن ،حدس و آزمایش ،توضیح یک راه حل ،مرتب کردن،
مقایسه راه حل های مختلف است .هدایت فعالیت ها توسط معلّم ٔ درباره یک راه حل و
ٔ قضاوت
انجام می پذیرد و هرجا که الزم باشد ،راهنمایی توسط معلّم ارائه خواهد شد .در بسیاری موارد
انجام فعالیت ساده و آسان نیست و صدالبته اجرای مناسب دارای ارزش زیادی خواهد بود .این
حد متوسط طراحی شده اند .معلّم می تواند با توجه به زمان و توانایی دانش آموزانش فعالیت ها در ّ
ارائه توضیحاتی بیشتر و تغییراتی ،فعالیت را ساده تر نماید.
ٔ آنها را غنی تر کند یا با
هدایت گفت وگوی کالسی یا گفتمان ریاضی که در آن دانش آموزان ِ هنگام انجام فعالیت،
به ارائهٔ دیدگاه ها و دفاع از اندیشه (ایده)های خود و نیز قضاوت و ارزیابی افکار و روش های
1
عهده معلّم است .به طور خالصه فراهم کردن ٔ ریاضی دیگر دانش آموزان می پردازند ،به
فرصت های یادگیری و دادن مجال به دانش آموز برای اینکه خود به کشف مفهوم بپردازد،
می تواند یکی از دغدغه های همکاران عزیزمان باشد.
کار در کالس با هدف تثبیت و تعمیق و در مواردی تعمیم یادگیری طراحی شده است و
مصوب فرهنگستان
١ــ ّ
عهده
ٔ حل تمرین به
انتظار این است که دانش آموزان بیشترین سهم را در حل آن داشته باشندّ .
دانش آموزان است؛ امّ ا ارائه و بررسی پاسخ های دانش آموزان در کالس ضروری است.
درباره ضرورت آموزش راهبردهای حل مسئله در بین پژوهشگران وآموزشگران تقریب ًا ٔ
اتفاق نظر وجود دارد .با این حال دربارهٔ چگونگی این کار نظرات متفاوتی هست .در این کتاب
آموزش راهبردها از متن درس جدا نشده است .ضمن ًا اصراری بر ذکر عناوین راهبردها جز
موارد مشخص و آشنا نبوده است .بنابراین سعی شده است که از عبارات و واژه های نامأنوس
اجتناب شود .با آنکه بخش جداگانه ای با عنوان حل مسئله در کتاب وجود ندارد؛ ولی در
اکثر فعالیت ها دانش آموزان به نوعی درگیر فرایند حل مسئله می شوند .عالوه بر این ،اساس ًا
آموزش راهبردها معمو ًال به زمانی طوالنی نیاز دارد؛ زیرا هر راهبرد خود ممکن است شامل
ارائه راه حل ها و روش های مختلف برای یک مسئله نیز به صورت ٔ ده ها راهبرد جزئی تر باشد.
هدفمند دنبال شده است .پژوهش ها نشان می دهند که دانش آموزان هنگام روبه رو شدن با
یک مسئله ــ به ویژه وقتی که الگوریتمی مشخص برای حل آن فرانگرفته باشند ــ به روش های
متفاوتی عمل می کنند.
اولیه کتاب ،مؤلفان جلسات فشرده ای را برای نقد و اصالح ٔ نسخه
ٔ پس از آماده شدن
کتاب برگزار کردند و برخی تغییرات و اصالحات را در کتاب اعمال نمودند .عالوه بر این نظرات
مدنظر قرار گرفت .الزم است مراتب تقدیر اعتباربخشی و نیز نظرات دبیران سراسر کشور نیز ّ
اولیه کتاب را مطالعه کرده اند و نظرات و بررسی ها
ٔ نسخه
ٔ و تشکر خود را از تمام همکارانی که
و پیشنهادهای خود را به واحد تحقیق ،توسعه و آموزش ریاضی ارسال کرده اند ،اعالم کنیم.
ده ها نقد رسیده از سراسر کشور نویدبخش حضور و مشارکت مؤ ثرتر دبیران ریاضی در تألیف
کتاب های درسی است .گفتنی است مشاورانی علمی از مراکز آموزشی و پژوهشی و دانشگاه ها
نیز بخش هایی محدود از کتاب را مطالعه و مورد نقد قرار دادند که جا دارد از آنها قدردانی شود.
واحد تحقیق ،توسعه و آموزش ریاضی آمادگی دریافت نظرات و دیدگاه های تمامی همکاران و
عزیزان را از طریق وبگاه واحد 1دارد .به عالوه بسیاری از مطالب مربوط به پشتیبانی کتاب از
طریق وبگاه واحد قابل دریافت است .اطمینان داریم که با اتکال به خدای متعال ،تنها با تالش،
اراده و همت معلّمان عزیز می توان به برآورده شدن اهداف کتاب امیدوار بود.
www.mathrde.irــ١
...............................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
�ف
.....................................................................................................................................................
مجموعه ها
.....................................................................................................................................................
ص
.....................................................................................................................................................
1
.....................................................................................................................................................
ل
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
...........................................................................
َو ُه َو الَّذی َج َع َل لَکُم ال ُّنجو َم لِتَهتَدوا ِب ٰها فی ظُل ِ
ُامت ال َبـ ّر ِ َو ال َبح ِر ……
(خداوند) کسی است که ستارگان را برای شما قرار داد ،تا در ٰ او
تاریکی های خشکی و دریا ،به وسیلۀ آنها راه یابید...
(سور ٔه انعام ،آی ٔه )٩٧
1
درس ا ّول :معرفی مجموعه
فعالیت
1
60 در شکل روبه رو شمارنده های طبیعی عدد ٦٠را نوشته ایم و بین
15 4 2 5 آنها شمارنده های ّاول را مشخص کرده ایم .شما هم شمارنده های ٦٠را
که ّاول نیستند ،در یک منحنی بسته قرار دهید.
30 3
12
20
اگر شمارنده های طبیعی و ّاو ِل عدد ٦٠یعنی ٣ ،٢و ٥را در داخل
10 6
دو آکالد قرار دهیم و آن را با حروفی چون Aیا Bیا … نام گذاری کنیم و بنویسیم }A = {2,3,5؛
مجموعه A
ٔ در این صورت یک مجموعه تشکیل داده ایم و به هریک از عددهای ٣ ، ٢و ٥یک عضو
مجموعه Aدارای ٣عضو است.ٔ می گوییم؛ پس
٭ شما شمارنده های مرکب عدد ٦٠را به صورت یک مجموعه بنویسید و آن را Bبنامید.
مجموعه شامل شمارنده های عدد ٦٠که نه ّاول باشند ،و نه مرکب ،چند عضو دارد؟ اینٔ ٭
مجموعه را نیز Cبنامید و آن را نمایش دهید.
همه شمارنده های دورقمی ٦٠را تشکیل دهید؛ این مجموعه چند عضو مجموعه Dشامل ٔٔ ٭
دارد؟
شمارنده زوج عدد 60را تشکیل دهند .احمد
ٔ مجموعه شامل 3
ٔ از رضا و احمد خواسته شد تا
نوشت }4,6,10{ :و رضا نوشت }6,10,12{ :به نظر شما چرا جواب های آنها با هم فرق دارد؟
مجموعه معین و یکتا
ٔ نتیجه :در ریاضیات عبارت هایی شبیه این عبارت ،که مشخص ٔ
کننده یک
نباشد ،مجموعه ای را مشخص نمی کند.
در نمایش مجموعه ها ،ترتیب نوشتن عضوهای مجموعه ،مهم نیست و با جابه جایی
مجموعه جدیدی ساخته نمی شود؛ همچنین با تکرار عضوهای یک
ٔ عضوهای یک مجموعه،
مجموعه جدیدی ساخته نمی شود؛ بنابراین به جای { }3,3,4می نویسیم {.}3,4
ٔ مجموعه،
معرفی مجموعه
ما ،در زندگی روزمره در صحبت ها و نوشته هایمان از واژه هایی مانند دسته ،گروه و مجموعه
استفاده می کنیم؛ برای مثال وقتی می گوییم «گروهی از ورزشکاران وارد ورزشگاه شدند» ،نام ورزشکاران
را مشخص نکرده ایم ،درحالی که ما از مجموعه در ریاضی برای بیان و نمایش دسته ای از اشیای
مشخص (عضویت این اشیا در مجموعه کامالً معین باشد) و متمایز (غیرتکراری) استفاده می کنیم.
2
فعالیت
٢ــ با توجه به شرط متمایز بودن عضوهای یک مجموعه ،جاهای خالی را پرکنید:
الف) به جای } A = {١,2,1,4,5باید بنویسیم }__ A = {__, __, __,
بودن عدد ____ در } B = {٥,٦,5,7آن را به صورت ________ ب) به دلیل تکراری ِ
می نویسیم.
فعالیت
A B
b مجموعه Aو Bرسم
ٔ 1ــ با توجه به نمودار ِون ،که برای دو
a s f m
c k شده است ،مجموعه های Aو Bرا با عضوهایشان مشخص کنید.
n
3
مجموعه تُهی می نامیم و
ٔ «اگر در مجموعه ای عضوی وجود نداشته باشد ،آن را
مجموعه {∅} یا {}0
ٔ با نماد ∅ یا {} نمایش می دهیم ».توجه شود که این مجموعه با
که هر کدام دارای یک عضو هستند ،یکی نیست.
کار در کالس
4
کننده یک مجموعه است؟ با نمودار ِون نشان دهید:
5ــ کدام یک از عبارت های زیر مشخص ٔ
الف) عددهای صحیح مثبت و کمتر از ١٠
ب) شمارنده های ّاو ِل عدد ١٩
ج) عددهایی که شش وجه یک تاس معمولی را مشخص می کند.
معادله 2x+8=1
ٔ د) جواب های
میوه خوشمزههــ) چهار ٔ
صحیح منفی و بزرگ تر از -٨ِ و) عددهای
تمرین
١ــ متناظر با هر عبارت ،یک مجموعه و متناظر با هر مجموعه ،یک عبارت بنویسید و تعداد
عضوهای هر مجموعه را تعیین کنید:
الف) }A = {1,8,27,64,125
ب) }C = {10
طبیعی مضرب 5و کوچک تر از ١٠٠ ِ ج) عددهای
د) عددهای طبیعی بزرگ تر از ٤و کوچک تر از ٥
هـ) عددهای صحیح منفی که بین ٤و ٧قرار دارد .
و) عددهای ّاول دورقمی که مضرب ٧باشد.
٢ــ جاهای خالی را طوری کامل کنید تا عبارت حاصل ،درست باشد.
الف) عبارت « 5عدد طبیعی که بین 1و 20قرار داشته باشد» ،یک مجموعه را مشخص _______ .
مجموعه } {2,3,4,...,9دارای ________ عضو است. ٔ ب)
مجموعه }∅ A = {0,دارای ________ عضو است. ٔ ج)
مجموعه } A = {3,5,7,9,11؛ داریم ٥ :عضو Aاست یا با نماد ریاضی_______ ،
ٔ د) با توجه به
و ١٢عضو Aنیست یا با نماد ریاضی. ________ ،
مجموعه متفاوت بنویسید که عدد 2عضو آنها باشد.
ٔ 3ــ سه
5
درس دوم :مجموعه های برابر و منایش مجموعه ها
فعالیت
مجموعه Bرا چنان بنویسید که شامل سه عدد زوج متوالی و میانگین عضوهای آن با ٤
ٔ اکنون
برابر باشد .هریک از مجموعه های Aو Bچند عضو دارد؟
مجموعه Aاست؟
ٔ مجموعه Bاست؟ آیا هر عضو Bدر
ٔ آیا هر عضو Aدر
مجموعه Aو Bیکسان اند و هر عضو
ٔ همان طور که مالحظه کردید ،عضوهای دو
مجموعه Aو
ٔ ،Aعضوی از Bو هر عضو ،Bعضوی از Aاست؛ در این صورت دو
Bبرابراند و می نویسیم . A = B
مجموعه Aشامل سه عدد طبیعی متوالی است به طوری که حاصل جمع آنها برابر ٢٧است.ابتدا ٔ ٢ــ
Aرا با عضوهای آن بنویسید؛ سپس مجموعه هایی را مشخص کنید که در زیر معرفی شده و با Aبرابر است :
مجموعه عددهای طبیعی بین ٦و ١٠
ٔ الف)
مجموعه عددهای طبیعی بزرگ تر از ٧و کوچک تر از ١١
ٔ ب)
مجموعه سه عدد طبیعی متوالی که میانگین آنها با ٩برابر است.
ٔ ج)
همه عضوهایشانمجموعه } {8,9,10با مجموعه } {7,8,9برابر نیست؛ زیرا ٔٔ همان طور که دیدید،
یکسان نیست.
اگر عضوی در Aباشد که در Bنباشد یا عضوی در Bباشد که عضو Aنباشد ،در این صورت
مجموعه Aبا Bبرابر نیست و می نویسیم .A ≠ B
ٔ
کار در کالس
١ــ جاهای خالی را در مجموعه های زیر طوری پرکنید که مجموعه ها برابر باشد:
__ __ 2 9 2 − 144
5, , , 4, = , 3, الف) , , 25
5 3 5 )(−22
6
2 2
= , − , __ , 0 / 625 , , −0 / 5 , , __ , − 2
4 4 1 5
7 , , ب)
10 9 2 3 5 8
٢ــ دو مجموعه به نام های Aو Bمانند سؤال باال طرح کنید .پاسخ خود را با دوستانتان مقایسه کنید.
زیرمجموعه
فعالیت
D
مجموعه عددهای جدول فعالیت قبل را Dبنامید؛ سپس عضوهای
ٔ
ِ
مجموعه Dرا در نمودار ون روبه رو بنویسید:
ٔ
در نمودار باال ،عضوهایی را که بر ٣بخش پذیر است ،با یک منحنی بسته مشخص کنید و Bبنامید.
مجموعه Bرا بنویسید .آیا هر عضو ،Bعضوی از Dنیز هست؟
ٔ
مجموعه ،Dعددهای زوج را مشخص کنید و آن را Cبنامید؛ آیا D = C؟
ٔ در
مجموعه Bهمگی در Dهست؛ یعنی هر عضو ،Bعضوی از ٔ همان طور که دیدید ،عضوهای
زیرمجموعه Dاست و می نویسیم . B ⊆ D
ٔ مجموعه B
ٔ Dاست؛ در این صورت
زیرمجموعه Dاست؟
ٔ مجموعه C
ٔ آیا
مجموعه خودش
ٔ با توجه به تعریف زیر مجموعه ،واضح است که هر مجموعه ،زیر
هست؛ یعنی اگر Aمجموعه ای دلخواه باشد ،داریم.A⊆A :
اکنون زیرمجموعه ای از Dرا مشخص کنید که عضوهای آن عددهای فرد باشد؛ نام دیگر این
مجموعه چیست؟
آیا عبارت {10,4,-6,2} ⊆ Dدرست است؟ چرا؟
7
مثال :دلیل درستی رابطه های زیر مشخص شده است.
مجموعه سمت چپ d ،هست که در مجموعه سمت راست
ٔ الف) }{a,b,d} ⊆ {a,b,c,e؛ زیرا در
نیست.
مجموعه
ٔ مجموعه سمت چپ ،عضوی از
ٔ ب) }{-1,0,1,3} ⊆ {4,3,0,1,-1,2؛ زیرا هر عضو
B
سمت راست است.
A همه عضوهای A ج) با توجه به شکل مقابل A ⊆ Bدرست است؛ زیرا ٔ
2 1 a در Bقرار دارند و B ⊆ Aدرست است؛ زیرا عضوی در Bمانند ٢می توان
b یافت که در Aوجود ندارد.
کار در کالس
C
B
A
١ــ با توجه به نمودار مقابل ،دلیل درستی یا نادرستی عبارت های زیر
را مشخص کنید:
, C ⊆ A , B⊆A , A ⊆ C
A⊆ B , B ⊆ C , ∅ ⊆ A
٢ــ مجموعه های B، Aو Cرا درنظر بگیرید؛ سپس درستی یا نادرستی عبارت های زیر را
مشخص کنید (با ذکر دلیل):
}A = {1,3,6,4} , B = {5,1,3} , C = {2, 5,1,3,6
B ⊆ A , 3⊆B , A⊆B , B⊆C , A ⊆ C , 2∈A
{1,4}∈ A , 6 ∉ A , {5,6} ⊆ C , 5 ∈ C , 0⊆ A
همه زیرمجموعه های } A = {a,b,cدر زیر نوشته شده است: 3ــ ٔ
}∅, {a},{b},{c},{a,b},{a,c},{b,c},{a,b,c
مانند نمونه ،تمام زیرمجموعه های هریک از مجموعه های زیر را بنویسید:
ب) }{a,b,c,d مجموعه عددهای طبیعی بین ٩و .١٢ ٔ الف)
8
مجموعه عددهای طبیعی را با نمایش می دهیم و آن را به صورت زیر می نویسیم:
ٔ
} = {1, 2, 3, 4, 5,...
تاکنون نمایش مجموعه ها را با عضوها و نمودار ِون آموخته اید .یک روش دیگر برای نمایش
مجمـوعه عـددهـای طـبیعی زوج
ٔ مجموعـه هـا استفـاده از نـمادهـای ریـاضی است؛ بـرای مـثال:
} E = {2,4,6, 8 ,...را درنظر بگیرید .می دانیم عضوهای این مجموعه خاصیت مشترکی دارد؛ یعنی
همگی آنها مضرب ،٢است و از قبل می دانیم که هر عدد زوج طبیعی به صورت 2kقابل نمایش است که
}E = {2k k ∈ در آن ، k ∈ پس می نویسیم:
مجموعه عددهای طبیعی
ٔ مجموعه عددهایی به شکل 2kبه طوری که kمتعلق به
ٔ و می خوانیم Eبرابر است با
مجموعه Eعالمت « » خوانده می شود« :به طوری که» .در زیر چند مجموعه را با نمادهای
ٔ است .در
ریاضی نوشته ایم:
مجموعه عددهای طبیعی فردO = {2k − 1 k ∈ } :ٔ الف)
} A = {x ∈ 7 ≤ x ≤ 10یا }A = {x ∈ 6 < x < 11 ب) }A = {7, 8 ,9,10
تمرین
مجموعه } A = {-2,-1,0,1,2را درنظر بگیرید .کدام یک از مجموعه های زیر با هم ٔ ١ــ
برابر است؟
}B = {x| x∈A , x2 ≤ 2} , C = {x| x∈A, -1 ≤ x ≤ 1} , D = {x| x∈A , x4 = 1
2ــ سه مجموعه مانند B ، Aو Cبنویسید؛ به طوری که A ⊆ Bو .B ⊆ Cآیا می توان نتیجه
گرفت A ⊆ C؟
٣ــ تمام زیرمجموعه های هریک از مجموعه های زیر را بنویسید:
ب) }B = {2x | x = 0,2,3 الف) }A = {x | x ∈ , 2x + 1 = 3
10
درس سوم :اجتماع ،اشتراک و تفاضلِ مجموعه ها
فعالیت
١ــ در کالس درس ،علی و رضا عضو هر دو تیم والیبال و فوتبال هستند .سامان ،احسان،
محمد ،حسن ،کیوان و سبحان فقط در تیم فوتبال بازی می کنند. فرشید و حسین فقط در تیم والیبال و ّ
مجموعه دانش آموزان عضو تیم والیبال را با Vو فوتبال را با Fنشان دهیم ،این ٔ الف) اگر
مجموعه ها را با نمودار ِون نمایش دهید و سپس با عضو هایشان بنویسید.
مجموعه دانش آموزانی را که در هر دو تیم عضویت دارند ،بنویسید .
ٔ ب)
مجموعه دانش آموزانی را که حداقل در یکی از این دو تیم عضویت دارند ،بنویسید .
ٔ ج)
= Aو } B = {x ∈ | −2 ≤ x ≤ 3را درنظر بگیرید و مجموعه }{x ∈ | x ≤ 6
ٔ ٢ــ دو
مجموعه های زیر را با عضوهایشان تشکیل دهید:
{ = ( Aالف } { = ( Bب }
مجموعه Aو Bهست (ج ٔ مجموعه عددهایی که در هر دو
ٔ {= }
(این مجموعه را اشتراک Aو Bمی نامیم و با نماد A∩Bنشان می دهیم) .
مجموعه Aو Bهست (دٔ مجموعه عددهایی که حداقل در یکی از دو
ٔ {= }
(این مجموعه را اجتماع Aو Bمی نامیم و با نماد A Bنشان می دهیم).
مجموعه Aو ،Bمجموعه ای ِ
شامل ٔ اشتراک دو مجموعه :اشتراک دو
مجموعه Aو هم عضؤ همه عضوهایی است که هم عضو ٔ
A B
مجموعه Bاست .این مجموعه را با نماد A∩Bنشان ٔ
می دهیم .در نمودار روبه رو قسمت هاشور خورده اشتراک
دو مجموعه را نشان می دهد.
AABB= = {{xx| x| x∈∈A, }}xx∈∈BBو
A,
AB
مجموعه Aو ،B
ٔ اجتماع دو مجموعه :اجتماع دو
همه عضوهایی که حداقل در یکی مجموعه ای است شامل ٔ
A B
فعالیت
مجموعه } A B = {a, b,c,d,eو } A B = {b,eرا درنظر بگیرید .از دانش آموزانٔ ١ــ دو
یک کالس خواسته شده است که با توجه به این دو مجموعه ،مجموعه های Aو Bرا با نمودار ِون نمایش
دهند .پاسخ چهار دانش ِ
آموز این کالس را در زیر می بینید:
A B درباره درستی یا نادرستی پاسخ این دانش آموزان بحث
ٔ الف)
a b c
کنید و برای درستی یا نادرستی آنها دلیل بیاورید.
e
d
پاسخ حمیده
ب) آیا شما هم می توانید جواب درست دیگری به این سؤال بدهید؟ پاسخ خود را با پاسخ
هم کالسی های خود مقایسه کنید.
٢ــ با توجه به ّاولین فعالیت این درس و ورزشکاران دو تیم والیبال و فوتبال مجموعه ای تشکیل
دهید که هر عضو آن عضو تیم والیبال باشد ،ولی عضو تیم فوتبال نباشد (فقط در تیم والیبال بازی
کند) .این مجموعه را « Vمنهای »Fمی نامیم و با نماد V - Fنمایش می دهیم:
{= V − F } {= F− V }
12
مجموعه A( A - Bمنهای )Bمجموعه ای است شامل
ٔ تفاضل دو مجموعه:
مجموعه Bنیستند .در شکل زیر
ٔ مجموعه Aهستند؛ ولی عضو
ٔ همه عضوهایی که عضو
ٔ
مجموعه های A - Bو B - Aهاشور خورده است:
A−B }= {x | x ∈ A, x ∉ B
A B A B
A−B B−A
در این صورت: }B = {c,d, k,f ,s, t و }A = {a, b,c,d,e, k مثال :اگر
}{a, b,e
=A−B و }{f ,s, t
= B−A
کار در کالس
C ١ــ با توجه به نمودار زیر کدام عبارت ،درست و کدام نادرست
A 1 B
است؟
3 4 5 ( A ⊆ Cالف ( B ⊆ Cب )( C ⊆ (A Bج
2
( (A B) ⊆ Cد )( 4 ∉ (A ∩ Bو )( 2 ∈ (A Bهـ
( A B = Aز )( 4 ∈ (A Bط )( 5 ∈ (A Bح
مجموعه شمارنده های طبیعی عدد ١٨را B
ٔ مجموعه شمارنده های طبیعی عدد ١٢را Aو
ٔ ٢ــ
بنامید .ابتدا Aو Bرا تشکیل و سپس به سؤاالت زیر پاسخ دهید:
شمارنده ١٢نباشد.
ٔ شمارنده ١٨باشد؛ ولی
ٔ الف) مجموعه ای تشکیل دهید که هر عضو آن،
شمارنده ١٨باشد.
ٔ شمارنده ١٢و هم
ٔ ب) مجموعه ای تشکیل دهید که عضوهای آن ،هم
٣ــ مجموعه های ( ) - ( ،) - و ( )W - را تشکیل دهید.
در این صورت .n(A) = 4 }A = {2, 4, 6, 7 مثال ً اگر
13
تمرین
B
14
درس چهارم :مجموعه ها و احتمال
محاسبه احتمال هر پیشامد از دستور زیر استفاده کردیم:
ٔ در سال گذشته برای
تعداد حالت های مطلوب
___________________ = احتمال رخ دادن یک پیشامد
همه حالت های ممکنٔ تعداد
اکنون با توجه به آشنایی و شناخت شما نسبت به مجموعه ها و نمادگذاری ها ،تا حدودی
راحت تر می توان این فرمول را نوشت و به کار برد.
ِ
احتمال همه حالت های مطلوب را Aو مجموعه ِ
شامل ٔ ٔ همه حالت های ممکن را ،S مجموعه ِ
شامل ٔ ٔ اگر
رخ دادن پیشامد Aرا با نماد ) P(Aنشان دهیم ،دستور باال به صورت ) P(A) = n(Aنوشته می شود.
)n(S
یادآوری
مثال :اگر تاسی را بیندازیم ،احتمال هر یک از پیشامدهای زیر را به دست آورید:
الف) عدد رو شده مضرب ٣باشد.
ب) عدد رو شده ّاول باشد.
ج) عدد رو شده از ٦بزرگ تر باشد.
د) عدد رو شده از ٧کمتر باشد.
حل :الف) پیشامد مطلوب یعنی رو شدن مضرب ٣را Aمی نامیم؛ در این صورت داریم:
A = {3, 6} , S = {1, 2, 3, 4, 5, 6} ; n(A) = 2 , n(S) = 6
n(A) 2 1
= )⇒ P(A = =
n(S) 6 3
;B = {2, 3, 5} ; n(B) = 3پیشامد رو شدن عدد ّاولB : ب)
n(B) 3 1
= )P(B = =
n(S) 6 2
; C = ∅ → n(∅) = 0پیشامد رو شدن عدد بزرگ تر از C : ٦ ج)
0
= )∅(⇒ P(C) = P =0
6
;D = {1, 2, 3, 4, 5, 6} = Sپیشامد رو شدن عدد کمتر از D : ٧ د)
n(S) 6
= )⇒ P(D) = P(S = =1
n(S) 6
15
فعالیت
1 همه حالت های ممکن را که عقربه می تواند بایستد چرخنده مقابلٔ ، ٔ با توجه به
3
مجموعه Sبنامید S .را با عضوهایش نمایش دهید و به ٔ و عددی را نمایش دهد،
2
سؤال های زیر پاسخ دهید:
الف) مانند نمونه برای هر مجموعه با بیان یک جمله ،یک پیشامد تعریف کنید:
= → }A {3,1 ناحیه ١یا ٣بایستد) یا (عقربه روی عدد فرد بایستد) (عقربه روی ٔ
= → }B {1, 2ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
= → }C {2, 3 = ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
→ }D {2 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
پاسخ خود را با پاسخ هم کالسی هایتان مقایسه کنید.
ب) هریک از زیرمجموعه های Sرا پیشامد تصادفی می نامیم .احتمال رخداد هریک از
این پیشامدها را به دست آورید .چه تعداد از این پیشامدها هم شانس اند؟ پاسخ های خود را با پاسخ
هم کالسی هایتان مقایسه کنید.
همه زیرمجموعه های Sرا تشکیل دهید. ج) ٔ
کار در کالس
١٠کارت یکسان با شماره های ١تا ١٠را داخل جعبه ای قرار می دهیم و تصادفی یک کارت
بیرون می آوریم.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
همه حالت های ممکن } S = {1, 2,,10است .پیشامد Aرا به این صورت مجموعه ٔ
ٔ الف)
مجموعه Aرا تشکیل دهید و احتمال
ٔ تعریف می کنیم که «عدد روی کارت خارج شده از ٥کمتر باشد».
رخداد پیشامد آن را به دست آورید.
ب) مجموعه یا پیشامدی تعریف کنید که احتمال رخ ِ
دادن آن پیشامد 4 ،باشد.
10
ج) اگر Bپیشامد خارج شدن عدد ّاول و Cپیشامد خارج شدن عدد زوج باشد ،مجموعه های B
ِ
رخداد هریک را محاسبه کنید .آیا پیشامدهای Bو Cهم شانس اند؟ چرا؟ و Cرا تشکیل دهید و احتمال
16
تمرین
خواندنی
در بسیاری از کتاب های ریاضی ،از مجموعه به عنوان گروهی (یا دسته ای) از
اشیا نام برده شده است .غافل از آنکه اگر بگوییم مجموعه گروهی از اشیا است ،باید
بگوییم گروه چیست؟! آیا می توانیم گروه را تعریف کنیم؟
درواقع چاره ای نیست جز آنکه مانند سیمورلیپ شوتز (ریاضی دان معاصر)
همه شاخه های ریاضی مجموعه یک مفهوم بنیادی است .به عبارت دیگر بگوییم :در ٔ
جزء نخستین تعریف نشده هاست ،مانند مفاهیمی چون نقطه و خط در هندسه، مجموعه ِ
که برای آنها تعریف دقیقی نداریم ولی آنها را با اثر خود می شناسیم.
17
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
�ف
.........................................................................................................................................................
عددهای حقیقی
.........................................................................................................................................................
صل
.........................................................................................................................................................
2
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
صی ک َُّل شَ ْی ٍء َع َد ًدا»
«… َو ا َ ٰحا َط بِ ٰا لَ َدیْ ِه ْم َو ا َ ْح ٰ
«… و او (خداوند) به آنچه نزد آنهاست احاطه دارد و همه چیز را به عدد
(سور ٔه جن ،آی ٔه )28 شمارش کرده است».
غیاث الدین جمشید کاشانی زبردست ترین حسابدان ،برجسته ترین ریاضی دان دورۀ اسالمی و از بزرگ ترین
ال خالقانه و از طریق محاسبه و مقایسه محیط مفاخر تاریخ ایران به شمار می رود .کاشانی به روشی کام ً
چند ضلعی های محاطی و محیطی توانست عدد πکه عددی حقیقی و گنگ است را تا ١٦رقم بعد از اعشار
محاسبه کند که تا حدود ١٥٠سال پس از وی کسی در جهان نتوانست با دقت بهتری آن را محاسبه کند .او در
ابتدای رسالۀ محیطیه خود به زبانِ ریاضی به نام خدا را چنین بیان می کند:
نسبت محیط دایره به قطرش آگاه است».ِ « به نام او که از اندازۀ
18
...............
..........
..........
..........
..........
..........
درس ا ّول :عددهای گویا ..........
..........
..........
..........
..........
فعالیت ..........
..........
..........
ِ
مختلف مجموعه های اعداد آشنا شدید .عبارت های زیر را مانند 1ــ در فصل گذشته با نمایش های
..........
..........
..........
..........
نمونه کامل کنید: ..........
..........
..........
..........
محور زبان نمادین عبارت کالمی ردیف .....
{}x∈ N|x≤3 1عددهای طبیعی بیشتر یا
0 1 2 3 4 5 6
{… }3 , 4 , 5 , مساوی 3
{}x∈ w|x≥2 2عددهای حسابی ــــــــــ
19
روش عطیه روش مهناز
1+1
3 2
1 1
< ؟ <
2
3 2
0 1 1 1
3 2
1 1
1 + 1
< 3 2
0 1
< 1
3
1
2
3 2 2
1+5 1 5
+
3 12 2 12
2 2
1 5 1
< < 1 5 1
3 12 2 3 12 2
الف) با یکی از روش ها توضیح دهید که چرا بین دو کسر می توان به هر تعداد ،کسر پیدا کرد.
مجموعه عددهای گویا را می توان با نوشتن عضوها نشان داد؟ چرا؟ٔ ب) آیا
مجموعه عددهای گویا را با محور اعداد نمایش داد؟
ٔ ج) آیا می توان
a
|
د) عددهای گویا را به زبان نمادین معرفی کنید .
b
کار در کالس
2 3
سه کسر پیدا کنید؛ روش خود را توضیح دهید. و 1ــ بین
5 4
1
-و -1دو کسر پیدا کنید؛ روش خود را توضیح دهید. 2ــ بین
2
فعالیت
5 7 5 3
را به ترتیب از کوچک به بزرگ بنویسیم. و و و 1ــ می خواهیم کسرهای
9 8 6 5
روش های مختلفی را که دانش آموزان به کار برده اند ،با هم مقایسه کنید؛ هر کدام را توضیح دهید و در
صورت لزوم کامل کنید.
20
3
روش شاهد :شاهد به صورت تقریبی کسرهای و
5 5
0
3 5
1
را روی محور مشخص کرده است .آیا به نظر شما استفاده
5 6 6
از این روش برای نمایش دو کسر دیگر مناسب است؟
روش مرتضی :مرتضی مخرج مشترک کسرها را پیدا کرد و با هم مخرج کردن کسرها ،آنها را
مقایسه می کند .توضیح دهید که عدد 360چگونه به دست می آید .کار مرتضی را کامل کنید:
5 7 5 3
= = = =
9 360 8 6 5
روش مجید :مجید به کمک ماشین حساب ،نمایش اعشاری هر کسر را تا دو رقم اعشار
نوشت .شما کار او را کامل ،و کسرها را مقایسه کنید:
5 7 5 3
0 / 55 =
9 8 6 5
در نمایش اعشاری کسر ، 1رقم 3به طور متناوب تکرار می شود و انتها ندارد؛ولی
3
1
نمایش اعشاری کسر متناهی یا مختوم است؛ چون تمام رقم های اعشار آن مشخص است
5
و به انتها می رسد .از نماد زیر برای نمایش عددهای اعشاری متناوب استفاده می کنیم:
1
= 0 / 333 = 0 / 3 7 = 1/ 1666 = 1 / 16
3 6
21
کار در کالس
تمرین
22
درس دوم :عددهای حقیقی
فعالیت
. .
.
ــ چرا در ماشین حساب 8رقمی ،رقم آخر با رقم مشابه در ماشین حساب 12رقمی تفاوت دارد؟
ــ چرا این تفاوت در ماشین حساب های 10رقمی و 12رقمی دیده نمی شود؟
ــ با توجه به عددی که ماشین حساب 12رقمی نشان می دهد ،آیا تناوب (تکرار منظم) در
رقم های اعشاری دیده می شود؟
ــ مقدار تقریبی ، 2تا 15رقم اعشار محاسبه ،و در زیر نوشته شده است:
.
،تناوبی می بینید؟ 2 آیا در 15رقم نشان داده شده برای
عددی گنگ است .اثبات این مطلب را در سال های آینده می خوانید. 2
3
− ∈Q 3 ∈ Q′ 0 / 49 ∈ Q مثال :׳0 ∈Q 0/2002000200002… ∈Q
4
کار در کالس
فعالیت
الف) بین دو عدد 1و 2چند عدد گویا می توان نوشت؟
ب) اگر این عددها را روی محور نمایش دهیم ،متناظر با این عددها ،چند نقطه روی محور
می توان پیدا کرد؟
A B
نقطه نمایش 2
ج) روی محور ٔ
−1 0 1 2 را پیدا کنید.
همه نقاط پاره خط ABرنگ
د) اگر نقاطی را رنگ کنیم که عددی گویا را نمایش می دهد ،آیا ٔ
می شود؟ آیا 2نیز رنگ می شود؟ آیا این نقاط ،که هر کدام نمایش یک عددگویا است ،یک پاره خط
به وجود می آورد؟ چرا؟
مثال :نقطه نمایش عدد گنگ 10روی محور به صورت زیر است :
A به مرکز Oو به شعاع OAکمان رسم می کنیم .نقطه B
10
1
B
روی محور عدد 10را نمایش می دهد.
O 3 10 OA2=32 + 12 = 10 ⇒ OA = 10
24
مثال 7 :بین دو عدد صحیح 2و 3قرار دارد.
می دانیم 4و 9دو عدد مجذور کامل قبل و بعد از 7است؛ یعنی:
⇒ 4> 7 > 9 <4 7 < 9 ⇒ 2< 7 < 3
کار در کالس
مثال:
5
0∈R 10 ∈
R − ∈Q 0/75 ∈R
6
π ∈R
5
0/02022022202222… ∈R ∉
∈ R
2
کار در کالس
Z ∅
N Q′ R
فعالیت
مجموعه عددهای حقیقی تمام عددها را شامل می شود ،مجموعه های زیر را ٔ با توجه به اینکه
مانند نمونه روی محور نشان دهید:
0 1 2 3
نقطه ٣روی محور توخالی است؟ ٔ و توپر محور روی ٢ نقطه
ٔ چرا A مجموعه
ٔ به توجه با
∈A =={{xx
∈}}||22≤≤ xx << 33
A R
}B = {x ∈ R | x < −2
}C = {x ∈ R | −1 ≤ x ≤ 5
}D = {x ∈ R | x ≥ 6
کار در کالس
١ــ با توجه به مجموعه های داده شده ،سایر سطرها را مانند سطر ّاول کامل کنید:
مجموعه
ٔ 1 3 6
3 /2 0 π − 0/292292229.... -10
اعداد 2 4 2
Nطبیعی * * * * * * *
Wحسابی
Zصحیح
Qگویا
Q′گنگ
Rحقیقی
٢ــ در هر یک از حالت های الف و ب تفاوت دو مجموعه را با ذکر دلیل بنویسید:
}( A = {x ∈ R | 1/5 < x < 5 } , B = {x ∈ Q | 1/5 < x < 5الف
}( C = {4,5,6,7,8ب , }D = {x ∈ R | 3 < x < 9
٣ــ طرف دوم تساوی های زیر را کامل کنید:
= ١( N Z =٢( R - Q′ = ٣( Z ∩ N = 4( R ∩ Q′
٤ــ عدد 1+ 5بین کدام دو عدد صحیح متوالی قرار دارد؟
٥ــ بین هر دو عدد ،چهار عدد گنگ بنویسید:
( 2 , 4 / 1د ( 3 , 6ج ٥و ( -٢الف ٧و ( ٦ب
٦ــ عبارات درست را با و عبارات نادرست را با × مشخص کنید .برای عبارات درست
مثال بزنید.
)١عددی وجود دارد که صحیح و گویا باشد.
)٢عددی وجود دارد که گویا و گنگ باشد.
)٣عددی وجود دارد که حقیقی و گنگ باشد.
)٤عددی وجود دارد که حقیقی و طبیعی باشد .
3
٧ــ در نمایش اعشاری عدد 10و عدد 11چه تفاوتی هست؟
27
درس سوم :قدر مطلق و محاسبۀ تقریبی
فعالیت
نقطه نمایش عدد aرا از مبدأ ،قدر مطلق aمی نامیم و با عالمت |( |aبخوانید
فاصله ٔ
ٔ
قدر مطلق )aنمایش می دهیم؛ بنابراین در مثال باال می توان نوشت|-2| = |2| = 2 :
2 2
است؛ پس قدر مطلق هر دو عدد تا مبدأ برابر − و 2 فاصله نقاط نظیر دو عدد
ٔ مثال:
3 3 3
2
|
2
| =−
|
2
=|
2 است؛ یعنی: 2 و ( ) − 2برابر
3 3 3 3 3 3
است .قدرمطلق 5 مثال :قدر مطلق − 5را به صورت | | − 5نشان می دهیم که مساوی
0/04را به صورت | |0/04نشان می دهیم که مساوی 0/04است.
قدر مطلق صفر ،مساوی صفر و قدر مطلق عددهای مثبت برابر خود آن عدد
قرینه آن است .اگر aیک عدد حقیقی باشد:
است .قدر مطلق هر عدد منفیٔ ،
a = 0 ⇒ |a| = 0
a > 0 ⇒ |a| = a
a < 0 ⇒ |a| = -a
مثال :به محاسبات زیر توجه کنید:
|١٠ - ٢٠ + ٥| = |-٥| = ٥
|(-٦) × (+١٠)| = |-٦٠|= ٦٠
28
کار در کالس
فعالیت
29
صفحه قبل ،تساوی های زیر را مانند نمونه کامل کنید و دلیل خود را توضیح دهید:
ٔ با توجه به مقادیر تقریبی
| 1− 2 |= −(1− 2) = −1+ 2 = 2 − 1
1−عددی منفی می شود: 2 دلیل 2 1 / 4 :پس
1( | 2 − =| 3 دلیل :
| (2 =| 7 − 8 دلیل :
3( | 2 |5− 5 دلیل :
4( | −4 − =| 3 دلیل :
= bو c = -3باشد ،حاصل عبارت | |a + b + cرا به دست می آوریم: 2 مثال :اگر a = 1و
2
1
| | a + b + c | = | + 2 + (−3) | = | −2 / 5 + 2
2
مساوی بـا چـون −2 / 5 + 2عـددی منـفی است ) ، ( 2 1 / 4پس حـاصل عبـارت
2 / 5 −است. 2 -) −2 / 5 +یعنی (2
= 3 − 5 + 2+ 5 = 5
فعالیت
| a2 = | a با توجه به فعالیت باال و مفهوم قدرمطلق ،می توانیم بنویسیم :
تمرین
1 1
١ــ اگر c = 2 , b = − , a =0/25باشد ،حاصل عبارت زیر را به دست آورید:
2 4
||a+b | + 2|a-b -c
2ــ عبارات زیر را بدون استفاده از قدرمطلق بنویسید:
| ( |0 + 5ج | ( | 7 − 5 3ب | ( | −3 5الف
3ــ جای خالی را با عدد مناسب پر ،و جواب هایتان را در کالس با سایر دوستانتان مقایسه کنید:
|5-12| < 1 +
4ــ مقدار عددی عبارت |a|+aرا به ازای a=0 ، a=-2و a=2به دست آورید .آیا می توانید
عددی حقیقی به جای aقرار دهید که حاصل |a|+aمنفی باشد؟
را نشان دهید. a2 = a ارائه یک مثال ،نادرست بودن تساوی
5ــ با ٔ
= ( 2 − 1)2
(1− 10)2 6ــ حاصل عبارات روبه رو را به دست آورید:
31
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
�ف استدالل و اثبات
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
3 صل
.........................................................................................................................................................
درهندسه
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
لی َسبیلِ َربّـِکَ بِال ِحک َم ِة َو ال َمو ِعظَ ِة ال َح َس َن ِة َو جا ِدل ُهم بِالَّتی ِه َی ا َ
َحس ُن … ِ
اُد ُع ا ٰ
با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت منا و با آنها به نیکوترین روش استدالل و
مناظره کن! (سور ٔه نحل ،آی ٔه )125
بارش برف از آسمان ،رحمت الهی را با خود به زمین می آورد و در عین حال نماد زیبایی زمستان است .اما
شاید جالب باشد بدانید که این دانه های زیبای متقارن که اغلب شش شاخه هستند ،علی رغم آنکه میلیاردها
دانه اند ،ا ّما هر کدام شکل منحصر به خود را دارند و به نظر می رسد هیچ دو تایی از آنها «هم نهشت» نیستند!
32
...............
..........
..........
..........
..........
..........
..........
..........
اول :استدالل
درس ّ ..........
..........
..........
..........
..........
فعالیت ..........
..........
..........
..........
1ــ کدام یک از دو قرصی که در مرکز قرار ..........
..........
..........
گرفته ،بزرگ تر است؟ ..........
..........
.....
الف) با مشاهده تشخیص دهید.
ب) یک کاغذ روی یکی از آنها قرار دهید.
دایره محیط آن قرص را بکشید و با گذاشتن تصویر
ٔ
اندازه آنها را با هم
ٔ کشیده شده بر شکل دیگر،
مقایسه کنید.
A ٢ــ اگر قطعه های Aو Bقطعه هایی از
شیرینی مور د ٔ
عالقه شما باشد ،کدام قطعه را
(قطعه بزرگ تر کدام است؟)
ٔ انتخاب می کنید؟
B
با یک کاغذ شفاف این دو قطعه را مقایسه
کنید؟ آیا حدس شما درست بود؟
3ــ آیا مشاهده کردن یا به طورکلی استفاده از حس های پنج گانه برای اطمینان از درستی یک
موضوع کافی است؟ چرا؟
کار در کالس
مواردی از درس علوم (مثل آزمایش تشخیص گرما و سرمای آب) مثال بزنید که حواس ما خطا
می کند .در مورد نتایجی که از این مثال ها می گیرید ،با یکدیگر بحث کنید.
33
فعالیت
«استدالل» یعنی دلیل آوردن و استفاده از دانسته های قبلی ،برای معلوم کردن
موضوعی که در ابتدا مجهول بوده است.
همان گونه که در این موارد مشاهده کردید ،حتی در بسیاری از کارهای روزمره نیز به استدالل
نیاز پیدا می کنیم .راه های متفاوتی برای استدالل کردن هست که اعتبار و قابل اعتماد بودن آنها می تواند
یکسان نباشد .به استداللی که موضوع موردنظر را به درستی نتیجه بدهد ،اثبات می گوییم.
کار در کالس
1ــ مواردی را بازگو کنید که مانند فعالیت 1فردی با توجه به رویدادهای گذشته ،نتیجه ای
می گیرد که درست نیست.
2ــ دو ارتفاع از هر یک از مثلث های زیر ،رسم کنید:
34
آیا با این مثال ها می توان نتیجه گرفت در هر مثلث ،محل برخورد هر دو ارتفاع درون مثلث است؟
نتیجه باال را نقض کند.
یک مثال بزنید که ٔ
اگر فردی با رسم ارتفاع های موردنظر در مثلث ها چنین نتیجه گیری کند که محل برخورد
ارتفاع های هر مثلث ،درون آن مثلث است ،استدالل او مشابه کدام استدالل دو قسمت فعالیت قبل
است؟
تمرین
آیا فقط با توجه به این شکل ها ،می توان نتیجه گرفت که محل برخورد عمودمنصف های هر مثلث
همیشه درون مثلث قرار دارد؟ چگونه می توانید درستی ادعای خود را نشان دهید؟
2ــ نیما و پژمان مشغول دیدن مسابقات وزنه برداری بودند .وزنه برداری می خواست وزنه ای
100کیلویی را بلند کند.آنها هر دو عقیده داشتند که او نمی تواند وزنه را بلند کند؛ برای ادعای خود
استدالل های متفاوتی می کردند.
وزنه
هفته پیش این وزنه بردار تمرینات بهتری انجام داده بود ،با این حال نتوانست ٔ نیما :زیرا ٔ
90کیلویی را بلند کند.
پژمان :امروز دوشنبه است .من بارها مسابقات این وزنه بردار را دیده ام .او هیچ گاه در روزهای
زوج موفق نبوده است.
درباره استدالل ها بحث کنید.
ٔ استدالل کدام یک قابل اعتمادتر است؟
35
3ــ چون من تا به حال هیچ وقت تصادف نکرده ام ،در سفر آینده نیز تصادف نخواهم کرد.
این استدالل مشابه کدامیک از استدالل های زیر است؟
الف) چون برخی مثلث ها قائم الزاویه اند؛ پس مثلث های متساوی االضالع هم قائم الزاویه اند.
همه فیلم های جنگی که تاکنون دیده ام ،جذاب بوده اند .فیلمی که دیروز دیدم جذاب بود، ب) ٔ
پس فیلم جنگی بوده است.
خاله کوچکم هم که به زودی به دنیابچه ٔ
ج) چون تمام بچه های خاله های من دختر هستند ،پس ٔ
می آید دختر خواهد بود.
همه قرص های مسکن خواب آور است ،پس در این قرص ها ماده ای هست که باعث د) چون ٔ
خواب آلودگی می شود.
4ــ حمید و وحید می دانستند که علی ،حسن ،حسین و باقر برادرند و :علی از حسین بزرگ تر
و حسن از باقر کوچک تر است و باقر از علی کوچک تر و حسن نیز از حسین کوچک تر است .هر دو
نفر اعتقاد داشتند که علی از حسن بزرگ تر است؛ اما استدالل های متفاوتی می کردند.
حمید :در تمام خانواده هایی که دو فرزند به نام های علی و حسن داشته اند ،علی فرزند بزرگ تر
بوده است.
وحید :چون علی از حسین بزرگ تر و حسن از حسین کوچک تر است ،پس علی از حسن
بزرگ تر است.
درباره درستی استدالل ها بحث کنید.
ٔ استدالل کدام یک درست است؟
٥ــ معلم از دانش آموزان خواست با استدالل ریاضی ثابت کنند که در مثلث متساوی الساقین
زاویه های مجاور به قاعده با هم برابرند .احمد زاویه ها را با نقاله اندازه گیری کرد و نتیجه گرفت که
زاویه ها مساوی هستند .چرا این روش برای اثبات کردن درست نیست؟ چرا اندازه گیری روش مناسبی
برای نتیجه گیری نیست؟
36
درس دوم :آشنایی با اثبات در هندسه
ارائه مثال های متعدد و همچنین توجه
در درس گذشته آموختید که دیدن و استفاده از حواس یا ٔ
به ابعاد ظاهری برای ایجاد اطمینان از درستی یک موضوع کفایت نمی کند و باید از دلیل های منطقی
و قانع کننده کمک گرفت و با استدالل ،درستی آن موضوع را ثابت کرد .در روند استداللمان از
ِ
اطالعات مسئله (فرض یا داده ها) و حقایق و اصولی که درستی آنها از قبل برای ما معلوم شده است،
خواسته مسئله (حکم) استفاده می کنیم.
ٔ برای رسیدن به
فعالیت
در این مسئله و اثبات آن ،فرض ،حکم و استدالل را در زیر کامل کنید:
استدالل:
لوزی نوعی __________ است.
در لوزی زاویه های روبه رو _______ ⇒
در متوازی االضالع ________ برابر است.
2ــ اولین اقدامی که برای اثبات انجام می دهیم ،تشخیص فرض ،حکم و واقعیت های مرتبط
مسئله زیر فرض ،واقعیت های از قبل ثابت شده یا
ٔ با آن مسئله است که از قبل آنها را می دانستیم .در
دانسته و حکم را به زبان ریاضی بنویسید و عبارت ها را کامل کنید:
37
A B فرض ABCD :مستطیل است.
O
قطرهای مستطیل ،مساوی است. حکم:
D C
∧
____ = ____ = ____ =90
= A
:فرض و ____= AD ____ = , AB = :ACحک م ____
دانسته های قبلی ____||AB , ____ || AD
کار در کالس
ـــــــــــــ = ـــــــــــــ
فرض: ـــــــــــــ = ـــــــــــــ حکم:
ـــــــــــــ = ـــــــــــــ
38
فعالیت
B
مسئله زیر ،فرض و حکم را بنویسید و
ٔ 1ــ در
اشکال استدالل داده شده را بیابید ،سپس استدالل
A
1 1 C
درستی برای آن بنویسید.
2 2
مسئله :در شکل مقابل پار خط ACنیمساز
زاویه Aاست و اضالع ABو ADبرابرند .ثابت کنید
ٔ
∆ ∆
D مثلث های مثلث ABCو ADCهم نهشت اند.
:فرض :حکم
∧ ∧ ∧ ∧
استدالل :چون ACنیمساز است ،داریم A1 = A2و C1 = C2و از طرفی ACنیز ضلع مشترک
در هر دو مثلث است ،لذا دو مثلث ABCو ADCبه حالت دو زاویه و ضلع بین (زض ز) همنهشت اند.
قاعده آن است .با استدالل زیر نشان
ٔ 2ــ مثلث زیر متساوی الساقین و ADنیمساز وارد بر
A داده ایم که نیمساز وارد بر قاعده ،میانه نیز می باشد.
(ساق های برابر)
AB = AC (ض ز ض)
==≅ AD( ⇒ ABDنیمساز است) A1 A2ACD ⇒ BD CD
1 2
(ضلع مشترک)
AD = AD
2
1
و لذا AC C1 = C2 و
متناظر با هم برابر ند؛ بنابراین
A1 = A2
D C نیمساز است.
آیا می توان با استداللی مشابه ،این خاصیت را به قطر دیگر نیز تعمیم داد و گفت به طور کلی در
مربع هر قطر نیمساز زاویه های دو سر آن قطر است؟
39
4ــ به نظر شما چرا در فعالیت 2خاصیت موردنظر قابل تعمیم به نیمسازهای دیگر نبود؛ اما در
فعالیت 3خاصیت موردنظر به قطر دیگر تعمیم داده می شود؟
وقـتی خاصیتی را بـرای یک عضو از یک مجموعه ثـابت کردیـم ،اگر تمام
ویژگی هایی که در استدالل خود به کار برده ایم ،در سایر عضوهای آن مجموعه نیز باشد،
همه عضوهای آن مجموعه تعمیم داد. می توان درستی نتیجه را به ٔ
5ــ نقطه ای مانند ،Pروی عمودمنصف پاره خط ABدر
P
نظر می گیریم و به دو سر پاره خط وصل می کنیم .چون دو مثلث
AHPو BHPبه حالت (ض ز ض) همنهشت اند ،نتیجه می گیریم
پاره خط های PAو PBبا هم برابر است.
نقطه ،Pکه روی عمودمنصف پاره خط AB فاصله ٔ
ٔ بنابراین
A B
H
است ،از دو سر پاره خط ABیکسان اند.
نقطه روی عمودمنصف برقرار است،
نتیجه باال برای «هر» ٔ
آیا این اثبات برای اینکه نتیجه بگیریم ٔ
کافی است؟
کار در کالس
40
استداللی با استفاده از شکل به صورت زیر آورد:
∧ ∧ ∧ ∧ ∧ ∧
A1+ B+ C = A1+ A 3 + A2 = 180
d استدالل رضا :رضا گفت می دانیم که
2
«هر خطی که دو خط موازی را قطع کند ،با آنها
1
a هشت زاویه می سازد که مانند شکل چهار به چهار
3
با هم مساوی اند».
4
6
5
b
7
8
∆
حال مثلثی دلخواه مانند ABCرا
A
1 3
d درنظر می گیریم؛ مانند شکل مقابل از رأس
2 Aخط dرا موازی BCرسم می کنیم.
B
زاویه تشکیل شده در رأس Aرا بأ سه
C
شماره های 2 ،1و 3نشان داده ایم که
∧ ∧
مورب داریم B = A1 :و با
زاویه Aدر مثلث است و با درنظر گرفتن ABبه عنوان ّ
زاویه A2همان ٔٔ
∧ ∧ ∧ ∧
به ترتیب به جای A3 و A1 پس با جای گذاری C = A3 درنظرگرفتن ACبه عنوان مورب داریم:
∧ ∧ ∧ ∧ ∧ ∧ ∧ ∧
و Cخواهیم داشت:
A + B+ C = A2 + A1+ A 3 = 180 B
استدالل رضا را می توان با استفاده از نمادهای ریاضی مرتّب و خالصه کرد و بدین صورت نوشت:
∧ ∧ وd || BC
⇒ B = A1
AB مورب ∧ ∧ ∧ ∧ ∧ ∧
⇒ A + B+ C = A2 + A1+ A 3 = 180
∧ ∧ وd || BC
⇒ C = A3
AC مورب
درباره معتبر بودن استدالل های این دانش آموزان بحث کنید.
ٔ
فعالیت
مسئله :حمید ،سعید و بهرام هر کدام مقداری پول دارند .مجموع پول های حمید و بهرام برابر
5000تومان و مجموع پول های سعید و بهرام نیز برابر 5000تومان است .به نظر شما پول حمید بیشتر
است یا پول سعید؟ دلیل خود را توضیح دهید.
41
مسئله بعدی هست ،چه شباهتی می بینید؟ ٔ مسئله قبل و
ٔ بین استداللی که برای
مسئله :نشان دهید زاویه های متقابل به رأس با هم برابر ند.
∧ ∧
فرض کنیم O1و O3مانند شکل زیر متقابل به رأس باشد ،داریم:
تمرین
١ــ آیا اثبات مسئله زیر معتبر است؟ برای پاسخ خود دلیل
A
2 بیاورید.
1
زاویه خارجی با مجموعٔ اندازه
ٔ مسئله :در هر مثلث،
زاویه داخلی غیرمجاور با آن برابر است.
اندازه های دو ٔ
اثبات :مثلث متساوی االضالع ABCرا درنظر می گیریم.
B C
می دانیم که مجموع زوایای داخلی هر مثلث 180است و زوایای
∧ ∧ ∧
A1و Bو Cهر کدام 60است؛ بنابراین
∧ ∧ ∧ ∧
A1+ A2 = 180 → A2 = 180 − A1 = 180 − 60 = 120
∧ ∧ ∧ ∧ ∧
B+ C = 60 + 60 = 120 ⇒ A2 = B + C
2ــ در سال گذشته با تعریف چند ضلعی های محدب آشنا شدید .تعریف چندضلعی محدب
نقطه
را می توان بدین صورت هم آورد« :یک چندضلعی محدب است؛ اگر هر پاره خطی که دو ٔ
ِ
دلخواه درون آن چندضلعی را به هم وصل می کند ،به طور کامل درون آن چند ضلعی قرار بگیرد ».هر
ضلعی که محدب نباشد ،مقعر است .آیا تشخیص های سه دانش آموز در مورد محدب و مقعر بودن
چندضلعی های زیر و دالیلی که ارائه کرده اند ،با توجه به تعریف باال درست است؟ پاسخ خود را
توضیح دهید.
42
نرگس :چند ضلعی مقابل محدب نیست؛ زیرا نقاط Pو Qدرون
آن قرار دارد اما پاره خطی که آنها را به هم وصل می کند ،به طور کامل در آن
P Q قرار نمی گیرد.
مهدیه :چندضلعی مقابل محدب است؛ زیرا نقاط Tو Sدرون آن
T
قرار دارد و پاره خطی که آنها را به هم وصل می کند ،نیز به طور کامل در
S
آن قرار دارد.
مریم :چندضلعی مقابل محدب است؛ زیرا نقاط Mو Nدرون آن
قرار دارد و پاره خطی که آنها را به هم وصل می کند ،نیز به طور کامل در آن
N M
قرار دارد.
3ــ آیا استدالل های زیر درست است؟ پاسخ خود را توضیح دهید.
هر مستطیل یک متوازی االضالع است.
⇐ ABCDمستطیل است. الف)
چهارضلعی ABCDمتوازی االضالع است.
یادآوری
با مفهوم همنهشتی مثلث ها از سال گذشته آشنایی دارید .اکنون می خواهیم این حالت ها را با استفاده
از نمادهای ریاضی خالصه نویسی کنیم؛ مثال ً حالت همنهشتی(ض ز ض) را این گونه نمایش می دهیم:
AA A′A′
= A′B′
CC′ ′ AB
∧ ∧ ∆ ض ز ض ∆
CC A= A′ ⇒ ABC ≅ A′B′C′
BB AC = A′C′
BB′ ′
ویژه مثلث های قائم الزاویه
برای یادآوری ،دو حالت دیگر همنهشتی مثلث ها و دو حالت همنهشتی ٔ
را به همین صورت بیان کنید.
فعالیت
3
?
2ــ در شکل زیر چهارمثلث رسم شده که دو به دو با یکدیگر همنهشت اند .ابتدا مثلث های
هم نهشت را مشخص کنید و سپس اندازه های مجهول را که با «؟» مشخص شده ،تعیین نمایید (زاویه هایی
که با یک حرف مشخص شده با هم مساوی است).
? ?
? ? 13 13
a a 13 13
a a 7 7
a a a a 7 7
b b
? ? 15 15 13 13 b b
? ? 13 1315 15 13 13 8 8
8 13
8 13 120 120 8 8
13 13 8 8 120 120 60 60
? ?
13 13 60 60? ?
b b
b 60
b 60
60 60
8 8
8
8
8
8 8 8
44
مثال :با رحل های قرآنی ،حتماً آشنایی دارید .در
الیه چوبی آن از وسط یکدیگر گذشته است. نمونه ای از آنها دو ٔ
می خواهیم نشان دهیم که این تکیه گاه در هر وضعیتی که باشد،
لبه کناری آن در دو طرف با هم
فاصله دو ٔ
ٔ مطابق شکل ،همواره
برابر است .به زبان ریاضی ،یعنی در شکل زیر ،فرض مسئله
این است OA=OB :و ( OC=ODچرا؟) و حکم این است:
∧ ∧
.AD=BCزوایای O1و O2برابرند (چرا؟) ،پس مثلث های
OADو OBCهمنهشت هستند و از آنجا درستی حکم به دست
A C
می آید؛ یعنی:
OA = OB
OA = OB
O
1
∧ ∧ ∆ ض ز ض ∆
2 ∧ = O∧ ⇒ OBC ∆ ≅ OAD
∆ ⇒ AD = BC
O 1 2
O1 = O2 ⇒ OBC ≅ OAD ⇒ AD = BC
OC = OD
OC = OD
D B
فعالیت
فعالیت
A
در شکل مقابل ABCDلوزی است و نقطه های Mو Nوسط های
∆ ∆
ADM ≅ ABN اضالع CDو CBهستند .می خواهیم نشان دهیم
D B 1ــ با توجه به ویژگی های لوزی ،تساوی های زیر را کامل کنید:
____ = AD = AB = ____ = ____ , BN
N ∧ فرض
____ = , DM
M
____ = A = ____ , B
∧
∆ ∆
C
: ADM ≅ ABNحکم
نتیجه قسمت ( )1و تساوی های قسمت ّاول ،ثابت کنید مثلث های ABNو ADM
2ــ با توجه به ٔ
همنهشت اند.
٣ــ حال با توجه به همنهشتی دو مثلث ABNو ،ADMاجزای متناظر آنها را بنویسید.
کار در کالس
46
شبنـم :مـی دانیم کـه در تـعریف متـوازی االضالع، شهرزاد :معلوم است که ضلع های
برابری ضلع های روبه رو آورده شده است .عالوه روبه رو با هم مساوی است؛ با چشم
بر آن با اندازه گیری هم می توانیم این موضوع را هم می توان دید!
نشان دهیم.
تمرین
A B
A
ِ
مماس MAو MBرا بر دایره رسم نقطه Mخارج از دایره ،دو4ــ از ٔ
اندازه این دو مماس با هم برابر است؟ درستی ادعای خود را نشان
ٔ کنید .آیا
دهید( .راهنمایی :از مرکز دایره به نقطه های A ، Mو Bوصل کنید).
O
M
B
48
درس چهارم :حل مسئله در هندسه
برای حل مسائل هندسی ،راه حل کلّی وجود ندارد؛ ّاما می توان مراحلی را مشخص
مسئله هندسه ،توصیه می شود .این مراحل را در حل یک مثال کاربردی ٔ کرد که برای حل
معرفی می کنیم.
جاد ٔه خاکی مستقیم به هم وصل هستند .در آن منطقهمثال :دو روستای Aو Bبا یک ّ
جاده آسفالته درستآسفالته مستقیم ساخته شد که دو روستا در دو طرف آن واقع شد و ٔ
ٔ جاد ٔه
یک ّ
جاد ٔه
اداره راه سازی تصمیم گرفته است که از هر روستا ،یک ّ
ٔ جاد ٔه خاکی عبور می کرد.
از وسط ّ
جاد ٔه مستقیم،
جاد ٔه اصلی بسازد .بنابراین از روستای Aیک ّ
فاصله ممکن تا ّ
ٔ آسفالته با کوتاه ترین
جاد ٔه
جاد ٔه اصلی و به طول چهار کیلومتر ساخته شد .برای برآورد هزینه های ساخت ّ عمود بر این ّ
فاصله روستای Bاز جاده نیز همین مقدار
ٔ دیگر از روستای ،Bمهندسان پیش بینی کرده اند که
است؛ یعنی ׳.AH=BH
H
A
M
B
׳H
d
قدم های حل مسئله
دهنده آن را بشناسید .در این مسئله با
1ــ صورت مسئله را به دقت بخوانید و مفاهیم تشکیل ٔ
فاصله نقطه تا خط سرو کار داریم .آیا با آنها آشنایی دارید؟
ٔ مفاهیمی همچون خط ،پاره خط و
2ــ اگر مسئله فاقد شکل است ،با توجه به صورت مسئله ،یک شکل مناسب برای آن رسم کنید.
در اینجا شکل این مسئله را با توجه به طرح باال رسم کنید.
49
3ــ داده های مسئله (فرض) و خواسته های آن (حکم) را تشخیص دهید و در یک جدول
بنویسید .دراینجا فرض های اصلی این است که Mوسط ABاست؛ یعنی MA=MBاست و AHو
׳ BHبر dعمودند و حکم این است :׳AH=BH
فرض ∧ ∧
MA=MB , = H
H = ′ 90
حکم ׳AH=BH
4ــ برای رسیدن از فرض به حکم ،راه حلی پیدا کنید .روش های مختلفی برای این کار هست
که آنها را به مرور می آموزید .یکی از راه های اثبات برابری دو پاره خط ،استفاده از مثلث های همنهشت
است .در این شکل ،کدام دو مثلث ،برای این منظور مناسب است؟
با توجه به فرض و حکم مسئله ،اثبات را با نمادهای ریاضی کامل کنید:
( MA = MBMAطبق فرض) ∧= MB
|| CD,(= MB وتر∧و
MA
⇒
اجزای ∧
تساوی ∧
AB || CD, ⇒ABB =
حاده)Dزاویهیک B =1 D 1
متناظر ∆ ∆ ∆
1 1
∧∧ ∧∧ٔ ∆
∧ ∧
= H′ ∆
___
___
∆∆ ∆ ∆ ∆
= BD H =H′ =90 =H = ⇒ H90BD = ⇒′
⇒≅
H =90 ⇒⇒≅ ≅ =BH
AH ⇒≅AH
=′ ⇒
⇒ ′ =BH
BHAH ≅′
∧ ∧ ∧ ∧ ∧
__ )____( = = )__( = )
∧
( BD = ⇒ = ⇒ BD
⇒ AD = BC, AB = CD⇒ AD = BC, AB
= CD
فعالیت
B
D
D
در یک دایره اگر دو کمان برابر باشند ،وترهای نظیر آنها با هم برابرند و اگر دو وتر
برابر باشند ،کمان های نظیر آنها نیز با هم برابرند.
50
کار در کالس
تمرین
A M B
Q
١ــ در شکل مقابل ABCDمتوازی االضالع
N
است و Mو Nو Pو Qوسط های اضالع
D P C
متوازی االضالع اند ،ثابت کنیدMN=PQ :
C
D
A
3ــ در شکل مقابل ،مثلث ABCمتساوی الساقین است و Mو N
قاعده BCطوری قرار دارند که .BM=NC
ٔ روی
نشان دهید مثلث AMNهم متساوی الساقین است.
51
A B 4ــ در مستطیل ،ABCDپاره خط های BEو AF
1
زاویه A1و B1برابرند .ثابت کنید
طوری رسم شده که دو ٔ
1
BEو AFمساوی اند.
D F E C
52
درس پنجم :شکل های متشابه
ــ در تصویرهای زیر ،دو گل شبیه هم را می بینید .آیا هر دو گل به طور کامل مثل هم اند؟
ــ در تصویرهای زیر دو عکس از یک کودک را می بینید .تفاوت این دو تصویر در چیست؟
ــ تصویرهای زیر ،عکس هایی از میدان آزادی تهران است .کدام یک به برج آزادی شبیه تر است؟
53
فعالیت
شکل ()٢
شکل ()1
اندازه ضلع ها و زاویه های هر دو شکل را بنویسید:
ٔ
چه رابطه ای بین ضلع های متناظر دو شکل وجود دارد؟
چه رابطه ای بین زاویه های متناظر دو شکل وجود دارد؟
اندازه ضلع های
ٔ اندازه ضلع های شکل ( )1چند برابر
ٔ
شکل ( )2است؟
صفحه شطرنجی مقابل یک چند ضلعی رسم کنید ٔ در
اندازه
ٔ و چند ضلعی دیگری مانند آن بکشید؛ به طوری که
ضلع هایش ٢برابر شکل ّاول باشد.
نقشه قسمتی از شهر تهران را می بینید .مقیاس نقشه 1به 100,000است؛
2ــ در تصویر زیرٔ ،
فاصله دو میدان
ٔ یعنی هر یک سانتی متر روی نقشه با 100,000سانتیمتر مقدار واقعی برابر است.
انقالب و آزادی را پیدا کنید.
میدان
میدان انقالب
آزادی
54
3ــ شکل زیر را با دستگاه کپی کوچک کرده ایم .عدد روی دستگاه %50را نشان می داد.
تصویر خروجی را شما رسم کنید.
همه ضلع ها به یک نسبت تغییر کرده باشد (کوچک یا هرگاه در دو چندضلعی ٔ
اندازه زاویه ها تغییر نکرده باشد ،آن دو چند ضلعی با
ٔ بزرگ شده ،یا بدون تغییر باشد) و
هم متشابه اند.
کار در کالس
55
2ــ از مستطیل های زیر کدام با هم متشابه اند؟ چرا؟
آیا هر دو مستطیل دلخواه با هم متشابه اند؟
1 2
3
فعالیت
دو مثلث زیر با هم متشابه اند .ضلع های متناظر و زاویه های متناظر را همرنگ کنید .نسبت
ضلع های متناظر را بنویسید .آیا سه کسر برابر به دست آمد؟
A
5
D E
6 8
4 3
F
B C
10
کار در کالس
1ــ با توجه به مربع صفحه بعد ،مربع دیگری رسم کنید؛ به گونه ای که نسبت تشابه دو مربع ١
__
2 ٔ
باشد .این سؤال چند پاسخ دارد؟ چرا؟
56
صفحه مختصات ،نقاط زیر را پیدا کنید:
ٔ 2ــ در
تمرین
57
7ــ کدام مثلث با مثلث ABCمتشابه است؟
A
B C
C
A
x
6
4 B′
B 8 O
3
y
A′
58
...............................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
�ف
.....................................................................................................................................................
توان و ریشه
.....................................................................................................................................................
صل
.....................................................................................................................................................
۴
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
املآء ک َُّل شَ ٍ
یء َح ّی َو َج َعلنا ِم َن ِ
هر چیز زنده ای را از آب پدید آوردیم
(سور ٔه انبیا ،آی ٔه )30
59
درس ا ّول :توان صحیح
در سال های گذشته با توان های طبیعی یک عدد آشنا شده اید؛ به طور مثال می دانید:
4 5
3 81 −1 −1
( )-5و 2 =8
3 2
2 = 32و 4 = 256و =25
همچنین می دانید که اگر aعددی غیرصفر باشد.a0=1 ،
آیا توان منفی یک عدد (ناصفر) هم معنی دارد؟ مثال ً حاصل 2-3چیست؟ به کمک فعالیت زیر
پاسخ این سؤال را می توان پیدا کرد:
فعالیت
به طور کلی اگر aیک عدد غیرصفر باشد و nیک عدد طبیعی باشد ،آن گاه:
1
= a −n a≠0 , n∈N
an
مثال:
−4
1 1 2 1 1 81
=( 7−الف
2
=
2
=( 3 ج =
2
4
=
16 16
7 49
81
3
−2
1 1 1
=( 5 = 1ب 2
= 25
1 ( (−2)−3 =1 3د =
−
1
)(−2 8
25
5 60
کار در کالس
فعالیت
1 36
= 3 −4 × 36 4
= × 36 = 36−4 = 32
3 34
1 1 1 1
= 2−5 × 2−2 × = = = 2−7
2 5
22 5+2
2 7
2
−3 −5 −8
1 1 1
− ×− = (−2)3 × (−2)5 = (−2)8 = −
2 2 2
حاصل ضرب مقابل را نیز به همین روش به دست آورید:
……… = 53* 5-7
در حالت کلی اگر mو nدو عدد صحیح باشند و aیک عدد دلخواه (غیرصفر)،
رابطه زیر برقرار است:
ٔ
a *a =a
m n m+n
مثال:
23*2-5*2-4=23-5-4=2-6
()2x-1(*)3x4(*)4x3(=24x-1+4+3 =24x6 )x≠0
کار در کالس
کار در کالس
تمرین
1ــ برای هر عبارت دو پاسخ داده شده است .پاسخ درست را با ذکر دلیل مشخص کنید.
1 1
9 12−1
3
( 3 −2الف ( 3−1ب ( 3 −1 × 4−1ج
−6 1
− 7−1
3
64
درس دوم :مناد علمی
فعالیت
١ــ در جدول زیر تعدادی عدد داده شده و حاصل ضرب آنها در توان های ١٠یا حاصل تقسیم
آنها بر توان های ١٠خواسته شده است .جاهای خالی را پر کنید و توضیح دهید که هنگام ضرب یا
تقسیم ،مکان ممیز چگونه تغییر می کند؟
تقسیم بر ضرب در تقسیم بر ضرب در تقسیم بر ضرب در تقسیم بر ضرب در تقسیم بر ضرب در
عدد
10 10 100 100 1000 1000 104 104 105 105
١٥
0/02
9/3
٢ــ سرعت نور 300،000،000متر بر ثانیه است .فاصله ای که نور در ١٠٠ساعت می پیماید،
چند متر است؟ راه حل این مسئله در ادامه داده شده است .آن را کامل کرده ،توضیح دهید که پاسخ
چگونه به دست آمده است.
فاصله ای که نور در ١٠٠ساعت می پیماید = 300000000×360000ثانیه ١ = 3600ساعت
ثانیه ١٠٠ = 360000ساعت
واضح است که ضرب دو عدد باال به این صورت دشوار است .در محاسبات ریاضی ابتدا هرکدام
از این عددها را به صورت یک عدد اعشاری مثبت با یک رقم صحیح در توانی از عدد ١٠نمایش
می دهند که آن را «نماد علمی» آن عدد می گویند؛ بنابراین:
300000000= 3 × 108
=⇒ 3 × 108 × 3 / 6 × 10
5
10 / 8 × 1013= 1 / 08 × 1014
5
= 3 / 6 × 10
360000
دقت کنید که حاصل ضرب نیز با نماد علمی نمایش داده شده است.
این گونه نمایش به جز سادگی در نوشتن ،محاسبات را آسان تر می کند و در ضمن نوعی نظم و
هماهنگی در نمایش عددهای بزرگ (یا کوچک) به شمار می آید.
65
مثال:
124000=1/24*105 1700000000=1/7*109
1393 =1/393 *103 9204000=9/204*106
125/39 =1/2539 *102
قطر متوسط یک یاخته (سلول) گویچه( ١گلبول) قرمز 0/000007میلیمتر است .همانند عددهای
بزرگ ،عددهای کوچک مانند 0/000007را هم می توان به صورت نماد علمی نمایش داد؛ یعنی :
0/000007 = 7×10-6
برگه کاغذ حدود 0/0016سانتی متر است که با نماد علمی ،آن را به صورت ضخامت یک ٔ
1/6×10-3نمایش می دهیم.
کار در کالس
= 0/005 = 0/000061
= 1404 = 0/1275
= 2/28 * 108 = 9/4612 * 109
= 6/02 * 10-2 = 1/1 * 104
مصوب فرهنگستان
١ــ ّ
66
تمرین
−5
× 10−5 × 25 8 −1 × 42
( 3الف (ب
4−5 × 15−5 × 2−4
1
8
٢ــ کدام یک درست و کدام یک نادرست است؟
1/02 * 10-5 = 0/00000102 5/9 * 10-1 =0/59
٣ــ شعاع خورشید تقریباً 695000کیلومتر است؛ این عدد را با نماد علمی نمایش دهید.
اندازه یک باکتری 0/0000005متر است؛ این عدد را با نماد علمی نمایش دهید. ٔ ٤ــ
٥ــ قطر خورشید حدود 1/4 * 109متر و قطر زمین حدود 1/3* 107متر است .قطر خورشید
تقریباً چند برابر قطر زمین است؟
٦ــ حاصل عبارت های زیر را به دست آورید و به صورت نماد علمی نمایش دهید:
12/5 × 10-٤
___________ 2 * 10-7 * 4 * 109
25 × 10-١٩
فاصله کیوان از زمین 6/287 * 108کیلومتر ٔ فاصله مریخ از زمین 9/17 * 107کیلومتر و
ٔ ٧ــ
مقایسه این دو عدد مشخص کنید کدام سیاره به زمین نزدیک تر است؟ ٔ است .با
٨ــ در جاهای خالی حداقل ٣عدد صحیح مختلف قرار دهید تا نامساوی درست باشد.
2/7 *10 > 0/02 0/03 > 0/003 * 10
٩ــ عددهای زیر را از کوچک به بزرگ مرتب کنید:
1/5×10-2 , 1/2×106 , 5/35×10-3 , 3/7×10-2
67
درس سوم :ریشه گیری
فعالیت
مربع (توان دوم) عددهای 3و -3برابر 9است .اعداد 3و -3را ریشه های دوم عدد 9می نامند.
همان گونه که در سال های گذشته دیده اید ،ریشه های دوم 9را با 9و − 9نمایش می دهند و داریم:
− 9 = −3و . 9 = 3
2ــ جاهای خالی را در جدول زیر کامل کنید:
2 2
عدد 3 -3 3
−
3
5 − 5
2 2
− 7 و 7 هستند .ریشه های دوم ،7عددهای − و ریشه های دوم عدد ، 4اعداد
3 39
. ریشه دوم صفر ،همان صفر است و داریم 0 = 0
هستندٔ .
به طور کلی اگر bیک عدد حقیقی مثبت باشد b ،و − bرا ریشه های دوم b
ریشه دوم ندارند.
می نامند .همان طور که می دانید ،عددهای منفی ٔ
3ــ جاهای خالی را در جدول زیر کامل کنید.
مکعب عدد
8 -8 64
(توان سوم)
68
ریشه سوم عدد ٨عددی است که وقتی مکعب (توان سوم) عدد 2برابر 8است؛ یعنی ٔ .2 =8
3
ریشه سوم
ریشه دوم ندارند ،ولی ریشه سوم دارند .به کمک جدول قبل دیده می شود که ٔعددهای منفی ٔ
8
ریشه سوم عدد −عدد ……… است. عدد 64برابر ……… و ٔ
27
4ــ طرف دوم تساوی های زیر را بنویسید:
= 3 − 1 = 3 −27
3
= ( 8 )3 3
= 125
8
ریشه سوم آن را با 3 bنمایش می دهیم.
به طور کلی اگر bیک عدد حقیقی باشدٔ ،
ریشه سوم دارد.
هر عدد فقط یک ٔ
کار در کالس
27 8
3 = 3 63 = 3 − = 3 (−7)3 =
125 1000
،که در فصل 2آموخته اید ،حاصل عبارت های زیر را به دست آورید : 2ــ به کمک رابطه | x2 =| x
2
3
2
= )(−6 2
= 8 = −
5
2
1
= )(1− 2 2
2
= )(2 − 9 = 1 −
3
را در هر یک از حالت های زیر به دست آورید؛ یکی از حالت ها 3ــ حاصل عبارت
x2 + y2
حل شده است.
= x2 + y2 الف) xو yهر دو مثبت هستند ( .)x<0 , y<0
x2 + y2 =| x | + | y |=x − y ب) xمثبت و yمنفی است ( .)x<0 , y>0
= x2 + y2 ج) xمنفی و yمثبت است ( .)x>0 , y<0
= x2 + y2 د) xو yهر دو منفی هستند ( .)x>0 , y>0
69
ضرب و تقسیم رادیکال ها
در سال گذشته برای دو عدد مثبت aو bرابطه های زیر را آموختید:
=
a a
ab = a × b
b b
ریشه سوم برقرار است.
به کمک فعالیت زیر می توان حدس زد که این روابط چگونه برای ٔ
فعالیت
a 3
a b 3
b ab 3
ab 3
a ×3 b
-8 27
کار در کالس
70
2ــ در تساوی های زیر جاهای خالی را کامل کنید:
___ = 3 −2 × 5 4 = 15 −8
3 3 3
3
= ___ = 4 × 16
3 3
___ ___ 3 20 = 3 4 × 3
3
128 = 3 64 × 3 = 43 2 =
3
125 3 125
= 3 = ___
3
= ___ = = −27
−54 3 −54 3
3 2
64 64 2
تمرین
49 1
, , 15 , 144 , 12 , 18
16 81
ریشه سوم عددهای زیر را به دست آورید:
2ــ ٔ
1
216 , 73 , -5 , − , 10
216
3ــ کدام یک درست و کدام یک نادرست است؟
(−1)2 = −1 3 (−1)3 = −1 (−5)2 =| −5 |= 5 3 (−5)3 = −5
3
125 × 36 × 3 −1 81 3 81 3 −25 × 3 5
3
3 30
-9
-5
71
5ــ حداقل سه عدد صحیح مختلف مثال بزنید که اگر به جای aقرار دهیم ،نامساوی زیر درست
باشد:
3
a< 4
6ــ رابطه (− x)2 = xبه چه شرطی درست است؟ مثال بزنید.
7ــ اگر مساحت کل یک مکعب 96a2باشد ،حجم آن را بر حسب aبه دست آورید.
را ساده کنید و بدون قدرمطلق بنویسید. x2 − y2 8ــ اگر x < 0و y > 0باشد ،حاصل
9ــ عبارت های زیر را مانند نمونه ساده کنید90 = 2 × 32 × 5 = 32 × 10 = 3 10 :
72
درس چهارم :جمع و تفریق رادیکال ها
فعالیت
زمینی به شکل مربع داریم که طول قطر آن 2 6متر است .می خواهیم مساحت و محیط این
زمین را به دست آوریم .راه حل ارائه شده را توضیح دهید و در صورت لزوم آن را کامل کنید.
حل :به کمک رابطه ________ داریمx2 + x2 = (2 6 )2 :
در نتیجه 2x2=24 :و از آنجا x2=12
بنابراین ________ این زمین 12متر مربع است.
x
x 2 3 متر یا 12 از اینجا می توان نتیجه گرفت که ________ مربع
متر است.
________ = 2مربع 3 + 2 3 + 2 3 + 2 3 = 4×2 3 = 8 3 همچنین :متر
اگر قسمت رادیکالی دو عبارت پس از ساده کردن کامال ً یکسان باشد ،می توان آنها
را با هم جمع یا تفریق کرد؛ مثال ً دو عبارت 3 2و 7 2دارای قسمت های رادیکالی
7 2 − 3 2 = 4 2و 7 2 + 3 2 = 10 2 یکسان هستند و داریم :
همچنین:
12 + 9 3 = 2 3 + 9 3 = 11 3
اما قسمت های رادیکالی عبارات 2 5و 3 2یا عبارات 7 2و 3 2یکسان نیستند.
کار در کالس
−4 5 2 2 5 2 b 2 x 3
2 5 −53 2 −2 10 −7 b 4 xy 6 2
73
ساده کردن عبارت های رادیکالی
فعالیت
= 18 ____
=3 2
72 − 32 + 18 = 6 ____
− _______ + _______ = 5 2 بنابراین :
74
کار در کالس
فعالیت
توضیح دهید که مخرج هر یک از کسرهای زیر چگونه گویا شده است .هرجا الزم است ،راه حل
را کامل کنید.
3
2 2 2x 5
(هـ = × = (و 3 2
× =
x x x z 3
)(x > 0 )(z ≠ 0
75
کار در کالس
6 2
(الف 3
(ب
2 32
12 5
(ج (د 3
6 3x
()x≠0
تمرین
−27
(ب 8 + 128 − 50 (د 3 (و 2 48 − 3 27
64
2 x2 − x ٢ــ اگر x>٠باشد ،حاصل عبارت مقابل را به دست آورید .
3ــ محیط و مساحت مربعی به ضلع 3 5سانتی متر را به دست
آورید.
a
a 4ــ شکل مقابل یک مثلث متساوی االضالع را به ضلع aنشان
h
اندازه ارتفاع hرا برحسب aبه دست آورید؛ سپس مساحت
ٔ می دهد.
a a آن را برحسب aبنویسید.
2 2
76
6ــ در جاهای خالی عالمت > یا = یا < بگذارید:
5+ 4 5+4 4 32 + 22
3 3
32 + 42 5
11 11
7ــ در جاهای خالی عدد مناسب بنویسید:
1
( الف =10 ( 2ب =6 (ج = (د 8 =2
3
2−5 12)2 m6 × m −2 3
(هـ = 64 ( (و =3 (ز =m = ( 93 −27ح
2 4 × 32 m (−4)3
خواندنی
77
...............................................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
�ف
.....................................................................................................................................................
عبارت های جبری
.....................................................................................................................................................
صل
.....................................................................................................................................................
5
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
...........................................................................
a
c
اثر باستانی «میلیونها» ــ استان مرکزی ــ روستای خورهه
b
78
......................
...............
...............
...............
...............
........
ّل :عبارت های جبری و مفهوم احتاد اول:
..............................درس ا ّو
......................
...............
...............
فعالیت ...............
...............
...............
...............
ِ
نامنفی یک یا هر عبارت را ،که به صورت حاصل ضرب یک عدد حقیقی در توان های صحیح و ...............
...............
........
..............................چند متغیر باشد ،تک جمله ای (یک جمله ای) می نامیم.
1
......................
عبارت های زیر همگی تک جمله ای هستند. ........
1 2
7 , x , 5x10 , − 3a 3 x2z , xy , πx2 , 4z , −
5 7
و عبارت های زیر تک جمله ای نیستند.
1
, 3x , 2 x , |x| , 2x2+2x , 3 y , 1+ x
x
هرگاه قسمت های حرفی دو یا چند تک جمله ای یکسان باشند ،به آنها تک جمله ای های
7
متشابه گفته می شود؛ به عنوان مثال تک جمله ای های 4x2yو x2yو -3 x2yمتشابه اند ،اما
2
تک جمله ای های 3xو 3x2متشابه نیستند.
1ــ حاصل عبارت های زیر را مانند نمونه ها به دست آورید:
تک جمله ای های 3x2y3و -5 x3y2را که متشابه نیستند ،تک جمله ای های غیرمتشابه می گوییم.
چنانچه تعدادی تک جمله ای را با یکدیگر جمع جبری (جمع یا تفریق) کنیم ،حاصل ،چند جمله ای
است .چند جمله ای می تواند تک جمله ای یا جمع جبری چند تک جمله ای غیرمتشابه باشد؛ مانند:
2 2 3
4x2-4x+1 , x2-2x , ax y − axy2 − axy , 3x4
3 2
درجه نسبت به یک متغیر را برابر با بزرگ ترین درجه نسبت به آن متغیر
ٔ در هر چند جمله ای،
درجه
ٔ درجه نسبت به xبرابر با 2و
ٔ تعریف می کنیم؛ برای مثال در چند جمله ای ، -2 xy3 + x2y-1
درجه تک جمله ای های
ٔ درجه نسبت به چند متغیر را ،بزرگ ترینٔ نسبت به yبرابر با 3است .همچنین
درجه نسبت به yو xبرابر با 4است.
ٔ آن نسبت به متغیرهای موردنظر تعریف می کنیم .در این مثال
معموال ً در چند جمله ای ها ،جمالت را نسبت به توان های نزولی (از بزرگ به کوچک) یک
متغیر مرتب می کنند.
3ــ چند جمله ای های زیر را مانند نمونه نسبت به متغیر xمرتب کنید:
( 3x2 +5 -2x + 2x3 = 2x3+3x2-2x+5الف
1 2 2
( -3bxy3+ax2y-4bx3y2ب (ج x y − 2xy3 + 3 x 3 y − 4
2
کار در کالس
عبارت های جبری زیر را ساده و سپس آنها را نسبت به توان های نزولی xمرتب کنید.
(الف
= (-5a2-3ax+x2- )4x2+5ax-3a2
80
= ])( -5a2 - 3ax +x2 - [ 4a2 +5ax -(3a2 - 8axب
(( )4x+ 5x2()x3- x +1ج
(( )x+x2()x4+ x2+1د
(()x2-2x+1( )x2+x3-2هـ
فعالیت
1ــ به ازای مقادیر داده شده برای ،xجدول زیر را کامل کنید:
=()x+3(2 =)x+3()x+3
اگر دو عبارت جبری به گونه ای باشند که به ازای هر مقدار برای متغیرهایشان حاصل
یکسانی داشته باشند ،برابری جبری حاصل از آنها را اتحاد جبری می نامیم.
S1 S3
ارتباط بین جمالت به دست آمده در طرف راست تساوی های باال و جمالت عبارت داده شده
در سمت چپ آنها را بیان کنید.
82
اتحاد مربع دو جمله ای:
)a+b(2= a2+2ab+b2 برای هر دو عدد حقیقی aو bداریم :
)a-b(2= a2-2ab+b2
کار در کالس
1ــ حاصل عبارت های زیر را با توجه به اتحاد مربع دو جمله ای به دست آورید.
= ( )2x+1(2الف = ( )4a+3b(2ب
12 1 3 2
( (x2 −ج
= ) ( (2xy −د = ) x
2 2
( (هـ 2 + 3 3 )2 = ( (5 − 2و = 2)2
2ــ جاهای خالی را با توجه به نمونه پُر کنید.
( + 3
= b2 )2 a2 + + 9
4 b4
جمله اول
ٔ جمله دوم مربع جمله دوم دو برابر
مربع ٔ
ٔ
جمله اول
ٔ حاصل ضرب
جمله ها
=2aجمله اول ⇒ = 4a2=)2a(2مربع جمله اول
ٔ
=2)2a()3b2( = 12ab2دو برابر حاصل ضرب جمله ها
)2a+3b2(2=4a2+12ab2+9b4 در نتیجه داریم :
11 11
=( )1+b(2الف ( (xyب
= =(xy−− )2)2 -
−− ++
22 44
)(ج 11
)(2) = =x 4x − − ) ( د ()x≠0 (2=36x2-12xy+
22
(-− −
(
4
+ + 4 4 -
xx
فعالیت
در سال گذشته خاصیت پخشی عمل ضرب نسبت به عمل جمع را در چند جمله ای ها خوانده اید.
حاصل ضرب
a(b+c) = ab+ac
83
اکنون اگر این برابری را مانند زیر به صورت ضرب دو عبارت بنویسیم ،دو جمله ای ab+acرا
به ضرب عبارت ها تجزیه کرده ایم:
تجزیه
)ab+ac=a(b+c
(ب.م.م) بزرگ ترین مقسوم علیه (عامل) مشترک
(a2+2ab+b2=)a+b(2=)a+b)(a+b
نمونه زیر توضیح دهید که چگونه در سه جمله ای داده شده ،جمله های اتحاد را
با توجه به ٔ
تشخیص می دهید تا به کمک آن عبارت تجزیه شود.
(( x2+6x+9=)x+3(2=)x+3()x+3الف
مربع کامل ( 2)x( )3مربع کامل
ــــــــــــــــ =( x2-4x+4=) - (2ب
ــــــــــــــــ =( n4-10n2+25=) - (2ج
ــــــــــــــــ =( 8ax2+24axy +18ay2 = 2a )4x2+12xy+9y2( =2a) + (٢د
(=2aب.م.م)
84
تمرین
5m2n
85
درس دوم :چند احتاد دیگر ،جتزیه و کاربردها
فعالیت
1ــ حاصل عبارت زیر را با دو روش ارائه شده انجام دهید و آنها را کامل کنید.
=
( :)a+b+c(2= )a+b+c)(a+b+cروش اول
…… :))a+b(+c(2= )a+b(2+2)a+b(c +روش دوم
)(a − b
a
a−b
b
b b2
a−b
کار در کالس
فعالیت
کار در کالس
فعالیت
1ــ به تساوی های زیر دقت کنید .توضیح دهید عبارت سمت راست چگونه به دست آمده است؟
بین جواب و عبارت سمت چپ چه ارتباطی وجود دارد؟
( )x+2()x+5(=x +5x+2x+10=x +7x+10الف
2 2
2+5 2*5
( )x+9()x-4(=x2-4x+9x-36=x2+5x-36ب
با توجه به عبارات باال تساوی زیر را کامل کنید.
))x+a()x+b(=x2+ ______ (x+
اتحاد به دست آمده را اتحاد جملۀ مشترک می نامند.
2ــ با توجه به فعالیت 1اگر طرف راست عبارت باال را داشته باشیم و بخواهیم آن را به
حاصل ضرب دو عبارت تجزیه کنیم ،اعداد aو bرا چگونه تشخیص دهیم؟
( x2+)a+b(x+ab=)x+ ()x+
( ( x2+7x+10=)x+ () +الف
( ( x2+7x+12=)x+ () +ب
( ( y2+y-6=) + () -ج
( y2-y-6د
( y2+5y+6هـ
88
جمله مشترک به
تجزیه عبارت x +10x-24را چهار نفر از دانش آموزان به کمک اتحاد ٔ
2
ٔ 3ــ
چهار صورت زیر انجام داده اند .کدام یک درست و کدام یک نادرست است؛ چرا؟
( :)x+6()x-4جواب نفر اول ( :)x+12()x-2جواب نفر سوم
( :)x+6()x+4جواب نفر دوم ( :)x-12()x+2جواب نفر چهارم
تمرین
x+a
89
درس سوم :نابرابری ها و نامعادله ها
فعالیت
هرگاه aو bدو عدد حقیقی باشد؛ به طوری که ،a > bدر این صورت عدد حقیقی
مثبتی مانند pهست؛ به طوری که .a = b +p
با توجه به برابری های زیر مانند نمونه ،یک نابرابری برای هر کدام بنویسید.
( x=y+4 ⇒x>yالف ( a-2=b+3ج
( m+1=n+3ب ( 2m=3nد ()m , n <0
هرگاه aو bدو عدد حقیقی باشند ،فقط یکی از حالت های « aبزرگ تر از »bیا « aکوچک تر از»b
یا « aبرابر با »bرا خواهیم داشت.
چنانچه عدد حقیقی aمنفی نباشد در این صورت a <0یا a=0است .در این حالت می نویسیم
1
a ≤0و می خوانیم aبزرگ تر یا برابر با 0است؛ مانند 2≤0یا 0≤0یا . ≤0
3
چنانچه aو bدو عدد حقیقی باشند ،به طوری که aاز bکمتر نباشد ،در این صورت a < bیا
a=bاست .در این حالت می نویسیم .a ≤ b
برای سه عدد حقیقی aو bو xبه طوری که عدد دلخواه
a <x <b
a b
xبین اعداد aو bباشد ( ،)a < bمی نویسیم. a < x < b :
مانند1>2>5 :
0 1 2 3 4 5
90
کار در کالس
1ــ متناظر با هر یک از ناحیه های مشخص شده روی محور ،یک نابرابری بنویسید.
الف)
−3 0 5
فعالیت
1ــ به دو طرف نابرابری های زیر ،عددهایی را مانند نمونه اضافه کنید .آیا نابرابری باز هم برقرار است؟
+3
−3 < 1→ −3 + 3 < 1+ 3 → 0 < 4
−7
→−3 < 1
−100
−3 < −2
→
2ــ دو طرف نابرابری زیر را در عددهای مختلف ضرب کنید؛ آیا نابرابری ها تغییر می کنند؟
×3 ) ×( −3
−7 > −9 → −21 > −27 −7 > −9 → 21 < 27
91
×0 )×( −1
→−7 > −9 → −7 > −9
3ــ نابرابری 2x+1<7را درنظر بگیرید؛ این نابرابری شامل متغیر xاست و درجه نسبت به xبا
1برابر است؛ در این صورت به این نابرابری ،نامعادلۀ یک مجهولی درجۀ اول می گوییم.
در جدول زیر مقدارهای داده شده را به جای xقرار دهید؛ آیا در هر حالت نابرابری برقرار است؟
نامعادله x = -1 x=2 x=3 x=4 x=7
2x+1<7 2)-1(+1<7
↓
-1<7
نادرست
مجموعه مقادیری که به ازای آنها ،نامعادله به نابرابری درست تبدیل شود ،مجموعۀ جواب
نامعادله است .با توجه به جدول باال 4 ،و 7در مجموعه جواب این نامعادله است .اکنون با توجه به
خاصیت های نابرابری ها و پاسخ به سؤاالت زیر ،این نامعادله را حل کنید.
ــ دو طرف نامعادله را با -1جمع کنید.
1
نامعادله حاصل را در ضرب کنید یا دو طرف نامعادله را بر 2تقسیم کنید. ٔ ــ دو طرف
2
همه عددهای بزرگ تر از ،3مجموعه جواب این
مجموعه ٔ
ٔ ــ با توجه به نابرابری ،x<3در می یابیم که
نامعادله است .چنانچه مجموعه جواب نامعادله را با Dنمایش دهیم ،خواهیم داشت.D=}x∈R|x<3{ :
می توان مجموعه جواب این نامعادله را روی محور عددهای حقیقی به صورت زیر نمایش داد.
x>3
x′ 0 1 2 3 x
1
________ (+)-١ ×
2
________
2x + 1 > 7
92
کار در کالس
تمرین
93
7ــ دو نفر با وزن های 85و 65کیلوگرم به جنگلی رفتند .آنها در این جنگل به منابع غذایی
دسترسی ندارند .برای همین همراه خود مواد غذایی ای برده اند که 4500کیلوکالری انرژی دارد .اگر
اندازه سه برابر وزن خود انرژی نیاز دارد ،آنها حداکثر چند روز
ٔ فرض کنیم هر انسان روزانه حداقل به
می توانند با مواد غذایی خود در جنگل دوام بیاورند؟
خواندنی
خوارزمی ،ابوعبدالله ،محمد بن موسی ،متول ّد خوارزم بوده و حدود سال 232هـ ق
فوت کرده است .این ریاضی دان ،منجم ،جغرافی دان و مورخ ایرانی یکی از بزرگ ترین
دانشمندان مسلمان و بزرگ ترین عالم زمان خود بود.
مقابله خوارزمی از آغاز تألیف ،یعنی اوایل قرن سوم هجری برابر با
ٔ کتاب جبر و
قرن نهم میالدی و تا قرن شانزدهم میالدی ،نزد ریاضی دانان به عنوان سند و حجت شناخته
ترجمه آن آمده است.
ٔ مقدمه کتاب جبر و مقابله و
ٔ می شده است .در زیر بخشی از
94
.....................................................................................................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
�ف
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
6
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
سقف صحن و سرای حرم مطهر سیدالشهدا ،امام حسین (ع)
ِ بخشی از
95
درس ّاول :معادلۀ خط
وقتی دوچرخه سواری در حال حرکت است ،بین
زمان و مسافتی که او طی می کند ،رابطه ای وجود دارد.
بین زمان سوختن شمع و کوتاه شدن آن نیز رابطه ای دیده
شماره آن
ٔ می شود .در الگوی عددی زیر نیز بین هر جمله و
رابطه ای هست که به صورت n→2nنمایش داده شده است:
1, 2 , 3 , 4 , , n
↓ ↓ ↓ ↓ ↓
2 4 6 8 , , 2n
فعالیت
دوچرخه سواری با سرعت ثابت دو متر در ثانیه درحال حرکت است؛ یعنی در هر ثانیه دو متر را
طی می کند .جدول زیر را کامل کنید.
0زمان (ثانیه) x 1 1/5 2 3 3/5 4 5
0مسافت (متر) y 2
y
بین زمان و مسافت طی شده چه رابطه ای
هست؟
پس از 100ثانیه چه مسافتی طی شده است؟
اگر xثانیه بگذرد ،چه مسافتی طی شده است؟
زوج عددهایی را که در جدول به دست آوردید
x
نشان دهید و نمایش هر نقطه را y و به صورت
روی نمودار مشخص کنید؛ این نقطه ها چه ویژگی
مشترکی دارند؟
اگر این نقطه ها را به هم وصل کنیم ،چه شکلی
به دست می آید؟
x
96
کار در کالس
1ــ اگر طول ضلع یک مربع را با xو محیط آن را با yنشان دهیم ،چه رابطه ای بین xو yهست؟
______ = y
→ ضلع ()x 1 2 3 4 100 x
→ محیط ()y
2ــ اگر طول ضلع یک مربع را با xو مساحت مربع را با yنشان دهیم ،بین xو yچه رابطه ای
هست؟ پس از کامل کردن جدول زیر ،هر نقطه را روی نمودار پیدا کنید.
0ضلع x 0/5 1 1/5 2 2/5 3
(سانتیمتر)
مساحت y
( 0سانتیمتر 0/25 1
مربع)
0
نقطه ها 0
فعالیت
معادله x+y = 10چند پاسخ دارد؟ پنج پاسخ آن را به صورت زیر بنویسید:
ٔ 1ــ
توضیح دهید چگونه پاسخ های مختلف این معادله را می توان پیدا کرد؟
آیا تساوی برای x=2و y=5برقرار است؟
توضیح دهید چرا این تساوی معادله است و اتحاد نیست؟
97
2ــ در شکل زیر نمودار یک خط داده شده است .جدول زیر را با توجه به نمودار خط کامل
کنید.
بین طول و عرض نقطه ها چه رابطه ای هست؟ این رابطه را به صورت یک معادله بنویسید.
3ــ پنج جواب برای هر یک از معادله های زیر بنویسید.
3x-4y=12 y= 2x-1
98
کار در کالس
3
y=-x+3 =y x +2
2
0
2ــ آیا خط y=3xاز مبدأ مختصات (یعنی نقطه ) می گذرد؟ چرا؟
0
معادله خطی مانند ،y=3x
ٔ 3ــ اگر در معادله y= axبه جای aعددهای مختلفی قرار دهیم ،بی شمار
y=2x ،y=-xو … به دست می آید .آیا می توان گفت تمام این خط ها از مبدأ مختصات می گذرند؟
فعالیت
1ــ در هر مورد دو نقطه از یک خط داده شده است؛ ابتدا خط را رسم کنید و سپس مانند نمونه
معادله خط را حدس بزنید.
ٔ با توجه به مختصات هر نقطه
کار در کالس
معادله خط
ٔ با استفاده از با استفاده از نمودار خط
y = 2x − 1
y = 2× 2 − 1
1
پیدا کنید. 2ــ مختصات نقطه ای به عرض -3را روی خط y = − x + 2
2
تمرین
1
را رسم کنید. y = x +4 معادله
ٔ 1ــ خط به
2
2
روی این خط است. −1 نقطه
الف) آیا ٔ
ب) مختصات نقطه های برخورد خط را با محورهای مختصات پیدا کنید.
ج) نقطه ای از این خط ،به طول -1را پیدا کنید.
100
رابطه
2ــ طول یک فنر 10سانتی متر است .وقتی وزنه ای به جرم xبه آن وصل شود ،طول فنر از ٔ
y=0/8x+ 10پیدا می شود .اگر وزنه ای به جرم 5کیلوگرم به آن وصل شود ،طول فنر چقدر می شود؟
y
3
نقطه 5باشد.
را بیابید که طول آن ٔ y = − x +4 معادله
ٔ 6ــ مختصات نقطه ای از خط به
5
7ــ خط y = − 1 x + 2را رسم کنید.
2
−2
روی این خط قرار دارد؟ نقطه ای به طول -١روی این خط پیدا کنید. 3 نقطه
آیا ٔ
نقطه ای به عرض -٢روی این خط پیدا کنید.
محل برخورد خط را با محورهای مختصات پیدا کنید.
101
درس دوم :شیب خط و عرض از مبدأ
فعالیت
1ــ خط های به معادله های زیر را در یک دستگاه محور مختصات رسم کنید؛ هرخط را با یک
رنگ بکشید.
1
( y= xالف ( y=xب ( y=3xج ( y=-xد ( y=-2xهـ
2
y
زاویه خط
معادله خط ،y= ax+bعدد ،aشیب خط نامیده می شود .با تغییر ٔ a
ٔ در
دهنده محل برخورد خط با محور
با جهت مثبت محور طول ها تغییر می کند .عدد bنشان ٔ
عرض هاست؛ به همین دلیل به آن عرض از مبدأ می گویند.
2
y=2x-4 y = − x y = -3x+1
3
معادله خطی را بنویسید که:
ٔ 2ــ
الف) شیب آن -2و عرض از مبدأ آن -1باشد.
1
باشد و محور عرض ها را در نقطه ای به عرض 3قطع کند. ب) شیب آن
2
0
بگذرد. 4 نقطه
ج) با خط y=2x +1موازی باشد و از ٔ
1
بگذرد. 2 نقطه
معادله خطی را بنویسید که شیب آن 2باشد و از ٔ
ٔ 3ــ
معادله خط
= y = ax + b → y = 2x + b → 2 = 2 × 1+ b → b = → y
↓ ↓ ↓
2 2 1
فعالیت
1ــ در تصویر زیر ،سه نوع راه پله می بینید؛ در هر سه مورد ارتفاعی که باال می روید ،یکسان است.
الف ب ج کدام راه پله شیب
y
بیشتری دارد؟
کدام یک ،تعداد پله،
x 1 x 2 x 3
بیشتری دارد؟
باال رفتن از کدام یک ساده تر است؟
A
2ــ در محورهای مختصات مقابل ،کدام خط شیب
y B بیشتری دارد؟
O x H نقطه های Aو Bطول ثابتی دارند ولی عرض آنها
متفاوت است.
کدام یک از دو نسبت زیر بزرگ تر است؟ چرا؟
AH BH
OH OH این دو نسبت چه ارتباطی با شیب خط ها دارد؟
103
نقطه دلخواه
معادله y = 2x - 1دو ٔ
ٔ ٣ــ روی خط d1به
d1
الزاویه
ٔ مثل Aو Bدرنظر گرفته ایم .با توجه به مثلث قائم
ایجاد شده ،شیب خط را به دست آورده ایم.
= EB = 2 = 2شیب خط d1
EA 1
نقطه Cو Dنیز با توجه به مثلث رسم شده،
برای دو ٔ
D شیب خط را پیدا کنید.
نقطه دلخواه دیگر روی خط درنظر بگیرید و با رسم
دو ٔ
C
یک مثلث قائم الزاویه شیب خط را دوباره پیدا کنید.
F
B
A
E B
( )1خط از این نقطه می گذرد. ( )3با داشتن دو نقطه خط رسم می شود )2( .با توجه به مقدار شیب نقطۀ دیگر پیدا می شود.
104
فعالیت
ax + by = c → x = 2
↓ ↓ ↓
3ــ مختصات نقطه های مشخص شده را روی خط بنویسید.
A B C D
A= B =
C= D =
105
این نقطه ها چه ویژگی مشترکی دارند؟
معادله خط رسم شده را بنویسید.
ٔ
ِ
معادله خط رسم شده در شکل کلی معادله های خطی به جای b ،aو cچه عددهایی قرار دهیم تا
ٔ
به دست آید؟
ax + by = c
↓ ↓ ↓
4ــ مانند نمونه برای خط های داده شده شیب و عرض از مبدأ را پیدا کنید.
شیب عرض از مبدأ
4 8
2y − 4x = 8 → 2y = 4x + 8 → y = x + → y=2x+4
2 2
3x-2y=6
x+3y-9=0
کار در کالس
تمرین
زاویه
معادله y=3و x = -2را رسم و مختصات محل برخورد آنها را پیدا کنیدٔ .
ٔ 1ــ خط های به
بین این دو خط چند درجه است؟
معادله محور طول ها و محور عرض ها را بنویسید؛ محل برخورد آنها چه نقطه ای است؟
ٔ 2ــ
3ــ شیب و عرض از مبدأ خط های زیر را پیدا و سپس آن خط ها را رسم کنید.
3y-2x = 6 4x-2y = 8 2x-y = 3
106
4ــ خط y=ax+bرا درنظر بگیرید .در هر یک از حالت های مورد نظر ،خط را مانند نمونه در
دستگاه مختصات رسم کنید.
1
بگذرد. −1 6ــ معادله خطی بنویسید که با خط 2y-4x=5موازی باشد و از نقطه
x2 7ــ با توجه به شکل مقابل نشان دهید.
B
y2
= y2 − y1شیب خط
x1
A
x2 − x1
y1 y2
y1
x1
x2
107
درس سوم :دستگاه معادله های خطی
فعالیت
هزینه اشتراک یک خط اینترنت روی تلفن همراه 3000تومان مبلغ ثابت و 2000تومان 1ــ ٔ
هزینه کلّی xساعت استفاده از اینترنت را با yنشان دهید و رابطه ای
برای هر ساعت استفاده استٔ .
بین yو xبنویسید.
y
یک نوع دیگر از اشتراک اینترنت بدون مبلغ
بر حسب ١٠٠٠تومان
108
کار در کالس
با رسم خط ها ،دستگاه معادله های خطی زیر را حل کنید؛ یعنی یک جواب مشترک برای دو
معادله پیدا کنید.
x − y = 1 2x − y = 3
x + y = 3 x + 2y = 3
فعالیت
معادله 4x-6y=٨
ٔ 1ــ خط 2x-3y=4را رسم کنید .خط به
معادله باال دو برابر شده است ،رسم کنید.
ٔ را که در آن تمام عددهای
الف) آیا خط جدیدی به دست آمد؟
ی �گ � ض� � ی ب
ب) چه نتیجه ای می گیرید؟ ا ر ت مام ر � های عددی �ک م ٔ
عادله
ر� �ک�ن ی�م ________________________ �خط را رد ی�ک عدد ض� ب
109
2ــ به مثال های زیر توجه کنید:
2kg
2=2 x = x 1kg 1kg
=
(الف + 5=5 (ب + 2x = 2x (ج
7=7 3x = 3x 1kg
= 1kg
یکی از راه های حل کردن دستگاه معادله های خطی ،حذف کردن xیا yاست تا
معادله یک مجهولی برسیم؛ نام این روش ،حذفی است.
ٔ به یک
کار در کالس
1ــ دستگاه معادله های خطی زیر را به روش دیگری نیز می توان حل کرد.
2x − 3 y = 5
1 2
y = 3 x − 3
معادله
ٔ معادله یک مجهولی برسیم؛ بنابراین مقدار yرا از
ٔ (راهنمایی :هدف این است که به یک
معادله یک مجهولی به دست آید؛ نام این روش ،جایگزینی است). ٔ معادله باال قرار دهید تا یک
ٔ پایین در
) 2x-3 (= 5
2ــ «طول یک مستطیل از دو برابر عرض آن 3سانتی متر کمتر است .اگر محیط مستطیل
24سانتیمتر باشد ،طول و عرض مستطیل را پیدا کنید ».این مسئله توسط سه دانش آموز حل شده
است .روش های هر کدام را توضیح دهید و کامل کنید.
روش :1
:2x-3طول مستطیل و :xعرض مستطیل
=2)x+2x-3(=24محیط
روش :2
:yطول مستطیل و :xعرض مستطیل
روش :3
:yطول مستطیل و :xعرض مستطیل
y = 2x − 3
2(x + y) = 24 → 2(x + 2x − 3) = 24
111
کار در کالس
3 x − y = 6
x − 3 y = 7
(1 ( 2 1
2x − 7 y = 15 2x + 3 y = 8
تمرین
2ــ یک جواب برای xو yطوری تعیین کنید که تساوی زیر برقرار باشد.
٢ =3
٢x-y-2 x+y-1
معادله خطی بنویسید که از محل برخورد دو خط x-y=1و x+y=1بگذرد و شیب آن ٔ 3ــ
2
−باشد.
3
معادله خط های زیادی به دست
ٔ معادله y = ax +1اگر به جای aعددهای مختلفی قرار دهیم،
ٔ 4ــ در
می آید .به ازای a=1و a=2و a=-1این خط ها را رسم کنید؛ این خطوط چه ویژگی مشترکی دارند؟
5ــ در یک مزرعه 20 ،شترمرغ و گاو وجود دارد .پاهای آنها 56عدد است .در این مزرعه
چند شترمرغ و چند گاو وجود دارد؟ (شترمرغ 2پا و گاو 4پا دارد)
معادله خطی زیر را از دو روش حذفی و ترسیمی حل کنید. ٔ 6ــ دستگاه
2x − 3 y = 7
4x − 6 y = 5
آیا این دستگاه جواب دارد؟
نقطه مشترکی به عنوان جواب معادله
شیب هر دو خط را به دست آورید .توضیح دهید چرا ٔ
به دست نمی آید.
7ــ مجموع سن علی و پدرش 70سال و اختالف آنها 26سال است .سن هر یک را با تشکیل
دستگاه معادالت به دست آورید.
112
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
�ف
.....................................................................................................................................................
عبارت هایگویا
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
7 صل
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
...........................................................................
پل طبیعت (تهران)
پل خیبر
پل ها نقش اساسی در زندگی انسان دارند .انواع مختلفی از پل ها وجود دارند و در موارد زیادی نیروهای وارد
بر آنها از فرمول هایی به دست می آید که با یک عبارت گویا بیان می شوند .مثالً در مورد پل های عابر پیاده بار
1500
محاسباتی از دستور 200 + L + 50به دست می آید که در آن Lطول بارگذاری شده برحسب متر است.
113
درس اوّل :معرفی و ساده کردن عبارت های گویا
مسئله
2
طول مستطیلی 4سانتیمتر از عرض آن بیشتر است .اگر نسبت عرض به طول این مستطیل
3
باشد ،طول و عرض آن را به دست آورید.
اگر xرا عرض مستطیل درنظر بگیریم ،طول آن x+4است و نسبت عرض به طول را می توان
نمایش داد؛ بنابراین: با
x
2 x +4
x
=
x +4 3
عرض ⇒ 3x = 2x+8 ⇒ x=8 =12طول
را ،که نسبت دو چندجمله ای است ،عبارت گویا می نامیم. عبارت
x
x +4
به طور کلی هر عبارت گویا ،کسری است که صورت و مخرج آن چند جمله ای باشد.
از عبارت های گویا در ریاضیات ،علوم ،پزشکی ،مهندسی ،اقتصاد و بسیاری از زمینه های
دیگر استفاده می شود؛ به طور مثال سرعت متوسط اتومبیلی که مسیری را با سرعت v1طی کرده و
2v1v2
به دست می آید که عبارت گویای رابطه
ٔ سپس از همان مسیر با سرعت v2بازگشته است ،از
v1 + v2
جبری است .برخی از مثال های دیگر از این قرار است:
2k
a+b محاسبه جرم یک جسم با
ٔ
میانگین حسابی دو عدد v2
2 سرعت vو انرژی جنبشی k
aوb
با توجه به تعریف باال عبارت های زیر گویا هستند:
2x − 5 x +5 −a 2 x−3 x2 − 3 x + 1
و و و و و x
و 9xy
5x 3 − 2x2 + 1 x −1 4 5 4 y
114
کار در کالس
فعالیت
x +5
را به ازای عددهای داده شده در جدول زیر به دست آورید: مقدار عددی عبارت
x −3
1
x -2 7 2
0 -1 -5
x +5
x−3
x +5
مساوی صفر می شود و همان گونه که از قبل می دانید، به ازای x=3مخرج عبارت گویای
x −3 8
به عنوان عدد تعریف نمی شود.
0
برای تعیین همه مقادیری که به ازای آنها یک عبارت گویا تعریف می شود ،باید
مقادیری از متغیر را حذف کنیم که به ازای آنها مخرج کسر صفر می شود؛ به عبارت دیگر
این مقادیر را نمی توان به جای متغیر در عبارت جبری قرار داد و حاصل را محاسبه کرد.
7 x2 + 1
به ازای چه مقادیری از xتعریف نشده است؟ مثال :عبارت گویای
)(x − 1)(x + 2
حل :چه مقادیری مخرج کسر را صفر می کند؟
برای یافتن این عددها ،مخرج کسر را مساوی صفر قرار می دهیم؛ یعنی:
)x-1()x+2(=0
از طرفی وقتی حاصل ضرب چند عبارت برابر صفر شود ،حداقل یکی از آنها صفر است؛ لذا:
115
(x − 1) =0 ⇒ x =1
یا
⇒= )(x + 2
=0 x −2
بنابراین عبارت گویای فوق به ازای x = 1و x = -2تعریف نشده است.
کار در کالس
هر یک از عبارت های گویای زیر چگونه ساده شده است؟ هر جا الزم است ،راه حل را کامل
کنید (چگونگی استفاده از اتحادها و تجزیه را در هر مورد توضیح دهید).
تمرین
1ــ برای هر عبارت گویا ،مقادیری را به دست آورید که عبارت به ازای آنها تعریف نشده است.
117
3ــ عبارت هایی را که حاصل آنها 1و یا -1است ،معلوم کنید.
4ــ هر یک از عبارت های داده شده در سطر اول را به عبارت مساوی آن در سطر دوم وصل کنید.
)z(x + y
برابر است ،مشخص کنید. 5ــ از عبارت های زیر ،هر کدام را که با عبارت
t
zx + y 1
(الف (ب (ج
z
)(x + y )× z(x + y
t t t
x+y
(د (هـ (و
zx zy zx
×z + +y
t t t t
118
درس دوم :محاسبات عبارت های گویا
فعالیت
توضیح دهید که هر یک از ضرب ها و یا تقسیم های زیر چگونه انجام شده است .هرجا الزم
است ،راه حل را کامل و حاصل عبارت را ساده کنید.
1 2
( الف 5 xy3 16 z 3 2yz
2 2
× 2
=
8x z 15 y 3x
1 3
4 x 2 8 x 4x 2 y 3
(د ÷ = × =
3 xy y3 3 xy 8 x 6
119
کار در کالس
فعالیت
توضیح دهید که هر یک از محاسبات زیر چگونه انجام شده است .هرجا الزم است راه حل را
کامل ،و مانند نمونه یک جمع و تفریق عددی مشابه آن ارائه کنید.
3 x + 7 2x − 3 3 x + 7 + 2x − 3 3 4 7
(الف =+ = = +
x +2 x +2 x +2 5 5 5
)3 x + 7 2x − 3 3 x + 7 − (2x − 3
(ب =
− = − =
x +2 x +2 x +2
a 2 − 20 a − 2 7 9
(ج + =
= +
a2 − 4 a + 2 10 5 10
= ( 2 − x − 1د 1 5
= −
x +2 x +4 2 3
120
کار در کالس
x2 y2
(الف + ( 6 − 4ب
x−y y−x 5x x
2x2 − 16 x +4 7
(ج − (د +
x
2
x −4 x +2 2
x − x −2 2
x + 4x + 3
فعالیت
توضیح دهید که هر یک از روش های ارائه شده برای ساده کردن کسر مرکب با روش دیگر چه
تفاوتی دارد؛ هرجا الزم است راه حل را کامل کنید)x≠0( .
1 6 1 6
) 1− − 2 x2 (1− − 2
=الف
( x x = x x
4 3 2 4 3
) 1− + 2 x (1− + 2
x x x x
(1
2
1 6 x − x −6
1−− 2 2 x 2 − x − 6 x 2 − 4x + 3 x 2 − x − 6 x2
( x x = 2 xب = ÷ = ×
4 3 x2 x2 x 2 − 4x + 3
1 − + 2 x − 4x + 3 x2
x x x2
= = =
121
2 3 2 3
− a(a + 1)( − )
= ( a a + 1الف
= a a +1
2 3 2 3
− ()a(a + 1 ) −
a +1 a a +1 a
(2
2 3
−
(ب = a a +1
2 3
−
a +1 a
a≠-1و a≠0
کار در کالس
x +5
= طول ضلع مربع ( = مساحت مربع )2
122
مساحت مربع 5
)= مساحت مستطیل )( و ( = ـــــــــــــــــــــــــــــــــ =
مساحت مستطیل 26
(x + 5)2 5 x +5 5
⇒ = ⇒ = ⇒
(4 )(2x + 3) 26 4x + 6 13
⇒ 7x=35 ⇒ x=5
طول = عرض
کار در کالس
2 4
x x
3
____
x+2
x
____
3
x x+1
2ــ مساحت مستطیل زیر را برحسب xبه دست آورید)x<2( .
x-2
______
x+1
x2+3x+2
تمرین
3ــ فقط یکی از عبارت های گویای زیر قابل ساده شدن است؛ آن را مشخص و ساده کنید.
−x + 3
با کدام یک از عبارت های زیر برابر است؟ 5ــ عبارت
x +5
A2 − B2
را به دست آورید. 2
7ــ اگر A=a2-b2و B=a2+b2و ،C=2abحاصل عبارت
C
124
8ــ کدام یک از تساوی های زیر ،درست و کدام یک نادرست است؟ موارد نادرست را اصالح
(همه عبارت های جبری تعریف شده فرض می شود).
کنیدٔ .
a b a−b x13
(الف = − (ب 20
= x7
b a ab x
a 7−b a −7−b a−b
(ج − = (د =1
5 5 5 b−a
1 −1 a 2 − b2
(هـ = (و =a+b
a−b a+b a−b
a
ca + cb a + b
(ز = (ح b=c
c + cd d a b
c
9ــ طول مستطیلی از دو برابر عرض آن یک واحد کمتر است .نسبت محیط به مساحت این
مستطیل را به صورت یک کسر گویا (عبارت گویا) بنویسید.
10ــ حاصل عبارت های زیر را به دست آورید و نتیجه را ساده کنید.
a − a2 1 2
−
a2 − 1 x−y x+y
(الف (ب
a
−a x2 − 9y2
a +1 (x − y)2
11ــ دو عبارت گویا بنویسید که :
a −2
شود. الف) حاصل ضرب آنها
a +7
a −2
شود. ب) حاصل جمع آنها
a +7
x2 - x - 12
_________ 12ــ عرض مستطیل مقابل را برحسب xبه دست آورید.
x-4 مساحت مستطیل x2-9است.
125
درس سوم :تقسیم چندجمله ای ها
1ــ تقسیم تک جمله ای بر تک جمله ای (در تمام این درس مخرج کسرها مخالف صفر فرض
شده است)
ــ برای تقسیم دو تک جمله ای بر یکدیگر از قوانین ساده کردن کسرها و نیز قوانین مربوط به
ساده کردن توان ها استفاده می کنیم.
فعالیت
توضیح دهید :هر یک از تقسیم های زیر چگونه انجام شده است؟ جاهای خالی را پر و حل را
کامل کنید.
2a 4 + 5a 3 − 8a 2a 4 5a 3 8a
( الف 2
= 2
+ 2
− =
4a 4a 4a 4a 2
126
کار در کالس
فعالیت
1ــ تقسیم های زیر را انجام دهید و مراحل کار را توضیح دهید .جاهای خالی را پر و حل را
کامل کنید.
( 4x 3 − 3 x2 + x + 7 x2 − 2الف
±4x 3 8x x
2
− 3 x + 9x + 7
128
رابطه تقسیم را بنویسید .راه حل را کامل کنید.
2ــ تقسیم زیر را انجام دهید و ٔ
10x 4 − 3 x2 + 2x − 19 − 3 + 2x2
10x 4 − 3 x2 + 2x − 19 2x2 − 3 رابطه های تقسیم:
4 2 2
+10x − 15x 5x +
− +
)5x2+ ()2x2-3(+
__________________ =
=10x4-3x2+2x-19
و درجه چند جمله ای باقیمانده از
درجه 2x2-3کمتر است.
کار در کالس
تمرین
حجمومساحت
..........................................................................................................................................................
8 صل
..........................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................
.............................................................................
گنبد قابوس بنایی تاریخی از سدۀ چهارم هجری است که در شهر گنبدکاووس در
استان گلستان قرار دارد .این بنا بلندترین برج متام آجری جهان به شمار می رود .این
برج استوانه ای که گنبدی مخروطی شکل روی آن قرار گرفته است ٥٥ ،متر ارتفاع دارد.
ستون هایی به شکل منشور روی بدنۀ استوانه ای این برج قرار گرفته است .شما در این
فصل با حجم های استوانه ،مخروط و منشور آشنا می شوید.
130
.........
.........
.........
.........
.........
.........
درس اوّل :حجم و مساحت کره .........
.........
.........
در سال های قبل با انواع حجم های هندسی آشنا شدید .این حجم ها به سه دسته تقسیم می شوند: .........
.........
.........
منشوری ،کروی و هرمی. .........
.........
.........
.........
.........
.........
.........
.........
.........
.........
.........
.....
فعالیت
با توجه به این تعریف در قسمت زیر ،کره را به عنوان یک شکل هندسی
R
فضایی تعریف کنید.
O
محاسبه
ٔ 2ــ کارهای زیر را انجام دهید تا در انتهای ّفعالیت ،راه
حجم کره را پیدا کنیم.
یک توپ پالستیکی به شکل کره تهیه کنید.
مانند شکل مقابل با قرار دادن دو سطح صاف موازی ،قطر
کره را اندازه بگیرید.
131
مانند شکل مقابل به کمک طلق ،یک استوانه درست کنید ،به طوری که
توپ کروی به طور کامل درون آن قرار گیرد و از اطراف ،باال و پایین بر آن
مماس شود.
در این حالت می گوییم کره در استوانه محاط شده و استوانه نیز بر کره
قاعده آن
ٔ محیط شده است .اگر شعاع کره Rباشد ،ارتفاع استوانه و شعاع
را بر حسب Rنشان دهید.
:ارتفاع استوانه
:شعاع قاعده استوانه :حجم استوانه
کره
توپ را از استوانه خارج کنید و با دقت آن را ببرید تا به دو نیم ٔ
مساوی تبدیل شود .مانند شکل مقابل ،یکی از نیم کره ها را داخل استوانه
کره دیگر را از آب پر و در استوانه خالی کنید .اگر این کار
بگذارید و نیم ٔ
را با دقت انجام دهید و استوانه را خوب آب بندی کرده باشید که آبی از آن
خارج نشود ،با دو نیم کره ،فضای باقیمانده پر از آب می شود.
الف) حجم استوانه،چند برابر حجم نیم کره است؟
ب) حجم استوانه چند برابر حجم کره است؟
ج) بنابراین حجم کره ______ برابر حجم استوانه است.
محاسبه حجم استوانه ،که در باال ذکر شد،
ٔ د) با توجه به دستور
محاسبه حجم کره به شعاع Rرا به دست آورید.
ٔ دستور
4 3
به دست می آید. =V πR حجم کره ای به شعاع Rاز دستور
3
کار در کالس
1ــ کره ای در استوانه ای به قطر قاعده و ارتفاع 10سانتی متر محاط شده است.
الف) حجم کره را به دست آورید.
ب) حجم استوانه را به دست آورید.
ج) حجم فضای بین کره و استوانه را به دست آورید.
2ــ حجم نیم کره ای به شعاع 10سانتی متر را به دست آورید.
132
فعالیت
کار در کالس
رویه نیم کره
1ــ مساحت یک کاله (عرق چین) به شکل ٔ
به شعاع 10سانتی متر را پیدا کنید.
133
تمرین
24cm
مصوب فرهنگستان
١ــ ّ
134
درس دوم :حجم هرم و مخروط
یکی دیگر از حجم های هندسی ،حجم
هرمی است .به طور حتم نام اهرام مصر را
نمونه دیگری از شکل های هرمی را
شنیده ایدٔ .
نام ببرید.
O
هرم ،یک شکل فضایی است که دارای یک وجه زیرین به نام
قاعده هرم ،یک چند ضلعی است .مانند شکل مقابل رویقاعده استٔ .
تمام محیط این چند ضلعی ،سطح هایی قرار دارد که در یک نقطه به نام
A
رأس ،یکدیگر را قطع می کنند .به این سطح ها وجه جانبی می گویندE .
B
H
در هرم مقابل ،نام رأس ……… :تعداد وجه ها……… :
D
C شکل وجه ها ……… :شکل قاعده ……… :نام قاعده……… :
فاصله رأس هرم تا قاعده ،یعنی طول عمودی که از رأس بر قاعده رسم می شود ،ارتفاع هرم ٔ به
قاعده ABCDEعمود است و ارتفاع هرم است .معموال ً برای نام گذاری ٔ می گویند .در شکل OH ،بر
هرم از رأس شروع می کنیم؛ به عنوان مثال هرم باال به صورت OABCDEخوانده می شود.
فعالیت
O
1ــ اگر چند ضلعی قاعده ،یک چند ضلعی منتظم باشد و
وجه های جانبی با هم ،هم نهشت باشند ،هرم را منتظم می گوییم.
در این صورت اگر قاعده ،مرکز تقارن داشته باشد ،پای
(نقطه برخورد ارتفاع و قاعده) روی مرکز تقارن می افتد.
ارتفاع ٔ
B در هرم منتظم مقابل ،نام رأس ____ :ارتفاع____ :
شکل قاعده ____ :شکل وجه های جانبی ____ :تعداد
A
H
C
D
وجه ها____ :
2ــ الف) با توجه به شکل ها و اطالعات داده شده به نظر شما حجم کدام هرم بیشتر است؟ در
135
O O
O′
شکل های ( )1و ()2مثلث های قاعده هم نهشت اند.
O′
A′ A′ B′ B′ A A B B ׳ < OH ⇒ V׳H׳O V
H′ H′ H H
C′ C′ C C در شکل های ( )3و ( )4ارتفاع ها برابر است.
()١ ()2
O′ O
׳C׳B׳ SABC < SAو =OH׳H׳O ׳⇒ V V
()3 ()4
C′ C
ب)به نظر شما حجم هرم به چه مقادیری وابسته است؟
محاسبه حجم هرم چه
ٔ محاسبه مساحت مثلث از چه مقادیری استفاده می کردید؟ برای
ٔ ج) برای
حدسی می زنید؟
درباره حجم های
ٔ د) اگر دو هرم دارای قاعده های با مساحت مساوی و ارتفاع های مساوی باشند،
آنها چه می توانید بگویید؟
کار در کالس
A′
N M
B′ در شکل مقابل ABCD ،یک وجه یک مکعب مستطیل و
D′ C′
نقطه دلخواه روی وجه مقابل (׳D׳C׳B׳ )Aاست .چرا Mو Nدو ٔ
A
هرم های MABCDو NABCDدارای حجم های یکسان است؟
B
به این ترتیب چند هرم می توان ساخت که با هرم های باال
D C حجم یکسان داشته باشند؟
136
فعالیت
D
E
D
D
E D D E
F
E
F F
1ــ چهارضلعی ،ABEDچه نوع چهار ضلعی است؟ چرا مثلث های ABDو BDEهم مساحت اند؟
2ــ چرا هرم های CBEDو CBADدارای حجم های برابرند؟
3ــ چرا مثلث های DEFو ABCهم مساحت اند؟
4ــ چرا هرم های CDEFو DABCدارای حجم های برابرند؟
5ــ با توجه به پاسخ سؤال های 2و 4چه نتیجه ای می گیریم؟
کار در کالس
O
137
___ × ___
AC × CB ___ cm2
= SABC
2
= ___ =
1 1
× = V = Sh ___ × ___ = ___ cm3
3 3
فعالیت
H
M در مثلث OBMطول OMرا حساب کنید.
D C د) مثلث OMHچه نوع مثلثی است؟ طول MHچقدر است؟
قضیه فیثاغورس در مثلث ،OMHطول OHرا ٔ هـ) به کمک
به دست آورید.
و) حجم هرم OABCDرا به دست آورید.
قاعده آن یک
ٔ ٢ــ هرم منتظمی را درنظر بگیرید که
چند ضلعی منتظم باشد .مانند مربع ،پنج ضلعی منتظم،
شش ضلعی منتظم و … .حال تعداد ضلع های این
چندضلعی را بیشتر و بیشتر کنید؛ چند ضلعی فوق به چه
شکلی نزدیک می شود؟ هرم به چه شکلی نزدیک می شود؟
138
رابطه زیر به دست می آید:
از اینجا نتیجه می شود که حجم مخروط ،مانند حجم هرم از ٔ
1 1 2
=V
3
=Sh
3
πR h
h
R
کار در کالس
تمرین
6cm
139
درس سوم :سطح و حجم
فعالیت
گسترده هر کدام
ٔ اندازه ضلع ها را در
ٔ 1ــ با توجه به اندازه های ابعاد مکعب و مکعب مستطیل،
مشخص کنید.
5
10 4
4
5
4
8 (ب)
8
4
5 5
4
(الف)
A
3
3ــ با دایــره ای بــه شعـاع
4
10سانتی متر یک سطح مخروطی شکل
درست کرده ایم؛ طول کمان ABچقدر
B
O است؟
چه رابطه ای بین طول کمان AB
قاعده مخروط وجودٔ و محیط دایره
دارد؟ شعاع قاعده مخروط را پیدا کنید.
140
کار در کالس
a
همه یال های
1ــ مساحت کل هرم منتظم مقابل را به دست آورید .طول ٔ
آن aاست.
10
فعالیت
3
1ــ با دوران دادن یک مستطیل حول ضلع آن چه حجمی
10
به دست می آید؟
قاعده شکل حاصل……… : ٔ شعاع
ارتفاع شکل حاصل……… :
حجم شکل حاصل را پیدا کنید.
141
کار در کالس
حجم حاصل از دوران یک ربع دایره به شعاع 5 cmرا حول شعاع آن پیدا کنید.
5
فعالیت
چپ
روبرو
2ــ اگر هر کدام از هرم های منتظم زیر را از باال نگاه کنیم ،چه شکلی دیده می شود؟
قاعده مثلث
ٔ الف) هرم منتظم با
قاعده مربع
ٔ ب) هرم منتظم با
قاعده شش ضلعی
ٔ ج) هرم منتظم با
r 4ــ در شکل مقابل ،چه کسری از حجم کره برداشته شده است؟
r
r o
142
کار در کالس
a
تمرین
مکعب به ضلع a کره به شعاع a استوانه به ارتفاع و استوانه به ارتفاع
شعاع قاعدۀ a و قطر قاعدۀ a
a
a
a a
=
V =V V
= V
=
=S = S = S = S
در هر مورد ،نسبت حجم به سطح ( ) را به دست آورید .در کدام شکل این نسبت بزرگ تر است؟
V
S
x x 2ــ از یک مقوا به ضلع aگوشه های مربع شکل به ضلع
x x xرا بریده و با سطح باقیمانده یک جعبه مکعب مستطیل شکل
درست کرده ایم .چه رابطه ای باید بین aو xباشد تا بتوان چهار
کره را به شعاع xداخل این جعبه جای داد به طوری که هر کره
دیواره جعبه مماس باشد؟
ٔ کره مجاورش و بهبه ٔ
x x
x x
143
مع ّلمان محترم ،صاحبنظران ،دانشآموزان عزیز و اولیای آنان میتوانند
نظر اصالحی خود را درباره مطالب کتابهای درسی از طریق سامانه
«نظرسنجی از محتوای کتاب درسی» به نشانی « » nazar.roshd.irیا نامه
به نشانی تهران ـ صندوق پستی 4874ـ 15875ارسال کنند.